HABERLEŞME SİSTEMLERİ II

Bölüm 9

Dr. Cihat ŞEKER

Elektrik-Elektronik Mühendisliği

2021
Haberleşme Alıcıları

Bölüm İçeriği

1.Sinyal Üretiminin Temel Prensipleri

2. Süperheterodin Alıcılar
3. Frekans Dönüşümü
4. Ara Frekans ve Görüntüler
5. Gürültü
6. Tipik Alıcı Devreleri
7. Alıcılar ve Alıcı-Vericiler

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 2

 Ara Frekans ve Görüntüler

Şekil 1. Şekil 2. Bir süperheterodin

Sinyal ve içindeki sinyal, yerel
görüntü osilatör ve görüntü
frekanslar frekansları
arasındaki
ilişki

Bir IF aşamasının tasarımında en önemli amaç, iyi bir
seçicilik elde etmektir.
Düşük frekanslarda daha iyi bir dar bant seçiciliği elde
edilmektedir.
Düşük frekanslarda, devreler hem daha kararlı hem de
daha yüksek kazançlıdır.
Düşük frekanslarda görüntü girişimi oluşmaktadır. Görüntü,
gelen frekansın iki katı kadar üstünde veya altında olan bir
RF sinyalidir. (IF frekansının iki katı kadar)
Daha yüksek frekanslarda, devre tasarımlarında
endüktansların ve kapasitansların parazitik etkisi hesaba
katılmalıdır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 3

 Ara Frekans ve Görüntüler

Daha yüksek frekanslarda, ekranlamaya

ihtiyaç duyulmaktadır.
Görüntü Sorununun Çözümü
Görüntü girişimini azaltmak için mikser veya
RF yükseltecinden önce yüksek Q’lu ayarlı
devreler kullanılmalıdır.
IF, görüntü sorununun etkili bir şekilde
ortadan kaldırılması için olabildiğince
yüksek, ancak tasarım problemlerini
önleyecek kadar düşük olmalıdır.
Şekil 3. Düşük Q’lu ayarlı devrelerde sinyal frekansına kıyasla düşük bir IF,
Çoğu alıcıda IF, çalışma frekansıyla orantılı görüntülerin geçmesine ve girişime neden olmaktadır
olarak değişmektedir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 4

 Ara Frekans ve Görüntüler

Çift Dönüşümlü Alıcılar

Görüntü sorununu ortadan
kaldırırken seçicilik elde
etmenin bir başka yolu, bir
çift dönüşümlü
süperheterodin alıcı
kullanmaktır.
Tipik bir çift dönüşümlü
süperheterodin alıcıda, iki
mikser ve iki yerel osilatör
kullanılmaktadır. Bu nedenle
iki IF bulunmaktadır. Şekil 4. Çift dönüşümlü bir süperheterodin

Birinci mikser, görüntüleri elimine etmek için gelen sinyali yüksek bir ara frekansa dönüştürmektedir.
İkinci mikser, bu ara frekansı iyi bir seçicilik elde etmek için daha düşük bir frekansa dönüştürmektedir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 5

 Ara Frekans ve Görüntüler

Doğrudan Dönüşümlü Alıcılar

Süperheterodin yapısının özel bir versiyonu,
doğrudan dönüşümlü (DC) veya sıfır ara frekans
(ZIF) alıcı olarak bilinmektedir.
Doğrudan dönüşümlü alıcılar, gelen sinyali bir ara
frekansa
Power Gaindönüştürmeden
or Attenuation doğrudan temel bant
sinyaline dönüştürmektedir.
dB = 10 log Pout/ Pin
Bu dönüşümün bir parçası olarak demodülasyon
işlemi de yapılmaktadır.
Düşük gürültülü yükselteç (LNA), sinyali miksere
Şekil 5. Bir doğrudan dönüşümlü (sıfır ara frekans) alıcı
girmeden önce güçlendirmektedir.
Yerel osilatörün (LO) frekansı, gelen sinyalin
frekansına ayarlanmaktadır.
Temel bant çıkışı, alçak geçiren bir filtre (LPF)
aracılığıyla elde edilmektedir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 6

 Ara Frekans ve Görüntüler

Doğrudan Dönüşümlü Alıcılar

Avantajları:
Ayrı bir IF filtresine ihtiyaç yoktur.
Ayrı bir dedektör devresine ihtiyaç
yoktur.
Alıcı-vericiler yarı dubleks
haberleşmektedir. Verici ve alıcı aynı
frekanstadır. Bu sebeple sadece bir tane
PLL frekans sentezleyici gerilim kontrollü Şekil 6. FM, FSK, PSK ve
osilatöre ihtiyaç duyulmaktadır. dijital modülasyon için
doğrudan dönüşümlü alıcı
Görüntü sorunu yoktur.
Dezavantajları:
RF yükselteç (LNA) içermeyen tasarımlarda, LO sinyali mikserden antene sızabilir ve anten ışıma yapabilir.
Çıkışta istenmeyen bir DC offset oluşabilir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 7

 Ara Frekans ve Görüntüler

Sıfır ara frekans alıcısı yalnızca CW, AM, SSB veya DSB ile
kullanılabilir. Faz veya frekans değişimlerini algılayamaz.
Doğrudan Dönüşümlü Alıcılar
Sıfır ara frekans alıcısında FM ve PM modülasyonlarını
demodüle etmek için iki miksere ve iki filtreye ihtiyaç
duyulmaktadır.
DSP tarafından gerçekleştirilen demodülasyonda I ve Q
sinyallerini üretmek için LO sinyalleri arasında 90° faz
kayması olmalıdır.
Yazılım Tanımlı Radyo
Alıcının özellikleri (modülasyon tipi, seçicilik vb.), farklı
bir program çalıştırılarak kolayca değiştirilebilmektedir.
Gürültü, bir yerden başka bir yere aktarılırken bilgi
işaretine eklenen elektronik bir sinyaldir.
Diğer bilgi sinyallerinden kaynaklanan girişimle aynı şey
değildir.
Gürültü, herhangi bir AM veya FM radyo alıcısını
istasyonlar arasında herhangi bir konuma ayarladığınızda
hoparlörde duyduğunuz parazittir. Aynı zamanda bir TV
ekranında gördüğünüz "kar" veya "konfeti" dir.

Yazılım tanımlı radyo (SDR), işlevlerin çoğunun bir dijital Bir sistemdeki gürültü seviyesi, sıcaklık, bant genişliği,
sinyal işlemcisi (DSP) tarafından gerçekleştirildiği bir devrenin bir bileşeninde akan akım miktarı, devrenin
alıcıdır. kazancı ve devrenin direnci ile orantılıdır.

Yazılım tanımlı radyoların avantajları iyileştirilmiş

performans ve esnekliktir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 8

 Gürültü

Sinyal Gürültü Oranı

Sinyal-gürültü (S/N) oranı, bir haberleşme sistemindeki sinyal gücünü ve gürültüyü ifade etmektedir.
Sinyal ne kadar güçlü ve gürültü ne kadar zayıfsa, S/N oranı o kadar büyük demektir.
S/N oranı bir güç oranıdır.
Harici Gürültü
Harici gürültü, üzerinde çok az kontrolümüz olan veya üzerinde hiç kontrolümüz olmayan kaynaklar tarafından
oluşturulmaktadır. Örneğin:
Endüstriyel Kaynaklar
Motorlar, jeneratörler ve üretilen ekipmanlar
Atmosferik Kaynaklar
Atmosferde doğal olarak meydana gelen elektriksel bozukluklar ve atmosferik gürültüye parazit denilmektedir.
Uzay
Güneş, geniş bir gürültü spektrumunda sinyal yaymaktadır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 9

 Gürültü
Dahili Gürültü
Bir alıcı devresinde bulunan direnç, diyot ve
transistör gibi elektronik bileşenler, dahili gürültünün
ana kaynaklarıdır. Dahili gürültü türleri şunlardır:
Termal gürültü
Yarı iletkenlerin sebep olduğu gürültü
Ara modülasyon distorsiyonu
Gürültü Düzeylerinin İfade Edilmesi
Bir alıcının gürültü kalitesi aşağıdaki terimlerle ifade
edilmektedir:
Gürültü faktörü, girişteki S/N gücünün çıkıştaki
S/N gücüne oranıdır.
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021
Gürültü faktörünün desibel cinsinden ifade
edilmesine gürültü kat sayısı denilmektedir.
Bir elektronik devrede oluşan gürültünün çoğu,
sıcaklıkla doğru orantılıdır. Bu nedenle, gürültü
sıcaklığı (TN) terimi kullanılmaktadır.
SINAD, kompozit sinyal artı gürültü artı
distorsiyonun, alıcıda oluşan gürültü artı distorsiyona
oranıdır.
Kaskat Bağlı Sistemlerde Gürültü
Gürültüden en çok etkilenen kısım alıcının girişidir.
Çünkü sinyal seviyesinin en düşük olduğu nokta
burasıdır.
Bir alıcının gürültü performansı, alıcının ilk
aşamasında, genellikle bir RF yükselteci veya mikser
ile belirlenmektedir.
10
 Tipik Alıcı Devreleri

Tipik alıcı devreleri şu bileşenleri içermektedir:

RF yükselteçler
IF yükselteçler
Broadband Transmission
A broadband transmission takes place when a carrier signal is modulated, amplified, and sent to the antenna for
AGC
transmission.
AFC two most common methods of modulation are:
The
Özel Amplitude
devreler Modulation (AM)
Frequency Modulation (FM) Şekil 7. Alıcının ön ucunda
RF Giriş Yükselteci
Another method is called phase modulation (PM), in which the phase angle of tipik
kullanılan the bir
sine
RF wave is varied.
yükselteci

Düşük gürültülü yükselteç (LNA) olarak da adlandırılan RF yükselteci, çok zayıf giriş sinyallerini işlemekte ve
mikserden önce genliklerini artırmaktadır.
Yeterince yüksek bir S/N oranı sağlamak için düşük gürültülü bileşenler kullanılmaktadır.
Seçicilik, görüntüleri etkili bir şekilde elimine edebilecek düzeyde olmalıdır.
RF yükselteci tipik olarak bipolar veya alan etkili transistörlerle konfigüre edilebilen A sınıfı bir devredir.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 11

 Tipik Alıcı Devreleri

Şekil 8. Gereken seçiciliği sağlamak

için iki transformatör kullanan iki
aşamalı bir ara frekans yükselteci

Ara Frekans Yükselteci

Bir süperheterodin alıcıdaki kazancın ve seçiciliğin Alıcıda yeterli kazancı sağlamak için genellikle iki veya
çoğu, ara frekans yükselteci tarafından daha fazla ara frekans yükselteci kullanılmaktadır.
sağlanmaktadır. Aşamalar arasında bağlantı için ferrit nüveli
Yükselteçler A sınıfı ayarlı devrelerdir. 10 ila 30 dB transformatörler kullanılmaktadır.
aralığında kazanç sağlayabilmektedirler. Seçicilik, ayarlı devreler tarafından sağlanmaktadır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 12

 Tipik Alıcı Devreleri

Geleneksel IF Yükselteç Devreleri: Kuplajlı Devreler Otomatik Kazanç Kontrol Devreleri

Seçicilik
Birincil ve ikincil sargılar arasındaki kuplaj miktarının
değiştirilmesi, istenen miktarda bant genişliğinin
Broadband Transmission
elde edilmesini sağlamaktadır. Kritik kuplaj olarak
adlandırılan bir kuplaj değerinde, çıkış tepe değerine
Frequency-shift keying (FSK) takes place when data is converted to frequency-varying tones.
ulaşmaktadır.
takes place in the receiver when the original baseband (eudio signalkazanç
FM alıcılarında, sinyal demodülatöre uygulanmadan
önce oluşabilecek herhangi bir genlik değişimini
ortadan kaldırmak için bir veya daha fazla IF
yükselteç aşaması sınırlayıcı olarak kullanılmaktadır.
Modern alıcı devrelerinin çoğunda, LC ayarlı filtreler
kullanılmamaktadır. Bunun yerine kristal, seramik,
mekanik, SAW veya DSP filtreleri kullanılmaktadır.
Alıcının kazancı, yeteri kadar sinyalin alınması için
gereken değerden çok daha fazladır. Aşırı kazanç
genellikle alınan sinyalin bozulmasına ve iletilen
verilerin daha az anlaşılır olmasına neden
olmaktadır.
RF ve IF aşamalarında potansiyometre kullanılarak
manuel
kontrolü sağlanabilmektedir.
is extracted.
Alıcılar, ses devrelerinde gürlük denetimi
yapabilmektedir.
AGC devreleri, büyük sinyalleri işlemede daha
başarılıdır ve alıcıya çok geniş bir dinamik aralık
sağlamaktadır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 13

 Tipik Alıcı Devreleri

Otomatik Kazanç Kontrol Devreleri: Devre Kazancının

Kontrol Edilmesi
Bir bipolar transistör yükseltecin kazancı, kolektörden akan
akım miktarıyla orantılıdır.
Otomatik kazanç kontrolü için iki yöntem bulunmaktadır:
1. Kolektörden akan akım miktarı azaltılarak kazanç
azaltılabilmektedir. Buna ters otomatik kazanç
kontrolü denilmektedir.
2. Kolektörden akan akım miktarı artırılarak kazanç
azaltılabilmektedir. Daha güçlü bir sinyal, AGC
gerilimini ve baz akımını artırmaktadır. Buna karşılık
kolektör akımı artmakta kazanç azalmaktadır. Bu
kazanç kontrol yöntemi, ileri otomatik kazanç kontrolü
olarak bilinmektedir. Şekil 9. Otomatik
kazanç kontrollü bir IF
diferansiyel yükselteci
Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 14
 Tipik Alıcı Devreleri

Gürültü Bastırma Devresi

Çoğu haberleşme alıcısında bir gürültü bastırma devresi veya bir
susturma devresi bulunmaktadır.
Gürültü bastırma, alıcının girişinde bir RF sinyali görünene kadar, alıcının
sesini kapalı tutmak için kullanılmaktadır.
AM bandında yayın yapan sistemlerde gürültü seviyesi yüksektir ve bu
çok can sıkıcı olabilmektedir.
Şekil 10. Darbe frekans osilatörünün kullanımı

Gürültü bastırma devreleri, arka planda gürültü olduğu sürece ses yükseltecini kapalı tutmaktadır. Ancak bir RF
sinyali alındığında ise bunu etkinleştirmektedir.
Tek Yan Bant ve Sürekli Dalga Alımı
Tek yan bant veya sürekli dalga sinyallerini almak için tasarlanmış alıcılarda, iletilen verilerin kurtarılmasına
olanak sağlayan yerleşik bir osilatör bulunmaktadır.
Darbe frekans osilatörü adı verilen bir devre, ara frekansa yakın bir değerde çalışmak üzere tasarlanmıştır.
Darbe frekans osilatörü sinyali, modülasyonlu ara frekans sinyaliyle birlikte demodülatöre uygulanmaktadır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 15

 Tipik Alıcı Devreleri

Alıcılarda Entegre Devreler

Modern alıcı tasarımlarının hemen hemen tamamı entegre devredir.
Tam bir alıcı genellikle üç veya dört entegre devrenin yanı sıra bobinler, transformatörler, kapasitörler ve
filtrelerden oluşmaktadır.
Yeni alıcıların çoğunda tek bir entegre devre bulunmaktadır.
Entegre devre alıcılar tipik olarak üç ana bölüme ayrılmaktadır:
1.RF yükselteci, mikser ve yerel osilatörden oluşan frekans ayarlama kısmı
2.Yükselteçler, demodülatör, otomatik kazanç kontrolü ve gürültü bastırma devrelerinden oluşan ara frekans
kısmı
3.Ses (güç) yükselteci.
İkinci ve üçüncü kısım tamamen entegre devrelerle gerçekleştirilmektedir. Frekans ayarlama kısmı olabilir veya
olmayabilir. Bu yüzden düşük gürültülü yükselteç çoğu zaman ayrıdır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 16

 Alıcılar ve Alıcı-Vericiler

VHF Uçak Haberleşme Devresi

Tipik bir VHF alıcısı, uçaklar ve havaalanı
kontrolörleri arasında iki yönlü haberleşmeyi
sağlamak için tasarlanmıştır.
118 ila 135 MHz arasındaki frekans bandında
çalışmaktadır
Bu alıcılarda genlik modülasyonu
kullanılmaktadır.
VHF alıcıları, entegre devrelerin ve ayrı
bileşenlerin bir kombinasyonu kullanılarak
tasarlanmıştır.

Şekil 11. Havacılıkta kullanılan alıcı-dört entegre devreden oluşan

bir süperheterodin birimi-118 ila 135 MHz frekans bandında AM
sinyalleri almak için tasarlanmıştır.

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 17

 Alıcılar ve Alıcı-Vericiler

Tek Entegre Devreli FM Alıcı

Motorola MC3363 FM alıcı entegre devresi, ses (güç)
yükselteci dışında tüm alıcı devrelerini içermektedir.
Yaklaşık 200 MHz'e kadar olan frekanslarda çalışabilecek
şekilde tasarlanmıştır.
Telsiz telefonlarda, çağrı alıcılarda ve diğer taşınabilir
cihazlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bu çift dönüşümlü alıcı iki mikser, iki yerel osilatör, bir
sınırlayıcı, bir quadratür detektör ve gürültü bastırma
devreleri içermektedir.
Birinci yerel osilatörün, harici bir frekans sentezleyici
tarafından kontrol edilmesine olanak sağlayan dahili bir
varaktöre sahiptir.

Şekil 12. Motorola MC3363 çift dönüşümlü alıcı entegresi

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 18
 Alıcılar ve Alıcı-Vericiler

Alıcı-Vericiler
İki yönlü telsiz haberleşme
ekipmanlarının çoğu, hem vericinin
hem de alıcının birlikte bulunduğu
alıcı-verici olarak adlandırılan bir
birime sahiptir.
Alıcı-vericiler, büyük, yüksek güçlü
masaüstü birimlerinden küçük cep
boyutunda, el tipi birimlere kadar
çeşitlilik göstermektedir.
Alıcı-vericilerin ortak bir muhafazası
ve güç kaynağı bulunmaktadır.
Alıcı-verici yapısında devreler ortaktır,
böylece maliyetten tasarruf
edilebilmektedir. Bazı durumlarda ise
devre boyutları küçültülebilmektedir. Şekil 13. Ortak devre yapısının kullanıldığı bir SSB alıcı-verici

Dr. Cihat ŞEKER, KBU, EEE, 2021 19