Ngôn ngữ & Đời sống

Số 10 (144)-2007, tr. 25 - 28

VỀ TÍNH CHUYÊN NGHIỆP

CỦA NGHỀ DỊCH THUẬT
LÂM QUANG ĐÔNG
(TS, ĐH KHXH và NV – ĐHQGHN)

1. Nhu cầu dịch thuật

Việt Nam ngày càng phát triển, đất nước ngày càng đổi mới, quan hệ quốc
tế mở rộng không ngừng. Nhu cầu về ngoại ngữ gia tăng và một điều đáng mừng
là số người thông thạo ngoại ngữ đã tăng lên đáng kể nhờ sự quan tâm, đầu tư
của Nhà nước, của các cơ quan, doanh nghiệp và cá nhân cho việc giảng dạy và
học tập ngoại ngữ, trong nước cũng như du học nước ngoài. Tuy nhiên, điều đó
không làm giảm đi vai trò của công tác dịch thuật. Ngược lại, số lượng văn bản,
tài liệu, tin tức, v.v. cần chuyển dịch ngày một nhiều. Các phương tiện thông tin
đại chúng như phát thanh, truyền hình, báo chí cần chuyển dịch thông tin từ tiếng
nước ngoài sang tiếng Việt để truyền tải tới quảng đại công chúng. Các hợp
đồng, văn kiện dự án, dữ liệu cần được dịch trong các giao dịch hành chính,
thương mại, hợp tác quốc tế, v.v. cũng tăng mạnh. Các tác phẩm điện ảnh nước
ngoài cần có thuyết inh hoặc phụ đề tiếng Việt. Phần mềm máy tính cần được
Việt hóa, tạo thuận tiện cho người sử dụng. Các lớp đào tạo, tập huấn do chuyên
gia nước ngoài giảng dạy cần có phiên dịch để nhiều người tham gia học tập
hơn. Có thể kể ra vô vàn yêu cầu dịch thuật khác. Rõ ràng nhu cầu dịch thuật
hiện nay đang ngày càng đa dạng, gia tăng và tăng mạnh.
2. Thực trạng
Vậy thực trạng công tác dịch thuật những năm gần đây ra sao? Theo hiểu
biết chưa đầy đủ của chúng tôi, số lượng cán bộ có thể đảm nhận công việc
phiên/biên dịch với chất lượng cao hiện nay không nhiều. Thế hệ những dịch giả
lừng danh, đã có rất nhiều bản dịch các tác phẩm tiêu biểu của văn học Nga,
Pháp, Anh, Đức, Trung Quốc, v.v. như Đỗ Đức Hiểu, Thái Bá Tân, Thuý Toàn
chỉ đếm trên đầu ngón tay, đa số đã khá cao tuổi và không thể làm công tác
phiên dịch vốn dĩ khá căng thẳng và đòi hỏi sự nhanh nhạy. Thế hệ thứ hai
chuyên sâu vào công tác phiên dịch hơn là biên dịch, nhưng đa phần hiện đang
giữ những chức vụ quan trọng trong Bộ Ngoại giao, Vụ Hợp tác quốc tế các bộ
hoặc các trường đại học nên cũng không có nhiều thời gian tham gia công việc
này. Thế hệ thứ ba như chúng tôi hiện đang giảng dạy tại các trường đại học với
số lượng sinh viên khá lớn, khối lượng công việc nặng nề nên cũng không có

1
nhiều người có điều kiện thường xuyên tham gia phiên/biên dịch. Chủ yếu công
việc phiên dịch hiện nay do thế hệ thứ tư gồm sinh viên ngoại ngữ mới ra trường
ít năm đảm nhiệm. Còn công tác biên dịch kể cả dịch các tác phẩm văn học,
được một số lượng đông đảo những người biết ngoại ngữ thực hiện. Công sức
của họ thật là to lớn, lượng sản phảm họ tạo ra thật khổng lồ. Dầu vậy, nhìn tổng
thể, có thể nói công tác dịch thuật, cả phiên dịch (dịch nói) và biên dịch (dịch
viết) ở nước ta cho đến nay vẫn chưa trở thành một nghề mang tính chuyên
nghiệp.
Việc thiếu chuyên nghiệp hoá đã dẫn tới nhiều hậu quả đáng buồn, thậm
chí nghiêm trọng. Báo Đầu tư một lần có đăng bài Bộ trưởng cứu phiên dịch kể
lại trường hợp phiên dịch đã dịch đoạn nói về công ty Proctor and Gambles là
“chúng tôi kinh doanh ở đây như đánh bạc”, mặc dù chữ Gambles ở đây đơn
giản chỉ là tên công ty chẳng liên quan gì tới cờ bạc cả. Lần khác, một ứng dụng
máy tính có tên Java đã được phiên dịch chuyển thành “chúng tôi đã thử nghiệm
phần mềm này ở Java” (Indonesia). Lại nữa, trong khi cố gắng thể hiện thể hiện
sự tức giận của diễn giả đối với một hiện tượng bức xúc, phiên dịch đã thêm cả
từ bloody vào lời dịch, một từ cực kỳ bất lịch sự trong một khung cảnh trang
trọng. Điều đó khiến tất cả cử toạ nước ngoài ồ lên và diễn giả lúc đó chẳng hiểu
mình nói gì mà họ lại có phản ứng khác hẳn với các đại biểu Việt Nam như vậy.
Đây mới chỉ là một vài trường hợp điển hình về phiên dịch mà chúng tôi
biết. Những sai sót, nhầm lẫn trong biên dịch còn nhiều hơn thế. Một số lời thoại
trong nhiều bộ phim đã được người biên dịch ‘bóp méo’, thậm chí còn ‘chỉnh’
ngược lại 180 độ. Chẳng hạn, We can’t get through (trong tình huống đó phải
hiểu là Không xong rồi) được chuyển thành Chúng ta không thể xuyên qua; We
can’t come to terms (Không thể thống nhất) được chuyển thành Chúng ta không
thể đến kỳ học được. Những sai sót này để lại những hậu quả rất lớn, nhất là đối
với phương tiện thông tin đại chúng như truyền hình, báo chí. Chúng ta đều hiểu
tác động của những phương tiện này đến công chúng mạnh đến nhường nào. Rõ
rệt nhất có thể kể đến cấu trúc bị động kiểu như Chương trình này được tài trợ
bởi Pond và Ômô, Cuốn sách này được viết bởi Hemingway. Tiếp đó là kiểu câu
Người chơi thứ hai tham gia chương trình đó là chị Thanh Thuỷ. Theo suy nghĩ
của chúng tôi, những kiểu cấu trúc “lạ lẫm, ngoại lai” này đã trở nên rất phổ biến
trong ngôn ngữ hàng ngày hiện nay là do chúng xuất hiện quá nhiều qua ngôn từ
của những MC trong nhiều chương trình truyền hình được công chúng ưa thích,
nhất là các chương trình trò chơi của VTV3[1]. Do vậy, việc sử dụng ngôn từ trên
các phương tiện thông tin đại chúng nói chung và công tác biên dịch trong các
sản phẩm báo in, báo nói, báo hình nói riêng cần phải cực kì cẩn trọng, đòi hỏi
chất lượng và tính chuyên nghiệp cao.
3. Nguyên nhân

2
 Nguyên nhân của thực trạng trên là do đâu? Trước hết, đó là do sự thiếu
hụt kiến thức và kĩ năng của người tham gia công tác dịch thuật. Người làm công
tác dịch thuật cần nhiều loại kiến thức: ngôn ngữ, văn hoá, kiến thức phổ thông
hay kiến thức nền (general or background knowledge) và kiến thức chuyên môn.
Họ cần phải thông thạo, có vốn từ vựng phong phú, hiểu biết thấu đáo những vấn
đề ngôn ngữ học của cả hai ngôn ngữ, hiểu biết những tương đồng và khác biệt
giữa hai ngôn ngữ không những chỉ về ngữ pháp mà còn về ngữ nghĩa và ngữ
dụng. Những hiểu biết đó gắn chặt với tri thức văn hoá về đất nước, con người,
lối sống, thói quen, phong tục tập quán của hai cộng đồng ngôn ngữ. Đến lượt
chúng, tri thức văn hoá lại phải dựa trên một nền tảng tri thức bách khoa vững
chắc và liên tục được cập nhật. Cuối cùng, mỗi một chuyên ngành có những
thuật ngữ, cách diễn đạt riêng, phong cách riêng, đòi hỏi người làm công tác dịch
thuật phải hiểu được chí ít là ý nghĩa, nội hàm của chúng, dẫu rằng không thể sâu
như một nhà chuyên môn. Tiếc thay, việc đào tạo ngoại ngữ chuyên ngành tới
nay vẫn chưa đạt hiệu quả cao, cả về phía giáo viên lẫn học viên, như Đinh Văn
Đức và Kiều Châu nhận định “… Cho đến nay chúng ta chưa có một chiến lược
đào tạo đội ngũ ngoại ngữ chuyên ngành. Tuyệt đại bộ phận giáo viên của các
bộ môn ngoại ngữ khi dạy chuyên ngành đều tự học và tự tìm lối. Tính du kích và
phi chuyên nghiệp chính là ở đây.”[2]
Điều này dẫn tới nhiều thách thức đối với công tác dịch thuật; nhà chuyên
môn giỏi thì khả năng thành thạo ngoại ngữ lại thấp, người giỏi ngoại ngữ lại
thiếu kiến thức chuyên môn, và một số người hội đủ cả hai phẩm chất này ở mức
thuần thục thật quá ít ỏi. Bằng chứng có thể thấy như embedded systems được
các chuyên gia tin học dịch là hệ thống nhúng, environmentally friendly
technology được các nhà môi trường dịch là công nghệ thân môi trường. Dĩ
nhiên dịch như thế có thể vẫn khả chấp, song nếu họ có kiến thức ngôn ngữ tốt
hơn thì đã lựa chọn cách diễn đạt trong sáng, dễ hiểu hơn. Song ngược lại, nếu
những thuật ngữ như trên được đưa cho những người chỉ biết ngoại ngữ mà
không hiểu biết về tin học hay môi trường thì chưa chắc đã tìm được một thuật
ngữ phù hợp.
Ngoài những thiếu hụt về kiến thức, nhiều người làm phiên dịch hiện nay
còn thiếu kĩ năng. Họ không hiểu hết những đòi hỏi của công tác phiên dịch nên
không chú tâm đào luyện những kĩ năng cần thiết của nghề này, chẳng hạn như
kĩ năng ghi nhớ thông tin, tái tạo lại ý tưởng người nói mới truyền đạt, kĩ năng
diễn thuyết trước công chúng (public speaking), v.v. Đây là hai nguyên nhân
chính dẫn tới tình trạng trên.
Một điều cần nói nữa là cách nhìn nhận của công chúng nói chung và
người sử dụng phiên/biên dịch nói riêng. Có thể nói công việc phiên/biên dịch cơ
bản cho đến nay vẫn chưa được coi là một nghề thực sự, một công việc có tính
chuyên nghiệp cao. Đa số người ta vẫn quan niệm rằng hễ ai thông thạo ngoại

3
ngữ là có thể làm phiên/biên dịch được mà không hiểu hết những đòi hỏi của nó.
Đó là một quan niệm sai lầm. Không phải ai biết ngoại ngữ là có thể làm được
phiên/biên dịch. Nhiều giáo viên ngoại ngữ giảng dạy rất có uy tín, có trình độ
cao, đã có điều kiện đi học ở nước ngoài về, song khi phải đảm nhận công việc
phiên/biên dịch vẫn gặp khó khăn, lúng túng hay nói nôm na là ‘dịch gẫy’. Ngay
cả giáo viên giảng dạy môn dịch ở nhiều trường/khoa ngoại ngữ không phải ai
cũng có thể làm phiên dịch tốt. Nghề giảng dạy ngoại ngữ nói chung và giảng
dạy môn dịch nói riêng, nghề phiên dịch và nghề biên dịch là những nghề có liên
quan, tác động đến nhau rất lớn, nhưng không phải đồng nhất mà là những nghề
riêng biệt.
4. Nhu cầu đào tạo và chuẩn hoá
Qua những thảo luận trên đây, chúng tôi thiết nghĩ với tư cách là một nghề
chuyên nghiệp, những người làm công tác phiên/biên dịch cần được đào tạo một
cách chuyên nghiệp, bài bản và cần phải chuẩn hoá. Đã gần hết thập kỉ đầu tiên
của thế kỉ 21, thế kỉ của kinh tế tri thức, của hàng loạt các tiêu chuẩn như ISO,
GMP mà các nhà sản xuất, doanh nghiệp ở mọi lĩnh vực kinh tế, giáo dục, y
dược, v.v. phải đảm bảo và tuân thủ nếu muốn cung cấp cho người sử dụng
những sản phẩm, dịch vụ có chất lượng để tồn tại và phát triển trong thế giới
toàn cầu hoá, cạnh tranh mạnh mẽ hiện nay. Nghề phiên dịch và nghề biên dịch
cũng cần phải có những tiêu chuẩn chuyên nghiệp như vây.
Thứ nữa, người/cơ quan sử dụng phiên/biên dịch cũng cần nhận thức rõ
điều này để đảm bảo chất lượng của công việc. Chất lượng của mọi hoạt động,
dịch vụ, sản phẩm phải được sự đảm bảo, tuân thủ của cả phía người sản
xuất/cung cấp lẫn người sử dụng. Nếu người sử dụng còn coi nhẹ chất lượng, tự
thoả mãn theo quan điểm “miễn cứ có là được”, bất luận tốt xấu, thì còn có sản
phẩm/dịch vụ kém, gây tác hại không chỉ ngay trước mắt mà còn lâu dài về sau.
Sản phẩm của biên/phiên dịch cũng không phải là ngoại lệ. Nếu tình trạng
‘nghiệp dư’ từ những năm 60,70 của thế kỉ trước trong công tác này vẫn tiếp
diễn thì chẳng khác gì hàng hoá sản phẩm của chúng ta vẫn chỉ theo kiểu ‘tự sản
tự tiêu’, chất lượng thấp chứ không thể xuất khẩu, xâm nhập thị trường quốc tế
được.
Nói tóm lại, bài viết này thể hiện mong muốn cao nhất của chúng tôi là (i)
chuyên nghiệp hoá nghề biên/phiên dịch bằng những tiêu chuẩn chuyên nghiệp,
qua đào tạo chuyên nghiệp; và (ii) người/cơ quan sử dụng biên/phiên dịch cần
nhận thức và đánh giá đúng đắn tầm quan trọng của nghề này cũng như những
đòi hỏi chuyên nghiệp của nó để đảm bảo chất lượng.
Tài liệu tham khảo
1. Đinh Văn Đức và Kiều Châu – Vài nhận thức về ngoại ngữ và việc dạy ngoại
ngữ chuyên ngành ở bậc đại học, Tạp chí Ngôn ngữ số 12 năm 2005, tr. 60-68.

4
2. http://www.irb-cisr.gc.ca/en/references/procedures/code_interpret_e.htm, truy
cập ngày 10 tháng 7 năm 2007.
3. http://www.northamptonshire.gov.uk/adults/CALS/code.htm, truy cập ngày 10
tháng 7 năm 2007.
4. Interpreting Asia, Interpreting Europe, Dự án Asia Links, Đại học Ngoại ngữ
Hà Nội (nay là Đại học Hà Nội), 2005.
5. Kỉ yếu Hội nghị “Công tác dịch thuật và đào tạo cử nhân phiên-biên dịch” lần
thứ nhất, Đại học Huế, tháng 8 năm 2007.

[1]
Tất nhiên, các MC sử dụng những cấu trúc như vậy trong những ngữ cảnh ấy
cũng có những dụng ý nhất định và chẳng có gì là không phải nhưng khi chúng
được người ta bắt chước và sử dụng không hợp lý ở những ngữ cảnh khác thì
“không xuôi tai” cho lắm đối với người Việt. Ấy thế, nhưng người ta dùng lâu
dần thành quen, như trường hợp bị trong Cô ấy hơi bị đẹp đấy; Bộ phim này hơi
bị hay đấy. Đây là những hiện tượng biến đổi ngôn ngữ rất đáng quan tâm.
[2]
Đinh Văn Đức và Kiều Châu, Vài nhận thức về ngoại ngữ và việc dạy ngoại
ngữ chuyên ngành ở bậc đại học, Tạp chí Ngôn ngữ số 12 năm 2005, tr. 60-68.