جزوه آیین دادرسی مدنی

‫طــالب مـــالیی‪ -‬ســــتارگان وکـــــالت‬
‫‪1‬‬
‫‪setareganevekalat‬‬ ‫توصیه مهم ‪ :‬این جزوه را همراه با تدریس صوتی و تصویری آن مطالعه بفرمایید‪ .‬برای دریافت فایل‬
‫‪setareganevekalat‬‬ ‫های صوتی و تصویری به سایت ستارگان وکالت به نشانی ‪ setareganevekalat.com‬مراجعه نمایید‬
‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫طــالب مـــالیی‪ -‬ســــتارگان وکـــــالت‬ ‫‪2‬‬
‫فهرست‬
‫«کلیات» ‪8..............................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه اول ‪8..............................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه دوم ‪9..............................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سوم ‪11 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهارم‪13 .........................................................................................................................................................‬‬
‫«داوری» ‪14 ............................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجم ‪14 ..........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه ششم‪15 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتم ‪16 ..........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتم ‪18 .........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نهم ‪19 ............................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه دهم ‪21 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه یازدهم ‪22 ........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه دوازدهم ‪24 ......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سیزدهم ‪25 ......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهاردهم ‪27 .....................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پانزدهم ‪29 .......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شانزدهم ‪30 ......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفدهم‪31 ........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هجدهم ‪33 .......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نوزدهم ‪35 .......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیستم‪37 ........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و یکم ‪42 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و دوم ‪51 .................................................................................................................................................‬‬
‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬
‫‪https://setareganevekalat.com‬‬
‫‪3‬‬
‫«دستور موقت» ‪57 ...................................................................................................................................................‬‬

‫جلسه بیست و سوم ‪57 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و چهارم ‪59 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و پنجم ‪62 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و ششم ‪66 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و هفتم ‪68 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و هشتم ‪70 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه بیست و نهم ‪72 .................................................................................................................................................‬‬
‫«تامین خواسته» ‪73 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی ام ‪73 ........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و یکم ‪75 ...................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و دوم ‪77 ....................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و سوم ‪80 ...................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و چهارم‪81 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و پنجم ‪83 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و ششم‪85 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و هفتم ‪87 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و هشتم ‪90 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه سی و نهم ‪92 ....................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهلم‪94 ..........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و یکم ‪95 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و دوم ‪98 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و سوم ‪101 ...............................................................................................................................................‬‬
‫«تامین دلیل» ‪104 ...................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و چهارم ‪104 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و پنجم ‪106 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و ششم ‪109 ..............................................................................................................................................‬‬

‫جلسه چهل و هفتم ‪112 ..............................................................................................................................................‬‬

‫«دعاوی طاری» ‪113 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و هشتم ‪113 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه چهل و نهم ‪115 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاهم ‪117 .....................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و یکم ‪120 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و دوم‪122 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و سوم ‪125 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و چهارم ‪127 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و پنجم‪130 ..............................................................................................................................................‬‬
‫«سازش» ‪131 ..........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و ششم‪132 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و هفتم ‪135 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و هشتم ‪137 .............................................................................................................................................‬‬
‫«تامین دعوی واهی» ‪139 ..........................................................................................................................................‬‬
‫جلسه پنجاه و نهم ‪140 ................................................................................................................................................‬‬
‫«تامین دعوی اتباع بیگانه» ‪141 .................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصتم ‪143 ......................................................................................................................................................‬‬
‫«مستثنیات دین» ‪144 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و یکم ‪144 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و دوم ‪146 ...............................................................................................................................................‬‬
‫«دعوی» ‪149 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و سوم ‪149 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و چهارم‪150 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و پنجم ‪152 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و ششم‪154 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و هفتم ‪156 .............................................................................................................................................‬‬
‫‪5‬‬
‫جلسه شصت و هشتم ‪157 ............................................................................................................................................‬‬

‫«دعاوی سه گانه تصرف» ‪160 ....................................................................................................................................‬‬
‫جلسه شصت و نهم ‪160 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتادم ‪162 ......................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و یکم ‪164 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و دوم ‪166 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و سوم ‪168 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و چهارم ‪170 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و پنجم ‪172 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و ششم ‪174 .............................................................................................................................................‬‬
‫«ایرادات» ‪178 .........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و هفتم ‪178 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و هشتم ‪180 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هفتاد و نهم ‪182 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتادم ‪184 .....................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و یکم ‪186 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و دوم ‪188 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و سوم ‪190 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و چهارم ‪192 ...........................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و پنجم ‪194 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و ششم ‪195 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و هفتم ‪196 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و هشتم ‪198 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه هشتاد و نهم ‪200 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نودم ‪202 .........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و یکم ‪205 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و دوم ‪206 ..................................................................................................................................................‬‬

‫جلسه نود و سوم ‪208 ..................................................................................................................................................‬‬

‫«دادخواست» ‪213 ....................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و چهارم ‪213 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و پنجم ‪216 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و ششم ‪218 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و هفتم ‪219 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و هشتم ‪221 ................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه نود و نهم ‪223 ...................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صدم ‪225 ........................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و یکم ‪228 ..................................................................................................................................................‬‬
‫«اعتراض به آراء» ‪230 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و دوم ‪230 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سوم ‪233 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و چهارم ‪234 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صدو پنجم ‪238 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صدو ششم ‪240 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صدو هفتم ‪243 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و هشتم ‪247 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و نهم ‪249 ..................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و دهم ‪253 .................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و یازدهم ‪257 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و دوازدهم ‪260 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سیزدهم ‪264 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و چهاردهم ‪268 ...........................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و پانزدهم ‪272 .............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و شانزدهم ‪276 ............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و هفدهم ‪280 ..............................................................................................................................................‬‬
‫‪7‬‬
‫جلسه صد و هجدهم ‪284 .............................................................................................................................................‬‬

‫جلسه صد و نوزدهم ‪287 ..............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیستم ‪290 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و یکم ‪294 .......................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و دوم ‪296 .......................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و سوم ‪299 ......................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و چهارم ‪302 ....................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و پنجم ‪305 .....................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و ششم ‪307 .....................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و هفتم ‪318 .....................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و هشتم ‪323 ....................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و بیست و نهم ‪331 .......................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سی ام ‪333 ...............................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سی و یکم ‪338 ..........................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سی و دوم ‪341 ..........................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سی و سوم ‪345 .........................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سی و چهارم ‪353 .......................................................................................................................................‬‬
‫جلسه صد و سی و پنجم ‪356 ........................................................................................................................................‬‬

‫«کلیات»‬
‫جلسه اول‬
‫مقدمه ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬کارایی آیین دادرسی مدنی چیست؟ و چرا حائز اهمیت است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬حقوق چیزی جز آیین دادرسی مدنی نیست‪ .‬این جمله ممکن است مبالغه آمیز به نظر بیاید ‪ .‬اگر از این زاویه به این قصه نگاه کنیم که اگر آیین‬
‫دادرسی مدنی نباشد ‪ ،‬حقوق مدنی هم ضمانت نمی شود این حرف درست است‪.‬‬
‫هر مقرره ای ما می خوانیم بیانگر یکی از این دو مورد است ‪:‬‬
‫‪ )۱‬یا در شمار حقوق تعیین کننده است‪ )۲ .‬یا در زمره و شمار حقوق تضمین کننده است‪.‬‬
‫همین مباحثی که داریم در مدنی و جزا و آیین آدرسی مدنی می خوانیم ‪ ،‬هر ماده قانونی که شما می خوانید می گوید شما چه حقی دارید یا دیگری چه‬
‫حقی دارد‪ .‬پس این قانون یک حقی تعیین می کند چه برای شما چه برای دیگری ‪ .‬به این موارد حقوق تعیین کننده می گوییم‪.‬‬
‫مثال می گوید شما نسبت به این خانه حق مالکیت دارید و ماده ‪ 30‬میگوید هر مالکی نسبت به مایملک خود حق هرگونه تصرفی و انتفاع دارد‪.‬‬
‫در اینجا یک حق برای شما گفته شد‪.‬‬
‫در مقابل حقوق تعیین کننده‪ ،‬حقوق تضمین کننده است‪ .‬حقوق تضمین کننده برای این است که آن حقوق تعیین شده شما ممکن است انکار یا تضییع‬
‫شود و ممکن است حق مالکیت شما انکار شود‪.‬‬
‫پس حقوقی که دارید توسط حقوق ماهوی و حقوق تعیین کننده مشخص شده در معرض تضییع و انکار است ‪.‬‬
‫و در اینجا نوبت به حقوق تضمین کننده می رسد و حقوق تضمین کننده است که می آید مقابل انکار و تضییع حقوق شما می ایستد و شما با پناه بردن‬
‫به این حقوق است که می توانید از حق انکار شده و تضییع شده خودتان دفاع کنید‪.‬‬
‫اگر قواعد آیین دادرسی مدنی به عنوان حقوق تضمین کننده نباشد ‪ ،‬قواعد آیین دادرسی مدنی بی ارزش می شود ‪ .‬حقی است که انگار نیست و داشته‬
‫ای دارید که از آن سهمی ندارید‪ ،‬اگر حقوق تضمین کننده نباشد‪.‬‬
‫پس باید آیین دادرسی مدنی را بدانیم بخاطر اینکه آیین دادرسی مدنی حقوق تضمین کننده است و حقوق ماهوی و تعیین کننده منهای حقوق تضمین‬
‫کننده فایده ای ندارد ‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬آیین دادرسی مدنی را می خوانیم چون حقوق تضمین کننده است و حقوقی که تعیین کننده بوده را تضمین می کند و از آن دفاع می کند‪.‬‬
‫حقوق در معرض انکار و تضییع است‪ ،‬البته این را بدانید که واقعا باالی ‪ 99‬درصد حقوق محترم شمرده می شود‪.‬اگر بخواهد حقوق به طور عادی و روال‬
‫تضییع شود هرج و مرج مطلق فراگیر می شود‪.‬‬
‫این انکار و تضییع ممکن است توسط اشخاص معمولی و عادی باشد و ممکن است توسط دولت باشد‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫زمانی که غیر حاکمیت تضییع و انکار می کند ‪ ،‬شخص معمولی‪ ،‬شخص حقیقی و حقوقی ممنوعیت این انکار و تضییع ممکن است به قید مجازات باشد‬
‫و ممکن است به قید مجازات نباشد‪.‬‬
‫پس مجموعا سه حالت شد ‪:‬‬
‫حالت اول ‪ :‬حقی که مورد انکار و تضییع قرار می گیرد ممنوعیت آن انکار و تضییع ‪ ،‬بدون قید مجازات است‪.‬‬
‫مثال خانمی است که شوهرش مهریه اش را نمی پردازند‪ ،‬یا فرزندی است که پدرش نفقه اش را نمی پردازد‪ .‬یا بدهکار شما بدهی اش را به شما نمی پردازد‬
‫‪ .‬به این موارد دعوای حقوقی یا دعوای مدنی می گوییم که در مقابل دعوای کیفری است‪.‬‬
‫حالت دوم ‪ :‬ممنوع است اما با قید مجازات‪.‬‬
‫مثال یکی آمده است و ملک شما رو تخریب کرده است و مالتان را دزدیده است و موارد مختلفی که در قانون مجازات می بینیم ‪ .‬در آنجا شما دیگر خواهان‬
‫نیستید و انکار و تضییع حق شما به قید مجازات است و شما شاکی می شوید و من برای دفاع و مرجع صالح برای رسیدگی است‪.‬‬
‫حالت سوم ‪ :‬انکار کننده یا تضییع کننده حاکمیت دولت به معنای عام است‪.‬‬
‫دولت به معنای خاص قوه مجریه است ‪ ،‬دولت به معنای عام کل حاکمیت است‪ .‬دولت ‪ ،‬حاکمیت ‪ ،‬نهادهای عمومی می آیند و تضییع می کنند‪ .‬مثال‬
‫شهرداری نصف ملک شما را گرفته است‪.‬‬
‫جلسه دوم‬
‫خالصه ‪ :‬انکار یا تضییع حقوق ممنوع است‪.‬‬
‫حالت اول ‪ :‬اگر ممنوعیت انکار و تضییع به قید مجازات نباشد دعوا مدنی است و دو طرف دعوا خواهان و خوانده گفته می شود و خواهان در مقام اقامه‬
‫دعوا و پیگیری آن و خوانده در مقام دفاع و مرجع صالح در مقام رسیدگی می بایست اصول و قواعدی را رعایت نمایند که آیین دادرسی مدنی نامیده می‬
‫شود ‪.‬‬
‫حالت دوم ‪ :‬اگر ممنوعیت انکار و تضییع به قید مجازات باشد دعوا کیفری است و دو طرف دعوای کیفری یعنی شاکی و متشاکی و مرجع صالح می‬
‫بایست اصول و قواعدی را رعایت نمایند که آیین دادرسی کیفری نامیده می شود‪.‬‬
‫حالت سوم ‪ :‬اگر انکار کننده یا تضییع کننده حق دولت و تشکیالت عمومی باشد دعوا اداری نامیده می شود و طرفین دعوا و مرجع صالح می بایست‬
‫اصول و قواعدی را رعایت کنند که آیین دادرسی اداری نامیده می شود‪.‬‬
‫حقوق تعیین کننده را با حقوق تضمین کننده شناختیم و قانون شکلی را با قانون ماهوی تشخیص می دهیم ‪.‬‬
‫حاال امور ترافعی را هم بهتر است که با ضدش بفهمیم و ضد آن حقوق امور حسبی است‪.‬‬
‫قاعده این است که دادگاه زمانی ورود کند و شروع به رسیدگی کند که اختالفی باشد و دعوایی را پیش دادگاه بیاورند ‪.‬‬
‫امور ترافعی اموری است که ورود و رسیدگی دادگاه به آنها متوقف است بر پیدایش یک اختالف‪ ،‬نزاع ‪ .‬در مقابل امور حسبی است که ورود و رسیدگی‬
‫دادگاه به آنها نیاز به پیدایش اختالف و نزاع نیست و دادگاه باید به آنها رسیدگی کند بدون اینکه اختالفی وجود داشته باشد‪ .‬مثال غایب مفقوداالثر ‪ ،‬باید‬
‫یکسری اقدامات انجام شود‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬در امور ترافعی باید آیین دادرسی مدنی رسیدگی شود و رعایت شود و در دعاوی مدنی رعایت آیین دادرسی مدنی توسط همه مراجع الزم است‪.‬‬
‫در امور حسبی چطور است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق خود قانون امور حسبی موارد حسبی هم تابع موارد آیین دادرسی مدنی است البته اگر قانون امور حسبی مقرره خاصی نداشته باشد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬امور یا ترافعی هستند یا حسبی هستند ‪ .‬اصل آن است که دادگاه صرفا زمانی وارد رسیدگی و پیگیری و حل و فصل می شود که مرافعه ‪ ،‬اختالف‬
‫و نزاعی وجود داشته باشد‪ .‬در موارد استثنایی ورود و رسیدگی دادگاه متوقف بر مرافعه نیست و دادگاه باید بدون وقوع نزاع و اختالف رسیدگی کند‪ .‬این‬
‫دسته امور ‪ ،‬امور حسبی نامیده می شود که در مقابل امور ترافعی است‪ .‬همچون اعالم حجر ‪ ،‬تعیین قیم برای محجور و رسیدگی به امور ماترک و ‪. ....‬‬
‫قانون آیین دادرسی مدنی عالوه بر دعاوی مدنی و بازرگانی ‪ ،‬نسبت به امور حسبی هم حاکم است به شرط آنکه قانون امور حسبی قاعده ی خاصی نداشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ویژگی قواعد آیین دادرسی مدنی که حقوق تعیین کننده است چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قواعد آیین دادرسی مدنی ‪ ،‬دو ویژگی دارد ‪:‬‬
‫‪ )1‬آمره است‪.‬‬
‫‪ )2‬عطف بما سبق می شود و اثر فوری دارد‪.‬‬
‫هر دوی این قواعد خالف اصل است ‪.‬‬
‫قواعد آیین دادرسی مدنی اصوال آمره هستند‪ .‬لذا امکان توافق بر خالفش وجود ندارد‪.‬‬
‫شما هم در مدنی و هم در جزا خوانده اید که اثر قانون نسبت به آتیه است و قانون اثر فوری ندارد و همانجا یک استثنایی که برای آن گفته می شود این‬
‫است که قوانین شکلی معموال عطف بما سبق می شوند‪.‬‬
‫خالصه ‪:‬‬
‫ویژگی های مقررات آیین دادرسی مدنی ‪:‬‬
‫‪ )1‬اصوال آمره هستند نه مخیره و تکمیلی ‪ .‬بنابراین امکان توافق بر خالف آن ها وجود ندارد و عرف خالف آن هم به رسمیت شناخته نمی شود ‪.‬‬
‫‪ )2‬اصوال عطف بما سبق می شوند و اثر فوری دارند و نسبت به پرونده های مطروحه و در جریان اعمال می شوند‪.‬‬
‫در مقررات آیین دادرسی مدنی چه قواعد عام و چه قواعد خاص شما هر مقرره ای که ببینید یکی از این سه دسته است‪ .‬و خارج از این سه تا نیست‪.‬‬
‫‪ )1‬راجع به سازمان قضاوتی و تشکیالت قضایی صحبت می کند‪ .‬برخی از مقررات آیین دادرسی مدنی این سازمان را معرفی می کند‪.‬‬
‫‪ )2‬قواعدی است که مربوط به صالحیت ها است ‪ .‬صالحیت ها یعنی چه حقی برای رسیدگی دارند و قلمرو آنها کجاست‪.‬‬
‫‪ )3‬قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص‪.‬‬
‫قواعدی که مربوط به صالحیت ها است خودش بر دو نوع است ‪:‬‬
‫‪ )1‬مربوط به صالحیت ذاتی است‪.‬‬
‫‪ )2‬مربوط به صالحیت محلی و نسبی است‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫اگر به شما راجع به صنف و نوع و درجه دادگاه ها می گوید که آیا این عام است یا خاص است ‪ .‬آیا بدوی است یا تجدیدنظر است‪.‬‬
‫اگر راجع به صنف و نوع و درجه صحبت میکند قواعد مربوط به صالحیت ذاتی است ‪ .‬اما اگر نگاهش به تقسیمات کشوری است و آدرس و محل مالک‬
‫است نه ذات آن دادگاه ‪ ،‬قواعد مربوط به صالحیت محلی یا نسبی می شود‪.‬‬
‫‪ )۱‬مربوط به تشکیالت قضاوتی ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬قواعد مربوط به سازمان و تشکیالت قضایی چرا تغییر می کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برای بهتر شدن ‪ .‬یعنی این نظام و سیستم و این تشکیالت یک مشکلی و مسئله ای داشته و بعد برای بهتر شدن تصمیم گرفته شده که تغییری‬
‫در آن ایجاد شود ‪ .‬اگر اینطور باشد باید حفظ شود پس آمره است و فورا عطف بما سبق می شود‪ .‬اگر برای بهتر شدن است باید همین االن اعمال شود‪.‬‬
‫‪ )۲‬قواعد مربوط به صالحیت ‪:‬‬
‫یا صالحیت ذاتی بود یا صالحیت نسبی‪.‬‬
‫_قواعد مربوط به صالحیت ذاتی ‪ ،‬یعنی آن حق تمتع و صالحیت وجودی دادگاه‪ ،‬هم امره است یعنی امکان توافق بر خالفش نیست و هم عطف بما سبق‬
‫می شود‪.‬‬
‫_قواعد مربوط به صالحیت نسبی به نظم عمومی کاری ندارد و برای رفاه حال افراد است و عموما عطف بما سبق نمی شوند‪.‬‬
‫‪ )۳‬قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص ‪:‬‬
‫لزوما آمره هستند و اصوال هم عطف بما سبق می شوند مگر در موارد استثنایی‪( .‬مثل حقوق مکتسب)‬
‫جلسه سوم‬
‫بحثی که در جلسه گذشته داشتیم این بود که ویژگی های قوانین آیین دادرسی مدنی به طور مفصل چیست ؟ بیان شد که محتوای آیین دادرسی مدنی‬
‫تشکیل شده یا از قواعد مربوط از تشکیالت قضاوتی یا مربوط به صالحیت ذاتی و یا صالحیت نسبی و یا قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص که در‬
‫همه این ها قواعد امره هستند جز صالحیت نسبی که مخیره است و همه اینها اثر فوری دارند و عطف بما سبق می شوند جز صالحیت نسبی که عطف‬
‫بما سبق نمی شود‪.‬‬
‫همینطور قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص اصوال عطف بما سبق می شوند اما استثنائا اگر منجر به تحقق مکتسب برای شخص شده باشند عطف‬
‫بما سبق نخواهند شد‪.‬‬
‫محتوای آیین دادرسی مدنی و ویژگی قواعد آن ‪:‬‬
‫قواعد آیین دادرسی مدنی چند دسته است ‪:‬‬
‫‪ )1‬قواعد مربوط به تشکیالت و سازمان قضاوتی است‪ .‬این دسته قواعد امره هستند و عطف بما سبق می شوند ‪.‬‬
‫‪ )2‬مربوط به صالحیت ذاتی است که این دسته هم امره هستند و عطف بما سبق می گردد‪.‬‬
‫‪ )3‬قواعد مربوط به صالحیت نسبی یا محلی که مخیره اند و اصوال عطف بما سبق نمی شوند ‪.‬‬

‫‪ )4‬قواعد آدم به معنای اخص که امره هستند و اصوال هم عطف بما سبق می شوند الکن استثنائا اگر برای شخصی حق مکتسب ایجاد شده باشد عطف‬
‫بما سبق نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬حقوق مکتسب یعنی چه؟‬
‫پاسخ ‪ :‬چیزی را که میخواهید بشناسید ضدش را بشناسید‪.‬‬
‫حقوق مکتسب در مقابل حقوق احتمالی است ‪ .‬از نظر لغوی حق مکتسب به معنای کسب شده است ‪ .‬و حق احتمالی یعنی حقی که اگر قانون تعیین‬
‫نکند احتماال پیش می آید‪.‬‬
‫مثال دو نفر دارند در یک معدن کار می کنند که بخاطر شرایط آسیب زا آنجا مدت بازنشستگی ‪ 20‬سال خدمت است‪.‬‬
‫و وقتی به معدن میروند میبینند که قانون تغییر کرده و ‪ 25‬سال شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬قانون نسبت به این دو نفر هم عطف بما سبق می شود و شاملش می شود یا فقط شامل استخدامی های جدید می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬حقوقدانان می گویند بسته به این دارد که چند سال خدمت کرده اند‪.‬‬
‫حق مکتسب به معنای حق کسب شده است‪ .‬در مقابل حق محتمل قرار دارد ‪ .‬زمانی که برای شخص حقی به طور کامل به موجب قانون سابق به وجود‬
‫آمده باشد حق مکتسب است ‪ .‬اما اگر حقی مطابق قانون سابق برای شخص فرض شده ولی به طور کامل محقق نشده حق محتمل و احتمالی است‪.‬‬
‫قواعد ایین دادرسی مدنی حقوق مکتسب را از بین نمی برد اما نسبت به حقوق احتمالی عطف بما سبق می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ما متوجه شدیم که اصوال مقررات آیین دادرسی مدنی عطف بما سبق می شود بنابراین روی میز دادگاه هر پرونده ای بود مطابق قانون جدید‬
‫رسیدگی می کند ‪ .‬بنابراین اگر قانونی بوده است در زمان رأی دادگاه نخستین در این بازه ای که در دادگاه بدوی و نخستین که پرونده به دادگاه تجدیدنظر‬
‫آمده است ‪ ،‬دادگاه تجدید نظر مطابق قانون جدید رسیدگی خواهد کرد نه مطابق قانون سابق چون قواعد آیین دادرسی مدنی عطف بما سبق می شود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دیوان عالی کشور چطور است؟ اگر رأی فرجام خواهی شد آیا دیوان عالی کشور مطابق قانون سابق رسیدگی می کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دیوان عالی کشور حتما مطابق قانون سابق و نه قانون جدید عطف بما سبق می شود‪ .‬دیوان عالی کشور دعوا را مورد قضاوت قرار نمی دهد‪ .‬بلکه‬
‫رأی را مورد قضاوت قرار می دهد‪.‬‬
‫از این حیث که آیا منطبق بر قانون بوده یا نبوده است‪ .‬خیلی منطقی و بدیهی است که باید قانون سابق یعنی قانون زمان رسیدگی را مالک قرار بدهد‪.‬‬
‫دیوان به یکی از این دو نتیجه می رسد ‪:‬‬
‫‪ )1‬رأی مطابق قانون زمان صدور خودش صادر شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬اما اگر نقض کرد و گفت این پرونده مطابق قانون زمان خودش صادر نشده است و ارجاع کرد به شعبه دیگر‪ ،‬شعبه ای که حاال می خواهد رسیدگی‬
‫کند مطابق قانون االن رسیدگی می کند‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫جلسه چهارم‬
‫سوال ‪ :‬آیا دیوان عالی کشور هم در صورت فرجام خواهی از یک رأی مطابق قانون جدید رسیدگی خواهد کرد؟ یعنی در دیوان هم قانون عطف بما سبق‬
‫می شود یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ‪ ،‬دیوان عالی کشور رسیدگی ماهوی نمی کند و دعوا را مورد قضاوت قرار نمی دهد و رای را مورد قضاوت قرار می دهد از حیث انطباق یا‬
‫عدم انطباق بر قوانین زمان صدور رأی ‪.‬‬
‫پس دیوان مطابق قانون زمان صدور رأی یعنی همان قانون سابق رسیدگی خودش را انجام می دهد‪ .‬اگر رأی نقض شد و به شعبه مرجوع علیه رسید آن‬
‫شعبه که شعبه مرجوع علیه می شود مطابق قانون جدید رسیدگی می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دیوان عالی کشور بایستی رأی مورد فرجام خواهی را مطابق قانون جدید مورد قضاوت قرار دهد یا قانون سابق؟‬
‫پاسخ ‪ :‬نظر به اینکه دیوان عالی رسیدگی ماهوی نمی نماید و به ماهیت دعوا ورود پیدا نمی کند و صرفا رأی را مورد قضاوت قرار می دهد ‪ .‬از این جهت‬
‫که مطابق با قوانین زمان صدور صادر شده یا خیر ‪ ،‬منطبق بر قانون بوده یا مخالف قانون ‪ .‬بنابراین مالک دیوان قانون سابق یعنی قانون حاکم در زمان‬
‫صدور رأی خواهد بود ‪.‬‬
‫اگر رأی در دیوان نقض شود شعبه مرجوع علیه یعنی شعبه ای که وظیفه ی رسیدگی ماهوی را دارد مطابق قانون جدید رسیدگی خواهد کرد‪.‬‬
‫_قانونگذار در غیر رسیدگی دادگاه تشریفات گذاشته است آن هم از جنس قواعد آمره ‪ ،‬برای اینکه جلوی خودکامگی قاضی را بگیرد و حق تجدیدنظر شما‬
‫و حق فرجام خواهی شما و ‪ ...‬رعایت شود‪.‬‬
‫درست است که داور هم رسیدگی می کند اما خواسته خودتان بوده است ‪ .‬و زمانی که خواستند دعوای خودشان را ارجاع به داوری کنند این ریسک را‬
‫پذیرفته اند و احتماالت را دیده اند و داوری را تعیین کردند‪ .‬خیلی از تشریفات رسیدگی قضایی در داوری وجود ندارد ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر حل و فصل و رسیدگی یک اختالف به داور و هیئت داوری سپرده شده باشد مرجع قضائی دیگر صالح نیست ‪ .‬اگر یک دادگاهی به شرط داوری‬
‫توجه نکند و دیوان مطلع شود رأی را نقض خواهد کرد چون با صالحیت داور ‪ ،‬دادگاه صالحیت ندارد‪.‬‬
‫اولین و مهمترین تاثیر ارجاع به داوری سلب صالحیت از دادگاه د دستگاه قضا است‪.‬‬
‫به همین خاطر و در این چند سال داوری رشد کرده است و بیشتر و بیشتر شده است اولین مبحثی که بررسی خواهیم کرد "باب هفتم مبحث داوری"‬
‫است‪( .‬مواد ‪ 454‬الی ‪ ، 501‬داوری داخلی)‪.‬‬
‫بعد از مبحث داوری سراغ مبحث دستور موقت و تامین خواسته می رویم ‪ .‬این مبحث مقدم است چون این مبحث اهمیت آزمونی دارد و علت دوم این‬
‫است که در عمل به شما بسیار کمک می کند و کاربردی است‪.‬‬

‫«داوری»‬
‫جلسه پنجم‬
‫به طور خالصه در جلسه قبل گفتیم که آیین دادرسی مدنی حقوق تضمین کننده است و تشریفاتی که باید در رسیدگی مدنظر قرار بگیرد را به ما معرفی‬
‫می کند ‪ .‬این رسیدگی یا قضایی است و یا غیرقضایی است‪ .‬مهمترین روش غیر قضایی داوری است که فصل هفتم آیین دادرسی مدنی هم به مبحث‬
‫داوری پرداخته است‪.‬‬
‫مواد ‪ 454‬الی ‪ 501‬که باب هفتم آیین دادرسی مدنی را تشکیل می دهد در مبحث داوری است‪.‬‬
‫باب هفتم (داوری)‬
‫ماده ‪( : ۴۵۴‬ماده مرتبط ‪)۴۹۴ :‬‬
‫«کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا دارند میتوانند با تراضی یکدیگر منازعه و اختالف خود را خواه در دادگاهها طرح شده یا نشده باشد و در صورت طرح‬
‫در هر مرحله ای ازرسیدگی باشد‪ ،‬به داوری یک یا چند نفر ارجاع دهند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬چه اشخاصی و در چه زمانی می توانند دعوی و اختالف خودشان را به داوری ارجاع کنند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬همه افراد دارای اهلیت می توانند ‪ .‬برای اینکه یک دعوی با داوری ارجاع شود باید موافقت نامه داوری داشته باشیم ‪.‬‬
‫در مدنی خواندید که برای اینکه یک عقد منعقد شود باید شرایط عمومی قراردادها که در ماده ‪ 190‬گفته شده وجود داشته باشد‪.‬‬
‫داوری هم یک عقد است و هر شرایطی که باید در عقد باشد در قرارداد داوری هم باید باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ارجاع اختالف به داوری توسط همه اشخاص دارای اهلیت ممکن است و چون ارجاع به داوری نیازمند به یک نوع عقد و قرارداد داوری است پس‬
‫باید همه شرایط عمومی قراردادها هم در آن موجود باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬از نظر ارجاع دعوی به داوری هیچ محدودیتی نیست و هر زمان که شما بخواهید می توانید به داوری ارجاع کنید که وارد رسیدگی قضایی نشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادگاه مطرح شده باشد باز هم امکان ارجاع به داوری هست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله امکان ارجاع است و در هر مرحله ای که باشد قابل ارجاع به داوری است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬می دانیم که در مراحل رسیدگی و بدوی و تجدیدنظر با مرحله فرجامی یک تفاوت دارد و این تفاوت چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دیوان وارد رسیدگی ماهوی نمی شود و دعوی را مورد قضاوت قرار نمی دهد بلکه رأی را مورد قضاوت قرار می دهد و فقط از این حیث که آیا با‬
‫قانون منطبق است یا خیر‪ .‬پس دعوی را نه بلکه رأی را از حیث انطباق و عدم انطباق با قانون مورد قضاوت قرار می دهد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬حتی در دیوانی که به دعوی رسیدگی نمی کند و رأی را مورد قضاوت قرار می دهد باز هم امکان ارجاع به داوری است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۴‬‬
‫‪15‬‬
‫«چنانچه دعوا درمرحله فرجامیباشد‪ ،‬و طرفین با توافق تقاضای ارجاع امر به داوری را بنمایند یا مورد از موارد ارجاع به داوری تشخیص داده شود‪ ،‬دیوان‬
‫عالی کشور پرونده را برای ارجاع به داوری به دادگاه صادرکننده رای فرجام خواسته ارسال می دارد‪».‬‬
‫خالصه ‪ :‬رسیدگی به اختالف یا به روش قضایی است و یا روش غیرقضایی است‪ .‬داوری یکی از روش های حل و فصل اختالفات به روش غیر قضایی است‪.‬‬
‫(خارج از دادگاه است)‬
‫سوال ‪ :‬چه کسانی و چه زمانی می توانند اختالف و دعوای خود را به داوری ارجاع نمایند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬همه ی اشخاص دارای اهلیت و در هر زمانی ‪ ،‬حتی پس از طرح دعوی در دادگاه‪ .‬در هر مرحله ای که باشد حتی در دیوان‪.‬‬
‫جلسه ششم‬
‫ماده ‪: ۴۵۴‬‬
‫سوال ‪ :۱‬چنانچه دعوا در مرحله فرجانی باشد ارجاع دعوا به داوری ‪( ....................‬ارشد سراسری ‪)۱۳۸۸‬‬
‫الف) حتی با تقاضای طرفین پذیرفته نمی شود‪.‬‬
‫ب) با تقاضای طرفین پذیرفته می شود و دیوان عالی کشور داور تعیین می کند‪.‬‬
‫ج) باتقاضای طرفین پذیرفته می شود و پرونده در هر حال‪ ،‬به دادگاه نخستین فرستاده می شود‪.‬‬
‫د) با تقاضای طرفین پذیرفته می شود و پرونده به دادگاه صادر کننده رأی فرجام خواسته فرستاده می شود‪.‬‬
‫پاسخ صحیح ‪ :‬گزینه د‬
‫بررسی گزینه ها ‪:‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬غلط ‪ ،‬در هر مرحله ای پذیرفته می شود (ماده ‪)454‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬غلط ‪ ،‬تعیین داور با توافق طرفین است که طرفین می توانند تعیین داور را به شخص ثالث یا دادگاه واگذار نمایند در صورت عدم تعیین دادگاه‬
‫ناصب ‪ ،‬دادگاه صالح به رسیدگی داور را نصب خواهد نمود‪.‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬غلط ‪ ،‬پرونده به دادگاه صادر کننده رای فرجام خواسته ارسال می شود‪.‬‬
‫ماده ‪( ۴۵۵‬موافقت نامه داوری)‪:‬‬
‫«متعاملین میتوانند ضمن معامله ملزم شوند و یا به موجب قرارداد جداگانه تراضی نمایند که در صورت بروز اختالف بین آنان به داوری مراجعه کنند و‬
‫نیز میتوانند داور یا داوران خود را قبل یا بعد از بروز اختالف تعیین نمایند‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬درکلیه موارد رجوع به داور‪ ،‬طرفین میتوانند انتخاب داور یا داوران را به شخص ثالث یا دادگاه واگذار کنند (در چنین فرضی به شخص ثالث یا‬
‫دادگاه مقام ناصب گفته می شود)»‬

‫شیوه ارجاع دعوا به داوری ‪ :‬ارجاع دعوا به داروی هم می تواند در قالب موافقت نامه مستقل باشد و هم می تواند در قالب شرط داوری و به عنوان یکی‬
‫از شروط ضمن عقد باشد‪.‬‬
‫ماده ‪( ۴۵۶‬محدودیت شرط داوری) ‪:‬‬
‫«در مورد معامالت و قراردادهای واقع بین اتباع ایرانی و خارجی‪ ،‬تا زمانی که اختالفی ایجاد نشده است طرف ایرانی نمیتواند به نحوی از انحاء ملتزم شود‬
‫که در صورت بروز اختالف حل آن را به داور یا داوران یا هیاتی ارجاع نماید که آنان دارای همان تابعیتی باشند که طرف معامله دارد‪ .‬هر معامله و قراردادی‬
‫که مخالف این منع قانونی باشد در قسمتی که مخالفت دارد باطل و بالاثر خواهد بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر طرفین توافق داوری اتباع ایرانی و غیر ایرانی باشند چه محدودیتی وجود دارد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق قاعده آمره مذکور در ماده ‪ 456‬با اجتماع این دو شرط نصب داور باطل است ‪ .1 :‬پیش از بروز اختالف باشد ‪ .2‬یک طرف معامله ایرانی و‬
‫طرف دیگر غیر ایرانی و داور هم تابعیت غیر ایرانی باشد با اجتماع این دو شرط به نحو عام مجموعی تعیین داور باطل است اما اصل قرارداد داوری و سایر‬
‫موضوعات تعیین شده معتبر است‪.‬‬
‫جلسه هفتم‬
‫ماده ‪( : ۴۵۷‬ماده مرتبط ‪ :‬اصل ‪ ۱۳۹‬قانون اساسی)‬
‫«ارجاع دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی به داوری پس از تصویب هیات وزیران و اطالع مجلس شورای اسالمی صورت میگیرد‪ .‬در مواردی که طرف‬
‫دعوا خارجی و یا موضوع دعوا از موضوعاتی باشد که قانون آن را مهم تشخیص داده‪ ،‬تصویب مجلس شورای اسالمی نیز ضروری است‪».‬‬
‫بررسی ماده ‪: ۴۵۷‬‬
‫این ماده راجع به بحث ارجاع دعاوی ای است که مربوط به اموال عمومی دولتی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اموال عمومی و دولتی هم قابل ارجاع به داوری است یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬اما به طور مشروط‬
‫اصل ‪ 139‬قانون اساسی راجع به صلح دعاوی است و ماده ‪ 457‬راجع به ارجاع دعاوی به داوری است‪.‬‬
‫صلح دعاوی با ارجاع داوری متفاوت است اگرچه هر دو روش حل و فصل اختالفات است اما باهم متفاوت هستند‪.‬‬
‫اصل ‪ ۱۳۹‬قانون اساسی ‪:‬‬
‫«صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری در هر مورد موکول به تصویب هیات وزیران است و باید به اطالع مجلس برسد‪ .‬در‬
‫مواردی که طرف دعوی خارجی باشد و در موارد مهم داخلی باید به تصویب مجلس نیز برسد‪ .‬موارد مهم را قانون تعیین می کند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تصویب مجلس هم الزم است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوال خیر‬
‫‪17‬‬
‫مطابق اصل ‪ 139‬قانون اساسی که بخشی از آن در ماده ‪ 457‬آدم تکرار شده است ‪ ،‬اصل این است که دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی قابل ارجاع‬
‫به داوری است و قابل صلح هم است‪ .‬صلح ‪ ،‬ارجاع به داوری در اموال عمومی و دولتی ممکن است اما مشروط است ‪ .‬مشروط به تصویب هیئت وزیران به‬
‫عالوه اطالع مجلس ‪.‬‬
‫این موضوع استثناء دارد و این استثناء این است که اطالع مجلس کافی نیست و عالوه بر اطالع مجلس باید تصویب مجلس هم باشد‪.‬‬
‫پس دو تصویب می خواهد ‪:‬‬
‫‪ )1‬تصویب هیئت وزیران‬
‫‪ )2‬تصویب مجلس‬
‫سوال ‪ :‬شرط صلح و ارجاع به داوری چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تصویب هیئت وزیران و اطالع مجلس ‪ .‬استثنائا در بعضی از موارد اطالع مجلس کافی نیست و عالوه بر تصویب هیئت وزیران باید به تصویب‬
‫مجلس هم برسد‪.‬‬
‫سوال ‪ : ۲‬ارجاع دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی به داوری با ‪( :‬وکالت ‪)۱۳۷۹‬‬
‫الف) اطالع مجلس شورای اسالمی ممکن است‪.‬‬
‫ب) تصمیم و تصویب شورای نگهبان ممکن است‪.‬‬
‫ج) تصویب هیأت وزیران و اطالع مجلس شورای اسالمی صورت می گیرد‪.‬‬
‫د) تصویب هیأت وزیران ممکن است‪.‬‬
‫پاسخ صحیح ‪ :‬گزینه ج‬
‫مستند قانونی ‪ :‬اصل ‪ 139‬قانون اساسی و ماده ‪ 457‬آیین دادرسی مدنی‬
‫ماده ‪: ۴۵۸‬‬
‫«در هر مورد که داور تعیین میشود باید موضوع و مدت داوری و نیز مشخصات طرفین و داور یا داوران به طوری که رافع اشتباه باشد تعیین گردد‪ .‬در‬
‫صورتی که تعیین داور بعد از بروز اختالف باشد‪ ،‬موضوع اختالف که به داوری ارجاع شده باید به طور روشن مشخص و مراتب به داوران ابالغ شود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬قراردادهای داوری که قبل از اجرای این قانون تنظیم شده اند با رعایت اصل (‪ )139‬قانون اساسی تابع مقررات زمان تنظیم میباشند‪».‬‬
‫بررسی ماده ‪: ۴۵۸‬‬
‫این ماده در مورد آن چیزهایی است که می بایست تعیین شود ‪ .‬یک بار است که ما می گوییم اختالف ناشی از این قرارداد به داوری ارجاع می گردد ‪،‬‬
‫یعنی داور تعیین نمی کنیم‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه چیزهایی می بایست همراه با تعیین داور مشخص گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ 458‬پاسخ می دهد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬معین نمودن موضوع ارجاع شده به داوری ضرورت دارد به این جهت که حکم خارج از موضوع داور باطل است‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬اگر مدت داوری در موافقت نامه داوری مشخص نشده باشد چقدر است؟‬
‫پاسخ ‪ 3 :‬ماه است ‪ .‬اگر یک موضوعی به شما ارجاع شد که شما راجع به آن به عنوان داور نظر دهید و برای شما مدت تعیین نشده بود سه ماه است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا موافقت نامه های داوری پیش از الزم االجرا شدن قانون آدم ‪ 1379‬هم معتبر است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله با رعایت اصل ‪ 139‬قانون اساسی‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬مدت داوری در صورت عدم تعیین در قانون ‪ 3 1379‬ماه و در قانون اصول محاکمات (قانون سابق) ‪ 2‬ماه است ‪.‬‬
‫جلسه هشتم‬
‫ماده ‪( ۴۵۹‬مرتبط با مواد ‪ ۴۶۰‬و ‪«: )۴۸۱‬درمواردی که طرفین معامله یا قرارداد متعهد به معرفی داور شده ولی داور یا داوران خود را معین نکرده باشند‬
‫و در موقع بروز اختالف نخواهند و یا نتوانند در معرفی داور اختصاصی خود اقدام و یا در تعیین داور ثالث تراضی نمایند و تعیین داور به دادگاه یا شخص‬
‫ثالث نیز محول نشده باشد‪ ،‬یک طرف میتواند داور خود را معین کرده به وسیله اظهارنامه رسمی به طرف مقابل معرفی و درخواست تعیین داور نماید و‬
‫یا نسبت به تعیین داور ثالث تراضی کند‪ .‬دراین صورت طرف مقابل مکلف است ظرف ده روز از تاریخ ابالغ اظهارنامه داور خود را معرفی ویا در تعیین داور‬
‫ثالث تراضی نماید‪ .‬هرگاه تا انقضای مدت یادشده اقدام نشود‪ ،‬ذی نفع میتواندحسب مورد برای تعیین داور به دادگاه مراجعه کند‪».‬‬
‫اگر یکی از دو طرف فوت کند یا محجور شود قرارداد داوری ازبین می رود‪( .‬ماده ‪)481‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۱‬‬
‫«در موارد زیر داوری از بین می رود‪:‬‬
‫‪ -1‬با تراضی کتبی طرفین دعوا (ولو پس از صدور رای داور)‬
‫‪ -2‬با فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا‪(.‬علی رغم اینکه داوری یک عقد الزم است ‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۰‬‬
‫«در مواردی که مقرر گردیده است حل اختالف به یک نفر داور ارجاع شود و طرفین نخواهند یا نتوانند در انتخاب داور تراضی نمایند و نیز در صورتی که‬
‫داور یکی از طرفین فوت شود‪ ،‬یا استعفا دهد و طرف نامبرده نخواهد جانشین او را معین کند و یا در هر موردی که انتخاب داور به شخص ثالث واگذار‬
‫شده و آن شخص از تعیین داور امتناع نماید یا تعیین داور از طرف او غیر ممکن باشد‪ ،‬هر یک از طرفین میتوانند با معرفی داور مورد نظر خود وسیله‬
‫اظهارنامه از طرف مقابل درخواست نماید که ظرف ده روز از تاریخ ابالغ اظهارنامه نظر خود را در مورد داور واحد اعالم کند و یا حسب مورد در تعیین‬
‫جانشین داور متوفی یا مستعفی یا داوری که انتخاب او وسیله ثالث متعذر گردیده اقدام نماید‪ .‬در صورتی که با انقضای مهلت اقدامی به عمل نیاید‪ ،‬برابر‬
‫قسمت اخیر ماده قبل عمل خواهد شد‪».‬‬
‫خالصه مواد ‪ ۴۶۰ ، ۴۵۹‬و ‪ : ۴۸۱‬اگر یکی از طرفین داوری فوت نماید یا محجور گردد داوری از بین خواهد رفت گرچه داوری مطابق اصالة الزوم یک‬
‫عقد الزم است‪ .‬اما در سایر موارد همچون فوت داور یا عدم توافق در تعیین داور یا عدم اقدام برای تعیین داور جانشین و غیره ‪ ،‬دادگاه داور تعیین می کند‬
‫و داوری از بین نمی رود‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۰‬‬
‫سوال‪ : ۳‬بر اساس نظریه اداره حقوقی قوه قضاییه‪ ،‬هرگاه به وجود شرط داوری در قرارداد‪ ،‬دعوا به دادگاه ارجاع شود‪( :‬قضاوت ‪)۱۳۹۰‬‬
‫الف) چنانچه طرفین‪ ،‬بدون ایراد به اینکه به موجب قرارداد به داوری تراضی نموده اند‪ ،‬در دادگاه حاضر شوند‪ ،‬بر عدول از داوری داللت‬
‫دارد و رسیدگی دادگاه بالمانع است‪.‬‬
‫ب) حتی بدون ایراد طرفین‪ ،‬دادگاه حق ورود به دعوا را نداشته و باید قرار عدم استماع دعوا صادر نمایند‪.‬‬
‫ج) عدول از داوری‪ ،‬صرفاً با تراضی کتبی طرفین امکان پذیر است و دادگاه حق ورود به دعوا را ندارد‪.‬‬
‫د) عدول از داوری‪ ،‬صرفاً در صورت فوت یا حجر یکی از طرفین ممکن است و دادگاه حق ورود به دعوا را ندارد‪.‬‬
‫پاسخ صحیح ‪ :‬گزینه ب‬
‫بررسی گزینه ها ‪:‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬ممکن است در دادگاه بدوی ‪ ،‬تجدید نظر و یا دیوان مطرح شود باز هم رد می شود‬
‫گزینه ج ‪ :‬عدول از داوری فقط با تراضی کتبی نیست (فوت و حجر نیز می باشد)‬
‫گزینه د ‪ :‬عدول از داوری فقط با فوت و حجر نیست (تراضی کتبی نیز می باشد)‬
‫ماده ‪:۴۶۱‬‬
‫« هرگاه نسبت به اصل معامله یا قرارداد راجع به داوری بین طرفین اختالفی باشد دادگاه ابتدا به آن رسیدگی و اظهار نظر می نماید‪».‬‬
‫اگر نسبت به اصل معامله یا قرارداد داوری اختالف باشد چه طرفین مطرحش کنند یا خیر دادگاه به آن رسیدگی خواهد کرد همچنین ممکن است یکی‬
‫از طرفین قرارداد داوری را باطل بداند ؛ دادگاه به آن رسیدگی می کند یا ممکن است معامله را باطل بداند‪.‬‬
‫و اگر دادگاه تشخیص دهد ارجاع به داوری خواهد کرد ‪.‬‬
‫جلسه نهم‬
‫ادامه مبحث داوری باب هفتم‬
‫ماده ‪: ۴۶۱‬‬
‫آیا دادگاه که راجع به اصل معامله ای کر در آن شرط داوری شده است یا راجع به قرارداد داوری به عنوان خواسته ی دعوا رسیدگی می کند و یا به شکل‬
‫دیگری؟ رسیدگی دادگاه راجع به قرارداد یا شرط داوری به عنوان خواسته ی یک دعوای مستقل نیست بلکه یکی از دو طرف اختالف دعوای خود را با‬
‫خواسته ی اصلی همچون الزام به اجرای قرارداد یا جبران خسارت و ‪ ...‬در دادگاه مطرح می نماید و طرف مقابل او که اعتقاد به داوری دارد یا رد می نماید‪،‬‬
‫دادگاه یا ایراد را می پذیرد و قرار عدم استماع صادر می کند و یا نمی پذیرد و خودش وارد رسیدگی می شود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬اگر راجع به اصل قرارداد داوری یا اصل معامله ای که در آن شرط داوری شده اختالف بود تکلیف چیست؟‬

‫پاسخ‪ :‬در این صورت دادگاه ابتدا به مسئله داوری رسیدگی می کند سپس تصمیم میگیرد؛ اگر قبول کرد قرار عدم استماع دعوی و ارجاع به داوری صورت‬
‫میگیرد‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۶۲‬‬
‫«در صورتى که طرفین نسبت به دادگاه معینى براى انتخاب داور تراضى نکرده باشند‪ ،‬دادگاه صالحیتدار براى تعیین داور‪ ،‬دادگاهى خواهد بود که صالحیت‬
‫رسیدگى به اصل دعوى را دارد‪».‬‬
‫در صورت وجود مانع دادگاه مانع را از بین می برد نه اینکه خود وارد رسیدگی بشود‪ .‬استثناء؛ اگر داور شخص معینی باشد و او ممانعت ورزد‪ ،‬شخص‬
‫دیگری نمی تواند داوری کند پس طرفین باید در مورد داور جانشین تراضی کنند و دادگاه در این مسئله ورود پیدا نمی کند چون خالف تراضی است‪.‬‬
‫تعیین داور می تواند با طرفین باشد یا شخص ثالث و یا دادگاه‪ ،‬عالوه بر مواردی که دادگاه اجباراً به دلیل شرایط وارد تعیین داور می شود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا می توان تعیین کرد که دادگاه صالح به موضوع رسیدگی و داور تعیین نکند؟‬
‫پاسخ‪ :‬طرفین می توانند نسبت به تعیین دادگاه ناصب داور تراضی نمایند اما فقط بر خالف صالحیت محلی و نه بر خالف صالحیت ذاتی چرا که قواعد‬
‫مربوط به صالحیت ذاتی آمره است و امکان توافق بر خالف آن وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬مگر در فرض ارجاع اختالف به داوری دادگاه صالح به رسیدگی وجود دارد؟‬
‫پاسخ‪ :‬در همه ی مواردی که در قانون آمده دادگاه صالح تعیین داور می نماید منظور دادگاهی است که اگر داوری نبود آن دادگاه صالح به رسیدگی بود‪.‬‬
‫ماده ‪( ۴۶۳‬مواد مرتبط ‪ ۴۵۹‬و ‪« : )۴۶۰‬هرگاه طرفین ملتزم شده باشند که در صورت بروز اختالف بین آنها شخص معینى داورى نماید و آن شخص‬
‫نخواهد یا نتواند به عنوان داور رسیدگى کند و به داور یا داوران دیگرى نیز تراضى ننمایند‪ ،‬رسیدگى به اختالف در صالحیت دادگاه خواهد بود‪».‬‬
‫نکته‪ :‬در هر موردی که داوری به طور مطلق باشد (داوری مقید به شخص معین نشده باشد) و در تعیین داور چه داور اختصاصی چه داور مشترک‪ ،‬مانع‬
‫به وجود آید و بن بست حاصل شود‪ ،‬دادگاه ورود کرده و با تعیین داور بن بست را می شکند اما داوری مقید بوده به داوری شخص معینی‪ ،‬تراضی مقید‬
‫است (موضوع ماده ‪ )463‬در این صورت دادگاه داوری غیر آن داور تعیین شده‪ ،‬تحمیل نخواهد کرد و در صورتی که آن شخص تعیین شده نتواند یا نخواهد‬
‫رسیدگی نماید و طرفین به شخص دیگری هم توافق نکنند دادگاه خود رسیدگی خواهد کرد‪ ،‬نه تعیین داور‪.‬‬
‫در ماده ‪ 463‬دادگاه خود رسیدگی می کند اما در ماده ‪ 459‬و ‪ 460‬دادگاه موانع را از بین می برد و داور تعیین می کرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۵۹‬‬
‫«در مواردى که طرفین معامله یا قرارداد متعهد به معرفى داور شده ولى داور یا داوران خود را معیّن نکرده باشند و در موقع بروز اختالف نخواهند و یا‬
‫نتوانند در معرفى داور اختصاصى خود اقدام و یا در تعیین داور ثالث تراضى نمایند و تعیین داور به دادگاه یا شخص ثالث نیز محول نشده باشد‪ ،‬یک طرف‬
‫مى تواند داور خود را معیّن کرده به وسیله اظهارنامه رسمى به طرف مقابل معرفى و درخواست تعیین داور نماید و یا نسبت به تعیین داور ثالث تراضى‬
‫کند‪ .‬در این صورت طرف مقابل مکلّف است ظرف ده روز از تاریخ ابالغ اظهارنامه داور خود را معرفى و یا در تعیین داور ثالث تراضى نماید‪ .‬هرگاه تا انقضاء‬
‫مدت یادشده اقدام نشود‪ ،‬ذى نفع مىتواند حسب مورد براى تعیین داور به دادگاه مراجعه کند‪».‬‬
‫ماده ‪:۴۶۰‬‬
‫«در مواردى که مقرر گردیده است حل اختالف به یک نفر داور ارجاع شود و طرفین نخواهند یا نتوانند در انتخاب داور تراضى نمایند و نیز در صورتى که‬
‫داور یکى از طرفین فوت شود‪ ،‬یا استعفاء دهد و طرف نامبرده نخواهد جانشین او را معیّن کند و یا در هر موردى که انتخاب داور به شخص ثالث واگذار‬
‫شده و آن شخص از تعیین داور امتناع نماید یا تعیین داور از طرف او غیر ممکن باشد‪ ،‬هریک از طرفین مىتوانند با معرفى داور مورد نظر خود وسیله‬
‫‪21‬‬
‫جانشین داور متوفى یا مستعفى یا داورى که انتخاب او وسیله ثالث متعذر گردیده اق دام نماید‪ .‬در صورتى که با انقضاء مهلت اقدامى به عمل نیاید‪ ،‬برابر‬
‫جلسه دهم‬
‫ماده ‪: ۴۶۴‬‬
‫«در صورتى که در قرارداد داورى‪ ،‬تعداد داور معیّن نشده باشد و طرفین نتوانند در تعیین داور یا داوران توافق کنند‪ ،‬هریک از طرفین باید یک نفر داور‬
‫اختصاصى معرفى و یک نفر به عنوان داور سوم به اتفاق تعیین نمایند‪».‬‬
‫تعیین داور همچنین تعیین تعداد داوران و تعیین مدت داوری هیچ کدام شرط صحت قرارداد داوری نیستند‪ .‬اگر در قرارداد داوران و تعداد آن ها مشخص‬
‫نشده‪ ،‬پس از اختالف طرفین می توانند با توافق آن ها را معین نمایند‪ .‬اگر نتوانند راجع به تعداد داوران و تعیین داوران توافق نمایند حکم ماده ‪ 464‬اجرا‬
‫نکته‪ :‬داور اختصاصی فقط از جهت اینکه‪ ،‬طرف دعوی اختیار تام در تعیین او را دارد داور اختصاصی نامیده می شود و پس از تعیین تابع نظر طرف تعیین‬
‫گر نخواهد بود چرا که داور همچون قاضی مستقل است و موظف است به رعایت بی طرفی و عدالت‪ .‬داور ولو داور اختصاصی وکیل طرف اختالف نیست‪،‬‬
‫حتی طرف تعیین کننده ی داور اختصاصی حق عزل او را ندارد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬مالک در رای هیات داوری چیست‪ ،‬اکثریت یا اجماع؟‬
‫پاسخ‪ :‬تعیین مالک کامال در اختیار طرفین است‪ ،‬اما در صورت فقدان توافق و تعیین مالک‪ ،‬مالک اکثریت است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬فرد بودن تعداد داوران شرط صحت تشکیل هیات داوری نیست و به این جهت راجع است و توصیه می شود که حصول اکثریت قطعی باشد‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۶۵‬‬
‫«در هر مورد که داور یا داوران‪ ،‬وسیله یک طرف یا طرفین انتخاب مىشود‪ ،‬انتخابکننده مکلّف است قبولى داوران را اخذ نماید‪ .‬ابتداى مدت داوران روزى‬
‫است که داوران قبول داورى کرده و موضوع اختالف و شرائط داورى و مشخصات طرفین و داوران به همه آنها ابالغ شده باشد‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آیا رسیدگی برای داور الزامی است؟‬
‫پاسخ‪ :‬قبول داوری برای داور الزامی نیست‪ ،‬لکن اگر قبول کرد باید رسیدگی کند و اگر رسیدگی ننماید با مسئولیت مدنی و محرومیت مواجه خواهد شد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬مسئولیت گرفتن قبولی داور با چه کسی است؟‬
‫پاسخ‪ :‬کسی که داور را انتخاب می کند باید قبولی داور را اخذ کند‪ ،‬پس اگر طرفین داور را انتخاب یا دادگاه انتخاب کند خودشان باید قبولی او را بگیرند‪.‬‬
‫سوال‪ :‬داوری از چه زمانی شروع می شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬شروع داوری از زمانی است که داور یا داوران قبول داوری کنند و موضوع اختالف و شرایط داوری و مشخصات طرفین و مشخصات داور و داوران‬
‫به همه ی آن ها ابالغ شده باشد‪ .‬آخرین ابالغ می شود شروع داوری‪ .‬اگر دادگاه داور را تعیین کرد قبولی را میگیرد و شروع داوری از تاریخ ابالغ دادگاه‬

‫خواهد بود‪ .‬پایان داوری زمانی است که طرفین تعیین کرده اند‪ .‬اگر طرفین مهلتی برای داوری تعیین نکرده بودند مدت داوری ‪ 3‬ماه است و این مدت‬
‫قابل تمدید با تراضی طرفین است‪ .‬داور نمی توانند این مدت را تمدید کند‪.‬‬
‫ماده‪( ۴۶۶‬مرتبط با ماده ‪)۴۷۰‬‬
‫«اشخاص زیر را هرچند با تراضى نمىتوان به عنوان داور انتخاب نمود‪:‬‬
‫‪ - 1‬اشخاصى که فاقد اهلیت قانونى هستند‪.‬‬
‫‪ - 2‬اشخاصى که به موجب حکم قطعى دادگاه و یا در اثر آن از داورى محروم شدهاند‪».‬‬
‫افرادی که به صورت مطلق از قبول داوری ممنوع هستند حتی با تراضی طرفین که در ماده ‪ 466‬و ‪ 470‬تعیین شده است‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۷۰‬‬
‫«کلیه قضات و کارمندان ادارى شاغل در محاکم قضائى نمىتوانند داورى نمایند هرچند با تراضى طرفین باشد‪».‬‬
‫جلسه یازدهم‬
‫ادامه ماده ‪۴۶۶‬‬
‫ممنوعیت از داوری به دو نوع است؛ ممنوعیت مطلق یا ممنوعیت نسبی‪ .‬مواد ‪ 466‬و ‪ 470‬چهار موردی را بیان می کند ممنوعیت از داوری مطلق است‪،‬‬
‫یعنی داور بودن این افراد ممکن نیست ولو با رضایت ‪ 2‬طرف‪ ،‬و در هیچ دعوایی هم نمی توانند داوری کنند‪.‬‬
‫سوال‪ :‬چه کسانی ممنوعیت مطلق از داوری دارند؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫‪ .1‬افراد فاقد اهلیت؛ هر جا واژه ی اهلیت به صورت مطلق استفاده شد منظور اهلیت استیفاء و اجرا است یعنی صغار‪ ،‬سفها و مجانین‪.‬‬
‫‪ .2‬افرادی که به موجب حکم قطعی یا در اثر حکم قطعی از داوری محروم شوند؛ این دو بخش با هم متفاوت هستند‪ ،‬در بخش اول دادگاه مستقیما رای‬
‫به محرومیت فرد از داوری می دهد و این رای اصلی دادگاه است‪ ،‬در بخش دوم منظور آن دسته از مجازات های تبعی (بند د ماده ‪ 26‬ق‪.‬م‪.‬ا‪ ).‬است که فرد‬
‫به موجب آن ها از حقوق اجتماعی محروم می شود‪ ،‬که یکی از آن ها داوری است‪.‬‬
‫‪ .3‬قضات؛ یعنی همه کسانی که دارای ابالغ قضایی هستند و کسی که حقیقتا قاضی هستند نه آن که قبالً قاضی بوده است‪ .‬قضات حتی با تراضی طرفین‬
‫نمی تواند داور شود و در صورت داوری عمل او باطل است‪.‬‬
‫‪ .4‬کارمندان اداری شاغل در محاکم قضایی‪ :‬در دستگاه قضا یکسری مقامات ابالغشان قضایی و یکسری ابالغشان اداری است‪ ،‬هر دوی این ها حق داوری‬
‫ندارند و ممنوعیت آن ها از داوری مطلق است‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۶۷‬‬
‫«در مواردى که دادگاه به جاى طرفین یا یکى از آنان داور تعیین مى کند‪ ،‬باید حداقل از بین دوبرابر تعدادى که براى داورى الزم است و واجد شرائط‬
‫هستند داور یا داوران الزم را به طریق قرعه معیّن نماید‪».‬‬
‫‪23‬‬
‫تعیین داور توسط دادگاه باید از بین افراد واجد شرایط با قرعه صورت بگیرد‪ ،‬و نمی تواند شخصی را دل بخواهی انتخاب کند‪ .‬توجه کنید که حکم این‬
‫ماده اختصاص به تعیین داور توسط دادگاه دارد‪ ،‬شخص ثالث در حالت مشابه اینگونه عمل نمی کند‪.‬‬
‫ماده ‪( ۴۶۸‬مرتبط با ماده ‪:)۴۶۵‬‬
‫«دادگاه پس از تعیین داور یا داوران و اخذ قبولى‪ ،‬نام و نام خانوادگى و سایر مشخصات طرفین و موضوع اختالف و نام و نام خانوادگى داور یا داوران و‬
‫مدت داورى را کتبا به داوران ابالغ مىنماید‪ .‬در این مورد ابتداى مدت داورى تاریخ ابالغ به همه داوران مىباشد‪».‬‬
‫ابتدای مدت داوری تاریخ ابالغ به همه است‪ .‬مطالب ذیل ماده ‪ 465‬بیان شده است‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۶۵‬‬
‫«در هر مورد که داور یا داوران‪ ،‬وسیله یک طرف یا طرفین انتخاب مىشود‪ ،‬انتخابکننده مکلّف است قبولى داوران را اخذ نماید‪ .‬ابتداى مدت داوران روزى‬
‫است که داوران قبول داورى کرده و موضوع اختالف و شرائط داورى و مشخصات طرفین و داوران به همه آنها ابالغ شده باشد‪».‬‬
‫ماده ‪:۴۶۹‬‬
‫«دادگاه نمى تواند اشخاص زیر را به سمت داور معیّن نماید مگر با تراضى طرفین‪:‬‬
‫‪ - 1‬کسانى که سن آنان کمتر از بیست و پنج سال تمام باشد‪.‬‬
‫‪ - 2‬کسانى که در دعوى ذى نفع باشند‪.‬‬
‫‪ - 3‬کسانى که با یکى از اصحاب دعوى قرابت سببى یا نسبى تا درجه دوم از طبقه سوم داشته باشند‪.‬‬
‫‪ - 4‬کسانى که قیم یا کفیل یا وکیل یا مباشر امور یکى از اصحاب دعوى مىباشند یا یکى از اصحاب دعوى مباشر امور آنان باشد‪.‬‬
‫‪ - 5‬کسانى که خود یا همسرانشان وارث یکى از اصحاب دعوى باشند‪.‬‬
‫‪ - 6‬کسانى که با یکى از اصحاب دعوى یا با اشخاصى که قرابت نسبى یا سببى تا درجه دوم از طبقه سوم با یکى از اصحاب دعوى دارند‪ ،‬درگذشته یا حال‬
‫دادرسى کیفرى داشته باشند‪.‬‬
‫‪ - 7‬کسانى که خود یا همسرانشان و یا یکى از اقرباى سببى یا نسبى تا درجه دوم از طبقه سوم ا و با یکى از اصحاب دعوى یا زوجه و یا یکى از اقرباى‬
‫نسبى یا سببى تا درجه دوم از طبقه سوم او دادرسى مدنى دارند‪.‬‬
‫‪ - 8‬کارمندان دولت در حوزه مأموریت آنان‪».‬‬
‫ممنوعیت از داوری یا مطلق بود که موارد آن در مواد ‪ 466‬و ‪ 470‬بیان شد‪ ،‬در بعضی موارد ممنوعیت از داوری مطلق نیست بدین معنا که گرچه این افراد‬
‫از داوری ممنوع هستند اما با تراضی طرفین می توانند داوری نمایند‪ .‬اکثر موارد ممنوعیت نسبی داوری در ماده ‪ 469‬بیان شده است‪.‬‬
‫قرابت به معنای خویشاوندی است‪ ،‬قرابت سببی به موجب ازدواج است و قرابت نسبی به موجب خون است‪ .‬خویشاوندان طبقات و درجاتی دارند‪ .‬در این‬
‫موارد چون ممنوعیت نسبی است طرفین می توانند با تراضی فردی که این شرایط را دارد را به همون داور قرار داد‪.‬‬

‫جلسه دوازدهم‬
‫در جلسات گذشته موارد محدودیت برای داوری را بیان کردیم این محدودیت گاه مطلق و گاه نسبی است ‪.‬‬
‫محدودیت مطلق (مواد ‪ 466‬و ‪ : )470‬مواردی که شخص تحت هیچ شرایطی نمیتواند داوری کند‪.‬‬
‫محدودیت نسبی (مواد ‪ 469‬و ‪ : )456‬مواردی که اگر دو طرف رضایت دهند ؛ داوری شخص ممکن است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۹‬‬
‫«دادگاه نمیتواند اشخاص زیر را به سمت داور معین نماید مگر با تراضی طرفین‪:‬‬
‫‪ -1‬کسانی که سن آنان کمتر از بیست و پنج سال تمام باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬کسانی که در دعوا ذی نفع باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬کسانی که با یکی از اصحاب دعوا قرابت سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم داشته باشند‪.‬‬
‫‪ -4‬کسانی که قیم یا کفیل یا وکیل یا مباشر امور یکی از اصحاب دعوا میباشند یا یکی از اصحاب دعوا مباشر امور آنان باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬کسانی که خود یا همسرانشان وارث یکی از اصحاب دعوا باشند‪.‬‬
‫‪ -6‬کسانی که با یکی از اصحاب دعوا یا با اشخاصی که قرابت نسبی یا سببی تا درجه دوم از طبقه سوم با یکی از اصحاب دعوا دارند‪ ،‬درگذشته یا حال‬
‫دادرسی کیفری داشته باشند‪.‬‬
‫‪ -7‬کسانی که خود یا همسرانشان و یا یکی از اقربای سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم او بایکی از اصحاب دعوا یا زوجه و یا یکی از اقربای نسبی‬
‫یا سببی تا درجه دوم از طبقه سوم او دادرسی مدنی دارند‪.‬‬
‫‪ -8‬کارمندان دولت در حوزه ماموریت آنان‪».‬‬
‫موارد ممنوعیت نسبی از داوری ‪:‬‬
‫عمده موارد ممنوعیت نسبی در بند های ‪ 8‬گانه ماده ‪ 469‬بیان گردیده است عالوه بر این ‪ 8‬مورد ‪ 2،‬مورد دیگر هم در شمار موارد ممنوعیت نسبی است‪.‬‬
‫‪ .1‬ممنوعیت وزرا ‪ ،‬نمایندگان مجلس و برخی مقامات دیگر که از داوری در دعاوی با دولت ‪ ،‬مجلس ‪ ،‬شهرداری و نهادهای وابسته به آنها ممنوع میباشند‪.‬‬
‫‪ .2‬اشخاص خارجی موضوع ماده ‪ 456‬و آن فقط در فرضی است که اوالً پیش از وقوع اختالف باشد ‪ ،‬ثانیاً یک طرف ایرانی و طرف دیگر خارجی باشد و‬
‫ثالثا تابعیت داور با تابعیت طرف قرارداد خارجی یکی باشد ؛ چنین قراردادی در مورد داوری باطل است ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۰‬‬
‫«کلیه قضات و کارمندان اداری شاغل در محاکم قضایی نمیتوانند داوری نمایند هرچند با تراضی طرفین باشد‪».‬‬
‫این ماده در جلسات گذشته به همراه ماده ‪ 466‬مورد بررسی قرار گرفت ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۱‬‬
‫‪25‬‬
‫«درمواردی که داور با قرعه تعیین میشود (حداقل از بین دو برابر)‪ ،‬هریک از طرفین میتوانند پس از اعالم در جلسه‪ ،‬در صورت حضور و در صورت غیبت‬
‫از تاریخ ابالغ تا ده روز‪ ،‬داور تعیین شده را رد کنند‪ ،‬مگر اینکه موجبات رد بعدا حادث شود که دراین صورت ابتدای مدت روزی است که علت رد حادث‬
‫گردد‪ .‬دادگاه پس از وصول اعتراض‪ ،‬رسیدگی می نماید و چنانچه اعتراض را وارد تشخیص دهد داور دیگری تعیین می کند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت وجود یا پیدایش یکی از موارد ممنوعیت مطلق یا نسبی در داور تعیین شده (جهات رد داور) چگونه و در چه بازه زمانی می توان داور‬
‫را رد کرد ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪471‬‬
‫اگر در داوری یکی از موارد محدودیت داوری وجود داشته باشد در هر حال قابل رد است چه با قرعه تعیین شده باشد و چه غیر آن (اختصاص به قرعه‬
‫ندارد)‪.‬‬
‫مهلت اعتراض و رد داور (‪ ۱۰‬روز) ‪:‬‬
‫اگر علت رد در زمان تعیین داور موجود است ‪ :‬مهلت رد از تاریخ اعالم در جلسه است و اگر غایب باشد از تاریخ ابالغ می باشد اما در صورتیکه علت رد‬
‫بعدا حادث شود ‪ :‬مهلت از تاریخ حدوث علت رد است ‪.‬‬
‫رسیدگی دادگاه به جهات رد داور در جلسات فوق العاده است و اگر رد داور را پذیرفت ؛ داور دیگری تعیین می کند ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر زمانیکه داور تعیین شده علت رد نبوده و بعدا حادث شده و با تاخیر متوجه شده باشیم ؛ مهلت رد داور چه زمانی است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬از تاریخ علم به آن جهت رد داور ‪.‬‬
‫اگر رأی هم صادر شده باشد با وجود دو شرط رأی باطل خواهد شد ‪:‬‬
‫‪ .۱‬با نظر موافق و موثر داور ممنوع رأی صادر شده باشد ‪(.‬اگر مخالف یا غیر موثر باشد رأی اجرای می گردد)‪.‬‬
‫‪ .۲‬از جمله موارد ممنوعیت مطلق باشد ‪.‬‬
‫در مورد حکم ماده ‪ 471‬اینکه داور اختصاصی ‪ ،‬مشترک ‪ ،‬یا داور طرف مقابل باشد تفاوتی نیست و در هر صورت داوری ممنوع است ‪.‬‬
‫نکته ‪ : ۱‬برای رد داور صرف درخواست کافی است و تنظیم دادخواست الزم نیست ‪.‬‬
‫نکته ‪ : ۲‬هم موارد ممنوعیت مطلق و هم موارد ممنوعیت نسبی در شمار جهات رد می باشد‪.‬‬
‫نکته‪ : ۳‬صرف درخواست رد داور مانع رسیدگی او نمی شود بلکه پذیرش رد داور توسط دادگاه مالک است ‪.‬‬
‫نکته ‪ : ۴‬اگر موارد ماده ‪ 469‬با تراضی باشد طرفین جهت رد داور محسوب نمی شود‪.‬‬
‫نکته ‪ : ۵‬اگر جهات رد داور محرز شود و از جمله موارد ممنوعیت مطلق باشد و رأی او موافق و موثر باشد ؛ این رأی باطل خواهد بود ‪.‬‬
‫جلسه سیزدهم‬
‫ماده ‪: ۴۷۲‬‬
‫«بعد از تعیین داور یا داوران‪ ،‬طرفین حق عزل آنان را ندارند مگر با تراضی‪».‬‬

‫چه داور اختصاصی و چه مشترک باشد ؛ داور مستقل است ؛ باید بی طرف باشد و عادالنه رأی دهد در نتیجه حق عزل داور وجود ندارد مگر با تراضی ‪.‬‬
‫بنابراین ‪ :‬طرف قرارداد حتی داور اختصاصی خود را هم نمی تواند عزل کند زیرا داور مستقل و بیطرف است و وکیل شخص تعیین کننده او‪.‬‬
‫مطابق اصالة الزوم قرارداد داوری عقدی است الزم و لزوم داوری میان طرفین است نه بین طرفین با داور بنابراین قرارداد داوری میان طرفین با داور حتی‬
‫پس از قبول داور ‪ ،‬جایز است و داور می تواند استعفا یا امتناع نماید اما مسئولیت دارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۳‬‬
‫«چنانچه داور پس از قبول داوری بدون عذر موجه از قبیل مسافرت یا بیماری وامثال آن در جلسات داوری حاضر نشده یا استعفا دهد و یا از دادن رای‬
‫امتناع نماید‪ ،‬عالوه بر جبران خسارات وارده (مسئولیت مدنی) تا پنج سال از حق انتخاب شدن به داوری محروم خواهد بود‪».‬‬
‫ضمانت اجرای های مذکور در ماده ‪ 473‬به معنای الزامی بودن داوری برای داور نیست بنابراین در هیچ صورتی داور الزام به رسیدگی و صدور رأی نمی‬
‫شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۴‬‬
‫«نسبت به امری که از طرف دادگاه به داوری ارجاع میشود اگر یکی از داوران استعفادهد یا از دادن رای امتناع نماید و یا در جلسه داوری دوبار متوالی‬
‫حضور پیدا نکند دو داور دیگر به موضوع رسیدگی و رای خواهند داد‪ .‬چنانچه بین آنان در صدور رای اختالف حاصل شود‪ ،‬دادگاه به جای داوری که استعفا‬
‫داده یا از دادن رای امتناع نموده یا دوبار متوالی در جلسه داوری حضور پیدا نکرده ظرف مدت ده روز داور دیگری به قید قرعه انتخاب خواهد نمود‪ ،‬مگر‬
‫اینکه قبل ازانتخاب به اقتضاء مورد‪ ،‬طرفین داور دیگری معرفی کرده باشند‪ .‬دراین صورت مدت داوری از تاریخ قبول داور جدید شروع میشود‪.‬‬
‫در صورتی که داوران درمدت قرارداد داوری یا مدتی که قانون معین کرده است نتوانند رای بدهند و طرفین به داوری اشخاص دیگر تراضی نکرده باشند‪،‬‬
‫دادگاه به اصل دعوا وفق مقررات قانونی رسیدگی و رای صادر می نماید‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬در موارد فوق رای اکثریت داوران مالک اعتبار است‪ ،‬مگر این که در قرارداد ترتیب دیگری مقرر شده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر یکی داوران غیبت ‪ ،‬استعفاء و یا امتناع کند سایر داورین چه باید کنند ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 474‬دادگاه به جای داور مستعفی ‪ ،‬ممتنع یا غایب ظرف مدت ‪ 10‬روز داور دیگری به قید قرعه انتخاب خواهد کرد‪.‬‬
‫مگر اینکه طرفین قبل از دادگاه خودشان داور را انتخاب کرده باشند ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مدت داوری برای همه داوران از تاریخ قبول داور جدید می باشد ‪.‬‬
‫در اینکه در چه حالتی رای داوری پذیرفته می شود طرفین حق انتخاب دارند و میتوانند در قرارداد آن را مقرر نمایند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۵‬‬
‫«شخص ثالثی که برابر قانون به دادرسی جلب شده یا قبل یا بعد از ارجاع اختالف به داوری وارد دعوا شده باشد‪ ،‬میتواند با طرفین دعوای اصلی در ارجاع‬
‫امر به داوری و تعیین داور یا داوران تعیین شده تراضی کند و اگر موافقت حاصل نگردید‪ ،‬به دعوای او برابر مقررات به طور مستقل رسیدگی خواهد شد‪».‬‬
‫مقدمه ‪ :‬در رسیدگی دادگاه یکسری امور به نام طواری رسیدگی وجود دارد یعنی در جریان رسیدگی عادی یکهو اتفاقی می افتد مانند ‪ :‬ورود ثالث یا‬
‫جلب ثالث ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در داوری نیز ورود ثالث و یا جلب ثالث وجود دارد یا خیر؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 475‬الزام وجود ندارد‪.‬‬
‫‪27‬‬
‫ماهیت داوری امری اختیاری است و لذا توافق دو طرف دعوا هم نسبت به ثالث و هم نسبت به وارث بی اثر است ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۶‬‬
‫«طرفین باید اسناد و مدارک خود را به داوران تسلیم نمایند‪ .‬داوران نیز میتوانند توضیحات الزم را از آنان بخواهند و اگر برای اتخاذ تصمیم جلب نظر‬
‫کارشناس ضروری باشد‪ ،‬کارشناس انتخاب نمایند‪».‬‬
‫در داوری رعایت تشریفات آیین دادرسی الزم نیست اما میزانی که برای تحقق عدالت الزم است باید اجرا شود ‪.‬‬
‫ارائه اسناد و مدارک به داوران باید به گونه ای باشد که داوران فرصت رسیدگی داشته باشند و همچنین طرفین فرصت تدارک دفاع داشته باشند‪.‬‬
‫داور می تواند جلب نظر کارشناس داشته باشد همچنین اصوالً می تواند معاینه محل را نیز داشته باشد مگر اینکه منع قانونی داشته باشد ‪.‬‬
‫اما داور امکان استماع گواهی گواهان و تحقیق محلی را ندارد زیرا از اختیارات دادرس است ‪.‬‬
‫جلسه چهاردهم‬
‫ماده ‪:۴۷۷‬‬
‫«داوران در رسیدگی و رای‪ ،‬تابع مقررات قانون آیین دادرسی نیستند ولی باید مقررات مربوط به داوری را رعایت کنند‪».‬‬
‫یکی از ویژگی های که داوری توصیه میشود این است که داور بر خالف قاضی موظف به رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی نیست و در نتیجه فرایند و‬
‫پروسه رسیدگی داور سرعت باالیی دارد؛ در ماده ‪ 477‬داور چه مواردی را باید رعایت کند و چه چیزایی رعایت نکند‪ ،‬داور موظف به رعایت تشریفات قانون‬
‫آیین دادرسی مدنی نیست برخالف قاضی اما مقرارت مربوط به داوری باید رعایت کند‪ .‬داوران عالوه بر مقررات داوری باید اصول اصلی دادرسی رعایت‬
‫کنند همچون اصل تناظر و رعایت حق دفاع طرفین‪ .‬اصل تناظر یعنی دو طرف در جایگاه یکسان قرار بگیرند و فرصت دفاع داشته باشند فرصت طرح دعوا‬
‫داشته باشند فرصت ارائه ادله مدارک و مستندات داشته باشند‬
‫سوال‪ :‬آیا داور راساً حق اقدام به داوری دارد؟ پاسخ‪ :‬خیر؛ شروع رسیدگی داور متوقف به درخواست طرفین است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا تشکیل جلسه رسیدگی و حضور طرفین در رسیدگی داور الزامی است؟‬
‫پاسخ‪ :‬درصورت وجود داور واحد هیچ الزامی برای تشکیل جلسه وجود ندارد‪ .‬داور می تواند رای خود را با بررسی لوایح و مدارک و مستندات صادر نمایید‬
‫یا تعیین جلسه نموده و طرفین را دعوت کند‪ .‬البته اگه داور واحد نباشد و هیئت داوری باشد حداقل برای حضور و شور و صدور رای داوران تعیین و ابالغ‬
‫جلسه ضروری است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬در جلسات داوری اگه داوران جلسه تشکیل بدهند و طرفین را دعوت کنند آیا طرفین میتوانند وکیل بفرستند و ثانیا اگه میتوانند آن وکیل باید‬
‫وکیل دادگستری باشد یا خیر؟‬
‫پاسخ‪ :‬بله میتوانند؛ در رسیدگی داور طرفین میتوانند خودشان حاضر شوند یا وکیل بفرستند و وکیل آن ها میتواند وکیل دادگستری باشد یا وکیل مدنی‬
‫باشد(عقد وکالت قانون مدنی)‪.‬‬
‫سوال‪ :‬ایا داوران اختیار خاتمه دعوا به صلح را دارند؟ پاسخ‪ :‬اصوالً خیر مگر آنکه چنین اختیاری را داشته باشند‪.‬‬
‫ماده ‪( ۴۷۸‬ماده مرتبط ‪: )۴۸۰‬‬

‫«هرگاه ضمن رسیدگى مسائلى کشف شود که مربوط به وقوع جرمى باشد و در رأى داور مؤثر بوده و تفکیک جهات مدنى از جزائى ممکن نباشد و همچنین‬
‫در صورتى که دعوا مربوط به نکاح یا طالق یا نسب بوده و رفع اختالف در امرى که رجوع به داورى شده متوقف بر رسیدگى به اصل نکاح یا طالق یا نسب‬
‫باشد‪ ،‬رسیدگى داوران تا صدور حکم نهائى از دادگاه صالحیتدار نسبت به امر جزائى یا نکاح یا طالق یا نسب متوقف مىگردد‪».‬‬
‫مواردی مطرح میکند که رسیدگی داور متوقف خواهد شد‪:‬‬
‫مقدمه‪ :‬اصوالً هر دعوا و اختالفی را می شود به داوری ارجاع کرد جز در موارد استثنایی که شامل امور جزایی به طور کامل ‪ ،‬بعضی از دعوای حقوقی مثل‬
‫اصل نکاح و طالق و نسب است‪ .‬امور جزایی امور حاکمیت است که دخالت داوری وجود ندارد ‪ .‬اگر داور در طی مسیر رسیدگی با هر کدام از این امور‬
‫مواجه بشود که باید دادگاه رسیدگی کند و از حوزه صالحیت داور خارج است‪ ،‬رسیدگی داور متوقف میشود‪ .‬اگر تفکیک جهات مدنی و جزایی ممکن‬
‫باشد مثل سرقت داور می تواند خود رسیدگی کند‪ .‬ممکن است موضوع مربوط به اصل نکاح و طالق و نسب باشد مثال نفقه در جایی مطرح است که نکاح‬
‫وجود داشته باشد و به این مسئله دادگاه باید رسیدگی کند‪ .‬در این موارد رسیدگی داور تا زمان صدور رای توسط دادگاه صالح متوقف می شود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا وقتی رای به داور ابالغ شد وقت داور از نو شروع میشود؟‬
‫پاسخ‪ :‬خیر این مورد مشابه تعیین داور جانشین نیست که مهلت از اول شروع شود‪ .‬بازه ی متوقف شده به حساب نمی آید و تنها از زمان ارجاع به داوری‬
‫تا تاریخ توقف و از ز مان ابالغ رای به داور جزء مهلت داور حساب می شود و مهلت از صفر شروع نمی شود‪.‬‬
‫داور نمی تواند دستور تامین خواسته و دستور موقت بدهد‪ .‬دادگاه هم نمی تواند برای دعوایی که به داوری ارجاع شده دستور موقت یا دستور تامین‬
‫خواسته بدهد‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۸۰‬‬
‫«حکم نهائى یادشده در ماده (‪ )478‬توسط دادگاه ارجاعکننده دعوى به داورى یا دادگاهى که داور را انتخاب کرده است به داوران ابالغ مىشود و آنچه از‬
‫مدت داورى در زمان توقف رسیدگى داوران باقى بوده از تاریخ ابالغ حکم یادشده حساب مىشود‪ .‬هرگاه داور بدون دخالت دادگاه انتخاب شده باشد‪ ،‬حکم‬
‫نهائى وسیله طرفین یا یک طرف به او ابالغ خواهد شد‪.‬‬
‫داوران نمى توانند بر خالف مفاد حکمى که در امر جزائى یا نکاح یا طالق یا نسب صادر شده رأى بدهند‪».‬‬
‫نکته‪ :‬حکم انواعی دارد؛ حکم قطعی و نهایی و غیر قطعی ‪ ،‬حکم نهایی فرجام خواهی آن ممکن نیست ‪ ،‬اگر حکم ذاتا قابلیت فرجام خواهی نداشته باشد‬
‫تفاوتی نمی کند ابتدائا قابلیت فرجام خواهی نداشته یا قابلیت داشته و مدت فرجام خواهی تمام شده و به دلیل گذشت مدت قابلیت فرجام خواهی را از‬
‫دست داده یا آنکه قابلیت فرجام خواهی داشته‪ ،‬فرجام خواهی شده لکن رای ابرام شده است و نقض نشده‪ .‬در هر ‪ 3‬فرض رای نهایی است‪ .‬فرجام خواهی‬
‫یعنی از دیوان عالی کشور بخواهند تا مطابق قانون بودن رای را بررسی کند‪ .‬دیوان رای را فقط از نظر شکلی و مطابق آن با قانون رسیدگی می کند‪ .‬حکم‬
‫قطعی آن است که قابل تجدید نظر نیست‪ .‬رسیدگی داور پس توقیف با ابالغ دادگاه ادامه پیدا می کند‪ .‬پس مسئول رای نهایی به داور در صورت ارجاع‬
‫دادگاه‪ ،‬دادگاه و در صورت درخواست طرفین خود آن ها است‪ .‬از زمان توقف دادرسی تا زمان ابالغ رای برای ادامه دادرسی جزء مهلت داوری محاسبه‬
‫نمی شود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا داوران ملزم به تبعیت از مفاد رای دادگاه هستند یا خیر؟‬
‫پاسخ‪ :‬داوران نمی توانند بر خالف مفاد حکمی که در امور جزایی یا نکاح یا طالق یا نسب صادر شده رای بدهند‪ .‬یعنی در این مواد ملزم به تبعیت از رای‬
‫دادگاه هستند‪.‬‬
‫‪29‬‬
‫جلسه پازندهم‬
‫در ماده ‪ 478‬و ‪ 480‬مواردی بررسی شد که داور در داوری با امر جزایی یا نکاح‪ ،‬طالق‪ ،‬نسب و ‪ ...‬مواجه شود رسیدگی به عنوان داور متوقف می شود و‬
‫دادگاه وارد عمل می شود‪ .‬رسیدگی داور دوباره از زمانی آغاز می شود که حکم نهایی از سوی دادگاه یا یکی از طرفین یا هر دو به داور ابالغ بشود‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۷۹‬‬
‫«ادعاى جعل و تزویر در سند بدون تعیین عامل آن و یا در صورتى که تعقیب وى به جهتى از جهات قانونى ممکن نباشد مشمول ماده قبل نمىباشد‪(.‬یعنی‬
‫رسیدگی متوقف نمی شود)»‬
‫نکته‪ :‬در فرض ماده ‪ 479‬خود داور یا هیأت داوری به اصالت یا مجعول بودن سند رسیدگی می کند‪.‬‬
‫جعل یکی از امور جزایی است‪ .‬توقف رسیدگی داور یا دادگاه حقوقی در مورد ادعای جعل بستگی به شرایط آن دارد‪ .‬در مورد ادعای جعل اگر همراه با‬
‫تعیین جاعل باشد‪ ،‬موجه توقف رسیدگی داور و دادگاه حقوقی است اما اگر جاعل تعیین نشود یا جاعل قابل تعقیب نباشد‪ ،‬مشمول ماده ‪ 477‬نمی شود‬
‫یعنی رسیدگی در همان داوری یا دادگاه حقوقی ادامه پیدا می کند و متوقف نمی شود‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۸۱‬‬
‫«در موارد زیر داورى از بین مىرود‪:‬‬
‫‪ - 1‬با تراضى کتبى طرفین دعوا‪.‬‬
‫‪ - 2‬با فوت یا حجر یکى از طرفین دعوا‪».‬‬
‫این ماده موارد زوال دادرسی را بیان می دارد‪ .‬توجه کنید که تراضی طرفین حتما باید کتبی باشد در غیر این صورت داوری زائل نمی شود‪ .‬طرفین با‬
‫تراضی کتبی (نه شفاهی) در هر زمان و هر مرحله ای ممکن است حتی پس از صدور رای داور‪.‬‬
‫فوت یا حجر هر کدام از طرفین موجب زوال داوری است‪ .‬یک در بند دوم این ماده مفهوم ندارد‪ .‬در قانون مدنی هم داریم که افراد می توانند یک نفر را به‬
‫وصی انتخاب کنند اما دو نفر هم می توانند انتخاب کنند‪.‬‬
‫نکته‪ :‬بر خالف اصاله الزوم که در آن عقد الزم‪ ،‬که موافقت نامه ی داوری هم یک عقد الزم است و اصوال نه قابل فسخ است و نه قابل زوال با فوت و حجر‬
‫اما استثنائا موافقت نامه ی داوری با فوت یا حجر زائل می گردد و به وارث تحمیل نمی شود‪.‬‬
‫اما موارد دیگری برای زوال دادرسی وجود دارد؛‬
‫‪ .3‬منتفی شدن موضوع داوری‪ :‬مثل تلف شدن موضوع مورد اختالف‪.‬‬
‫‪ .4‬سقوط دعوا ‪ :‬مثال فرد حق هر گونه اقامه و مطالبه رسیدگی را از خود در مورد یک قرارداد ساقط کند‪ .‬یا پرداخت ثالث و از بین رفتن دین که موجب‬
‫سقوط دعوا است‪.‬‬
‫‪ .5‬صدور حکم بطالن رای داور (ابطال رای داور)‪ :‬ابطال یعنی باطل کردن‪ ،‬بطالن یعنی باطل بوده است اما فقط باطل بودن آن اعالم می شود‪ .‬پس اگر‬
‫رای داور برای بار اول باطل بود دوباره نمی تواند رای بدهد و داوری زائل می شود‪.‬‬
‫‪ .6‬وجود داور معین و عدم توانایی یا امتناع او در رسیدگی و عدم توافق بر تعیین داور جانشین‪ :‬اگر داور نتواند یا نخواهد اقدام به داوری کند وقتی داوری‬
‫مقید به شخص معینی باشد دادگاه نمی تواند داور جانشین انتخاب کند‪.‬‬

‫‪ .7‬گذشت مدت قانونی یا قراردادی و عدم صدور رای‬
‫سوال‪ :‬آیا فوت یا حجر داور موجب زوال داوری می شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬خیر مگر در صورتی که داور تعیین شده باشد و مشخص بوده و توافق نخواهند یا نتوانند بر تعیین داور دیگر توافق نمایند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۲‬‬
‫«رای داور باید موجه ومدلل بوده و مخالف با قوانین موجد حق نباشد‪».‬‬
‫رای داور باید موجه و مدلل باشد و مخالف با قوانین موجد (قوانین تعیین کننده که در مقابل قوانین تضمین کننده است) حق نباشد‪ .‬وقتی میگوییم داور‬
‫الزم نیست تشکیالت آیین دادرسی رعایت کند به این معنا نیست که داور می تواند رای خود را بر خالف قوانینی که حق برای افراد ایجاد می کند را صادر‬
‫کند‪ ،‬مثال قوانین ارث را تغییر بدهد‪ .‬پس آراء داور باید موافق با قوانین موجد حق باشد‪.‬‬
‫جلسه شازندهم‬
‫ماده ‪: ۴۸۲‬‬
‫«رأی داور باید موجه و مدلل بوده و مخالف با قوانین موجد حق نباشد (قوانین تعیینکننده و ماهوی)‪».‬‬
‫موجه ‪ :‬چرایی صدور حکم مشخص باشد‬
‫مدلل ‪ :‬دلیل صدور حکم‬
‫اگر چه داوری رها از تشریفات سختگیرانه آیین دادرسی است لکن باید توجیحات و دالیلی که پایه صدور رأی داور است در رأی ذکر شود البته ذکر مواد‬
‫قانونی و مستندات قانونی رأی‪ ،‬الزامی نیست ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا رأی داور باید مطابق قانون باشد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برای قوانین تضمین کننده (تشریفاتی و شکلی) خیر ‪ ،‬اما قوانین موجد حق بله ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۳‬‬
‫«در صورتی که داوران اختیار صلح داشته باشند میتوانند دعوا را با صلح خاتمه دهند‪ .‬دراین صورت صلح نامهای که به امضای داوران رسیده باشد معتبر‬
‫و قابل اجراست‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا داور می تواند دعوا را به صلح خاتمه دهد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً خیر ‪ ،‬مگر موافقتنامه داوری یا طرفین این اختیار را به داور داده باشد ‪.‬‬
‫در صورتی که داور یا داوران اختیار خاتمه دعوا به صلح را داشته باشند‪ ،‬صلح نامهای که به امضاء آنان میرسد معتبر و الزم االجرا است و نیازی به امضای‬
‫طرفین دعوا نیست ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۴‬‬
‫‪31‬‬
‫«داوران باید از جلسه ای که برای رسیدگی یا مشاوره و یا صدور رأی تشکیل میشود مطلع باشند و اگر داور از شرکت در جلسه یا دادن رأی یا امضای‬
‫آن امتناع نماید‪ ،‬رأیی که با اکثریت صادر میشود مناط اعتبار است مگر اینکه در قرارداد ترتیب دیگری مقرر شده باشد‪ .‬مراتب نیز باید در برگ رأی قید‬
‫گردد‪ .‬ترتیب تشکیل جلسه و نحوه رسیدگی و دعوت برای حضور در جلسه‪ ،‬توسط داوران تعیین خواهد شد‪ .‬در مواردی که ارجاع امر به داوری از طریق‬
‫دادگاه بوده‪ ،‬دعوت به حضور در جلسه به موجب اخطاریه دفتر دادگاه به عمل میآید‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬درمواردی که طرفین به موجب قرارداد ملزم شده اند که در صورت بروز اختالف بین آنان شخص یا اشخاص معینی داوری نماید اگر مدت داوری‬
‫معین نشده باشد مدت آن سه ماه و ابتدای آن از روزی است که موضوع برای انجام داوری به داور یا تمام داوران (اگر هیأت داوری است) ابالغ میشود‪.‬‬
‫این مدت با توافق طرفین قابل تمدید است‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬ابالغ به آخرین داور شروع به داوری محسوب میشود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مالک و شاخص در اعتبار رأی داوران چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً مالک رأی اکثریت داوران است مگر اینکه در قرارداد تصمیم دیگری اتخاذ شود ‪.‬‬
‫در برخی موارد ارجاع به داوری توسط دادگاه صورت گرفته است ‪.‬‬
‫در این حالت دعوت به حضور در جلسه نیز به موجب اخطاریه دفتر دادگاه میباشد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مدت داوری چقدر است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تبصره ماده ‪ ،484‬هر مدتی که طرفین خواسته باشند و اگر مدتی مشخص نکرده باشند ‪ 3‬ماه (‪ 90‬روز) است ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر جا در قرارداد داوری مدت تعیین نشده باشد مالک مدت قانونی (‪ 3‬ماه) است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا مدت داوری قابل تمدید است؟ پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬طرفین مدت را تمدید می کنند ‪.‬‬
‫جلسه هفدهم‬
‫ماده ‪: ۴۸۵‬‬
‫«چنانچه طرفین در قرارداد داوری طریق خاصی برای ابالغ رأی داوری پیش بینی نکرده باشند‪ ،‬داور مکلف است رأی خود را به دفتر دادگاه ارجاع کننده‬
‫دعوا به داور یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد تسلیم نماید‪ .‬دفتر دادگاه اصل رأی را بایگانی نموده و رونوشت گواهی شده آن را به‬
‫دستور دادگاه برای اصحاب دعوا ارسال میدارد‪».‬‬
‫سؤال ‪ :‬شیوه ابالغ در داوری چگونه است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ابالغ به تمام داوران مدت داوری را شروع میکند بنابراین اهمیت بسیاری دارد‪ .‬ابالغ در داوری همان شیوه ای است که طرفین راجع به آن توافق‬
‫کرده اند و اگر توافقی نباشد طبق ماده ‪ 485‬عمل میشود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۶‬‬
‫«هرگاه طرفین رأی داور را به اتفاق به طور کلی و یا قسمتی از آن را رد کنند‪ ،‬آن رأی در قسمت مردود بالاثر خواهد بود‪».‬‬

‫حق الزحمه داور باید پرداخت شود اما میتوانند توافق کنند رأی داور بالاثر باشد و وارد رسیدگی قضایی شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۷‬‬
‫«تصحیح رأی داوری در حدود ماده (‪ )309‬این قانون قبل از انقضای مدت داوری رأساً با داور یا داوران است و پس از انقضای آن تا پایان مهلت اعتراض‬
‫به رأی داور‪ ،‬به درخواست طرفین یا یکی از آنان با داور یا داوران صادر کننده رأی خواهد بود‪ .‬داور یا داوران مکلفند ظرف بیست روز از تاریخ تقاضای‬
‫تصحیح رأی اتخاذ تصمیم نمایند‪ .‬رأی تصحیحی به طرفین ابالغ خواهد شد‪ .‬دراین صورت رسیدگی به اعتراض در دادگاه تا اتخاذ تصمیم داور یا انقضای‬
‫مدت یادشده متوقف می ماند‪».‬‬
‫علت توقف دادگاه این است که میخواهد رأی تصحیح شده را ابالغ کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۰۹‬‬
‫«هرگاه در تنظیم و نوشتن رأی دادگاه سهو قلم رخ دهد مثل از قلم افتادن کلمه ای یا زیاد شدن آن و یا اشتباهی در محاسبه صورت گرفته باشد تا وقتی‬
‫که از آن درخواست تجدیدنظر نشده‪ ،‬دادگاه رأسا یا به درخواست ذینفع‪ ،‬رأی را تصحیح مینماید‪ .‬رأی تصحیحی به طرفین ابالغ خواهد شد‪ .‬تسلیم‬
‫رونوشت رأی اصلی بدون رونوشت رأی تصحیحی ممنوع است‪ .‬حکم دادگاه در قسمتی که مورد اشتباه نبوده در صورت قطعیت اجرا خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ - 1‬در مواردی که اصل حکم یا قرار دادگاه قابل واخواهی یا تجدیدنظر یا فرجام است تصحیح آن نیز در مدت قانونی قابل واخواهی یا تجدیدنظر‬
‫یا فرجام خواهد بود‪.‬‬
‫تبصره ‪ - 2‬چنانچه رأی مورد تصحیح به واسطه واخواهی یا تجدیدنظر یا فرجام نقض گردد رأی تصحیحی نیز از اعتبار خواهد افتاد‪».‬‬
‫سؤال ‪ :‬آیا رأی داور قابل تصحیح است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قاعده فراغ دادرس در مورد داور هم جاری است بنابرین داور با انشاء رأی فارغ میگردد و حق تغییر رأی صادره را ندارد جز در حدود ماده ‪309‬‬
‫آ‪.‬د‪.‬م؛ یعنی در جایی که سهو قلم باشد‪ .‬همچون اشتباه محاسباتی‪ ،‬کم یا زیاد شدن کلمه و ‪ .....‬که رأی داور قابلیت تصحیح دارد‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۸۸‬‬
‫«هرگاه محکوم علیه تا بیست روز بعد از ابالغ‪ ،‬رأی داوری را اجرا ننماید‪ ،‬دادگاه ارجاع کننده دعوا به داوری و یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به اصل‬
‫دعوا را دارد مکلف است به درخواست طرف ذینفع طبق رأی داور برگ اجرایی صادرکند‪ .‬اجرای رأی برابر مقررات قانونی میباشد‪».‬‬
‫یکی از ویژگی هایی که داوری رو به عنوان رسیدگی غیر قضایی متمایز می کند اجرای رأی است‪ .‬همانطور که پس از صدور رأی توسط دادگاه اجرای آن‬
‫اجباری است در داوری هم همین گونه است‪ .‬اگر رأی داور داوطلبانه اجرا شود که مشکلی نیست در غیر این صورت مثل رأی دادگاه اجرائیه صادر میشود‬
‫و قابل اجرا است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۹‬‬
‫«رأی داوری در موارد زیر باطل است و قابلیت اجرایی ندارد‪:‬‬
‫‪ -1‬رأی صادره مخالف با قوانین موجد حق باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬داور نسبت به مطلبی که موضوع داوری نبوده رأی صادر کرده است‪.‬‬
‫‪ -3‬داور خارج ازحدود اختیار خود رأی صادر نموده باشد‪ .‬دراین صورت فقط آن قسمت از رأی که خارج از اختیارات داور است ابطال میگردد‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫‪ -4‬رأی داور پس از انقضای مدت داوری صادر و تسلیم شده باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬رأی داور با آنچه در دفتر امالک یا بین اصحاب دعوا در دفتر اسناد رسمی ثبت شده و دارای اعتبار قانونی است مخالف باشد‪.‬‬
‫‪ -6‬رأی به وسیله داورانی صادر شده که مجاز به صدور رأی نبودهاند‪.‬‬
‫‪ -7‬قرارداد رجوع به داوری بی اعتبار بوده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا این موارد حصری است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برخی حقوقدانان گفتند که حصری است ولی بعضی از حقوقدانها میگویند که حصری نیست‪.‬‬
‫رأی داور در این موارد باطل است و دادگاه رأی را ابطال نمیکند‪.‬‬
‫جلسه هجدهم‬
‫ماده ‪: ۴۸۹‬‬
‫«رأی داوری در موارد زیر باطل است و قابلیت اجرایی ندارد‪:‬‬
‫‪ -3‬داور خارج ازحدود اختیار خود رأی صادر نموده باشد‪ .‬دراین صورت فقط آن قسمت از رأی که خارج از اختیارات داور است ابطال میگردد‪.‬‬
‫‪ -5‬رأی داور با آنچه در دفتر امالک یا بین اصحاب دعوا در دفتر اسناد رسمی ثبت شده و دارای اعتبار قانونی است مخالف باشد‪.‬‬
‫قبال گفته شد که داور از تشریفات آیین دادرسی مدنی معاف است اما قوانین تعیین کننده را باید رعایت کند حتی اگر توافق نشده‪ ،‬حق خاتمه دعوی به‬
‫صلح را ندارد‪.‬‬
‫در مورد بند دوم ماده ‪ ، 489‬هر بخشی از رأی داورکه خارج از موضوع داوری باشد باطل است و قابلیت اجرا ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬برای بند سوم ماده ‪ ،489‬مثال در توافقنامه ی داوری به داور اختیار خاتمه دعوی به صلح داده نشده باشد اما داور به خاتمه دعوی به صلح رأی دهد‬
‫در این جا هر چند رأی او در موضوع داوری بوده اما به دلیل این که خارج از اختیارات اوست رأی باطل است و قابلیت اجرا ندارد‪.‬‬
‫نکته در مورد بند ‪ ۵‬ماده ‪ : ۴۸۹‬اگر داور رأیی صادر نماید معارض و شاخ به شاخ با مفاد دفتر امالک یا اسناد رسمی‪ .‬مثل این که داور رأی دهد؛ گرچه‬
‫سند رسمی الف را مالک می داند اما رأی من مالکیت ب است‪ .‬این رأی مخالف با سند رسمی و باطل است و مشمول بند ‪ 5‬ماده ‪ 489‬است لکن در فرضی‬

‫که داور مفاد دفتر امالک یا مفاد سند رسمی را معتبر و محترم میشمارد لکن انتقال دیگری را احراز مینماید مخالفت با سند نخواهد بود و رأی صحیح‬
‫است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬برای بند ‪ 6‬ماده ‪ ، 489‬مثال کسی که رأی را صادر کرده است مجنون بوده یا قاضی بوده است یا مثال شخصی بوده که ‪ 5‬سال از داوری محروم بوده‬
‫است‪ .‬در این جا رأی داور باطل است‪.‬‬
‫رابطهی بین بندهای هفت گانه ماده ‪ 489‬عام بدلی است‪ .‬یعنی یکی از این موارد اگر باشد برای باطل بودن رأی داور کافی است‪.‬‬
‫ماده ‪( ۴۹۰‬مرتبط با ‪: )۴۸۹‬‬
‫«در مورد ماده فوق هریک از طرفین میتواند ظرف بیست روز بعد از ابالغ رأی داور از دادگاهی که دعوا را ارجاع به داوری کرده یا دادگاهی که صالحیت‬
‫رسیدگی به اصل دعوا را دارد‪ ،‬حکم به بطالن رأی داور را بخواهد در این صورت دادگاه مکلف است به درخواست رسیدگی کرده‪ ،‬هرگاه رأی از موارد مذکور‬
‫در ماده فوق باشد حکم به بطالن آن دهد و تا رسیدگی به اصل دعوا و قطعی شدن حکم به بطالن‪ ،‬رأی داور متوقف می ماند‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬مهلت یادشده درماده فوق و ماده (‪ )488‬نسبت به اشخاصی که مقیم خارج از کشور میباشند دو ماه خواهد بود‪ .‬شروع مهلتهای تعیین شده در‬
‫این ماده و ماده (‪ )488‬برای اشخاصی که دارای عذر موجه به شرح مندرج در ماده (‪ )306‬این قانون و تبصره (‪ )1‬آن بوده اند پس از رفع عذر احتساب‬
‫خواهد شد‪».‬‬
‫سؤال ‪ :‬آیا به صرف درخواست اعالم بطالن‪ ،‬اجرا معلق میشود یا حکم داور اجرا میشود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اجرای رأی داور معلق میشود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر بعضی ها مقیم خارج و برخی مقیم ایران باشند برای همه مهلت دو ماه است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۰۶‬‬
‫«مهلت واخواهی از احکام غیابی برای کسانی که مقیم کشورند بیست روز و برای کسانی که خارج از کشور اقامت دارند دو ماه از تاریخ ابالغ واقعی خواهد‬
‫بود مگر اینکه معترض به حکم ثابت نماید عدم اقدام به واخواهی در این مهلت به دلیل عذر موجه بوده است‪ .‬دراین صورت باید دالیل موجه بودن عذر‬
‫خود را ضمن دادخواست واخواهی به دادگاه صادرکننده رأی اعالم نماید‪ .‬اگر دادگاه ادعا را موجه تشخیص داد قرار قبول دادخواست واخواهی را صادر و‬
‫اجرای حکم نیز متوقف میشود‪ .‬جهات زیر عذر موجه محسوب میگردد‪:‬‬
‫‪ -1‬مرضی که مانع از حرکت است‪.‬‬
‫‪ -2‬فوت یکی از والدین یا همسر یا اوالد‪.‬‬
‫‪ -3‬حوادث قهریه از قبیل سیل‪ ،‬زلزله و حریق که بر اثر آن تقدیم دادخواست واخواهی در مهلت مقرر ممکن نباشد‪.‬‬
‫‪ -4‬توقیف یا حبس بودن به نحوی که نتوان در مهلت مقرر دادخواست واخواهی تقدیم کرد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -1‬چنانچه ابالغ واقعی به شخص محکوم علیه میسر نباشد و ابالغ قانونی به عمل آید‪ ،‬آن ابالغ معتبر بوده و حکم غیابی پس از انقضای مهلت‬
‫قانونی و قطعی شدن به موقع اجرای گذارده خواهد شد‪.‬‬
‫در صورتی که حکم ابالغ واقعی نشده باشد و محکوم علیه مدعی عدم اطالع از مفاد رأی باشد میتواند دادخواست واخواهی به دادگاه صادرکننده حکم‬
‫غیابی تقدیم دارد‪ .‬دادگاه بدوا خارج از نوبت در این مورد رسیدگی نموده قرار رد یا قبول دادخواست را صادر می کند‪ .‬قرار قبول دادخواست مانع اجرای‬
‫حکم خواهد بود‪.‬‬
‫‪35‬‬
‫تبصره ‪ -2‬اجرای حکم غیابی منوط به معرفی ضامن معتبر یا اخذ تامین متناسب از محکوم له خواهد بود‪ .‬مگر اینکه دادنامه یا اجرائیه به محکوم علیه‬
‫غایب ابالغ واقعی شده و نامبرده در مهلت مقرر از تاریخ ابالغ دادنامه واخواهی نکرده باشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -3‬تقدیم دادخواست خارج از مهلت یادشده بدون عذر موجه قابل رسیدگی در مرحله تجدیدنظر برابر مقررات مربوط به آن مرحله میباشد‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۱‬‬
‫«چنانچه اصل دعوا در دادگاه مطرح بوده و از این طریق به داوری ارجاع شده باشد‪ ،‬در صورت اعتراض به رأی داور و صدور حکم به بطالن آن‪ ،‬رسیدگی‬
‫به دعوا تا قطعی شدن حکم بطالن رأی داور متوقف میماند‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬درمواردی که ارجاع امر به داوری از طریق دادگاه نبوده و رأی داور باطل گردد‪ ،‬رسیدگی به دعوا در دادگاه با تقدیم دادخواست به عمل خواهد‬
‫آمد‪».‬‬
‫سؤال ‪ :‬اگر دعوایی در دادگاه مطرح و در حال رسیدگی باشد و در حین رسیدگی ارجاع به داوری شود چه باید کرد؟‬
‫جلسه نوزدهم‬
‫ماده ‪: ۴۹۱‬‬
‫«چنانچه اصل دعوى در دادگاه مطرح بوده و از این طریق به داورى ارجاع شده باشد‪ ،‬در صورت اعتراض به رأى داور و صدور حکم به بطالن آن‪ ،‬رسیدگى‬
‫به دعوى تا قطعى شدن حکم بطالن رأى داور متوقف مىماند‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬در مواردى که ارجاع امر به داورى از طریق دادگاه نبوده و رأى داور باطل گردد‪ ،‬رسیدگى به دعوى در دادگاه با تقدیم دادخواست به عمل خواهد‬
‫آمد‪».‬‬
‫خالصه‪ :‬درخواست اعالم بطالن رای داور می شود‪ ،‬داوری یا از طریق دادگاه ارجاع شده است و یا طرفین مستقیما به داور مراجعه کرده اند‪ ،‬اگر ارجاع از‬
‫طریق دادگاه باشد‪ ،‬دادگاه همان رای داوری را باطل می کند و حق ورود فوری به رسیدگی را ندارد بلکه باید حکم بطالن قطعی شود‪ ،‬اما نیاز به تقدیم‬
‫دادخواست مجدد برای اشتغال به رسیدگی نیست‪ .‬اما اگر طرفین به داور مراجعه کرده اند سپس درخواست بطالن رای او را داشته اند‪ ،‬حکم بطالن باید‬
‫قطعی شود و عالوه بر آن برای اشتغال دادگاه به رسیدگی باید دادخواست تقدیم شود‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۹۲‬‬
‫«در صورتى که درخواست ابطال رأى داور خارج از موعد مقرر باشد دادگاه قرار ردّ درخواست را صادر مىنماید‪ .‬این قرار قطعى است‪».‬‬
‫گفتیم مهلت اعالم بطالن ‪ 20‬روز برای مقیمان ایران و ‪ 2‬ماه برای اشخاص خارج ایران است‪ .‬بعد از این مهلت دادگاه قرار رد درخواست صادر می کند‪.‬‬
‫نکته‪ :‬توجه کنید قرار رد درخواست است‪ ،‬نه رد دادخواست‪.‬‬
‫ماده ‪( : ۴۹۳‬ماده مرتبط ‪)۴۹۰‬‬
‫«اعتراض به رأى داور مانع اجراء آن نیست‪ ،‬مگر آن که دالئل اعتراض قوى باشد‪ .‬در این صورت دادگاه قرار توقف منع اجراء آن را تا پایان رسیدگى به‬
‫اعتراض و صدور حکم قطعى صادر مىنماید و در صورت اقتضاء تأمین مناسب نیز از معترض اخذ خواهد شد‪».‬‬

‫اصل این است که اعتراض به رای داور‪ ،‬اثر تعلیقی ندارد‪ ،‬اما ممکن است در جایی که دالیل اعتراض قوی باشد رای داور را معلق کند‪ .‬در این صورت قرار‬
‫منع یا توقف اجرا را صادر کند و اگر الزم بداند تامین مناسب اخذ کند‪.‬‬
‫ماده ‪( :۴۹۴‬ماده مرتبط ‪)۴۵۴‬‬
‫«چنانچه دعوى در مرحله فرجامى باشد‪ ،‬و طرفین با توافق تقاضاى ارجاع امر به داورى را بنمایند یا مورد از موارد ارجاع به داورى تشخیص داده شود‪،‬‬
‫دیوان عالى کشور پرونده را براى ارجاع به داورى به دادگاه صادرکننده رأى فرجام خواسته ارسال مىدارد‪».‬‬
‫ممکن است دعوی در هر مرحله ای از رسیدگی‪ ،‬پیش از رسیدگی‪ ،‬پس از آن‪ .‬حتی در مرحله رسیدگی فرجامی پرونده به دو دلیل به داوری ارجاع شود؛‬
‫‪ .1‬با توافق طرفین‪ .2 .‬تشخیص دیوان به ضرورت ارجاع پرونده به داوری‪ .‬برای ارجاع به داوری دیوان پرونده را به دادگاه صادر کننده رای فرجام خواسته‬
‫ارسال می کند و خودش راساً به داوری ارجاع نمی کند‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۹۵‬‬
‫«رأى داور فقط درباره طرفین دعوى و اشخاصى که دخالت و شرکت در تعیین داور داشتهاند و قائممقام آنان معتبر است و نسبت به اشخاص دیگر تأثیرى‬
‫نخواهد داشت‪».‬‬
‫آثار یک قرارداد تنها با طرفین آن مرتبط است‪ .‬رای داوری هم همین طور است و تنها نسبت به توافق کنندگان به داوری اثر دارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۶‬‬
‫«دعاوى زیر قابل ارجاع به داورى نیست‪:‬‬
‫‪ - 1‬دعواى ورشکستگى‪.‬‬
‫‪ - 2‬دعاوى راجع به اصل نکاح‪ ،‬فسخ آن‪ ،‬طالق و نسب‪».‬‬
‫امور هم کیفری قابل ارجاع به داوری نیست‪ ،‬دعاوی عمومی را هم با شرایط خاص می توان به داوری ارجاع داد‪ .‬ماده ی ‪ 496‬هم دو مورد دیگر را بیان‬
‫می کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۷‬‬
‫«پرداخت حق الزحمه داوران به عهده طرفین است مگر آنکه در قرارداد داورى ترتیب دیگرى مقرر شده باشد‪».‬‬
‫حق الزحمه ی داور را باید هر دو طرف بپردازند مگر در قرارداد طریق دیگری تعیین شده باشد مثال تعیین شود محکوم علیه حق الزحمه ی داور را بپردازد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۸‬‬
‫«میزان حق الزحمه داورى بر اساس آیین نامه اى است که هرسه سال یک بار توسط وزیر دادگسترى تهیه و به تصویب رئیس قوّه قضائیه خواهد رسید‪».‬‬
‫ماده ‪« :۴۹۹‬در صورت تعدد داور‪ ،‬حق الزحمه بالسویّه بین آنان تقسیم مىشود‪ ».‬حق الزحمه بین داوران متعدد به صورت مساوی تقسیم می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۰۰‬‬
‫«چنانچه بین داور و اصحاب دعوى قراردادى در خصوص میزان حق الزحمه منعقد شده باشد‪ ،‬برابر قرارداد عمل خواهد شد‪».‬‬
‫آیین نامه ی موضوع ماده ‪ 497‬آمره نیست‪ ،‬بلکه مخیره است و میتوان بر خالف آن توافث کرد‪.‬‬
‫‪37‬‬
‫ماده ‪: ۵۰۱‬‬
‫«هرگاه در اثر تدلیس‪ ،‬تقلب یا تقصیر در انجام وظیفه داوران ضرر مالى متوجه یک طرف یا طرفین دعوى گردد‪ ،‬داوران برابر موازین قانونى مسؤول جبران‬
‫خسارت وارده خواهند بود‪».‬‬
‫نکته‪ :‬زیان معنوی هم قابل مطالبه است‪.‬‬
‫داوران در صورت وارد کردن خسارت به افراد عالوه بر محدودیت های که برای آن ها به وجود می آید مسئولیت مدنی هم دارند‪.‬‬
‫جلسه بیستم‬
‫نکته و تست (مبحث داوری) ‪:‬‬
‫ماده ‪: ۴۵۴‬‬
‫سؤال ‪ : ۱‬چنانچه دعوا در مرحلهی فرجامی باشد ارجاع دعوا به داوری ‪( ..................................‬ارشد سراسری ‪)۱۳۸۸‬‬
‫الف) حتی با تقاضای طرفین پذیرفته نمیشود‪.‬‬
‫ب) با تقاضای طرفین پذیرفته میشود و دیوان عالی کشور داور تعیین میکند‪.‬‬
‫ج) با تقاضای طرفین پذیرفته میشود و پرونده در هر حال‪ ،‬به دادگاه نخستین فرستاده میشود‪.‬‬
‫د) با تقاضای طرفین پذیرفته میشود و پرونده به دادگاه صادرکننده رأی فرجام خواسته فرستاده میشود‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬به طور خالصه هر دعوایی را جز در موارد استثنائی مثل امور کیفری‪ ،‬مثل اصل نکاح و نسب و ‪ ...‬هر دعوایی را میشود به داوری ارجاع داد‬
‫و در هر مرحله از رسیدگی؛ پیش از بروز اختالف یا بعد از آن و یا قبل از اقامه ی دعوا یا بعد ازآن و یا در هر مرحله از مرحله بدوی‪ ،‬تجدید نظر و حتی‬
‫فرجامخواهی‪ .‬حال اگر در مرحلهی فرجامخواهی باشد خود دیوان به داوری ارجاع نمیدهد بلکه پرونده را به شعبهای که رأی فرجام خواسته باز میگرداند‬
‫و آن شعبه پرونده را به داوری ارجاع میدهد‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪ 454‬و ماده ‪494‬‬
‫ماده ‪«: ۴۵۴‬کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا دارند میتوانند با تراضی یکدیگر منازعه و اختالف خود را خواه در دادگاهها طرح شده یا نشده باشد و در‬
‫صورت طرح در هر مرحله ای از رسیدگی باشد‪ ،‬به داوری یک یا چند نفر ارجاع دهند‪».‬‬
‫ماده ‪« : ۴۹۴‬چنانچه دعوا درمرحله فرجامی باشد‪ ،‬و طرفین با توافق تقاضای ارجاع امر به داوری را بنمایند یا مورد از موارد ارجاع به داوری تشخیص داده‬
‫شود‪ ،‬دیوان عالی کشور پرونده را برأی ارجاع به داوری به دادگاه صادرکننده رأی فرجام خواسته ارسال می دارد‪».‬‬
‫بررسی سایر گزینه ها ‪:‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬مخالف نص ماده ‪ 454‬و ‪ 494‬است‪.‬‬

‫گزینه ب ‪ :‬مخالف نص ماده ‪ 494‬است‪ .‬دیوان به دادگاه صادر کننده رأی فرجام خواسته ارسال میکند‪.‬‬
‫گزینه ج ‪« :‬در هر حال» در این گزینه غلط است زیرا اگر دادگاه نخستین رأی فرجام خواسته را صادر کرده به دادگاه نخستین و اگر دادگاه تجدید نظر‬
‫رأی فرجام خواسته را صادر کرده باشد پرونده را به دادگاه تجدید نظر میفرستد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۵۷‬‬
‫سؤال ‪ : ۲‬ارجاع دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی به داوری با ‪( :‬وکالت ‪)۱۳۷۹‬‬
‫الف) اطالع مجلس شورأی اسالمی ممکن است‪.‬‬
‫ب) تصمیم و تصویب شورأی نگهبان ممکن است‪.‬‬
‫ج)تصویب هیأت وزیران و اطالع مجلس شورأی اسالمی صورت میگیرد‪.‬‬
‫د) تصویب هیأت وزیران ممکن است‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬ارجاع دعاوی مربوط به اموال عمومی و دولتی برأی ارجاع به داوری اندکی محدودیت دارد اما به طور مشروط ممکن است‪ .‬قاعده این است‬
‫که در دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی با تصویب هیأت وزیران و اطالع مجلس شورأی اسالمی میشود به داوری ارجاع کرد‪ .‬در دو مورد استثنائی‬
‫اطالع مجلس کافی نیست و باید تصویب مجلس شورأی اسالمی صورت گیرد؛ یکی در موارد مهم و دیگری در جایی که طرف دعوی خارجی باشد‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪457‬‬
‫ماده ‪: ۴۵۷‬‬
‫«ارجاع دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی به داوری پس از تصویب هیأت وزیران و اطالع مجلس شورأی اسالمی صورت میگیرد‪ .‬در مواردی که طرف‬
‫دعوا خارجی و یا موضوع دعوا از موضوعاتی باشد که قانون آن را مهم تشخیص داده‪ ،‬تصویب مجلس شورأی اسالمی نیز ضروری است‪».‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬ناقص است و نیاز به تصویب هیأت وزیران است‪.‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬کال غلط است‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬درست است اما کامل نیست زیرا نیاز به اطالع مجلس هم هست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۰‬‬
‫سؤال ‪ : ۳‬بر اساس نظریه اداره حقوقی قوه قضائیه‪ ،‬هر گاه با وجود شرط داوری در قرارداد دعوی به دادگاه ارجاع شود‪( :‬قضاوت ‪)۱۳۹۰‬‬
‫‪39‬‬
‫الف) چنانچه طرفین بدون ایراد به این که به موجب قرارداد به داوری تراضی نمودهاند‪ ،‬در دادگاه حاضر شوند‪ ،‬بر عدول از داوری داللت‬
‫دارد و رسیدگی دادگاه بالمانع است‪.‬‬
‫ب) حتی بدون ایراد طرفین‪ ،‬دادگاه حق ورود به دعوا را نداشته و باید قرار عدم استماع دعوا صادر نماید‪.‬‬
‫ج) عدول از داوری‪ ،‬صرفا با تراضی کتبی طرفین امکانپذیر است و دادگاه حق ورود به دعوا را ندارد‪.‬‬
‫د) عدول از داوری‪ ،‬صرفا در صورت فوت یا حجر یکی از طرفین ممکن است و دادگاه حق ورود به دعوا را ندارد‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬سؤالی هست که مقداری اختالفی شده است‪ :‬اگر موردی باشد که قراردادی باشد برأی ارجاع اختالف به داوری اما یکی از دو طرف به جای‬
‫ارجاع به داوری مسقیما در دادگاه اقامه دعوی کند‪ .‬دادگاه متوجه شرط داوری یا موافقتنامهی داوری شود باید سریعا به داوری ارجاع دهد یا منتظر ایراد‬
‫باشد که اگر ایراد شد ارجاع کند و اگر ایراد نشد خودش رسیدگی کند؟ تا حدودی اختالفی است و قانون حکم خیلی صریحی ندارد البته ضمنی میشود‬
‫مطالبی را متوجه شد‪ .‬مثل ماده ‪ 494‬که می گوید اگر طرفین توافق کنند یا دیوان تشخیص دهد که از موارد ارجاع به داوری است‪ .‬اما در هر حال نص‬
‫نداریم‪.‬‬
‫اداره حقوق قوه قضائیه نظریهای دارد حتی بدون ایراد هم دادگاه حق ورود به دعوا را نداشته و باید قرار عدم استماع دعوا را صادر نماید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۰‬‬
‫«در مواردی که مقرر گردیده است حل اختالف به یک نفر داور ارجاع شود و طرفین نخواهند یا نتوانند در انتخاب داور تراضی نمایند و نیز در صورتی که‬
‫داور یکی از طرفین فوت شود‪ ،‬یا استعفا دهد و طرف نامبرده نخواهد جانشین او را معین کند و یا در هر موردی که انتخاب داور به شخص ثالث واگذار‬
‫شده و آن شخص از تعیین داور امتناع نماید یا تعیین داور از طرف او غیر ممکن باشد‪ ،‬هر یک از طرفین میتوانند با معرفی داور مورد نظر خود وسیله‬
‫جانشین داور متوفی یا مستعفی یا داوری که انتخاب او وسیله ثالث متعذر گردیده اقدام نماید‪ .‬در صورتی که با انقضای مهلت اقدامی به عمل نیاید‪ ،‬برابر‬
‫نکته ‪ :‬صرف حضور طرفین در جلسات دادگاه و عدم ایراد وجود موافقتنامهی داوری‪ ،‬عدول از داوری به حساب نمیآید‪.‬‬
‫در خود قانون گفته شده که داوری با تراضی کتبی طرفین از بین میرود‪.‬‬
‫بررسی سایر گزینهها‪:‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬صرف حضور طرفین و عدم ایراد عدول از داوری به حساب نمیآید‪.‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬به ظاهر درستی است اما گفته شده عدول از داوری صرفا با تراضی طرفین از بین میرود که غلط است‪ .‬داوری با فوت یا حجر یکی از طرفین‬
‫هم از بین میرود‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬واژه صرفا در گزینه باعث غلط بودن آن است‪.‬‬

‫ماده ‪: ۴۶۱‬‬
‫سؤال ‪ : ۴‬طرفین قراردادی متعهد شده اند در صورت بروز اختالف موضوع را از طریق داوری حل و فصل نمایند و یکی از طرفین قراداد با‬
‫بروز اختالف علیه طرف قرارداد در ماهیت امر اقامهی دعوا میکند‪ ،‬در این صورت ‪( :‬وکالت‪)۱۳۷۸‬‬
‫الف) دادگاه به دعوا رسیدگی کرده وحکم صادر میکند‪.‬‬
‫ب) دادگاه قرار عدم استماع دعوا را صادر میکند‪.‬‬
‫ج) دادگاه قرار عدم صالحیت صادر نماید‪.‬‬
‫د) دادگاه ضمن رسیدگی مبادرت به صدور قرار ارجاع امر به داوری مینماید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۱‬‬
‫«هرگاه نسبت به اصل معامله یا قرارداد راجع به داوری بین طرفین اختالفی باشد دادگاه ابتدا به آن رسیدگی و اظهار نظر می نماید‪».‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬غلط است زیرا جزء موارد ارجاع به داوری است‪.‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬غلط است زیرا زمانی دادگاه قرار عدم صالحیت صادر مینماید که بگوید خودش صالح نیست و فالن مرجع قضائی صالح است‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬غلط است زیرا اوال اصال رسیدگی نمیکند و دوم این که قرار ارجاع امر به داوری نداریم‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۲‬‬
‫سؤال ‪ : ۵‬در کدام مورد تراضی برأی مراجعه به دادگاه غیر صالح پذیرفته میشود؟ (ارشد آزاد ‪)۱۳۸۹‬‬
‫الف) برأی اعاده دادرسی ب) در دعوای ما منقول ج) در دعوای غیر منقول د) برأی تعیین داور‬
‫توضیحات ‪ :‬چون در مواد قانون خواندیم که اگر طرفین دادگاهی به تراضی تعیین کنند و اگر تعیین نکردند دادگاه صالح به رسیدگی اصل دعوا مسئول‬
‫رسیدگی است‪ .‬بنابرأین طرفین میتوانند دادگاه غیر صالح را به تراضی تعیین کنند‪.‬‬
‫ماده ‪«: ۴۶۲‬در صورتی که طرفین نسبت به دادگاه معینی برأی انتخاب داور تراضی نکرده باشند‪ ،‬دادگاه صالحیتدار برأی تعیین داور‪ ،‬دادگاهی خواهد‬
‫بود که صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد»‬
‫‪41‬‬
‫نکته ‪ :‬درخواست تعیین داور دادخواهی نمیباشد و در نتیجه همه ی شرأیط مقرر برأی درخواست در آن الزامی نیست به عالوه امکان توافق برأی مراجعه‬
‫به دادگاه غیر صالح وجود دارد اما صرفا توافق بر خالف قواعد صالحیت محلی و نه بر خالف قواعد صالحیت ذاتی زیرا صالحیت ذاتی در شمار قواعد آمره‬
‫هست و توافق بر خالفش امکانپذیر نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۳‬‬
‫سؤال ‪ : ۶‬دو نفر در قرارداد داوری‪ ،‬محمد را به عنوان داور انتخاب کردهاند اما محمد از انجام داوری امتناع میکند‪ .‬متعاقباً دادگاه بر اثر‬
‫تقاضای احد از طرفین‪ ،‬اقدام به تعیین داور میکند که منجر به صدور رأی داوری میشود رأی را چگونه ارزیابی میکنید؟ (قضاوت ‪)۱۳۹۶‬‬
‫الف) باطل و فاقد قابلیت اجرأیی است‪.‬‬
‫ب) در صورت رعایت مقررات داوری توسط داوران معتبر و در غیر این صورت‪ ،‬باطل است‪.‬‬
‫ج) در صورتع رعایت تشریفات مربوط به تعیین داوران از سوی دادگاه معتبر و در غیر این صورت باطل است‪.‬‬
‫د) معتبر و قابل اجرا است‪.‬‬
‫پاسخ صحیح ‪ :‬گزینه الف‬
‫توضیحات ‪ :‬داوری مقید به داوری شخص معین است‪ .‬حال که داور از انجام داوری امتناع میکند یا باید طرفین بر داوری شخص دیگری توافق کنند و‬
‫در غیر این صورت داوری کان لم یکن است‪( .‬اذا زال القید زال المقید)‬
‫ماده ‪: ۴۶۳‬‬
‫«هرگاه طرفین ملتزم شده باشند که در صورت بروز اختالف بین آنها شخص معینی داوری نماید و آن شخص نخواهد یا نتواند به عنوان داور رسیدگی‬
‫کند و به داور یا داوران دیگری نیز تراضی ننمایند‪ ،‬رسیدگی به اختالف در صالحیت دادگاه خواهد بود‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬گزینه الف صحیح است زیرا شخص معین به عنوان داور انتخاب شده بود (محمد) و درصورت عدم توافق به شخص دیگر داوری از بین میرود و‬
‫بایستی برأی طرح دعوا به دادگاه مراجعه نمایند‪.‬‬
‫بررسی سایر گزینهها ‪:‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬اصل داوری باطل است و رعایت کردن قانون معنایی ندارد‪.‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬دادگاه نباید ارجاع به داوری کند‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬صد درصد غلط است زیرا داوری باطل است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۴‬‬
‫سؤال‪ : ۷‬چنانچه در قرارداد داوری تعداد داورها و مدت داوری مشخص نشده باشد تکلیف چیست؟ (آزمون مشاوران حقوقی ‪)۱۳۸۳‬‬

‫الف) داور یک نفر بوده و مدت داوری ‪ ۲۰‬روز است‪.‬‬
‫ب) داوران دو نفر بوده و مدت داوری یک ماه است‪.‬‬
‫ج) داوران سه نفر بوده و مدت داوری سه ماه است‪.‬‬
‫د) دادگاه با توجه به نوع دعوا و مصلحت طرفین تعداد داوران و مدت داوری را تعیین مینماید‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪ 464‬و تبصره ماده ‪484‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۴‬‬
‫«در صورتی که در قرارداد داوری‪ ،‬تعداد داور معین نشده باشد و طرفین نتوانند درتعیین داور یا داوران توافق کنند‪ ،‬هریک از طرفین باید یک نفر داور‬
‫اختصاصی معرفی و یک نفر به عنوان داور سوم به اتفاق تعیین نمایند‪».‬‬
‫ماده ‪«: ۴۸۴‬داوران باید از جلسه ای که برأی رسیدگی یا مشاوره و یا صدور رأی تشکیل میشود مطلع باشند و اگر داور از شرکت در جلسه یا دادن رأی‬
‫یا امضای آن امتناع نماید‪ ،‬رأیی که با اکثریت صادر میشود مناط اعتبار است مگر اینکه در قرارداد ترتیب دیگری مقرر شده باشد‪ .‬مراتب نیز باید در برگ‬
‫رأی قید گردد‪ .‬ترتیب تشکیل جلسه و نحوه رسیدگی و دعوت برأی حضور در جلسه‪ ،‬توسط داوران تعیین خواهد شد‪ .‬در مواردی که ارجاع امر به داوری‬
‫از طریق دادگاه بوده‪ ،‬دعوت به حضور در جلسه به موجب اخطاریه دفتر دادگاه به عمل می اید‪.‬‬
‫معین نشده باشد مدت آن سه ماه و ابتدای آن از روزی است که موضوع برأی انجام داوری به داور یا تمام داوران ابالغ میشود‪ .‬این مدت با توافق طرفین‬
‫قابل تمدید است»‬
‫جلسه بیست و یکم‬

‫ماده ‪: ۴۶۹‬‬
‫سؤال ‪ : ۸‬دادگاه کدام یک از اشخاص زیر را نمیتواند به سمت داور تعیین کند؛ مگر تراضی طرفین؟ (قضاوت ‪)۹۵‬‬
‫الف) قضات و کارمندان اداری شاغل در محاکم قضایی‬
‫ب) اشخاص محروم از داوری به موجب حکم قطعی دادگاه و یا در اثر آن‬
‫ج) اشخاص فاقد اهلیت قانونی‬
‫د) کارمندان دولت در حوزهی مأموریت آنان‬
‫‪43‬‬
‫توضیحات ‪ :‬در بعضی از موارد خود طرفین داور را انتخاب میکنند یا شخص ثالثی را برأی انتصاب داور انتخاب میکنند یا دادگاه انتخا میکند‪ .‬دادگاه‬
‫هم یا تعیین داور به آن واگذار شده یا در مواردی که در مواد قانون تعیین شده شخصی که باید داور را انتخاب کند امتناع میکند و دادگاه باید داور تعیین‬
‫نماید‪ .‬در هر حال دادگاه نمیتواند اشخاصی را که ممنوعیت مطلق دارند یا ممنوعیت نسبی دارند (مگر به تراضی) را برأی داوری انتخاب کند‪ .‬بنابرأین در‬
‫این ماده باید به دنبال اشخاصی باشیم که ممنوعیت نسبی دارند‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪ 469‬بند‪470- 466 – 8‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۶‬‬
‫«اشخاص زیر را هر چند با تراضی نمی توان به عنوان داور انتخاب نمود‪:‬‬
‫‪ -1‬اشخاصی که فاقد اهلیت قانونی هستند‪.‬‬
‫‪ -2‬اشخاصی که به موجب حکم قطعی دادگاه و یا دراثر آن از داوری محروم شده اند‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۹‬‬
‫‪ -7‬کسانی که خود یا همسرانشان و یا یکی از اقربای سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم او با یکی از اصحاب دعوا یا زوجه و یا یکی از اقربای نسبی‬
‫ماده ‪: ۴۷۰‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬قضات و کارمندان اداری ممنوعیت مطلق دارند مستند به ماده ‪470‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬ممنوعیت مطلق دارند مستند به ماده ‪466‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬ممنوعیت مطلق دارند مستند به ماده ‪466‬‬

‫ماده ‪: ۴۷۰‬‬
‫سؤال ‪ : ۹‬چه اشخاصی را مطلقاً نمیتوان به عنوان داور انتخاب نمود ؟ (وکالت ‪)۱۳۹۰‬‬
‫الف) مدیر دفتر دادگاه‬
‫ب) کسانی که در دعوا ذینفع باشند‬
‫ج) کارمندان دولت در حوزه مأموریت آنان‬
‫د) کسانی که خود یا همسرانشان وارث یکی از اصحاب دعوا باشند‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪ 469‬و ‪470‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۹‬‬
‫‪ -7‬کسانی که خود یا همسرانشان و یا یکی از اقربای سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم او بایکی از اصحاب دعوا یا زوجه و یا یکی از اقربای نسبی‬
‫ماده ‪: ۴۷۰‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬ممنوعیت نسبی مستند به ماده ‪469‬‬
‫‪45‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬ممنوعیت نسبی مستند به ماده ‪469‬‬
‫گزینه د ‪ :‬ممنوعیت نسبی مستند به ماده ‪469‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۲‬‬
‫سؤال ‪ : ۱۰‬بعد از تعیین داور یا داوران عزل آنا با ‪( :‬وکالت ‪)۱۳۷۹‬‬
‫الف) تصمیم هر یک از طرفین ممکن است‬
‫ب) تصمیم هیچکس و هیچ مقامی ممکن نیست‬
‫ج) تصمیم دادگاه ممکن است‬
‫د) تراضی طرفین ممکن است‬
‫توضیحات ‪ :‬داور ولو داور اختصاصی وکیل وحافظ منافع یکی از طرفین نیست بلکه باید مستقل باشد و مطابق با قواعد و ضوابط رأی دهد‪ .‬الزمه استقالل‬
‫داور این است که نتوان او را عزل کرد مگر به تراضی طرفین‪( .‬حتی نسبت به داور اختصاصی)‬
‫ماده ‪: ۴۷۲‬‬
‫«بعد از تعیین داور یا داوران‪ ،‬طرفین حق عزل آنان را ندارند مگر با تراضی‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۸‬‬
‫سؤال ‪ : ۱۱‬تقی و حسین توافق میکنند که اختالفات راجع به معامالت خود را به داوری ارجاع دهند پس از بروز اختالف‪ ،‬تقی علیه حسین‬
‫اقامه دعوا نموده و بر اساس سند عادی ابرازی درخواست صدور حکم به میزان ‪ ۲۰‬میلیون تومان را دارد‪ .‬حسین مدعی است سند ابرازی‬
‫با تهدید از وی اخذ شده و در واقع بدهکار نیست‪ .‬در این صورت‪ ،‬داور کدام اقدام زیر را باید انجام دهد؟ (قضاوت ‪)۱۳۹۲‬‬
‫الف) قرار رد دعوی صادر کند‬
‫ب) به رسیدگی ادامه داده و پس از مالحظه ادله طرفین‪ ،‬رأی صادر کند‬
‫ج) رسیدگی را تا صدور حکم نهایی از دادگاه صالحیتدار متوقف کند‬
‫د) ضمن رسیدگی به دعوا در صورتی که حسین خواستار مجازات تقی باشد‪ ،‬مراتب را به دادگاه جزایی صالحیتدار اعالم کند‬

‫توضیحات ‪ :‬کلمه تهدید موضوع را جزایی میکند وداور نمیتو اند در مورد مسائل کیفری رأی دهد و حتی در مورد مسائل حقوقی که در آن بخش کیفری‬
‫دارد هم نمیتواند رأی دهد و باید منتظر مشخص شدن نتیجه بخش کیفری شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۸‬‬
‫«هرگاه ضمن رسیدگی مسائلی کشف شود که مربوط به وقوع جرمی باشد و در رأی داور موثر بوده و تفکیک جهات مدنی از جزایی ممکن نباشد و‬
‫همچنین در صورتی که دعوا مربوط به نکاح یا طالق یا نسب بوده و رفع اختالف در امری که رجوع به داوری شده متوقف بر رسیدگی به اصل نکاح یا‬
‫طالق یا نسب باشد‪ ،‬رسیدگی داوران تا صدور حکم نهایی ازدادگاه صالحیتدار نسبت به امر جزایی یا نکاح یا طالق یا نسب متوقف میگردد‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۹‬‬
‫سوال‪ : ۱۲‬چنانچه نسبت به سندی که نزد داور مطرح شده ادعای جعل شود رسیدگی به ادعای جعل در صالحیت‪( ..............‬وکالت ‪)۱۳۹۲‬‬
‫ب) در هر حال دادگاه است‪.‬‬ ‫الف) در هر حال داور است‪.‬‬
‫د) دادگاه است مگر تعیین جاعل شده باشد‪.‬‬ ‫ج) داور است مگر جاعل تعیین شده باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬داور حق رسیدگی به ادعای جعل را دارد البته مادامی که جاعل تعیین نشده باشد و یا اگر تعیین شده قابلیت تعقیب ندارد به عبارت دیگر داور‬
‫صرفا حق تشخیص اصالت یا مجعول بودن سند را دارد و نه پیگیری قضایی‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۷۹‬‬
‫«ادعای جعل و تزویر در سند بدون تعیین عامل آن و یا در صورتی که تعقیب وی به جهتی از جهات قانونی ممکن نباشد مشمول ماده قبل نمیباشد‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۱‬‬
‫سوال‪ : ۱۳‬در کدام صورت‪ ،‬داوری از بین می رود؟ (وکالت ‪)۱۳۹۳‬‬
‫ب) عزل یا استعفای داور مشترک‬ ‫الف) عدم حصول اکثریت در صدور رأی‬
‫د) فوت یا حجر یکی از طرفین داوری‬ ‫ج) پرداخت نشدن به موقع دستمزد داور‬
‫ماده ‪: ۴۸۱‬‬
‫‪47‬‬
‫‪ -1‬با تراضی کتبی طرفین دعوا‪.‬‬
‫‪ -2‬با فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۱‬‬
‫سوال‪ : ۱۴‬در موارد زیر داوری از بین می رود‪( :‬قضاوت ‪ ،۱۳۸۰‬مشاوران حقوقی ‪)۱۳۸۰‬‬
‫الف) با تراضی تداعیین دعوا و با فوت طرفین دعوا‬
‫ب) با تراضی کتبی طرفین دعوا و با فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا‬
‫ج) با رضایت اصحاب دعوا و با حجر یکی از آنان‬
‫د) با تراضی اصحاب دعوا و با استعفای شخص داور‬
‫‪ -1‬با تراضی کتبی طرفین دعوا‪.‬‬
‫‪ -2‬با فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا‪».‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬واژه کتبی را ذکر نکرده است و گفته شده که با فوت طرفین که غلط است و با فوت یک نفر هم ممکن است‬
‫گزینه ج‪ :‬تراضی کتبی را ذکر نکرده است‬
‫گزینه د ‪ :‬تراضی کتبی را ذکر نکرده و استعفای داور موجب بطالن نمیشود‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۸۳‬‬
‫سوال‪ : ۱۵‬چنانچه هیأت داوری متشکل از داوران متعدد‪ ،‬دارأی اختیار صلح باشد‪ ،‬اعتبار صلح نامه منوط به امضای کیست؟ (قضاوت ‪)۱۳۹۷‬‬
‫ب) تمام داوران‬ ‫الف) اکثریت مطلق داوران‬
‫د) اکثریت مطلق داوران و طرفین داوری‬ ‫ج) اکثریت نسبی داوران‬

‫توضیحات ‪ :‬رأی داوران با اکثریت است اما اگر اختیار صلح دارند و میخواهند صلحنامه امضا کنند باید به امضای همه باشد و‬
‫حل اختالف در داوری با صدور رأی است اما در صلح با قرارداد انجام میشود و در قرارداد همه اراده ها باید باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۳‬‬
‫«در صورتی که داوران اختیار صلح داشته باشند میتوانند دعوا را با صلح خاتمه دهند‪ .‬درأین صورت صلح نامه ای که به امضای داوران رسیده باشد معتبر‬
‫و قابل اجراست‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬در داوری آن چه اختالف را حل و فصل مینماید رأی است اما در صلح آن چه حل و فصل اختالف مینماید قرارداد است‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۸۴‬‬
‫سؤال ‪ : ۱۶‬در غیر موردی که طرفین در ضمن معامله یا بر حسب قرارداد علی حده ملتزم شده اند که در صورت بروز اختالف بین آنها‪،‬‬
‫شخص معینی داوری نماید اگر در قرارداد مدت اختیار داورها تعیین نشده باشد مدت چقدر خواهد بود؟ (وکالت ‪)۱۳۷۴‬‬
‫د) بیست روز‬ ‫ج) سه ماه‬ ‫ب) دو ماه‬ ‫الف) یک ماه‬
‫توضیحات ‪ :‬اگر مدت قراردادی وجود نداشته باشد مدت قانونی سه ماه است‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬تبصره ماده ‪ 484‬و ماده ‪443‬‬
‫ماده ‪: ۴۴۳‬‬
‫« از نظر احتساب موارد قانونی‪ ،‬سال دوازده ماه‪ ،‬ماه سی روز‪ ،‬هفته هفت روز و شبانه روز بیست و چهار ساعت است‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۴‬‬
‫« داوران باید از جلسه ای که برأی رسیدگی یا مشاوره و یا صدور رأی تشکیل میشود مطلع باشند و اگر داور از شرکت در جلسه یا دادن رأی یا امضای‬
‫آن امتناع نماید‪ ،‬رأیی که با اکثریت صادر میشود مناط اعتبار است مگر اینکه در قرارداد ترتیب دیگری مقرر شده باشد‪ .‬مراتب نیز باید در برگ رأی قید‬
‫گردد‪ .‬ترتیب تشکیل جلسه و نحوه رسیدگی و دعوت برأی حضور در جلسه‪ ،‬توسط داوران تعیین خواهد شد‪ .‬در مواردی که ارجاع امر به داوری از طریق‬
‫دادگاه بوده‪ ،‬دعوت به حضور در جلسه به موجب اخطاریه دفتر دادگاه به عمل می اید‪.‬‬
‫معین نشده باشد مدت آن سه ماه و ابتدای آن از روزی است که موضوع برأی انجام داوری به داور یا تمام داوران ابالغ میشود‪ .‬این مدت با توافق طرفین‬
‫قابل تمدید است‪».‬‬
‫‪49‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۵‬‬
‫سوال‪ : ۱۷‬چنانچه طرفین در قرارداد داوری طریق خاصی برأی ابالغ رأی داوری پیش بینی نکرده باشند‪ ،‬در این صورت‪( :‬وکالت ‪،۱۳۸۰‬‬
‫ارشد سراسری ‪)۱۳۷۸‬‬
‫الف) شخص داور مکلف است رأی خود را به دفتر دادگاه ارجاع کننده به داوری یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد‬
‫تقدیم نماید‪.‬‬
‫ب) محکوم له می تواند آن را به دفتر دادگاه ارجاع کننده به داوری یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به دعوا را دارد‪ ،‬تسلیم نماید‪.‬‬
‫ج) محکوم علیه می تواند آن را به دفتر دادگاه ارجاع کننده به داوری یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به دعوا را دارد تقدیم کند‪.‬‬
‫د) وکیل محکوم له و یا محکوم علیه رأی داور را به دفتر دادگاه ارجاع کننده به داوری یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را‬
‫دارد‪ ،‬تسلیم نماید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۵‬‬
‫«چنانچه طرفین در قرارداد داوری طریق خاصی برأی ابالغ رأی داوری پیش بینی نکرده باشند‪ ،‬داور مکلف است رأی خود را به دفتر دادگاه ارجاع کننده‬
‫دعوا به داور یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد تسلیم نماید‪.‬‬
‫دفتر دادگاه اصل رأی را بایگانی نموده و رونوشت گواهی شده آن را به دستور دادگاه برأی اصحاب دعوا ارسال میدارد‪».‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬گفته شده محکومٌ له میتواند که غلط است‬
‫گزینه ج ‪ :‬گفته شده محکومٌ علیه میتواند که غلط است‬
‫گزینه د ‪ :‬گفته شده که وکیل محکومٌ له یا محکومٌ علیه که باز هم غلط است طبق نص ماده ‪485‬‬
‫ماده ‪:۴۸۷‬‬
‫سوال ‪ : ۱۸‬در خصوص درخواست تصحیح رأی داور واحد‪ ،‬پس از پایان مدت داوری و پیش از پایان مهلت اعتراض به رأی داور‪ ،‬کدام مورد‬
‫صحیح است؟ (وکالت ‪)۱۳۹۸‬‬
‫الف) رسیدگی به درخواست با داور است که باید ظرف ‪ ۲۰‬روز تصمیم گیری و ابالغ نماید‪ .‬در این صورت‪ ،‬رسیدگی به اعتراض به رأی داور‬
‫تا تصمیمگیری داور یا پایان مهلت یادشده متوقف می ماند‪.‬‬

‫ب) رسیدگی به درخواست به عهده دادگاه است که باید ظرف ‪ ۲۰‬روز تصمیم گیری و ابالغ نماید‪ .‬در این صورت‪ ،‬رسیدگی به اعتراض به‬
‫رأی داور تا تصمیم گیری دادگاه و یا پایان مهلت یادشده متوقف می ماند‪.‬‬
‫ج) رسیدگی به درخواست با دادگاه است اما این امر‪ ،‬مانع رسیدگی به اعتراض به رأی داور نیست و دادگاه همزمان به درخواست تصحیح‬
‫رأی داور نیز رسیدگی می کند‪.‬‬
‫د) رسیدگی به درخواست با داور است که باید ظرف ‪ ۲۰‬روز تصمیم گیری و ابالغ نماید‪ .‬دادگاه بدون توجه به درخواست تصحیح رأی داور‬
‫به اعتراض به رأی داور رسیدگی می کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۷‬‬
‫«تصحیح رأی داوری در حدود ماده (‪ )309‬این قانون قبل از انقضای مدت داوری راساً با داور یا داوران است و پس از انقضای آن تا پایان مهلت اعتراض‬
‫به رأی داور‪ ،‬به درخواست طرفین یا یکی از آنان با داور یا داوران صادر کننده رأی خواهد بود‪ .‬داور یا داوران مکلفند ظرف بیست روز از تاریخ تقاضای‬
‫تصحیح رأی اتخاذ تصمیم نمایند‪ .‬رأی تصحیحی به طرفین ابالغ خواهد شد‪ .‬درأین صورت رسیدگی به اعتراض در دادگاه تا اتخاذ تصمیم داور یا انقضای‬
‫مدت یادشده متوقف می ماند‪».‬‬
‫ماده ‪:۴۸۸‬‬
‫سوال ‪ : ۱۹‬صدوراجرائیه بر مبنای رأی داوری که خارج از دادگاه صادر شده است ‪( ..................‬قضاوت ‪)۱۳۸۲‬‬
‫د) امکان ندارد‪.‬‬ ‫ج) تخلف است‬ ‫ب) ممکن نیست‬ ‫الف) ممکن است‬
‫توضیحات ‪ :‬معموال خود طرفین دعوا رأی داور را میپذیرند چون خودشان داور تعیین کردهاند اما اگر نپذیرند مثل رأی دادگاه اجرائیه صادر میشود‪.‬‬
‫علت قدرت داوری همین صدور اجرائیه است‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۸۸‬‬
‫«هرگاه محکوم علیه تا بیست روز بعد از ابالغ‪ ،‬رأی داوری را اجرا ننماید‪ ،‬دادگاه ارجاع کننده دعوا به داوری و یا دادگاهی که صالحیت رسیدگی به اصل‬
‫دعوا را دارد مکلف است به درخواست طرف ذی نفع طبق رأی داور برگ اجرأیی صادرکند‪ .‬اجرأی رأی برابر مقررات قانونی میباشد‪».‬‬
‫‪51‬‬
‫جلسه بیست و دوم‬

‫ماده ‪: ۴۸۹‬‬
‫سوال ‪ : ۲۰‬چنانچه طرفین قرارداد برأی رسیدگی به اختالفات احتمالی شخص معینی را به دادرسی انتخاب نمایند که به طور مطلق از‬
‫دادرسی ممنوع است‪ ،‬در صورت بروز اختالف ناشی از قرارداد بین طرفین‪ ،‬دعوا‪( ...............‬وکالت ‪)۱۳۹۱‬‬
‫الف) در صالحیت داور است‪.‬‬
‫ب) در صالحیت دادگاه است ‪.‬‬
‫ج) در صالحیت دادگاه است به شرط آن که به صالحیت دادگاه ایراد نشود‪.‬‬
‫د) در صالحیت داور است به شرط آن که به صالحیت داور ایراد نشود‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬اختالفات به داوری شخص معین ارجاع شده یعنی داوری مقید است‪ .‬مشکل اینجاست که آن شخص که برأی داوری انتخاب شده نمیتواند‬
‫داوری کند پس آن شخص حذف است بنابرأین داوری که مقید به آن شخص بوده نیز از بین میرود‪ .‬و در این صورت دادگاه صالح است مگر به تراضی‬
‫طرفین به داور جدید‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪ 463‬و ماده ‪489‬‬
‫ماده ‪: ۴۶۳‬‬
‫«هرگاه طرفین ملتزم شده باشند که در صورت بروز اختالف بین آنها شخص معینی داوری نماید و آن شخص نخواهد یا نتواند به عنوان داور رسیدگی‬
‫کند و به داور یا داوران دیگری نیز تراضی ننمایند‪ ،‬رسیدگی به اختالف در صالحیت دادگاه خواهد بود‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۸۹‬‬
‫«رأی داوری در موارد زیر باطل است و قابلیت اجرأیی ندارد‪:‬‬
‫‪ -3‬داور خارج ازحدود اختیار خود رأی صادر نموده باشد‪ .‬درأین صورت فقط آن قسمت از رأی که خارج از اختیارات داور است ابطال میگردد‪.‬‬
‫‪ -5‬رأی داور با آنچه در دفتر امالک یا بین اصحاب دعوا در دفتر اسناد رسمی ثبت شده و دارأی اعتبار قانونی است مخالف باشد‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۹۰‬‬

‫سوال ‪ : ۲۱‬درخواست ابطال رأی داور‪( :‬وکالت ‪)۱۳۹۰‬‬
‫الف) در صورت سپردن تأمین مناسب از موجبات توقف اجرأی رأی داور است‪.‬‬
‫ب) دادگاه در صورت وجود جهات قانونی ابطال‪ ،‬مکلف به توقف اجرأی رأی داور است‪.‬‬
‫ج) در صورت قوی بودن دالیل خواهان و سپردن تأمین مناسب از موجبات توقف اجرأی رأی داور است‪.‬‬
‫د) در صورتی که درخواست ابطال مستند به اسناد تجاری باشد‪ ،‬دادگاه مکلف به توقف اجرأی رأی داور است‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬دادگاه بررسی میکند و می بیند که یکی از جهات قانونی ابطال وجود دارد مثال خارج از موضوع یا خارج از مهلت صادر شده است‪ .‬در این‬
‫صورت باید جلوی اجرأی رأی داور را بگیرد‪.‬‬
‫در ماده فوق باشد حکم به بطالن آن دهد و تا رسیدگی به اصل دعوا و قطعی شدن حکم به بطالن‪ ،‬رأی داور متوقف می ماند‪ .‬تبصره‪ -‬مهلت یادشده‬
‫درماده فوق و ماده (‪ )488‬نسبت به اشخاصی که مقیم خارج از کشورمیباشند دو ماه خواهدبود‪ .‬شروع مهلتهای تعیین شده در این ماده و ماده (‪)488‬‬
‫برأی اشخاصی که دارأی عذر موجه به شرح مندرج در ماده (‪ )306‬این قانون و تبصره (‪ )1‬آن بوده اند پس از رفع عذر احتساب خواهد شد‪».‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬طبق ماده ‪ 493‬آن چه موضوعیت دارد برأی این که پیش از صدور رأی قطعی جلوی اجرا را بگیرد قوی بودن دالیل اعتراض است‪ .‬اما سپردن‬
‫تأمین شرط نیست‪ .‬و گفته شده در صورت اقتضا تأمین گرفته میشود اما شرط نیست‪.‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬در این گزینه هم بیان می شود که دو شرط الزم است هم دالیل قوی و هم تأمین که غلط است و شرط فقط دالیل قوی است‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬ربطی ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۲‬‬
‫سوال ‪ : ۲۲‬در صورتی که درخواست ابطال رأی داور خارج از موعد مقرر باشد ‪( :‬وکالت ‪ ،۱۳۸۰‬مشاوران حقوقی ‪)۱۳۸۱‬‬
‫الف) دادگاه قرار ابطال درخواست را صادر میکند و قرار صادره وفق مقررات‪ ،‬قابل تجدید نظر خواهی است‪.‬‬
‫ب) دادگاه قرار رد درخواست را صادر می کند و قرار صادره وفق مقررات قابل تجدید نظر خواهی است‪.‬‬
‫ج) دادگاه قرار رد درخواست را صادر می نماید و قرار صادره قطعی است‪.‬‬
‫د) هیچکدام‬
‫‪53‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬نص ماده ‪492‬‬
‫«در صورتی که درخواست ابطال رأی داور خارج از موعد مقرر باشد دادگاه قرار رد درخواست را صادر می نماید‪ .‬این قرار قطعی است‪».‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬قرار ابطال غلط است و رد درخواست صحیح است و این که قرار صادره قابل تجدید نظر نیست‬
‫گزینه ب ‪ :‬قرار صادره قابل تجدید نظر خواهی نیست‬
‫ماده ‪: ۴۹۳‬‬
‫سوال ‪ : ۲۳‬هرگاه رأی داور مورد اعتراض واقع شود آیا صرف اعتراض مانع اجرأی رأی است؟ (وکالت ‪)۱۳۸۵‬‬
‫ب) خیر‬ ‫الف) بلی‬
‫ج) اخذ تأمین از محکوم علیه رأی اجرا نمی شود‪ .‬د) در صورتی اجرا می شود که محکوم له تأمین ندهد‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬صرف اعتراض مانع اجرأی رأی نیست فقط در صورتی که دالیل را قوی تشخیص دهد آنگاه اگر خواست تأمین هم میگیرد‪.‬‬
‫«اعتراض به رأی داور مانع اجرأی آن نیست‪ ،‬مگر آن که دالیل اعتراض قوی باشد‪ .‬درأین صورت دادگاه قرار « توقف منع اجرأی » آن را تا پایان رسیدگی‬
‫به اعتراض و صدور حکم قطعی صادر می نماید و در صورت اقتضاء تأمین مناسب نیز از معترض اخذ خواهد شد‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۴‬‬
‫سوال‪ : ۲۴‬چنانچه دعوا در مرحله فرجامی باشد و طرفین با توافق‪ ،‬تقاضای ارجاع امر به داوری را نمایند‪ ،‬دیوان عالی کشور کدام اقدام را‬
‫انجام می دهد؟ (وکالت ‪)۱۳۹۳‬‬
‫الف) پرونده را پس از صدور قرار توقیف دادرسی‪ ،‬به داوری ارجاع مینماید‪.‬‬
‫ب) پرونده را برأی ارجاع به داوری‪ ،‬به دادگاه صادرکننده رأی فرجام خواسته ارسال می نماید‪.‬‬
‫ج) به تقاضا ترتیب اثر نمیدهد‪.‬‬
‫د) پرونده را به داوری ارجاع مینماید‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬دادگاه صادر کنندهی رأی فرجام خواسته ممکن است بدوی یا تجدید نظر باشد‪.‬‬

‫«چنانچه دعوا درمرحله فرجامی باشد‪ ،‬و طرفین با توافق تقاضای ارجاع امر به داوری را بنمایند یا مورد از موارد ارجاع به داوری تشخیص داده شود‪ ،‬دیوان‬
‫عالی کشور پرونده را برأی ارجاع به داوری به دادگاه صادرکننده رأی فرجام خواسته ارسال می دارد‪».‬‬
‫گزینه الف ‪ :‬دیوان خودش ارجاع به داوری انجام نمیدهد‪.‬‬
‫گزینه ج ‪ :‬در هر مرحله امکان ارجاع به داوری هست‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬دیوان خودش به داوری ارجاع نمیدهد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۵‬‬
‫سوال ‪ : ۲۵‬در داوری داخلی‪ ،‬رأی داور میتواند قابل‪( :‬ارشد آزاد ‪)۱۳۸۶‬‬
‫الف) اعتراض محکوم علیه و اعتراض شخص ثالث باشد‪.‬‬
‫ب) اعتراض محکوم علیه‪ ،‬واخواهی و اعتراض شخص ثالث باشد‪.‬‬
‫ج) اعتراض محکوم علیه‪ ،‬واخواهی‪ ،‬اعتراض شخص ثالث و فرجام باشد‪.‬‬
‫د) اعتراض محکوم علیه‪ ،‬اعتراض شخص ثالث و اعاده دادرسی باشد‪.‬‬
‫توضیحات ‪ :‬رأی داور قابل تجدید نظر خواهی و قابل فرجام خواهی و واخواهی نیست اما از سوی طرفین وثالث قابل اعتراض باشد‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬ماده ‪ – 490‬ماده ‪ – 418‬ماده ‪495‬‬
‫ماده ‪: ۴۱۸‬‬
‫«درمورد ماده قبل شخص ثالث حق دارد به هر گونه رأی صادره از دادگاههای عمومی‪ ،‬انقالب و تجدیدنظر اعتراض نماید و نسبت به حکم داور نیز کسانی‬
‫که خود یا نماینده آنان در تعیین داور شرکت نداشته اند میتوانند به عنوان شخص ثالث اعتراض کنند‪».‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۰‬‬
‫در ماده فوق باشد حکم به بطالن آن دهد و تا رسیدگی به اصل دعوا و قطعی شدن حکم به بطالن‪ ،‬رأی داور متوقف می ماند‪.‬تبصره‪ -‬مهلت یادشده درماده‬
‫فوق و ماده (‪ )488‬نسبت به اشخاصی که مقیم خارج از کشور میباشند دو ماه خواهدبود‪ .‬شروع مهلتهای تعیین شده در این ماده و ماده (‪ )488‬برأی‬
‫اشخاصی که دارأی عذر موجه به شرح مندرج در ماده (‪ )306‬این قانون و تبصره (‪ )1‬آن بوده اند پس از رفع عذر احتساب خواهد شد‪».‬‬
‫‪55‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۵‬‬
‫«رأی داور فقط درباره طرفین دعوا و اشخاصی که دخالت و شرکت در تعیین داور داشته اند و قائم مقام آنان معتبر است و نسبت به اشخاص دیگر تاثیری‬
‫نخواهد داشت‪».‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬رأی داور قابل واخواهی نیست‬
‫گزینه ج ‪ :‬رأی داور قابل واخواهی و فرجامخواهی‬
‫گزینه د ‪ :‬رأی داور قابل اعاده دادرسی نیست‬
‫ماده ‪:۴۹۶‬‬
‫سوال‪ :۲۶‬کدام یک از دعاوی زیر قابل ارجاع به داوری نیست؟ دعوا راجع به‪( .........‬وکالت ‪)۱۳۷۷‬‬
‫ب) طالق‬ ‫الف) ورشکستگی‬
‫د) اجرت المثل مال مغصوب‬ ‫ج) خلع ید‬
‫توضیحات ‪ :‬گزینه الف صحیح است زیرا ورشکستگی به طور کلی قابل ارجاع به داوری نیست اما در ارتباط با طالق فقط اصل طالق قابل ارجاع به داوری‬
‫نیست‪ .‬بنابرأین گزینه الف از گزینه ب صحیح تر است‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۹۶‬‬
‫«دعاوی زیر قابل ارجاع به داوری نیست‪:‬‬
‫‪ -1‬دعوای ورشکستگی‪.‬‬
‫‪ -2‬دعاوی راجع به اصل نکاح‪ ،‬فسخ آن‪ ،‬طالق و نسب‪».‬‬
‫سؤال ‪ : ۲۷‬کدام یک از دعاوی زیر قابل ارجاع به داوری نیست؟ (وکالت ‪)۱۳۸۶‬‬
‫الف) دعوی ورشکستگی و نسب‬
‫ب) دعاوی راجع به اموال غیر منقول ثبت شده‬
‫ج) دعاوی مربوط به مهریه و نفقه‬
‫د) دعاوی که یک طرف آن دولت باشد‬

‫ماده ‪: ۴۹۶‬‬
‫«دعاوی زیر قابل ارجاع به داوری نیست‪:‬‬
‫‪ -1‬دعوای ورشکستگی‪.‬‬
‫‪ -2‬دعاوی راجع به اصل نکاح‪ ،‬فسخ آن‪ ،‬طالق و نسب‪».‬‬
‫گزینه ب ‪ :‬قابل ارجاع به داوری هست‬
‫گزینه ج ‪ :‬اصل نکاح و طالق قابل ارجاع به داوری نیست اما دعاوی مربوط به آنها قابل ارجاع است‪.‬‬
‫گزینه د ‪ :‬این دعاوی نیز به طور مشروط قابل ارجاع به داوری نیست‪.‬‬
‫ماده ‪:۴۹۹‬‬
‫سوال ‪ : ۲۸‬در صورت تعدد داور حق الزحمه چگونه بین آنها تقسیم می شود؟ (قضاوت ‪)۱۳۸۰‬‬
‫ب) بر اساس ساعت کار‬ ‫الف) بالسویه‬
‫د) با توافق داوران‬ ‫ج) به تشخیص دادگاه‬
‫توضیحات ‪ :‬مگر این که توافق دیگری کرده باشند‪.‬‬
‫مستند قانونی ‪ :‬نص ماده ‪499‬‬
‫ماده ‪: ۴۹۹‬‬
‫«در صورت تعدد داور‪ ،‬حق الزحمه بالسویه بین آنان تقسیم میشود‪».‬‬
‫‪57‬‬
‫«دستور موقت»‬
‫جلسه بیست و سوم‬

‫موضوع کارگاه ‪ :‬در این مبحث که یکی از مهمترین و کاربردی ترین مباحث آیین دادرسی مدنی است به سه موضوع و شاید به تعبیر دقیقتر ‪1+2‬‬
‫خواهیم پرداخت‪ .‬در این کارگاه دو مبحث «دستور موقت» و «تامین خواسته» و به عنوان بحث تکمیلی «تامین دلیل» مورد بررسی قرار می گیرد‪.‬‬
‫ترتیب تدریس ‪ :‬در این دوره به ترتیب ابتدا دستور موقت‪ ،‬تامین خواسته و نهایتاً تامین دلیل را خواهیم آموخت‪ .‬در هر بحث‪ ،‬ابتدا کلیاتی را خدمت‬
‫شما عرض می کنیم تا یک نگاه اشرافی بر بحث پیدا کنید و جای بحث را بدانید و مهمترین سواالت و پاسخ ها را دریابید و در بخش دوم وارد ماده خوانی‬
‫می شویم و به نکات کلیدی توجه می کنیم و سواالتی که آن ماده پاسخگو بوده است را بیان می کنیم و سپس وارد مرحله سوم می شویم که در انتهای‬
‫هر سه بحث تستهای آن مورد بررسی قرار می گیرد‪.‬‬
‫لزوم وجود مقررات دادرسی ‪ :‬اگر ما در یک آرمان شهر و مدینه فاضله زندگی می کردیم نیازی به آیین دادرسی نداشتیم؛ نه آیین دادرسی مدنی و نه‬
‫آیین دادرسی کیفری؛ چون در آن جا هیچ حقی مورد تضییع و انکار قرار نمی گرفت و همه به حقوق دیگران احترام می گذاشتند و همه به تکلیف خود‬
‫در مقابل دیگران عمل می کردند‪ .‬در جامعه حقیقی‪ ،‬واقعیت این است که گرچه درصد بسیار باالیی از حقوق و تعهدات سر جای خود است و انجام میشود‬
‫و بیشتر حقوق مورد احترام قرار می گیرد اما گاه به خاطر اخبار منفی که در اطراف خود در معرض بمباران آن هستیم برخی گمان می کنند اکثر حقوق‬
‫پایمال می شود و اکثر تعهدات نقض می شود‪ .‬برای مثال اعالم می شود چند میلیون چک برگشت خورده است اما بیان نمی شود که چند ده یا چند صد‬
‫میلیون چک پاس شده است‪ .‬اعالم میشود چند تصادف رخ داده اما اعالم نمی شود چند سفر انجام شده و کسی آسیب ندیده است و یا اگر هم اجماالً‬
‫تکرار شود تکرار نمی شود و مورد توجه مخاطب قرار نمی گیرد‪ .‬خالصه سخن آن که ممکن است گاه در ذهن بعضی از ما چنین نشسته باشد که اکثر‬
‫حقوق مورد نقض و تضییع و انکار قرار می گیرند و اکثر تعهدات نقض می شود اما این طور نیست که اگر به این صورت بود در جامعه هرج و مرج مطلق‬
‫رخ می داد‪ ،‬یعنی اگر اکثر چک ها برگشت بخورد و اکثر تعهدات نقض شود در جامعه هرج و مرج به معنای واقعی کلمه خواهد بود و اصالً امکان زیست‬
‫وجود ندارد‪ .‬ما در جامعه ای هستیم که اکثر تعهدات انجام میشود‪ ،‬حقوق مورد احترام دیگران است و به همین خاطر ما می توانیم در یک نظم نسبی‬
‫زندگی کنیم؛ اما چون آرمان شهر و مدینه فاضله نیست برخی حقوق مورد انکار و تضییع قرار می گیرد هر چند استثنایی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما حقوقی دارید مثال از من ‪ 200‬میلیون طلبکارید‪ ،‬اگر من این پول را بپردازم مشکلی پیش نمی آید اما اگر حق شما را انکار کنم و یا بگویم اگر‬
‫می توانی بیا پولت را بگیر‪ ،‬این مصداق انکار یا تضییع است‪ .‬در مسئله اول حق شما را انکار می کنم و در مثال دوم حق شما را ضایع می کنم‪.‬‬
‫حال اگر حقوقمان انکار یا تضییع شد چه باید کرد؟ آیین دادرسی مدنی و کیفری به طور کلی برای همین بنیانگذاری شده است؛ تا ضمانت کند که‬
‫حق شما نقض نمی شود و محترم شمرده می شود و انکار و تضییع نخواهد شد‪ ،‬به همین خاطر به آن می گوییم حقوق تضمین کننده‪ .‬پس حقوق تضمین‬
‫کننده (آیین دادرسی ها) ضمانت اجرای حقوقی است که قوانین ماهوی برای شما تعیین کرده است‪ .‬این جایگاه آیین دادرسی مدنی است‪ ،‬جایگاهی که‬
‫ضمانت اجرایی و تضمین است‪ .‬در مباحث مختلف آیین دادرسی مدنی این سه بحثی که میخواهیم پیوسته آن را مطرح کنیم جایگاه خاص خود را دارد‪.‬‬
‫حقی از شما مورد تضییع یا انکار قرار گرفته است‪ ،‬تعهدی در برابر شما از سوی طرف مقابل نقض شده است برای مثال شما یک ویال خریده اید‪ ،‬فعالً سند‬
‫عادی وجود دارد که طرف مقابل موظف است در بازه زمانی ‪ 60‬روزه سند رسمی را به نفع شما تنظیم کند اما او نقض تعهد می کند‪ ،‬شما اینجا یک‬
‫خواسته دارید به نام و با عنوان الزام به تنظیم سند رسمی تا او را به تنظیم سند رسمی ملزم کنید‪.‬‬
‫دادرسی فوری ‪ :‬نگرانی این است که پس از طی فرایند رسیدگی و پیروزی شما به عنوان خواهان در دادگاه آنچه برای شما محقق می شود نوش دارو‬
‫باشد اما پس از مرگ سهراب؛ یعنی زمانی که حکم الزام به تنظیم سند رسمی را دریافت کنید با این مسئله مواجه شوید که در این فاصله زمانی شش ماه‬
‫یا یک سال یا دوسال به نام شخص دیگری سند رسمی تنظیم شده و شما با چالش دیگری مواجه می شوید‪ ،‬مواد ‪ 310‬تا ‪ 325‬نهادی را پیش بینی کرده‬

‫با عنوان دادرسی فوری که نتیجه این دادرسی فوری «دستور موقت» است؛ به موجب این دستور موقت‪ ،‬دادگاه به فوریت و در کوتاه ترین زمان به نفع‬
‫شما دستوری را صادر می کند و جلوی اینکه حکم پیروزی نهایی شما تبدیل به نوش دارو پس از مرگ سهراب شود را می گیرد؛ دعوای اصلی شما الزام‬
‫به تنظیم سند رسمی است و خوانده به موجب یک دستور موقت و طی یک دادرسی فوری از نقل و انتقال این ملک و تنظیم سند به نفع هر شخص‬
‫دیگری ممنوع می شود‪ ،‬سپس فرآیند دادرسی طی می شود و اگر شما پیروز دعوا باشید حکمی را دارید که بعد میبینید دستور موقت باعث شده االن‬
‫بتوانید الزام را اجرا کنید بدون اینکه با چالش و مشکل جدیدی مواجه شوید‪ .‬این مثالی بود برای دستور موقت که چگونه می تواند به شما کمک کند‪ .‬اگر‬
‫دستور موقت نمی بود زمانی که شما حکم الزام به تنظیم سند را داشتید با یک چاله دیگر روبرو می شدید که سند اصالً به شخص دیگری منتقل شده‬
‫است‪ .‬اما با دستور موقت جلوی نقل و انتقال را گرفتهاید و پیروز دعوا هستید و سند به نام شما تنظیم می شود پس یا خوانده تمکین می کند و حاضر‬
‫می شود و یا نماینده دادگاه حاضر می شود و شما با چالش مواجه نمی شوید‪.‬‬
‫تامین خواسته ‪ :‬تامین خواسته از جهات زیادی مشابه دستور موقت است و البته از جهات مختلف با آن متفاوت است‪ .‬دو نهاد دستور موقت و تامین‬
‫خواسته شباهت های زیاد و تفاوت های زیادی دارند که در طی بحث با تک تک آنها آشنا خواهیم شد‪ .‬تامین یعنی در امنیت قرار دادن‪ ،‬خواسته یعنی‬
‫مطلوب و آنچه شما به دنبال آن هستید و می خواهید آن را به دست آورید؛ این معنای لغوی تامین خواسته بود‪ ،‬یعنی در امنیت قرار دادن خواسته خود‪.‬‬
‫بارها در ویدئو های آموزشی صفحه اینستاگرام و کالس ها گفته ایم که باید مراقب باشیم تبدیل به برنده بازنده نشویم؛ اگر ما صرفاً در یک رای دادگاه و‬
‫در یک کاغذ برنده شده ایم مادامی که این رای و حکم به نفع ما اجرا نشود پیروزی و برنده شدن ما واقعی نیست بلکه کاغذی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬فرضاً شما از من یک میلیارد طلب دارید و از من میخواهید که آن را بپردازم اما من نمی پردازم‪ ،‬به هر حال یا انکار می کنم و یا تعلل می کنم‪،‬‬
‫شما یک چک از من دارید این چک را برگشت میزنید و اقدام قانونی انجام میدهید و پیگیر صدور حکم علیه من و بعد هم اجرای حکم می شوید‪ .‬اتفاقی‬
‫که ممکن است بیفتد این است که در این بازه زمانی شروع پیگیری قضایی شما تا رسیدن به حکم قطعی و نهایی و گرفتن اجراییه من شما را در زمین‬
‫سوخته قرار می دهم برای مثال اموال خود را پنهان کنم یا منتقل کنم‪ ،‬به نام دیگران بزنم و‪ ....‬در اینجا شما تبدیل می شوید به یک برنده کاغذی چون‬
‫یک حکم به نفع شما صادر شده اما نمی توانید آن را اجرا کنید‪.‬‬
‫راه حل قانونی ‪ :‬قانون گذار نهادی را اندیشیده برای حمایت از شما‪ ،‬شما می توانید حتی پیش از اینکه اولین قدم را در راستای رسیدگی قضایی و حقوقی‬
‫انجام دهید خواسته ی خود را تامین کنید و در امنیت قرار بدهید‪ ،‬به این صورت که با درخواست تامین خواسته به میزان خواست خود از اموال من توقیف‬
‫کنید (ملک یا خودرو یا ‪ )...‬که نتیجه این می شود که وقتی که اجراییه گرفتید و در دعوا پیروز شدید واقعی برنده شوید و این حکم اجرا شود‪ ،‬این تامین‬
‫خواسته است‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬خالصه کالم آن که برای اینکه حکمی که پس از مدت ها دوندگی‪ ،‬گذر زمان و عمر و هزینه به آن رسیدید تبدیل به نوش دارو پس از مرگ‬
‫سهراب نشود دستور موقت در اختیار شما است‪ ،‬یک اقدام موقت انجام می شود تا اقدام اصلی به نتیجه برسد‪ .‬یک دعوای فرعی و تبعی داشته باشید که‬
‫با دادرسی موقت رسیدگی شود و دستور موقت صادر شود سپس رسیدگی اصلی انجام شود و این نتیجه نهایی قابل اجرا باشد‪ .‬تامین خواسته که دومین‬
‫شمشیر بود زمانی بود که شما خواسته ای دارید برای اینکه برنده کاغذی نباشید و فقط در حکم برنده نباشید و حکم اجرا هم بشود در همان ابتدا پیش‬
‫از اقدام قضایی و حقوقی می توانید خواسته خود را در امنیت قرار بدهید که برنده ی برنده باشید یعنی هم برنده در حکم و هم برنده در اجرا‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چرا به دستور موقت و تامین خواسته میگوییم دو شمشیر برّان آیین دادرسی مدنی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬چون در همین دو مثالی که گفتیم دیدید که اقدامات اجرایی که شما پس از گذر زمان زیاد و هزینه و دادرسی نسبتا طوالنی به آن می رسید‬
‫قهرآمیز‪ ،‬فوری و برق آسا از پایان کار به ابتدا و شروع کار منتقل می گردد؛ اموالی که باید در آخر توقیف بشود همین اول توقیف میشود و در واقع مانند‬
‫یک مهره موثر در شطرنج است‪ .‬گاه در همان ضربه اول طرف مقابل را ناچار به تسلیم شدن و تمکین خواسته شما میکند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬گاهی یک تامین خواسته باعث میشود اصال شما نیاز به رسیدگی نداشته باشید؛ مالک معدنی به پیمانکار خود ‪ 2‬میلیارد بدهی دارد و آن را نمی‬
‫پردازد حالت اول این است که از این شمشیر بران استفاده نشود؛ دادخواست تقدیم شود و دعوا شروع شود که ماهها طول میکشد تا به نتیجه برسد‪ .‬در‬
‫‪59‬‬
‫اینجا هیچ حس اضطراری به مالک معدن داده نمی شود و هیچ فشاری را احساس نمی کند اما اگر پیمانکاری که طلبکار است نزد شما که یک حقوقدان‬
‫زبردست و چیره دست هستید بیاید و شما او را راهنمایی کنید و یا خود به عنوان وکیل اقدام کنید پیش از اینکه کوچک ترین اقدامی کنید تامین خواسته‬
‫می گیرید و خواسته پیمانکار را در امنیت قرار میدهید بدین طریق که حساس ترین وسیله او در معدن را توقیف می کنید مثالً یک لودر برای او خیلی‬
‫مهم و حیاتی است و یا یک کامیون که برای او ضروری است را توقیف کنید من باب آن دو میلیاردی که خواسته پیمانکار است‪ .‬در اینجا فرد خود را در‬
‫موضع ضعف می بیند و ممکن است پیش از این که حتی شما در بازه ده روز تقدیم دادخواست کنید و اقدام کنید با شما سازش کند و حق شما را به‬
‫رسمیت بشناسد و حتی آن را پرداخت کند‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در تجربه وکالت خود خواهید دید که دستور موقت ها و تامین خواسته هایی که درست انجام شود و به موقع صورت بگیرد هم برای‬
‫شما شیرین خواهد بود چون با زحمت کم به حق الوکاله میرسید و هم برای موکل شما این چنین خواهد بود چون در کوتاه ترین زمان به حق خودش‬
‫می رسد‪.‬‬
‫تامین دلیل ‪ :‬با این دو نهاد آشنا شدیم و برای هر کدام مثال زدیم و در هر دو مورد هم خالصه این بود که دوندگی های ما برای رسیدن به نتیجه نوش‬
‫دارو پس از مرگ سهراب نشود و ما را تبدیل به برنده ی بازنده نکند؛ به هر حال فرض بر این بود که ما برنده می شویم اما در اجرا بازنده باشیم‪ .‬در نهاد‬
‫تامین دلیل‪ ،‬نگرانی قبل از اینها است یعنی به اجرا کاری نداشته باشیم بلکه متوجه این باشیم که در همان حکم و رای برنده خواهیم شد یا نه‪ .‬ما میدانیم‬
‫قاضی جاهل است نسبت به اینکه من به شما بدهی دارم یا شما به من بدهی دارید‪ ،‬ما عالم هستیم به اینکه یکی از ما حقیقت را پنهان کرده است و او به‬
‫عنوان دادرس جاهل به حقیقت ماجرا‪ ،‬میخواهد بین ما که عالم هستیم به قضاوت بنشیند‪ .‬بر اساس اسناد و مدارک و دالیل؛ او از دلیل آگاه است و دلیل‬
‫راهنمای او به سوی واقع است‪ ،‬چرا که حقیقت به او الهام نمیشود و علم غیب ندارد‪ .‬دلیل همیشه در معرض زوال است حاال هرچه میخواهد باشد؛ شاهد‪،‬‬
‫سند‪ ،‬اقرار و ‪ ...‬همه اینها ممکن است زایل شود برای مثال امروز ممکن است شخصی اقرار نماید‪ ،‬دو سال دیگر معلوم نیست که دوباره اقرار کند؛ شاهد ها‬
‫امروز سالم هستند و مطالب را به دارند و زنده هستند و می توانند شهادت بدهند پنج سال دیگر ممکن است دچار جنون شوند یا خارج از کشور باشند و‬
‫یا ممکن است فوت کنند‪ .‬سند نیز ممکن است از بین برود پس دلیل در معرض زوال و ضعیف شدن است‪ .‬چاره تامین دلیل است عالوه بر این که اقدام‬
‫عاجل در اصل دعوا و تعلل نکردن توصیه می شود‪ ،‬تامین دلیل ابزاری قوی است؛ تامین یعنی حفظ کردن و تامین دلیل یعنی حفظ کردن دلیل‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تامین دلیل منجر به ارزش افزوده می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬تشخیص اینکه یک دلیل چقدر ارزش دارد با دادرس است‪ .‬تامین دلیل صرفاً آن دلیل را از فراموش شدن و کهنه شدن و از بین رفتن‬
‫حفاظت می کند‪.‬‬
‫هدف ‪ :‬تامین دلیل‪ ،‬دلیل را در امنیت قرار می دهد و حفاظت می کند که از بین نرود اما اینکه چقدر ارزش و قدرت اثباتی دارد متعلق به ذات دلیل است‬
‫و تامین دلیل چیزی بر ارزش اثباتی دلیل نمی افزاید و فقط از آن حفاظت می کند‪ .‬با هر میزان قدرت اثباتی که باشد آن را حفظ میکند‪ ،‬جلوی از بین‬
‫رفتن و زوال و نابودی آن را میگیرد‪.‬‬
‫تا اینجا خواستیم به اهمیت و کاربرد موضوع پی ببرید و یک آشنایی اجمالی داشته باشید‪.‬‬
‫جلسه بیست و چهارم‬

‫مبحث ششم – دادرسی فوری‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مواد ‪ 310‬تا ‪ 325‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬به دادرسی فوری اختصاص پیدا کرده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا «دستور موقت» و «دادرسی فوری» مترادف هستند؟‬

‫پاسخ ‪ :‬دادرسی فوری و دستور موقت به جای همدیگر استفاده می شوند اما مترادف نیستند‪ ،‬دادرسی فوری یک نهاد است و دستور موقت نتیجه دادرسی‬
‫فوری است‪ .‬دادرسی به شکل فوری در وقت فوق العاده (نه در وقت عادی) به فوریت رسیدگی می شود و بعد دستوری که صادر میشود دستور موقت است‪،‬‬
‫پ س رابطه این دو مشخص شد‪ ،‬دادرسی فوری مدل و نوع دادرسی است که با دادرسی عادی متفاوت است و نتیجه دادرسی فوری میتواند دستور موقت‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مجموعا ‪ 16‬ماده از ماده ‪ 310‬تا ‪ 325‬به دستور موقت یا همان دادرسی فوری اختصاص پیدا کرده است‪ .‬قبل از اینکه مواد را بررسی کنیم‬
‫می خواهیم کلیاتی را بدانیم و به سواالت اصلی در این بحث پاسخ بدهیم‪.‬‬
‫ویژگی های دستور موقت ‪ :‬مهمترین سوالی که می تواند به ما کمک کند ماهیت دادرسی فوری را بشناسیم و بعد چون ماهیتش را شناختیم قواعدش‬
‫را هم درک کنیم پاسخ به این سوال است که ویژگی های هشتگانه دستور موقت چیست؟ این ‪ 8‬ویژگی را مورد توجه قرار بدهید‪ .‬دستور موقت ‪ 8‬ویژگی‬
‫دارد که خیلی از احکام و مقرراتی که قانون مقرر کرده است نتیجه همین ویژگی ها است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬هشت ویژگی دستور موقت را بیان کنید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ویژگی های دستور موقت عبارتند از‪:‬‬
‫‪ .۱‬احراز فوریت ‪ :‬اولین ویژگی دستور موقت که بیان کننده مالک اصلی صدور دستور موقت است احراز فوریت است‪ .‬برای صدور دستور موقت الجرم‬
‫باید فوریت احراز گردد‪ .‬احراز فوریت الزمه صدور دستور موقت است؛ هیچ دستور موقت قانونی وجود ندارد که در آن فوریتی نباشد و حتماً یک مسئله‬
‫فور ی است‪ .‬عبارت نوش دارو پس از مرگ سهراب در فهم این دستور موقت کمک می کند هرچند تعبیر حقوقی نیست‪.‬‬
‫فوریتی وجود دارد که اگر فوت شود و نادیده گرفته شود و دستور موقت صادر نشود چه به علت عدم آگاهی خواهان و چه به دلیل تشخیص اشتباه قاضی‬
‫که فوریت را تشخیص ندهد و برای او احراز نشود فارغ از اینکه چه دلیلی داشته است؛ اگر دستور موقت صادر نشود شرایط بدی پیش می آید که همان‬
‫نوش دارو پس از مرگ سهراب میشود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۰‬‬
‫«در اموری که تعیین تکلیف آن فوریت دارد‪ ،‬دادگاه به درخواست ذینفع برابر مواد زیر دستور موقت صادر می نماید‪».‬‬
‫‪ .۲‬موقت بودن ‪ :‬ویژگی دوم دستور موقت آن است که دستور موقت همانطور که از نامش پیداست باید یک اقدام موقت باشد و نه یک اقدام دائم‪ .‬ما نمی‬
‫توانیم به عنوان درخواست صدور دستور موقت خواسته اصلی را مطرح کنیم و به طور دائمی مسئله حل شود؛ امکان ندارد الزام به تنظیم سند رسمی را‬
‫تحت عنوان دستور موقت به دست آورد‪ .‬موقت بودن در ماهیت و ذات و نهان دستور موقت است‪ .‬برای مثال موقتاً جلوی ساخت و ساز گرفته میشود؛ موقتاً‬
‫جلوی انتقال ملک گرفته میشود؛ موقتاً ملک پلمپ می شود و یا موقتاً فک پلمپ می شود‪.‬‬
‫مثال‪ :‬در یکی از موسسات آموزش عال ی آزاد که همه ی شما آن را می شناسید‪ ،‬در مورد مکان موسسه با افرادی دچار اختالف شدند و شهرداری تحت‬
‫عنوانی اقدام به پلمپ ساختمان کرد‪ .‬میدانید برای اینکه ساختمان عوض بشود و مجوز ها گرفته بشود زمانی می گذرد چرا که وزارت علوم و اماکن باید‬
‫آن را تایید کنند‪ .‬با وج ود دانشجویان و داوطلبان آزمون های حقوقی ساختمان پلمپ می شود‪ ،‬در دیوان از شهرداری شکایت میشود چرا که پلمپ در‬
‫صالحیت او نبوده است‪ ،‬اما این دردی را دوا نمی کند و هر روزی که این ساختمان پلمپ است منجر به خسارت برای موسسه می شود‪ .‬در اینجا این‬
‫موسسه درخواست صدور دستور موقت می کند برای اینکه فعالً فک پلمپ بشود تا شکایتی که علیه شهرداری کرده است به نتیجه قطعی برسد اما این‬
‫موقتی است تا زمانی که تکلیف دعوای اصلی روشن بشود‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬تا اینجا دو ویژگی دستور موقت را گفتیم اول آنکه دستور موقت مستلزم احراز فوریت است و دوم آنکه موقتی بودن در ذات و ماهیت و نهان‬
‫دستور موقت است و باید موقت باشد‪ ،‬پدیده دائمی و ماهیت همیشگی‪ ،‬نمی تواند لباس دستور موقت به تن کند‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫‪ .3‬تبعی بودن ‪ :‬ویژگی سوم دستور موقت این است که همیشه تبعی است‪ ،‬یعنی یک دعوای اصلی وجود دارد و دستور موقت مانند یک ستون یا یک‬
‫پایه‪ ،‬قدرت کمکی است‪ ،‬اگر شما یک دعوای اصلی نداشته باشید نمی توانید بگویید همینجوری عشقم کشیده درخواست دستور موقت کنم‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬الزام به تنظیم سند رسمی که دعوای اصلی است؛ من برای تنظیم سند رسمی ملک اقدام نمی کنم‪ ،‬شما الزام من را می خواهید و این دعوای‬
‫اص لی است‪ ،‬دعوای اصلی شما الزام به تنظیم سند رسمی است‪ ،‬به عالوه یک درخواست صدور دستور موقت هم دارید به تبع دعوای اصلی که من از انتقال‬
‫ملک به صورت موقت منع شوم‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬پس دستور موقت که مستلزم احراز فوریت بود که موقت بودن در ذات آن بود و نمی توانست همیشگی و دائمی باشد اقدامی تبعی نیز هست‪.‬‬
‫‪ .۴‬قابل طرح بودن دعوای اصلی ‪ :‬خواهید دید که درخواست صدور دستور موقت می تواند همزمان با طرح دعوای اصلی یا بعد از طرح دعوای اصلی و‬
‫یا حتی قبل از طرح دعوای اصلی؛ یعنی اول درخواست صدور دستور موقت شود و بعد از صدور دستور موقت در مهلت مقرر اقامه دعوا بشود‪.‬‬
‫پس هر سه زمان ممکن است (پیش‪ ،‬همزمان و پس از اقامه دعوای اصلی)‪ .‬دستور موقت چنین پتانسیلی را دارد و در هر کدام از این سه زمان ممکن‬
‫است اما حتماً باید دعوای اصلی طرح شود و یا قابل طرح باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دعوای اصلی اصالً قابلیت طرح نداشته باشد دستور موقت چه جایگاهی دارد؟‬
‫پاسخ‪ :‬دستور موقت برای حمایت از دعوای اصلی است و اگر دعوای اصلی وجود نداشته باشد یا قابلیت طرح نداشته باشد دستور موقت هم جایگاهی‬
‫ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر شخصی ملکی را وقف کرده‪ ،‬ایجاب وقف را گفته و قبول هم انجام شده اما قبض صورت نگرفته باشد‪ ،‬آیا این دعوا که مال‪ ،‬مال موقوفه است‬
‫ممکن است به نتیجه برسد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر چون وقف صحیحی نبوده است و قبض انجام نشده است‪ .‬به عالوه چون دعوای اصلی قابلیت طرح و امکان پیروزی ندارد‪ ،‬نمی توانیم برای‬
‫منع نقل و انتقال دستور موقت بگیریم چون وقف درست نبوده است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬ویژگی چهارم دستور موقت این شد که دعوای اصلی بایستی طرح شده باشد و یا الاقل قابل طرح باشد‪.‬‬
‫‪ .۵‬متفاوت بودن موضوع دستور موقت از موضوع دعوای اصلی ‪ :‬صدور دستور موقت یک خواسته است‪ ،‬دعوای اصلی ما هم یک خواسته است که‬
‫برای مثال می تواند الزام به تنظیم سند رسمی باشد‪ .‬خواسته دستور موقت با موضوع دعوای اصلی نمی تواند یکی باشد و اگر یکی باشد دیگر اصل و فرعی‬
‫وجود ندارد و هر دو اصلی است‪ .‬موضوع دستور موقت باید مت فاوت و متمایز از دعوای اصلی باشد‪ .‬دعوای اصلی الزام به تنظیم سند و دعوای فرعی و تبعی‬
‫که برایش دستور موقت صادر میشود منع نقل ملک است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬پس پنجمین ویژگی دستور موقت این شد که باید خواسته ها متفاوت باشه‪ .‬خواسته اصلی الزام به تنظیم سند رسمی و خواسته تبعی و فرعی‬
‫من خوانده از انتقال ملک است‪.‬‬
‫‪ .۶‬لزوم اخذ تامین ‪ :‬ما به دستور موقت میگوییم شمشیر برّانی که می تواند طرف مقابل را به زانو در بیاورد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اوج کار شرکت هایی که کارهای عمرانی می کند؛ دی و دهه اول بهمن است چون باید به ‪22‬بهمن برسند شما اگر بتوانید در دهه اول بهمن یکی‬
‫از ماشین آالت آنها را توقیف کنید در قالب دستور موقت یا تامین خواسته آن ها به زانو در می آیند چون ابزار کارشان ماشین آالت است و وقتی آن ها را‬
‫توقیف کنید و از مدار خارج کنید به آن ها آسیب می رسد پس حاضر هستند برای چک دو برابر مبلغ بپردازند که ماشین آزاد شود‪.‬‬
‫حال اگر اشتباه باشد چه؟ ملکی که مشتری دارد اما توقیف شده و شخص می توانسته به بهترین قیمت آن را بفروشد اما جلوی نقل و انتقال او را می‬
‫گیریم و بعد به رکود بازار می خورد و باید ‪ 30‬درصد زیر قیمت بفروشد چه؟ درست است شمشیر در دست ماست اما نمیتوانیم همه ی گوشت و پوست‬

‫را ببریم‪ .‬مصلحت خواهان یا ذینفع دستور موقت را می بینیم اما طرف مقابل چرا باید قربانی شود و بعد بفهمیم که این آدم پیروز دعوای اصلی نیست؛‬
‫یعنی در دستور موقت پیروز شود ضربه سنگینی بزند و بعد در دعوای اصلی شکست بخورد و بفهمیم کالً اشتباه کرده ایم‪ .‬برای مصلحت ذی نفع دستور‬
‫موقت را پیش بینی کرده ایم و شمشیری که در دست اوست دستور موقت است؛ برای طرف مقابل و حفظ منفعت و مصلحت او هم تامین می گیریم‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬نتیجه آنکه صدور دستور موقت مستلزم گرفتن تامین است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬گرفتن تامین (دادگاه تامین میگی رد) مقدمه واجب صدور دستور موقت است‪ .‬اگر در نتیجه دستور موقت به طرف مقابل خسارتی وارد شود با تامین‬
‫جبران خسارت می کنیم؛ در امنیت قرار دادن همیشه نباید به نفع یک نفر باشد بلکه باید به نفع طرف مقابل هم باشد‪ .‬پس صدور دستور موقت یک‬
‫مقدمه واجب دارد و آن گرفتن تأ مین است‪ .‬اگر دستور موقت می خواهید که به شما خسارت نخورد مقدمه اش این است که تامین بسپارید تا از منافع و‬
‫مصالح طرف مقابل هم حفاظت بشود چون او هنوز محکوم نیست و ممکن است تا آخر هم محکوم نشود و خود شخص درخواست کننده محکوم شود‪.‬‬
‫‪ .۷‬تایید رئیس حوزه قضایی ‪ :‬اجرای دستور موقت مستلزم تایید رئیس حوزه قضایی است و به عبارت دیگر اجرای دستور موقت فقط با تایید رئیس‬
‫حوزه قضایی اجرا میشود‪.‬‬
‫‪ .۸‬عدم زوال دستور موقت پس از صدور رای بدوی‬
‫سوال ‪ :‬آیا اگر دستور موقتی صادر شد و دعوای اصلی هم مطرح شد‪ ،‬حکم دادگاه نخستین صادر شد و مرحله نخستین به پایان رسید دستور موقت مرتفع‬
‫و منتفی میشود یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬به صرف صدور رای مرحله نخستین یعنی در دادگاه بدوی دستور موقت منتفی‪ ،‬مرتفع و زائل نمی شود‪ ،‬حتی اگر حکم دعوی اصلی علیه‬
‫خواهان دستور موقت باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من درخواست دستور موقت کرده باشم علیه شما و دستور موقت پس از اخذ تامین به نفع من صادر شده باشد من در دادگاه بدوی شکست‬
‫خورده باشم دستور موقت همچنان به نفع من اجرا می شود و به صرف شکست من در مرحله بدوی و نخستین دستور موقت از بین نمی رود و اگر هم‬
‫پیروز باشم به طریق اوال و به قیاس اولویت دستور موقت از بین نمی رود‪.‬‬
‫این ‪ 8‬ویژگی دستور موقت است که خیلی از مواد قانون را برای شما توجیه می کند یعنی آنها را برای شما قابل پیش بینی و قابل فهم می کند‪.‬‬
‫جلسه بیست و پنجم‬

‫‪ 8‬ویژگی اصلی دستور موقت را گفتیم و درباره آن صحبت کردیم؛ حال به ادامه بحث می پردازیم‪.‬‬
‫فوریت ‪ :‬برای اینکه دادگاه وارد دادرسی فوری بشود و بعد دستور موقت صادر کند باید فوریت احراز شود؛ یکی از ویژگی های دستور موقت این بود که‬
‫احراز فوریت مقدمه واجب صدور دستور موقت است‪ ،‬فوریت در صدور دستور موقت موضوعیت دارد‪ .‬در موارد عادی نیازی به دستور موقت نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مفهوم فوریت چیست و به چه معناست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در مبحث دادرسی‪ ،‬فوریت یعنی کار هایی که بایستی بدون تعیین مهلت و مدت تعیین تکلیف شود‪ .‬هر امری که باید بدون تعیین مهلت‪ ،‬تعیین‬
‫تکلیف شود یک امر فوری است‪ .‬درست است که احراز فوریت در قانون مقدمه ای شده است برای صدور دستور موقت اما در قانون معیار مشخص و ضابطه‬
‫معینی برای فوریت بیان نشده است؛ یعنی قانونگذار یک خط کش نگذاشته است که فوریت را مشخص کند و بگوید اینجا فوریت وجود دارد پس دستور‬
‫موقت صادر کنید و در غیر این مورد فوریتی نیست پس الزم به صدور دستور موقت نیست‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫جمع بندی‪ :‬امر فوری یعنی امری که باید بدون تعیین مهلت تعیین تکلیف شود و در قانون هم ضابطه و معیار مشخصی وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چگونه باید فوریت را تشخیص بدهیم؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تشخیص فوریت به صالح دید دادگاه واگذار شده است و تشخیص فوری بودن یا نبودن با دادگاه رسیدگی کننده است‪.‬‬
‫ماده ‪( :۳۱۰‬ماده مرتبط ‪)۳۱۵‬‬
‫«در اموری که تعیین تکلیف آن فوریت دارد‪ ،‬دادگاه به درخواست ذینفع برابر مواد زیر دستور موقت صادر می نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی و به درخواست چه شخصی دستور موقت صادر می شود و چه مقامی صدور موقت را صادر می کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دستور موقت در اموری که تعیین تکلیف آن فوریت دارد با درخواست ذی نفع صادر می شود و مقام صادر کننده دادگاه است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬پس امور فوری یعنی اموری که تعیین تکلیف آن فوریت دارد اما ضابطه ای برای تشخیص امور فوری مشخص نشده است و به صالحدید دادگاه‬
‫سپرده شده است که البته عمل صحیح ی است چون دست دادگاه را باز می گذارد و منحصر در یک مورد خاص نمی شود تا مصادیق مهم فراموش شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در این ماده تفاوت ندارد که دادگاه بدوی است یا تجدید نظر؛ پس دادگاه تجدید نظر هم می تواند دستور موقت صادر کند‪ ،‬مهم این است که‬
‫دادگاه صالح باشد‪ ،‬اینکه چه دادگاهی صالح است موضوع مواد بعدی می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه میتواند راساً دستور موقت را صادر کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر؛ دستور موقت حتماً باید برابر مواد قانونی به درخواست ذی نفع صادر شود و دادگاه راساً امکان و حق صدور دستور موقت را ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۵‬‬
‫«تشخیص فوری بودن م وضوع درخواست با دادگاهی می باشد که صالحیت رسیدگی به درخواست را دارد‪».‬‬
‫فوریت که ضابطه خاصی ندارد و برای صدور دستور موقت موضوعیت دارد به صالحدید دادگاه مشخص می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه صالح چه دادگاهی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬این سوال سه پاسخ دارد؛‬
‫‪ .1‬دادگاه رسیدگی کننده به دعوی اصلی؛ گفتیم که یکی از ویژگی های دستور موقت این است که تبعی است‪ ،‬یعنی حتماً یک دعوای اصلی هم وجود‬
‫دارد‪ ،‬به این دعوای تبعی همان دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی رسیدگی می کند‪ .‬قاعده این است که همان دادگاه صالح به رسیدگی به دعوای‬
‫اصلی به دعوای تبعی یعنی صدور دستور موقت هم رسیدگی می کند‪.‬‬
‫‪ . 2‬خواهید دید که درخواست صدور دستور موقت ممکن است قبل از اقامه دادخواست اصلی باشد و اصالً دادگاه رسیدگی کننده ای وجود نداشته باشد تا‬
‫بتوان با توجه به آن دادگاه صالح برای صدور دستور موقت را مشخص کرد‪ .‬اگر همین حاال دادگاهی در حال رسیدگی به دعوای اصلی است همان دادگاه‬
‫به دستور موقت هم رسیدگی می کند اما اگر هنوز دعوای اصلی طرح نشده است باید به این سوال پاسخ بدهیم که دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای‬
‫اصلی مطابق قواعد صالحیت چه دادگاهی است؛ هر دادگاهی صالح باشد به این دعوای تبعی رسیدگی می کند‪.‬‬
‫‪ .3‬مورد سوم را در ماده ‪ 311‬بررسی می کنیم‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬پس یا دعوا در جریان رسیدگی است که همان دادگاه هم به دستور موقت رسیدگی می کند و یا صدور دستور موقت قبل از طرح دعوای‬
‫اصلی درخواست شده است که همان دادگاهی که صالحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد صالح است‪.‬‬

‫ماده ‪( : ۳۱۱‬ماده مرتبط ‪)۳۱۲‬‬
‫«چنانچه اصل دعوا در دادگاه ی مطرح باشد مرجع درخواست دستور موقت‪ ،‬همان دادگاه خواهد بود و در غیر این صورت مرجع درخواست‪ ،‬دادگاهی می‬
‫باشد که صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد‪».‬‬
‫اصل دعوی ‪ :‬یعنی خواسته اصلی شما؛ برای مثال الزام به تنظیم سند رسمی‪.‬‬
‫تخصیص ‪ :‬ماده ‪ 311‬عام و ماده ‪ 312‬خاص است و چون بین عام و خاص تعارض وجود دارد و این تعارض ظاهری است ماده ‪ 312‬مخصص ماده ‪311‬‬
‫است و جمع بین این دو تخصیص است‪ ،‬لذا ماده ‪ 312‬مخصِّص (به کسر ص؛ تخصیص زننده) و ‪ 311‬مخصَّص (به فتح ص؛ تخصیص خورده) است‪.‬‬
‫توصیه آزمونی ‪ :‬قبالً گفتیم که درس اصول فقه تاثیر زیادی در فهم بقیه مطالب و منظم شدن دارد‪ ،‬اگر زمان زیادی ندارید می توانید از کارگاه اصول‬
‫فقه کاربردی استفاده کنید که البته برای آزمون های نزدیک اختصاص دادن زمان زیادی برای درس اصول قابل توصیه نیست‪ .‬در این کارگاه مهمترین و‬
‫آزمونی ترین مباحث همراه با تست تدریس شده است که درصد شما را به باالی ‪ 30‬درصد سواالت اصول می رساند یعنی از ‪ 10‬سوال به راحتی چهار یا‬
‫پنج سوال را پاسخ می دهید و عالوه بر آن در همه دروس دیگر به شما کمک می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه صالح برای رسیدگی به درخواست دستور موقت چه دادگاهی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ 311‬و ‪ 312‬به این سوال پاسخ می دهند؛ که گفتیم هر دو به هم مرتبط هستند و یکی خاص است و دیگری عام‪.‬‬
‫مثال‪ :‬شخص دعوای اصلی را مطرح کرده سپس با مراجعه به مشاور یا وکیل متوجه می شود امکان صدور دستور موقت هم وجود داشته‪ ،‬در اینجا شخص‬
‫باید به همان دادگاه رسیدگی کننده دعوای اصلی مراجعه کند و صدور دستور موقت را درخواست کند‪ .‬اما اگر ابتدا به نزد وکیل یا مشاور مراجعه کرده و‬
‫او گفته است اقدام نکنید بلکه اول درخواست صدور دستور موقت بدهید تا به او هشداری داده نشود‪ ،‬در اینجا شخص باید به دادگاهی مراجعه کند که‬
‫صالحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۲‬‬
‫«هرگاه موضوع درخواست دستور موقت‪ ،‬در مقر دادگاهی غیر از دادگاه های یاد شده در ماده قبل باشد‪ ،‬درخواست دستور موقت از آن دادگاه به عمل می‬
‫آید‪ ،‬اگرچه صالحیت رسیدگی به اصل دعوا را نداشته باشد‪».‬‬
‫استثنا دادگاه صالح ‪ 312 :‬مرتبط و مکمل ماده ‪ 311‬است‪ .‬گاهی موضوع درخواست دستور موقت در محل و مکان دیگری است‪ ،‬در این صورت دادگاه‬
‫محل وقوع مال صالح است‪ .‬ممکن است این دادگاه صالحیت رسیدگی به دعوای اصلی را نداشته باشد اما چون مال در محل آن دادگاه واقع شده برای‬
‫صدور دستور موقت صالح خواهد بود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۳‬‬
‫«درخواست دستور موقت ممکن است کتبی یا شفاهی باشد‪ .‬درخواست شفاهی در صورت مجلس قید و به امضای درخواست کننده می رسد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬درخواست صدور دستور قبل یا حین و یا بعد از طرح دعوای اصلی به چه صورت است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬درخواست دستور موقت ممکن است کتبی و یا شفا هی باشد‪ ،‬اگر کتبی باشد‪ ،‬الزم نیست که در برگه های از پیش چاپ شده یعنی برگه دادخواست‬
‫طرح شود بلکه می توان در یک برگه ‪ A4‬معمولی باشد‪ ،‬همینطور می تواند شفاهی باشد و شخص در جلسه اول دادگاه بگوید من درخواست صدور دستور‬
‫موقت را دارم‪ .‬البته در هر جایی و نه فقط در د ستور موقت درخواست شفاهی باشد‪ ،‬در صورت مجلس گنجانده می شود و وظیفه ی دادگاه آن است که‬
‫این موارد را صورت مجلس کند پس نهایتا کتبی می شود‪.‬‬
‫‪65‬‬
‫نکته ‪ :‬هر کجا اجازه داده می شود دادخواست کتبی و یا شفاهی باشد‪ ،‬اگر قبل از طرح دعوا باشد که دادگاه و شعبه رسیدگی کننده مشخصی وجود‬
‫ندارد‪ ،‬درخواست باید ثبت شود و توسط مقام ارجاع به یک شعبه ارجاع شود؛ الزمه این امر و فرایند اداری این است که خواسته شما اوالً مکتوب شود و‬
‫دوماً در فرم های از پیش چاپ شده طرح شود‪ ،‬که سیر اداری صحیح باشد تا بتوان آن را ثبت و ارجاع کرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۴‬‬
‫«برا ی رسیدگی به امور فوری‪ ،‬دادگاه روز و ساعت مناسبی را تعیین و طرفین را به دادگاه دعوت می نماید‪ .‬در مواردی که فوریت کار اقتضاء کند می توان‬
‫بدون تعیین وقت و دعوت از طرفین و حتی در اوقات تعطیل و یا در غیر محل دادگاه به امور یاد شده رسیدگی نمود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬وظیفه دادگاه برای رسیدگی به درخواست صدور دستور موقت چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬متن ماده ‪314‬‬
‫تعیین زمان ‪ :‬گفتیم دستور موقت حاصل دادرسی فوری است‪ ،‬یعنی در آن نظم و مهلت ها و فرایند های عادی قرار نمی گیرد‪ ،‬برای شما وقتی در آینده‬
‫تعیین نمی شود برای مثال سه ماه دیگر‪ .‬در این موارد دادرسی باید فوری باشد که زمان نگذرد و فوت وقت پیش نیاید؛ اما حاال که فوری است دادگاه‬
‫نمی تواند پس از استماع‪ ،‬سریعاً دستور موقت را صادر کند بلکه خارج از زمان و با فوریت زمانی را تعیین می کند‪ ،‬از طرفین دعوت می کند و سپس‬
‫تصمیم میگیرد چون فوریت باید برای دادگا ه احراز شود‪ .‬پس وظیفه شمایی که از دادگاه درخواست دستور موقت کرده اید این است که به دادگاه بقبوالنید‬
‫و برای دادگاه اثبات کنید که آن فوریت دارد و طرف مقابل هم باید فوریت را انکار کند و دلیل بیاورد که فوریت وجود ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬طرف مقابل می گوید این مسئله که خواهان مدعی فوریت آن شده است از ‪ 45‬سال پیش وجود داشته است‪.‬‬
‫حصول فوریت ‪ :‬البته ممکن است فوریت به وجود آمده باشد‪ .‬اگر موضوع خیلی قدمت داشته باشد ممکن است فوریت نداشته باشد و ممکن است پس‬
‫از گذر زمان به فوریت رسیده باشد‪ ،‬صرف قدمت مساوی با منتفی شدن فوریت نیست و ممکن است علیرغم قدمت و گذشت زمان فوریت همچنان وجود‬
‫داشته باشد اما معموالً جایی که موضوع قدمت دارد فوریت وجود ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر یک موضوع بسیار فوری باشد‪ ،‬ممکن است بدون دعوت طرفین و تعیین وقت دستور موقت صادر شود و حتی ممکن است در روز تعطیل اتفاق‬
‫بیفتد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬برای فیلم مارمولک در یک روز تعطیل دستور موقت صادر شد و اکران فیلم متوقف شد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬دادگاه روز و ساعت مشخصی را تعیین می کند تا طرفین حضور پیدا کنند درخواست کننده باید فوریت را اثبات کند و طرف مقابل باید عدم‬
‫فوریت را اثبات کند‪ .‬پس فوریت است که تعیین می کند که چه کاری باید انجام می شود و جلسه تشکیل بشود یا خیر‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در فرایند رسیدگی به درخواست دستور موقت رعایت اصل تناظر الزامی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله طرفین باید دعوت بشوند و حرفهای آنها شنیده شود و حق بیان ادعا ها به آنها داده شود‪ .‬در داوری هم گفتیم که حتی داور که از بسیاری‬
‫ضوابط معاف است اصل تناظر را باید رعایت کند‪ .‬اصل تناظر یعنی به دو طرف فرصت داده شود تا ادله خود را بیان کنند حرف های خود را بگویند و‬
‫دفاعیات خود را ارائه کنند‪.‬‬
‫اهمیت ‪ :‬دستور موقت در روز تعطیل هم اجرا می شود و اگر به درستی اجرا شود جلوی بسیاری از فاجعات گرفته می شود برای مثال در حادثه متروپل‬
‫که چند نفر گفتند ساختمان مشکل دارد یعنی ساختمان لرزش دارد اگر یک نفر درخواست دستور موقت میداد ساختمان باید فوراً تخلیه می شد‪ .‬ممکن‬
‫است هم در روز تعطیل و هم خارج از دادگاه دستور موقت صادر شود‪.‬‬

‫جلسه بیست و ششم‬

‫ماده ‪: ۳۱۵‬‬
‫«تشخیص فوری بودن موضوع درخواست با دادگاهی می باشد که صالحیت رسیدگی به درخواست را دارد‪».‬‬
‫تشخیص فوریت ‪ :‬ماده ‪ 315‬را همراه با ماده ‪ 310‬بررسی کردیم؛ مطلب این بود که وقتی سخن از فوریت به میان آمد‪ ،‬تشخیص این فوریت با دادگاه‬
‫است و معیار مشخصی در قانون تعیین نشده است و آنچه موضوعیت دارد فوریت است‪ .‬این که چه مصداق و موضوعی دارای فوریت است و چه مصداق و‬
‫موضوعی دارای فوریت نیست کامالً به تشخیص و صالحدید دادگاه واگذار شده است‪.‬‬
‫مرجع صالح ‪ :‬اینکه چه دادگاهی صالحیت رسیدگی به درخواست را دارد در ماده ‪ 311‬و ‪ 312‬بررسی شد که همان دادگاهی است که به دعوای اصلی‬
‫رسیدگی میکند و یا صالحیت رسیدگی دارد مگر این که مال موضوع درخواست د ستور موقت در مقر دادگاه دیگری باشد در این صورت دادگاه صالح‬
‫همان دادگاه محل مال است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۶‬‬
‫«دستور موقت ممکن است دایر بر توقیف مال یا انجام عمل و یا منع از امری باشد‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬در ادامه این ماده می نویسیم «بر خالف تامین خواسته که در آن فقط توقیف مال ممکن است‪».‬‬
‫مقایسه دستور موقت و تامین خواسته ‪ :‬ماده ‪ 316‬را با مقایسه بهتر می توان درک کرد‪ ،‬یعنی زمانی که تامین خواسته را بخوانیم‬
‫تک تک این موارد را مرور میکنیم و به عبارتی آنها را تطبیق می دهیم با تامین خواسته‪ ،‬خواهیم دید که در تامین خواسته فقط مال توقیف میشود‪ ،‬یعنی‬
‫اگر شما درخواست تامین خواسته بدهید به شما می گویند مالی را معرفی کنید مثل پالک و حساب بانکی و یا سندی معرفی کنید؛ اما در دستور موقت‬
‫اینگونه نیست و دستور موقت خیلی عام تر از تامین خواسته است‪ ،‬دستور موقت می تواند نسبت به یک مال باشد و مال توقیف شود مثل ماشین و ‪...‬و یا‬
‫می تواند انجام عملی باشد‪ ،‬مثل تخریب دیوار‪ ،‬پلمپ و ‪ ...‬و یا می تواند منع انجام عملی باشد‪ ،‬مثل متوقف کردن ساخت و ساز‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۷‬‬
‫«دستور موقت دادگاه به هیچ وجه تأثیری در اصل دعوا نخواهد داشت‪».‬‬
‫«تاثیری نخواهد داشت» ‪ :‬یعنی احتمال و شانس موفق یت و شکست را افزایش یا کاهش نمی دهد و در میزان موفقیت در دعوای اصلی تاثیر ندارد‪.‬‬
‫تاثیر در نتیجه اصل دعوی ‪ :‬تامین دلیل تنها باعث در امنیت قرار گرفتن دلیل میشود و هیچ تاثیری در افزایش قدرت اثباتی و ارزش آن نخواهد داشت‬
‫و فقط دلیل را حفاظت می کند و تعیین ارزش اثباتی با دادگاه است که اصالً ارزش اثباتی دارد یا خیر‪ .‬در مورد دستور موقت و تامین خواسته هم اگر‬
‫پذیرفته شد تاثیری در پیروزی فرد در دعوای اصلی ندارد هر چند که این دو به تبع دعوای اصلی هستند‪ ،‬اما از هم استقالل دارند و ممکن است شما در‬
‫یکی پیروز بشوید و در دیگ ری شکست بخورید یعنی ممکن است دستور موقت شما پذیرفته شود اما در دعوای اصلی شکست بخورید و بعد به طرف مقابل‬
‫هم باید خسارت بدهید‬
‫علت اخذ تامین ‪ :‬اصال برای همین است که از اول از شما تامین می گیرد چون ممکن است در دعوا شکست بخورید‪ .‬پیروزی شما در دستور موقت مالزم‬
‫با پیروزی در دعوای اصلی نیست و اگر مالزم بود آنگاه تامین بی معنا می شد و جایگاهی نداشت چرا که تأمین می گیریم که اگر دستور موقت یا تامین‬
‫خواسته اشتباه بوده باشد و شما در دعوای اصلی شکست خورده باشید خسارت طرف مقابل که مالش توقیف شده جبران بشود‪.‬‬
‫زمان درخواست ‪ :‬دستور موقت دقیقاً مانند تامین خواسته می توانست همزمان با خواسته اصلی باشد یا پس از طرح دعوای طی باشد و یا پیش از آن‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۸‬‬
‫«پس از صدور دستور موقت در صورتی که از قبل اقامه دعوا نشده باشد‪ ،‬درخواست کننده باید حداکثر ظرف بیست روز از تاریخ صدور دستور‪ ،‬به منظور‬
‫اثبات دعوای خود به دادگاه صالح مراجعه و دادخواست خود را تقدیم و گواهی آن را به دادگاهی که دستور موقت صادر کرده تسلیم نماید‪ .‬در غیر این‬
‫صورت دادگاه صادرکننده دستور موقت به درخواست طرف‪ ،‬از آن رفع اثر خواهد کرد‪».‬‬
‫اگر همزمان و یا بعد از اقامه دعوا درخواست دستور موقت شده باشد دیگر بحثی وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر درخواست دستور موقت قبل از طرح دعوای اصلی باشد تکلیف دعوای اصلی چیست و نسبت به اقامه دعوای اصلی چه وظیفه ای وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تنها ‪ 20‬روز زمان است برای طرح دعوای اصلی و اگر دعوای اصلی اصالً ط رح نشد و یا خارج از مهلت طرح شد از دستور موقت رفع اثر میشود‪.‬‬
‫مهلت اقامه دعوی اصلی ‪ :‬این مهلت در تامین خواسته ‪ 10‬روز است و این مورد یکی از تفاوت های دستور موقت و تامین خواسته است‪ .‬اما در مورد‬
‫تامین دلیل مهلتی برای اقامه دعوا وجود ندارد شما در هر زمانی میت وانید اقامه دعوا کنید‪ ،‬به هر حال دلیل شما در امنیت است و معموالً افراد زمانی به‬
‫سراغ تامین دلیل می روند که معلوم نیست تا مدتی دعوایی مطرح شود اما ممکن است دالیل از بین برود‪ ،‬پس اقامه دعوا پس از تامین دلیل زمان ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مهلت از تاریخ صدور دستور آغاز می شود و نه از تاریخ درخواست و نه ابالغ‪.‬‬
‫درخواست ‪ :‬نسبت به دستور موقت درخواست میشود اما نسبت به دعوای اصلی دادخواست تقدیم می شود‪.‬‬
‫گواه طرح دعوی ‪ :‬در صورتی گواهی طرح دعوا باید به دادگاه ارائه شود که دستور موقت از دادگاه دیگری درخواست شده باشد‪.‬‬
‫ضمانت اجرا عدم طرح دعوی اصلی ‪ :‬ضمانت اجرای عدم تقدیم دادخواست آن است که دادگاه صادر کننده دستور موقت به درخواست طرف مقابل از‬
‫آن رفع اثر خواهد کرد‪ ،‬یعنی به درخواست خوانده ی درخواست دستور موقت‪ ،‬قرار تامین لغو میشود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر طرح دعوا با تاخیر هم باشد باز هم دستور موقت لغو میشود‪ .‬مواعد و عذر های موجه قواعد عمومی است و در همه موارد شامل می شود که‬
‫نیاز به تکرار نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۱۹‬‬
‫«دادگاه مکلف است برای جبران خسارت احتمالی که از دستور موقت حاصل می شود از خواهان تأمین مناسبی اخذ نماید‪ .‬در این صورت صدور دستور‬
‫موقت منوط به سپردن تأمین می باشد‪».‬‬
‫سپردن تامین ‪ :‬در ویژگی های هشتگانه دستور موقت گفتیم که‪ ،‬دستور موقت یک مقدمه واجب دارد و آن هم این است که باید قرار تامین صادر بشود‪،‬‬
‫سپردن تامین توسط درخواست دهنده مقدمه واجب صدور قرار دستور موقت است‪.‬‬
‫الزام دادگاه در اخذ تامین ‪ :‬دادگاه باید این عمل را انجام بدهد و در این مورد مخیر نیست‪ ،‬در مورد تامین خواسته در خیلی مواقع نیاز نیست که تامین‬
‫سپرده شود‪ ،‬اما در دستور موقت دادگاه مکلف ا ست برای جبران خسارت احتمالی که از دستور موقت حاصل می شود از خواهان تامین مناسبی اخذ نماید‪،‬‬
‫در این صورت صدور دستور موقت منوط به سپردن تامین است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬برخی افراد از پرداختن هزینه دادرسی معاف هستند آیا این افراد از سپردن تامین هم معاف هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر چون هزینه دادرسی حق دولت است اما در این مورد صحبت حق شخص دیگری است و افراد معاف از هزینه دادرسی از تامین دستور موقت‬
‫معاف نیستند‪.‬‬
‫تایید دستور موقت ‪ :‬دستور موقت حتماً باید به تایید رئیس حوزه قضایی برسد که در ویژگی های هشت گانه به این مورد اشاره کردیم‪.‬‬

‫جلسه بیست و هفتم‬

‫ماده ‪: ۳۲۰‬‬
‫«دستور موقت پس از ابالغ قابل اجراست و نظر به فوریت کار‪ ،‬دادگاه می تواند مقرر دارد که قبل از ابالغ اجراء شود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬دستور موقت چه زمانی قابلیت اجرا دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به استناد ماده ‪ ، 320‬راجع به اجرایی شدن دستور موقت یک اصل وجود دارد و یک استثنا‪ .‬اصل آن است که دستور موقت باید پس از ابالغ اجرا‬
‫شود‪ ،‬حال ممکن است در مواردی فوریت وجود داشته باشد که در این صورت اجرا پیش از ابالغ نیز ممکن است‪ .‬در ماده ‪ 320‬هم اصل و هم استثنا بیان‬
‫شده است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬اصل آن است که دستور موقت باید پس از ابالغ اجرا شود و استثنا آن است که در صورت صالح دید دادگاه می تواند در صورتی که امر را فوری‬
‫تشخیص دهد قبل از ابالغ دستور را اجرا کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اجرای دستور موقت منوط به ابالغ آن است یا امکان اجرا پیش از ابالغ وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق ماده ‪ 320‬اصوالً دستور موقت پس از ابالغ قابل اجرا است‪ ،‬استثنائاً در صورتی که دادگاه فوریت را احراز نمایند می تواند دستور موقت را‬
‫پیش از ابالغ اجرا نماید‪.‬‬
‫مقدمه‪ :‬ما عالوه بر قانون آیین دادرسی مدنی قانون اجرای احکام مدنی را نیز داریم؛ قانون اجرای احکام مدنی برای اجرای احکام صادره از دادگاه تشریفاتی‬
‫را مقرر کرده است که مطابق آن برای اجرا باید اجراییه صادر شود و ‪....‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا برای اجرای دستور موقت رعایت تشریفات قانون اجرای احکام مدنی و صدور اجراییه الزامی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر به رعایت تشریفات مقرر در قانون اجرای احکام مدنی در مورد دستور موقت نیازی نمی باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار دستور موقت می بایست پاکنویس شود و به شکل دادنامه درآید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬نظر به اینکه قرار دستور موقت باید ابالغ شود فارغ از اینکه اجرا پس از ابالغ باشد یا پیش از ابالغ ‪ ،‬در هر حال ابالغ الزامی است پس بایستی به‬
‫صورت دادنامه درآید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۲۱‬‬
‫«در صورتی که طرف دعوا تأمینی بدهد که متناسب با موضوع دستور موقت باشد‪ ،‬دادگاه در صورت مصلحت از دستور موقت رفع اثر خواهد نمود‪».‬‬
‫عنوان ماده ‪ : ۳۲۱‬سپردن تأمین جهت رفع اثر‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شخصی شما را خوانده دعوای خود قرار داده و درخواست دستور موقت کرده است؛ دادگاه درخواست او را پذیرفته و قرار دستور موقت صادر کرده‬
‫است‪ .‬به موجب این قرار مالی از شما توقیف شده یا جلوی فعالیتی از شما گرفته شده است‪ ،‬آیا شما می توانید تأمینی بسپارید و از دستور موقت رفع اثر‬
‫کنید؟ شما از دستور موقت بسیار خسارت می بینید‪ ،‬درست است که بعدها اگر پیروز در دعوا باشید می توانید مطالبه خسارت کنید‪ .‬پیش تر هم گفتیم‬
‫که در همان ابتدا خواهان باید تأمینی بسپارد که اگر در دعوا شکست خورد و یا اصالً ط رح دعوا نکرد جبران خسارت طرف مقابل شود اما برخی از موارد‬
‫‪69‬‬
‫قابل جبران با پول نیستند و خسارت آن بسیار بیشتر است؛ در این موارد شما مایل هستید پول نقد یا ضمانت نامه بانکی یا مالی را بسپارید اما از دستور‬
‫موقت رفع اثر شود‪ .‬برای مثال بتوانید ماشین خود را که به پارکینگ منتقل شده است با سپردن یک میلیارد پول‪ ،‬تحویل بگیرید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬منظور از طرف دعوا در این ماده‪ ،‬شخصی است که قرار دستور موقت علیه او صادر و اجرا شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان سپردن تأمین و رفع اثر از دستور موقت وجود دارد؟ آیا پذیرش این تأمین برای دادگاه الزامی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به موجب ماده ‪ 321‬اگر تأمین طرف دعوا متناسب با موضوع دستور موقت باشد‪ ،‬ممکن است‪ ،‬اما پذیرش آن برای دادگاه الزامی نیست و تنها در‬
‫صورت صالحدید‪ ،‬دادگاه از دستور موقت رفع اثر خواهد نمود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تأمینی که جهت رفع اثر از دستور موقت ارائه میگردد لزوماً بایستی وجه نقد باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ممکن است وجه نقد یا ضمانت نامه بانکی و یا مال باشد که صالحدید و تشخیص آن با دادگاه است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬تأمین می تواند سند یک ملک باشد و لزوماً وجه نقد نمی باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت سپردن تأمین به هدف رفع اثر از دستور موقت و پذیرش آن از سوی دادگاه آیا تأمینی که خواهان سپرده بود آزاد می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله تأمین خواهان به او بازگردانده می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬جناب آقای حجازی علیه من دستور موقت گرفته اما پیش از آن تأمین سپرده اند‪ ،‬یعنی دادگاه بیان داشته است که اول تأمین بسپارید که اگر‬
‫علیه آقای مال یی دستور موقت صادر کردیم و شما در دعوا شکست خوردید‪ ،‬ابتدا خسارات آقای مالیی جبران شود‪ .‬بدین صورت آقای حجازی تأمینی‬
‫سپرده است‪ ،‬پس از آن دستور موقت علیه من صادر شده؛ برای مثال ماشین یا ملک من توقیف شده است‪ .‬من فوراً یک تأمین سپرده ام و دستور موقت‬
‫را رفع اثر کرده ام؛ حال آیا تأمینی که آقای حجازی در ابتدا سپرده اند آزاد میشود یا خیر؟ بله چون تأمین بابت دستور موقت بوده است و حال دستور‬
‫موقت رفع اثر شده است پس تأمین آزاد و به آقای حجازی باز گردانده می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۲۲‬‬
‫«هرگاه جهتی که موجب دستور موقت شده است مرتفع شود‪ ،‬دادگاه صادرکننده دستور موقت آن را لغو می نماید و اگر اصل دعوا در دادگاه مطرح باشد‪،‬‬
‫دادگاه رسیدگی کننده‪ ،‬دستور را لغو خواهد نمود‪».‬‬
‫اثر رفع فوریت ‪ :‬مالک و معیار اصلی برای صدور دستور موقت که دادگاه باید آن را حتماً احراز می کرد فوریت بود‪ .‬حال اگر فوریت و آن جهتی که‬
‫دادگاه را قانع کرد به پذیرش دستور موقت‪ ،‬رفع شود نتیجتاً دستور موقت هم لغو می شود‪ .‬این دستور توسط دادگاه صادر کننده دستور موقت قابل الغاء‬
‫است‪ .‬اگر اصل دعوا در دادگاه دیگری قابل رسیدگی است و در میانه دادرسی فوریت از بین برود همان دادگاهی که به اصل دعوا رسیدگی می کند دستور‬
‫موقت را لغو می کند‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬دستور موقت به علت فوریتی که داشته‪ ،‬پذیرفته شده است اما اکنون جهت فوریت رفع میشود پس دلیلی برای پابرجا بودن دستور موقت‬
‫باقی نمی ماند در نتیجه دادگاه دستور موقت را لغو می کند‪ .‬همان دادگاهی که دستور موقت را صادر کرده است این اقدام را انجام می دهد و در صورتی‬
‫که پرونده در دادگاه دیگری مطرح باشد و در فرآیند رسیدگی جهت فوریت از بین برود دادگاه رسیدگی کننده دستور را لغو میکند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر جهت صدور قرار دستور موقت از بین برود (دیگر فوریتی وجود نداشته باشد) چه اقدامی انجام میشود و توسط چه دادگاهی؟‬
‫پاسخ بخش اول ‪ :‬در صورت از بین رفتن جهتی که موجب صدور دستور موقت گردیده‪ ،‬دادگاه قرار دستور موقت را لغو خواهد نمود‪.‬‬

‫پاسخ بخش دوم ‪ :‬اصوالً دادگا هی که قرار را صادر نموده است (دادگاه صادر کننده قرار) و استثنائا در فرضی که دعوا در دادگاه مطرح است دادگاه‬
‫رسیدگی کننده به اصل دعوا قرار را لغو می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی قرار دستور موقت پایان می یابد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در شش موردی که ذکر خواهد شد قرار دستور موقت پایان می یابد‪.‬‬
‫‪ .۱‬رفع شدن و از بین رفتن جهتی که منجر به صدور قرار شده است‪.‬‬
‫‪ .۲‬در صورتی که درخواست کننده دستور موقت قبل از اجرا شدن قرار درخواست خود را مسترد نماید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬این مورد باید قبل از اجرا باشد و پس از اجرا موجب پایان قرار دستور موقت نمی باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من درخواست صدور قرار دستور موقت کرده ام‪ ،‬سپس درخواست خود را مسترد کرده ام؛ اگر خود من درخواست صدور دستور موقت کرده ام و‬
‫سپس خود نیز این درخواست را استرداد کرده ام دادگاه دستور موقت را لغو می کند‪.‬‬
‫‪ .۳‬شکست ذی نفع قرار در دعوای اصلی‪.‬‬
‫‪ .۴‬در صورتی که خوانده د عوی اصلی (شخصی که قرار علیه او صادر شده) تأمین بدهد و دادگاه مصلحت بداند و قرار را لغو نماید (ماده ‪.)321‬‬
‫‪ .۵‬پس از صدور دستور موقت خواهان ظرف بیست روز مهلت تقدیم دادخواست و اقامه دعوی اصلی را دارد؛ در غیر این صورت دادگاه صادرکننده دستور‬
‫موقت به درخواست طرف‪ ،‬از آن رفع اثر خواهد کرد‪( .‬ماده ‪)318‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من درخواست صدور دستور موقت علیه شما کردم باید از تاریخ صدور دستور موقت (نه درخواست و نه ابالغ و نه اجرا) در بازه زمانی ‪ 20‬روزه‬
‫علیه شما دعوای اصلی را اقامه کنم در غیر این صورت به درخواست طرف مقابل از دستور موقت رفع اثر می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مبدا مهلت های مق رر در قانون معموال پس از ابالغ است اما در مورد مهلت اقامه دعوی اصلی در دستور موقت‪ ،‬مهلت از زمان صدور دستور تعیین‬
‫شده است (ماده ‪) 318‬؛ احتساب مبدا از زمان درخواست کمی خنده دار است و وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ .۶‬فسخ قرار؛ قرار دستور موقت به طور مستقل قابل تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی نمی باشد‪ ،‬اما همراه با دعوای اصلی قابل تجدیدنظر است‪ .‬اگر از‬
‫دعوای اصلی تجدید نظر خواهی شود همراه با آن نسبت به قرار هم امکان تجدید نظر خواهی وجود دارد و ممکن است قرار فسخ شود‪.‬‬
‫جلسه بیست و هشتم‬

‫ماده ‪: ۳۲۳‬‬
‫«در صورتی که برابر ماده (‪ )318‬اقامه د عوا نشود و یا در صورت اقامه دعوا‪ ،‬ادعای خواهان رد شود‪ ،‬متقاضی دستور موقت به جبران خساراتی که طرف‬
‫دعوا در اجرای دستور متحمل شده است محکوم خواهد شد‪».‬‬
‫جبران خسارت ‪ :‬اگر شخصی درخواست دستور موقت داشته باشد و با درخواست او موافقت شود و قرار دستور موقت صادر شود مطابق ماده ‪ 318‬یک‬
‫فرصت بیست روزه دارد تا پس از صدور قرار دعوای اصلی را اقامه کند؛ اما اگر اقامه دعوا نکرد و یا اقامه دعوا کند ولی دعوای او رد شد و شکست خورد‪،‬‬
‫‪71‬‬
‫باید خساراتی را که طرف مقابل در نتیجه اجرای دستور موقت متحمل شده‪ ،‬جبران کند و این جبران خسارت از محل همان تأمین است‪ .‬برای جبران‬
‫خسارت باید در واقعیت خسارتی به متضرر از دستور موقت وارد شده باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر ذینفع قرار دستور موقت در مهلت ‪ 20‬روزه پس از تاریخ صدور قرار‪ ،‬اقامه دعوا نکند و یا در دعوایی که مطرح نموده پیروز نگردد تکلیف‬
‫چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬طبق ماده ‪ 323‬در هر دو صورت به جبران خسارات ناشی از اجرای دستور محکوم می شود‪.‬‬
‫میزان مسئولیت ذی نفع دستور موقت ‪ :‬اگر تأمین داده شده توسط ذینفع مازاد بر خسارات باشد میزان مازاد به او باز می گردد‪ ،‬حتی اگر طرف مقابل‬
‫درخواست جبران خسارت نکند تأمین سپرده شده به صورت کلی به خواهان دستور موقت باز می گردد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا ذی نفع یا همان متقاضی دستور موقت میتواند درخواست خود را مسترد نمایند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله می تواند پیش از اجرای دستور موقت درخواست خود را مسترد نماید که در این صورت قرار صادره را لغو و تأمین سپرده شده آزاد خواهد شد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬از من به مبلغ ‪ 200‬میلیون تومان تأمین جهت صدور دستور موقت أخذ می نمایند اما من پس از سپردن این مبلغ پشیمان میشوم و یا به آن نیاز‬
‫دارم در این صورت می توانم آن را استرداد کنم چه قرار صادر شده باشد و چه صادر نشده باشد؛ در این صورت اگر قرار صادر شده باشد دستور موقت رفع‬
‫اثر میشود و تأمین بازگردانده می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اجرا شدن قرار دستور موقت چه تاثیری در تأمین سپرده شده توسط ذینفع دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در صورت اجرای قرار صادره ذینفع قرار نمی تواند درخواست را مسترد کند و امکان آزاد کردن تأمین سپرده شده تا تعیین تکلیف اصل دعوا و‬
‫تعیین تکلیف خسارات ناشی از اجرای دستور وجود ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬پس از مهلت ‪ 30‬روزه برای درخواست جبران خسارت‪ ،‬تأمین سپرده شده به درخواست ذی نفع دستور موقت به او باز گردانده می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر قرار دستور موقت صادر و اجرا شده‪ ،‬لغو گردد ذینفع می تواند تأمین خود را آزاد کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر تا تعیین تکلیف نهایی خسارات امکان آزاد نمودن تأمین وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر ذی نفع دستور در مهلت اقامه دعوی نموده و در دعوی پیروز شود آیا بازهم خسارات طرف مقابل را باید جبران نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬خسارات وارده در نتیجه اجرای دستور بر محکوم علیه تحمیل می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما علیه من درخواست صدور دستور موقت نمایید و درخواست شما مورد پذیرش قرار بگیرد و علیه من اجرا شود سپس علیه من اقامه دعوا‬
‫کنید و در دعوا پیروز شوید‪ ،‬اما در نتیجه اجرای این قرار من خسارت بسیاری ببینم تکلیف خسارات چه می شود؟ وقتی من محکوم شده ام خسارات بر‬
‫من تحمیل می شود‪ .‬با وجود اینکه شما تأمین سپرده اید که خسارات من جبران شود اما این جبران خسارت در صورتی است که شما شکست بخورید اما‬
‫اگر شما پیروز شوید نیازی نیست که خسارات من را جبران کنید‪ .‬اگر شما در دعوا شکست بخورید دستور موقت به نوعی اجحاف و ستم بر من بوده است‪،‬‬
‫در این صورت است که خسارت من باید جبران شود اما اگر شما پیروز شوید ذی حق بوده اید و من حقی نداشته ام و اگر خسارتی هم دیده ام خود من‬
‫اقدام به خسارت کرده ام؛ چرا که از ابتدا نباید اقدامی انجام می داده ام که شما مجبور به درخواست صدور دستور موقت شوید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت درخواست صدور دستور موقت و پذیرش و صدور قرار و اجرای آن اگر ذینفع قرار‪ ،‬اقامه دعوا نماید اما در خارج از مهلت ‪ 20‬روزه اوالً‬
‫تکلیف اقامه دعوای او چیست؟ و ثانیاً تکلیف دستور موقت چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به دعوا رسیدگی می شود اما از دستور موقت با درخواست طرف مقابل رفع اثر می گردد یعنی دادگاه راساً رفع اثر نمی کند‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬من درخواست دستور موقت کرده ام‪ ،‬دادگاه فوریت را تشخیص داده و قرار دستور موقت را صادر کرده است‪ ،‬در مهلت ‪ 20‬روزه اقامه دعوی نکرده‬
‫ام بلکه ‪ 21‬روز بعد د عوی را طرح کرده ام‪ ،‬اینجا در مورد دعوی و تأمین چه تصمیمی اتخاذ می شود؟ در این صورت دعوی استماع می شود اما در مورد‬
‫دستور تأمین اگر ذی نفع در مهلت مقرر اقامه دعوی نکند با درخواست طرف مقابل از دستور موقت رفع اثر می شود‪.‬‬
‫جلسه بیست و نهم‬

‫شخصی که در نتیجه صدور قرار دستور موقت و اجرای آن متحمل خساراتی شده می تواند در بازه ‪ 30‬روزه از تاریخ رأی نهایی مطالبه خسارت نماید ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر در مهلت ‪ 30‬روزه مطالبه خسارت نکند چه خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تأمینی که متقاضی دستور موقت درخواست کرده بود آزاد می شود اما حق مطالبه خسارت ساقط نمی گردد ‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬اگر شخصی که قرار دستور موقت علیه او صادر و اجرا شده محکوم له دعوای اصلی شود و در نتیجه اجرای قرار متحمل خسارات گردد لکن در‬
‫مهلت مقرر آن را مطالبه ننماید اوالً تکلیف تأمین خواهان دستور موقت چیست؟ ثانیاً تکلیف حق مطالبه خسارات چه خواهد شد؟ تأمین باید آزاد شود‬
‫چون در مهلت مقرر مطالبه خسارت صورت نگرفته اما حق مطالبه خسارت ساقط نمی شود ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۲۴‬‬
‫«درخصوص تامین اخذ شده از متقاضی دستور موقت یا رفع اثر از آن‪ ،‬چنانچه ظرف یک ماه از تاریخ ابالغ رای نهایی‪ ،‬برای مطالبه خسارت طرح دعوا‬
‫نشود‪ ،‬به دستور دادگاه‪ ،‬ازمال مورد تامین رفع توقیف خواهد شد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬تکلیف تأمین اخذ شده چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه فرض وجود دارد؛‬
‫حالت اول ‪ :‬تامین سپرده شده و شخص در دعوا پیروز شده ‪ :‬تأمین آزاد می شود ‪.‬‬
‫حالت دوم ‪ :‬تأمین سپرده می شود ولی شخص در دعوا شکست می خورد طرف مقابل حق دارد از محل این تأمین مطالبه خسارت نماید (در مهلت ‪30‬‬
‫روزه با رعایت تشریفات) ‪.‬‬
‫حالت سوم ‪ :‬مطالبه خسارت در مهلت مقرر صورت نمی گیرد و تأمین آزاد می شود اما حق مطالبه خسارت همچنان باقی است (مال از حالت توقیف‬
‫خارج می شود)‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ماهیت خسارت چیست و چه ارکانی باید وجود داشته باشد تا این خسارت قابل مطالبه باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خسارت از نوع خسارت هایی که در مبحث ضمان قهری و مسئولیت مدنی مطرح می شود است و همه ارکان و شرایطی که در مسئولیت مدنی‬
‫مقرر هست باید ثابت شود‪ .‬سه رکن اصلی ‪:‬‬
‫‪ .۱‬باید خسارتی باشد ‪ .۲‬باید سببیت باشد ‪ .۳‬باید تقصیری باشد‬
‫خالصه ‪ :‬ماهیت دعوای مطالبه خسارت که از اجرای قرار دستور موقت نشأت گرفته است چیست؟ جنس و ماهیت دعوا از نوع دعوای مسئولیت مدنی‬
‫است (ضمان قهری) و در نتیجه ارکان و شرایط مسئولیت مدنی باید موجود باشد ‪ :‬تقصیر‪ ،‬خسارت و سببیت‬
‫‪73‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا مطالبه خ سارات ناشی از اجرای قرار دستور موقت مستلزم تقدیم دادخواست است؟ دادگاه صالح چه دادگاهی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله دادخواست الزامی است‪ ،‬دادگاه صادر کننده قرار دستور موقت صالح است ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۲۵‬‬
‫«قبول یا رد درخواست دستور موقت مستقال قابل اعتراض و تجدیدنظر و فرجام نیست‪ .‬لکن متقاضی میتواند ضمن تقاضای تجدیدنظر به اصل رای نسبت‬
‫به آن نیز اعتراض و درخواست رسیدگی نماید‪ .‬ولی در هرحال رد یا قبول درخواست دستور موقت قابل رسیدگی فرجامی نیست‪.‬‬
‫تبصره ‪ - 1‬اجرای دستور موقت مستلزم تایید رئیس حوزه قضایی میباشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ - 2‬درخواست صدور دست ور موقت مستلزم پرداخت هزینه دادرسی معادل دعاوی غیرمالی است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قبول یا رد درخواست دستور موقت قابل تجدید نظر و فرجام است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ،325‬مستقالً قابل اعتراض‪ ،‬تجدید نظر و فرجام نیست‪ .‬اما به تبع خود دعوای اصلی قابل تجدید نظر خواهی است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر ک س که نسبت به رأی دعوای اصلی تجدیدنظر خواهی میکند نسبت به قرار دستور موقت نیز می تواند تجدیدنظر خواهی کند اما نه مستقل و‬
‫نه به تبع دعوای اصلی قابل فرجام خواهی نیست ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬زمانیکه دستور موقت صادر شد برای اجرا نیازمند چه تشریفاتی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تبصره ‪ ،1‬تایید رییس حوزه قضایی‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قبول یا رد درخواست دستور موقت قابلیت اعتراض‪ ،‬تجدید نظر و فرجام دارد؟ به تبع اصل دعوا چطور؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به طور مستقل قابلیت بهره مندی از هیچ کدام وجود ندارد‪ .‬به تبع اصل دعوا صرفاً قابل تجدیدنظر خواهی است و در هیچ حالتی قابل فرجام‬
‫خواهی نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار دستور موقت توسط ثالث قابل اعتراض است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر قرار دستور موقت به حقوق شخص ثالث خلل وارد کند ‪ ،‬ثالث می تواند در دادگاه صادر کننده قرار اعتراض ثالث نماید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قبول یا رد دستور موقت قابلیت واخواهی یا اعاده دادرسی دارد؟ پاسخ ‪ :‬خیر‬
‫سوال ‪ :‬آیا اجرای قرار دستور موقت نیازمند صدور و ابالغ اجراییه است؟ پاسخ ‪ :‬مطابق قاعده اجرای هیچ قراری نیازمند صدور اجراییه نیست ‪.‬‬
‫«اتمین خواسته»‬
‫جلسه سی ام‬
‫تأمین خواسته ‪:‬‬

‫* تأمین ‪ :‬در امنیت قراردادن‬
‫* خواسته ‪ :‬آنچه که مطلوب شماست (این خواسته مکتوب و معین باشد)‪.‬‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مبحث تأمین خواسته مجموعا ‪ 22‬ماده را به خود اختصاص داده است (مواد ‪ 108‬الی ‪.)129‬‬
‫ماده ‪: ۱۰۸‬‬
‫«خواهان می تواند قبل از تقدیم دادخواست (نسبت به اصل دعوا) یا ضمن دادخواست راجع به اصل دعوا یا درجریان دادرسی تا وقتی که حکم قطعی صادر‬
‫نشده است درموارد زیر از دادگاه درخواست تامین خواسته نماید و دادگاه مکلف به قبول آن است (با اجتماع شرایط) ‪:‬‬
‫الف‪ -‬دعوا مستند به سند رسمیباشد‪.‬‬
‫ب‪ -‬خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد‪.‬‬
‫ج‪ -‬در مواردی از قبیل اوراق تجاری واخواست شده که به موجب قانون‪ ،‬دادگاه مکلف به قبول درخواست تامین باشد‪.‬‬
‫د‪ -‬خواهان‪ ،‬خساراتی را که ممکن است به طرف مقابل وارد اید نقدا به صندوق دادگستری بپردازد‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬تعیین میزان خسارت احتمالی‪ ،‬با درنظر گرفتن میزان خواسته به نظر دادگاهی است که درخواست تامین را می پذیرد‪ .‬صدور قرار تامین موکول‬
‫به ایداع خسارت خواهد بود‪».‬‬
‫بند های چهارگانه این ماده مواردی است که دادگاه مکلف به صدور قرار تأمین خواسته می باشد و حق انتخاب ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه زمانی می توان درخواست تأمین خواسته نمود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬همچون دستور موقت قبل از تقدیم دادخواس ت‪ ،‬همراه یا ضمن دادخواست و یا پس از تقدیم دادخواست در جریان دادرسی ممکن است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا درخواست تأمین خواسته ضرورتاً بایستی در فرم دادخواست باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬فقط در صورتیکه قبل از تقدیم دادخواست راجع به اصل دعوا باشد؛ الزم است روی فرم مخصوص تنظیم گردد‪.‬‬
‫علت ‪ :‬برای اینکه ثبت و به یکی از شعب جهت رسیدگی ارجاع شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه مکلف به پذیرش درخواست تأمین خواسته است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در صورتیکه یکی از بندهای چهارگانه ماده ‪ 108‬باشد با اجتماع شرایط (عمومی و اختصاصی) دادگاه مکلف به پذیرش است ‪.‬‬
‫بررسی بند الف ‪ :‬هر سند و تعهدی که به صورت رسمی تنظیم شود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در مورد سند رسمی (بند الف ماده ‪ ) 108‬اگر ادعای جعل شده باشد آیا مانع صدور قرار تأمین خواسته است؟ پاسخ ‪ :‬خیر‬
‫سوال ‪ :‬آیا انکار و تردید مانع صدور قرار تأمین خواسته است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬نسبت به سند رسمی ادعای انکار و تردید اصال قابل طرح نیست و صرفاً ادعای جعل ممکن است ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬نسبت به سند رسمی امکان انکار و تردید وجود ندارد صرفاً ادعای جعل نسبت به اسناد رسمی ممکن است که آن هم مانع صدور قرار تأمین‬
‫خواسته نیست‪.‬‬
‫‪75‬‬
‫بررسی بند ب ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اح راز فوریت برای صدور قرار تأمین خواسته هم همچون دستور موقت الزامی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً خیر‪ ،‬استثنائاً در مورد بند ب ماده ‪( 108‬خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد)‪.‬‬
‫بررسی بند ج ‪ :‬یکی از مزایای اسناد تجاری این است که اوالً می توانیم قرار تأمین خواسته بگیریم و به عالوه بدون تأمین این امر ممکن است‪.‬‬
‫بررسی بند د ‪:‬‬
‫مثال ‪ :‬در نتیجه توقیف ماشین‪ ،‬خانه و ‪ ...‬شخص متحمل خسارت می شود‪ .‬در اینجا خواهان باید خسارات احتمالی را به صورت نقداً به صندوق دادگستری‬
‫واریز نماید ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در تأمین خواسته هم همچون دستور موقت تأمین خس ارات می تواند مال‪ ،‬ضمانت نامه بانکی یا وجه نقد باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬بر خالف دستور موقت و به تصریح ماده ‪ 108‬تأمین خسارات احتمالی فقط بایستی نقدی باشد ‪.‬‬
‫بررسی تبصره ‪ :‬تعیین میزان خسارات احتمالی با لحاظ میزان خواسته طبق نظر دادگاه صورت می گیرد ‪.‬‬
‫جلسه سی و یکم‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مواد ‪ 108‬تا ‪ 129‬مجموعاً ‪ 22‬ماده مبحث تأمین خواسته را برای ما بیان می کند همراه با احکام و مقررات آن‪.‬‬
‫شرایط درخواست تأمین خواسته ‪ :‬ما برای اقامه دعوا باید شرایطی را داشته باشیم‪ ،‬شرایط مربوط به خود طرفین و شرایط مربوط به دعوا و ‪ ...‬یکی از‬
‫مباحث مهم آیین دادرسی مدنی شرایط عمومی اقامه دعوا است همانطور که در حقوق مدنی شرایط عمومی قراردادها یعنی مدنی ‪ 3‬بسیار مهم می باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬ذینفع بودن ‪ ،‬ذی اهلیت بودن‪ ،‬ذی سمت بودن‪ ،‬یقینی بودن دعوا‪ ،‬منجز بودن‪ ،‬معلق و مشروط نبودن آن و ‪...‬‬
‫ذی نفع بودن و ذی حق بودن ‪ :‬ذی حق بودن را نمی توان در ابتدای دعوا متوجه شد تا بگوییم شرط اقامه دعوا ذی حق بودن است پس ذی حق بودن‬
‫نمی تواند شرط اقامه دعوی باشد‪« .‬ذی حق» یعن ی صاحب حق بودن و «ذی» یا «ذو» به معنای صاحب است؛ «ذی نفع» یعنی دارا و صاحب نفع‪« ،‬ذی‬
‫اهل» یعنی دارای اهلیت‪« ،‬ذی سمت» یعنی دارای سمت‪ .‬اگر ذی حق بودن مشخص باشد که دیگر دعوایی رخ نمی دهد‪ ،‬پس به هیچ عنوان ذی حق‬
‫بودن شرط اقامه دعوا نمی باشد بلکه ذی حق بودن نتیجه حکم دادگاه است؛ برای اقامه دعوا صرفاً ذی نفع بودن کفایت می کند یعنی همین که فرضاً‬
‫حق با شخص باشد و چیزی عاید او شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من از جناب آقای غفاری ‪ 200‬میلیون طلبکار هستم و ایشان باید این پول را به من بپردازد ذی نفع هستم چون وقتی در دعوا پیروز شوم ‪200‬‬
‫میلیون به من میرسد که این یک نفع می باشد‪ .‬ذی حق در پایان رسیدگی مشخص میشود که حکم دادگاه هم برای بیان همین ذی حق بودن یا نبودن‬
‫است‪ .‬همینطور اگر من دعوای را اقامه کنم و بگویم این ‪ 200‬میلیون باید پرداخت شود چون آقای مطلّبی از آقای غفاری طلبکار است در اینجا این طلب‬
‫به من ربطی ندارد و چون ذینفع نیستم دعوا رد میشود‪.‬‬
‫جمع بندی ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا ذی نفع بودن در شمار شرایط اقامه دعوا می باشد یا ذی حق بودن؟‬

‫پاسخ ‪ :‬ذینفع یعنی دارای نفع و ذی حق یعنی محق و دارای حق‪ .‬آنچه شرط اقامه دعوا است ذینفع بودن است‪ ،‬ذی حق بودن امری است که در پایان‬
‫دادرسی و با صدور حکم مشخص میشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا وجود همه شرایط عمومی اقامه دعوی برای درخواست تأمین خواسته هم شرط می باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬وجود همه شرایط عمومی اقامه دعوا در تأمین خواسته هم شرط می باشد؛ جز اینکه اگر دین مؤجل باشد اقامه دعوا ممکن نیست اما درخواست‬
‫تأمین خواسته نسبت به دین مؤجل با اجتماع شرایط ذکر شده در ماده ‪ 114‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬ممکن است‪.‬‬
‫شباهت با حقوق مدنی ‪ :‬در حقوق مدنی دیدید که برای تشکیل یک قرارداد دو دسته قواعد ضروری است یکی قواعد عمومی و دیگری قواعد اختصاصی؛‬
‫قواعد عمومی آن دسته قواعدی است که در هر قراردادی فارغ از نام و عنوان آن اصوالً باید باشد؛ چارچوب و پیکره اصلی هر قرارداد است به همین دلیل‬
‫به آن قواعد عمومی می گوییم یعنی عام است و شمول دارد‪ ،‬در مقابل شرایط اختصاصی شرایطی است که فقط در عقد خاصی وجود دارد‪ ،‬مثل احکام‬
‫مختص به وقف یا عقود عینی یا نکاح یا ‪...‬‬
‫برای اقامه دعوا باید شرایطی وجود داشته باشد؛ یکسری شرایط عمومی است یعنی مهم نیست که دعوا چیست بلکه اگر قصد اقامه دعوا دارید باید‬
‫این شر ایط موجود باشد‪ ،‬که چند مورد آن را گفتیم؛ ذینفع بودن یعنی در صورت پیروزی از دعوا نفعی به شخص برسد‪ ،‬اهلیت داشتن‪ ،‬سمت داشتن؛ در‬
‫کنار این شرایط عمومی یکسری شرایط اختصاصی هم داریم‪ ،‬مثل عین معین یا معلوم بودن خواسته در تأمین خواسته است‪.‬‬
‫تنجّز دعوی ‪ :‬یکی از شرایط عمومی اقامه دعوا منجز بودن است‪ .‬تنجّز یعنی قطعیت و منجز یعنی قطعی‪ ،‬برای اینکه دعوای شما پذیرفته شود باید منجز‬
‫باشد و دعوای غیر منجز پذیرفته نمی شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دعاوی مشروط و معلق و مؤجل پذیرفته نمی شود زیرا منجز بودن یکی از شرایط عمومی اقامه دعوا است‪.‬‬
‫تفاوت خواسته مشروط و معلق و مؤجل ‪:‬‬
‫خواسته مؤجل ‪ :‬مؤجل از اجل می آید یعنی مدت و مؤجل یعنی مدت دار‪.‬‬ ‫•‬
‫مثال ‪ :‬من نمی توانم بگویم از آقای جوکار سه سال دیگر طلب دارم و همین االن اقامه دعوا کنم چون هنوز به تنجز نرسیده و حال نشده است‪.‬‬
‫خواسته مشروط ‪ :‬اگر مشروط باشد یعنی یک شرط داشته باشد و هنوز شرط محقق نشده باشد در مورد آن اقامه دعوی ممکن نیست‪.‬‬ ‫•‬
‫خواسته معلق ‪ :‬معلق یعنی تعلیق شده و وابسته شده و منوط شده به یک امر مربوط به آینده (استقبالی) احتمالی (قطعی یا محال نباشد) و خارجی‬ ‫•‬
‫(خارج از اراده)؛ برخالف مشروط به شرط که می توان آن را انجام داد و به اراده شخص است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬نسبت به هیچ کدام از این سه دعوا نمیتوان اقامه دعوا کرد‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬تأمین خواسته نسبت به خواسته مشروط و معلق ممکن نمی باشد اما در مورد خواسته مؤجل ممکن است اگر شرایط ذکر شده در ماده ‪114‬‬
‫وجود داشته باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا منجز بودن در تأمین خواسته هم شرط است همچون اصل اقامه دعوا؟ به عبارت دیگر آیا در مورد دعاوی مشروط و معلق که رد می شود‬
‫درخواست تأمین خواسته آنها چطور؟‬
‫پاسخ ‪ :‬منجز بودن یکی از شرایط عمومی اقامه دعوا است بنابراین هیچ دعوای مؤجل‪ ،‬مشروط و معلقی پذیرفته نمی شود‪ .‬در مورد تأمین خواسته استثنائاً‬
‫خواسته مؤجل پذیرفته میشود به شرط اجتماع دو شرط ذکر شده در ماده ‪ .1( 114‬مستند بودن به سند رسمی ‪ .2‬در معرض تضییع یا تفریط بودن‪ ،‬به‬
‫نحو عام مجموعی)‬
‫‪77‬‬
‫مشروط ‪ :‬یعنی آنکه برای قطعیت خواسته تحقق شرطی ضرورت داشته باشد‪.‬‬ ‫•‬
‫مؤجل ‪ :‬یعنی خواسته مدت دار باشد و موعد آن نرسیده باشد‪.‬‬ ‫•‬
‫معلق ‪ :‬یعنی تحقق خواسته منوط و وابسته باشد به یک معلق علیه یعنی یک امر خارجی استقبالی و احتمالی‪.‬‬ ‫•‬
‫درخواست کننده تأمین خواسته ‪ :‬خوانده دعوی نمی تواند درخواست تأمین خواسته کند چون خواسته متعلق به خواهان است و خوانده تنها از خود‬
‫دفاع می کند‪ .‬تأمین خواسته نسبت به خوانده سالبه به انتفاء موضوع است چون خوانده خواسته ای ندارد که بتواند آن را تأمین کند‪ ،‬مگر اینکه اقامه ی‬
‫دعوی جدید کند و در آن خواهان باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا خوانده هم می تواند درخواست تأمین خواسته نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تأمین خواسته مختص به خواهان است زیرا خواسته متعلق به خواهان است و خوانده خواسته ای ندارد که آن را تأمین نماید‪ .‬به بیان اصولی تأمین‬
‫خواسته نسبت به خوانده سالبه به انتفاء موضوع است‪.‬‬
‫جلسه سی و دوم‬
‫سوال ‪ :‬درخواست تامین خواسته چه زمانی می تواند مطرح گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬درخواست تامین خواسته همچون دستور موقت می تواند ‪ .1‬پیش از اقامه دعوا‪ .2 ،‬زمان تقدیم دادخواست راجع به اصل دعوا ‪ .3‬در جریان دادرسی‬
‫و پیش از صدور حکم قطعی باشد؛ اگر قبل از اقامه دعوا باشد بایستی روی فرم مخصوص دادخواست تنظیم گردد و اگر پس از طرح دعوا و در جریان‬
‫دادرسی باشد صورتجلسه خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در فرضی که درخواست تامین خواسته ضمن دادخواست مطرح گردد و دادخواست مربوط به دعوای اصلی ناقص باشد سرنوشت درخواست تامین‬
‫خواسته چه خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬درخواست تامین خ واسته مستقل از اقامه دعوای اصلی است گرچه می تواند ضمن دادخواست اصلی هم مطرح گردد‪ ،‬به استقالل درخواست تامین‬
‫خواسته آسیبی نخواهد خورد بنابراین اگر دادخواست مربوط به دعوای اصلی ناقص باشد دادگاه موظف است به درخواست تامین خواسته ضمن دادخواست‬
‫ناقص رسیدگی نموده و اگر شرایط درخواست تامین خواسته موجود باشد قرار تامین خواسته را صادر نماید‪.‬‬
‫توضیح ‪ :‬دادگاه به موجب دادخواست ناقص نمی تواند اقدامی انجام بدهد در این صورت دادگاه باید بسته به مورد دادخواست را رد نماید یا اخطار رفع‬
‫نقص بدهد اما درخواست تامین خواسته مستقل از د عوای اصلی است هر چند که ضمن آن آمده باشد‪ ،‬چرا که در خواست تامین خواسته می تواند حتی‬
‫پیش از تقدیم دادخواست و طرح دعوا ارائه شود در این صورت فرض را بر این می گیریم که درخواست تامین خواسته پیش از تقدیم دادخواست بوده‬
‫است‪.‬‬
‫ارتباط ماده ‪ ۱۰۸‬با ماده ‪ : ۱۱۳‬برای ای نکه تامین خواسته پذیرفته شود باید شرایط عمومی اقامه دعوا وجود داشته باشد؛ مثل ذینفع بودن یا ذی سمت‬
‫بودن یا ذی اهلیتی و ‪ ....‬عالوه بر شرایط عمومی اقامه دعوا در مورد تامین خواسته یک شرط اختصاصی وجود دارد که در ماده ‪ 113‬بیان شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرایط عمومی و اختصاصی درخواست تامین خواسته چیست؟‬

‫پاسخ ‪ :‬شرایط عمومی درخواست تامین خواسته همان شرایط عمومی اقامه دعوا است از جمله ذی اهلیتی و ذی نفعی و ذی سمتی و تنجز و ‪ ...‬عالوه بر‬
‫آن در ماده ‪ 113‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬یک شرط اختصاصی هم بیان شده است و آن این است که میزان خواسته معلوم یا عین معین باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬خواسته صد میلیون پول یا یک ماشین باشد‪ .‬اگر شخصی به خانه شما خسارتی وارد کرده است نمی توانید بدون تعیین میزان خسارات درخواست‬
‫تامین خواسته بدهید چون میزان خواسته مشخص نیست‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬عین معین‪ ،‬صفت «معلوم بودن» را در خود دارد‪.‬‬
‫اعتبار امر مختومه ‪ :‬مختومه یعنی پایان یافته و ختم شده امر مختومه یعنی امری که تمام شده است‪ .‬درست است که هدف از رسیدگی قضایی اجرای‬
‫عدالت و احقاق حق است اما هدف اصلی آن فیصله اختالف و تمام شدن دعوا است‪ ،‬ممکن است عدالت نسبی محقق شود یا نشود‪ ،‬عدالت مطلق که هیچ‬
‫گاه محقق نمی شود؛ ممکن است احقاق حق صورت بگیرد یا نگیرد چرا که قاضی شخصی جاهل است که بر اساس ظواهر و مستندات رأی صادر میکند‬
‫و از حق اطالع ندارد‪ ،‬شاید هر دو طرف بخشی از حقیقت را پنهان کنند‪ .‬اما آن هدفی که در هر صورت باید انجام شود فیصله اختالف است‪ ،‬در غیر این‬
‫صورت هرج و مرج در جامعه آغاز می یابد و صدای قانون خاموش میشود‪ .‬اگر بتوان یک دعوا که یک بار طرح شده و پایان یافته را چندین بار دیگر مطرح‬
‫کرد هدف اصلی رسیدگی قضایی محقق نمی شود‪ .‬الزمه فیصله اختالف و پایان دادن به دعوا آن است که هر گاه یک دعوی مطرح شد و اتمام یافت دیگر‬
‫قابلیت طرح نداشته باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬به موجب اعتبار امر مختومه شما فقط یکبار می توانید این شطرنج را بازی کنید‪ ،‬چه بسا رسیدگی قضایی از شطرنج هم مهم تر است‪ .‬شطرنج‬
‫قواعد خاص خود را دارد که اولین آن این است که شخص تنها یکبار حق بازی کردن دارد‪ ،‬و اگر بازنده باشد دیگر تا انتها بازنده است؛ به همین دلیل است‬
‫که می گوییم حقوق چیزی نیست جز آیین دادرسی مدنی‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا درخواست تامین خواسته اعتبار امر مختومه دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر اگر دادگاه شرایط عمومی یا اختصاصی تامین خواسته را احراز ننماید و آن را رد کند خواهان میتواند درخواست مجدد تامین را تقدیم کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چرا اگر حکم قطعی صادر شد دیگر نمی توان درخواست تامین خواسته داد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬چون شخصی که بعد از صدور حکم قطعی درخواست تامین خواسته میدهد سالمت عقلی ندارد چرا که میتواند درخواست اجراییه بدهد و حکم‬
‫قطعی را اجرا کند‪ .‬هدف از تا مین خواسته آن است که عملیات اجرایی از پایان به اول منتقل شود به همین دلیل به آن شمشیر برّان می گوییم‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬پس از صدور حکم قطعی امکان درخواست تامین خواسته نمی باشد چراکه حکم قطعی قابل اجرا و خواسته قابل وصول است؛ در اینجا شخص‬
‫میتواند به جای تامین خواسته‪ ،‬تحصیل خواسته نماید‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر خواسته ‪ 100‬میلیون پول باشد و تامین خواسته صورت بگیرد این پول به حساب دادگستری می رود اما پس از قطعیت حکم با درخواست‬
‫اجراییه این مبلغ پول به حساب خود شخص واریز میشود‪.‬‬
‫بررسی بند های ماده ‪: ۱۰۸‬‬
‫نکته ‪ :‬به جای این ‪ 4‬بند به آن ‪ 1+3‬بگویید چون سه مورد در یک گروه دسته بندی می شود و چهارمی در دسته دیگری قرار می گیرد و متفاوت است‪.‬‬
‫سه مورد بدون نیاز به تودیع خسارت احتمالی و مورد دیگر با تودیع خسارت احتمالی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در صورتی که نیاز به تودیع خسارت احتمالی باش د باید به حساب دادگستری پول واریز شود برای مثال اگر خواسته شما یک میلیارد باشد ممکن‬
‫است نیاز به واریز ‪ 200‬میلیون پول به حساب دادگستری باشد که در بسیاری از موارد شخص درخواست کننده این میزان پول نقد را ندارد و یا به علت‬
‫این که دعوا مدت زیادی طول میکشد اگر این پول را تودیع کند بسیار ضرر میکند‪.‬‬
‫‪79‬‬
‫سوال ‪ :‬در چند مورد امکان درخواست تامین خواسته وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در ‪ 1+3‬مورد؛ در بندهای الف‪ ،‬ب و ج ماده ‪ 108‬بدون سپردن خسارت احتمالی و در مورد آخر (بند د) با تودیع خسارت احتمالی به صورت نقدی‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬امکان گرفتن تامین خواسته بدون تودیع خسارت یک مزیت فوق العاده است که هم در اسناد رسمی و هم در اسناد تجاری به عنوان مزیت ویژه‬
‫مورد بحث قرار می گیرد‪.‬‬
‫مرور ‪ :‬در بحث اسناد تجاری گفتیم که به جای سند عادی سند تجاری اخذ کنید چون مزیتی برای شما ایجاد میکند که میتوانید به موجب آن تامین‬
‫خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی بگیرید‪.‬‬
‫بند الف ‪ :‬در مورد همه تعهدات میتوان سند رسمی تنظیم کرد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من صد میلیون از شما بگیرم و سه ماه دیگر باید آن را پس بدهم می توان در قالب یک سند تعهد در دفتر اسناد رسمی ثبت شود هرچند‬
‫چک ب اشد یا خیر‪ .‬در این صورت وارد بند الف شده و مستند به سند رسمی خواهد بود و مزایای آن را خواهد داشت‪ .‬همین مسئله نکتهای است که میتواند‬
‫به افرادی که شرکت دارند و با تعهدات سروکار دارند کمک بسیاری می کند؛ اگر شخصی دائماً اسناد خود را به صورت رسمی یا تجاری تنظیم کند از‬
‫مزیت های آن می تواند به راحتی استفاده کند‪.‬‬
‫سند رسمی ‪ :‬سندی که سه شرط دارد؛ ‪ .1‬توسط مقام صالح ‪ .2‬در حوزه صالحیت او و ‪ .3‬مطابق قانون تنظیم شود‪ ،‬در غیر این صورت سند عادی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دعوا مستند به سند رسمی باشد لکن نسبت به آن ادعای جعل شده باشد این ادعا مانع درخواست تامین خواسته خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر مادام که مجعول بودن اثبات نشده صرف ادعای جعل مانع نخواهد بود‪.‬‬
‫اسناد عادی الزم االجرا ‪ :‬ما برخی از اسناد عادی را داریم که اعتبار سند رسمی دارند و قانون به آنها ویژگی های سند رسمی را داده است برای مثال‬
‫چک الزم االجرا است با وجود اینکه یک سند عادی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اسناد عادی الزم االجرا دارای اعتبار اسناد رسمی در شمول بند الف ماده ‪ 108‬قرار می گیرد و سند رسمی به حساب می آید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر این اسناد تخصصاً از سند رسمی خارج هستند و خروج موضوعی دارند‪.‬‬
‫توصیه درسی ‪ :‬مفهوم خروج موضوعی را در اصول فقه بررسی کنید‪.‬‬
‫تصدیق امضا در اسناد عادی ‪ :‬گاهی ما سند عادی تنظیم می کنیم اما برای تصدیق امضا نزد سردفتر می رویم تا گواهی کند که این امضا صحیح است‬
‫و متعلق به خود شخص است اما خود سند توسط دفترخانه تنظیم نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر سند عادی باشد اما سردفتر امضای مندرج در آن را گواهی نموده باشد آیا مشمول بند الف است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر زیرا سندی که صرفا امضاء آن به تصدیق سردفتر رسیده است یک سند عادی است و از شمول بند الف خارج است‪.‬‬

‫جلسه سی و سوم‬
‫ماده ‪: ۱۰۸‬‬
‫سوال ‪ :‬شما سند رسمی مالکیت نسبت به یک ملک دارید و شخصی به ملک شما خسارتی وارد کرده و مطالبه اجرت المثل می کنید‪ .‬آیا می توان برای‬
‫اجرت المثل به این سند رسمی استناد کرد؟ مشمول بند الف میشود و دادگاه بدون تودیع خسارات قرار تأمین خواسته صادر میکند یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ‪ ،‬چنین امکانی وجود ندارد چرا که باید سند رسمی مستند همان خواسته باشد و در مورد این دعوا که مربوط به مطالبه اجرت المثل است‬
‫سند رسمی در خصوص اجرت المثل نیست بلکه در مورد مالکیت است بنابراین زمانی سند رسمی بودن‪ ،‬دعوا را مشمول بند الف می کند که نوع و میزان‬
‫دعوا و خواسته شما در سند قید شده باشد ‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در سند رسمی قید شده باشد که شما از من طلبکار هستید ‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬اگر سند رسمی وجود داشته باشد (مثالً سند رسمی مالکیت) اما نوع و میزان خواسته ای که نسبت به آن درخواست تأمین شده در سند‬
‫گنجانده نشده باشد (مثال‪ :‬اجرت المثل همان ملکی که سند رسمی دارد) آیا مشمول بند الف ماده ‪ 108‬می گردد؟ خیر‪ ،‬جهت شمول در بند الف ماده‬
‫‪ ،108‬قید نوع و میزان خواسته در سند رسمی موضوعیت دارد ‪.‬‬
‫بند ب ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬برای دستور تأمین خواسته نیز همچون دستور موقت‪ ،‬احراز فوریت ضرورت دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬اح راز فوریت در مورد تأمین خواسته ضرورت ندارد مگر در بند ب ماده ‪ ، 108‬یعنی جایی که خواسته در معرض تضییع یا تفریط قرار دارد‪.‬‬
‫تنها جایی که احراز فوریت الزم است بند ب است و نه سایر موارد ‪.‬‬
‫بند ج (مرتبط با ماده ‪ ۲۹۲‬قانون تجارت) ‪:‬‬
‫ماده ‪ ۲۹۲‬قانون تجارت ‪:‬‬
‫«پس از اقامه دعوی محکمه مکلف است به مجرد تقاضای دارنده براتی که به علت عدم تادیه اعتراض شده است معادل وجه برات را ازاموال مدعیعلیه به‬
‫عنوان تامین توقیف نماید‪».‬‬
‫مواردیکه قانونگذار در قانون چک و تجارت مقرر نموده که می توان بدون تودیع خسارت احتمالی تأمین خواسته گرفت ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا برای استفاده از مزیت قرار تأمین خواسته بدون تودیع خسارات احتمالی (بند ج ماده ‪ )108‬صرف واخواست و ثبت آن کفایت میکند یا ابالغ‬
‫واخواست نامه به مسئول پرداخت ضرورت دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬صرف واخواست و ثبت آن برای درخواست تأمین خواسته کافی است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬بر ای بهره مندی از مزیت قرار تأمین خواسته بدون تودیع خسارات احتمالی آیا واخواست باید در مدت ‪ 10‬روز انجام شود یا اگر خارج از این مدت‬
‫هم باشد این مزیت را از دست نخواهد داد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق دیدگاه حقوقدانان (دکتر شمس) واخواست ظرف ‪ 10‬روز ضروری نیست و در هر حال این مزیت را خواهد داشت اما رویه قضایی متفاوت‬
‫است و خارج از این مهلت قرار تأمین خواسته بدون تودیع خسارات احتمالی صادر نمی شود‪.‬‬
‫‪81‬‬
‫نتیجه ‪ :‬در آزمون نص قانون و دیدگاه حقوقدانان (دکتر شمس) مالک است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا بهره مندی چک از مزیت تأمین خواسته بدون تودیع خسارات احتمالی متوقف است بر واخواست چک یا گواهینامه عدم پرداخت صادره از‬
‫سوی بانک کافی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برگشت چک یا گواهی عدم پرداخت چک به منزله واخواست است‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬برای اینکه اسناد تجاری از مزیت صدور قرار تأمین خواسته بدون تودیع خسارات احتمالی بهره مند شود باید واخواست شوند و در مورد‬
‫چک برگشت آن و گواهی عدم پرداخت به منزله واخواست است‪.‬‬
‫استثنا در صالحیت محاکم کیفری ‪ :‬در آیین دادرسی کیفری آموختیم که اصوالً به دعاوی حقوقی در دادگاه های حقوقی و به دعاوی کیفری در دادگاه‬
‫های کیفری رسیدگی می شود مگر در دعوای حقوقی که به تبع دعوای کیفری مطرح شود‪ .‬حال اگر این دعوای حقوقی به تبع دعوای کیفری مطرح شد‬
‫و شخص نیز تأمین خواسته درخواست کرد باید تودیع خسارات احتمالی صورت بگیرد یا خیر؟‬
‫مثال ‪ :‬جرمی انجام شده و خسارات ناشی از جرم حقوقی است اما به تبع امر کیفری در دادگاه کیفری رسیدگی می شود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در مورد استثنایی که دادگاه کیفری به دعوای حقوقی رسیدگی می کند یعنی ضرر و زیان ناشی از جرم در این مورد آیا صدور قرار تأمین خواسته‬
‫مشروط است به تودیع خسارات یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬نیازی به تودیع خسارات نیست ‪.‬‬
‫جلسه سی و چهارم‬
‫بند د ‪ :‬اگر شما یک خواسته داشته باشید که نه مستند به سند رسمی بند الف و نه در معرض تضییع و تفریط باشد یا اینکه نتوان فوریت آن را اثبات‬
‫کرد و نه مستند به سند رسمی باشد آیا راهی برای تأمین خواسته وجود دارد؟ بله مطابق بند د ماده ‪108‬؛ اگر امکان درخواست تأمین خواسته به موجب‬
‫‪ 3‬بند اول ماده ‪ 108‬وجود نداشت‪ ،‬به موجب بند د باز هم امکان صدور قرار تأمین خواسته وجود دارد اما باید خسارات احتمالی تودیع شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما با تأمین خواسته‪ ،‬ماشین یا ملک یا حساب بانکی یک فرد را توقیف کنید‪ ،‬به موجب آنها خساراتی به شخص مقابل وارد می شود؛ اگر‬
‫خواسته شما باید تأمین شود و در امنیت قرار بگیرد خسارات طرف مقابل هم باید قابلیت جبران داشته باشد؛ در این صورت قانونگذار برای جمع این دو‬
‫مصلحت هم به خواهان تأمین خواسته می دهد و هم از او تأمین خسارت می خواهد تا خسارت احتمالی طرف مقابل در امنیت قرار بگیرد‪ .‬در نهایت باید‬
‫مبلغ به عنوان تودیع خسارت احتمالی در حساب دادگستری واریز شود تا قرار تأمین خواسته صادر شود و اموال خوانده توقیف و بازداشت شود و منع نقل‬
‫و انتقال صورت بگیرد‪ .‬اگر خواهان در دعوا پیروز شد پول تودیع شده به خواهان بازمیگردد اما اگر شکست خورد خسارت خوانده از محل این پول جبران‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که خواسته نه مستند به سند رسمی باشد و نه در معرض تضییع و تفریط و نه از قبیل اوراق تجاری واخواست شده‪ ،‬چگونه می توان‬
‫قرار تأمین خواسته گرفت؟‬
‫پاسخ ‪ :‬فقط با تودیع خسارات احتمالی یعنی خساراتی که ممکن است خوانده در نتیجه بازداشت اموالش متحمل گردد‪ ،‬البته خوانده فقط در صورتی‬
‫خواهد توانست جبران خسارت نماید که خواهان شکست خورده ب اشد و اال اگر خوانده محکوم شود خسارات ناشی از توقیف اموالش جبران نمی گردد‪.‬‬

‫نوع و میزان تأمین خسارات احتمالی‪ :‬در قرار دستور موقت حتماً باید تودیع خسارت احتمالی صورت میگرفت و صدور قرار دستور موقت متوقف بر‬
‫تودیع خسارت احتمالی بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا نوع تأمین خسارات احتمالی در تأمین خواسته و دستور موقت یکسان است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر نوع تامین خسارات احتمالی در این دو مورد متفاوت است‪ ،‬در تأمین خواسته به تصریح بند د ماده ‪ 108‬باید نقدی باشد اما در دستور موقت‬
‫می تواند نقدی یا مال یا ضمانت نامه باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا نوع و میزان تأمین در مورد خسارات احتمالی در قانون مشخص شده است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬نوع خسارات در بند د ماده ‪ 108‬تصریح شده است که باید نقدی باشد اما میزان خسارت در قانون تعیین نشده است و در تبصره ماده ‪ 108‬به نظر‬
‫و صالح دید دادگاه واگذار شده است البته با در نظر گرفتن میزان خواسته‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من دادرس هستم و شما قرار تأمین خواسته درخواست کرده اید‪ .‬من با درخواست شما موافقت می کنم اگر خواسته شما ‪ 1‬میلیارد باشد و من به‬
‫شما بگوییم ‪ 5‬میلیارد تأمین قرار بدهید تا من قرار تأمین خواسته را صادر کنم‪ ،‬در اینجا شما با توجه به تبصره ماده ‪ 108‬و قید «با در نظر گرفتن میزان‬
‫خواسته» از من می خواهید تا میزان تأمین را کاهش بدهم‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬باالترین میزان تأمین برای خسارات احتمالی از تأمین خواسته به میزان خود خواسته است البته معموال هم ‪ 10‬یا ‪ 15‬یا ‪ 20‬درصد میزان خواسته‬
‫است اما اگر تأمین از خواسته بیشتر بود دیگر میزان خو استه در نظر گرفته نشده است‪ .‬من تنها یک مورد دیده ام که دادگاه ‪ 100‬درصد میزان خواسته را‬
‫اخذ کند‪.‬‬
‫مهلت تودیع خسارت احتمالی ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا مهلت تودیع خسارت احتمالی یک مهلت قانونی است یا قضایی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قضایی است زیرا قانون تصریحی ندارد و تعیین مدت را به دادگاه واگذار نموده است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من ادعا می کنم که از خانم پور فرامرز یک میلیارد طلبکار هستم و یک رسید می آورم سپس درخواست تأمین خواسته میدهم تا حساب های‬
‫بانکی ایشان را ببندم ماشین ایشان را توقیف کنم و جلوی نقل و انتقال آپارتمانشان را هم بگیرم؛ در اینجا قانون و دادگاه مقرر کرده است که برای مثال‬
‫‪20‬درصد خواسته یعنی ‪ 200‬میلیون به حساب دادگستری واریز کنم برای جبران خسارات احتمالی خانم پور فرامرز که اگر منِ خواهان در دعوی شکست‬
‫خوردم در حالی که ‪ 300‬میلیون پول و یک ماشین ‪ 400‬میلیون توقیف کرده ام و جلوی نقل و انتقال آپارتمان ایشان را هم گرفته ام پس از دو سال‬
‫خسارت ایشان از محل پول تودیع شده در صندوق دادگستری پرداخت شود‪ .‬در اینجا اگر من به دادگاه بگویم که آقای قاضی من ‪ 200‬میلیون خود را‬
‫الزم دارم من می خواهم آن را پس بگیرم دادگاه این را قبول نمیکند چون قرار صادر و اجرا شده است و ماشین خانم پور فرامرز ‪ 15‬روز در پارکینگ بوده‬
‫است و ایشان نتوانسته آپارتمان خود را بفروشد؛ در حال حاضر خسارت تودیع شده متعلق حق غیر قرار گرفته است و فقط یک دستور روی کاغذ نیست‬
‫تا آن را لغو کنم بلکه دستور اجرا شده و ممکن است به خانم پور فرامرز ضرری وارد شده باشد؛ در اینجا تا زمانی که تکلیف دعوی مشخص نشود خسارت‬
‫احتمالی باز نمی گردد‪ .‬اما اگر من پس از صدور قرار و پیش از اجرا منصرف شده باشم امکان باز پس دادن تأمین وجود دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان استرداد مبالغی که به عنوان خسارت احتمالی تودیع شده وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بسته به مورد است؛ اگر قرار تأمین خواسته صادر و اجرا شده باشد خواهان حق استرداد مبالغ تودیع شده را نخواهد داشت زیرا متعلق حق غیر‬
‫قرار گرفته است اما اگر قرار اجرا نشده باشد خواهان می تواند تقاضای الغای قرار نماید و وجوهی را که به عنوان خسارت احتمالی تودیع نموده مسترد‬
‫نماید‪.‬‬
‫‪83‬‬
‫جلسه سی و پنجم‬
‫تفاوت توقیف مال منقول با مال غیر منقول ‪ :‬یک تفاوت مهم بین توقیف و تأمین اموال منقول و اموال غیر منقول وجود دارد؛ اگر مالی که توقیف‬
‫شده یک مال منقول باشد مانند یک خودرو توقیف‪ ،‬فیزیکی خواهد بود اما اگر مالی که مورد تأمین قرار گرفته و توقیف شده یک مال غیر منقول باشد‬
‫توقیف حقوقی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر خودرو شما توقیف شود به پارکینگ منتقل میشود و دیگر شما امکان استفاده از ماشین را ندارید اما اگر خانه شما توقیف شود چون توقیف‬
‫حقوقی است شما به استفاده خود از خانه ادامه می دهید اما دیگر نمی توانید آن را منتقل کنید و آن را بفروشید به همین دلیل است که میگوییم در‬
‫اموال غیرمنقول توقیف حقوقی است اما در اموال منقول توقیف فیزیکی است‪.‬‬
‫اولویت بین توقیف مال منقول و غیر منقول ‪ :‬معموالً توقیف مال منقول به شخص لطمه سریعتر و جدی ترین می زند به همین علت توقیف مال‬
‫منقول بهتر است اما ممکن است در شرایطی توقیف مال غیرمنقول موثرتر باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬یک کشاورز که با تراکتور خود به عمل کشاورزی می پردازد در صورتی که تراکتور را توقیف کنید آسیبی که به او میزنند جدی تر است مخصوصاً‬
‫اگر قصد فروش ملک خود را نداشته باشد‪.‬‬
‫جم بندی ‪:‬‬
‫سوال ‪ :‬توقیف و تأمین مال منقول با مال غیر منقول چه تفاوتی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬توقیف مال منقول هم مانع نقل و انتقال و هم مانع استفاده آن می گردد اما توقیف مال غیر منقول صرفاً مانع نقل و انتقال می گردد و نه استفاده؛‬
‫به بیان حقوقی توقیف در اموال منقول فیزیکی اما در اموال غیرمنقول حقوقی است معموالً در شرایط برابر توقیف مال منقول توصیه می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬منظور از شرایط برابر آن است که هر دو نوع مال برای شما کفایت کند اما گاهی طلب شما از میزان مال منقول بیشتر است بنابراین در این موارد‬
‫باید به سراغ مال غیر منقول بروید‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬توقیف و تأمین اموال منقول هم مانع نقل و انتقال و هم مانع استفاده میشود در حالی که در اموال غیر منقول مانع نقل و انتقال میشود اما مانع‬
‫استعمال و استفاده نمی شود‪.‬‬
‫تأمین خواسته در دعوی جلب ثالث ‪ :‬شما میدانید که ما یک سری دعاوی داریم به نام دعاوی طاری یعنی آن دسته از دعاوی که در میانه رسیدگی‬
‫مطرح میشوند‪ .‬دعاوی طاری چهار نوع هستند که یکی از دعاوی طاری جلب ثالث است‪ .‬همانطور که از نام دعوای جلب ثالث پیدا است وقتی شما در‬
‫حین رسیدگی شخص دیگری را وارد دعوا میکنید جلب ثالث کردهاید که به آن شخص مجلوب و به شما جالب میگویند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان درخواست تأمین خواسته علیه مجلوب ثالث هم وجود دارد یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله چون مجلوب ثالث خوانده به حساب می آید‪ .‬یعنی روند به همان صورتی پیش می رود که اگر شما از ابتدا علیه آن شخص اقامه دعوا می‬
‫کردید پیش می رفت‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬شخص ثالثی که با طرح دعوای طاری جلب ثالث‪ ،‬وارد دعوا می شود خوانده است و لذا می توان علیه او درخواست تأمین خواسته نمود‪.‬‬

‫تأمین خواسته در موارد توقیف دادرسی ‪ :‬اگر دادرسی متوقف و قرار توقیف دادرسی صادر شود آیا امکان درخواست تأمین خواسته در بازه توقیف‬
‫وجود دارد یا خیر؟ قاعده آن است که پیش از صدور حکم قطعی می توان درخواست تأمین خواسته کرد‪ ،‬زمانی که دادرسی موقت توقیف شده به معنای‬
‫عام کلمه جریان دادرسی وجود دارد چون هنوز پیش از صدور حکم قطعی است و لذا مانعی برای درخواست تأمین و صدور قرار تأمین وجود ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در مواردی دادرسی تمام می شود و در مواردی هم دعوا یا دادخواست رد میشود‪ ،‬که در این مبحث سر و کاری با این موارد نداریم؛ در قرار ها می‬
‫آموزیم که به دالیلی دادرسی برای مدتی مثل دو ماه متوقف می شود‪ ،‬در این بازه دو ماهه دادرسی فعالً متوقف شده است اما دعوا رد یا ساقط نشده و بعد‬
‫ادامه پیدا خواهد کرد مانند شخصی که مرخصی می گیرد در واقع این شخص در زمان مرخصی رابطه استخدامی خود را با آن نهاد از بین نمی رود‪ ،‬به‬
‫این صورت توقفی در فرآیند دادرسی به وجود آمده که در این بازه هم می توان درخواست تأمین کرد چرا که در معنای عام کلمه دادرسی هنوز در جریان‬
‫است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در جریان دادرسی زمانی که دادرسی توقیف شده است امکان درخواست تأمین وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله زیرا مطابق صدر ماده ‪ 108‬تا پیش از صدور حکم قطعی در جریان دادرسی امکان درخواست تأمین خواسته وجود دارد و در بازه زمانی توقیف‬
‫دادرسی در معنای عام کلمه دادرسی جریان دارد‪.‬‬
‫ماده ‪( : ۱۰۹‬ماده مرتبط ‪)۱۱۰‬‬
‫«در کلیه دعاوی مدنی اعم از دعاوی اصلی یا طاری و درخواستهای مربوط به امور حسبی به استثنای مواردی که قانون امور حسبی مراجعه به دادگاه را‬
‫مقرر داشته است‪ ،‬خوانده می تواند برای تادیه خسارات ناشی از هزینه دادرسی و حق الوکاله که ممکن است خواهان محکوم شود از دادگاه تقاضای تأمین‬
‫دادگاه در صورتی که تقاضای مزبور را با توجه به نوع و وضع دعوا و سایر جهات موجه بداند‪ ،‬قرار تأمین صادر می نماید و تا وقتی که خواهان تأمین ندهد‪،‬‬
‫دادرسی متوقف خواهد ماند و در صورتی که مدت مقرر در قرار دادگاه برای دادن تأمین منقضی شود و خواهان تأمین ندهد به درخواست خوانده قرار رد‬
‫دادخواست خواهان صادر می شود‪.‬‬
‫تبصره – چنانچه بر دادگاه محرز شود که منظور از اقامه دعوا تأخیر در انجام تعهد یا ایذای طرف یا غرض ورزی بوده‪ ،‬دادگاه مکلف است در ضمن صدور‬
‫حکم یا قرار‪ ،‬خواهان را به تأدیه سه برابر هزینه دادرسی به نفع دولت محکوم نماید‪».‬‬
‫توصیه درسی ‪ :‬باید ماده ‪ 109‬و ‪ 110‬را در کنار هم یاد بگیریم و بحث این دو ماده متفاوت از ماده ‪ 108‬است‪ .‬ماده ‪ 109‬و ‪ 110‬در مورد قرار تأمین‬
‫دعوای واهی است‪.‬‬
‫موضوع ‪ :‬تنها شباهتی که تأمین دعوای واهی با تأمین خواسته دارد همان لفظ تأمین و در امنیت قرار دادن می باشد اما یک نهاد کامالً متفاوت است؛ از‬
‫این جهت برخی از حقوقدانان به قانونگذار ایراد گرفتند چرا که نباید این موضوع بعد از ماده ‪ 108‬بیان می شد و جای آن در فصل ششم در مبحث تأمین‬
‫خواسته نبوده است‪ ،‬آنچه در مواد ‪ 109‬و ‪ 110‬مورد بررسی قرارگرفته تأمین خواسته نیست بلکه بحث تأمین دعوای واهی و قرار صادره‪ ،‬قرار تأمین دعوای‬
‫واهی است‪.‬‬
‫بررسی تبصره ماده ‪: ۱۰۹‬‬
‫* ایذا ‪ :‬آزار رساندن‬
‫‪85‬‬
‫مثال ‪ :‬شخصی نام خود را در کتاب گینس به این صورت ثبت کرده است که از هر کسی که ممکن بوده شکایت کرده است؛ از خانواده‪ ،‬وکیل‪ ،‬قاضی‪،‬‬
‫معلمان و ‪ ....‬ممکن است شخص به قصد ایذا و آزار علیه شخصی دعوای واهی کند که البته این یک ترفند است و شخصی یک دعوای واهی اقامه می کند‬
‫به جهت اینکه شخص جلب شده را بیابند‪ ،‬به این صورت که شخصی را مامور می کنند برای طرح دعوای واهی چون شخص جلب شده اقامه کننده دعوا‬
‫را نمی شناسد برای دفاع از خود در دادگاه حاضر می شود به این صورت شخص را می یابند و جلب می کنند‪.‬‬
‫اقدام ممکن در صورت اقامه دعوی واهی ‪ :‬گاهی شخص به دالیل مختلفی مثل غرض ورزی‪ ،‬آزار‪ ،‬به تاخیر انداختن تعهدات و ‪ ...‬دعوای واهی مطرح‬
‫می کند‪ .‬در صورتی که علیه شما دعوای واهی اقامه شود‪ ،‬می توانید درخواست تأمین کنید یعنی ادعا کنید که در جریان دادرسی متحمل خسارت می‬
‫شوید‪ ،‬خساراتی مانند حق الوکاله؛ در این صورت با درخواست تأمین دعوای واهی شما از خوانده می خواهید که هزینه ای که شما متحمل می شوید را‬
‫تأمین کند‪ .‬در این صورت اگر یک شخص علیه شما دعوایی را مطرح کرد که مبنایی نداشت و مشخص بود بر شما که شکست میخورد میتوانید درخواست‬
‫تأمین دعوای واهی کنید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ضمانت اجرای این تبصره ماهیت جزایی دارد و طرف مقابل مجازات می شود‪.‬‬
‫جلسه سی و ششم‬
‫مقدمه ‪ :‬موضوع ماده ‪ 109‬و ‪ 110‬تأمین دعوای واهی بود‪ .‬در واقع خوانده اینجا مدعی است که دعوایی که خواهان علیه اقامه کرده یک دعوای واقعی و‬
‫با مبنا نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه دعواهایی میتوان درخواست تأمین دعوای واهی نمود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در صدر ماده ‪ 109‬بیان شده است یعنی در همه دعاوی مدنی جز امور حسبی که مراجعه به دادگاه الزامی است می توان درخواست تأمین دعوای‬
‫واهی کرد‪.‬‬
‫انواع دعاوی ‪ :‬شما می دانید دعوی که مطرح می شود یا کیفری است که به آن شکایت می گوییم و یا حقوقی که به تعبیر دیگر به آن دعوی مدنی‬
‫میگوییم‪.‬‬
‫انواع دعاوی مدنی ‪ :‬دعاوی مدنی از جهتی به دعاوی اصلی و طاری و از جهت دیگر به دعاوی حسبی و غیر حسبی تقسیم می شوند‪.‬‬
‫دعاوی اصلی ‪ :‬بیشتر دعاوی که شما مالحظه میکنید دعاوی اصلی هستند برای مثال من و شما با هم اختالف داریم و من علیه شما اقامه دعوا می کنم‬
‫که این دعوا اصلی است‪.‬‬
‫دعاوی طاری ‪ :‬جمع آن طواری است‪ ،‬یک واژه عربی است مانند بسیاری از واژگان دیگر که در قانون به کار برده شده است و ریشه عربی دارد با این‬
‫تفاوت که در زبان عربی به آن طاری و طواری نمی گویند بلکه طارِئ و طَوارِئ می گویند‪ .‬اگر به کشورهای عربی سفر کرده باشید‪ ،‬واژه قسم الطوارئ به‬
‫معنی بخش اورژانس را دیده اید‪ .‬در آیین دادرسی مدنی هم تقریبا همان معنا را دارد چرا که دعاوی طاری به یکباره و ناگهانی هستند و در میانه یک‬
‫دعوا مطرح شود‪.‬‬
‫انواع دعاوی طاری ‪ :‬بر چهار نوع است؛ دعوی اضافی – دعوی تقابل – دعوی جلب ثالث – دعوی ورود ثالث‪.‬‬
‫• مثال دعوی اضافی ‪ :‬من خواهان و شما خوانده دعوایی را مطرح کردیم و در حال رسیدگی است در اینجا من ادعایی دارم و شما دفاع دارید؛ پس‬
‫از مدتی من دعوای دیگری مطرح میکنم که این دعوای اضافی است چرا که به عالوه دعوای قبلی آن را مطرح کرده ام‪.‬‬
‫• مثال دعوی تقابل ‪ :‬وقتی شما به عنوان خوانده علیه من اقامه دعوا کنید دعوای تقابل است یعنی شما می گویید‪ :‬زدی ضربه ای‪ ،‬ضربتی نوش کن‪.‬‬

‫• مثال جلب ثالث ‪ :‬در جلب ثالث من یا شما یا هر دوی ما یک نفر دیگر را که جزء طرفین دعوی نیست به داخل دعوا می آوریم‪.‬‬
‫• مثال ورود ثالث ‪ :‬ثالثی از دعوای من و شما خبر دار می شود و او هم وارد دعوا می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬شرایط و جزئیات دعاوی طاری را در خود این مبحث بررسی خواهیم کرد و کافی است بدانید که ما یک سری دعاوی اصلی داریم و یکسری دعاوی‬
‫طاری که چهار نوع هستند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در کدام یک از دعاوی طاری میتوان درخواست تأمین دعوای واهی کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در همه دعاوی طاری میتوان درخواست تأمین دعوای واهی کرد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬برخالف تأمین خواسته که خواهان درخواست کننده آن بود‪ ،‬در تأمین دعوای واهی خوانده درخواست آن را می دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬امور حسبی در مقابل چه اموری هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬طبق قاعده «تعرف االشیاء باضدادها» اشیا با ضد آن شناخته می شوند‪ .‬ما دعاوی طاری را با دعاوی اصلی شناختیم و امور حسبی هم در مقابل‬
‫امور ترافعی است‪ .‬اگر دادگاه فقط زمانی موظف و مکلف به رسیدگی شود که مرافعه ای و اختالفی باشد آن امر ترافعی است‪ ،‬یعنی هر زمانی که ورود بر‬
‫رسیدگی توسط دادگاه متوقف بر یک بحث و مجادله باشد‪ ،‬اما اگر امری که دادگاه به آن رسیدگی می کند در شمار مواردی باشد که بدون حدوث مرافعه‬
‫هم دادگاه موظف به رسیدگی است امر حسبی می باشد‪ .‬امور حسبی اموری هستند که دادگاه موظف به رسیدگی است و رسیدگی دادگاه متوقف بر حدوث‬
‫و وجود یک اختالف و مرافعه نیست مثل صدور حکم حجر یا رشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬خانومی که همسرش فوت کرده برای این که فرزندانش توانا به رسیدگی باشند از دادگاه درخواست حکم رشد می کند تا پس از صدور حکم رشد‬
‫خود قادر به تصمیم گیری باشند‪.‬‬
‫* مرافعه ‪ :‬لفظ مرافعه به معنای جدال و اختالف در برخی از مناطق هنوز به کار میرود مانند مناطق خراسان البته افرادی که پا به سن گذاشتن آن را به‬
‫کار می برند‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬در همه دعاوی مدنی میتوان درخواست تأمین دعوای واهی کرد چه اصلی و چه طاری‪ ،‬چه حسبی و چه ترافعی مگر در مواردی که قانون‬
‫امور حسبی بیان داشته که باید به دادگاه ارجاع شود در این موارد چون خود قانون الزم دانسته است دیگر نمیتوان تأمین دعوای واهی درخواست کرد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬استثنا دیگر در ماده ‪ 110‬بیان شده است به عبارتی ماده ‪ 110‬مخصص ماده ‪ 109‬می باشد که در ادامه آن را بررسی خواهیم کرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه میتواند راساً قرار تأمین دعوای واهی صادر نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر دادگاه نمی تواند بدون درخواست خوانده قرار تأمین دعوای واهی صادر کند و صدور این قرار مستلزم درخواست خوانده است‪.‬‬
‫هزینه های متحمل بر خوانده ‪ :‬هزینه دادرسی باید توسط خواهان پرداخت شود و منظور از هزینه دادرسی که توسط خوانده پرداخت می شود هزینه‬
‫هایی مثل کارشناسی و ‪ ....‬است‪ ،‬همین طور حق الوکاله هم باید توسط او پرداخت شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬با توجه به اینکه خواهان موظف است هزینه دادرسی را بپردازد تأمین دعوای واهی چه جایگاهی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خوانده هم ممکن است در جریان دادرسی متحمل هزینه گردد برای مثال هزینه کارشناسی و حق الوکاله وکیل و ‪...‬‬
‫مرور ‪ :‬در دستور موقت و تأمین خواسته و تأمین دعوای واهی مشترکاً این سوال مطرح میشود که نوع تأمین چیست و چه موردی می تواند به عنوان‬
‫تأمین باشد‪ .‬گفتیم که نوع تأمین در تأمین خواسته وجه نقد و در دستور موقت وجه نقد و غیر آن بود‪ .‬اکنون نوع تأمین در دعوای واهی را بیان می کنیم‪.‬‬
‫‪87‬‬
‫سوال ‪ :‬نوع تأمین در قرار تأمین دعوای واهی چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برخالف تأمین خواسته و دستور موقت که قانون نوع تأمین را مقرر نموده و در تأمین خواسته فقط وجه نقد را مورد پذیرش قرار داده و در دستور‬
‫موقت وجه نقد و غیر آن را پذیرفته‪ ،‬در تأمین دعوای واهی نسبت به نوع آن سکوت نموده است می توان گفت نوع تأمین به دادرس واگذار شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار تأمین دعوای واهی باید ابالغ گردد و آیا قابلیت شکایت دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار تأمین دعوای واهی به خواهان ابالغ می شود اما قابلیت شکایت ندارد‪.‬‬
‫امکان معافیت از پرداخت تأمین ‪ :‬شما می دانید که یک سری نهادها مانند بنیاد مستضعفین از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستند و همین طور اگر‬
‫شما خواهان باشید و اعسار شما از هزینه دادرسی توسط دادگاه قبول شود از پرداخت هزینه دادرسی به صورت موقت معاف هستید‪ .‬گاهی خواهان معسر‬
‫است یعنی توان پرداخت هزینه دادرسی را ندارد و دادگاه آن را پذیرفته‪ .‬سوال در این مورد آن است که آیا این دسته از افراد از پرداخت تأمین دعوای‬
‫واهی معاف هستند یا خیر؟ به علت اینکه قرار تأمین واهی حق اشخاص است و نه دولت از پرداخت تأمین دعوای واهی معاف نیستند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دولت و نهادهایی مانند بنیاد مستضعفان و خواهان معسر یعنی خواهانی که دادگاه اعسار او از پرداخت هزینه دادرسی را پذیرفته است از دادن‬
‫تأمین دعوای واهی معاف هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‬
‫جلسه سی و هفتم‬
‫مدت تأمین دعوی واهی ‪ :‬اگر شما درخواست تأمین دعوای واهی بدهید و دادگاه آن را بپذیرد‪ ،‬نوع آن به علت سکوت قانون به نظر به دادگاه سپرده‬
‫شده است و میزان آن باید متناسب با هزینه دادرسی و حق الوکاله خوانده باشد؛ اما مدت سپردن تأمین دعوای واهی به چه صورت خواهد بود؟ مدت در‬
‫تأمین خواسته ده روز و در دستور موقت ‪ 20‬روز است که این مواعد هر دو قانونی هستند‪ .‬مهلت ده روزه در تأمین خواسته و ‪ 20‬روزه در دستور موقت به‬
‫وسیله قانون مشخص شده است اما در مورد تأمین دعوای واهی نه در ماده ‪ 109‬و نه در ماده ‪ 110‬موضوعی تحت عنوان مدت تأمین دعوای واهی نمی‬
‫بینید‪ ،‬بنابراین مدت قانونی مشخصی ندارد و توسط قاضی تعیین می شود پس این موعد قضایی است‪.‬‬
‫انواع مواعد ‪ :‬اگر موعد توسط قانون تعیین شده باشد قانونی است و اگر قانون آن را تعیین نکرده باشد و خود قاضی موعد مشخص نماید این موعد قضایی‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مهلت دادن تأمین دعوای واهی چقدر است؟ آیا قانونی است یا قضایی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برخالف مهلت ده روزه تأمین خواسته و ‪ 20‬روزه دستور موقت که توسط قانون تعیین شده‪ ،‬در تودیع تأمین دعوای واهی مهلت قانونی وجود‬
‫ندارد‪ ،‬موعد قضایی و بسته به نظر دادرس است‪.‬‬
‫عدم تودیع تامین در مهلت مقرر ‪ :‬اگر خواهان دادخواستی تقدیم کرد و خوانده درخواست تأمین دعوای واهی کرد و دادگاه مهلتی تعیین نمود اما‬
‫خواهان در مهلت مقرر‪ ،‬تأمین مشخص شده را تودیع ننمود تکلیف چیست؟ ماده ‪ 109‬به این سوال پاسخ داده است که در این صورت قرار رد دادخواست‬
‫خواهان صادر می شود اما این قرار رأساً صادر می شود یا باید به درخواست خوانده باشد؟ همانطور که دادگاه نمیتوانست راساً قرار تأمین دعوای واهی را‬
‫صادر کند و حتماً باید به درخواست خوانده می بود‪ ،‬رد دادخواست هم نمی تواند رأساً توسط دادگاه صادر شود بلکه باید به درخواست خوانده باشد‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬در صورتی که خواهان در موعد قضایی تعیین شده تأمین را نسپارد چه قراری و چگونه صادر می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار رد دادخواست خواهان صادر می شود و به درخواست خوانده هم دادگاه آن را صادر می نماید خالصه آنکه دادگاه نمی تواند رأساً قرار رد‬
‫دادخواست را صادر کند‪.‬‬
‫تبصره ماده ‪ 109‬در جلسه های قبل بررسی شد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۰‬‬
‫«در دعاویی که مستند آنها چک یا سفته یا برات باشد و همچنین در مورد دعاوی مستند به اسناد رسمی و دعاوی علیه متوقف‪ ،‬خوانده نمی تواند برای‬
‫تأمین خسارات احتمالی خود تقاضای تأمین نماید‪».‬‬
‫موضوع ‪ :‬ماده ‪ 110‬مخصص ماده ‪ 109‬است‪ .‬ماده ‪ 109‬قرار تأمین دعوای واهی را بیان کرد و ماده ‪ 110‬که مخصص ماده ‪ 109‬می باشد استثنایی را‬
‫بیان کرده که در این مورد امکان صدور قرار دعوای واهی نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در کدام دعاوی خوانده حق تقاضای تأمین دعوای واهی را ندارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬موارد آن به طور مشخص در ماده ‪ 110‬بیان شده است‪.‬‬
‫به طور کلی در ‪ 3‬مورد از دعاوی قرار تأمین دعوی واهی قابل درخواست نمی باشد‪:‬‬ ‫•‬
‫‪ .1‬دعوی مستند به چک و سفته و برات باشد‪.‬‬
‫‪ .2‬دعوی مستند به اسناد رسمی باشد‪.‬‬
‫‪ .3‬دعوی علیه متوقف باشد‪.‬‬
‫چک و سفته و برات ‪ :‬اسناد تجاری به معنای خاص هستند‪.‬‬
‫عدم شمول ماده ‪ ۱۱۰‬بر اسناد عادی الزم االجرا ‪ :‬اسناد عادی الزم االجرا که ماهیتاً سند عادی هستند اما ویژگی های سند الزم االجرا را دارند و‬
‫اجرائیات ثبت می تواند آن را اجرا کند مشمول ماده ‪ 110‬نمی شوند چرا که این ماده به اسناد رسمی تصریح کرده است‪ .‬بهعبارتی اسناد عادی الزم االجرا‬
‫تخصصاً از ماده ‪ 110‬خارج هستند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اسناد عادی الزم االجرا هم مشمول ماده ‪ 110‬قرار می گیرند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر آنچه مورد تصریح قرار گرفته اسناد رسمی است و اسناد عادی الزم االجرا تخصصاً خارج هستند و خروج موضوعی دارند‪.‬‬
‫دعاوی علیه متوقف ‪ :‬در حقوق تجارت و در مبحث ورشکستگی تعریف و احکام متوقف مشخص می شود‪ .‬پیش از صدور حکم ورشکستگی تاجر‪ ،‬یک‬
‫بازه زمانی تحت عنوان توقف وجود دارد‪ .‬اگر من یا شما تاجر باشیم و در معرض ورشکستگی قرار بگیریم قبل از ورشکستگی متوقف می شویم‪ .‬دوران‬
‫توقف یک حالت ویژه است که احکام خاصی دارد‪ ،‬در این دوره برخی از معامالت نباید انجام شود و حتی ممکن است معامالت این دوره بعداً باطل اعالم‬
‫شود‪ .‬متوقف شخصی است که از ادای دیون متوقف شده و در معرض ورشکستگی است اما هنوز حکم ورشکستگی او صادر نشده است‪.‬‬
‫گفتیم ماده ‪ 109‬و ‪ 110‬موضوعی مستقل است از تأمین خواسته بود که به علت ترتیب قانون آنها را در میانه مبحث تأمین خواسته بررسی کردیم و اکنون‬
‫به ادامه مباحث تأمین خواسته می پردازیم‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۱‬‬
‫«درخواست تأمین از دادگاهی می شود که صالحیت رسیدگی به دعوا را دارد‪».‬‬
‫شما به عنوان خواهان زمانی که میخواهید درخواست تأمین خواسته کنید و خواسته خود را در امنیت قرار بدهید باید این درخواست را از دادگاه صالح به‬
‫رسیدگی دعوا بخواهید‪.‬‬
‫مرجع صالح ‪ :‬دانستید که درخواست تأمین خواسته می تواند قبل از اقامه دعوا یا ضمن دادخواست یا بعد از آن و در جریان رسیدگی باشد‪ .‬مخصوصاً در‬
‫زمانی که تأمین خواسته قبل از تقدیم دادخواست می باشد تعیین دادگاه صالح اهمیت پیدا می کند‪ .‬در این صورت فرض را بر این می گیریم که می‬
‫خواهیم دعوای اصلی را اقامه کنیم به این شکل درخواست تأمین خواسته را هم به همان دادگاه می دهیم‪ .‬در صورتی که درخواست تأمین خواسته ضمن‬
‫دعوای اصلی باشد مشخصاً همراه با دادخواست به دادگاه تقدیم می شود و اگر درخواست تأمین خواسته در جریان رسیدگی باشد به همان شعبه رسیدگی‬
‫کننده به دعوای اصلی تقدیم می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬منظور از صالحیت در اینجا هم صالحیت ذاتی و هم صالحیت محلی است‪.‬‬
‫ارجحیت در زمان درخواست تأمین خواسته ‪ :‬معموالً تأمین خواسته قبل از دعوای اصلی انجام می شود تا ابتدا مال توقیف شود سپس اقامه دعوا‬
‫صورت بگیرد‪ ،‬یکی به دلیل آنکه ممکن است در زمان اقامه دعوا مال مخفی یا منتقل شود و دیگری آنکه اگر تأمین نسبت به مال مهمی صورت بگیرد‬
‫خود شخص دین را پرداخته و درخواست رفع توقیف مال را می دهد‪.‬‬
‫عدم لزوم وحدت شعب رسیدگی کننده به درخواست تامین و دعوی اصلی ‪ :‬شما به دادگاه حقوقی شهرکرد رفته و درخواست تأمین خواسته داده‬
‫اید زمانی که دعوای اصلی را اقامه می کنید لزوماً به همان شعبه نمی رود‪ ،‬چون دادگاه ها شعب متعددی دارند‪ ،‬ممکن است تأمین خواسته شما به شعبه‬
‫سه و دعوای اصلی شما به شعبه هفت برود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مرجع صالح برای درخواست تأمین خواسته چه دادگاهی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر درخواست تأمین خواسته قبل از طرح دعوای اصلی باشد‪ ،‬درخواست در دادگاهی به عمل می آید که مطابق قواعد عام صالحیت صالح به‬
‫رسیدگی نسبت به دعوای اصلی باشد‪ ،‬هم از حیث صالحیت ذاتی و هم از حیث صالحیت محلی‪ .‬اگر درخواست تأمین خواسته در جریان دادرسی باشد‬
‫درخواست به همان شعبه ای داده می شود که دعوای اصلی به آن ارجاع شده و اگر ضمن دادخواست باشد در دادگاه صالح به رسیدگی به اصل دعوا‬
‫رسیدگی خواهد شد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در ماده ‪ 111‬منظور از صالحیت هم صالحیت ذاتی و هم صالحیت محلی است و مراد اصل دادگاه است نه شعبه‪ ،‬ممکن است به درخواست تأمین‬
‫خواسته یک شعبه از دادگاه صالح و به اصل دعوا شعبه دیگری رسیدگی کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۲‬‬
‫«در صورتی که درخواست کننده تأمین تا ده روز از تاریخ صدور قرار تأمین نسبت به اصل دعوا دادخواست ندهد‪ ،‬دادگاه به درخواست خوانده‪ ،‬قرار تأمین‬
‫را لغو می نماید‪».‬‬
‫توصیه درسی ‪ :‬این ماده موضوع مهمی را بیان میکند‪.‬‬

‫جلسه سی و هشتم‬
‫مهلت اقامه دعوی ‪ :‬از جانب خواهان درخواست تأمین خواسته شده و قرار تأمین خواسته از سوی دادگاه صادر شده است از تاریخ صدور قرار و نه تاریخ‬
‫ابالغ خواهان ده روز مهلت دارد تا دعوای اصلی خود را اقامه کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ضمانت اجرای عدم اقامه اصل دعوا در بازه زمانی ده روزه از تاریخ صدور قرار تأمین چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬لغو قرار تأمین توسط دادگاه به درخواست خوانده (دادگاه نمی تواند راساً قرار را لغو نماید)‪.‬‬
‫استثنا ‪ :‬دو مورد متفاوت وجود دارد یکی ماده ‪ 292‬قانون تجارت و دیگری ماده ‪ 218‬مکرر قانون مدنی؛ تفاوت ماده ‪ 292‬قانون تجارت و ‪ 218‬مکرر‬
‫قانون مدنی با بقیه موارد تأمین خواسته در قانون آیین دادرسی مدنی آن است که در این دو مورد درخواست تأمین خواسته قبل از اقامه دعوای اصلی‬
‫مجاز نمی باشد هرچند که اصوالً طبق قانون آیین دادرسی مدنی ممکن است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۱۸‬مکرر قانون مدنی ‪:‬‬
‫«هرگاه طلبکار به دادگاه دادخواست داده دالیل اقامه نماید که مدیون برای فرار از دین‪ ،‬قصد فروش اموال خود را دارد‪ ،‬دادگاه می تواند قرار توقیف اموال‬
‫وی را به میزان بدهی او صادر نماید‪ ،‬که در این صورت بدون اجازه دادگاه حق فروش اموال را نخواهد داشت‪».‬‬
‫ماده ‪ ۲۱۸‬مکرر ق‪ .‬م‪ : .‬این ماده مورد نقد حقوقدانان قرار گرفته است البته نه از جهت محتوا بلکه از این جهت که نباید در قانون مدنی بیان می شد‬
‫چرا که موضوع آن «حقوق تضمین کننده» و مربوط به آیین دادرسی است‪ .‬چون بحث قبلی در مورد معامالت صوری و به قصد فرار از دین بوده در ماده‬
‫‪ 218‬مکرر یک قاعده شکلی و تضمین کننده در مورد تأمین خواسته هم گفته شده است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۹۲‬قانون تجارت ‪:‬‬
‫«پس از اقامه دعوی محکمه مکلف است به مجرد تقاضای دارنده براتی که به علت عدم تادیه اعتراض شده است معادل وجه برات از اموال مدعی علیه به‬
‫عنوان تأمین توقیف نماید‪».‬‬
‫ماده ‪ ۲۹۲‬ق‪.‬ت‪ : .‬این ماده در مورد اسناد تجاری و برات است‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬در مورد ماده ‪ 292‬قانون تجارت و همچنین ماده ‪ 218‬مکرر قانون مدنی قبل از اقامه دعوای اصلی درخواست تأمین خواسته ممکن نیست‬
‫که این خالف قاعده می باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۳‬‬
‫«درخواست تأمین در صورتی پذیرفته می شود که میزان خواسته معلوم یا عین معین باشد‪».‬‬
‫شرط اختصاصی درخواست ‪ :‬در کنار ماده ‪ 108‬به ماده ‪ 113‬پرداختیم‪ .‬برای درخواست قرار تأمین خواسته شرایط عمومی اقامه دعوا الزم است و عالوه‬
‫بر آن یک شرط اختصاصی هم دارد و شرط اختصاصی آن است که درخواست تأمین خواسته تنها زمانی پذیرفته می شود که میزان خواسته معلوم یا عین‬
‫معین باشد و قابلیت بازداشت داشته باشد اما در مورد دستور موقت انجام فعل یا ترک آن هم ممکن بود در نتیجه دستور موقت از این حیث بسیار گسترده‬
‫تر از تأمین خواسته می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرط اختصاصی تأمین خواسته چیست؟‬
‫‪91‬‬
‫پاسخ ‪ :‬خواسته باید معلوم یا عین معین باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬منقول یا غیرمنقول بودن عین معین تفاوتی در تأمین خواسته ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در مورد الزام به انجام کار یا خودداری از انجام کار امکان تأمین خواسته وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برخالف دستور موقت تأمین خواسته نسبت به الزام به انجام کار یا خودداری از انجام کار ممکن نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۴‬‬
‫«نسبت به طلب یا مال معینی که هنوز موعد تسلیم آن نرسیده است‪ ،‬در صورتی که حق مستند به سند رسمی و در معرض تضییع یا تفریط باشد می‬
‫توان درخواست تأمین نمود»‬
‫توصیه درسی ‪ :‬این ماده بسیار مهم و سوال خیز است و در آزمون های متفاوتی مورد سوال قرار گرفته‪ ،‬علت مهم بودن این ماده استثنایی بودن آن است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬یکی از شرایط عمومی اقامه دعوا آن است که دعوا منجز باشد یعنی معلق و مشروط و مؤجل نباشد‪.‬‬
‫• معلق نباشد یعنی وابسته به امر احتمالی و معلق علیه نباشد‪.‬‬

‫• مشروط نباشد یعنی متوقف بر تحقق یک شرط نباشد‪.‬‬
‫• مؤجل نباشد یعنی اجل و مدت نداشته باشد‪.‬‬
‫استثنا ‪ :‬ماده ‪ 114‬یک حالت استثنایی را بیان کرده در مورد طلب یا مالی که مؤجل می باشد‪ ،‬یعنی طلبی که در حال حاضر قابلیت مطالبه ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما از من ‪ 500‬میلیون می خواهید به سررسید شش ماه دیگر نمی توانید در حال حاضر ‪ 500‬میلیون را از من مطالبه کنید چون هنوز منجز‬
‫نشده و مؤجل است اما متوجه می شوید که من همه اموال خود را فروخته و تبدیل به ارز کردهام و آنها را از کشور خارج می کنم‪ .‬در این صورت حق شما‬
‫در معرض تضییع و تفریط قرار دارد‪ ،‬در این شرایط با اینکه شما نمی توانید طلب خود را مطالبه کنید اما امکان تأمین آن را دارید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬با اجتماع چه شرایطی می توان نسبت به خواسته مؤجل درخواست تأمین کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ 114‬دو شرط به نحو عام مجموعی برای تأمین طلب مؤجل مقرر کرده است یعنی هر دو باید با هم باشد؛ اوالً مستند دعوا فقط سند رسمی‬
‫باشد و دوماً در معرض تضییع و تفریط باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬معجل یعنی فوری‪ ،‬مؤجل یعنی مدت دار‪.‬‬
‫زمان اقامه دعوی‪ :‬فرض کنیم سررسید طلب شما از من برای ‪ 6‬ماه دیگر است و شما در دادگاه درخواست تأمین کرده و چون شرایط ماده ‪ 114‬موجود‬
‫بوده یعنی مستند خواسته شما سند رسمی‪ ،‬در معرض تضییع و تفریط بوده و در دادگاه احراز شده دادگاه قرار تأمین صادر کرده است‪ ،‬در این مورد‬
‫استثنایی زمان اقامه دعوا ده روز پس از سررسید خواهد بود برخالف قاعده که ‪ 10‬روز پس از صدور قرار تأمین خواسته است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در موضوع ماده ‪ 114‬مدت ده روزه اقامه دعوای اصلی از چه زمانی شروع می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬پس از رسیدن موعد (اجل) ده رو فرصت است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۵‬‬

‫«در صورتی که درخواست تأمین شده باشد مدیر دفتر مکلف است پرونده را فوری به نظر دادگاه برساند‪ ،‬دادگاه بدون اخطار به طرف‪ ،‬به دالیل درخواست‬
‫کننده رسیدگی نموده‪ ،‬قرار تأمین صادر یا آن را رد می نماید‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬درخواست تأمین خواسته دارای فوریت است و نمی شود به آن بعد از مدت طوالنی رسیدگی کرد‪ ،‬معموالً به این صورت است که پس از درخواست‬
‫مدیر دفتر یا خود درخواست دهنده درخواست تأمین خواسته را به شعبه می برد‪ ،‬در حالت معمول در دو یا سه روز میتوان درخواست تأمین خواسته را‬
‫گرفت‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر درخواست ناقص باشد باز هم تکلیف ماده ‪ 115‬بر عهده مدیر دفتر است یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله مدیر دفتر باید درخواست را به نظر دادگاه برساند هر چند که درخواست ناقص باشد‪ .‬به عبارت دیگر مدیر دفتر نمی تواند راساً به دلیل نقص‬
‫درخواست آن را به دادگاه ارائه نکند‪.‬‬
‫جلسه سی و نهم‬
‫سوال ‪ :‬آثار تامین خواسته نسبت به خواهان‪ ،‬خوانده و ثالث چیست؟‬
‫پاسخ ‪:‬‬
‫آثار اجرای قرار تامین خواسته نسبت به خواهان ‪:‬‬
‫‪ .۱‬برای او نسبت به سایر طلبکاران حق تقدم ایجاد می نماید‪.‬‬
‫‪ .۲‬مال توقیف شده در راستای اجرای قرار تأمین خواسته را مصون و محفوظ از تضییع و تفریط و غیره می دارد‪.‬‬
‫آثار اجرای قرار تامین خواسته نسبت به خوانده ‪ :‬یک اثر قطعی و حتمی علیه او و یک اثر احتمالی به نفع او وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .۱‬اثر حتمی و قطعی نسبت به خوانده آن است که از نقل و انتقال اموال بازداشت شده منع می شود‪.‬‬
‫‪ . ۲‬عالوه بر این‪ ،‬یک اثر احتمالی هم دارد که به نفع خوانده است و آن هم استحقاق مطالبه خسارات ناشی از اجرای قرار تامین خواسته است‪.‬‬
‫آثار تامین خواسته نسبت به خواهان ‪ :‬شما به عنوان خواهان درخواست تامین خواسته کردهاید و قرار تامین خواسته علیه من صادر و اجرا شده است‪.‬‬
‫نسبت به شما که خواهان هستید‪ ،‬تامین خواسته دو اثر دارد؛ اوالً برای شما حق تقدم به وجود می آورد یعنی اگر من طلبکاران دیگری هم داشته باشم‬
‫شما با بازداشت خودرو یا آپارتمان من نسبت به سایرین حق تقدم خواهید داشت و ابتدا طلب شما پرداخت خواهد شد و مابقی آن به سایر طلبکاران‬
‫پرداخت میشود‪ .‬ثانیاً مال را از تضییع و تفریط مصون می کند (آپارتمان یا ماشین من از نقل و انتقال و فروش و ‪ ...‬حفظ می شود) ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در تامین خواسته هم باید مستثنیات دین رعایت شود‪.‬‬
‫حق تقدم ‪ :‬در مبحث ورشکستگی حقوق تجار ت به طور مفصل به حق تقدم خواهیم پرداخت اما اکنون به آن اشاره ای خواهیم کرد‪ .‬زمانی که شخصی‬
‫متوقف از پرداخت دیون خود می شود و توان پرداخت همه بدهی ها را ندارد صفی از طلبکاران شکل می گیرد و اصل بر آن است که هیچ طلبکاری بر‬
‫دیگری مزیت ندارد‪ .‬بر فرض اینکه اموال من به عنوان بدهکار کفایت پرداخت نصف دیونم را کند و بدهی های من ‪ 100‬میلیارد است و کالً ‪ 50‬میلیارد‬
‫دارایی دارم‪ ،‬در این صورت اگر شما یک میلیارد از من بخواهید تنها ‪ 500‬میلیون می توانید از دارایی من اخذ نمایید و ‪ 500‬میلیون دیگر تا زمانی که بر‬
‫‪93‬‬
‫دارایی من افزوده ن شود پرداخت نخواهد شد‪ .‬اما اگر شما یک اقدام حقوقی انجام دهید و ماشین یا آپارتمان من را به ارزش یک میلیارد توقیف کنید‪ ،‬برای‬
‫شما حق تقدم ایجاد میشود و در نتیجه ی آن شما در صف طلبکار ها قرار نمی گیرید و جایگاه شما باالتر از سایر طلبکارها خواهد بود‪.‬‬
‫یعنی نسبت به اموال توقیف شده ابتدا باید بدهی شما به طور تمام و کمال پرداخت شود و باقی آن به سایر طلبکار ها پرداخت خواهد شد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما یک خودرو دو میلیاردی را توقیف کرده باشید ابتدا یک میلیارد بدهی شما پرداخت خواهد شد سپس یک میلیارد باقی مانده به نسبت‬
‫بدهی طلبکاران بین آنها تقسیم می شود‪.‬‬
‫مالک حق تقدم ‪ :‬از زمان بازداشت و توقیف خواهد بود و هر کسی که زودتر از سایرین توقیف را انجام داد حق تقدم به نفع او به وجود خواهد آمد‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬اصوالً همه طلبکاران برابر هستند بنابراین اگر دارایی بدهکار کفایت پرداخت تمام طلب همه طلبکاران را ننماید به نسبت پرداخت خواهد‬
‫شد‪ .‬اجرای قرار تامین خواسته و توقیف مال برای توقیف کننده نسبت به مال توقیف شده حق تقدم ایجاد می نماید بدین معنا که از محل مال توقیف‬
‫شده بدهی و دین پرداخت میشود و اگر مالی اضافه باشد به دیگر طلبکاران پرداخت خواهد شد‪ .‬آنچه مالک است برای ایجاد حق تقدم تاریخ توقیف مال‬
‫است یعنی هر کس زودتر مال را توقیف نموده حق تقدم خواهد داشت‪ .‬نوع برگ الزم االجرا و نیز مرجع صدور برگ الزم االجرا و همچنین تاریخ صدور‬
‫برگ الزم االجرا و ‪ ...‬مالک نیست و فقط و فقط تاریخ بازداشت مال مالک است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من و شما هر دو طلبکار یک نفر هستیم‪ ،‬من شش ماه قبل یک دستور توقیف مال گرفته ام چه از اجرائیات ثبت و چه دادگاه و‪ ...‬شما دستور توقیف‬
‫مال را دیروز گرفته اید و امروز هم مال را بازداشت کرده اید‪ ،‬در اینجا شما حق تقدم دارید چون مالک تاریخ بازداشت است و نه تاریخ های دیگر‪.‬‬
‫مصونیت از تضییع و تفریط ‪ :‬مال غیر منقول از نقل و انتقال یعنی از نظر حقوقی حفظ می شود اما مال منقول به حافظ سپرده میشود‪ .‬برای مثال‬
‫خودرو در پارکینگ نگهداری خواهد شد و از دسترس خوانده خارج می شود‪.‬‬
‫جمع بندی‪ :‬دومین اثر اجرای قرار تامین خواسته به نفع خواهان مصونیت مال بود‪ .‬قاعدتاً بازداشت اموال غیرمنقول آنرا از نقل و انتقال مصون می نماید‬
‫و بازداشت اموال منقول عالوه بر من مصونیت از نقل و انتقال مستلزم گرفتن مال از خوانده و سپردن آن به حافظ است‪ .‬حافظ ‪ :‬یعنی شخصی که از مال‬
‫حفاظت می کند‪.‬‬
‫آثار تامین خواسته نسبت به خوانده ‪ :‬این قرار نسبت به خوانده یک اثر قطعی و حتمی و یک اثر احتمالی دارد‪ .‬اثر قطعی علیه خوانده است و اثر‬
‫احتمالی در صورتی که وجود داشته باشد به نفع خوانده است‪.‬‬
‫اثر قطعی که اجرای قرار تامین خواسته علیه خو انده دارد آن است که حق نقل و انتقال نسبت به مال توقیف شده را ندارد چون جلوی انتقال آن از لحاظ‬
‫حقوقی و فیزیکی گرفته شده است‪.‬‬
‫اثر احتمالی که به نفع خوانده می باشد آن است که اگر خواهان در دعوی اصلی پیروز نشود‪ ،‬خوانده استحقاق مطالبه خساراتی را خواهد داشت که در‬
‫نتیجه توقیف متحمل شده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬یکی از ویژگی های حق مالی آن است که دارنده می تواند هر نوع انتفاع و تصرفی اعم از حقوقی و مادی در آن داشته باشد اما زمانی که مال توقیف‬
‫شود دارنده ی حق‪ ،‬از این اختیارات منع می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬البته راه های فراری هم وجود دارد؛ برای مثال مدیون به اشخاصی که اعتماد دارد چک می دهد تا آن ها اموال او را توقیف نمایند و عمال اموال در‬
‫اختیار او باقی بماند‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬شخصی در یکی از شهر ها در کار مصالح ساختمانی بود‪ ،‬سنگ هایی که به فروش نمی رفت را جمع آوری می کرد و به افرادی می داد‬
‫که باید برای توقیف‪ ،‬مال معرفی می کردند‪ .‬با اینکه در بازار این اموال به فروش نمی رفت اما کارشناس برای آن ها قیمتی تعیین می کرد‪ .‬حاال اموال یا‬
‫در مزایده به فروش می رفت یا طلبکار باید خودش آن اموال را دریافت می کرد‪.‬‬

‫جلسه چهلم‬
‫مقدمه ‪ :‬شما خواهانید و من خوانده‪ ،‬درخواست تامین خواسته کردید دادگاه موافقت کرده و قرار تأمین خواسته را صادر نموده و شما بدینوسیله یک‬
‫خودرو و یک آپارتمان را توقیف کرده اید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬توقیف چه تاثیراتی برای خوانده و خواهان و چه تاثیراتی برای ثالث خواهد داشت؟‬
‫تاثیرات قرار تأمین خواسته برای خواهان دو مورد است ‪:‬‬
‫‪ .۱‬برای خواهان حق تقدم ایجاد میکند و ‪ .۲‬اموال را از تفریط و تضییع محفوظ نگه میدارد‪.‬‬
‫قرار تأمین خواسته برای خوانده دو اثر دارد‪:‬‬
‫‪ .۱‬اثر حتمی و قطعی علیه خوانده که خوانده ممنوع میشود از نقل و انتقال و تصرف حقوقی در اموال‬
‫‪ .۲‬اثر احتمالی‪ ،‬به نفع خوانده است که به موجب آن خوانده استحقاق پیدا میکند خساراتی که در نتیجه اجرای قرار تأمین خواسته متحمل شده است از‬
‫خواهان مطالبه کند و از محل تودیع خسارات خواهان برداشت کند‪.‬‬
‫اثر حتمی قرار تامین خواسته نسبت به خوانده ‪ :‬در اثر اول خوانده نمی تواند مال و اموال را مورد انتقال قرار دهد با این تفاوت که اگر مال غیر منقول‬
‫است فقط جلوی نقل و انتقال حقوقی و تصرفات حقوقی گرفته میشود اما اگر مال منقول است مال از کنترل خوانده هم خارج میشود یعنی استیفا هم‬
‫نمیتواند انجام دهد پس آپار تمان در تصرف فیزیکی باقی میماند و از منافعش مانند سکونت استفاده میکند اما نسبت به خودرو‪ ،‬خودرو به پارکینگ‬
‫فرستاده شده و نه امکان نقل و انتقاالت حقوقی هست و نه امکان استفاده کردن‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬مطابق مقررات قانون اجرای احکام مدنی نسبت به مال توقیف شده هرگونه نقل و انتقالی باطل است بنابراین با اجرا قرار تامین خواسته (نه‬
‫با صدور قرار تامین خواسته) خوانده نمیتواند مال بازداشتی را منتقل نماید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬نسبت به اموال منقول تاثیر بازداشت فراتر از ممنوعیت نقل و انتقال است و خوانده حق به کارگیری و استعمال آن را هم از دست خواهد داد‪،‬‬
‫چراکه توقیف و بازداشت اموال منقول مستلزم گرفتن آن از محکوم علیه و سپردن آن به امین است‪ .‬این اثر قطعی نسبت به خوانده بود‪.‬‬
‫اثر احتمالی قرار تامین خواسته نسبت به خوانده ‪ :‬اگر خساراتی در نتیجه این توقیف به خوانده وارد شود و بعد خواهان پیروز دعوا نشود با وجود‬
‫شرایط مسئولیت مدنی (ورود خسارت و وجود رابطه سببیت) می تواند خسارات را مطالبه کند‪ .‬اگر قبالً خواهان تودیع خسارات احتمالی را کرده از محل‬
‫آن ها و اگه تودیع نکرده باز هم این حق به جاست و با مطالبه و طی فرایند دادرسی میتواند این جبران خسارت رو داشته باشد‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬اثر احتمالی اجرای قرار تأمین خواسته نسبت به خوانده آن است که او را مستحق می نماید خساراتی را که در نتیجه ی اجرای قرار‪ ،‬متحمل‬
‫شده مطالبه نماید‪ .‬اگر خواهان مبلغی را به عنوان خسارات احتمالی تودیع نموده‪ ،‬از محل همان مبلغ جبران خسارت میشود در غیر این صورت باز هم‬
‫امکان مطالبه وجود دارد؛ البته برای مطالبه خسارات باید شرایط مقرر در مسئولیت مدنی اثبات گردد یعنی ورود زیان و سببیت بین توقیف و زیان وارده‪.‬‬
‫آثار قرار تامین خواسته نسبت به شخص ثالث ‪ :‬قاعدتاً تامین خواسته نباید نسبت به شخص ثالث اثری داشته باشد‪ ،‬اما در مواردی ممکن است نسبت‬
‫به شخص ثالث اجرای تامین خواسته تاثیری داشته باشد؛ گاهی ممکن است شخص ثالث حافظ باشد و یا شخص ثالث به خوانده بدهکار باشد و خواهان‬
‫بدهی را توقیف نماید‪.‬‬
‫‪95‬‬
‫سوال ‪ :‬آثار اجرا قرار تأمین خواسته نسبت به ثالث چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به طور کلی ‪ 4‬اثر دارد؛‬
‫‪ . ۱‬اگر مال موضوع بازداشت که متعلق به خوانده است در نزد ثالث باشد و قرار تأمین خواسته اجرا و آن مال توقیف گردد ثالث حق ندارد مال بازداشت‬
‫شده را به مالک یعنی خوانده تحویل دهد‪.‬‬
‫‪ .۲‬اگر ثالثی که اموال بازداشتی در نزد اوست طلبکار خوانده باشد نمیتواند از محل اموال توقیف شده طلب خود را وصول نماید‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬ده تخته فرش از من در اختیار شما است و به عنوان قرار تامین خواسته بازداشت شده است؛ شما نمی توانید اموال توقیف شده را به من بدهید و‬
‫حتی نمی توانید طلب خود را پس از توقیف از محل آن ده تخته فرش اخذ نمایید‪.‬‬
‫‪ . ۳‬عدم تحقق تهاتر؛ اگر مال خوانده در نزد ثالث توقیف گردد متعلق حق غیر میشود و اگر آن ثالث از خواهان طلبکار شود و تمام شرایط تهاتر هم موجود‬
‫باشد تهاتر رخ نخواهد داد زیرا مال بازداشت شده آزاد نیست‪ ،‬متعلق حق غیر است و با آن تهاتر رخ نمیدهد‪.‬‬
‫تهاتر ‪ :‬شما در مدنی خوانده اید که یکی از اسباب سقوط تعهدات تهاتر است‪ ،‬تهاتر زمانی محقق می شود که دو دین وجود داشته باشد و بین دو دین‬
‫تقابل باشد و وحدت جنس و زمان و مکان هم وجود داشته باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من از شما یک تن برنج می خوام‪ ،‬همین طور شما هم از من یک تن برنج می خواهید‪ ،‬جنس برنج‪ ،‬مکان تهران و زمان هم ‪ 30‬مرداد است‪ ،‬در این‬
‫صورت بین این دو دین به میزانی که برابری می کند تهاتر رخ می دهد‪ .‬اگر یک تن برنجی که من از شما می خواهم توسط شخص دیگری توقیف شده‬
‫باشد با دین شما تهاتر پیدا نمی کند چون متعلق حق غیر قرار گرفته است و طلق (آزاد و رها) نیست‪.‬‬
‫‪ . ۴‬اثر دیگر اجرا قرار تأمین خواسته نسبت به ثالث آن است که پس از توقیف مال ابراء هم ممکن نخواهد بود‪.‬‬
‫* ابراء ‪ :‬یعنی اسقاط حق دینی‬
‫مثال ‪ :‬شما دو تن برنج به من بدهکارید‪ ،‬عالوه بر آن که تهاتر رخ نمی دهد من امکان ابراء دین را هم ندارم چون متعلق حق غیر قرار گرفته است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬خودرو اگر وسیله امرار معاش باشد جزء مستثنیات دین می باشد‪ .‬قبالً یک خودرو در شمار مستثنیات دین بود اما پس از اصالح قانون بسته به‬
‫مورد یا در شمار مستثنیات دین خواهد بود یا خیر‪ .‬بسیاری از خودرو ها در شمار مستثنیات دین نمی باش د و افراد نیازی به آن ندارند مگر اینکه وسیله‬
‫امرار معاش باشد و قاضی است که نسبت به این موارد تشخیص می دهد‪.‬‬
‫جلسه چهل و یکم‬

‫ماده ‪: ۱۱۶‬‬
‫«قرار تامین به طرف دعوا ابالغ می شود‪ ،‬نامبرده حق دارد ظرف ده روز به این قرار اعتراض نماید‪ .‬دادگاه در اولین جلسه به اعتراض رسیدگی نموده و‬
‫نسبت به آن تعیین تکلیف مینماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تأمین خواسته ابتدا باید ابالغ شود و بعد اجرا گردد یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله مطابق قاعده قرار تأمین خواسته ابالغ می شود‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬آیا قرار تأمین خواسته قابل اعتراض‪ ،‬تجدید نظر و فرجام می باشد یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار تأمین در همان دادگاهی که صادر شده‪ ،‬تنها قابل اعتراض است و رسیدگی به این اعتراض در اولین جلسه دادگاه می باشد‪.‬‬
‫مهلت اعتراض ‪ 10 :‬روز‬
‫سوال ‪ :‬آیا نسبت به قرار تأمین خواسته‪ ،‬طریقه دیگری برای شکایت وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تأمین خواسته قابل تجدید نظر‪ ،‬فرجام و اعاده دادرسی نیست و تنها راه شکایت از آن صرفاً اعتراض در همان دادگاه است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مهلت ‪ 10‬روزه اعتراض به قرار از چه تاریخی شروع می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬از تاریخ ابالغ خواهد بود (چه ابالغ واقعی و چه ابالغ قانونی)‬
‫ابالغ واقعی ‪ :‬به خود خوانده ابالغ صورت می گیرد‪.‬‬
‫ابالغ قانونی ‪ :‬ابالغ مستقیماً به خود خوانده صورت نمی گیرد مثل ابالغ به بستگان وی و‪...‬‬
‫نکته ‪ :‬در قانون ابالغ قانونی نیز به رسمیت شناخته شده و آثار کلی آن همانند ابالغ واقعی است و تفاوتی میان این دو وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اعتراض به قرار تأمین خواسته بایستی ضرورتاً در فرم چاپی مخصوص و در قالب دادخواست باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬در هر قالبی ممکن است ‪.‬‬
‫ماده ‪( ۱۱۷‬اجرای قرار تأمین خواسته) ‪:‬‬
‫« قرار تامین باید فوری به خوانده ابالغ و پس از آن اجرا شود‪ .‬در مواردی که ابالغ فوری ممکن نباشد و تاخیر اجرا باعث تضییع یا تفریط خواسته گردد‬
‫ابتدا قرار تامین اجرا و سپس ابالغ میشود‪».‬‬
‫ماده ‪ 116‬بیان کرد که قرار تأمین خواسته باید ابالغ شود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار تأمین خواسته‪ ،‬مطابق قاعده ابتدا ابالغ و سپس اجرا می شود یا نظر به شرایط ویژه و گاه فوری امکان اجرا پیش از ابالغ وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪.117‬‬
‫اصل ‪ :‬مطابق قاعده قرار تأمین باید ابتدا ابالغ و سپس اجرا شود‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬در مواردی که ابالغ فوری ممکن نباشد و تأخیر اجرا باعث تضییع یا تفریط خواسته شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۸‬‬
‫«در صورتی که موجب تامین مرتفع گردد دادگاه قرار رفع تامین را خواهد داد‪ .‬در صورت صدور حکم قطعی علیه خواهان یا استرداد دعوا و یا دادخواست‪،‬‬
‫تامین خود به خود مرتفع میشود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر موجب قرار تأمین خواسته مرتفع گردد مثل اینکه خواسته از معرض تضییع یا تفریط خارج گردد یا آنکه مشخص شود سند رسمی‪ ،‬حقیقتاً‬
‫سند رسمی نبوده سرنوشت قرار صادره چیست؟‬
‫‪97‬‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ،118‬دادگاه قرار رفع تأمین صادر می نماید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شکست قطعی خواهان در دعوای اصلی چه تأثیری در قرار تأمین خواسته دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تأمین خود به خود رفع می شود ‪.‬‬
‫به طور خالصه ‪:‬‬
‫‪ . 1‬اگر موجب تأمین خواسته رفع شود ‪ :‬دادگاه رفع تأمین را صادر می نماید‪.‬‬
‫‪ .2‬در صورت شکست قطعی خواهان ‪ :‬به طور خودکار رفع تأمین اتفاق می افتد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬موارد رفع اثر از تأمین خواسته چیست؟‬
‫پاسخ ‪:‬‬
‫‪ .۱‬از بین رفتن موجب تأمین (ماده ‪)118‬‬
‫‪ . ۲‬شکست قطعی خواهان در دعوا‪ ،‬چه به موجب حکم قطعی و چه به موجب قرار قاطع دعوا (ماده ‪)118‬‬
‫‪ .۳‬فسخ قرار؛ مطابق ماده ‪ 116‬قرار تأمین قابل اعتراض است و در اولین جلسه‪ ،‬دادگاه به آن رسیدگی می نماید‪ .‬پذیرش اعتراض توسط دادگاه منجر به‬
‫فسخ قرار و رفع اثر از تأمین می گردد ‪.‬‬
‫‪ . ۴‬خودداری یا تأخیر از تقدیم دادخواست نسبت به دعوای اصلی در موعد مقرر قانونی یعنی ‪ 10‬روز از تاریخ صدور قرار و درخواست خواهان برای رفع اثر‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۹‬‬
‫« قرار قبول یا رد تامین قابل تجدید نظر ‪( +‬قابل فرجام خواهی ‪ +‬اعاده دادرسی هم) نیست‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار رفع اثر از تأمین قابل تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬نه قابل تجدید نظر میباشد و نه قابل فرجام خواهی ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۰‬‬
‫« در صورتی که قرار تامین اجرا گردد و خواهان به موجب رای قطعی محکوم به بطالن دعوا شود و یا حقی برای او به اثبات نرسد‪ ،‬خوانده حق دارد ظرف‬
‫بیست روز از تاریخ ابالغ حکم قطعی‪ ،‬خسارتی را که از قر ار تامین به او وارد شده است با تسلیم دالیل به دادگاه صادرکننده قرار‪ ،‬مطالبه کند‪ .‬مطالبه‬
‫خسارت دراین مورد بدون رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی وپرداخت هزینه دادرسی صورت میگیرد‪.‬‬
‫مفاد تقاضا به طرف ابالغ میشود تا چنانچه دفاعی داشته باشد ظرف ده روز از تاریخ اب الغ با دالیل آن راعنوان نماید‪ .‬دادگاه در وقت فوق العاده به دالیل‬
‫طرفین رسیدگی و رای مقتضی صادرمی نماید‪ .‬این رای قطعی است‪ .‬در صورتی که خوانده درمهلت مقرر مطالبه خسارت ننماید وجهی که بابت خسارت‬
‫احتمالی سپرده شده به درخواست خواهان به او مسترد میشود‪».‬‬
‫مطالبه خسارت ‪ :‬من به عنوان خواهان از شما درخواست تأمین خواسته کردم اما در دعوا شکست خورده و ادعای من باطل است و این موضوع به خوانده‬
‫به عنوان محکوم له ابالغ می شود‪ .‬در اینجا خوانده از تاریخ ابالغ ‪ 20‬روز مهلت دارد تا خساراتی که از تأمین خواسته و توقیف اموال متحمل شده را مطالبه‬

‫نکته ‪ :‬مالک جهت مطالبه خسارات‪« ،‬اجرای قرار تأمین خواسته» خواهد بود (نه صدور این قرار)‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در مطالبه خسارات‪ ،‬تشریفات آیین دادرسی مدنی و هزینه دادرسی باید رعایت و پرداخت شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬مطالبه خسارات بدون رعایت تشریفات آدم و هزینه دادرسی صورت می گیرد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت عدم اقدام خوانده و مطالبه نکردن خسارات در مهلت مقرر (‪ 20‬روزه) آیا حق او زائل خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬حق مطالبه خسارات همچنان پا برجاست لکن مزیتی را که دارد از دست می دهد یعنی آن مبلغی که به عنوان خسارات احتمالی تودیع‬
‫شده بود آزاد می شود و به عالوه تشریفات آدم و هزینه دادرسی نیز باید رعایت گردد‪ .‬در واقع خوانده تنها این مزیت ها را از دست خواهد داد و نه حق‬
‫مطالبه خسارات خود را‪.‬‬
‫جلسه چهل و دوم‬

‫ماده ‪: ۱۲۱‬‬
‫« تأمین در این قانون عبارت است از توقیف اموال اعم از منقول و غیرمنقول‪».‬‬
‫تامین ‪ :‬در ماده ‪ 121‬تامین تعریف شده است؛ تامین یک معنای لغوی و یک معنای اصطالحی دارد‪.‬‬
‫معنای لغوی ‪ :‬در لغت تامین یعنی در امنیت قرار دادن و این بحث تامین خواسته نامیده شده چون خواسته در امنیت قرار داده می شود‪.‬‬
‫معنای اصطالحی ‪ :‬ماده ‪ 121‬معنای اصطال حی تامین خواسته را بیان کرده است‪ ،‬یعنی اینکه در تامین خواسته چه اقداماتی صورت می گیرد؛ تامین‬
‫عبارت است از توقیف اموال و توقیف به معنای بازداشت می باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۲‬‬
‫« اگر خواسته‪ ،‬عین معین بوده و توقیف آن ممکن باشد‪ ،‬دادگاه نمی تواند مال دیگری را به عوض آن توقیف نماید‪».‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۳‬‬
‫« در صورتی که خواسته عین معین نباشد یا عین معین بوده ولی توقیف آن ممکن نباشد‪ ،‬دادگاه معادل قیمت خواسته از سایر اموال خوانده توقیف می‬
‫کند‪».‬‬
‫انواع مال قابل توقیف ‪ :‬توقیف اموال اعم از منقول یا غیرمنقول است؛ توقیف ماشین بازداشت مال منق ول و توقیف یک باغ بازداشت مال غیر منقول‬
‫است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تامین در لغت و اصطالح یعنی چه؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تامین در لغت یعنی در امنیت قرار دادن و در اصطالح یعنی بازداشت مال؛ چه مال منقول همچون خودرو و چه مال غیر منقول همچون ملک‪.‬‬
‫‪99‬‬
‫اختیار دادگاه در توقیف مال ‪ :‬آیا دادگاه هر مالی را می تواند توقیف کند یا خیر؟ آیا ضابطه خاصی حاکم است؟ برای پاسخ به این سوال باید ببینیم‬
‫خواسته خواهان چیست‪ .‬حالت اول آن است که دو شرط به نحو عام مجموعی در کنار هم وجود داشته باشد؛ یعنی اوالً خواسته عین معین باشد‪ ،‬مثل یک‬
‫خودروی مشخص و دوماً اینکه این قابلیت بازداشت داشته باشد‪ ،‬مثل دعوایی که راجع به یک ماشین است و شما می دانید ماشین دقیقا کجاست‪ .‬اگر‬
‫خواسته شما مال معین باشد و قابلیت بازداشت هم داشته باشد دادگاه نمی تواند مال دیگری را توقیف کند و فقط باید همان مال را بازداشت کند اما اگر‬
‫هر کدام از این دو شرط نباشد‪ ،‬چه خواسته عین معین نباشد یا چه خواسته عین معین‪ ،‬قابلیت بازداشت نداشته باشد (عام بدلی) معادل قیمت خواسته‬
‫از سایر اموال بازداشت میشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه هر مالی را می تواند توقیف کند یا خیر؟ به عبارت دیگر ضوابط حاکم در تامین خواسته چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در صورت اجتماع دو شرط ‪ .1‬عین معین بودن خواسته ‪ . 2‬امکان توقیف آن (عام مجموعی)‪ ،‬فقط باید همان مال توقیف شود؛ دادگاه حق توقیف‬
‫مال دیگری را ندارد و اگر هر کدام از دو شرط باال وجود نداشته باشد یعنی خواسته عین معین نباشد یا اگر عین معین است قابلیت بازداشت آن وجود‬
‫ندارد‪ ،‬دادگاه معادل قیمت خواسته از سایر اموال بازداشت خواهد کرد‪ .‬فقط معادل قیمت خواسته‪ ،‬نه خسارات و حق الوکاله و غیره‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۴‬‬
‫« خوانده می تواند به عوض مالی که دادگاه می خواهد توقیف کند و یا توقیف کرده است‪ ،‬وجه نقد یا اوراق بهادار به میزان همان مال در صندوق دادگستری‬
‫یا یکی از بانکها ودیعه بگذارد‪ .‬همچنین می تواند درخواست تبدیل مالی را که توقیف شده است به مال دیگر بنماید مشروط به این که مال پیشنهاد شده‬
‫از نظر قیمت و سهولت فروش از مالی که قبال توقیف شده است کمتر نباشد‪ .‬در مواردی که عین خواسته توقیف شده باشد تبدیل مال منوط به رضایت‬
‫خواهان است‪».‬‬
‫ودیعه ‪ :‬دادگاه می خواهد ماشین شما را توقیف کند‪ ،‬شما امکان این را دارید که جلوی توقیف را بگیرید؛ فرض کنید خواسته ‪ 200‬میلیون می باشد‪ ،‬اگر‬
‫شما مبلغ ‪ 200‬میلیون به حساب صندوق دادگستری واریز نمای ید دیگر ماشین توقیف نمی شود‪ .‬عالوه بر پول اوراق بهادار نیز می تواند جایگزین خواسته‬
‫شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چگونه می توان جلوی توقیف مال مشخصی را گرفت؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪.124‬‬
‫سوال ‪ :‬منظور از اوراق بهادار چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬منظور از اوراق بهادار برگه هایی است که دارای ارزش معین و به نوعی تضمین شده هستند و قابلیت نقل و انتقال دارند همچون چکهای تضمینی‬
‫بانک ها و سهام شرکت ها‪ .‬ضمانت نامه های بانکی مشمول اوراق بهادار نمی گردد‪.‬‬
‫«به میزان همان مال» ‪ :‬فرض ماده این است که میزان خواسته با مال معرفی شده برای توقیف برابر است‪.‬‬
‫عدم برابری ارزش خواسته و مال معرفی شده ‪ :‬فرض کنید من یک چک ‪ 200‬میلیونی از شما دارم‪ ،‬پالک خودروی شما را جهت توقیف معرفی‬
‫کرده ام‪ ،‬خودروی شما که دو میلیارد می ارزد در حال توقیف است‪ ،‬در اینجا شما تنها به میزان خواسته من به صندوق دادگستری وجه واریز خواهید کرد‬
‫و الزم نیست که به میزان مال توقیف شده باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا وجه نقد یا اوراق بهادار لزوماً بایستی به میزانی باشد که همان مال است؟‬

‫پاسخ ‪ :‬مطابق ظاهر ماده ‪ 124‬وجه نقد یا اوراق بهادار باید به میزان همان مال باشد‪ ،‬باید دانست فرض ماده آن است که مالی که توقیف شده یا در شرف‬
‫توقیف است بیش از خواسته نیست بنابراین اگر مالی که توقیف شده بیش از خواسته باشد مثالً خواسته ‪ 200‬میلیون اما مال بازداشت شده یک میلیارد‬
‫باشد میزان خواسته مالک است و نه قیمت مال‪.‬‬
‫تبدیل مال توقیف شده ‪ :‬فرض کنید یک آپارتمان از شما توقیف شده است‪ ،‬شما قصد این را ندارید که به جای مال توقیف شده وجه نقد واریز کنید‪،‬‬
‫در اینجا می توانید مال دیگری معرفی کنید تا آپارتمان شما رفع توقیف شود‪ .‬برای وجود این امکان باید دو شرط به نحو عام مجموعی وجود داشته باشد؛‬
‫اوالً ما لی که قرار است جایگزین شود نباید از نظر قیمت کمتر باشد‪ ،‬یعنی نمی توان یک آپارتمان دو میلیاردی را با یک پراید ‪ 200‬میلیونی آزاد کرد‪ .‬دوماً‬
‫از نظر سهولت در فروش با مال توقیف شده یکسان باشد‪ .‬اگر خواسته عین معین باشد باید رضایت خواهان جهت تبدیل مال‪ ،‬اخذ شود چون عین معین‬
‫همان محکوم به می باشد‪.‬‬
‫سهولت در فروش ‪ :‬می دانید که اموال از نظر سهولت در فروش متفاوت می باشند؛ شما اگر سکه یا طال داشته باشید یا ماشین یا آپارتمان امکان فروش‬
‫آنها با هم متفاوت است‪ .‬سکه و طال به راحتی به فروش می روند و در یک ساعت تبدیل به پول می ش وند وقتی مال ماشین باشد مدت بیشتری طول‬
‫می کشد برای مثال یک هفته و زمانی که مال آپارتمان باشد به مراتب مدت بیشتری طول خواهد کشید مثل سه ماه‪ ،‬اما در مورد یک زمین زراعی بزرگ‬
‫ممکن است چند سال زمان نیاز باشد تا به فروش برود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان درخواست تبدیل مال توقیف شده به مال دیگر وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله با اجتماع دو شرط این امکان وجود دارد ‪ .1‬از نظر قیمت از مال توقیف شده کمتر نباشد ‪ .2‬از نظر سهولت در فروش از مال توقیف شده کمتر‬
‫نباشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر عین خواسته توقیف شده باشد به بیان دیگر مال بازداشت شده خود خواسته باشد باز هم امکان تبدیل وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله اما عالوه بر دو شرط گفته شده یعنی سهل الفروش تر بودن و ارزش مساوی یا باالتری داشتن‪ ،‬شرط سومی هم اضافه میشود و آن رضایت‬
‫خواهان است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬امکان تبدیل مال مورد تامین حتی اگر عین خواسته باشد با سه شرط بیان شده در ماده ‪ 124‬ممکن میباشد؛ ‪ .1‬رضایت خواهان ‪ .2‬سهولت‬
‫فروش مال معرفی شده نسبت به مال توقیف شده ‪ .3‬کمتر نبودن ارزش مال معرفی شده نسبت به مال توقیف شده‪.‬‬
‫تودیع محکوم به از محل مال معرفی شده ‪ :‬فرض نمایید عین خواسته توقیف شده‪ ،‬من درخواست تبدیل مال را کرده ام و شما رضایت داده اید و در‬
‫نتیجه مال توقیف شده آزاد و مال دیگری به جای آن توقیف شده است‪ ،‬اکنون اگر شما در دعوا پیروز شوید کدام مال به عنوان محکوم به از من اخذ‬
‫خواهد شد؟ مادامی که امکان اجرای واقعی حکم وجود دارد یعنی می توان خود محکوم به را از محکوم علیه گرفت نمیتوان حکم را نسبت به مال دیگری‬
‫اجرا کرد‪ ،‬اما اگر محکوم به خاصی وجود نداشته باشد برای مثال محکوم به ‪ 200‬میلیون پول باشد یا آنکه محکوم به خاص وجود دارد اما در دسترس‬
‫نباشد‪ ،‬چون امکان اجرای حکم نسبت به محکوم به وجود ندارد به عنوان بدل اضطراری به سراغ مال دیگری می رویم‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که حکم قطعی به نفع خواهان صادر شود آیا ضرورتاً بایستی عین خواسته از محکوم علیه ستانده شود یا مال توقیف شده را می توان‬
‫منبع اجرای حکم قرار داد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬باید عین خواسته از محکوم علیه اخذ و به محکوم له داده شود دادگ اه نمی تواند خوانده را به چیزی غیر از خواسته محکوم کند‪ ،‬مگر اینکه‬
‫دسترسی به محکوم به وجود نداشته باشد که در این حالت از باب بدل اضطراری مال بازداشتی به فروش میرسد و حکم اجرا می شود‪.‬‬
‫‪101‬‬
‫مرور ‪ :‬در اصول مطالعه کردید که بدل دو نوع است؛ بدل اضطراری و بدل اختیاری‪ .‬در بدل اختیاری شما حق انتخاب دارید و میتوانید هر کدام از دو‬
‫گزینه را انتخاب کنید اما در بدل اضطراری شما چنین حقی ندارید بلکه شرایط بر شما تحمیل میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬مسئولیت غاصب که باید عین یا مثل و قیمت را رد کند بدل اضطراری است یعنی غاصب باید ابتدا عین مال را بدهد و اگر عین تلف شده بود باید‬
‫مثل یا قیمت را بدهد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬با توجه به اینکه در نص ماده ‪ 124‬بیان شده که مال معرفی شده باید نسبت به مال توقیف شده در فروش سهولت بیشتری داشته باشد؛ پول توقیف‬
‫شده قابل تبدیل نیست چون مالی آسان تر از پول در فروش وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر مال بازداشت شده پول باشد آیا باز هم امکان تبدیل وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر چون هیچ مالی از نظر سهولت در فروش با پول برابری نمیکند‪.‬‬
‫جلسه چهل و سوم‬

‫ماده ‪: ۱۲۵‬‬
‫« درخواست تبدیل تأمین از دادگاهی می شود که قرار تأمین را صادر کرده است‪ .‬دادگاه مکلف است ظرف دو روز به درخواست تبدیل رسیدگی کرده‪،‬‬
‫قرار مقتضی صادر نماید‪».‬‬
‫مرجع صالح ‪ :‬سوال این بود که درخواست تبدیل تامین از چه مرجعی صورت میگیرد؟ ماده ‪ 125‬به ما این پاسخ را می دهد که درخواست تبدیل تامین‬
‫از همان مرجعی که قرار تامین خواسته را صادر کرده است صورت می گیرد‪ .‬هرچند این پاسخ کامل نیست؛ حکمی که در ماده ‪ 125‬مقرر شده است تا‬
‫زمانی است که عملیات اجرایی شروع نشده باشد‪ ،‬اما اگر پرونده وارد واحد اجرا شده است و عملیات اجرایی شروع شده دیگر دادگاه صادرکننده قرار تامین‬
‫مرجع تبدیل تامین نخواهد بود‪ .‬در این صورت واحد اجرا مرجع تبدیل تامین خواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مرجع صالح برای تبدیل تامین کجاست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر عملیات اجرایی حکم شروع نشده باشد مطابق ماده ‪ 125‬دادگاه صادرکننده قرار تامین مرجع درخواست تبدیل تامین است اما اگر عملیات‬
‫اجرایی شروع شده درخواست تبدیل تامین در صالحیت اجرا است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا برای تبدیل تامین نیاز به دادخواست میباشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر نیاز به تقدیم دادخواست نیست‪.‬‬
‫قابلیت اعتراض ‪ :‬وقتی درخواست تبدیل تامین می شود دادگاه یا واحد اجرایی آن را قبول یا رد میکند‪ ،‬یعنی قرار پذیرش تبدیل تامین یا قرار رد تبدیل‬
‫تامین را صادر میکند؛‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار صادره در نتیجه درخواست تبدیل تامین قابل اعتراض می باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬مهلت دادگاه برای بررسی درخواست تبدیل تامین دو روز است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۶‬‬
‫«توقیف اموال اعم از منقول و غیرمنقول و صورت برداری و ارزیابی و حفظ اموال توقیف شده و توقیف حقوق استخدامی خوانده و اموال منقول وی که نزد‬
‫شخص ثالث موجود است‪ ،‬به ترتیبی است که در قانون اجرای احکام مدنی پیش بینی شده است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬قانون حاکم بر پروسه و فرایند بازداشت مال چه قانونی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قانون اجرای احکام مدنی‪.‬‬
‫توقیف حقوق استخدامی ‪ :‬یکی از موارد قابل توقیف حقوق استخدامی است که با توجه به میزان حقوق و شرایط فرد توسط دادگاه تعیین می شود‪.‬‬
‫نکاتی از مواد قانون اجرای احکام مدنی ‪:‬‬
‫ماده ‪ ۶۱‬اجرای احکام مدنی ‪:‬‬
‫«مال منقولی که در تصرف کسی غیر از محکومعلیه باشد و متصرف نسبت به آن ادعای مالکیت کند یا آن را متعلق به دیگری معرفی نمایدبه عنوان مال‬
‫محکومعلیه توقیف نخواهد شد‪.‬‬
‫در صورتی که خالف ادعای متصرف ثابت شود مسئول جبران خسارت محکومله خواهد بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اموال منقول خوانده در نزد شخص ثالث در راستای تامین خواسته قابل توقیف است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً بله‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر شخص ثالث متصرف اموال نسبت به آن ادعای مالکیت نماید یا ادعا کند متعلق به شخصی غیر از خوانده است می توان آن اموال را توقیف‬
‫نمود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به موجب ماده ‪ 61‬قانون اجرای احکام مدنی خیر؛ چون مال در تصرف اوست اماره به نفع او می باشد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶۲‬قانون اجرای احکام مدنی ‪:‬‬
‫«اموال منقولی که خارج از محل سکونت یا محل کار محکومعلیه باشد در صورتی توقیف میشود که دالئل و قرائن کافی بر احراز از مالکیت او در دست‬
‫باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اموال منقولی که خارج از محل سکونت یا محل کار محکوم علیه باشد به عبارت دیگر در ید و تصرف خوانده نباشد‪ ،‬با چه شرایطی قابل توقیف‬
‫است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬چنین اموالی فقط در صورتی توقیف می گردد که دالیل و قراین کافی برای احراز مالکیت وجود داشته باشد (به موجب ماده ‪ 62‬قانون اجرای‬
‫احکام مدنی)‬
‫ماده ‪ ۶۳‬قانون اجرای احکام مدنی ‪:‬‬
‫«از اموال منقول موجود در محل سکونت زوجین آنچه معموالً و عادتاً مورد استفاده اختصاصی زن باشد متعلق به زن و آنچه مورد استفاده اختصاصی مرد‬
‫باشد متعلق به شوهر و بقیه از نظر مقررات این قانون مشترک بین آنان محسوب میشود مگر این که خالف آن ثابت گردد‪».‬‬
‫‪103‬‬
‫توقیف اموال در دعاوی زوجین ‪ :‬یکی از مواردی که در مورد آن بسیار بحث پیش می آید و تشخیص آن دشوار است‪ ،‬در دعاوی بین زوجین می باشد‪،‬‬
‫چون زن و شوهر در یک محل زندگی می کنند تشخیص اینکه اموال متعلق به کدام یک از آنها می باشد کمی دشوار است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در اموال منقول موجود در محل سکونت زوجین مالک و معیار چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به موجب ماده ‪ 63‬قانون اجرای احکام مدنی آنچه معموالً و عادتاً مورد استفاده زن است‪ ،‬متعلق به زوجه می باشد و آن چه مورد استفاده اختصاصی‬
‫مرد است متعلق به زوج می باشد و سایر اموال مشترک محسوب می گردد مگر در صورت اثبات خالف آن‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در بسیاری از مناطق سیاهه در مورد اموال نوشته می شود‪ ،‬یا مشخص می کنند که کدام اموال را زن می خرد و کدام اموال را مرد می‬
‫خرد که چند نفر آن را امضا میکنند‪ ،‬این مورد می تواند اماره ای بر مالکیت هر کدام از آنها باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۷‬‬
‫«از محصول امالک و باغها به مقدار دوسوم سهم خوانده توقیف می شود‪ .‬اگر محصول جمع آوری شده باشد مأمور اجراء سهم خوانده را مشخص و توقیف‬
‫می نماید‪ .‬هرگاه محصول جمع آوری نشده باشد برداشت آن خواه‪ ،‬دفعتاً و یا به دفعات با حضور مأمور اجرا به عمل خواهد آمد‪ .‬خوانده مکلف است مأمور‬
‫اجراء را از زمان برداشت محصول مطلع سازد‪ .‬مأمور اجرا حق هیچ گونه دخالت در امر برداشت محصول را ندارد‪ ،‬فقط برای تعیین میزان محصولی که‬
‫جمع آوری می شود حضور پیدا خواهد کرد‪ .‬خواهان یا نماینده او نیز در موقع برداشت محصول حق حضور خواهد داشت‪.‬‬
‫تبصره – محصوالتی که در معرض تضییع باشد فوراً ارزیابی و بدون رعایت تشریفات با تصمیم و نظارت دادگاه فروخته شده‪ ،‬وجه حاصل در حساب سپرده‬
‫دادگستری تودیع می گردد‪».‬‬
‫توقیف محصوالت ‪ :‬اگر خوانده یک کشاورز با باغات و امالک بسیار باشد‪ ،‬آیا شما می توانید محصول باغ های او را توقیف کنید؟ محصول باغ ممکن است‬
‫جمع آوری شده یا جمع آوری نشده باشد‪ ،‬بین این محصوالت از نظر میزان قابل توقیف تفاوتی وجود ندارد و در هر دو حالت تنها می توانید دو سوم آنها‬
‫را توقیف نمایید و یک سوم دیگر قابلیت توقیف ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان بازداشت محصول ملک های زراعی و باغ ها وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به موجب ماده ‪ 127‬بدون تفاوت در این که محصول جمع آوری شده یا نشده فقط به مقدار دو سوم قابل توقیف است و نه بیشتر‪.‬‬
‫تفاوت از نظر فرآیند اجرایی ‪ :‬اگر محصوالت جمع آوری شده باشند مامور اجرا دو سوم آن را مشخص و آن را توقیف میکند‪ .‬اگر محصول جمع آوری‬
‫نشده باشد‪ ،‬در برخی از محصوالت چون فرایند جمع آوری محصول متفاوت است در فرایند اجرا نیز تفاوت ایجاد می کند‪ .‬نسبت به محصول جمع آوری‬
‫نشده مامور اجرا حق هیچگونه دخالتی در جمع آوری محصول ندارد اما زمانی که خود مالک قصد جمع آوری محصول را دارد‪ ،‬جمع آوری باید حتماً با‬
‫حضور مامور اجرا باشد‪ ،‬خواهان یا نماینده او هم در این مورد حق حضور دارد‪ .‬در نتیجه حضور مامور اجرا اجباری و حضور خواهان یا نماینده او یک حق‬
‫و اختیاری است‪.‬‬
‫بررسی تبصره ماده ‪ : ۱۲۷‬برخی از محصوالت مثل توت فرنگی و انجیر به سرعت از بین می روند و سریع فاسد می شوند این محصوالت سریع الفساد و‬
‫در معرض تضییع میباشند که باید فوراً ارزیابی شود و بدون رعایت تشریفات با نظارت و تصمیم دادگاه به فروش برود و پول آن توقیف شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر محصول در معرض تضییع و فساد باشد تکلیف چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تبصره ماده ‪ 128‬پاسخ می دهد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۲۸‬‬

‫«در ورشکستگی چنانچه مال توقیف شده عین معین و مورد ادعای متقاضی تأمین باشد درخواست کننده تأمین بر سایر طلبکاران حق تقدم دارد‪».‬‬
‫توقیف اموال ورشکسته ‪ :‬شخص تاجر ورشکسته و شخص غیر تاجر معسر می شود؛ یکی از مباحث مهم قانون تجارت مبحث ورشکستگی می باشد‪.‬‬
‫یکی از مزایایی که تامین خواسته برای شما ایجاد می کند‪ ،‬حق تقدم است‪ .‬قاعده در ورشکستگی آن است که همه طلبکاران با هم برابر و در عرض هم‬
‫هستند‪ ،‬اکنون حکم تامین خواسته در مورد اموال ورشکسته را بررسی می کنیم‪ .‬اصوالً توقیف اموال ورشکسته حق تقدم ایجاد نمی کند چون منجر به‬
‫بی عدالتی میشود‪ ،‬تنها در یک مورد استثنا حق تقدم ایجاد می کند که در ماده ‪ 128‬بیان شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا توقیف مال ورشکسته هم برای خواهان حق تقدم ایجاد میکند یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله با اجتماع دو شرط؛ ‪ .1‬مال توقیف شده عین معین باشد ‪ .2‬همان مال مورد ادعای متقاضی تامین باشد‪ .‬در صورت فقدان هر کدام از این شرایط‬
‫حق تقدم ایجاد نخواهد شد و اصل تساوی طلبکاران اجرا میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من ورشکسته شده ام شما یکی از ماشین های من را توقیف کرده اید‪ ،‬و محکوم به هم همان ماشین است در این صورت شما حق تقدم دارید‪.‬‬
‫«اتمین دلیل »‬
‫جلسه چهل و چهارم‬

‫ماده ‪: ۱۲۹‬‬
‫«در کلیه مواردی که تامین مالی منتهی به فروش آن گردد رعایت مقررات فصل سوم از باب هشتم این قانون (مستثنیات دین) الزامی است‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬این ماده راجع به مستثنیات دین است که مطالب اصلی آن در فصل سوم باب هشتم بررسی خواهد شد ‪ .‬آخرین ماده راجع به تأمین خواسته ماده‬
‫‪ 129‬است‪( .‬این ماده اهمیت باالیی ندارد لذا صرفاً یکبار مطالعه شود)‬
‫سوال ‪ :‬آیا مقررات مربوط به مستثنیات دین در تأمین خواسته هم الزم االجرا است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬جز در موارد استثنایی‪.‬‬
‫مستثنیات دین ‪ :‬مواردی است که شخص برای زندگی و کار خود به آنها نی از دارد و بدون آنها کار و زندگی او مختل می شود و در واقع یک قاعده‬
‫اخالقی و شرعی است که در قانون هم منعکس شده است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خواسته عین معین باشد و در شمار مستثنیات دین هم قرار گیرد (مثل خودرو برای کار) آیا تأمین آن مجاز است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر خواسته عین معین ب اشد بازداشت آن مجاز است حتی اگر در شمار مستثنیات دین قرار گیرد ‪.‬‬
‫تأمین دلیل ‪ :‬در میان مباحث تأمین خواسته و دستور موقت ‪،‬یادگیری مبحث تأمین دلیل بسیار ساده تر خواهد بود‪ .‬مباحث مربوط به تأمین دلیل از‬
‫جمله مباحثی است که بسیار کاربردی و مفید خواهد بود و هر شهروندی باید از آن آگاه باشد‪.‬‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مواد ‪ 149‬الی ‪ 155‬آیین دادرسی مدنی‪.‬‬
‫‪105‬‬
‫مفهوم شناسی ‪:‬‬
‫* تأمین ‪ :‬در امنیت قرار دادن‬
‫* دلیل ‪ :‬اثبات ادعا ( نکته ‪ :‬دلیل معنای عام دارد و اماره را هم شامل می شود ) ‪.‬‬
‫کاربرد تأمین دلیل ‪ :‬ادله نیز در معرض فرسایش و زوال است که با تأمین دلیل در واقع شما از این فرسایش و زوال جلوگیری می کنید ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تأمین دلیل به چه معناست ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تأمین دلیل در لغت یعنی در امنیت قرار دادن دلیل و در اصطالح به این معناست که دالیل و مدارکی که اثبات کننده یک ادعاست مالحظه ‪،‬‬
‫صورت برداری و حفاظت گردد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تأمین دلیل بر ارزش دلیل هم می افزاید یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬صرف تأمین دلیل به هیچ عنوان دلیلی بر حقانیت تأمین کننده نیست و تأمین دلیل به هیچ عنوان چیزی بر ارزش دلیل نمی افزاید بلکه فقط‬
‫دلیل را با هر میزان ارزش و قدرت اثباتی که دارد حفاظت می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تفاوت تأمین دلیل با تأمین خواسته و دستور موقت چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در تأمین دلیل‪ ،‬دلیل مورد حفاظت قرار می گیرد و بر خالف دستور موقت یا تأمین خواسته مالی بازداشت نمی شود و الزام به فعل یا ترک فعلی‬
‫هم وجود ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۹‬‬
‫«در مواردی که اشخاص ذی نفع احتمال دهند که در اینده استفاده از دالیل و مدارک دعوای آنان از قبیل تحقیق محلی و کسب اطالع از مطلعین و‬
‫استعالم نظر کارشناسان یا دفاتر تجاری یا استفاده از قرائن و امارات موجود در محل و یا دالیلی که نزد طرف دعوا یا دیگری است‪ ،‬متعذر یا متعسر خواهد‬
‫شد‪ ،‬میتوانند از دادگاه درخواست تامین آنها را بنمایند‪ .‬مقصود از تامین در این موارد فقط مالحظه و صورت برداری از اینگونه دالیل است‪».‬‬
‫* متعسر ‪ :‬دشوار‬
‫* متعذر ‪ :‬نا ممکن‬
‫نکته ‪ :‬تامین دلیل تنها نسبت به دلیل قابل درخواست است و نه انجام کار‪ ،‬خودداری از انجام کار‪ ،‬گرفتن وجه یا بازداشت مال‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۰‬‬
‫«درخواست تامین دلیل ممکن است در هنگام دادرسی و یا قبل از اقامه دعوا باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬چه زمانی امکان ارائه درخواست تأمین دلیل وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 150‬هنگام دادرسی (منظور ضمن دادخواست‪ ،‬بعد و یا قبل آن نیز می باشد) یا قبل از اقامه دعوا‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬معموالً تأمین دلیل قبل از اقامه دعوا می باشد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا درخواست تأمین دلیل به صورت شفاهی هم ممکن است ؟‬

‫پاسخ ‪ :‬بله‪ ،‬اگر در فرایند دادرسی باشد (نه قبل آن) ممکن است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا درخواست تأمین دلیل باید در قالب دادخواست باشد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر درخواست تأمین دلیل قبل از طرح دعوا باشد ضرورتاً بایستی بر روی فرم های مخصوص یعنی دادخواست باشد (جهت ثبت و اجرا)‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما ‪ 5‬دلیل در پنج منطقه متفاوت ایران داشته باشید باید برای تأمین دلیل هر کدام به مرجع همان منطقه مراجعه کنید و باید در قالب‬
‫دادخواست باشد ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مطابق ماده ‪ 9‬قانون شورای حل اختالف مرجع تأمین دلیل شورای حل اختالف است ‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬عالوه بر درخواست پیش از طرح دعوا اگر درخواست پس از طرح دعوا باشد اما دالیل در حوزه های قضایی دیگری قرار گیرد بازهم درخواست‬
‫روی دادخواست ضروری است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مرجع صالح درخواست تأمین دلیل کجاست ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬شورای حل اختالف به موجب ماده ‪ 9‬قانون شوراهای حل اختالف ‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬اگر اصل دعوایی در صالحیت دادگاه باشد و به عالوه تأمین دلیل همراه با دعوای اصلی یا در اثنای رسیدگی مطرح گردد در خواست تأمین‬
‫دلیل هم در صالحیت دادگاه خواهد بود‪.‬‬
‫جلسه چهل و پنجم‬

‫تامین دلیل ‪ :‬تامین دلیل یعنی در امنیت قرار دادن دلیل؛ زمان دشمن دلیل است و آن را مستهلک می کند به همین دلیل باید از دلیل حفاظت کرد از‬
‫این جهت تامین دلیل ضروری است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۱‬‬
‫«درخواست تأمین دلیل چه کتبی یا شفاهی باید حاوی نکات زیر باشد‪:‬‬
‫‪ .1‬مشخصات درخواست کننده و طرف او‪.‬‬
‫‪ .2‬موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین دلیل می شود‪.‬‬
‫‪ .3‬اوضاع و احوالی که موجب درخواست تأمین دلیل شده است‪».‬‬
‫نحوه درخواست ‪ :‬تامین دلیل هم به صورت کتبی و هم به صورت شفاهی ممکن است‪ ،‬البته در صورتی که دادخواست تقدیم نشده باشد درخواست‬
‫شفاهی ممکن نیست‪.‬‬
‫امکان تعیین طرف مقابل ‪ :‬تامین دلیل معموالً علیه یک شخص است؛ برای مثال شما در یک محیط کار میکنید و قرارداد شما تابع قانون کار میباشد‬
‫اما معتقد هستید که کارفرمای شما حقوق شما را به صورت کامل رعایت نمی کند و می خواهید این حقوق را مطالبه کنید اول از همه باید این رابطه‬
‫‪107‬‬
‫کاری را اثبات کنید‪ .‬اگر شما از کار خود خارج شوید و مدتی بگذرد نمی توانید به راحتی آن را اثبات کنید؛ پس باید در همان زمان آن را تامین دلیل‬
‫کنید و در امنیت قرار بدهید‪ .‬در این صورت شما میتوانید با بازرسی تماس بگیرید تا در کارگاه حضور یابد و گزارشی مبنی اشتغال شما در آن کارگاه ارائه‬
‫دهد‪ .‬در این موارد امکان تعیین طرف مقابل وجود دارد اما در برخی موارد این امکان وجود ندارد‪.‬‬
‫عدم امکان تعیین طرف مقابل ‪ :‬فرض کنید شما یک زمین کشاورزی و یک چاه عمیق دارد‪ ،‬چند دام وارد زمین کشاورزی شما شده و محصوالت شما‬
‫را از بین برده اند‪ ،‬اگر شما بخواهید این نابودی محصوالتتان را تامین دلیل کنید طرف مقابل شما چه کسی خواهد بود؟ در این موارد هم که نمی توان‬
‫طرف مقابل را تعیین کرد‪ ،‬امکان تامین دلیل وجود دارد‪ .‬در این صورت بدون تعیین طرف مقابل تامین دلیل پذیرفته میشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که امکان تعیین طرف مقابل نباشد آیا تامین دلیل پذیرفته میشود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬هرگاه مورد از مواردی باشد که برای درخواست کننده امکان تعیین طرف مقابل نباشد درخواست بدون تعیین طرف پذیرفته و به جریان میافتد‪.‬‬
‫عدم تعیین طرف مقابل و رد درخواست ‪ :‬اصوالً اگر مرجع رسیدگی کننده درخواست تامین دلیل را دریافت کرد‪ ،‬نمی تواند به بهانه اینکه طرف مقابل‬
‫تعیین نشده است این درخواست را رد نماید‪ .‬اما استثنائاً اگر از مفاد‪ ،‬مکتوبات‪ ،‬ضمایم و پیوست های درخواستی متوجه شود که امکان تعیین طرف مقابل‬
‫وجود داشته امکان رد درخواست هم وجود دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر درخواست تامین دلیل بدون تعیین طرف مقابل باشد‪ ،‬مرجع رسیدگی کننده حق رد درخواست را خواهد داشت؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً خیر مگر آن که از مفاد درخواست یا پیوست های آن مشخص گردد طرف مقابل قابل تعیین بوده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۲‬‬
‫«دادگاه طرف مقابل را برای تأمین دلیل احضار می نماید ولی عدم حضور او مانع از تأمین دلیل نیست‪ .‬در اموری که فوریت داشته باشد دادگاه بدون‬
‫احضار طرف‪ ،‬اقدام به تأمین دلیل می نماید‪».‬‬
‫اصل تناظر ‪ :‬در داوری که تشریفات آیین دادرسی مدنی ضروری نیست هم باید اصل تناظر رعایت شود یعنی باید دو طرف اوالً مطلع شوند و ثانیاً فرصت‬
‫داشته باشند برای بیان خطابه و ‪...‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا برای تامین دلیل احضار طرف مقابل هم الزم است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً بله و استثنائاً در موارد فوری خیر‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬عدم حضور طرف مقابل در صورت احضار او مانع از تامین دلیل نمی باشد‪.‬‬
‫علت احضار ‪ :‬وقتی شخص در جلسه دادگاه حاضر می شود برای رعایت اصل تناظر و شنیدن دفاعیات او می باشد اما در مورد تامین دلیل اخذ توضیحات‬
‫علت احضار نمی باشد بلکه در واقع این احضار به جهت اجرای تامین دلیل است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬هدف از احضار طرف مقابل در تامین دلیل چیست؟ صدور قرار یا اجرای قرار؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اجرای قرار چون قبالً قرار صادر شده است‪.‬‬

‫مندرجات قرار تامین دلیل ‪ :‬یکی از موارد دالیل و ادله و اماراتی است که منجر به درخواست تامین دلیل شده است‪ .‬مورد دیگر زمان و مکان اجرای‬
‫قرار است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در قرار تامین دلیل چه مواردی باید مندرج گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬عالوه بر ادله و اماراتی که ضرورت تامین دلیل را توجیه نموده است بایستی روز اجرای قرار و محل اجرای آن نیز مشخص گردد‪.‬‬
‫رد درخواست ‪ :‬در صورتی که شرایط عمومی اقامه دعوا یا شرایط اختصاصی تامین دلیل وجود نداشته باشد درخواست تامین دلیل رد خواهد شد‪ .‬درست‬
‫است که درخواست هایی مثل تامین دلیل و تامین خواسته و دستور موقت‪ ،‬دعوا به معنای صحیح کلمه نیستند اما باید شرایط عمومی اقامه دعوا مثل‬
‫ذی نفعی‪ ،‬ذی اهلی و ‪ ...‬را دارا باشند و همینطور باید شرایط اختصاصی آنها هم وجود داشته باشد‪ .‬در مورد تامین دلیل به عنوان شرایط اختصاصی باید‬
‫اوضاع و احوالی باشد که دادگاه تامین دلیل را ضروری بداند و تامین دلیل به خواسته شما مرتبط باشد و ‪ ...‬این موارد باید برای دادگاه احراز شود در غیر‬
‫این صورت درخواست تامین دلیل رد خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان رد درخواست تامین دلیل وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برای صدور قرار تامین دلیل باید دو دسته شرایط موجود باشد‪:‬‬
‫‪ .۱‬شرایط عمومی اقامه دعوا همچون اهلیت داشتن یا ذینفع بودن یا منجز بودن خواسته و ‪....‬‬
‫‪ .۲‬شرایط اختصاصی تامین دلیل؛ اوضاع و احوالی که تامین دلیل را ضروری نماید‪ ،‬ارتباط بین موضوع خواسته و ادله موضوع تحقیق‪.‬‬
‫در صورت احراز نشدن هر کدام از این شرایط چه شرایط عمومی و چه شرایط اختصاصی درخواست تامین رد خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار تامین دلیل یا قرار رد درخواست تامین دلیل قابلیت اعتراض یا تجدید نظر را دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬هیچکدام نه قابل اعتراض هستند و نه قابل تجدید نظر خواهی‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اعتراض در همان مرجع صدور یا مرجع هم سطح می باشد اما تجدیدنظر خواهی در مرجع عالی تر است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۳‬‬
‫«دادگاه می تواند تأمین دلیل را به دادرس علی البدل یا مدیر دفتر دادگاه ارجاع دهد مگر در مواردی که فقط تأمین دلیل مبنای حکم دادگاه قرار گیرد‬
‫در این صورت قاضی صادرکننده رأی باید شخصاً اقدام نماید یا گزارش تأمین دلیل موجب وثوق دادگاه باشد‪».‬‬
‫واگذاری رسیدگی به درخواست تامین دلیل ‪ :‬شما به عنوان قاضی دادگاه یا رئیس شعبه‪ ،‬رسیدگی به درخواست تامین دلیل در صالحیت شما است‪،‬‬
‫آیا میتوانید رسیدگی به درخواست تامین دلیل را به شخص دیگری واگذار کنید؟ طبق ماده ‪ 153‬اصوال امکان ارجاع رسیدگی به دیگری وجود دارد اما‬
‫استثنائاً خیر‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا مرجع صالح می تواند تامین دلیل را به دیگری واگذار نماید؟‬
‫‪109‬‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً بله و استثنائا خیر‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در حال حاضر شورای حل اختالف به درخواست تامین دلیل رسیدگی می کند‪ .‬در قانون آیین دادرسی مدنی به جای شورای حل اختالف‪ ،‬دادگاه‬
‫بیان شده است چون این قانون مصوب ‪ 1379‬میباشد و قبل از آن قانون شورای حل اختالف نبوده است‪.‬‬
‫استثنا ‪ :‬اگر دلیل دیگری وجود نداشته باشد و دلیلی که منجر به تصمیم دادگاه می باشد دلیلی باشد که درخواست تامین آن شده باشد‪ ،‬باید خود قاضی‬
‫صادرکننده رای به آن رسیدگی کند یا گزارش تامین دلیل مورد قبول او باشد چون اهمیت این دلیل بسیار باال است و بنا بر همین دلیل قاضی حقیقت‬
‫را تشخیص می دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اثبات اشتباه اجرا کننده قرار تامین دلیل ممکن است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر اجرا کننده قرار تامین اشتباه کرده باشد‪ ،‬دلیل بی اعتبار می شود؛ بر خالف حکم دادگاه که نمی توان اشتباه بودن آن را ثابت نمود‪ .‬در نتیجه‬
‫اگر در اجرای تامین دلیل اشتباه شده باشد می توان آن را اثبات نمود‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬نمی توان اثبات کرد که رای قاضی اشتباه است‪ ،‬برای مثال یک قاضی دادگستری دستور فیلترینگ تلگرام را داده است و خود او در‬
‫پرونده های اقتصادی در زندان است و تمام اعضای شورای عالی فضای مجازی مخالف فیلترینگ هستند و متوجه شدند که فیلترینگ هزینه بسیار زیادی‬
‫برای آنها داشته و نتایج بدتری را حاصل شده‪ ،‬اما چون حکم قاضی است نمی توانند کاری انجام بدهند‪.‬‬
‫ارزش گذاری دلیل توسط اجرا کننده قرار ‪ :‬وظیفه اجرا کننده قرار‪ ،‬ارزش گذاری بر دلیل نمی باشد و صرفاً باید دلیل بودن را احراز نمایند‪ .‬یعنی اجرا‬
‫کننده قرار حق ارزش گذاری و بررسی قدرت اثباتی آن را ندارد و اگر هم ورود کرد هیچ ارزشی ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اجرا کننده قرار تامین دلیل می تواند عالوه بر صورت برداری دلیل آن را مورد ارزش گذاری قرار دهد و میزان قدرت اثباتی آن را بررسی نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪.‬‬
‫جلسه چهل و ششم‬

‫ماده ‪: ۱۵۴‬‬
‫«در صورتی که تعیین طرف مقابل برای درخواست کننده تأمین دلیل ممکن نباشد‪ ،‬درخواست تأمین دلیل بدون تعیین طرف پذیرفته و به جریان گذاشته‬
‫خواهد شد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان درخواست تامین دلیل بدون تعیین طرف مقابل وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در ماده ‪.154‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬جمله شرطیه است و مفهوم دارد؛ یعنی اگر تعیین طرف مقابل برای درخواست کننده تامین دلیل ممکن باشد درخواست تامین دلیل بدون‬
‫تعیین طرف مقابل پذیرفته نمی شود‪.‬‬

‫ماده ‪: ۱۵۵‬‬
‫«تأمین دلیل برای حفظ آن است و تشخیص درجه ارزش آن در موارد استفاده‪ ،‬با دادگاه می باشد‪».‬‬
‫توصیه درسی ‪ :‬این ماده بسیار مهم است و به جهت اهمیت‪ ،‬دوبار این ماده را در بحث تامین دلیل تکرار کرده ایم‪.‬‬
‫تاثیر تامین دلیل ‪ :‬تامین دلیل موجب هیچ تاثیری بر میزان ارزش و قدرت اثبات کنندگی دلیل نخواهد داشت و تنها دلیل را حفظ می کند‪ .‬ارزش دلیل‬
‫در قدرت اثبات کنندگی آن است‪ ،‬حال اینکه دلیل چقدر ارزش دارد یعنی چقدر قدرت اثبات کنندگی دارد را دادگاه تعیین می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬منظور از درجه ارزش تامین دلیل در ماده ‪ 155‬چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مقصود میزان قدرت اثبات کنندگی آن دلیل است‪.‬‬
‫تعدد دالیل ‪ :‬اگر شما برای خواسته خود دالیلی داشته باشید و این دالیل در مکان های مختلف باشد و دادگاه های مختلف راجع به آنها صالح باشند‪،‬‬
‫باید یک درخواست تامین دلیل بدهید یا چند درخواست در مکان های مختلف؟ پاسخ این است که برای هر تامین دلیل باید یک درخواست به شورای‬
‫حل اختالف همان حوزه تقدیم شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر ادلهای که قصد تامین آن وجود دارد در حوزه های قضایی مختلف باشد‪ ،‬یک درخواست کافی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر برای تامین هر دلیل می بایست درخواست مجزایی در همان حوزه قضایی ارائه گردد‪.‬‬
‫توصیه درسی ‪ :‬به پایان مبحث تامین دلیل رسیدیم‪ ،‬بیش از یکبار تکرار کردیم که تامین دلیل از مباحثی است که آشنایی اجمالی با آن برای هر‬
‫شهروندی ضروری است‪.‬‬
‫اظهارنامه ‪ :‬با وجود اینکه تنها دو ماده به مبحث اظهارنامه اختصاص داده شده است اما بسیار مهم می باشد‪.‬‬
‫معنی و مفهوم اظهارنامه ‪ :‬اظهارنامه وسیله رسمی مطالبه حق از دیگری است‪ .‬در واقع اظهارنامه رسمیت دارد و قدرت اثبات کنندگی آن در اوج می‬
‫نکته ‪ :‬در برخی موارد اظهارنامه یک «باید و وظیفه» می باشد‪ ،‬برای مثال در بحث شرکت تضامنی دیدید که ‪ 6‬ماه قبل از انحالل باید اظهارنامه داده‬
‫شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر خانومی بعد از مدت طوالنی زندگی مشترک از همسر خود درخواست اجرت المثل نماید‪ ،‬میتوان با یک الیحه قوی و قدرتمند در دادگاه اثبات‬
‫کرد که چنین حقی وجود ندارد؛ درست است که اصل بر عدم تبرع میباشد اما به علت گذر زمان و اخالق اسالمی و عرف جامعه‪ ،‬یک ظاهر یعنی یک ظن‬
‫قوی شکل می گیرد که ایشان قصد تبرع داشته است چون هیچ شخصی پس از چهل سال مطالبه اجرت المثل نمی کند‪« .‬االصل دلیل حیث ال دلیل»‬
‫اصل زمانی دلیل است که هیچ دلیل دیگری وجود نداشته باشد؛ در اینجا ظاهر دلیل است و نوبت به اجرای اصل نمی رسد‪ .‬با این استدالل قوی دعوای‬
‫این خانوم اگر در دادگاه بدوی هم قبول شود در تجدیدنظر رد خواهد شد‪ .‬حاال اگر ‪ 40‬سال قبل این خانوم اظهار نامه ای تقدیم می کرد مبنی بر اینکه‬
‫اگر من کارهای خانه را انجام می دهم و به تربیت فرزند می پردازم‪ ،‬مجانی نیست و قصد مطالبه اجرت المثل آنها را دارم دیگر امکان اثبات خالف این‬
‫وجود ندارد‪ .‬در موارد دیگر هم به همین صورت می باشد‪.‬‬
‫‪111‬‬
‫مثال ‪ :‬شما از من در سال ‪ 90‬دویست میلیون پول میخواستید‪ ،‬اگر مطالبه کرده باشید متفاوت است با زمانی که مطالبه نکرده باشید‪ .‬چک زمانی که‬
‫برگشت میخورد از تاریخ چک خسارت ها محاسبه میشود‪ ،‬چون مطالبه آن فرض میشود‪ .‬در مواردی که خسارت تاخیر شامل میشود فرع بر این است که‬
‫حق مطالبه شود و اظهارنامه رسمی بهترین روش مطالبه است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا ارسال اظهارنامه ضروری است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً خیر و در موارد استثنایی بله ولی در هر حال توصیه می شود‪.‬‬
‫موارد اجتناب ناپذیر و ضروری مثل ‪:‬‬
‫‪ .۱‬درخواست انحالل شرکت تضامنی‪ ،‬به منظور وصول محکوم به از محل سهم الشرکه ‪ :‬در حقوق تجارت خواندیم که اگر کسی بخواهد از سهم‬
‫الشرکه طلب خود را وصول کند باید شرکت منحل شود پس باید درخواست انحالل به موجب اظهارنامه رسمی مطالبه شود‪.‬‬
‫‪ .۲‬اثبات تخلف مستاجر جهت اقامه دعوای تخلیه ‪ :‬شما اگر موجر باشید و بخواهید حکم تخلیه مستاجر را به دلیل تاخیر در پرداخت بگیرید باید‬
‫اظهارنامه رسمی ارائه نمایید‪.‬‬
‫* در این موارد اگر اظهارنامه ارائه نشود‪ ،‬اقدامات بعدی ممکن نمی باشد و فرد به هیچ نتیجهای نمیرسد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬شکایت مبنی بر خیانت در امانت مستلزم ارائه اظهارنامه نمی باشد و در هر صورتی که خیانت در امانت ثابت شود امکان شکایت وجود دارد‪.‬‬
‫مبنای زمان مطالبه ‪ :‬در بسیاری از موارد محاسبه خسارت از زمان تقدیم دادخواست می باشد اما به این معنا نیست که زمان تقدیم دادخواست مبنا‬
‫می باشد‪ ،‬چون از این تاریخ شکی در مطالبه وجود ندارد خسارات تاخیر هم از این زمان محاسبه می شود‪ .‬در مورد اظهارنامه ممکن است شما نخواهید‬
‫که اقامه دعوا کنید اما از طرفی حق و حقوق خود در مورد خسارت تاخیر را از دست نمی دهید‪ .‬اصل بر این است که مطالبه از زمان تقدیم دادخواست‬
‫است اما می توان با اظهارنامه هم مطالبه را اثبات کرد و این ها تعارضی با هم ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۶‬‬
‫«هرکس می تواند قبل از تقدیم دادخواست‪ ،‬حق خود را به وسیله اظهارنامه از دیگری مطالبه نماید‪ ،‬مشروط براین که موعد مطالبه رسیده باشد‪ .‬به طور‬
‫کلی هرکس حق دارد اظهاراتی را که راجع به معامالت و تعهدات خود با دیگری است و بخواهد به طور رسمی به وی برساند ضمن اظهارنامه به طرف ابالغ‬
‫نماید‪ .‬اظهارنامه توسط اداره ثبت اسناد و امالک کشور یا دفاتر دادگاه ها ابالغ می شود‪.‬‬
‫تبصره – اداره ثبت اسناد و دفتر دادگاه ها می توانند از ابالغ اظهارنامه هایی که حاوی مطالب خالف اخالق و خارج از نزاکت باشد‪ ،‬خودداری نمایند‪».‬‬
‫زمان ارائه اظهارنامه ‪ :‬هر کسی میتواند قبل از تقدیم دادخواست اظهارنامه بدهد چون پس از تقدیم دادخواست اظهارنامه معنی ندارد در واقع اظهارنامه‬
‫مطالبه رسمی حق می باشد‪ ،‬اما خود دادخواست مطالبه رسمی و قانونی حق می باشد و نیاز به اظهارنامه بعد از تقدیم دادخواست وجود ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬به موجب اظهارنامه شما وارد دعوا نمی شوید اما حق خود را به صورت رسمی از من مطالبه کرده اید‪.‬‬
‫شرط اظهارنامه ‪ :‬موعد مطالبه باید برای ارائه اظهارنامه رسیده باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من از آقای اعلمی ‪ 100‬میلیون دو سال دیگر طلبکارم و هر ماه برای ایشان اظهارنامه میفرستم‪ ،‬این اقدام هیچ فایده ای ندارد چون هنوز زمان‬
‫مطالبه نرسیده و منجز و حال نشده است و هنوز موجل است‪.‬‬
‫نکته اصولی ‪« :‬هرکس» عام استغراقی است و همه می توانند اظهارنامه بدهند‪.‬‬

‫علت رسمی بودن اظهارنامه ‪ :‬صرفاً به این دلیل اظهارنامه را رسمی می نامیم که ابالغ رسمی میشود و ابالغ توسط دفتر دادگاه یا اداره ثبت اسناد و‬
‫امالک (تخییر) و با گزارش مامور ابالغ صورت می گیرد‪.‬‬
‫بررسی تبصره‪ :‬اگر اظهارنامه مطالب خالف اخالق و خارج از نزاکت را دارا باشد اداره ثبت اسناد و دفتر دادگاه می توانند از ابالغ آن امتناع نمایند‪.‬‬
‫تفاوت اظهارنامه و دادخواست ‪ :‬ماهیت اظهارنامه مطالبه حق می باشد اما مرجع قضایی را مشغول به رسیدگی نمی کند و دادخواهی نیست‪ .‬در تقدیم‬
‫دادخواست عالوه بر اینکه مطالبه حق وجود دارد‪ ،‬دادخواهی و تظلم خواهی صورت می گیرد و مرجع صالح قضایی را مسئول به رسیدگی می کند‪.‬‬
‫عادی یا رسمی بودن اظهارنامه ‪ :‬شما میدانید که سند رسمی چه ویژگی دارد؛ باید توسط مرجع صالح و در حدود صالحیت او و مطابق قانون تنظیم‬
‫شده باشد‪ .‬هر سندی که این سه شرط را نداشت سند عادی خواهد بود‪ .‬بخش عمده اظهارنامه توسط افراد عادی تکمیل می شود‪ ،‬در نتیجه این بخش ها‬
‫عادی می باشد و یک بخش آن گزارش مامور ابالغ می باشد که این گزارش رسمی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا اظهارنامه سند عادی یا رسمی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اظهارنامه عمدتاً (بخش اصلی مفاد) سندی عادی است چرا که توسط مامور رسمی تنظیم نشده است‪ .‬صرفاً آن بخش از اظهارنامه که مامور ابالغ‬
‫نحوه ابالغ را گزارش نموده رسمی است زیرا توسط مامور رسمی در قلمرو صالحیت او و مطابق قانون انجام شده است‪.‬‬
‫جلسه چهل و هفتم‬

‫سوال ‪ :‬آیا اظهارنامه شرط خاصی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق نص ماده ‪ 156‬حال بودن حق شرط مطالبه آن از طریق اظهارنامه است بنابراین حق موجل قابل مطالبه نخواهد بود‪.‬‬
‫ماده ‪:۱۵۷‬‬
‫«در صورتی که اظهارنامه مشعر به تسلیم چیزی یا وجه یا مال یا سندی از طرف اظهار کننده به مخاطب باشد باید آن چیز یا وجه یا مال یا سند هنگام‬
‫تسلیم اظهارنامه به مرجع ابالغ‪ ،‬تحت نظر و حفاظت آن مرجع قرار گیرد‪ ،‬مگر آن که طرفین هنگام تعهد محل و ترتیب دیگری را تعیین کرده باشند‪».‬‬
‫مثال ‪ :‬دو شخص یک قرارداد دارند و به موجب آن قرارداد به عنوان مثال یک طرف باید ‪ 20‬جلد کتاب در یک تاریخ مشخص به شخص دیگر تحویل‬
‫بدهد یا تسلیم کند‪ ،‬حال یکی از مواردی که می توان در اظهارنامه بیان کرد این است که شخصی که تعهد به تسلیم دارد در اظهار نامه بگوید این موارد‬
‫را من تسلیم کرده ام‪.‬‬
‫نحوه ارائه اظهارنامه در مورد اجرای تعهد ‪ :‬ماده ‪ 157‬یک شرط دارد؛ اگر قرار بر این است که مفاد اظهار نامه تسلیم باشد باید زمان ارسال یا تسلیم‬
‫اظهار نامه هم تحت نظر و حفاظت مرجع قرار بگیرد‪ ،‬به عبارتی اظهار نامه که به مرجع ابالغ میشود باید آن مال یا وجه یا سند تحت نظر و حفاظت هم‬
‫قرار بگیرد‪.‬‬
‫زمان و مکان معین ‪ :‬در یکسری شرایط ممکن است دو شخص یکسری توافقات باهم کرده باشند به این صورت که معین میکنند که کاال ها را به عنوان‬
‫مثال در میدان بار یا در باربری تحویل بدهند و ریز مشخصات مشخص باشد‪ ،‬در این صورت نیاز به نظارت و حفاظت مرجع ابالغ نیست‪ .‬طبق قرارداد باید‬
‫در مکان و زمان مشخص شده قرار بگیرد و بعد در اظهار نامه بیان می شود که توافق به درستی انجام شده است‪.‬‬
‫‪113‬‬
‫سوال ‪ :‬در اظهار نامه هایی که بیانگر تسلیم مال است چه شرطی وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر اظهار نامه مشعر به تسلیم و تحویل چیزی باشد (مال‪ ،‬سند‪ ،‬وجه و ‪ )....‬اگر راجع به محل اجرای تعهد توافق شده باشد تحویل در آن محل‬
‫انجام و سپس اظهارنامه ارسال میشود اما در صورت عدم توافق نسبت به محل معینی‪ ،‬در زمانی که اظهارنامه به مرجع ابالغ تسلیم و تحویل می گردد آن‬
‫مال و یا سند باید تحت نظر و حفاظت مرجع ابالغ قرار بگیرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر شخص تحویل دهنده کاال مخصوصا وجه نقد امتناع کند آیا می توان از طریق اظهارنامه نامه اقدام کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله‪ .‬کارکرد اصلی اظهارنامه همین است شخص میتواند با اظهار نامه مطالبه رسمی کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در مورد وجه نقد حتی نیاز به اظهار نامه نیست راه بهتر و آسانتر این است که به صندوق دادگستری وجه نقد را پرداخت کنیم که تشریفات خاصی‬
‫مثال ‪ :‬یک تاجر در خراسان جنوبی باید ‪ 10‬تن زرشک را به آذربایجان شرقی ارسال کند‪ ،‬زرشک محصولی است که خراب می شود و باید سریعاً ارسال‬
‫شود‪ .‬خریدار بیان کرده که در فالن تاریخ زرشک ها را به فالن باربری ارسال کنید و زمانی که رسید با من تماس بگیرید‪ ،‬اما کسی محصول را از انبارداری‬
‫تحویل نمی گیرد در این صورت‪ ،‬به وسیله اظهارنامه اجرای تعهد اثبات می شود‪ .‬روابط تجار در بازار بر پایه اعتماد است اما گاهی دچار دشواری هایی می‬
‫شود که می توان این موارد را به موجب ابزاری مثل اظهارنامه اثبات کرد‪.‬‬
‫«دعاوی طاری»‬
‫جلسه چهل و هشتم‬

‫دعاوی طاری ‪ :‬ممکن است به کشورهای عربی مسافرت کرده باشید و یا حتی در شهرهای مذهبی مثل مشهد و قم عبارت «قسم الطوارئ» را در‬
‫بیمارستان ها ب بینید‪ .‬قسم یعنی بخش و طوارئ جمع طارئ به معنای حادثه اتفاقی و به بیان دیگر اورژانسی است‪.‬‬
‫وجه تسمیه ‪ :‬دادرسی یک مسیر صفر تا صد دارد که قواعد و مقررات آن را در آیین دادرسی مطالعه می کنیم‪ .‬در بحث دعاوی طاری اتفاقی می افتد که‬
‫در سیر عادی دادرسی وجود ندارد‪ .‬گاهی به یکباره یک خوانده یا خواهان دیگر وارد دعوی می شود یا یک دعوای دیگر اضافه میشود؛ چون این موارد یهو‬
‫و به صورت غیر قابل پیش بینی حادث می شود به آنها طاری یا طواری می گوییم‪.‬‬
‫وجه مشترک ‪ :‬در تمامی دعاوی طاری خارج از روال عادی یک اتفاق می افتد و مسیر دادرسی دچار تغییر می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬فعل «طرء» یعنی اتفاق افتاد‪ ،‬حادث شد‪.‬‬
‫اقسام دعاوی طاری ‪:‬‬
‫‪ .1‬ورود ثالث‬

‫‪ .2‬جلب ثالث‬
‫‪ .3‬دعوای متقابل‬
‫‪ .4‬دعوای اضافی‬
‫مثال ‪ :‬فرض کنید من خواهان و جناب آقای قربانپور خوانده هستند؛ ما دو نفر اصحاب دعوی هستیم و هر شخصی غیر از ما دو نفر ثالث خواهد بود‪ .‬برای‬
‫مثال در این دعوی خانم زارعی‪ ،‬آقای غفاری و ‪ ...‬ثالث هستند؛ یکی از شما بزرگواران که چون طرف دعوی نیستید و لذا ثالث هستید‪ ،‬برای خود نفعی در‬
‫این دعوی می بیند‪ ،‬در نتیجه نیاز می بیند که وارد این دعوی شود‪ .‬برای مثال آقای اعلمی نیاز می بیند که وارد این دعوی شود که ورود ایشان یک امر‬
‫عارضی است و در روند عادی وجود نداشته‪.‬‬
‫علت ورود ثالث ‪ :‬اگر ثالث وارد یک دعوی می شود قاعدتاً برای خود نفعی می بیند؛ گاه نفع شخص ثالث مستقل است و کاری به طرفین دعوی ندارد و‬
‫خود را مستقالً صاحب حق می داند‪ .‬در حالت دیگر فرض کنید شخص ثالثی ‪ 2‬سال پیش حق انتفاع باغی که مورد اختالف ما است را برای ‪ 10‬سال از‬
‫آقای قربان پور گرفته است و حاال شخص ثالث می بیند که من نسبت به اصل مال ادعا کردم و می خواهم باغ را از آقای قربانپور بگیرم؛ شخص ثالث‬
‫متوجه این موضوع می شود و خطری احساس می کند که اگر مالیی در این دعوی پیروز شود این قرارداد حق انتفاع ‪ 10‬ساله من هم از بین میرود‪ .‬به‬
‫همین جهت وارد دعوی می شود تا موضع آقای قربانپور را تقویت کند و از او حمایت کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در این دعوی من و آقای قربانپور دو طرف دعوی بودیم و آقای اعلمی شخص ثالث بود که به خاطر این که در پیروزی خوانده برای خود نفعی‬
‫دید وارد دعوی شد‪ .‬در اینجا آقای علمی وارد ثالث نامیده می شود و ورود به دعوی ورود ثالث است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من و آقای قربانپور بر سر یک باغ اختالف داریم که آقای اعلمی وقتی متوجه میشوند وارد دعوی می شوند و ادعا می کنند که مالک باغ ایشان‬
‫هستند و اختالف من و آقای قربانپور موضوعیتی ندارد‪.‬‬
‫انواع ورود ثالث ‪ :‬بسته به اینکه چرا شخص ثالث وارد دعوی می شود؛ چون برای خود نفع مستقل قائل است و یا چون نفعی در پیروزی یکی از دو طرف‬
‫دارد‪ ،‬ورود ثالث بر دو نوع می شود؛ ورود ثالث اصلی و ورود ثالث تبعی‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در یک زمان یک نوع کالهبرداری رایج شد که بر فرض من و آقای قربانپور می بینیم یک زمین بی هیچ فعالیتی افتاده است؛ آقای قربان‬
‫پور علیه شخصی دادخواست می دادند که فالن شخص مالک این ملک است و یک نفر به عنوان مالک در دادگاه حاضر می شد و اقرار می کرد که ادعای‬
‫خواهان صحیح است و دادگاه به نفع خواهان حکم می داد و بعد از صدور حکم خواهان ملک را به فروش می گذاشت‪ .‬گاهی در این میان مالک مطلع می‬
‫شد و وارد این دعوی میشد که به وارد ثالث میگویند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬وارد ثالث در دعوای ورود ثالث واقعاً ثالث نیست؛ در واقع این شخص در شمار اصحاب اولیه دعوی نبوده است اما بعداً در شمار اصحاب وارد میشود‬
‫و به همین دلیل است که به او ثالث میگوییم‪ .‬در واقع این شخص تا انتها ثالث نیست و پس از ورود او به عنوان یکی از طرفین قرار می گیرد‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬پس از صدور حکم وارد ثالث نمی تواند به عنوان ثالث اعتراض کند چون خود پس از ورود به عنوان یکی از اصحاب دعوی حضور داشته است‪ .‬به‬
‫عبارت دیگر وارد ثالث‪ ،‬تسامحا ثالث نامیده می شود‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬طاری که جمع آن طواری است‪ ،‬از ریشه طرء مشتق شده است به معنای عارض و حادث شد؛ به چهار دعوی دعاوی طاری گفته می شود‬
‫چرا که به طور ناگهانی دعوای جدید وارد یک دعوای اقامه شده می گردد‪.‬‬
‫دعاوی طاری ‪ ۴‬قسم است؛‬
‫‪115‬‬
‫‪ .1‬ورود ثالث ک ه خود بر دو قسم است؛ اصلی و تبعی؛ ورود ثالث زمانی است که شخصی که در شمار اصحاب دعوای اولیه نبوده به دلیل نفع مستقل یا‬
‫تبعی که در دعو ی برای خود قائل است وارد دعوی می شود‪ .‬اگر برای خود نفع مستقل قائل باشد جدای از خواهان و خوانده وارد ثالث اصلی نامیده می‬
‫شود‪ .‬اگر برای خود در پیروزی یکی از طرفین دعوای اصلی نفعی قائل باشد وارد ثالث تبعی نامیده میشود‪ .‬احکام این دو با هم متفاوت است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬وا رد ثالث پس از صدور و قطعیت رای حق اعتراض ثالث نخواهد داشت گرچه ثالث نامیده میشود زیرا پس از ورود در دعوی طرف دعوی است و‬
‫ثالث به معنای حقیقی نیست‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ورود ثالث اصلی‪ ،‬استقاللی هم نامیده می شود؛ همینطور به ورود ثالث تبعی‪ ،‬حمایتی یا تقویتی هم گفته می شود‪.‬‬
‫شرایط طرح دعوی ‪ :‬برای اینکه یک دعوی در دادگاه به حرکت درآید و برای آن مجلس تشکیل شود و دادگاه وارد ماهیت آن شود باید شرایطی (به نحو‬
‫عام مجموعی) وجود داشته باشد تا آن دعوی قابلیت طرح و رسیدگی داشته باشد مانند اهلیت‪ ،‬ذی سمتی و ذی نفعی‪.‬‬
‫تفاوت ذینفعی و ذی حقی ‪ :‬ذی یعنی صاحب و ذی نفع یعنی صاحب حق بودن‪ .‬ذی نفعی با ذی حقی متفاوت است؛ آنچه برای پذیرش در دعوی و‬
‫ورود به آن الزم است اثبات ذینفع بودن است و نه ذی حق بودن چون شما باید اول به شرایط اقامه دعوی رسیدگی کنید اما ذی حق بودن در پایان‬
‫رسیدگی مشخص میشود‪ .‬اگر شما دادرس باشید فرض را بر این میگذاریم که شخصی که طرح دعوی کرده است همین االن پیروز دعوی باشد و در نتیجه‬
‫این پیروزی چه نفع مسنقیمی به او میرسد که در پاسخ به این سوال می توان تشخیص داد که شخص ذی نفع است یا خیر‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬خانمی یک دعوی طرح کرده که در نتیجه پیروزی در این دعوی نفعی به همسر او میرسد اما این دعوی مورد قبول نیست چون نفع مستقیماً به‬
‫خانم نمی رسد‪.‬‬
‫تفاوت ورود ثالث اصلی و تبعی ‪ :‬در دعوای ورود ثالث اصلی‪ ،‬وارد ثالث برای خود مستقل نفعی قائل است اما در دعوای ورود ثالث تبعی‪ ،‬نفع وارد ثالث‬
‫در نتیجه پیروزی یکی از طرفین حاصل می شود‪ .‬وارد ثالث اصلی باید تمام شرایط اقامه دعوی را داشته باشد اما در مورد وارد ثالث تبعی وجود همه‬
‫شرایط ضروری نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در ورود ثالث اصلی و تبعی معنای نفع متفاوت است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله در ورود ثالث اصلی که وارد برای خود نفع مست قل قائل است همه شرایط یک دعوای تمام عیار باید موجود باشد اما در ورود ثالث تبعی نفع‬
‫شخص وارد ثالث غیرمستقیم و محتمل است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا وارد ثالث باید ورود خود را مشخص کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬با وجود اختالف بین حقوقدان ها قانون چنین الزامی را مقرر نکرده است و خود دادرس باید این موضوع را تشخیص دهد‪.‬‬
‫تشریفات ورود ثالث ‪ :‬قانون آیین دادرسی مدنی به معنای اخص تشریفات قانونی برای رعایت حقوق قانونی طرفین دعوی است؛ به همین ترتیب برای‬
‫ورود ثالث هم تشریفاتی وجود دارد‪.‬‬
‫جلسه چهل و نهم‬

‫تشریفات ورود ثالث ‪ :‬برای ورود ثالث رعایت سه نکته ضروری است‪.‬‬

‫‪ . 1‬شما به عنوان ثالث باید با دادخواست یعنی فرم های چاپی مخصوص وارد شوید و خواسته خود چه یک نفع مستقل و چه یک نفع تبعی است را بیان‬
‫کنید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬آنچه شما به دادگاه ارائه می کنید به طور مکتوب یا در قالب دادخواست و یا در قالب درخواست است؛ ورود ثالث باید حتما در قالب دادخواست‬
‫‪ . 2‬در هر دعوایی که قرار است برای آن جلسه دادرسی تشکیل شود اصل تناظر‪ ،‬بی طرفی و ‪ ...‬هم باید رعایت شود؛ پس برای رعایت این موارد باید به‬
‫طرفین دعوی هم ابالغ شود و برای ابالغ نیاز به این است که دادخواست و ملزمات و زمینه ها ی آن به تعداد خواندگان و خواهان ها به عالوه یک نسخه‬
‫برای خود پرونده باشد‪ .‬اگر وارد ثالث اصلی باشد خود به عنوان خواهان است و باید به تعداد نفرات ‪ 1+‬نسخه تهیه شود و اگر دادخواست تبعی باشد هم‬
‫به همین صورت است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تعداد دادخواست ها در ورود ثالث چند تاست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به تعداد همه خواهان ها و خوانده ها به عالوه یک نسخه‪.‬‬
‫‪ . 3‬مورد سوم مهلت ورود ثالث است؛ در برخی اقدامات قانونی مهلت تا اولین جلسه دادرسی و در برخی موارد تا پایان اولین جلسه یا تا ختم دادرسی یا‬
‫صدور رای و ‪ ...‬است‪ .‬ورود ثالث تا ختم دادرسی مهلت دارد یعنی تا زمانی که دادرس دادگاه ختم دادرسی را اعالم نکرده است ثالث می تواند هم در مرحله‬
‫بدوی و هم در مرحله تجدید نظر به عنوان ثالث اصلی یا تبعی وارد شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬طرح دعوای ورود ثالث در مرحله تجدید نظر یک استثنا و خالف اصل است‪ .‬هر جایی که ما یک دادگاه بدوی و تجدید نظر داریم؛ دادگاه تجدید‬
‫نظر صالحیت ذاتی برای رسیدگی دعوای بدوی را ندارد‪ .‬اگر شما یک دادخواست را به دادگاه تجدید نظر بدهید که هنوز در دادگاه نخستین رسیدگی‬
‫نشده خارج از صالحیت نخواهد بود و اصال رسیدگی نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تشریفات ورود ثالث چیست؟‬
‫پاسخ ‪ 3 :‬مورد است؛‬
‫‪ .۱‬اوالً باید با ارائه دادخواست باشد و در قالب درخواست و الیحه ساده ممکن نیست‪.‬‬
‫‪ .۲‬هم دادخواست ورود ثالث و هم پیوست های آن باید به تعداد همه افراد درگیر در دعوی (خواهان ها و خوانده ها به عالوه یک نسخه) باشد‪.‬‬
‫‪ .۳‬از نظر زمانی مهلت ورود ثالث تا ختم دادرسی است چه در مرحله نخستین و چه در مرحله تجدیدنظر‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬رسیدگی دادگاه تجدید نظر دعوای نخستین خارج از صالحیت ذاتی اوست و رعایت قواعد صالحیت ذاتی هم در شمار قواعد آمره است که هم‬
‫مرجع و هم طرفین دعوی باید آن را رعایت کنند؛ در نتیجه طرح دعوی ورود ثالث در مرحله تجدید نظر استثنا است‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬امکان طرح دعوای طاری ورود ثالث در مرحله تجدیدنظر خالف اصل است؛ قاعده آن است که دادگاه تجدید نظر صالحیت ذاتی برای‬
‫رسیدگی ابتدایی ندارد‪.‬‬
‫سمت وارد ثالث ‪ :‬وارد ثالث پس از ورود خواهان است و پس از ورود همه حقوقی را دارد که خواهان دارد و در مقابل همه خوانده ها حقوقی را خواهند‬
‫داشت که یک خوانده دعوی دارد؛ در این موضوع تفاوتی ندارد که ورود ثالث اصلی باشد یا تبعی‪.‬‬
‫طرفین دعوای ورود ثالث ‪ :‬در مورد طرفین دعوای ورود ثالث بین ورود ثالث تبعی و اصلی تفاوت وجود دارد‪.‬‬
‫‪117‬‬
‫مثال ‪ :‬طبق مثال جلسه قبل اگر من و آقای قربانپور طرفین دعوی باشیم و آقای اعلمی وارد دعوی شوند و ادعای کامالً مستقل از طرفین دعوی داشته‬
‫باشند هر دوی ما را خوانده دعوی قرار داده اند اما اگر ورود ثالث تبعی باشد و آقای اعلمی ادعای مستقلی نداشته باشد بلکه برای حمایت از آقای قربان‬
‫پور آمده باشد خوانده او من خواهم بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬پس از ورود ثالث خواهان و خوانده ورود ثالث چه کسانی هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬چه ورود ثالث اصلی باشد چه تبعی وارد ثالث خواهان است اما خوانده بسته به اینکه اصلی یا تبعی باشد متفاوت است؛ اگر ورود ثالث اصلی باشد‬
‫هر دو طرف دعوای اصلی خوانده هستند چرا که وارد ثالث علیه هر دو تیغ کشیده است اما اگر ورود ثالث تبعی باشد و برای تقویت موضوع یکی از دو‬
‫طرف وارد دعوی شده باشد طرف مقابل خوانده است‪ .‬شخصی که او برای تقویت موضع او وارد شده خوانده نخواهد بود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬علت تهیه دادخواست به تعداد تمام خوانده ها و خواهان ها‪ ،‬جهت ابالغ به آن ه ا است و نه تعیین خواندگان دعوی؛ در واقع هدف ابالغ به طرفین‬
‫دعوی اطالع آنها از عارض شدن دعوای طاری است‪.‬‬
‫مراحل ممکن برای ورود ثالث ‪ :‬ورود ثالث در مرحله بدوی‪ ،‬تجدید نظر خواهی و واخواهی ممکن است و در غیر این موارد امکان ورود ثالث وجود ندارد‪.‬‬
‫ورود ثالث در اعترا ض ثالث و ‪ ...‬نیازمند نص صریح است‪ .‬همینطور میدانید که دیوان وارد رسیدگی ماهوی نمی شود و تنها از حیث شکلی سیر رسیدگی‬
‫را بررسی میکند؛ در نتیجه امکان طرح دعوای ورود ثالث در این مرحله وجود ندارد اما اگر طبق تصمیم دیوان پرونده به دادگاه بازگشت میتوان در این‬
‫دادگاه دعوای ورود ثالث طرح کرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ورود ثالث در چه مراحلی ممکن است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در مرحله بدوی‪ ،‬تجدیدنظر و واخواهی ممکن است‪ .‬در مرحله فرجام خواهی در دیوان عالی کشور ممکن نیست چرا که دیوان رسیدگی ماهوی‬
‫نمی کند‪ .‬البته که اگر دیوان پرونده را به دادگاه ا رجاع نماید چه بدوی و چه تجدید نظر امکان ورود ثالث خواهد بود به عالوه در مرحله اعاده دادرسی و‬
‫همچنین در اعتراض ثالث ورود ثالث ممکن نیست‪.‬‬
‫تاثیر عدم ورود ثالث در مرحله بدوی ‪ :‬اگر مدعی حق مرحله نخستین در جریان دعوی بوده است اما در مرحله نخستین ورود نکرده است در مرحله‬
‫تجدیدنظر می تواند وارد شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر ثالث مدعی حق از مرحله نخستین دعوای اصلی آگاه بوده و علیرغم این آگاهی وارد دعوی نشده آیا میتواند در مرحله تجدیدنظر وارد شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله زیرا الزام قانونی به ورود ثالث در مرحله بدوی وجود ندارد و باال تر از این می تواند در مرحله تجدید نظر هم ورود ثالث نکند و بعداً به عنوان‬
‫ثالث اعتراض نماید‪.‬‬
‫جلسه پنجاهم‬
‫سوال ‪ :‬چرا ورود ثالث در مرحله اعاده دادرسی ممکن نیست در حالی که رسیدگی در مرحله اعاده دادرسی ماهوی است؟‬

‫پاسخ ‪ :‬به دلیل نص صریح قانون گذار در ماده ‪ 441‬آیین دادرسی مدنی که بیان می دارد در اعاده دادرسی غیر از طرفین دعوی شخص دیگری به هیچ‬
‫عنوان نمی تواند داخل در دعوی شود‪.‬‬
‫در اعاده دادرسی نه ورود ثالث امکان دارد و نه جلب ثالث‪.‬‬
‫ورود ثالث پس از ثبت دادخواست تجدیدنظر ‪ :‬مرحله تجدیدنظر از زمانی که دادخواست تجدید نظر ثبت می شود شروع می شود‪ .‬از زمان ختم‬
‫دادرسی در مرحله بدوی و پیش از ثبت دادخواست تجدیدنظر حدوداً یک ماه فاصله زمانی است در این مرحله امکان ورود ثالث نیست زیرا جریان رسیدگی‬
‫وجود ندارد که ورود ثالث معنا پیدا کند‪.‬‬
‫ورود ثالث در مهلت تجدیدنظر خواهی ‪ :‬ممکن است مرحله تجدید نظر شروع نشود و کسی تجدید نظرخواهی نکند و در مرحله بدوی هم ختم‬
‫دادرسی اعالم شود‪ .‬اگر یک نفر از زمان ختم دادرسی در مرحله بدوی و پیش از ثبت دادخواست تجدیدنظر که حدوداً یک ماه فاصله زمانی است ثبت‬
‫دادخواست کرد به دادخواست وی رسیدگی می شود؛ اگر دعوی ورود ثالث اصلی است که مثل یک دعوی اصلی و مستقل به آن رسیدگی می شود اگر‬
‫ورود ثالث تبعی است قاعدتاً رد خواهد شد چون همه شرایط دعوی وجود ندارد و مطرح کننده دعوی نفع مستقلی برای خودش قائل نیست ورود ثالث‬
‫تبعی به خاطر فقدان شرایط اقامه دعوی رد خواهد شد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬پس اگر خارج از زمان های بیان شده دعوی ورود ثالث مطرح شود صرفاً «خارج از زمان بودن» دلیل رد دعوی ورد ثالث نیست بلکه به دالیل‬
‫دیگر رد می شود کما اینکه اگر به عنوان ورود ثالث دادخواست ثبت نمی کرد و مستقالً دادخواست را مطرح می کرد هم این ایراد وجود می داشت و‬
‫دادخواست رد می شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬پس از ختم دادرسی در مرحله بدوی و پیش از ثبت دادخواست تجدید نظر بازه زمانی وجود دارد؛ آیا در این بازه زمانی ورود ثالث ممکن است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر چون جریان رسیدگی وجود ندارد که دعوی طاری ورود ثالث معنا پیدا کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬با توجه به اینکه مهلت ورود ثالث پیش از ختم دادرسی است اگر دادخواست ورود ثالث پس از ختم رسیدگی ثبت شود سرنوشت آن چه خواهد‬
‫شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به صرف اینکه خارج از مهلت بوده رد نمی شود و به عنوان یک دعوی مستقل به آن نگاه می شود؛ اگر شرایط یک دعوی تمام عیار را داشت مورد‬
‫رسیدگی قرار می گیرد در غیر این صورت رد می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬زمانی که دعوی ورود ثالث مطرح می شود اگر همه چیز درست باشد و همه شرایط مقرر موجود باشد رسیدگی توامان انجام می شود یعنی به‬
‫دعوای اصلی و طاری با هم رسیدگی می شود‪.‬‬
‫* توامان‪ :‬باهم‪ ،‬همراه‬
‫رسیدگی توامان ‪ :‬یعنی دعوی طاری در کنار دعوای اصلی با هم مورد رسیدگی قرار می گیرد‪.‬‬
‫دو حالت ممکن به وجود بیاید ‪:‬‬
‫حالت اول ‪ :‬دادگاه تشخیص می دهد دعوایی که تحت عنوان ورود ثالث مطرح شده با دعوی اصلی ارتباطی ندارد؛ در این حالت دادگاه به طور مستقل به‬
‫دعوی رسیدگی می کند و نمی تواند به این دلیل که شرایط دعوای ورود ثالث وجود ندارد دعوی را رد کند‪.‬‬
‫‪119‬‬
‫حالت دوم ‪ :‬همه شرایط دعوی ورود ثالث وجود دارد پس منطقاً امکان رسیدگی توامان وجود دارد و خدشه ای به اینکه این دعوی ورود ثالث است و‬
‫شرایط دعوی ورود ثالث وجود دارد وارد نمی کند اما دعو ای ورود ثالث را به دلیل حمایت از حق خودش مطرح نکرده و به عبارتی طرح دعوی همراه با‬
‫حسن نیت نبوده و سوء نیت دارد و می خواهد اطاله دادرسی ایجاد کند؛ در واقع با ابزار قانونی به هدف اطاله دادرسی مانعی ایجاد کند‪ .‬در این فرض نیز‬
‫دادگاه نمی تواند دعوی را رد کند ام ا می تواند دعاوی را از یکدیگر تفکیک کند و به هر دعوی به طور مستقل رسیدگی کند‪ .‬اما مساله ای که مطرح می‬
‫شود این است که اگر ورود ثالث اصلی باشد قابلیت رسیدگی دارد اما اگر ورود ثالث تبعی باشد قاعدتاً منجر به رد دعوی می شود چون باید شرایط اقامه‬
‫دعوی به طور کامل موجود باشد که در ورود ثالث تبعی این شرایط نیست یعنی نفع مستقیم و کامل وجود ندارد بلکه نفع تبعی و محتمل است که برای‬
‫اقامه یک دعوی کافی نیست‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬اگر دادگاه شرایط دعوی طاری ورود ثالث را در دعوای مطرح شده نیابد یا آنکه علی رغم وجود همه شرایط الزم برای ورود ثالث‪ ،‬تبانی و‬
‫قصد تاخیر بین آن ها باشد‪ ،‬در هر دو حالت دادگاه به دعوی ورود ثالث به طور مستقل رسیدگی خواهد کرد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬رسیدگی دادگاه به دعوی ورود ثالث چه به شکل توامان همراه با دعوی اصلی چه به صورت مستقل و جدای از دعوای اصلی متوقف است بر اینکه‬
‫صالحیت ذ اتی داشته باشد‪ .‬دادگاه در زمینه ای که صالحیت ذاتی ندارد نمی تواند رسیدگی کند حتی اگر ایراد نشده باشد و دادگاه تجدید نظر و یا دیوان‬
‫عالی کشور رد می کند‪ ( .‬قاعده امری است)‬
‫تاثیر رد دعوی بر دعاوی طاری ‪ :‬در جایی که ما دو دعوی داریم یک دعوی اصلی و یک دعوی ورود ثالث اگر دادخواست با قرار رد دعوی یا ابطال‬
‫دادخواست مواجه شد؛ به عنوان مثال شما خبردار می شوید یک دعوایی اتفاق افتاده در رابطه با زمینی که شما آن را متعلق به خودتان می دانید شما‬
‫بالفاصله به عنوان ثالث دادخواست ورود ثالث خود را ثبت می کنید‪ .‬در جلسه اول قاضی دادگاه با توجه به ایراد مطرح شده قرار رد دعوی نسبت به دعوی‬
‫اصلی صادر می کند‪ .‬حاال آیا قرار رد دعوی نسبت به دعوی اصلی به دعوی طاری شما هم سرایت می کند؟ در مدنی گفتیم عقود تبعی مانند ضمان‪،‬‬
‫کفالت‪ ،‬حواله‪ ،‬رهن‪ ،‬تابع دین است هر زمان که دین از بین برود این عقود نیز از بین می رود‪ .‬اما دعاوی طاری مستقل هستند‪ .‬ورود ثالث به عنوان یک‬
‫دعوی وابستگی به دعوی اصلی ندارد به همین دلیل می گویند رسیدگی توامان یعنی از نظر زمانی یک دعوی در یک زمان با دعوی دیگر مطرح می شود‬
‫اما از نظر وجودی وابستگی وجودی ندارد و به همین دلیل دادگا ه در مواردی می تواند به این دو دعوی جداگانه رسیدگی کند‪ .‬اما ورود ثالث تبعی از نظر‬
‫نفع‪ ،‬نفع مستقلی نیست واال دعوای مستقلی است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬اگر دعوای اصلی رد شود مالزمه ای با رد دعوی طاری ندارد و مستقالً مورد رسیدگی قرار می گیرد‪ .‬اگر چه دعوی طاری وارد دعوی اصلی شده‬
‫است و با اجتماع شرایط دادگاه رسیدگی توامان خواهد کرد اما از نظر وجودی بین این دو دعوی وابستگی نیست؛ هر چند که از جهت زمانی و ارتباط به‬
‫یکدیگر نزدیک شده اند‪ .‬بنابراین در صورت صدور قراری همچون قرار رد دعوی نسبت به دعوی اصلی دعوای طاری سرنوشت مستقل خود را خواهد داشت‬
‫و با آن به عنوان یک دعوی مستقل برخورد خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شما به عنوان ثالث دادخواست ورود ثالث خود را ثبت می کنید اما به هر دلیلی رد می شود آیا شما می توانید مجدداً طرح دعوی کنید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله چون اعتبار امر مختومه ندارد که بگوییم ورو د ثالث فقط یک بار امکان پذیر است‪ .‬تا زمانی که ختم دادرسی اعالم نشده شما می توانید‬
‫دادخواست ورود ثالث خود را ثبت کنید و به عنوان ثالث ورود داشته باشید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر شخصی به عنوان ثالث وارد شود و نسبت به دعوای او ایرادی وارد شود آیا حق ورود دوباره خواهد داشت؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مادام که ختم دادرسی اعالم نشده ثالث می تواند وارد شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬الف به عنوان ثالث وارد می شود اما دادگاه نسبت به دعوی الف قرار رد دعوی صادر می کند آیا الف حق تجدید نظر خواهی دارد یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله اگر در شمار قرارهای قابل تجدیدنظرخواهی است حق تجدیدنظرخواهی دارد‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬الف نسبت به قرار تجدیدنظرخواهی کرده است و دادگاه تجدید نظر این قرار را فسخ کرده‪ ،‬در این مورد در کدام مرجع باید رسیدگی شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬برای پاسخ به این سوال ‪ 3‬فرض مطرح می شود؛‬
‫فرض اول ‪ :‬الف تجدید نظر خواهی کرده و دادگاه تجدید نظر هم سریعاً رسیدگی کرده و قرار را فسخ می کند و زمانی که نظر دادگاه تجدید نظر اعالم‬
‫می شود ختم دادرسی در مرحله نخستین اعالم نشده و دادرسی در جریان است؛ در این فرض دادگاه نخستین به دعوی طاری رسیدگی می کند‪ .‬دادگاه‬
‫نخستین چون درحال رسیدگی است موظف است به پذیرش نظر دادگاه تجدیدنظر و باید رسیدگی کند‪.‬‬
‫فرض دوم ‪ :‬تا زمانی که الف تجدید نظر خواهی کند و قرار فسخ شود‪ ،‬دادگاه بدوی رای صادر می کند و پرونده به دادگاه تجدید نظر ارسال می شود در‬
‫این فرض چون ختم رسیدگی اعالم شده در دادگاه تجدیدنظر رسیدگی می شود‪.‬‬
‫فرض سوم ‪ :‬دادگاه بدوی رای صادر کرده و ختم رسیدگی اعالم شده و تجدید نظر خواهی نیز نشده است در این فرض دعوای طاری از حیث وجودی‬
‫تابع دعوای اصلی نیست و می تواند به عنوان یک دعوی مستقل مورد رسیدگی قرار بگیرد‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬اگر دعوای طاری ورود ثالث با قراری مواجه شود و خواهان یعنی وارد ثالث از قرار صادره تجدیدنظر خواهی نماید و تجدیدنظر خواهی او‬
‫پذیرفته شود تکلیف رسیدگی به دعوای طاری چیست؟ در پاسخ باید گفت که بسته به وضعیت به یکی از این سه سرنوشت دچار می شود‪.‬‬
‫‪ -1‬دعوای اصلی همچنان در دادگاه نخستین در جریان رسیدگی است و ختم دادرسی آن اعالم نشده؛ در این حالت به دعوای طاری هم‪ ،‬در دادگاه بدوی‬
‫توام با دعوای اصلی رسیدگی خواهد شد‪.‬‬
‫‪ -2‬دعوای اصلی از دادگاه بدوی خارج شده نسبت به آن تجدید نظرخواهی شده و در فرآیند رسیدگی در مرحله تجدید نظر است؛ در این حالت به هر دو‬
‫دعوی در دادگاه تجدیدنظر رسیدگی می شود‪.‬‬
‫‪ -3‬اگر رسیدگی در دادگاه بدوی پایان یافته باشد و وارد رسیدگی در مرحله تجدید نظر هم نشده است به دعوای طاری ورود ثالث به عنوان یک دعوای‬
‫مستقل رسیدگی خواهد شد‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و یکم‬

‫دعاوی طاری ‪ :‬یک دسته از دعاوی هستند که وارد یک دعوای دیگر میشوند به عبارتی یک دعوی به عنوان یک دعوای اصلی در جریان است و یک‬
‫دعوای دیگر در میان آن عارض می شود‪.‬‬
‫ورود ثالث ‪ :‬اولین نوع دعاوی طاری ورود ثالث بود و شخص ثالثی که در شمار و جرگه اصحاب دعوی نیست‪ ،‬وارد دعوی می شود که البته پس از ورود‬
‫دیگر ثالث نیست و خواهان است‪.‬‬
‫جلب ثالث ‪ :‬دومین نوع دعاوی طاری جلب ثالث است که دقیقاً نقطه مقابل ورود ثالث می باشد‪ .‬در ورود ثالث شما به عنوان شخص ثالث مطلع می شود‬
‫که در یک دادگاه یک دعوی مطرح است که شما برای خود نسبت به آن حق قائل هستید اما در جلب ثالث شما که ثالث هستید هیچ تمایلی به ورود به‬
‫دعوی ندارید اما به دلیلی یکی از طرفین دعوای اصلی علیرغم میل شما صالح را در این می بیند که شما را وارد دعوی کند‪ .‬معموالً هدف از جلب ثالث‬
‫جلوگیری از تکرار دعوی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک آپارتمان را با یک مبایعه نامه عادی خریده اید و حاال می خواهید تا سند رسمی تنظیم شود؛ در نتیجه یک دعوی طرح می کنید که در‬
‫آن شما خواهان و فروشنده خوانده شما است‪ .‬پس از طرح دعوی شما متوجه می شوید که فروشنده هم ملک را با مبایعه نامه عادی خریده و در نتیجه‬
‫‪121‬‬
‫نمی تواند سند رسمی برای شما تنظیم کند‪ .‬در اینجا شما شخصی که سند این ملک به طور رسمی به نام او است را جلب می کنید و اگر این کار را نکنید‬
‫به هدف خود نمی رسید‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما برای ملکی که شخص دیگری نسبت به آن ادعایی دارد طرح دعوی میکنید و پس از مدتی متوجه می شوید که شخص دیگری هم نسبت به‬
‫این ملک ادعا دارد و او را هم وارد دعوی میکنید‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬جلب ثالث این است که یکی از دو طرف دعوای اصلی یک شخص ثالث را وارد دعوی کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تا پیش از جلب ثالث این شخص حقیقتاً ثالث است اما پس از جلب ثالث همانند ورود ثالث دیگر این شخص ثالث محسوب نمی شود و طرف دعوی‬
‫خواهد بود و در اینجا به عنوان خوانده قرار می گیرد‪.‬‬
‫طرفین دعوای جلب ثالث ‪ :‬طرف دعوایی که ثالث را وارد دعوی کرده و او را به دعوی کشیده و جلب ثالث را مطرح کرده است خواهان می باشد که‬
‫البته عالوه بر خواهان به این شخص جالب هم می گویند‪ .‬جالب از اسم فاعل می آید که به معنای جلب کننده است‪ .‬شخصی که خارج از دعوی بوده و در‬
‫نتیجه دادخواست جلب ثالث وارد دعوی می شود مجلوب ثالث گفته می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬جلب ثالث چیست و طرفین آن که هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬جلب ثالث اقامه دعوای خواهان یا خوانده دعوای اصلی علیه ثالث است‪ .‬جل ب ثالث همچون ورود ثالث یک دعوای طاری است؛ شخصی که‬
‫دادخواست جلب ثالث را ارائه می نماید جالب نامیده می شود‪ .‬جالب از اسم فاعل به معنای جلب کننده است و شخصی که در نتیجه دعوای جلب ثالث‬
‫وارد دعوای اصلی میگردد مجلوب ثالث نامیده می شود‪ .‬جالب خواهان و مجلوب خوانده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مجلوب ثالث همچون وارد ثالث پیش از ورود در دعوای اصلی حقیقتاً ثالث است و در شمار اصحاب دعوی قرار نمی گیرد اما پس از ورود یا جلب‬
‫تسامحاً ثالث نامیده می شود و حقیقتاً طرف دعوی است؛ وارد ثالث خواهان است و مجلوب ثالث خوانده است در نتیجه هیچ کدام حق اعتراض به ثالث را‬
‫تشریفات جلب ثالث ‪:‬‬
‫‪ .۱‬به محض این که بحث تشریفات به میان می آید اولین سوالی که مطرح می شود این است که آیا جلب ثالث باید به موجب دادخواست باشد یا به موجب‬
‫یک درخواست یا الیحه ساده هم ممکن است؟ در پاسخ به این سوال باید بگوییم که جلب ثالث هم دقیقاً مانند ورود ثالث باید به موجب دادخواست باشد‬
‫پس جالب موظف به ارائه دادخواست است‪.‬‬
‫‪ .۲‬تعداد نسخ دادخواست دقیقاً باید طبق قاعده به تعداد خواهان ها و خواندگان به عالوه یک نسخه باشد و باید به همه این افراد ابالغ شود‪.‬‬
‫‪ .۳‬در ورود ثالث از نظر زمانی هی چ محدودیتی نداشتیم و تا ختم دادرسی ورود ثالث ممکن بود اما جلب ثالث باید تا پایان جلسه اول دادرسی جهات و‬
‫دالیل جلب ثالث به دادگاه ارائه شود و پس از آن تنها تا سه روز امکان تقدیم دادخواست وجود دارد‪.‬‬
‫* جهات ‪ :‬علل‪ ،‬اسباب‬
‫تقدیم دادخواست پس از مهلت ‪ :‬دعاوی طاری به صرف اینکه محدودیت زمانی آنها رعایت نشده رد نمی شوند؛ تنها چیزی که از دست می رود این‬
‫است که دیگر به عنوان دعوای طاری محسوب نمی شوند و درصورت وجود شرایط مستقالً مورد رسیدگی قرار می گیرند‪ .‬در واقع تقدیم دادخواست دعوای‬
‫طاری پس از مهلت تعیین شده موجب از بین رفتن مزیت رسیدگی توامان می شود‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬تشریفات جلب ثالث چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه مورد است؛‬
‫‪ .۱‬جلب ثالث باید با ارائه دادخواست باشد‪.‬‬
‫‪ .۲‬نسخه های دادخواست و پیوست های آن باید به تعداد همه اصحاب دعوای اصلی ‪ 1+‬باشد‪.‬‬
‫‪ .۳‬از نظر زمانی برخالف ورود ثالث محدودیت دارد؛ بیان جهات‪ ،‬اسباب و دالیل جلب ثالث تا پایان اولین جلسه باید به عمل آید و دادخواست جلب ثالث‬
‫هم ظرف سه روز از اولین جلسه انجام شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در آیین دادرسی مدنی بیشتر باید به تفاوت ها دقت کرد اما در مدنی فهم دشوارتر است‪ .‬یعنی در آیین دادرسی فهم آسان است اما تفاوت ها بیشتر‬
‫است‪.‬‬
‫حقوق و جایگاه مجلوب ثالث ‪ :‬اگر به صورت خالصه بخواهیم حقوق مجلوب ثالث را بیان کنیم می گوییم مجلوب ثالث همان حقوقی را دارد که خوانده‬
‫دعوی دارد‪ .‬همانطور که خوانده دعوی حق ورود ایراد‪ ،‬تجدید نظر خواهی‪ ،‬فرجام خواهی‪ ،‬واخواهی و ‪ ...‬دارد‪ ،‬مجلوب ثالث هم این حقوق را دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مجلوب ثالث چه جایگاه و حقوقی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در یک کلمه مجلوب خوانده است در نتیجه حقوق خوانده را دارد از جمله میتواند ایراد نماید‪ ،‬می تواند دعوای متقابل اقامه نماید و همینطور‬
‫اعتراض کند‪ ،‬همینطور حق تجدیدنظرخواهی‪ ،‬فرجام خواهی‪ ،‬واخواهی را هم دارد که همه اینها حقوق خوانده هستند‪.‬‬
‫مراحل ممکن برای جلب ثالث ‪ :‬همانند ورود ثالث امکان جلب ثالث در مرحله بدوی و تجدید نظر وجود دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که ثالث در مرحله تجدید نظر جلب شود مزیت رسیدگی دو مرحله ای را انجام می دهد و تنها در یک مرحله باید از خود دفاع کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مرحله از مراحل دادرسی امکان جلب ثالث وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در مرحله بدوی‪ ،‬تجدیدنظر و واخواهی ممکن است؛ در فرجام خواهی‪ ،‬اعاده دادرسی و اعتراض ثالث ممکن نیست‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و دوم‬

‫شرط رسیدگی توامان ‪ :‬همان مطلبی که در ورود ثالث وجود دارد در جلب ثالث هم هست که در ماده ‪ 17‬آیین دادرسی مدنی مطرح شده است‪ .‬منظور‬
‫از رسیدگی توامان رسیدگی به دعوای طاری در کنار و همزمان با دعوای اصلی است و نه مستقل از آن‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷‬‬
‫«هر دعوایی که در اثنای رسیدگی به دعوای دیگر از طرف خواهان یا خوانده یا شخص ثالث یا از طرف متداعیین اصلی بر ثالث اقامه شود دعوای طاری‬
‫نامیده می شود‪ .‬این دعوی اگر با دعوای اصلی مرتبط یا دارای یک منشاء باشد‪ ،‬در دادگاهی اقامه می شود که دعوای اصلی در انجا اقامه شده است‪».‬‬
‫‪123‬‬
‫* متعادین اصلی ‪ :‬خواهان و خوانده اصلی‬
‫نکته ‪ :‬ماده ‪ 17‬آدم دو بخش دارد و به د و سوال پاسخ می دهد؛ بخش اول پاسخگوی این است که دعوای طاری چه نوع دعوایی است و بخش دوم به این‬
‫سوال پاسخ می دهد که با وجود چه شرط یا شرایطی به دعوای طاری و اصلی توامان رسیدگی میشود؟‬
‫‪ .۱‬یک منشا داشتن دو دعوی ‪ :‬منشأ‪ ،‬یا یک عمل حقوقی مانند اجاره هست یا یک واقعه حقوقی مانند اتالف و یا به موجب حکم قانون مانند نفقه پدر‬
‫به فرزند است‪ .‬برای اینکه یک دعوای طاری در کنار یک دعوای اصلی به صورت همزمان و توأمان مورد رسیدگی قرار گیرد باید بین آنها وحدت منشاء‬
‫مثال ‪ :‬اگر منشا غصب باشد و برای اجرت المثل مال غصب شده طرح د عوی شود و سپس دوباره برای تلفی که در هنگام غصب حاصل شده طرح دعوی‬
‫شود‪ .‬دعوی اضافی یکی از انواع دعاوی طاری است؛ در اینجا منشا هر دو غصب است و دادگاه همزمان به آن ها رسیدگی می کند‪ .‬اما اگر شما علیه من‬
‫برای اجرت المثل مال غصب شده طرح دعوی کنید و سپس برای اخذ ا جاره یک مال دیگر طرح دعوی کنید‪ ،‬چون این دو دعوی یک منشاء ندارند دادگاه‬
‫رسیدگی توامان انجام نمی دهد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬خانومی علیه همسر خود اقامه دعوای نفقه یا مهریه می کند و همزمان با آن بابت قرضی که به اون داده است هم طرح دعوی می کند؛ این دو‬
‫دعوی به صورت همزمان و توامان رسیدگی نمی شود چون منشا یکی عقد قرض و دیگری عقد نکاح است‪.‬‬
‫‪ .۲‬مرتبط بودن دو دعوی ‪ :‬منظور این است که نتیجه یکی در دیگری موثر باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬درست است که اخذ نفقه یک دعوی و نشوز هم یک دعوای دیگر است اما نتیجه دعوی نشوز در دعوی نفقه موثر است؛ اگر زن ناشزه باشد دیگر‬
‫حق اخذ نفقه ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما با من یک معامله خرید خودرو انجام داده اید و خودرو را مطالبه می کنید‪ .‬من به طور متقابل دعوای تقابل اقامه می کنم تا ابطال معامله اعالم‬
‫شود‪ .‬مشخص است که نتیجه این دو دعوی با هم مرتبط است؛ اگر من بخواهم ملزم به تسلیم خودرو شوم باید معامله صحیح باشد‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬اگر بین دو دعوی ارتباط و وحدت منشا وجود نداشته باشد دادگاه رسیدگی توامان انجام نمی دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرط رسیدگی توامان چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به موجب بخش دوم ماده ‪ 17‬شرط رسیدگی توامان یعنی رسیدگی همزمان بین دعوای طاری و اصلی وجود یکی از دو شرط زیر است (عام بدلی)؛‬
‫‪ .۱‬وجود ارتباط بین دو دعوی به گونه ای که تصمیم گیری در یکی موثر در دیگری باشد مانند دعوی نشوز و مهریه‪.‬‬
‫‪ .۲‬منشا دو دعوای یکی باشد؛ یک عمل حقوقی مانند بیع یا یک واقعه حقوقی مانند غصب و یا حکم قانون گذار‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دعوایی تحت عنوان جلب ثالث مطرح گردد و دادگاه هیچ یک از شرایط رسیدگی توامان مندرج در ماده ‪ 17‬را تشخیص ندهد آیا دعوای طاری‬
‫رد خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر در صورت اجتماع شرایط به عنوان دعوای مستقل مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت‪.‬‬
‫طرح دعوی طاری به قصد اطاله در دادرسی ‪ :‬همیشه در دادگاه احتمال این وجود دارد که افراد قصد سوء استفاده وجود داشته باشد مخصوصاً اگر با‬
‫ابزارهای قانونی آشنایی داشته باشند؛ دعوای طاری مانند جلب ثالث می تواند یکی از راه های اطاله دادرسی و موجب تاخیر باشد‪ .‬در صورت احراز قصد‬

‫ایجاد اطاله در دادرسی تنها کاری که دادگاه میتواند انجام دهد این است که دو دعوی را تفکیک کند؛ یعنی دادگاه نمی تواند از رسیدگی امتناع کند و‬
‫قرار رد استماع یا رد دعوی صادر کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادگاه احراز نماید طرح دعوای طاری جلب ثالث به هدف تاخیر و اطاله بوده چه اقدامی می تواند انجام دهد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬صرفاً می تواند دعاوی را تفکیک کند و رسیدگی را مستقالً انجام دهد‪.‬‬
‫رد دعوی اصلی ‪ :‬گفتیم که دعوای طاری هرچند ممکن است با دعوای اصلی یک منشاء داشته باشد یا با هم مرتبط باشند اما کامالً وجود مستقل دارد‬
‫و در صورت رد دعوای اصلی دعوای طاری از بین نمی رود و مستقالً مورد رسیدگی قرار می گیرد؛ دعوی طاری هر چند که در اثنای دعوای اصلی ایجاد‬
‫شده اما از خود استقالل وجود دارد و می تواند به تنهایی رسیدگی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر نسبت به دعوای اصلی قرار رد دعوی صادر شود سرنوشت دعوای جلب ثالث چه خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دعوای جلب ثالث وابستگی وجودی به دعوای اصلی ندارد؛ در چنین وضعیتی به عنوان دعوای مستقیم مورد رسیدگی قرار می گیرد‪.‬‬
‫دعوی متقابل ‪ :‬در دعوای متق ابل خوانده علیه خواهان دعوایی اقامه می کند؛ پس در دعوای متقابل خوانده علیه خواهان دعوای طاری طرح می کند‪ .‬به‬
‫دعوای متقابل و دفاع تهاجمی هم میگویند یعنی خوانده به جای اینکه وارد دفاع ماهوی بشود او هم ضربه ای به خواهان وارد میکند‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬دعوای متقابل همیشه از سوی خوانده علیه خواهان است‪.‬‬
‫تشریفات دعوی متقابل ‪:‬‬
‫‪ .۱‬دعوای متقابل مانند دعوای ورود ثالث و جلب ثالث باید به موجب تقدیم دادخواست باشد‪.‬‬
‫‪ .۲‬تعداد نسخ دادخواست ها باید به تعداد خواهان ها به عالوه یک باشد؛ خود خوانده که در دعوای متقابل خواهان است نیاز به دادخواست ندارد‪.‬‬
‫‪ .۳‬دعوای متقابل تنها تا پایان جلسه اول امکان طرح دارد‪.‬‬
‫جایگاه طرفین ‪ :‬در دعوای متقابل خوانده به عنوان خواهان قرار می گیرد و تمام حقوق خواهان را دارد و همینطور خواهان دعوای اصلی خوانده دعوای‬
‫تقابل است و نسبت به آن تمام حقوق خوانده را دارد‪.‬‬
‫طرح دعوی خارج مهلت دعوی ‪ :‬اگر دادخواست دعوای متقابل خارج از مهلت تعیین شده ارائه شود با وجود شرایط به صورت مستقل مورد رسیدگی‬
‫قرار می گیرد‪.‬‬
‫مراحل ممکن برای دعوی تقابل ‪ :‬آنچه در قانون مورد تصریح قرار گرفته است تنها مرحله بدوی است؛ نسبت به سایر مراحل دعوی تقابل ممکن نمی‬
‫سوال ‪ :‬دعوای تقابل در چه مرحله ای قابل ارائه است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬آنچه مورد تصریح قانون است فقط مرحله بدوی و فقط تا پایان جلسه اول دادرسی است‪.‬‬
‫‪125‬‬
‫طرح دعوی تقابل و دفاع ماهوی ‪ :‬همیشه نیاز به طرح دعوای متقابل نیست و تنها در مواردی که نیاز به رسیدگی وجود دارد دعوای تقابل هم طرح‬
‫میشود؛ اما اگر یک موضوع اختالف وجود داشته باشد و رسیدگی الزم باشد دعوی تقابل هم طرح می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من یک ماشین را به شما می فروشم و ‪ 700‬میلیون از شما طلبکار می شوم؛ اما عالوه بر آن من باید ‪ 800‬میلیون به شما می دادم‪ .‬در اینجا آیا‬
‫الزم است که شما یک دعوای تقابل طرح کنید و تهاتر را اثبات کنید یا به عنوان دفاع آن را ارائه کنید؟ خیر می توان در دادگاه با رسید طلبی که دارید‪،‬‬
‫تهاتر را اثبات کنید و نیاز به دعوی متقابل نیست‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬همیشه و همه جا نیاز نیست ما برای دفاع از خود د عوای تقابل طرح کنیم؛ صرف دفاع ماهوی کافی است البته نباید نیاز به رسیدگی وجود داشته‬
‫سوال ‪ :‬آیا در همه موارد برای دفاع ماهوی الزم به اقامه دعوای تقابل است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر؛ دفاع تا جایی که دفاع در ماهیت دعوی است و خود یک دعوای مجزا نیست نیاز به دادخواست تقابل ندارد مثالً تهاتری که مسلم است نیاز‬
‫به تقابل ندارد‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و سوم‬

‫محدودیت رای دادگاه به خواسته ‪ :‬فردی معامله ای انجام داده است مثالً یک واحد آپارتمان خریده است به مبلغ سه میلیارد تومان و مبلغ یک میلیارد‬
‫تومان آن را نقداً پرداخت کرده است بعد از وقوع بیع حق فسخی برای خریدار به وجود آمده است و این حق فسخ را اعمال کرده است و برای تائید حق‬
‫فسخ خود دادخواست تائید فسخ قرارداد را تقدیم دادگاه کرده است و دادگاه فسخ قرار داد را تائید می کند اما نسبت به یک میلیاردی که پرداخت شده‬
‫دادگاه چه اقدامی می کند؟ در اینجا چون در دادخواست استرداد مبلغ پرداختی از طرف خریدار مورد مطالبه قرار نگرفته است دادگاه حق ندارد به خارج‬
‫از خواسته خواهان (خریدار) رای صادر کند‪ .‬در اینجا خواهان باید مسترد شدن ثمن پرداختی را نیز باید از دادگاه مطالبه کند‪ .‬خواهان در این مورد باید‬
‫دعوای طاری اضافی را با موضوع استرداد ثمن مطرح کند که با دعوی مطرح شده اولیه وحدت منشاء دارد‪ .‬و در همین فرایند رسیدگی با همین تشریفات‬
‫می تواند توامان مورد رسیدگی قرار بگیرد و رأی صادر شود‪.‬‬
‫دعوی اضافی ‪ :‬در همین مثالی که بیان شد در دعوای ابتدایی که مطرح شده خریدار به عنوان خواهان و فروشنده به عنوان خوانده دعوی هستند و‬
‫خواسته خواهان در دعوای اصلی تائید فسخ بوده است‪ .‬حاال خواهان دعوای اصلی یک دعوی اضافی دیگر هم مطرح می کند که خودش در همان جایگاه‬
‫خواهان قرار دارد و خوانده نیز در همان جایگاه خوانده دعوای اصلی قرار دارد به بیان دیگر در دعوای طاری اضافی خواهان هم چنان خواهان است و‬
‫خوانده نیز هم چنان خوانده است‪ .‬دعوای طاری به اضافه دعوای اصلی‪ ،‬دعوی اضافی می شود‪ .‬حق و حقوق و جایگاه خواهان و خوانده هیچ فرقی نمی‬
‫کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر شرایط دعوای طاری باشد یعنی وحدت منشاء یا ارتباط باشد که در ماده ‪ 17‬قانون آیین دادرسی مدنی بیان شده است رسیدگی به صورت‬
‫توامان است‪.‬‬
‫تشریفات دعوای اضافی ‪:‬‬
‫‪ -‬دعوای اضافی باید با ارائه و تقدیم دادخواست باشد‪.‬‬
‫‪ -‬دعوای اضافی فقط در مرحله بدوی قابل طرح است‪.‬‬

‫‪ -‬طرح دعوای اضافی تا پایان جلسه اول ممکن است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دعوای اضافی و تشریفات آن چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دعوای اضافی نوعی دعوای طاری است که در اثنای رسیدگی به دعوای اصلی‪ ،‬از سوی خواهان علیه خوانده مطرح می شود‪.‬‬
‫مهم ترین تشریفات ‪ :‬مثل همه دعوای طاری باید به موجب دادخواست باشد فقط در مرحله بدوی ممکن است و باید تا پایان جلسه اول دادرسی باشد‪.‬‬
‫دعوی اضافی و کاهش و افزایش خواسته ‪ :‬کاهش یا افزایش خواسته با دعوای اضافی تفاوت دارد؛ قطعاً اگر امکان افزایش خواسته باشد ما دیگر سراغ‬
‫دعو ی طاری نمی رویم که دعوای اضافی را مطرح کنیم‪ .‬مفهوم دعوای اضافی که در دعاوی طاری مطرح می شود متفاوت و متمایز است از افزایش خواسته‪.‬‬
‫اگر عیناً همان خواسته را بدون تغییر‪ ،‬افزایش مبلغ بدهیم افزایش خواسته است و اصالً نیازی به سپری کردن تشریفات دعاوی طاری نیست‪ .‬اگر خواسته‬
‫تغییر کند یعنی عالوه بر خواسته اولیه یک عنوان خواسته جدید دیگری هم بیاید (عالوه بر تائید فسخ استرداد ثمن هم مطرح می شود) دیگر در غالب‬
‫افزایش خواسته قابلیت تحقق ندارد‪ .‬باید دعوای اضافی مطرح شود‪ .‬و اگر شرایط دعاوی طاری وحدت منشا یا ارتباط موثر وجود داشته باشد رسیدگی‬
‫توامان صورت می گیرد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک خواسته ای دارید مثالً به مبلغ یک میلیارد تومان بعد می خواهید خواسته خود را کاهش دهید و پانصد میلیون تومان آن را مطالبه کنید‬
‫و یا در فرض افزایش خواسته شما ‪ 6‬ماه اجاره بها مطالبه کرده اید حاال تا جلسه رسیدگی تعداد اجور معوقه ‪ 10‬ماه شده است یعنی ‪ 4‬ماه اضافه شده‬
‫است این جا موضوع خواسته مطالبه ‪ 6‬ماه اجاره بها بوده است اما بعد به تعداد اجور معوقه ‪ 4‬ماه دیگر اضافه می شود که تعداد اجور معوقه ‪ 10‬ماه می‬
‫شود‪ .‬این افزایش خواسته است‪ .‬بین دعوای طاری و افزایش خواسته تف اوت وجود دارد اگر ما بتوانیم عیناً همان خواسته ای را که بوده (مطالبه اجاره بها)‬
‫فقط عدد و رقم آن را افزایش دهیم افزایش خواسته است‪ .‬اگر قرار باشد برای رسیدن به هدفی که داریم به خواسته خود عنوانی اضافه کنیم مثالً به تائید‬
‫فسخ‪ ،‬استرداد ثمن هم اضافه می شود این جا یک خواسته دیگری اضافه می شود و دعوای اضافی است و همان خواسته افزایش پیدا نمی کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دعوای طاری اضافی همان افزایش خواسته است؟ اگر نه تفاوت در چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مفهوم دعوای اضافی کامالً متفاوت و متمایز است از افزایش خواسته‪ ،‬در افزایش خواسته صرفاً خواسته قبلی بدون تغییر در عنوان افزایش پیدا می‬
‫کند مثالً مبلغ یک میلیارد به دو میلیارد افزایش پیدا می کند یا مطالبه ‪ 50‬سکه از مهریه به ‪ 100‬سکه از مهریه افزایش پیدا می کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در افزایش خواسته اصل خواسته دچار تغییر نمی شود اما در دعوی اضافی خواهان می خواهد خواسته جدیدی را با عنوان جدید به خواسته‬
‫قبلی بیفزاید مثالً خواسته نفقه معوقه را به مطالبه مهریه اضافه نماید یا استرداد ثمن را به خواسته تائید فسخ قرارداد اضافه کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬افزایش خواسته و دعوای اضافی عالوه بر تفاوت ماهوی از حیث تشریفات کامالً متفاوت هستند‪ .‬دعوای اضافی هم چون سایر دعاوی طاری نیازمند‬
‫تقدیم دادخواست است لکن افزایش خواسته با در خواست ساده کتبی و حتی شفاهی هم ممکن است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۰‬‬
‫« هرگاه شخص ثالثی در موضوع دادرسی اصحاب دعوای اصلی برای خود مستقالً حقی قایل باشد و یا خود را در محق شدن یکی از طرفین ذی نفع بداند‪،‬‬
‫می تواند تا وقتی که ختم دادرسی اعالم نشده است‪ ،‬وارد دعوی گردد‪ ،‬چه این که رسیدگی در مرحله بدوی باشد یا در مرحله تجدیدنظر‪ .‬دراین صورت‬
‫نامبرده باید دادخواست خود را به دادگاهی که دعوی در آنجا مطرح است تقدیم و در آن منظور خود را به طور صریح اعالن نماید‪».‬‬
‫* محق ‪ :‬حق دار‬
‫‪127‬‬
‫سوال ‪ :‬ورود ثالث یعنی چه‪ ،‬بر چند نوع است؟ در چه بازه زمانی ممکن است؟ و در چه مراحل دادرسی قابل انجام است؟ و تشریفات آن چیست؟ پاسخ‬
‫‪ :‬ماده ‪.130‬‬
‫سوال ‪ :‬دادخواست و پیوست ها آن باید در چند نسخه ارائه گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به تعداد اصحاب دعوای اصلی؛ یک طرف خواهان یا خواهان ها هستند و طرف دیگر خوانده یا خواندگان هستند‪.‬‬
‫تعداد نسخ دادخواست ‪ :‬دادخواست ورود شخص ثالث و رونوشت مدارک و ضمائم آن باید به تعداد اصحاب دعوای اصلی بعالوه یک نسخه باشد و شرایط‬
‫دادخواست اصلی را دارا خواهد بود‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و چهارم‬

‫ماده ‪: ۱۳۲‬‬
‫«پس از وصول دادخواست شخص ثالث وقت رسیدگی به دعوای اصلی به وی نیز اعالم می گردد و نسخه ای از دادخواست و ضمائم آن برای طرفین دعوای‬
‫اصلی ارسال می شود‪ .‬در صورت نبودن وقت کافی به دستور دادگاه وقت جلسه دادرسی تغییر و به اصحاب دعوی ابالغ خواهد شد‪».‬‬
‫تشریفات ورود ثالث ‪ :‬ماده ‪ 132‬به این سوال پاسخ می دهد که پس از آن که شخص ثالث دادخواست ورود ثالث را ارائه کرد و وارد دعوی شد و جزء‬
‫اصحاب دعوی قرار گرفت دادگاه چه تشریفاتی را باید رعایت کند؟ وارد ثالث خواهان است و دو طرف دعوی فارغ از اینکه هر دو خوانده باشند یا یکی از‬
‫آنها‪ ،‬باید از ورود ثالث مطلع شوند؛ به همین دلیل بود که دادخواست و پیوست ها باید به تعداد همه افراد به عالوه یک نسخه می بود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬وصول دادخواست شخص ثالث‪ ،‬ورود رسمی ثالث است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر ‪ 20‬اسفند وقت رسیدگی به دعوای اصلی بوده و امروز شما ورود ثالث کرده اید پس به شما هم اعالم می شود که جلسه رسیدگی به دعوای‬
‫اصلی ‪ 20‬اسفند است و به دعوای شما که یک دعوای طاری هم هست در آن جلسه رسیدگی خواهد شد‪.‬‬
‫فاصله روز ابالغ و جلسه رسیدگی ‪ :‬باید بین روز ابالغ و جلسه رسیدگی حداقل پنج روز باشد اما اگر وقت جلسه رسیدگی در کمتر از ‪ 5‬روز مقرر شده‬
‫باشد‪ ،‬در صورتی که شخص حاضر نشود و یا در جلسه حاضر شود ولی مهلت را کافی نداند دادگاه باید ناچاراً موعد رسیدگی دیگری تعیین کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه پس از ورود ثالث بایستی چه تشریفاتی را رعایت کند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.132‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۳‬‬
‫«هرگاه دادگاه احراز نماید که دعوای ثالث به منظور تبانی و یا تاخیر رسیدگی است و یا رسیدگی به دعوای اصلی منوط به رسیدگی به دعوای ثالث نمی‬
‫باشد دعوای ثالث را از دعوای اصلی تفکیک نموده به هریک جداگانه رسیدگی می کند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر ورود ثالث با تبانی یا ایجاد تاخیر در رسیدگی باشد و این امر برای دادگاه محرز شود تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.133‬‬
‫نکته ‪« :‬احراز نماید» یعنی باید برای دادگاه مسلم شود و صرف گمان درباره قصد تبانی یا ایجاد تاخیر‪ ،‬تفکیک دو دعوی را ممکن نمی سازد‪.‬‬
‫تکلیف دادگاه برای تفکیک ‪ :‬هرچند در الفاظ ماده ‪ 133‬ظاهراً تکلیفی برای دادگاه تعیین نشده است اما طبق دانسته های اصولی خود باید بدانید که‬
‫ماده ‪ 133‬جمله خبری در مقام انشاء است؛ در واقع تمام جمالت خبری در متن قانون در مقام انشاء هستند و قانون گذاری جای اخبار نیست‪.‬‬

‫خالصه ‪ :‬حکم ماده ‪ 133‬وظیفه دادگاه است چون این ماده جمله خبری است و هر خبری در قانون در مقام انشاء و دستوری و فرمان می باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۴‬‬
‫«رد یا ابطال دادخواست و یا رد دعوای شخص ثالث مانع از ورود او در مرحله تجدیدنظر نخواهد بود‪ .‬ترتیبات دادرسی در مورد ورود شخص ثالث در هر‬
‫مرحله چه نخستین یا تجدیدنظر برابر مقررات عمومی راجع به آن مرحله است‪».‬‬
‫رسیدگی به دعوی ورود ثالث در تجدیدنظر ‪ :‬شما میدانید که شخص ممکن است در مرحله بدوی اصالً ورود نکند یا ورود کند و دادخواست او باطل‬
‫شود؛ هر کدام از این اتفاقات بیفتد یعنی چه اصال اقدام نکند و چه اق دام کند و با مانع مواجه شود در مرحله تجدیدنظر حق ورود خواهد داشت البته این‬
‫فرد از مزیت دو مرحله ای بودن رسیدگی محروم می شود؛ به هر حال اگر مصلحت خود را در این تشخیص دهد که در مرحله تجدیدنظر ورود کند منع‬
‫قانونی وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دعوای ورود ثالث رد شود یا دعوی ابطال شود آیا امکان ورود در مرحله تجدیدنظر خواهد بود؟ پاسخ ‪ :‬بله‪ ،‬ماده ‪.134‬‬
‫نکته ‪ :‬دادرسی طاری با دادرسی اصلی از حیث ترتیبات دادرسی مانند قرارها و مواعد هیچ تفاوتی ندارد و مقررات عمومی نسبت به این ها اعمال می شود‬
‫هرچند که استثنا می باشند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۵‬‬
‫«هریک از اصحاب دعوی که جلب شخص ثالثی را الزم بداند‪ ،‬می تواند تا پایان جلسه اول دادرسی جهات و دالیل خود را اظهار کرده و ظرف سه روز پس‬
‫از جلسه با تقدیم دادخواست از دادگاه درخواست جلب او را بنماید‪ ،‬چه دعوی در مرحله نخستین باشد یا تجدیدنظر‪».‬‬
‫جلب ثالث ‪ :‬در جلب شخص ثالث یکی از خواهان یا خوانده یا هر دو یعنی متداعین قصد دارند تا ثالثی را به وسط دعوی بکشند که خواهان یا خوانده‬
‫جالب و ثالث مجلوب میشود که در نقش خوانده است و دارای تمام حقوق و تکالیف خوانده می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬جلب ثالث توسط چه اشخاصی در چه بازه زمانی با چه تشریفاتی و در چه مرحله ای ممکن است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.135‬‬
‫حق جلب ثالث ‪ :‬خواهان یا خوانده حق دارند تا ثالث را جلب کنند و تکلیفی برای آنها وجود ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬خواهان و خوانده می توانند ثالث را در مرحله تجدیدنظر جلب کنند و او را از مزیت دو مرحله ای بودن محروم کنند و قانون کامال این اجازه را‬
‫داده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۶‬‬
‫«محکوم علیه غیابی در صورتی که بخواهد درخواست جلب شخص ثالث رابنماید‪ ،‬باید دادخواست جلب را با دادخواست اعتراض تواما به دفتر دادگاه تسلیم‬
‫کند‪ ،‬معترض علیه نیز حق دارد در اولین جلسه رسیدگی به اعتراض‪ ،‬ج هات و دالیل خود را اظهار کرده و ظرف سه روز دادخواست جلب شخص ثالث را‬
‫تقدیم دادگاه نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در واخواهی هم امکان جلب ثالث وجود دارد؟ با چه تشریفاتی؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.136‬‬
‫نکته ‪ :‬محکوم علیه غیابی همان واخواه است؛ چون حکم به نفع محکوم له است امکان ندارد عالوه بر اینکه نسبت به او حکم حضوری می باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در اینجا منظور از اعتراض همان واخواهی و منظور از معترض علیه همان واخوانده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۷‬‬
‫‪129‬‬
‫«دادخواست جلب شخص ثالث و رونوشت مدارک و ضمایم باید به تعداد اصحاب دعوی به عالوه یک نسخه باشد‪.‬‬
‫جریان دادرسی در مور د جلب شخص ثالث‪ ،‬شرایط دادخواست و نیز موارد رد یا ابطال آن همانند دادخواست اصلی خواهد بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬نسخه دادخواست و پیوست ها باید به چه تعداد باشد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.137‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۸‬‬
‫«در صورتی که از موقع تقدیم دادخواست تا جلسه دادرسی‪ ،‬مدت تعیین شده کافی برای فرستادن دادخواست و ضمائم آن برای اصحاب دعوی نباشد‬
‫دادگاه وقت جلسه دادرسی را تغییر داده و به اصحاب دعوی ابالغ می نماید‪».‬‬
‫کمبود مهلت ‪ :‬باید بین تاریخ ابالغ و جلسه رسیدگی یک مهلت حداقلی ‪ 5‬روزه وجود داشته باشد؛ اگر این مهلت کافی نباشد یک جلسه دادرسی جدید‬
‫تعیین و به همه ابالغ میشود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۳۹‬‬
‫«شخص ثالث که جلب می شود خوانده محسوب و تمام مقررات راجع به خوانده درباره او جاری است‪ .‬هرگاه دادگاه احراز نماید که جلب شخص ثالث به‬
‫منظور تاخیر رسیدگی است می تواند دادخواست جلب را از دادخواست اصلی تفکیک نموده به هریک جداگانه رسیدگی کند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬جایگاه مجلوب ثالث چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬جایگاه مجلوب ثالث‪ ،‬خوانده است و تمام حقوق و تکالیف خوانده را دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که هدف از جلب تاخیر در رسیدگی باشد اقدام دادگاه چه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دادگاه دو دعوی را تفکیک می کند و جداگانه به آنها رسیدگی می کند‪.‬‬
‫نکته ‪« :‬می تواند» یعنی حق دارد اما اگر همین جا می گفت دادگاه تفکیک می نماید یعنی دادگاه موظف است؛ می تواند ظهور در حق دارد و دادگاه‬
‫میتواند تفکیک کند یا به صورت توامان رسیدگی نماید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۰‬‬
‫«قرار رد دادخواست جلب شخص ثالث‪ ،‬با حکم راجع به اص ل دعوی قابل تجدیدنظر است‪ .‬در صورتی که قرار در مرحله تجدیدنظر فسخ شود‪ ،‬پس از فسخ‬
‫قرار‪ ،‬رسیدگی به آن با دعوای اصلی‪ ،‬در دادگاهی که به عنوان تجدیدنظر رسیدگی می نماید‪ ،‬به عمل می اید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان تجدیدنظرخواهی نسبت به قرار رد دادخواست جلب ثالث وجود دارد یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬نه به صورت مستقل اما همراه با اصل دعوی می توان تجدید نظر خواهی کرد‪.‬‬
‫در صورتی که قرار در مرحله تجدیدنظر فسخ شود ‪ :‬یعنی مرجع تجدیدنظر می گوید دادگاه بدوی اشتباه کرده که دادخواست جلب ثالث را رد کرده‬
‫است‪.‬‬
‫استثنا در رسیدگی ‪ :‬در همه موارد وقتی که دا دگاه تجدیدنظر یک قرار را رد می کند دوباره به دادگاه بدوی بر میگرداند تا مورد بررسی قرار بگیرد اما‬
‫در مورد دعوی طاری دادگاه تجدید نظر خود رسیدگی می کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۱‬‬

‫«خوانده می تواند در مقابل ادعای خواهان اقامه دعوی نماید‪ .‬چنین دعوایی در صورتی که با دعوای اصلی ناشی از یک منشاء بوده یا ارتباط کامل داشته‬
‫باشد‪ ،‬دعوای متقابل نامیده شده و توامان رسیدگی می شود و چنانچه دعوای متقابل نباشد‪ ،‬در دادگاه صالح به طور جداگانه رسیدگی خواهد شد‪.‬‬
‫بین دو دعوی وقتی ارتباط کامل موجود است که اتخاذ تصمیم در هریک موثر در دیگری باشد»‬
‫دعوی متقابل ‪ :‬سومین نوع دعوای طاری دعوای متقابل بود؛ در مورد ورود و جلب ثالث شخص سومی که در شمار اصحاب دعوای اصلی نباشد وارد دعوی‬
‫می شود اما در دعوای متقابل و اضافی همان خواهان و خوانده دعوای اصلی دعوی طاری را طرح می کند‪ .‬دعوای متقابل یا دعوای تقابل و یا دعوای‬
‫تهاجمی این است که خوانده در پاسخ به خواهان‪ ،‬او هم یک دعوی طرح میکند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دعوای تقابل و شرایط و تشریفات آن چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.141‬‬
‫نکته ‪ :‬در دعوای تقابل خواهان دعوای اصلی‪ ،‬همان خوانده دعوای طاری و خوانده دعوای اصلی‪ ،‬همان خواهان دعوای طاری است‪.‬‬
‫وحدت منشا ‪ :‬هم منشا بودن دو دعوی را در ماده ‪ 17‬مورد بررسی قرار دادیم؛ برای مثال دو دعوی ناشی از یک عمل حقوقی مانند بیع یا اجاره باشد‪.‬‬
‫وجود ارتباط ‪ :‬ارتباط داشتن دو دعوی یعنی اتخاذ تصمیم نسبت به یک دعوی تاثیر گذار بر روی دعوای دیگر باشد مانند نشوز و نفقه یا بطالن سند و‬
‫الزام به تسلیم مبیع‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و پنجم‬

‫ماده ‪: ۱۴۲‬‬
‫«دعوای متقابل به موجب دادخواست اقامه می شود‪ ،‬لیکن دعاوی تهاتر‪ ،‬صلح‪ ،‬فسخ‪ ،‬رد خواسته و امثال آن که برای دفاع از دعوای اصلی اظهار می شود‪،‬‬
‫دعوای متقابل محسوب نمی شود و نیاز به تقدیم دادخواست جداگانه ندارد‪».‬‬
‫خوانده به صورت کلی می تواند به دعوی ایراد وارد کند یا دفاع ماهوی نماید؛ برای مثال ادعای تهاتر کند یا صلح یا فسخ معامله کند‪ .‬دعوای متقابل زمانی‬
‫است که چیزی فراتر از دفاع در ماهیت برود و خوانده به یک دعوای دیگر برای انجام رسیدگی نیاز داشته باشد‪.‬‬
‫لزوم طرح دعوی تقابل ‪ :‬ممکن است ادله شما محکم باشد مانند یک سند رسمی که دیگر نیازی به دعوای متقابل و رسیدگی نمی باشد اما گاهی شما‬
‫یک ادعا دارید که مسلم نیست و نیاز به رسیدگی در دادگاه دارد؛ در این مورد حتماً باید طرح دعوای متقابل صورت بگیرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا برای طرح دعوای تقابل تقدیم دادخواست ضرورت دارد؟ در چه مواردی نیاز به طرح دعوای تقابل نیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.142‬‬
‫نکته ‪ :‬دعاوی طاری باید به وسیله دادخواست طرح شوند و صرفاً با یک درخواست ساده کتبی یا شفاهی ممکن نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۳‬‬
‫«دادخواست دعوای متقابل باید تا پایان اولین جلسه دادرسی تقدیم شود و اگرخواهان دعوای متقابل را در جلسه دادرسی اقامه نماید‪ ،‬خوانده می تواند‬
‫برای تهیه پاسخ و ادله خود تاخیر جلسه را درخواست نماید‪ .‬شرایط و موارد رد یا ابطال دادخواست همانند مقررات دادخواست اصلی خواهد بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬تشریفات دعوای تقابل چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.143‬‬
‫نکته ‪ :‬در اینجا منظور از خواهان همان خواهان دعوای طاری است که خوانده دعوای اصلی می باشد‪.‬‬
‫‪131‬‬
‫ماده ‪: ۹۸‬‬
‫«خواهان می تواند خواسته خود را که در دادخواست تصریح کرده در تمام مراحل دادرسی کم کند ولی افزودن آن یا تغییر نحوه دعوی یا خواسته یا‬
‫درخواست در صورتی ممکن است که با دعوای طرح شده مربوط بوده و منشا واحدی داشته باشد و تا پایان اولین جلسه آن را به دادگاه اعالم کرده باشد‪».‬‬
‫دعوی اضافی ‪ :‬آخرین مبحث در دعاوی طاری دعوای اضافی است که خواهان دعوی اصلی یک دعوی دیگر هم علیه خوانده طرح می کرد؛ این دعوی در‬
‫ترتیب قانونی در ادامه سه دعوای طاری دیگر نمی باشد بلکه در ماده ‪ 98‬بیان شده است‪ .‬موضوع این ماده کاهش یا افزایش خواسته است و در ذیل همین‬
‫مورد دعوای اضافی را هم بیان می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬افزایش و کاهش خواسته در چه مرحله از مراحل دادرسی ممکن است و در چه مواردی نیاز به دعوای اضافی است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.98‬‬
‫نکته ‪ :‬گفتیم که در افزایش خواسته اصل خواسته هیچ تغییری نمی کند اما در دعوای اضافی‪ ،‬عنوان خواسته هم تغییر می کند‪.‬‬
‫«سازش»‬
‫فصل نهم ‪ -‬سازش و درخواست آن‬
‫سازش و داوری ‪ :‬قبالً بحث داوری را به طور کامل خوانده ایم که بین داوری و سازش تفاوت وجود دارد؛ گرچه داور تالش می کند که به شکلی دعوی‬
‫را با سازش رفع کند اما داور قضاوت می کند و دست او نسبت به قاضی باز تر می باشد‪ ،‬تشریفات و هزینه هم کمتر و سرعت بیشتر است‪.‬‬
‫امکان سازش توسط داور ‪ :‬داور می تواند علی رغم میل اشخاصی که او را تعیین کرده اند رای بدهد‪ .‬داور تنها در صورتی می تواند دعوی را با سازش‬
‫ختم کند که چنین اجازه ای را داشته باشد و در صورتی که بدون اجازه سازش کند امکان ابطال رای او هم وجود دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬صلح حتماً باید بین خود طرفین یا نمایندگانی که اجازه صلح دارند انجام شود‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬برخی از دوستان تصور می کنند که قواعد آیین دادرسی مدنی در حوزه آیین دادرسی کار هم یکی است برای مثال در آیین دادرسی‬
‫مدنی باید اجازه صلح به وکیل داده شود اما در حوزه مربوط به کارگر و کارفرما نیاز ب ه اجازه نیست و یکی از سوء استفاده هایی که وکال (که لزوماً وکیل‬
‫دادگستری نیستند) از صلح می کنند آن است که به هر علتی خالف مصالح موکل خود صلح میکنند‪ .‬در نتیجه بهتر است در حوزه کارگر و کارفرما صلح‬
‫متوقف بر نظر موکل باشد‪.‬‬
‫صلح ‪ :‬در قانون مدنی شما عقد صلح را دار ید‪ .‬صلح در قانون مدنی بر دو نوع است؛ صلح گاهی در مقام تنازع موجود یا محتمل و گاهی بدون هیچ اختالف‬
‫و در مقام معامله است‪ .‬آنچه ما در آیین دادرسی مدنی مورد بررسی قرار می دهیم دقیقا همان چیزی است که در قانون مدنی هم مشاهده کرده اید و‬
‫همان احکام و قواعد عمومی و اختصاصی و ضوابط را دارد اما صلح موجود در آیین دادرسی مدنی صرفاً در مقام حل و رفع تنازع میباشد نه صلح در مقام‬
‫معامله‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬آنچه در مورد قواعد عمومی قراردادها و قواعد اختصاصی عقد صلح در قانون مدنی آموختید در این مورد هم وجود دارد؛ اگر به علت فقدان یک‬
‫قاع ده عمومی و اختصاصی عقد صلح باطل باشد در اینجا هم به همین صورت است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬علت صلح‪ ،‬عدم حکومت احکام مختصه بیع می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬رابطه سازش در مواد ‪ 178‬الی ‪ 193‬آدم با داوری از یک سو و با عقد صلح موضوع مواد ‪ 752‬به بعد قانون مدنی چیست؟‬

‫پاسخ ‪ :‬سازش نه ادی متمایز از داوری است گرچه داور هم می تواند اگر اختیار داشته باشد دعوی را به صلح خاتمه دهد لکن اصوالً داور همچون قاضی‬
‫رای میدهد نه آنکه صلح نامه تنظیم کند اما سازش و صلح تابع اراده طرفین و یا نمایندگان آنها است؛ نمایندگانی که اختیار صلح داشته باشد‪ .‬سازش در‬
‫آدم از نظر ماهیت همان عقد صلح مقرر در قانون مدنی است بنابراین قواعد عمومی مقرر در مواد ‪ 190‬به بعد قانون مدنی باید در آن رعایت شود همچنین‬
‫قواعد اختصاصی و احکام و شرایط مقرر در مواد ‪ 752‬به بعد قانون مدنی بر آن حاکم است‪.‬‬
‫مباحث سازش ‪ :‬در بحث سازش ما دو مسئله داریم؛ یکی خود سازش و دیگری درخواست سازش را مورد بررسی قرار داده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۸‬‬
‫«در هر مرحله از دادرسی مدنی طرفین می توانند دعوای خود را به طریق سازش خاتمه دهند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت طرح یک دعوی در دادگاه در چه مراحلی امکان صلح و سازش وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در هر مرحله ای ممکن است؛ در صورتی که پرونده در دیوان باشد چون دیوان نمی تواند به آن رسیدگی کند‪ ،‬پرونده به شعبه رسیدگی کننده‬
‫ارجاع می شود و در آنجا گزارش اصالحی تنظیم خواهد شد چون دیوان مرجع رسیدگی ماهوی نمی باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۹‬‬
‫«در صورتی که در دادرسی خ واهان یا خوانده متعدد باشند‪ ،‬هر کدام از آنان می تواند جدا از سایرین با طرف خود سازش نماید‪».‬‬
‫امکان صلح بین بعضی از طرفین دعوی ‪ :‬یکی از اصول حاکم بر قراردادها اصل نسبی بودن عقود است؛ طبق این اصل مفاد قرارداد و حقوق و تعهدات‬
‫آن فقط نسبت به طرفین عقد و قائم مقام آنها موثر است‪.‬‬
‫مواد ‪ 181 ،180‬و ‪ 182‬انواع سازش را می گوید که در جلسه بعدی بررسی می کنیم‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و ششم‬

‫سازش ‪ :‬ماهیت سازش عقد صلح است‪.‬‬
‫هر تقسیمی از یک جهت است مثالً عقد‪ ،‬صلح‪ ،‬مال‪ ...،‬چندین تقسیم دارد؛ هر تقسیم از یک حیث و یک جهت است‪ .‬تقسیم بندی سازش و صلح از جهت‬
‫محل سازش است؛ بنا بر اینکه سازش در کجا انجام می گیرد در دفتر اسناد رسمی‪ ،‬یا دادگاه‪ ،‬و‪...‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۰‬‬
‫«سازش بین طرفین یا در دفتر اسناد رسمی واقع می شود یا در دادگاه و نیز ممکن است در خارج از دادگاه واقع شده و سازش نامه غیر رسمی باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬سازش بر چند نوع است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه نوع؛‬
‫نوع اول ‪ :‬الف با ب اختالف دارند و دعوایی مطرح کرده اند می خواهند با سازش موضوع را حل کنند‪ .‬الف به ب پیشنهاد صلح می دهد و ب نیز می پذیرد‬
‫و توافق می کنند که در دفتر خانه اسناد رسمی حضور یابند و صلح نامه ای در دفتر خانه اسناد رسمی در نزد مقام صالحیت دار تنظیم می کنند‪ .‬این‬
‫‪133‬‬
‫صلح توسط مقام صالح و در حوزه صالحیت او تنظیم شده است و این یک سند رسمی است‪ .‬اجرای سند رسمی مطابق قانون اجرای مفاد اسناد الزم االجرا‬
‫است؛ اگر صلح نامه در قالب یک سند رسمی در دفتر اسناد رسمی تنظیم شد دعوایی که در دادگاه در جریان است چه می شود؟ الف یا ب (معموالً‬
‫خوانده) صلح نامه تنظیمی در دفتر اسناد رسمی را به شعبه دادگاه رسیدگی کننده ارائه می دهد‪ .‬در اینجا چون صلح نامه یک سند رسمی است نیازی به‬
‫حضور طرف دیگر و اقرار وی در دادگاه نیست‪ .‬پس از ارائه‪ ،‬دادگا ه مطابق صلح نامه تنظیمی بین طرفین دعوا‪ ،‬ختم رسیدگی را اعالم می کند و گزارش‬
‫اصالحی تنظیم می کند‪ .‬این نوع اول سازش است که در دفتر اسناد رسمی در غالب سند رسمی تنظیم می شود و اجرا آن مطابق مفاد اسناد رسمی است‪.‬‬
‫نوع دوم ‪ :‬الف به ب پیشنهاد سازش می دهد اما ب می گوید در خود دادگاه سازش کنیم؛ در این فرض نیز سازش در دادگاه است و قاضی هم مطلع‬
‫است و ختم رسیدگی را اعالم می کند و گزارش اصالحی صادر می کند و نیازی به صدور رأی و فصل خصومت نیست‪ .‬در اینجا قاضی دیگر نقش قاضی‬
‫ندارد بلکه به عنوان یک مقام صالحیت دار مفاد صلح نامه را در غالب گزارش اصالحی درج می کند‪ .‬در واقع آن چه که قاضی به نگارش در می آورد مفاد‬
‫عقد صلح طرفین است‪ .‬در این حالت نیز ختم رسیدگی و انشاء رأی وجود ندارد بلکه قاضی گزارش اصالحی را تنظیم می کند‪ .‬سازشی که در دادگاه‬
‫صورت می گیرد اجرا آن نیز مطابق قانون اجرا احکام است‪.‬‬
‫نوع سوم ‪ :‬الف به ب پیشنهاد سازش می دهند اما این دو به دفتر اسناد رسمی و یا دادگاه مراجعه نمی کنند بلکه این سازش در نزد دو طرف و در حضور‬
‫دو شاهد صورت می گیرد و طرفین خودشان حقوق و تعهدات خود را نسبت به یکدیگر در سازش نامه تنظیمی درج می کنند‪ .‬در این حالت این سند یک‬
‫سند عادی است‪ .‬برای این که این صلح ارزش داشته باشد هر دو باید در دادگاه حاضر شوند و هر دو باید به این عقد صلح اقرار کنند که این صلح نامه‬
‫مورد قبول است؛ در این صورت است که دادگاه گزارش اصالحی تنظیم می کند در صلح نامه تنظیمی در دفتر اسناد رسمی نیاز به اقرار و حضور در دادگاه‬
‫نبوده اما اینجا چون سند عادی است حتماً باید اقرار دو طرف هم باشد‪ .‬اگر یک نفر از دو طرف در دادگاه حاضر نشد و یا در صورت حضور اقرار نکرد‪،‬‬
‫دادگاه به رسیدگی خود ادامه می دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬سازش بر چند نوع است؟ پاسخ ‪ :‬در ماده ‪ 180‬قان ون آیین دادرسی مدنی بیان شده که سازش در دفتر اسناد رسمی و یا در دادگاه و یا ممکن‬
‫است در خارج از دادگاه باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۱‬‬
‫«هرگاه سازش در دفتر اسناد رسمی واقع شده باشد‪ ،‬دادگاه ختم موضوع را به موجب سازش نامه در پرونده مربوط قید می نماید و اجرای آن تابع مقررات‬
‫راجع به اجرای مفاد اسناد‪ ،‬الزم االجرا خواهد بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬سازش در دفتر اسناد رسمی چگونه است و حکم آن چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬صلح نامه تنظیمی یک سند رسمی است‪ .‬دادگاه ختم رسیدگی را به سازش اعالم می کند و اجرای آن تابع مفاد اسناد رسمی الزم االجرا خواهد‬
‫بود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۲‬‬
‫«هرگاه سازش در دادگاه واقع شود‪ ،‬موضوع سازش و شرایط آن به ترتیبی که واقع شده در صورت مجلس منعکس و به امضای دادرس و یا دادرسان و‬
‫طرفین می رسد‪.‬‬
‫تبصره ‪ :‬چنانچه سازش در حین اجرای قرار واقع شود‪ ،‬سازش نامه تنظیمی توسط قاضی مجری قرار در حکم سازش به عمل آمده در دادگاه است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در فرض سازش در دادگاه اقدام دادگاه چه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬موضوع سازش و شرایط مقرر بین طرفین درباره موضوع سازش در صورت جلسه تنظیمی درج می شود و به امضای دادرس یا دادرسان و طرفین‬
‫سازش می رسد‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬اگر شما خواسته ای دارید به مبلغ ‪ 20‬میلیون تومان و برای دادگاه احراز می شود که طلب شما از من ‪ 200‬میلیون تومان است اینجا دادگاه نمی‬
‫تواند حکم به ‪ 200‬میلیون تومان بدهد دادگاه اینجا فقط درباره آن خواسته می تواند رأی بدهد و نه بیشتر از خواسته‪ ،‬حتی اگر قاضی به آن علم پیدا‬
‫کرده باشد‪ .‬اما در م ورد صلح نامه این مورد متفاوت است فرض کنید الف با ب دعوایی به مبلغ ‪ 200‬میلیون تومان در یک دادگاه مطرح کرده اند الف به‬
‫ب پیشنهاد صلح می دهد و ب نیز قبول می کند و در ضمن این صلح اختالفات دیگری نیز که با یکدیگر دارند را صلح می کنند باید دقت شود که در این‬
‫مورد صلح صورت گرفته است و صلح می تواند عالوه بر این موضوع موضوعات دیگری را نیز در بر بگیرد و دیگر نمی توان درباره این موضوع که مورد صلح‬
‫قرار گرفته است در دادگاه دیگری اقامه دعوی کرد‪.‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬رابطه تبصره ماده ‪ 182‬نسبت به ماده ‪ 182‬از نظر اصولی حکومت توسعه ایی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬حکم سازشی که در حین اجرای قرار و در خارج از دادگاه باشد چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬حکم سازشی که در دادگاه واقع شده است را دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬سازش باید قبل از اجرای قرار باشد اگر قرار اجرا شود و قاضی قرار را صادر کند دیگر سمتی ندارد و اگر قاضی اجرای قرار بعد از اجرای قرار‪ ،‬سازش‬
‫نامه تنظیم کند این سازش نامه یک سازش نامه عادی است و باید طرفین در دادگاه حضور یابند و اقرار کنند تا این سازش نامه مورد اعتبار باشد و این‬
‫سازش نامه مشمول ماده ‪ 183‬قانون آیین دادرسی مدنی است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۳‬‬
‫«هرگاه سازش خارج از دادگاه واقع شده و سازش نامه غیر رسمی باشد طرفین باید در دادگاه حاضر شده و به صحت آن اقرار نمایند‪ .‬اقرار طرفین در‬
‫صورت مجلس نوشته شده و به امضای دادرس دادگاه و طرفین می رسد در صورت عدم حضور طرفین در دادگاه بدون عذر موجه دادگاه بدون توجه به‬
‫مندرجات سازش نامه دادرسی را ادامه خواهد داد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬حکم سازش غیر رسمی خارج از دادگاه چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر سازش خارج از دادگاه واقع شده و سازش نامه غیر رسمی باشد خواهان و خوانده باید در دادگاه حاضر شوند و به صحت صلح و سازش عادی‬
‫اقرار کنند و قاضی رسیدگی کننده‪ ،‬اقرار طرفین را در صورت مجلس درج می کند و قاضی رسیدگی کننده و طرفین باید صورت مجلس را امضاء کنند و‬
‫در صورت عدم حضور‪ ،‬این سازش نامه غیر رسمی از نظر دادگاه «کان لم یکن» است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۴‬‬
‫«دادگاه پس از حصول سازش بین طرفین به شرح فوق رسیدگی را ختم و مبادرت به صدور گزارش اصالحی می نماید مفاد سازش نامه که طبق مواد فوق‬
‫تنظیم می شود نسبت به طرفین و وراث و قائم مقام قانونی آنها نافذ و معتبر است و مانند احکام دادگاهها به موقع اجرا گذاشته می شود‪ ،‬چه این که مورد‬
‫سازش مخصوص به دعوای مطروحه بوده یا شامل دعاوی یا امور دیگری باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت صلح و سازش ختم رسیدگی چگونه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دادگاه ختم رسیدگی را به سازش یا صلح اعالم می کند و مبادرت به صدور گزارش اصالحی می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر صلح نامه سند رسمی باشد مطابق قانون مفاد اسناد رسمی قابل اجرا است چون در دادگاه مطرح شده‪ ،‬در این صورت آیا می توان مطابق قانون‬
‫اجرا احکام مدنی برای اجرای آن اجرائیه گرفت؟‬
‫پاسخ ‪ :‬باید گفت که به نظر حقوقدانان عالوه بر اجرای آن مطابق مفاد اسناد رسمی الزم االجرا می توان مطابق قانون اجرا احکام مدنی هم برای آن‬
‫درخواست اجرائیه کرد‪.‬‬
‫‪135‬‬
‫نکته ‪ :‬زمانی امکان سازش وجود دارد که طرفین حاضر باشند از برخی حقوق خود صرف نظر کنند در غیر این صورت امکان سازش وجود ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬الف با ب در مبلغی بین ‪ 80‬تا ‪ 100‬میلیون اختالف نظر دارند‪ .‬الف می گوید من ‪ 80‬میلیون قبول دارم و یا در رابطه با موضوعی دیگر مثالً بیع‬
‫آپارتمان که قرار بود متراژ ‪100‬باشد اما االن ‪ 95‬متر است فرد ب می گوید ‪ 95‬متر را قبول می کنم؛ در این دو مثال که بیان شد طرفین از یک سری‬
‫حقوق خود صرف نظر می کنند و در مقابل به یک سری تعهدات متعهد می شوند اما ناگهان به صلح ختم نمی شود؛ در چنین مواردی این حقوق و تعهدات‬
‫نیز منتفی می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۵‬‬
‫«هرگاه سازش محقق نشود‪ ،‬تعهدات و گذشت هایی که طرفین هنگام تراضی به سازش به عمل آورده اند الزم الرعایه نیست‪».‬‬
‫* الزم الرعایه نیست ‪ :‬معتبر نیست‬
‫سوال ‪ :‬در صورت تالش برای صلح و انجام مذاکرات مقدماتی و عدم انعقاد صلح سرنوشت حقوق و تعهدات و اقرار ها چه خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬حقوق و تعهدات معلق به انعقاد عقد صلح است و چون معلق علیه به وجود نیامده است تمام این حقوق و تعهدات کان لم یکن می شود اما اقرار‬
‫معلق نیست‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در رابطه با اختالف نظر در رابطه با مبلغ بدهی بین ‪ 80‬یا ‪ 100‬میلیون می گویم‪ 80‬میلیون بدهی را قبول دارم اما ‪ 100‬میلیون را قبول ندارم اما‬
‫حاال که می خواهیم صلح کنیم ‪ 100‬میلیون را می پذیرم‪ .‬در این مثال قبول ‪ 80‬میلیون بدهی اقرار است و اما اختالف مبلغ که ‪ 20‬میلیون تومان بود را‬
‫چون می خواهیم سازش کنیم تعهد می کنیم اما در اینجا به دلیل عدم حصول سازش تعهد (‪ 20‬میلیون تومان) منتفی است هرچند اقرار (‪ 80‬میلیون‬
‫تومان) معتبر است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دقت کنید در خواست صلح‪ ،‬اقرار نیست؛ اقرار هایی که شرایط اقرار مقرر در قانون مدنی را داشته باشد معتبر است ولو عقد صلح منعقد نگردد‬
‫زیرا اقرار اخبار به حق است‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و هفتم‬

‫درخواست سازش ‪ :‬در این مبحث مرجع درخواست سازش‪ ،‬اشخاصی که می توانند درخواست سازش کنند و تعداد درخواست آن ها‪ ،‬اقدام دادگاه‪،‬‬
‫موضوعات قابل سازش‪ ،‬موضوعات غیر قابل سازش و ‪ ...‬مورد بررسی قرار می گیرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۶‬‬
‫«هرکس می تواند در مورد هر ادعایی از دادگاه نخستین به طور کتبی درخواست نماید که طرف او را برای سازش دعوت کند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬چه اشخاصی و از چه مرجعی حق درخواست سازش را دارند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.186‬‬
‫نکته ‪« :‬هرکس» یا «هر کسی» در قانون معنی ندارد؛ کس یعنی انسان اما ما در عالم حقوق با شخص مواجه هستیم که معنای عام تری نسبت به کس‬
‫دارد؛ در نتیجه در اینجا منظور شخص است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬هر شخصی چه حقیقی باشد و چه حقوقی میتواند درخواست سازش کند‪.‬‬

‫سازش و داوری در مورد اشخاص حقوقی دولتی ‪ :‬در اصل ‪ 139‬قانون اساسی به دو نهاد اشاره شده است یکی سازش و دیگری داوری و موضوع آن‬
‫نهادهای عمومی است یعنی اشخاص حقوقی دولتی؛ اشخاص حقوقی خصوصی از حیث حقوق و تعهدات بسیار شبیه به اشخاص حقیقی هستند‪ .‬اشخاص‬
‫حقوقی دو لتی به دلیل این که در بسیاری از موارد اعمال تصدی نمی کنند بلکه اعمال حاکمیت می کنند متفاوت با اشخاص حقوق خصوصی هستند‪.‬‬
‫اصل ‪ ۱۳۹‬قانون اساسی ‪:‬‬
‫«صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری در هر مورد‪ ،‬موکول به تصویب هیات وزیران است و باید به اطالع مجلس برسد‪ .‬در‬
‫مواردی که طرف دعوی خارجی باشد و در موارد مهم داخلی باید به تصویب مجلس نیز برسد‪ .‬موارد مهم را قانون تعیین می کند‪».‬‬
‫اصل ‪ 139‬به این سوال پاسخ می دهد که آیا آن دسته از دعاوی که مربوط به اشخاص حقوقی حقوق عمومی می باشد قابلیت صلح و سازش را دارد یا‬
‫خیر؟ پاسخ این است که به صورت مشروط امکان صلح و سازش وجود دارد؛ حتی دولت و نهادهای عمومی و نهادهای حاکمیتی هم می توانند وارد سازش‬
‫شوند که مشروط است‪ .‬در مورد امور مهم داخلی و یا هر کجا طرف دعوی خارجی باشد پس از تصویب هیئت وزیران مجلس هم باید سازش را تصویب‬
‫کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در مورد اشخاص حقوقی حقوق خصوصی و اشخاص حقیقی بدون قید و شرط امکان سازش وجود دارد البته در جایی که قابلیت سازش در مورد‬
‫اصل امر ممکن باشد‪.‬‬
‫هر ادعایی ‪« :‬هر» در ماده ‪ 186‬ادات عموم است و عام هم در اینجا استقرایی است یعنی تک تک دعاوی را شامل می شود‪.‬‬
‫استثنائات ‪ :‬مواردی هستند که در مورد آنها امکان سازش وجود ندارد؛ ‪ .1‬ورشکستگی ‪ .2‬جرایم ‪ .3‬حقوق غیر قابل اسقاط مثل والیت ‪ .4‬برخی از امور‬
‫حسبی که امکان ترافع در مورد آنها وجود ندارد و ‪ ....‬که به طور مفصل در مباحث بعدی به آن می پردازیم‪.‬‬
‫شورای حل اختالف ‪ :‬قانون آدم مصوب ‪ 1379‬مختص پیش از پیدایش شورای حل اختالف است؛ مطابق قانون شورای حل اختالف مرجع عام برای‬
‫سازش شورای حل اختالف است البته به طور کلی سلب صالحیت از دادگاه نشده است‪ .‬در ابتدای پیدایش‪ ،‬شورای حل اختالف منتقدان سرسختی داشت‬
‫و یکی از انتقادهایی که پشت سر هم به این شورا وارد می شد این بود که با وجود اینکه اعضای شورا اطالعات حقوقی کامل ندارند اما این اشخاص رسیدگی‬
‫قضایی انجام میدهند و ‪ . ....‬در هر حال امروزه مرجع عام برای سازش شورای حل اختالف است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬همیشه رسیدگی شورای حل اختالف یک س قف مبلغ دارد اما در مورد سازش باالی این سقف هم امکان ارجاع به شورا وجود دارد چون صالحیت‬
‫شورا در مورد سازش عام است؛ اما اگر در مورد مبلغ باالی سقف اختالف باشد و یا پس از ارجاع سازش حاصل نشود دیگر امکان رسیدگی در شورای حل‬
‫اختالف وجود ندارد و باید به مرجع قضایی ارجاع شود‪.‬‬
‫دادخواست سازش ‪ :‬اگر قرار است موردی به دادگاه ارجاع شود الجرم باید در فرم دادخواست باشد‪ .‬چون در مورد سازش مرجع از پیش تعیین شده‬
‫وجود ندارد باید در دادخواست تهیه شود تا در دفتر ثبت دادخواست ها ثبت شود و مقام ارجاع آن را به شعبه ارجاع دهد‪.‬‬
‫خواسته ‪ :‬موضوع خواسته دعوت برای سازش می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اصل و استثنا در قابلیت صلح و سازش چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به موجب ماده ‪ 186‬اصل بر قابلیت سازش در هر ادعایی است اما استثنائاتی هم وجود دارد؛‬
‫‪ .1‬امور غیر قابل اسقاط مانند حقوق و تکالیف غیرمالی مثل نسب و والیت‪.‬‬
‫‪ .2‬ورشکستگی‬
‫‪137‬‬
‫‪ .3‬اصل طالق‬
‫‪ .4‬امور حسبی غیر ترافعی مانند نصب قیم‪ ،‬حکم رشد‪ ،‬حکم حجر و ‪...‬‬
‫‪ .5‬جنبه عمومی جرایم‬
‫سوال ‪ :‬آیا در مورد اموال عمومی و دولتی امکان سازش وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به طور مشروط بله که در اصل ‪ 139‬قانون اساسی بیان شده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۷‬‬
‫«ترتیب دعوت برا ی سازش همان است که برای احضار خوانده مقرر است ولی در دعوتنامه باید قید گردد که طرف برای سازش به دادگاه دعوت می شود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬تشریفات دعوت برای سازش چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.187‬‬
‫نکته ‪ :‬تشریفات دعوت برای سازش تنها یک تفاوت با تشریفات احضار خوانده دارد؛ این که باید در دعوتنامه قید شود که شخص جهت سازش دعوت شده‬
‫است‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬شخص می تواند پاسخ دعوت را ندهد یا در جلسه حاضر نشود و یا اینکه به صورت کتبی اعالم کند که حاضر به سازش نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۸‬‬
‫«بعد از حضور طرفین‪ ،‬دادگاه اظهارات آنان را استماع نموده تکلیف به سازش وسعی در انجام آن می نماید‪ .‬در صورت عدم موفقیت به سازش تحقیقات و‬
‫عدم موفقیت را در صورت مجلس نوشته به امضای طرفین می رساند‪ .‬هرگاه یکی از طرفین یا هر دو طرف نخواهند امضا کنند‪ ،‬دادگاه مراتب را در صورت‬
‫مجلس قید می کند‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬در مورد اقامه دعوی باید اصل تناظر رعایت شود و اظهارات طرفین شنیده شود و ‪...‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت حضور طرفین برای سازش اقدام دادگاه چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.188‬‬
‫«تکلیف می کند» ‪ :‬منظور حکم دادن به سازش نیست بلکه درخواست سازش از طرفین است؛ در ضمن اگر منظور از تکلیف کردن اجبار طرفین به‬
‫سازش بود دیگر سعی قاضی برای ایجاد سازش معنی نداشت‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۸۹‬‬
‫«در صورتی که دادگاه احراز نماید طرفین حاضر به سازش نیستند آنان را برای طرح دعوی ارشاد خواهد کرد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر برای دادگاه مسلم شود که امکان سازش وجود ندارد تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.189‬‬
‫جلسه پنجاه و هشتم‬

‫ماده ‪: ۱۹۰‬‬

‫«هرگاه بعد از ابالغ دعوتنامه طرف حاضر نشد یا به طور کتبی پاسخ دهد که حاضر به سازش نیست‪ ،‬دادگاه مراتب را در صورت مجلس قید کرده و به‬
‫درخواست کننده سازش برای اقدام قانونی اعالم می نماید‪».‬‬
‫دادگاه در احضاریه خود قید می کند که شما برای سازش دعوت شده اید در نتیجه شخص میتواند حاضر نشود یا کتبا پاسخ دهد که حاضر به سازش‬
‫نیست و همچنین می تواند حاضر شود و سازش نکند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر طرف دعوت شده حاضر نشود یا پاسخ به عدم سازش بدهد اقدام دادگاه چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.190‬‬
‫نکته ‪ :‬دادگاه نمی تواند انشاء رای داشته باشد چون اصالً اقامه دعوی وجود ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۹۱‬‬
‫«هرگاه طرف بعد از ابالغ دعوتنامه حاضر شده و پس از آن استنکاف از سازش نماید‪ ،‬برابر ماده باال عمل خواهد شد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت حضور طرف و استنکاف وی از سازش دادگاه چه اقدامی انجام میدهد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.191‬‬
‫ماده ‪: ۱۹۲‬‬
‫«استنکاف طرف از حضور در دادگاه یا عدم قبول سازش بعد از حضور در هر حال مانع نمی شود که طرفین بار دیگر از همین دادگاه یا دادگاه دیگر‬
‫خواستار سازش شوند‪».‬‬
‫درخواست مجدد برای سازش ‪ :‬نسبت به طرح دعوی و صدور رای امکان طرح دعوای دوباره وجود ندارد و اعتبار امر مختومه مانع اقامه دعوای مجدد‬
‫میشود اما در مورد سازش‪ ،‬فارغ از اینکه علت سازش چیست امکان درخواست سازش دوباره و چندباره وجود دارد در نتیجه قاعده امر مختومه نسبت به‬
‫درخواست سازش اعمال نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا درخواست سازش اعتبار امر مختومه دارد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.192‬‬
‫ماده ‪: ۱۹۳‬‬
‫«در صورت حصول سازش بین طرفین برابر مقررات مربوط به سازش در دادگاه عمل خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬درخواست سازش با پرداخت هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی و بدون تشریفات مطرح و مورد بررسی قرار خواهد گرفت‪».‬‬
‫گفتیم در صورتیکه سازش در دادگاه حاصل شد قاضی حکم کاتب را دارد و سازش ماهیت عقد صلح را خواهد داشت و تابع قواعد قانون مدنی است و‬
‫قابلیت اجرا توسط دادگاه و به موجب قانون اجرای احکام را دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت حصول سازش تکلیف دادگاه چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.193‬‬
‫سوال ‪ :‬هزینه درخواست سازش و تشریفات آن چیست؟ پاسخ ‪ :‬تبصره ماده ‪.193‬‬
‫ادامه مباحث ‪ :‬از مباحثی که در آیین دادرسی مدنی ‪ 3‬مطرح می شود شاید ‪ 80‬تا ‪ 90‬درصد مطالب گفته شده است؛ مجموعا مطالبی که در آیین‬
‫دادرسی مدنی ‪ 3‬مطالعه می کنیم تامین خواسته‪ ،‬دستور موقت‪ ،‬تامین دلیل‪ ،‬دعاوی طاری‪ ،‬داوری‪ ،‬سازش و ‪ ...‬است‪ .‬همه این مطالب که مهمترین ها‬
‫است به عالوه تامین دعوای واهی و تامین دعوای اتباع بیگانه و مستثنیات دین می باشد و باقی مانده است؛ در نتیجه این سه مبحث کوتاه را هم مورد‬
‫بررسی قرار می دهیم تا آیین دادرسی مدنی ‪ 3‬اتمام یابد‪.‬‬
‫‪139‬‬
‫«اتمین دعوی واهی»‬

‫تامین دعوی واهی ‪:‬‬
‫‪ .1‬واژه تامین را قبال در تامین خواسته و تامین دلیل داشتیم‪ ،‬شما می دانید که تامین از امنیت می آید و در فارسی هم جا افتاده است برای مثال نیروی‬
‫تامین جاده نیرویی است که امنیت جاده را ایجاد می کند‪ .‬البته تامین در فارسی یک معنی دیگر هم دارد که فراهم کردن است هرچند این معنی هم از‬
‫همان «در امنیت قرار دادن» می آید‪.‬‬
‫‪ . 2‬دعوی هم دارای معانی متفاوتی است؛ در برخی موارد به حق تظلم خواهی دعوی گفته می شود و در بسیاری از مواد به این معناست که حقی که وجود‬
‫داشته اقامه شده است در واقع منظور همان مطالبه حق است‪.‬‬
‫دعوی واهی ‪ :‬ممکن است شخصی یک دعوای اق امه کرده باشد که شما بر این عقیده باشید دعوای او واهی است و حقیقتاً حقی از او مورد تضییع یا انکار‬
‫قرار نگرفته است؛ در واقع هدف و قصد او ایذا و آزار است‪.‬‬
‫* واهی ‪ :‬بی دلیل‪ ،‬بی مبنا و ‪...‬‬
‫تامین دعوای واهی در اصطالح ‪ :‬زمانی که خواهان اقامه دعوای می کند و خوانده معتقد به واهی بودن آن دعوی باشد‪ ،‬خوانده میتواند درخواست کند‬
‫که خواهان هزینه هایی که خوانده در فرایند دادرسی متحمل شود را در صندوق دادگستری امانت بگذارد تا زمانی که نسبت به این موضوع شکست خورد‬
‫و مشخص شد که دعوی واقعی است هزینه های او را جبران شود؛ در این صورت باید به تشخیص قاضی مبلغی برای امانت گذاشتن در صندوق دادگستری‬
‫مشخص شود و در مهلت معین شده باید مبلغ تودیع شود‪ .‬در صورت تودیع رسیدگی ادامه پیدا میکند ولی اگر مبلغ تودیع نشد دادگاه به درخواست‬
‫خوانده می تواند دادخواست را رد کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من علیه جناب آ قای غفاری یک دعوی مطرح می کنم که ایشان به من خسارتی وارد کرده است اما آقای غفاری معتقد است که این دعوی واهی‬
‫می باشد؛ در این صورت ایشان این حق را دارد که از دادگاه درخواست تامین دعوای واهی کند‪ .‬دادگاه این درخواست را بررسی می کند به من می گوید‬
‫که شما باید ای ن مبلغ را بابت خسارت احتمالی که آقای غفاری به عنوان خوانده دعوای شما ممکن است متحمل شود‪ ،‬در صندوق دادگستری امانت‬
‫بگذارید تا زمانی که این تودیع را انجام دادید به دعوای شما رسیدگی شود‪ .‬ممکن است این مبلغ را بپردازم و رسیدگی ادامه پیدا کند و همین طور ممکن‬
‫است این مبلغ را تودیع نکنم و آقای غفاری به عنوان خوانده درخواست رد دادخواست من را کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۰۹‬‬
‫«در کلیه دعاوی مدنی اعم از دعاوی اصلی یا طاری و درخواست های مربوط به امور حسبی به استثنای مواردی که قانون امور حسبی مراجعه به دادگاه‬
‫را مقرر داشته است‪ ،‬خوانده می تواند برای تادیه خسارات ناشی از هزینه دادرسی و حق الوکاله که ممکن است خواهان محکوم شود از دادگاه تقاضای‬
‫تامین نماید‪ .‬دادگاه در صورتی که تقاضای مزبور را با توجه به نوع و وضع دعوی و سایر جهات موجه بداند‪ ،‬قرار تامین صادر می نماید و تا وقتی که خواهان‬
‫تامین ند هد‪ ،‬دادرسی متوقف خواهد ماند و در صورتی که مدت مقرر در قرار دادگاه برای دادن تامین منقضی شود و خواهان تامین ندهد به درخواست‬
‫خوانده قرار رد دادخواست خواهان صادر می شود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬چنانچه بر دادگاه محرز شود که منظور از اقامه دعوی تاخیر در انجام تعهد یا ایذای طرف یا غرض ورزی بوده‪ ،‬دادگاه مکلف است در ضمن صدور‬
‫حکم یا قرار‪ ،‬خواهان را به تادیه سه برابر هزینه دادرسی به نفع دولت محکوم نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬تامین دعوای واهی چیست و در چه دعاوی ممکن است و تشریفات آن چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.109‬‬
‫نکته ‪ :‬در برخی موارد تکلیفی توسط خود قانون گذار تعیین شده که به دادگاه مراجعه شود؛ در این موارد امکان درخواست دعوای واهی وجود ندارد‪.‬‬

‫درخواست قرار تأمین دعوی واهی ‪ :‬صدور قرار تامین دعوای واهی به درخواست خوانده ممکن است و دادگاه نمی تواند راساً این قرار را صادر کند‪.‬‬
‫هزینه دادرسی ‪ :‬اولین معنای که از هزینه دادرسی در ذهن ما می گذرد آن هزینه اولیه است که باید برای شروع دادرسی پرداخت شود اما در واقع‬
‫منظور هزینه هایی است که در فرایند رسیدگی شخص متحمل میشود؛ برای مثال خوانده هم باید هزینه کارشناس‪ ،‬وکیل و ایاب و ذهاب را بپردازد‪.‬‬
‫پرداخت تامین دعوی واهی خارج مهلت ‪ :‬در صورتی که خواهان تامین را در مهلت مقرر نپردازد و پس از مهلت در صورتی که خوانده درخواست رد‬
‫دادخواست را نداده باشد مبلغ را تودیع کند‪ ،‬خوانده دیگر نمی تواند درخواست رد دادخواست را بدهد چون تامین تودیع شده است هرچند خارج از مهلت‬
‫تعیین شده؛ در واقع علت اصلی رد دادخواست از بین رفته است و دیگر این امکان وجود ندارد‪.‬‬
‫بررسی تبصره ماده ‪ : ۱۰۹‬در ماده ‪ 109‬مالحظه فرمودید که اگر تشخیص دادگاه اقامه دعوای واهی باشد خود به خود نمی تواند قرار تامین دعوای واهی‬
‫را صادر کند‪ .‬اما در مورد پایان رسیدگی تبصره ماده ‪ 109‬یک تکلیف برای دادگاه گذاشته است هر چند که دادگاه ها به علت کمبود وقت اغلب این مورد‬
‫را رسیدگی نمی کنند‪.‬‬
‫جلسه پنجاه و نهم‬

‫خصوصیت تامین دعوای واهی ‪ :‬تامین دعوی واهی مربوط به دعاوی حقوقی است و در مورد دعاوی کیفری نهاد مشابه دعوی واهی نهاد اعاده حیثیت‬
‫است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۱۰‬‬
‫« در دعاویی که مستند آنها چک یا سفته یا برات باشد و همچنین در مورد دعاوی مستند به اسناد رسمی و دعاوی علیه متوقف‪ ،‬خوانده نمی تواند برای‬
‫تأمین خسارات احتمالی خود تقاضای تأمین نماید‪».‬‬
‫تخصیص ‪ :‬ماده ‪ 110‬قانون آیین دادرسی مدنی مخصص ماده ‪ 109‬این قانون است؛ ماده‪ 109‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م تامین دعوی واهی دعاوی مدنی را شامل می شود‬
‫اما ماده ‪ 110‬قانون آیین دادرسی مدنی مواردی از دعاوی مدنی که امکان تامین دعوی واهی در آنها وجود ندارد را بیان می کند‪.‬‬
‫مستند ‪ :‬کلمه مستند در ماده ‪ 110‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م خیلی مهم است که در مقابل موضوع قرار می گیرد و دو حالت ممکن است؛‬
‫حالت ‪ : ۱‬یک مرتبه موضوع دعوی شما چک است؛ چکی به مبلغ یک میلیارد ریال که بابت ضمانت ارائه شده است شما درخواست استرداد آن را می‬
‫کنید در اینجا چک موضوع دعوی است‪.‬‬
‫حالت‪ : ۲‬شخص الف از ب یک میلیارد ریال مطالبه می کند و مستند یا دلیل اثباتی شخص الف چک است‪.‬‬
‫همه این مواردی که ماده ‪ 110‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م در رابطه با اسناد تجاری به معنای خاص بیان می کند و همین طور در رابطه با سند رسمی‪ ،‬آن اسناد تجاری به‬
‫معنای خاص «مستند» است و «موضوع» نیست‪ .‬دلیل اثباتی چک یا سفته یا برات یا سند تجاری است اگر دلیل اثباتی یکی از این موارد باشد دیگر امکان‬
‫اثبات دعوای واهی نیست‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬بحث اسناد تجاری که مطرح می شود این سوال مطرح می شود که آیا این اسناد تجاری سفته‪ ،‬برات‪ ،‬چک‪ ،‬باید واخواست شده باشد یا نشده باشد‪.‬‬
‫ماده ‪ 110‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬در این مورد مطلق است صرف اینکه مستند سند تجاری به معنای خاص یا سند رسمی باشد امکان درخواست تامین دعوی واهی‬
‫وجود ندارد و تفاوتی میان واخواست و عدم واخواست وجود ندارد‪.‬‬
‫‪141‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دعاوی که موضوع آن (نه مستند آن) اسناد تجاری به معنای خاص یا سند رسمی باشد مشمول ماده ‪ 110‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ماده ‪ 110‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬صرفاً شامل مواردی می شود که مستند آن یعنی دلیل اثباتی آن سند تجاری یا رسمی باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در جایی که مستند سند تجاری به معنای خاص است آیا ضرورتاً باید واخواست شده باشد؟ پاسخ ‪ :‬خیر ماده‪110‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬مطلق است‪.‬‬
‫مثال ‪:‬‬
‫• در موردی که مستند آن سند رسمی است؛ الف ادعا می کند که ب متعهد به ساخت یک واحد آپارتمان در مقابل من بوده است و یک سند تعهد تنظیم‬
‫شده در دفتر اسناد رسمی را ارائه می دهد‪ .‬در این مثال موضوع ساخت یک واحد آپارتمان است و مستند آن سندی می باشد که در دفتر اسناد رسمی‬
‫تنظیم شده است‪.‬‬
‫• در موردی که مستند موضوع دعوی است؛ الف دادخواستی مبتنی بر استرداد چک یا سفته را مطرح می کند به این دلیل که در ید آن شخص امانت‬
‫بوده است‪ .‬اینجا موضوع سفته و چک است برای اثبات اینکه چک و سفته امانت بوده اند باید یک رسید یا یک قرارداد ارائه دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی امکان درخواست تامین دعوای واهی نیست؟‬
‫پاسخ ‪ -1 :‬دعاوی مستند به اسناد تجاری به معنای خاص‪ -2 .‬دعاوی مستند به اسناد رسمی (سند رسمی سندی است که توسط مقام صالح و در حوزه‬
‫صالحیت او تنظیم شده باشد‪ -3 ).‬دعاوی علیه متوقف‪ -4 .‬مواردی که در قانون امور حسبی مراجعه به دادگاه مقرر شده است؛ مثل مواردی که درخواست‬
‫تحریر ترکه یا مهر و موم ترکه می شود‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬دادگاه مرجع عام تظلمات است و تفاوتی میان ایرانی و غیر ایرانی وجود ندارد‪ .‬ممکن است غیر ایرانی خارجی باشد مثالً ترک یا عرب یا افغان‬
‫باشد و یا آپارتاید (بدون تابعیت) باشد‪ .‬اگر من که ایرانی هستم طرف دعوی شما قرار بگیرم و شما را خوانده قرار بدهم و دعوایی علیه شما اقامه کنم‪ ،‬شما‬
‫می توانید درخواست تامین دعوی واهی داشته باشید و ممکن است دادگاه قرار تامین صادر کند و ممکن است قرار تامین را صادر نکند و یا ممکن است‬
‫چهار مورد استثنا وجود داشته باشد ‪ -1 :‬دعاوی مستند به اسناد تجاری به معنای خاص‪ -2 .‬دعاوی مستند به اسناد رسمی ‪ -3‬دعاوی علیه متوقف‪-4 .‬‬
‫مواردی که در قانون امور حسبی مراجعه به دادگاه مقرر شده است‪ .‬این موارد که باشد دادگاه قرار تامین دعوی واهی صادر نمی کند‪ .‬نتیجتاً مبلغی تودیع‬
‫نمی شود و پس از اتمام دادرسی اگر من محکوم شوم باید خسارات شما از جمله حق الوکاله وکیل هزینه کارشناسی و‪ ...‬پرداخت کنم‪ .‬درست است که‬
‫مبلغی تحت عنوان تامین به صندوق دادگستری واریز نکرده ام اما باالخره چون ایرانی هستم حساب بانکی دارم اموالی دارم و‪ ...‬و باالخره به نوعی امکان‬
‫دسترسی به من برای وصول هزینه ها وجود دارد‪.‬‬
‫«اتمین دعوی اتباع بی گاهن»‬

‫تامین دعوای اتباع بیگانه ‪ :‬همین طور خوانده غیر ایرانی می تواند علیه من دعوایی مطرح کند و من محکوم به پرداخت خسارتی شوم‪ .‬در همین مثال‬
‫این امکان وجود دارد که طرف مقابل یک تبعه بیگانه باشد‪ ،‬دعوایی علیه من مطرح کند و در دعوی محکوم شود و باعث ورود ضرر به من شود اما جلسه‬
‫آخر از کشور خارج شود؛ برای اینکه چنین ریسکی وجود دارد مواد ‪ 144‬تا‪ 148‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬نهادی به عنوان تامین اتباع خارجی پیش بینی کرده است‪ .‬اگر‬
‫خواهان دعوی یک تبعه خارجی باشد خوانده می تواند در خواست اخذ تامین را از دادگاه بنماید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۴‬‬
‫«اتباع دولت های خارج‪ ،‬چه خواهان اصلی باشند و یا به عنوان شخص ثالث وارد دعوی گردند‪ .‬بنابه درخواست طرف دعوا‪ ،‬برای تادیه خسارتی که ممکن‬
‫است بابت هزینه دادرسی و حق الوکاله به آن محکوم گردند باید تأمین مناسب بسپارند‪ .‬درخواست اخذ تأمین فقط از خوانده تبعه ایران و تا پایان جلسه‬
‫اول دادرسی پذیرفته می شود‪».‬‬

‫سوال ‪ :‬تامین اتباع بیگانه چیست؟ و چه تشریفاتی دارد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.144‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در مورد اشخاصی که دو تابیعتی هستند می توان درخواست تامین اتباع بیگانه کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ .‬چون قانون ایران تابعیت مضاعف را قبول ندارد یعنی اگر فردی چند تابعیت داشته باشد از نظر قانون ایران این فرد ایرانی است و به بقیه‬
‫تابعیت های این فرد کاری ندارد‪ .‬خالصه این که اگر خواهان تابعیت مضاعف ایرانی و غیر ایرانی داشته باشد امکان اخذ تامین اتباع بیگانه از او وجود ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر آن شخص تابعیت مضاعف داشته باشد اما تابعیت های متعدد وی غیر ایرانی باشد؛ تابعیت وی خارجی است و می شود از او اخذ تامین اتباع‬
‫بیگانه کرد‪ .‬اگر فردی آپارتاید و بدون تابعیت باشد به طریق اولی از وی می توان اخذ تامین کرد‪.‬‬
‫ماده‪: ۱۴۵‬‬
‫«درموارد زیر اتباع بیگانه اگر خواهان باشند از دادن تأمین معاف می باشند‬
‫‪ .1‬در کشور متبوع وی‪ ،‬اتباع ایرانی از دادن چنین تأمینی معاف باشند‬
‫‪ .2‬دعاوی راجع به برات‪ ،‬سفته و چک‬
‫‪ .3‬دعاوی متقابل‬
‫‪ .4‬دعاوی که مستند به سند رسمی می باشد‪.‬‬
‫‪ .5‬دعاوی که بر اثر آگهی رسمی اقامه می شود از قبیل اعتراض به ثبت و دعاوی علیه متوقف‪».‬‬
‫تخصیص ‪ :‬ماده ‪ 145‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬مخصص ماده ‪ 144‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬است؛ خواهان تبعه خارجی است اما علی رغم خارجی بودن وی‪ ،‬شما نمی توانید درخواست‬
‫اخذ تامین از وی را داشته باشید‪( .‬این مورد استثنا است)‬
‫اخذ تامین در دعوایی که دو طرف خارجی هستند ‪ :‬اگر در دادگاه ایران دعوایی اقامه شود که خواهان تابعیت عراق دارد و خوانده تابعیت ترکیه داشته‬
‫باشد امکان اخذ تامین اتباع بیگانه وجود ندارد چون هر دو خارجی هستند و قانون تامین اتباع بیگانه یک قانون حمایتی برای اتباع ایران است و لزوماً باید‬
‫خوانده ایرانی باشد که از نظر مهلت نیز محدود به پایان جلسه اول دادرسی می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬استثنائات اخذ تامین اتباع بیگانه چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.145‬‬
‫‪ -۱‬به موجب قانون یا معاهده یا به موجب یک رویه قضایی اگر تبعه ایرانی علیه اتباع آن کشور اقامه دعوی کند و از شخص ایرانی تامین دعوی اتباع بیگانه‬
‫اخذ نشود‪ .‬اقتضا تعامل متقابل این است که ما نیز از تبعه آن کشور در فرض طرح دعوی تامین اخذ نکنیم‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر مستند دعوی آن تبعه برات‪ ،‬سفته‪ ،‬یا چک باشد اخذ تامین نمی شود‪.‬‬
‫‪ -3‬الف علیه یک عراقی طرح دعوی کرده است فرد عراقی نیز متقابالً علیه الف طرح دعوی کرده است در اینجا اخذ تامین جایگاهی ندارد‪.‬‬
‫‪ -4‬دعوای تبعه مستند به یک سند رسمی باشد اخذ تامین امکان ندارد‪.‬‬
‫‪ -5‬دعاوی که بر اثر آگهی رسمی اقامه می شود از قبیل اعتراض به ثبت و دعاوی علیه متوقف‪ .‬مثالً شخص تاجری متوقف شده است هرکس مطالبه ای‬
‫از وی دارد مطرح کند و اگر تعدادی از این مطالبه کنندگان خارجی باشند اینجا نمی توان اخذ تامین اتباع بیگانه کرد چون در نتیجه آگهی رسمی که به‬
‫موجب قانون ایران است‪ ،‬دیگر اخذ تامین از اتباع بیگانه جایگاه ندارد‪.‬‬
‫‪143‬‬
‫جلسه شصتم‬
‫اصل اخذ تامین از تبعه خارجی ‪ :‬اصل بر این است که هر جا تبعه خارجی خواهان است چه خواهان دعوای مستقل و چه خواهان دعوای طاری خوانده‬
‫میتواند درخواست اخذ تامین داشته باشد اما این اصل مانند همه اصول استثنائاتی دارد که در ماده ‪ 145‬بیان شده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۶‬‬
‫«هرگاه در اثنای دادرسی‪ ،‬تابعیت خارجی خواهان یا تجدیدنظر خواه کشف شود و یا تابعیت ایران از او سلب و یا سبب معافیت از تامین از او زایل گردد‪،‬‬
‫خوانده یا تجدیدنظر خوانده ایرانی می تواند درخواست تامین نماید‪».‬‬
‫اگر در ابتدا تابعیت خواهان شناخته شده نباشد و در اثنای دادرسی کشف شود که این تبعه خارجی است یا در میان رسیدگی ترک تابعیت کند‪ ،‬باز هم‬
‫اخذ تامین اعمال می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬کشف تابعیت خواهان پس از آغاز رسیدگی شاید مصداق خارجی نداشته باشد چون فرد در هر صورت با یک تابعیت اقامه دعوی کرده است؛ حتی‬
‫اگر فرد دارای تابعیت مضاعف باشد صرفاً تابعیت ایرانی او مورد قبول می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر در فرایند دادرسی تابعیت خارجی شخص معلوم گردد یا تابعیت خارجی کسب نماید یا سبب معافیت از بین برود حکم چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪.146‬‬
‫مثال ‪ :‬در مورد وزیر دفاع سابق حکم صادر شد و تابعیت مضاعف مورد توجه قرار نگرفت‪.‬‬
‫سلب تابعیت ‪ :‬در قوانین ایران ما چیزی به عنوان سلب تابعیت نداریم یعنی به علت انجام یک جرم به عنوان مجازات از فرد سلب تابعیت شود‪ .‬خوشبختانه‬
‫قانون اساسی ما سلب تابعیت را حتی به عنوان بدترین جرایم نپذیرفته است اما برخی از کشورها مانند کشورهای منطقه خلیج فارس از برخی افراد سلب‬
‫تابعیت می کنند‪ .‬منظور از سلب تابعیت در ماده ‪ 146‬این نیست که حکومت از فرد سلب تابعیت کند بلکه منظور آن است که شخص ترک تابعیت می‬
‫کند و با ترک تابعیت او موافقت میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬یک خانم خارجی که با یک مرد ایرانی ازدواج کرده است پس از فوت یا طالق میتواند درخواست ترک تابعیت ایران را بدهد و به تابعیت خارجی‬
‫خود بازگردد همینطور من و شما می توانیم با شرایط سختی درخواست ترک تابعیت را بدهیم که پس از تایید هیئت وزیران ترک تابعیت صورت می‬
‫گیرد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تحصیل تابعیت ایران به سختی صورت می گیرد‪.‬‬
‫زایل شدن سبب معافیت ‪ :‬فرض کنید تا این زمان یک معاهد ه بین دولت ایران و ترکیه وجود داشته که اتباع ایران در ترکیه و متقابالً اتباع ترکیه در‬
‫ایران از سپردن تامین اعتبار بیگانه معاف بودند که این معاهده در میانه دادرسی اتمام می یابد یا دو کشور آن را فسخ می کنند و یا رویه قضایی یا قانون‬
‫یکی از دو کشور تغییر میکند؛ به هر حال موارد بیان شده در ماده ‪ 145‬تغییر میکند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۷‬‬
‫«د ادگاه مکلف است نسبت به درخواست تامین‪ ،‬رسیدگی و مقدار و مهلت سپردن آن را تعیین نماید و تا وقتی تامین داده نشده است دادرسی متوقف‬
‫خواهد ماند‪ .‬در صورتی که مدت مقرر برای دادن تامین منقضی گردد و خواهان تامین نداده باشد در مرحله نخستین به تقاضای خوانده و در مرحله‬
‫تجدیدنظر به درخواست تجدیدنظر خوانده‪ ،‬قرار رد دادخواست صادرمی گردد‪».‬‬

‫اقدام دادگاه برای تامین اتباع بیگانه ‪ :‬پس از درخواست تامین توسط خوانده ایرانی دادگاه مکلف است مقدار و مهلت تامین را تعیین کند؛ چون این‬
‫مهلت توسط قانون مشخص نشده است مهلت قضایی خواهد بود‪ .‬رسیدگی به دعوی تا سپردن تامین متوقف می شود‪.‬‬
‫انواع مهلت ‪ :‬همه مهلت هایی که در آرا میبینید یا قانونی است یعنی توسط قانون مشخص شده است یا قضایی است و دادگاه آن را مشخص میکند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خوانده ایرانی درخواست اخذ تامین از خواهان خارجی نمایند تکلیف دادگاه چیست و چه تشریفاتی رعایت خواهد شد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.147‬‬
‫نکته ‪ :‬ماده ‪ 147‬صریح به تکلیف دادگاه برای تعیین مهلت اشاره می کند و جمله خبری در مقام انشاء نیست‪.‬‬
‫اتمام مهلت ‪ :‬پس از اتمام مهلت سپردن تامین و عدم اقدام خواهان با درخواست خوانده دادخواست رد میشود‪ .‬دقت کنید که خود دادگاه راساً نمی تواند‬
‫دادخواست را رد کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۴۸‬‬
‫«چنانچه بر دادگاه معلوم شود مقدار تامینی که تعیین گردیده کافی نیست‪ ،‬مقدارکافی را برای تامین تعیین می کند‪ .‬در صورت امتناع خواهان یا‬
‫تجدیدنظرخواه از سپردن تامین تعیین شده برابرماده فوق اقدام می شود‪».‬‬
‫افزایش میزان تامین ‪ :‬ممکن است پس از سپردن تامین و آغاز رسیدگی دادگاه متوجه این موضوع شود که هزینه هایی که بر خوانده متحمل می شود‬
‫بیشتر از تامین سپرده شده است در این صورت میتواند مبلغ آن را افزایش دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه میتواند مبلغ تعیین شده برای تامین را در اثنای دادرسی افزایش دهد؟ ضمانت اجرا چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪148‬‬
‫نکته ‪ :‬برای افزایش میزان تامین نیاز به درخواست دوباره خوانده وجود ندارد‪.‬‬
‫آخرین بخشی که ما در آیین دادرسی مدنی ‪ 3‬داریم و شما تا حدودی به واسطه حقوق تجارت و مباحث دیگر آیین دادرسی مدنی با آن آشنایی دارید‬
‫مستثنیات دین است‪ .‬مطالب بسیار مهم در مورد مستثنیات دین در قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی وجود دارد مواد مرتبط آن را بررسی می‬
‫کنیم‪.‬‬
‫«مستثنیات دین»‬
‫جلسه شصت و یکم‬

‫مستثنیات دین ‪ :‬بحث مستثنیات دین ریشه شرعی دارد؛ فرصت دادن به بدهکار در معارف اسالمی بی نهایت پسندیده است و تحت فشار قرار دادن‬
‫بدهکار مفلس به شکل ناروا‪ ،‬حرمت شرعی دارد ممکن است این جمله را شنیده باشید که «مفلس فی امان اهلل» یعنی ندار در امان خدا است‪ .‬در قانون‬
‫همین قاعده ف قه و اخالق آمده است که اموالی از محل پرداخت تحت عنوان مستثنیات دین مستثنا شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬حسب آنچه که بوده شیعه در طول تاریخ در حکومت های مختلف تحت فشار و شکنجه بوده است؛ یکی از ائمه شاگردی داشتند زندان می افتند‬
‫و زمانی که آزاد می شود شخص دیگری از شیعه ها می شنود که این فرد آزاد شده و این شخص به زندانی بدهکار بوده است‪ .‬در آن زمان وقتی یک نفر‬
‫زندانی میشد همه اموال ا و مصادره می شد‪ .‬وقتی این شخص می خواهد بدهی خود را بپردازد یکی از خانه خود را به قیمت کم می فروشد تا بدهی خود‬
‫‪145‬‬
‫را بدهد‪ .‬وقتی بدهکار دین خود را می پردا زد فرد آزاد شده به او میگوید چطور به این سرعت بدهی خود را پرداخت کردی؟ پس از اصرار بسیار بدهکار‬
‫پاسخ می دهد که خانه خود را فروخته؛ فرد آزاد شده از او می خواهد خانه خود را پس بگیرد چون این خانه جزء مستثنیات دین بوده است‪.‬‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مواد ‪ 523‬تا ‪ 527‬قانون آیین دادرسی مدنی مربوط به مستثنیات دین می باشد‪.‬‬
‫اموال مستثنا ‪ :‬یکسری اموال وجود دارد که نمی توان به وسیله آن ها بدهی را اخذ کرد؛ در مباحث بعدی با هم آنها را بررسی می کنیم که به آن ها‬
‫مستثنیات دین می گوییم؛ به عبارتی این اموال حوزه امن هستند و از پرداخت استثنا می باشند‪.‬‬
‫* مستثنا ‪ :‬اسم مفعول؛ استثنا شده‬
‫ماده ‪: ۵۲۳‬‬
‫«در کلیه مواردی که رای دادگاه برای وصول دین به موقع اجراء گذارده می شود اجراء رای از مستثنیات دین اموال محکوم علیه ممنوع می باشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬احکام جزائی دادگاههای صالح مبنی بر استرداد کل یا بخشی از اموال محکوم علیه یا ضبط آن مستثنی می باشد‪».‬‬
‫این ماده ممنوعیت استیفای طلب از محل مستثنیات دین را بیان کرده است؛ شما طلبکار هستید و من مدیون هستم شما نمی توانید طلب خود را از‬
‫مستثنیات دین انجام دهید؛ مانند خانه‪ ،‬ماشینی که ابزار کار است و ‪...‬‬
‫سوال ‪ :‬مستثنیات دین چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اموالی را که متعلق به محکوم علیه است ولی نمی توان حکم را از محل آن اجرا نمود مستثنیات دین می گویند؛ به عبارت دیگر این اموال لوازم‬
‫گذران زندگی و معیشت محکوم علیه است و قانون گذار آن را مورد حمایت و حفاظت قرار داده است‪.‬‬
‫آمره بودن قواعد مستثنیات دین ‪ :‬اگر من به شما بدهکار باشم و خانه خود را برای پرداخت دین شما بفروشم هیچ منعی وجود ندارد و ایفای تعهد‬
‫صورت گرفته است؛ در واقع قواعد مربوط به مستثنیات دین نسبت به طلبکار و مامور اجرا آمره است اما نسبت به بدهکار آمره نیست و به بدهکار می تواند‬
‫اموال خود را بفروشد و دین خود را پرداخت کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬قواعد مربوط به مستثنیات دین آمره است یا مخیره؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قواعد مربوط به مستثنیات دین در مقابل مامور اجرا و طلبکار آمره هستند لکن نسبت به محکوم علیه مخیره می باشند‪ ،‬محکوم میتواند مستثنیات‬
‫دین را بفروشد و ایفای تعهد کند که این ایفای تعهد صحیح خواهد بود‪.‬‬
‫موضوع خواسته به عنوان مستثنیات دین ‪ :‬من از شما یک ماشین خریده ام و با آن کار می کنم اما در قرارداد شرط کرده ایم که اگر من نتوانستم‬
‫ثمن را به موقع بپردازم معامله فسخ و ماشین به شما بازگردد؛ در این صورت چون یک عین م شخص موضوع خواسته و حکم است می توان آن را اخذ‬
‫کرد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬زمانی که حکم ناظر به یک مال مشخص می باشد و آن محکوم به می باشد می توان آن را از خوانده اخذ کرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر موضوع حکم یک مال مشخص باشد که متعلق به محکوم له است‪ ،‬باز هم مشمول مستثنیات دین خواهد بود؟‬

‫پاسخ ‪ :‬نسبت به دینی که متعلق به محکوم له است مستثنیات دین وجود ندارد؛ محدودیت مستثنیات دین صرفاً زمانی بروز می نماید که محکوم به عین‬
‫متعلق به محکوم له نباشد مثالً محکوم به یک میلیارد باشد که می بایست از محل اموال محکوم علیه اجرا شود‪.‬‬
‫مستثنیات دین اشخاص حقوقی ‪ :‬گفتیم که قاعده مستثنیات دین ریشه در اخالق و فقه اسالمی دارد و هدف آن است که یک شخص تمام دارایی خود‬
‫را از دست ندهد و نابود نشود‪ .‬نسبت به اشخاص حقوقی چنین معذوریت و حمایتی وجود ندارد؛ پس مستثنیات دین نسبت به اشخاص حقوقی معنا ندارد‬
‫و اجرای آن نسبت به این اشخاص ممکن نیست‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬هیچ مالی از اموال شخص حقوقی مورد استثنا قرار نمی گیرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قواعد مربوط به مستثنیات دین نسبت به اشخاص حقوقی هم وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر این قواعد ویژه اشخاص حقیقی است‪.‬‬
‫احکام جزایی ‪ :‬اگر قاضی تشخیص دهد که اموال مجرم به سبب جرم تحصیل شده و این اموال نامشروع هستند همگی مصادره خواهند شد و مستثنیات‬
‫دین در اینجا وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا محدودیت های مستثنیات دین نسبت به احکام جزایی مصادره و ضبط اموال هم وجود دارد؟ پاسخ ‪ :‬خیر‪.‬‬
‫حکومت قواعد مستثنیات دین در برابر ورثه ‪ :‬وقتی یک شخص فوت میکند شخصیت او هم تمام میشود؛ اموال او که ما ترک هستند یک شخصیت‬
‫حقوقی پیدا می کند‪ .‬مالک قبلی فوت شده و وارثان هنوز مالکیتی پیدا نکرده اند‪ .‬ابتدا باید هزینه کفن و دفن میت از ماترک پرداخت شود و سپس دیون‬
‫او پرداخت شود و در نهایت نوبت به وصایا و ارث میرسد‪ .‬در نتیجه مادامی که فرد زنده است مستثنیات دین معنا دارد و به محض فوت او نسبت به آن‬
‫شخص مستثنیات دین دیگر وجود ندارد و چون ورثه هنوز مالک نیستند نمی توان نسبت به آنها مستثنیات دین را اجرا کرد‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬مهریه هم جزء دیون است و باید پیش از وصایا و ارث پرداخت شود‪ .‬اگر بخواهیم یک مدینه فاضله را در نظر بگیریم که در آن تمام‬
‫احکام شرع به درستی انجام شود بیشتر احکام مالی به نفع خانم است چون تعهدات مالی مرد سنگین تر است‪.‬‬
‫جلسه شصت و دوم‬

‫ماده‪ ۲۴‬قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی ‪« :‬مستثنیات دین صرفاً شامل موارد زیر است ‪ :‬الف ـ منزل مسکونی که عرفاً در شأن محکوم علیه‬
‫در حالت اعسار او باشد ‪.‬ب ـ اثاثیه مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی الزم است‪ .‬ج ـ آذوقه موجود به قدر‬
‫احتیاج محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی برای مدتی که عرفاً آذوقه ذخیره می شود‪ .‬د ـ کتب و ابزار علمی و تحقیقاتی برای اهل علم و تحقیق متناسب‬
‫با شأن آنها ‪.‬هـ ـ وسایل و ابزار کار کسبه‪ ،‬پیشهوران‪ ،‬کشاورزان و سایر اشخاص که برای امرار معاش ضروری آنها و افراد تحت تکفلشان الزم است ‪.‬و ـ‬
‫تلفن مورد نیاز مدیون ‪.‬ز ـ مبلغی که در ضمن عقد اجاره به مؤجر پرداخت می شود‪ ،‬مشروط بر اینکه پرداخت اجاره بها بدون آن موجب عسر و حرج‬
‫گردد و عین مستأجره مورد نیاز مدیون بوده و باالتر از شأن او نباشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬مستثنیات دین چه مواردی است؟ پاسخ ‪ :‬ماده‪ 24‬قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی‪.‬‬
‫‪147‬‬
‫وصول دین از مستثنیات دین در رهن ‪ :‬اگر شخص مستثنیات دین را رهن بدهد برای مثال شخص الف از ب ‪ 400‬میلیون تومان پول قرض می گیرد‬
‫و ماشین خود را در رهن شخص ب قرار می دهد آیا شخص ب می تواند ‪ 400‬میلیون خود را از محل عین مرهونه (ماشین) وصول کند یا خیر؟ به نظر‬
‫شخص ب از محل عین مرهونه (ماشین) می تواند ‪ 400‬میلیون خود را وصول کند چون مستثنیات دین نسبت به مامور اجرا و نسبت به طلبکار جزء قواعد‬
‫آمره است اما نسبت به خود محکوم علیه مخیره است حاال وقتی خانه‪ ،‬ماشین یا مالی که در شمار مستثنیات دین است را در رهن می گذاریم یعنی من‬
‫خودم (راهن) می پذیرم که از محل این مال حکم اجرا شود؛ لذا اگر خود شخص بپذیرد که همان مالی که موضوع مستثنیات دین است رهن باشد به این‬
‫معنی است که بعداً حکم از محل آن مال اجرا شود و یا حتی می تواند شرط کند که طلبکار وکالت در فروش داشته باشد و بدون نیاز به حکم دادگاه از‬
‫محل مال مرهونه طلب خود را وصول کند‪.‬‬
‫الف ـ منزل مسکونی که عرفاً در شأن محکوم علیه در حالت اعسار او باشد ‪ :‬مسکن باید مسکن مورد نیاز باشد و ثانیاً باید متناسب با شأن عرفی‬
‫شخص باشد نه در زمانی که شأن او باالتر بوده بلکه اکنون که توانایی پرداخت بدهی های خود را ندارد؛ منظور از شان عرفی‪ ،‬زمان اعسار است‪ .‬برای مثال‬
‫آیا در حالت اعسار شأن عرفی شخص خانه ‪ 300‬متری است یا خانه ‪120‬متری؟ و یا حتماً باید در بهترین منطقه شهر باشد یا نه منطقه سطح متوسط هم‬
‫در شأن شخص است؟ در نتیجه مسکن باید مورد نیاز باشد اگر بخشی داشته باشد که مورد نیاز نباشد مثالً اگر یک خانه ‪ 5‬خوابه دارد در حالی که نیازش‬
‫دو خواب است این مورد دیگر خارج از نیاز است‪ .‬مورد دیگر اینکه باید در شأن شخص در زمان اعسار باشد‪.‬‬
‫ب ـ اثاثیه مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی الزم است‪.‬‬
‫ج ـ آذوقه موجود به قدر احتیاج محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی برای مدتی که عرفاً آذوقه ذخیره می شود ‪ :‬در این مورد معیار تشخیص‬
‫عرف است که دادگاه باید تشخیص دهد عرف موجود چیست‪.‬‬
‫د ـ کتب و ابزار علمی و تحقیقاتی برای اهل علم و تحقیق متناسب با شأن آنها ‪ :‬مثالً شخصی یک آپارتمان کتاب دارد این مورد خارج از شأن و‬
‫تناسب شخص است‪.‬‬
‫هـ ـ وسایل و ابزار کار کسبه‪ ،‬پیشه وران‪ ،‬کشاورزان و سایر اشخاص که برای امرار معاش ضروری آنها و افراد تحت تکفلشان الزم است‪:‬‬
‫هر شغلی یک سری ابزار و وسایل دارد اگر این ابزار از مدار کسب و کار شخص بدهکار خارج کنیم کسب و کار وی آسیب می بیند چون از محل این ابزار‬
‫و وسایل است که معیشت خودش را تامین می کند‪.‬‬
‫نکته‪ :‬وسایل و ابزار کار‪ ،‬کارگاه‪ ،‬سوله‪ ،‬دکان‪ ،‬مغازه‪ ،‬و امثال این ها محل کسب هستند محل کسب مستثنیات دین نیست وسایل و ابزار کسب در شمار‬
‫مستثنیات دین است‪.‬‬
‫و ـ تلفن مورد نیاز مدیون ‪ :‬شخصی یک خط رند دارد که چند میلیون قیمت دارد این دیگر مورد نیاز شخص نیست چون با یک خط اعتباری هم می‬
‫تواند کارش انجام بدهد‪.‬‬
‫ز ـ مبلغی که در ضمن عقد اجاره به مؤجر پرداخت می شود‪ ،‬مشروط بر اینکه پرداخت اجاره بها بدون آن موجب عسر و حرج گردد و عین‬
‫مستأجره مورد نیاز مدیون بوده و باالتر از شأن او نباشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا می توان از محل مال مورد رهن حکم را اجرا کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دو حالت دارد؛‬
‫‪ -1‬اگر مبلغ ‪ 200‬میلیون تومان که به عنوان قرض الحسنه پرداخت کرده است را توقیف کنیم تاثیری در زندگی ندارد در این مورد این مبلغ قرض الحسنه‬
‫مستثنیات دین نیست‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر این مبلغ قرض الحسنه مسکن را توقیف کنیم زندگی این شخص مختل می شود همه در آمد خود را هم بگذارد به سختی شاید بتواند اجاره بها‬
‫خود را بپردازد‪.‬‬

‫ماده‪: ۵۲۳‬‬
‫« در کلیه مواردی که رأی دادگاه برای وصول دیِن به موقع اجراء گذارده می ش ود اجراء رأی از مستثنیات دیِن اموال محکوم علیه ممنوع می باشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬احکام جزائی دادگاههای صالح مبنی بر استرداد کل یا بخشی از اموال محکوم علیه یا ضبط آن مستثنی می باشد‪».‬‬
‫احکام حقوقی از محل مستثنیات دین قابل اجرا نیست‪( .‬ممنوعیت اجرای حکم از محل مستثنیات دین‪).‬‬
‫ماده ‪: ۵۲۴‬‬
‫«توسط ماده ‪ 24‬قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی نسخ شده است‪».‬‬
‫ماده ‪: ۵۲۵‬‬
‫« درصورت بروز اختالف نسبت به متناسب بودن اموال و اشیاء موصوف در ماده قبل با شؤون و نیاز محکوم علیه‪ ،‬تشخیص دادگاه صادرکننده حکم الزم‬
‫االجراء‪ ،‬مالک خواهد بو د‪ .‬چنانچه اموال و اشیاء مذکور بیش از حد نیاز و شؤون محکوم علیه تشخیص داده شود وقابل تجزیه و تفکیک نباشد وبه دستور‬
‫دادگاه بفروش رسیده مازاد برشأن‪ ،‬بابت محکوم به یا دین پرداخت می گردد‪».‬‬
‫مثال ‪ :‬دادگاه تشخیص می دهد که خانه ‪300‬متری مورد نیاز شخص نیست و یک خانه ‪ 200‬متری کافی و در حد شأن اوست؛ اینجا چون خانه قابل‬
‫تفکیک نیست تنها راه فروش است و مبلغی که برای تهیه خا نه در شأن الزم است به شخص داده می شود و مازاد برای اجرای حکم برداشته می شود یا‬
‫دادگاه تشخیص می دهد که ‪ 20‬کیسه برنج مورد نیاز نیست بلکه ‪ 5‬کیسه مورد نیاز است در این مورد چون قابل تفکیک است مازاد نیاز برای اجرای حکم‬
‫برداشته می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۲۶‬‬
‫« مستثنیات دین تا زمان حیات محکوم علیه جاری است‪».‬‬
‫نمی توان از محل ماترک احکام مستثنیات دین را استفاده کرد؛ در واقع ورثه به احکام مستثنیات دین نمی توانند استناد کنند‪.‬‬
‫مده‪: ۵۲۷‬‬
‫« چنانچه رأی دادگاه مبنی بر استرداد عین مالی باشد مشمول مقررات این فصل نخواهد بود‪».‬‬
‫قواعد مستثنیات دین همانطور که نسبت به اشخاص حقوقی و احکام جزایی اعمال نمی شود در حالتی که موضوع حکم خود مال باشد نیز اعمال نمی‬
‫شود‪.‬‬
‫‪149‬‬
‫«دعوی»‬
‫جلسه شصت و سوم‬

‫مبحث امروز از این جهت که در آن مواد قانونی خوانده نمی شود با قانون سر و کاری ندارد اما از این جهت که باعث فهم بیشتر قانون می شود بسیار با‬
‫قانون سروکار دارد‪.‬‬
‫معنا و مفهوم دعوی ‪ :‬در لغت به درخواست هم دعوی گفته می شود اما بیشتر منظور اختالف و نزاع است‪ .‬معنایی که ما بیشتر با آن سر و کار داریم‬
‫معنای اصطالحی دعوی است که در مواد قانونی و عبارات و بیان و سخن حقوقدان ها به کار میرود‪ .‬دعوی در معنای اصطالحی خود به یک معنا به کار‬
‫نرفته است همانطور که شما در اصول فقه خوانده اید که یک لفظ می تواند چند معنای حقیقی داشته باشد‪ .‬دعوی در اصطالح ‪ 3‬معنا دارد؛‬
‫‪ .۱‬دعوی به معنای ادعا که هر درخواستی را شامل می شود از جمله در ماده ‪ 142‬آیین دادرسی مدنی؛ پس اگر در میانه رسیدگی شما یک ادعا داشته‬
‫باشید به آن هم دعوی می توان گفت؛ البته این معنا برخالف معنای دوم و سوم‪ ،‬کاربرد کمتری دارد‪.‬‬
‫‪ .۲‬دعوی به معنای توان حقوقی برای طرح اختالف و تظلم خواهی؛ زمانی که شما یک حق داشته باشید مانند حق مالکیت و این حق مورد انکار و تضییع‬
‫قرار بگیرد برای شما حق تظلم خواهی به وجود می آید تا به دادگستری مراجعه کنید و دادخواهی نمایید‪ .‬همینطور وقتی میگوییم اگر از حق دعوی خود‬
‫به صورت کلی صرف نظر کنید دعوای شما ساقط می شود؛ یعنی توان قانونی و حقوقی شما برای اقامه دعوی سلب میشود‪ .‬این معنا (توان و حق دادخواهی‬
‫و تظلم خواهی) معنای خاص دعوی است که در ترکیب «اقامه دعوا» و «سقوط دعوا» هم استفاده می شود برای مثال ابراء باعث سقوط دعوی یعنی سقوط‬
‫حق تظلم خواهی میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شخصی ادعای مالکیت نسبت به حق شما را داشته باشد مانند اینکه بگوید این ماشین مال شما نیست بلکه مال من است حق شما انکار شده‬
‫و اگر برای اعمال حق شما ایجاد مزاحمت کند بدون آنکه حق شما را انکار کند تضییع صورت گرفته است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در جایی که شما حقی ندارید و یا حق دارید اما مورد انکار و تضییع قرار نگرفته است نمی توانید تظلم خواهی کنید‪.‬‬
‫‪ .۳‬دعوی در معنای اعم‪ ،‬اعمال حق تظلم خواهی میباشد؛ در واقع در اینجا دعوی همان منازعه و اختالفی است که در نتیجه حق تظلم خواهی به وجود‬
‫آمده است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک ماشین داشتید که سرقت رفته است و در این صورت حق شما تضییع شده است‪ ،‬بالفاصله برای شما دعوی به وجود آمده یعنی حق اقامه‬
‫دعوی و تظلم خواهی؛ وقتی به دادگاه مراجعه میکنید در آنجا یک منازعه شکل می گیرد که همان دعوی است به معنای اعمال تظلم خواهی‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دعوی به معنای اخص وجود نداشته باشد‪ ،‬در معنای حقیقی دعوی به معنای اعم هم شکل نمی گیرد؛ برای مثال اگر من حق تظلم خواهی‬
‫نداشته باشم پس منازعه و اختالف من هم واقعی نخواهد بود و اگر دعوایی اقامه کنم صوری خواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مفهوم دعوی چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دعوای یک لفظ مشترک است یعنی لفظی است با چند معنای حقیقی؛ در لغت دعوی به معنای طلب کردن‪ ،‬خواستن‪ ،‬نزاع و اختالف است اما در‬
‫اصطالح (مواد قانون و در بیان حقوقدانان) دعوی به سه معنا به کار رفته است؛‬
‫‪ .۱‬ادعا ‪ :‬در این معنا هر ادعایی دعوی گفته می شود و آن که در حین رسیدگی مطرح گردد‪.‬‬

‫• در ماده ‪ 142‬قانون آیین دادرسی مدنی به معنای ادعا به کار رفته است‪.‬‬
‫‪ .۲‬توان حقوقی دادخواهی ‪ :‬به عبارت دیگر امکان مراجعه به دادگاه که قانون به شخص می دهد؛ با اجتماع دو شرط حق دادخواهی و تظلم خواهی به‬
‫وجود می آید؛ ‪ .1‬وجود حق ‪ . 2‬انکار و تضییع حق‪ .‬با اجتماع این دو شرط صاحب حق‪ ،‬حق دادخواهی و مراجعه به دادگاه خواهد داشت که به همین توان‬
‫قانونی دعوی گفته می شود‪ .‬در ترکیب «سقوط دعوی» منظور همین معنا است‪ .‬این معنای دعوا‪ ،‬دعوی به معنای اخص نامیده می شود‪.‬‬
‫• در قانون اساسی واژه دعوی در اصول ‪ 165‬و ‪ 167‬به این معنا است؛ همچنین مواد ‪ 1163‬قانون مدنی و مواد ‪141 ،109 ،84 ،49 ،17 ،19 ،15 ،11 ،2‬‬
‫آدم دعوی به این معنا است‪.‬‬
‫‪ .۳‬اختالفی که در دادگاه طرح شده و در فرآیند رسیدگی قرار گرفته است ‪ :‬در ترکیب اصحاب دعوی یا طرفین دعوی این معنا مد نظر است‪.‬‬
‫دعوی در اینجا نتیجه تظلم خواهی است؛ دعوی به معنای اعم یعنی دعوایی که در دادگاه مطرح است زمانی حقیقتاً وجود دارد که معنای اخص دعوی‬
‫شکل گرفته باشد‪.‬‬
‫• در قانون اساسی در اصول ‪ 61 ،35‬و ‪ 156‬دعوی به این معنا مد نظر است و همچنین واژه دعوی در مواد ‪ 369 ،57 ،52 ،44 ،1‬و بند ب ماده ‪ 107‬آدم‬
‫هم به این معنا است‪.‬‬
‫معنا و مفهوم زوال دعوی ‪ :‬زوال یعنی از بین رفتن و نابود شدن؛ وقتی می گوییم دعوی زایل شد گاهی یعنی دعوی تمام شد اما شما همچنان می‬
‫توانید طرح دعوی کنید و گاهی یعنی دعوی تمام شده است و شما دیگر حق طرح دعوی ندارید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر منظور از زوال دعوی نابودی حق تظلم خواهی باشد دیگر شما حق طرح دعوی ندارید اما اگر منظور از زوال دعوی نابودی دعوی اقامه شده در‬
‫دادگاه باشد شما همچنان می توانید طرح دعوی کنید‪.‬‬
‫جلسه شصت و چهارم‬

‫مثال ‪ :‬اگر شما دویست میلیون از من پول بخواهید و من آن را انکار کنم برای شما دعوی پیش می آید یعنی برای شما حق دادخواهی به وجود می آید‬
‫که این دعوی به معنای اخص است‪.‬‬
‫حالت اول ‪ :‬شما درخواست می دهید و این ‪ 200‬میلیون را از من مطالبه میکنید یعنی یک طرح دعوی در دادگاه می کنید و طرف دعوای من میشوید؛‬
‫اینجا دعوی به معنای اعم است‪ .‬دادگاه رسیدگی را انجام می دهد و مستندات شما را بررسی می کند و من را به پرداخت ‪ 200‬میلیون و خسارت تاخیر‬
‫محکوم می کند‪ .‬حکم صادر میشود و رسیدگی به اتمام میرسد‪ .‬شما دیگر نمی توانید بار دیگر مستند به این ‪ 200‬میلیون علیه من طرح دعوی کنید‪،‬‬
‫دعوی زایل شده است و حق دادخواهی شما از بین رفته‪.‬‬
‫حالت دوم ‪ :‬پس از طرح دعوی علیه من بابت ‪ 200‬میلیون پول شما به هر دلیلی ابراء می کنید‪ ،‬در این صورت حق دادخواهی و تظلم خواهی شما از بین‬
‫می رود چون حق اصلی شما هم از بین رفته است؛ باز در اینجا دعوی زایل میشود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در این دو حالت شما دیگر نمیتوانید حق را مطالبه کنید و تظلم خواهی کنید؛ اینجا دعوی به معنای اخص می باشد‪.‬‬
‫حالت سوم ‪ :‬شما ‪ 200‬میلیون را از من مطالبه کرده اید‪ ،‬من با شما تماس میگیرم و از شما مهلت می خواهم؛ شما هم دادخواست خود را پس میگیرید‬
‫و به من مهلت میدهید؛ در این صورت توان دادخواهی و تظلم خواهی شما از بین نمی رود بلکه آن پرونده که در دادگاه طرح شده تمام میشود‪ .‬اگر در‬
‫‪151‬‬
‫مهلتی که شما به من داده اید‪ ،‬پول را پرداخت کردم دیگر حق شما مورد تضییع و انکار قرار نگرفته است‪ .‬اما اگر پول شما را پرداخت نکنم شما می توانید‬
‫دوباره طرح دعوی کنید‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬اگر زوال دعوی به معنای اخص باشد شما دیگر نمیتوانید دادخواهی کنید اما اگر زوال دعوی به معنای اعم باشد شما می توانید دوباره دادخواهی‬
‫کنید و تنها مورد از نظر عملی بحث هزینه آن می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مفهوم زوال دعوی چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬زوال به معنای از بین رفتن است؛ زوال دعوی دو معنا دارد؛‬
‫‪ .۱‬زوال دعوی به معنای اخص ‪ :‬که به معنای از بین رفتن و زایل شدن حق طرح دعوی در دادگاه است؛ صرف نظر کردن کلی از دعوا‪ ،‬فوت شخص در‬
‫دعاوی قائم به شخص‪ ،‬همچنین از بین رفتن منشأ حق منجر می شود به زوال دعوی به معنای اخص‪ .‬پیداست در این حالت خواهان حق دادخواهی دوباره‬
‫نخواهد داشت‪.‬‬
‫‪ .۲‬زوال دعوی به معنای اعم ‪ :‬در این معنا دعوایی که در دادگاه مطرح است زایل می شود مثالً در مواردی که دادخواست ابطال می شود یا قرار رد‬
‫دعوی صادر می گردد یا قرار عدم استماع دعوی صادر می شود‪ ،‬تعیین موارد اختالف طرح شده در دادگاه پایان می یابد اما شخص می تواند اقامه دعوای‬
‫مجدد داشته باشد‪.‬‬
‫تاثیر فوت خواهان ‪ :‬اگر حقی وجود داشته باشد و مورد تضییع و انکار قرار گرفته باشد و در نتیجه برای شخص حق اقامه دعوی خلق شده باشد اصوالً‬
‫این حق از بین نمی رود مگر در موارد استثنایی‪ .‬شما میدانید برخی حقوق قائم به شخص هستند و در صورتی که خود شخص وجود داشته باشد حق هم‬
‫وجود دارد اما برخی حقوق قائم به شخص نیستند مانند مالکیت که در صورت عدم وجود مالک به ورثه می رسد‪ .‬حقوق غیر مالی مانند حق تمکین قائم‬
‫به شخص هستند و غیر از شوهر کسی حق طرح دعوی تمکین را ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا فوت شخص خواهان منجر به زوال دعوی می گردد یا خیر؟ زوال دعوی در کدام معنا؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصوالً خیر اما استثنائاً در مواردی که حق و به تبع آن دادخواهی قائ م به شخص است فوت منجر به زوال دعوی به معنای اخذ می گردد؛ مانند‬
‫اعسار‪ ،‬طالق و تمکین‪.‬‬
‫اقسام دعوی ‪ :‬دعوی مانند مال و عقد برای خود تقسیماتی از حیث ها و جهات مختلف دارد‪.‬‬
‫‪ .۱‬تقسیم دعوی به عمومی یا خصوصی بودن حق ‪ :‬می دانید که برخی حقوق عمومی و برخی خصوصی هستند؛ وقتی من دویست میلیون پول شما‬
‫را نپردازم حقوق عمومی مخدوش نمی شود بلکه حق شخص شما تضییع می شود‪ .‬اگر حقوق خصوصی مورد تضییع و انکار قرار بگیرد دعوای به وجود‬
‫آمده دعوای خصوصی است و خواهان یک شخص خاص است و حتی دادستان نمی تواند طرح دعوی کند اما اگر حقوق عمومی مورد تجاوز قرار گرفته‬
‫باشد دعوی عمومی است‪.‬‬
‫فایده تقسیم دعوی به عمومی و خصوصی ‪ :‬دعوای خصوصی قابل ارجاع به داوری است و قابلیت صلح و سازش هم دارد اما اگر دعوی عمومی باشد‬
‫دیگر امکان صلح و سازش و ارجاع به داوری هم نیست‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬دعوی از جهات مختلف تقسیمات مختلفی دارد؛‬
‫تقسیم اول ‪ :‬از جهت عمومی و خصوصی بودن حق تضییع یا انکار شده؛ از این حیث دعوی تقسیم می شود به دعوای خصوصی و عمومی؛ اگر حقی که‬
‫مورد تجاوز قرار گرفته صرفاً خصوصی است دعوایی که در نتیجه آن تجاوز به حق به وجود می آید یک دعوای خصوصی خواهد بود‪ .‬اگر حق مورد تضییع‬

‫و انکار عمومی است دعوای که در نتیجه آن خلق می شود دعوی عمومی خواهد بود همچون بسیاری از موضوعات جزایی مانند جاسوسی‪ ،‬محاربه‪ ،‬اقدام‬
‫علیه امنیت و ‪...‬‬
‫نتیجه عملی تقسیم دعوی به عمومی و خصوصی ‪ :‬دعوای خصوصی قابل ارجاع به داوری است و قابل صلح و سازش هم هست اما دعوای عمومی به‬
‫هیچ وجه‪.‬‬
‫‪ .۲‬تقسیم دعوی به اصلی و طاری ‪ :‬دعوی از این حیث که خود اصالت دارد یا اینکه در یک دعوای دیگر عارض می شود تقسیم می شود‪ .‬اگر دعوی‬
‫خود اصالت داشته باشد به آن دعوای اصلی و مستقل می گوییم اما اگر دعوی در حین و اثنای یک دعوای دیگر طرح شود به آن دعوای طاری می گوییم‬
‫که خود بر ‪ 4‬به قسم است‪.‬‬
‫تقسیم دوم ‪ :‬از حیث اصالت و استقالل یا عارضی بودن دعوا؛ دعوای اصلی دعوایی است که به طور مستقل مطرح می شود و در اثنای دعوای دیگری بر‬
‫آن عارض نمیگردد در مقابل دعوای طاری دعوایی است که در حین و اثنای رسیدگی به دعوای دیگری مطرح می شود‪ .‬دعوای طاری خود بر چهار نوع‬
‫است؛ ورود ثالث‪ ،‬جلب ثالث‪ ،‬دعوای اضافی و متقابل‪.‬‬
‫شرط اقامه دعوای طاری ‪ :‬دعوای طاری باید تمام شرایط دعوای اصلی را داشته باشد و عالوه بر آن باید یکی از دو شرط مذکور در ماده ‪ 17‬را نیز داشته‬
‫باشد یعنی بین دعوای اصلی و طاری یا ارتباط کامل و یا وحدت منشأ وجود داشته باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرط اقامه دعوای طاری چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تمام شروط اقامه دعوی که برای دعوای اصلی شرط است‪ ،‬باید در دعوای طاری هم موجود باشد به عالوه یکی از دو شرط مذکور در ماده ‪ 17‬آدم‬
‫به نحو عام بدلی هم باید موجود باشد‪ . 1 .‬وجود ارتباط کامل بین دعوای طاری و اصلی به گونه ای که نتیجه یکی موثر در دیگری باشد مثالً بین دعوای‬
‫نفقه با دعوای تمکین ارتباط کامل است‪ .‬یا ‪ . 2‬وحدت منشا بین دعوای طاری و اصلی مثالً هر دو ناشی از یک قرارداد باشند‪.‬‬
‫جلسه شصت و پنجم‬

‫‪ .۳‬تقسیم دعوی به عینی و شخصی ‪ :‬در آیین دادرسی مدنی دعوی به عینی یا شخصی تقسیم می شود‪ .‬در حقوق مدنی حق را تقسیم می کنیم که‬
‫یکی از تقسیمات حق عینی یا شخصی است‪ .‬دعوای عینی ناظر به حقوق عینی است دعوای شخصی ناظر به حقوق شخصی یا همان حق دینی است‪.‬‬
‫حق عینی ‪ :‬شما نسبت به خودرو یا خانه یا ‪ 500‬میلیون تومان طلب خود حق دارید اما این ها یک تفاوت اساسی دارند؛ در رابطه با حق مالکیت شما‬
‫نسبت به خودرویی که دارید حق مستقیم بر خودرو است یعنی بین شما به عنوان صاحب حق با مال رابطه مستقیم وجود دارد و شما را به عنوان دارنده‬
‫حق به خود حق متصل می کند‪ .‬حق شما بر عین مال قرار می گیرد و مهم نیست که متصرف مال شما چه کسی است‪ .‬به طور مثال اگر شخصی ماشین‬
‫متعلق به شما را غصب کند و غاصب ماشین را به شخص دیگری هبه کند و آن شخص نیز به دیگری بفروشد و همین طور ماشین شما به چندین نفر‬
‫دیگر منتقل شود در هر صورت خط مستقیم بین شما و ماشین هم چنان برقرار است‪ .‬حق زمانی عینی است که بین دارنده حق با حق باشد‪.‬‬
‫حق دینی ‪ :‬حق دینی مترادف با حق شخصی است‪ .‬زمانی که شما از من ‪ 500‬میلیون تومان طلبکار هستید شما اینجا حق دارید‪ .‬اما سوالی که مطرح‬
‫می شود این است که آیا شما به عنوان طلبکار حق دارید ماشین من را در مقابل ‪ 500‬میلیون تومان طلب خود تصرف کنید؟ خیر نسبت به اموال بدهکار‬
‫‪153‬‬
‫شما هیچ گونه حقی ندارید به عبارت دیگر بین شما و اموال بدهکار هیچ رابطه مستقیمی وجود ندارد‪ .‬طرف مقابل ما در این جنس از حق یک شخص‬
‫است به همین دلیل به آن می گویند حق شخصی یا حق دینی یعنی حقی که روی هیچ مالی نیست‪ .‬طرف مقابل مال نیست بلکه شخص است و باید از‬
‫شخص مطالبه کنیم‪ .‬به همین دلیل شخص بدهکار باالخره باید از اموال خود این مبلغ بدهی را بپردازد‪ .‬اما شما نسبت به اموال بدهکار حق ندارید‪ .‬شما‬
‫یک طلب از یک شخص دارید که هیچ ارتباط مستقیم با مال ندارد‪ .‬اما ارتباط غیر مستقیم در نتیجه توقیف یا در نتیجه صدور حکم و اجرای حکم با اموال‬
‫بدهکار پیدا می کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در نتیجه حق یا عینی است یا شخصی؛ این تقسیم بندی از جهت نوع رابطه شخص با مال و یا رابطه دارنده حق با مال انجام می شود‪ .‬اگر رابطه‬
‫بین دارنده حق مستقیماً با یک مال باشد چنین حقی یک حق عینی خواهد بود؛ مثل حق مالکیت‪ ،‬تمام حقوق مالکیت در تمام جهان حق عینی است‪.‬‬
‫مثل حق مالکیت عین یا منافع‪ .‬همه مستاجرها نسبت به منافع عین مستاجره مستقیماً حق دارند‪ .‬تمام انواع مالکیت چه حق چه منفعت همه حق عینی‬
‫است‪ .‬در حقوق شخصی یا دینی هر جا که یک طلب وجود دارد و هیچ ارتباط مستقیمی با مال ندارد و باید از یک شخص مطالبه شود آن حق یک حق‬
‫دینی است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر جا حق انتفاعی است حق عینی است؛ هر جا حق ارتفاقی است حق عینی است؛ حق شفعه و حق تحجیر هم حق عینی هستند؛ ویژگی مشترک‬
‫موارد ذکر شده این است که رابطه مستقیم با مال دارند‪.‬‬
‫دعوا عینی و شخصی ‪ :‬اگر شما آنچه را که مطالبه می کنید یک حق عینی است دعوای شما هم دعوای عینی است‪ .‬یعنی دعوی ناظر به حق عینی‬
‫است و در دادخواهی حق عینی را مطالبه می کنید دعوایی که مطرح می شود هم دعوای عینی است‪ .‬مثالً اثبات مالکیت‪ ،‬اثبات ید بر مال خودتان‪ ،‬مالکیت‬
‫منفعت‪ ،‬حق انتفاع‪ ،‬حق شفعه‪ ،‬اگر اینها موضوع دادخواهی شما است این دعوای شما یک دعوای عینی است‪ .‬اگر آنچه را که مطالبه می کنید یک حق‬
‫دینی است دعوای شما یک دعوای شخصی است‪ .‬اگر یک طلب یا اجرای تعهد را از یک شخص مطالبه می کنید دعوای شما دعوای عینی یا شخصی است‪.‬‬
‫تفاوت دعوای عینی و شخصی ‪ :‬در بعضی از موارد شما می توانید هر دو دعوای عینی و دینی را مطرح کنید مثال ‪ :‬اثبات مالکیت بر خودرو و الزام به‬
‫تسلیم خودرو‪ .‬اگر دعوای شما یک دعوای عینی باشد یعنی حقی که مطالبه کرده اید یک حق عینی باشد زمانی که در دعوی محکوم له شدید رابطه شما‬
‫با مال است و مهم نیست که متصرف چه کسی است خوانده دعوی یا غیر خوانده دعوی است‪ .‬آن مال در تصرف هر کسی باشد حکم اجرا می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما دعوای مالکیت بر باغی علیه الف مطرح کرده اید‪ .‬این دعوی یک دعوای عینی است و شما در این دعوی محکوم له می شوید اما شخص الف‬
‫باغ را به شخص ج فروخته است و شخص ج نیز این باغ را به عنوان مهریه به همسر خود داده است؛ در این مثال مال در دست همسر ج است که شما می‬
‫توانید مال را بگیرید‪ .‬این دعوی یک دعوای عینی است و قابلیت اجرا علیه هر متصرفی را دارد‪ .‬اگر دعوی دینی باشد شخص الف محکوم علیه ‪ 200‬میلیون‬
‫تومان باشد این حکم را شما علیه هیچ شخص دیگری نمی توانید اجرا کنید؛ شخص الف باید ‪ 200‬میلیون تومان را بپردازد و باید اموالی از الف توقیف‬
‫کنید و نمی توانید آن را از شخص دیگری مطالبه کنید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر شما دعوی را عینی مطرح کنید دعوی عینی علیه هر شخصی قابل اجرا است که بعد از طرح دعوی مال در اختیار او قرار گرفته است و نه‬
‫شخصی که در زمان طرح دعوی مال در اختیارش بوده؛ اگر در زمان طرح دعوی این مال در تصرف ب‪ ،‬ج‪ ،‬د‪ ،‬بوده مثالً الف این مال را از شما غصب کرده‬
‫بعد با ب‪ ،‬ج‪ ،‬د‪ ،‬شریک شده است شما همه را باید خوانده دعوی قرار دهید اما اگر شما الف و ب‪ ،‬را خوانده دعوی قرار دهید رای صادره نسبت به ج و د‪،‬‬
‫قابل اجرا نخواهد بود‪ .‬اگر الف‪ ،‬ب‪ ،‬ج‪ ،‬د‪ ،‬این مال را به افراد دیگر انتقال دهند دعوی عینی است علیه هر شخصی قابل اجرا است‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬دعوی یا عینی و یا شخصی است‪ .‬این تقسیم بندی از حیث عینی بودن یا شخصی بودن حق مورد مطالبه است‪ .‬می دانیم که حق از حیث‬
‫نوع رابطه مال و شخص بر دو نوع عینی و دینی (شخصی) است‪ .‬اگر بین دارنده حق با مال رابطه مستقیم باشد مثل مالکیت حق عینی است اما اگر رابطه‬
‫مستقیم بین دارنده حق با مال نباشد بلکه با شخص دیگری باشد ( مثل رابطه بدهکار و طلبکار‪ ،‬که طلبکار حق مستقیمی روی اموال بدهکار ندارد و شخص‬
‫او طرف دعوی است)‪ ،‬حق دینی خواهد بود‪ .‬هر دعوایی که ناظر به حق عینی باشد دعوی عینی است و هر دعوایی که ناظر به حق دینی باشد دعوی دینی‬
‫است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ثمره تقسیم دعوی به عینی و شخصی چیست؟‬

‫پاسخ ‪ :‬اگر دعوی عینی باشد امکان طرح و اجرای دعوی علیه هر شخصی که مال را در تصرف دارد ممکن است‪ .‬اما در دعاوی دینی فقط می توان علیه‬
‫شخص نقض کننده حق دینی اقامه دعوی کرد و اجرای رأی فقط علیه او امکان دارد‪.‬‬
‫‪ .۴‬تقسیم دعوی به مالی و غیر مالی ‪ :‬تقسیم دعوی به مالی و غیر مالی از حیث اثر مستقیم است‪ .‬اگر اثر مستقیم دعوی مال باشد دعوی مالی است و‬
‫اگر اثر مستقیم آن مال نیست‪ ( ،‬ممکن است اثر مالی نیز داشته باشد اما چون اثر مستقیم آن مال نیست) دعوی غیر مالی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما دعوایی مطرح می کنید به خواسته‪ 200‬میلیون تومان این جا خواسته شما مستقیماً مال است یا دعوایی به خواسته تحویل ماشین‪ ،‬الزام به‬
‫تحویل مبیع مطرح می کنید این جا خواسته شما مستقیماً مال است‪ .‬فرض کنید دعوی اثبات نسب است اینجا اثر مستقیم مالی ندارد اما اثر غیر مستقیم‬
‫مالی دارد مثالً امکان مطالبه نفقه‪ ،‬وراثت دارد‪ .‬اما در نتیجه رأی اثبات نسب هیچ مالی را نمی توانید مطالبه کنید‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬اگر دعوایی که مطرح می کنید مستقیماً اثر مالی دارد آن دعوی مالی است‪.‬‬
‫تشخیص دعوی مالی و غیر مالی ‪ :‬برای تشخیص دعوای مالی و غیر مالی به اثر دعوی نگاه می کنیم؛ اگر در صورت پیروز شدن در دعوا مالی به دست‬
‫آورده شود دعوی مالی است اما اگر مالی مستقیماً به دست نیاید دعوی غیر مالی است‪.‬‬
‫انواع دعوای غیر مالی ‪:‬‬
‫‪ .1‬دعوای غیر مالی ذاتی یا واقعی ‪ :‬واقعاً غیر مالی است یعنی اثر مستقیم مالی ندارد‪ .‬مثل ‪ :‬اثبات نسب‪ ،‬طالق‪.‬‬
‫‪ .2‬دعوای غیر مالی اعتباری یا حکمی ‪ :‬دعوای مالی است اما قانون گذار آن را غیر مالی می داند‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬چهارمین تقسیم دعوی‪ ،‬تقسیم به دعوی به مالی و غیر مالی است این تقسیم از حیث داشتن اثر مستقیم مالی یا عدم آن است؛ اگر دعوی‬
‫اثر مستقیم مالی داشته باشد دعوی مالی است و اگر اثر مستقیم مالی نداشته باشد (همچون زوجیت‪ ،‬نسب‪ ،‬طالق) غیر مالی است‪ .‬دعوای غیر مالی بر دو‬
‫نوع غیر مالی ذاتی و اعتباری و حکمی است‪ .‬دعوی غیر مالی ذاتی دعوایی است که حقیقتاً اثر مستقیم مالی ندارد اما غیر مالی اعتباری که به آن حکمی‬
‫یا فرضی گفته می شود دعوایی است که حقیقتاً اثر مستقیم مالی دارد و در نتیجه باید مالی باشد اما قانون آن را غیر مالی فرض نموده است‪.‬‬
‫اصل غلبه ‪ :‬اصل در دعوی بر مالی بودن است چون عموم دعاوی مالی هستند؛ یکی از روش هایی که به وسیله آن اصل تشخیص داده می شود اصل‬
‫غلبه است یعنی وقتی می بینیم از صد مصداق نود درصد یک بخش است ده در صد یک بخش دیگر‪ ،‬می گوییم اصل بر نود درصد است و مورد های جدید‬
‫همه مشمول نود درصد می شوند و اگر کسی می گوید داخل در اقلیت است باید دلیل بیاورد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در تقسیم دعوی به مالی یا غیر مالی اصل چیست؟ به عبارت دیگر اگر نسبت به مالی یا غیر مالی بودن دعوایی تردید کنیم حکم اصل چه خواهد‬
‫بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬نظر به وجود غلبه بودن دعاوی مالی اصل بر مالی بودن دعوی است‪.‬‬
‫جلسه شصت و ششم‬

‫سوال ‪ :‬موارد و مصادیق دعاوی غیرمالی اعتباری چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه مورد است؛‬
‫‪155‬‬
‫‪ . 1‬همه دعاوی میان موجر و مستاجر راجع به عقد اجاره جز مطالبه اجرت المثل و اجرت المسمی‬
‫‪ . 2‬دعاوی تصرف عدوانی‪ ،‬ممانعت از حق و مزاحمت نسبت به حق (دعاوی سه گانه تصرف)‬
‫‪ . 3‬دعاوی که شما در راستای تقسیم مال نسبت به افراز یا فروش مال دارید‪.‬‬
‫دعاوی سه گانه تصرف ‪ :‬این سه دعوی بسیار مهم است و به طور خاص در مباحث بعدی به آن می پردازیم‪ .‬شما در حقوق مدنی با اماره ید یا اماره‬
‫تصرف آشنا شده اید و می دانید که در نظام حقوقی ما اماره ید بسیار قوی است؛ شما می توانید بیشتر داشته های خود را به وسیله اماره ید ثابت کنید؛‬
‫وسایلی که دارید متعلق به شماست چون بر آن ها تصرف دارید‪ .‬در حقوق تعیین کننده یعنی قانون مدنی ما این را می فهمیم که تصرف اهمیت بسیار‬
‫باالیی دارد و در آیین دادرسی مدنی از تصرف به عنوان تصرف حمایت و دفاع محکم و استواری می شود‪ .‬پس دعاوی سه گانه تصرف در حمایت از تصرف‬
‫می باشد نه مالکیت‪.‬‬
‫در واقع هدف از دعاوی سه گانه تصرف حمایت از متصرف است فارغ از اینکه مالک است یا نه‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک باغ دارید که در تصرف شما است؛ من عدواناً بر باغ شما تصرف پیدا می کنم این تصرف عدوانی است؛ در حالت دوم وقتی که شما می‬
‫خوا هید وارد باغ خود شوید من اجازه ورود به باغ را به شما نمی دهم یعنی خودم تصرفی بر باغ پیدا نمیکنم اما به شما هم اجازه تصرف را نمی دهم‪ ،‬این‬
‫حالت ممانعت از حق است؛ در حالت سوم برای شما مزاحمت ایجاد می کنم یعنی شما نمی توانید به راحتی از حق خود استفاده کنید‪ ،‬این حالت مزاحمت‬
‫است‪.‬‬
‫دعوی افزار یا فروش ‪ :‬این دو دعوی در راستای تقسیم مال است؛ در مورد برخی اموال تقسیم ممکن است که بحث افراز پیش می آید و در مورد برخی‬
‫اموال تقسیم ممکن نیست که نسبت به فروش اقدام می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دقت کنید که در این مورد نباید نسبت به مالکیت ا ختالف وجود داشته باشد چرا که اگر مالکیت مورد اختالف باشد دعوی مالی محسوب خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫‪ .۵‬تقسیم دعوی به منقول و غیرمنقول ‪ :‬این تقسیم ریشه در احکام حقوق مدنی دارد‪ .‬شما می دانید در مواد ‪ 11‬تا ‪ 22‬قانون مدنی مال‪ ،‬مال منقول‬
‫و غیرمنقول تقسیم شده است که خود مال غیرمنقول ‪ 4‬نوع و مال منقول دو نوع است‪.‬‬
‫مالک تقسیم ‪ :‬کوچک یا بزرگ بودن مال اصالً مهم نیست؛ ممکن است یک آینه بسیار کوچک غیر منقول باشد و یک ناو هواپیمابر بسیار بزرگ منقول‬
‫باشد‪ .‬مطابق آنچه ما در حقوق مدنی آموختیم مال اگر قابل نقل و انتقال و جابجایی باشد بدون اینکه این جا به جایی به خود مال یا به محل آن خسارت‬
‫وارد کند این مال منقول است مثل کشتی‪ ،‬صندلی و ‪ ...‬در نقطه مقابل هر مالی که اگر قرار بر جابجایی آن مال باشد یا خود مال آسیب ببیند یا محل آن‪،‬‬
‫این مال غیر منقول است‪.‬‬
‫دعوی مال منقول و غیرمنقول ‪ :‬موضوع دعوای شما یا مطالبه اموال و حقوق منقول است و یا مطالبه اموال و حقوقی که غیر منقول می باشند؛ بسته‬
‫به اینکه موضوع دعوی چه باشد‪ ،‬دعوی به منقول و غیرمنقول تقسیم می شود‪.‬‬
‫جمع بندی ‪ :‬دعوی از حیث منقول یا غیرمنقول بودن موضوع آن یا منقول است یا غیر منقول؛ در حقوق مدنی (مواد ‪ 11‬تا ‪ )22‬مال به منقول و غیرمنقول‬
‫تقسیم شده است‪ .‬هر مالی که قابلیت جابجایی داشته باشد بدون آنکه خود مال یا محل آن دچار نقص یا خرابی گردد منقول نامیده می شود‪ .‬در مقابل‬
‫هر مالی که بدون نقص یا خرابی خود مال یا محل آن قابلیت جابجایی نداشته باشد غیر منقول است‪ .‬در آیین دادرسی مدنی دعوی یا منقول است یا غیر‬
‫منقول؛ اگر موضوع دعوی مطالبه اموال منقول باشد دعوی منقول است و اگر موضوع دعوی اموال غیر منقول باشد دعوی غیر منقول خواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اصل بر منقول بودن دعاوی است یا غیرمنقول بودن؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصل بر منقول بودن دعاوی است چون اکثر دعاوی منقول هستند (در نتیجه اینکه اکثر اموال منقول هستند)‪.‬‬

‫فایده تقسیم مال به منقول و غیر منقول ‪:‬‬
‫‪ . 1‬صالحیت دادگاه ها بر اساس منقول و غیرمنقول بودن اموال تغییر میکند‪.‬‬
‫‪ .2‬معامالت اموال غیر منقول تجاری محسوب نمی شود‪.‬‬
‫‪ .3‬در مورد مالکیت اتباع بیگانه در اموال منقول و غیرمنقول تفاوت وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .4‬وظیفه ثبت اموال منقول و غیرمنقول هم متفاوت است‪.‬‬
‫نکته درسی ‪ :‬برای اینکه بر تقسیم دعاوی مسلط شوید نیاز به مرور است و پس از بررسی بهتر متوجه آن ها می شوید‪.‬‬
‫جلسه شصت و هفتم‬

‫دعوی ‪ :‬دعوی عالوه بر معنای لغوی سه معنای اصطالحی دارد یعنی اگر قوانین و مواد مختلف قانون را بررسی کنیم ‪ 3‬معنای اصطالحی را خواهیم دید؛‬
‫یکی به معنای ادعا‪ ،‬دیگری به معنای حق و توان تظلم خواهی و دادخواهی و سوم هم به معنای تقدیم دادخواست و اعمال حق تظلم خواهی یعنی منازعه‬
‫و اختالفی که در دادگاه مطرح می شود‪ .‬معنای دوم و سوم در قانون بسیار پر کاربرد تر هستند‪ .‬دعوی در معنای توان تظلم خواهی برای همه به وجود می‬
‫آید به شرط آنکه حقی وجود داشته باشد و آن حق مورد انکار یا تضییع قرار بگیرد‪.‬‬
‫شرایط اقامه دعوی ‪ :‬وقتی میگوییم شرایط اقامه دعوی چیست منظور دعوی به معنای اعمال حق تظلم خواهی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در عبارت شرایط اقامه دعوی کدام معنای اصطالحی دعوی مدنظر است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬منظور از دعوی در این عبارت اعمال حق دادخواهی است نه داشتن حق دادخواهی؛ داشتن حق دادخواهی و توان تظلم خواهی برای هر شخصی‬
‫می تواند وجود د اشته باشد‪ ،‬صغیر یا بالغ‪ ،‬محجور یا غیر محجور‪ ،‬حقیقی یا حقوقی منوط بر وجود دو شرط؛ ‪ .1‬وجود یک حق مشروع ‪ .2‬انکار یا تضییع‬
‫آن حق‪ .‬اما اقامه دعوی یعنی اعمال حق تظلم خواهی که با تقدیم دادخواست در دادگاه به عمل می آید متوقف در مجموعه شرایطی است که اگر آن‬
‫شرایط مو جود نباشد دادگاه وارد رسیدگی نخواهد شد و دادخواست را رد خواهد نمود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬منظور قرار رد دادخواست نیست بلکه منظور قرار عدم استماع دعوی یا قرار رد دعوی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تقدیم دادخواست هم شرط اقامه دعوی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر صرفاً شرط الزم جهت شروع رسیدگی و اشتغال دادگاه است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬شرایط اقامه دعوی در سه کلمه دارا بودن اهلیت و نفع و سمت (ذی اهلی‪ ،‬ذی نفعی‪ ،‬ذی سمتی) است‪.‬‬
‫‪ .۱‬اهلیت داشتن ‪ :‬اهلیت همان چیزی است که در حقوق مدنی آموختیم؛ شما در دادگاه نمی توانید طرف دعوایی ببینید که دارای اهلیت نباشد‪ .‬هر‬
‫چند ممکن اس ت شخص توان حقوقی داشته باشد اما کسی که طرف دعوی قرار می گیرد باید اهلیت داشته باشد‪ .‬اهلیت همان بلوغ‪ ،‬عقل و رشد است و‬
‫مفهوم متمایزی در آیین دادرسی ندارد‪.‬‬
‫‪157‬‬
‫‪ .۲‬ذی نفع بودن ‪ :‬یعنی در نتیجه پیروزی در دعوی نفع مادی یا معنوی مستقیمی به شخص برسد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر در نتی جه پیروزی دعوی شما صاحب مالی شوید این نفع مادی است و اگر در نتیجه پیروزی دعوی عکس مادربزرگ خود را به دست آورید این‬
‫نفع معنوی است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ذینفع بودن را با ذی حق بودن اشتباه نگیرید؛ ذینفع بودن در ابتدا مورد توجه دادگاه قرار می گیرد ولی ذی حقی در انتهای رسیدگی تشخیص‬
‫داده میشود‪.‬‬
‫مالک ‪ :‬برای اینکه تشخیص بدهیم یک شخص ذینفع میباشد یا خیر او را ذی حق فرض می کنیم تا ببینیم در نتیجه پیروزی دعوی نفعی به او میرسد‬
‫یا خیر‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من می گویم جناب آقای اعلمی زمین خود را برای من وقف کرده اند اما مال را قبض نکرده اند؛ دادگاه در اینجا می گوید در هر صورت اگر اثبات‬
‫شد که آقای اعلمی ایجاب وقف را گفته اند و شما هم قبول را گفته اید باز هم به شما نفعی نمی رسد چون وقف با قبض محقق می شود‪.‬‬
‫‪ .۳‬ذی سمت بودن ‪ :‬شخص برای اقامه دعوی باید سمت داشته باشد برای مثال اصیل‪ ،‬وکیل‪ ،‬قیم‪ ،‬ولی‪ ،‬نماینده حقوقی و ‪ ...‬باشد‪ .‬برای اینکه بهتر این‬
‫موضوع را تشخیص دهید این سوال را طرح کنید که «شخصی که دعوی را اقامه کرده است چه کاره می باشد؟»‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرایط اقامه دعوی چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مهمترین شرایط اقامه دعوی را میتوان در سه اصطالح خالصه کرد؛ ذی اهلی‪ ،‬ذی نفعی‪ ،‬ذی سمتی‪.‬‬
‫‪ .1‬ذی اهلیت بودن ‪ :‬اهلیت به همان معنای اصطالحی حقوق مدنی است یعنی شخص بایستی بالغ‪ ،‬عاقل و رشید باشد‪.‬‬
‫‪ .۲‬ذی نفع بودن ‪ :‬ذی نفع بودن یعنی اینکه در نتیجه پیروزی دعوی سودی عاید خواهان گردد‪.‬‬
‫‪ .۳‬ذی سمت بودن ‪ :‬یعنی سمت و جایگاهی داشته باشد؛ اصیل باال ترین مرتبه است یعنی خود ذی نفع که اهلیت هم دارد اقامه دعوی نماید‪ .‬بعالوه‬
‫وکیل‪ ،‬ولی‪ ،‬قیم‪ ،‬نماینده حقوقی دارای سمت هستند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مفهوم ذینفع از ذی حق متمایز است؛ ذی نفعی در ابتدا و پیش از ورود به ماهیت دعوی مورد بررسی قرار می گیرد‪ .‬دادرس بررسی می نماید بر‬
‫فرض ذی حق بودن خواهان و محکوم له شدن‪ ،‬سودی خواهد بر د یا خیر اما ذی حقی چیزی است که در پایان دعوی و پس از رسیدگی به ماهیت مشخص‬
‫میشود‪.‬‬
‫شرایط نفع ‪ :‬نفع خود شرایطی دارد برای مثال باید مشروع‪ ،‬مستقیم و ‪ ...‬باشد که در جلسه بعد مفصل بحث می کنیم‪.‬‬
‫جلسه شصت و هشتم‬

‫شرایط اقامه دعوی ‪ :‬از جمله شرایط اقامه دعوی این است که خواهان باید دارای اهلیت‪ ،‬نفع‪ ،‬و سمت باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا کمیت نفع هم تاثیری در شرایط اقامه دعوی دارد؟‬

‫پاسخ ‪ :‬میزان نفع و کم یا زیاد بودن آن هیچ تاثیری ندارد‪ .‬به طور مثال شخصی یک چک ‪ 30‬هزار تومانی دارد و قصد مطالبه آن از طرق قانونی را دارد‬
‫و می تواند از طرق قانونی آن را مطالبه کند زیرا کمترین مقدار نفعی که وجود دارد برای تحقق ذینفع بودن کافی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ویژگی های نفع چیست؟‬
‫پاسخ ‪ -1 :‬نفع باید حقوقی و مشروع باشد‪ -2 .‬نفع باید موجود باشد‪ -3 .‬نفع باید شخصی و مستقیم باشد‪.‬‬
‫‪ -۱‬نفع باید حقوقی و مشروع باشد ‪ :‬به طور مثال شما برای یک شرکت کار کرده اید و‪100‬میلیون تومان مطالبه دارید‪ ،‬این نفع حقوقی و مشروع است‪.‬‬
‫اگر شما قمار کرده اید و ‪ 100‬میلیون تومان برنده شده اید هر چند این نفع است اما این نفع مشروع و حقوقی نیست؛ در نتیجه ذینفع محسوب نمی شوید‬
‫و دادگاه دعوی شما را به دلیل فقدان شرایط اقامه دعوی رد خواهد کرد‪ .‬صرف وجود یک نفع کافی نیست نفع باید قانوناً محترم و مورد احترام باشد‪.‬‬
‫استثنا ‪ :‬دکتر شمس معتقد است در بعضی موارد نفع مشروعی وجود نداشته اما دادگاه ها متسامحاً آن دعوی را پذیرفته اند گفته اند شرایط اقامه دعوی‬
‫وجود دارد و حکم داده اند؛ در این مورد رأی وحدت رویه ‪ 617‬وجود دارد که مطابق این رأی وحدت رویه پدر و مادر باید برای فرزند خود شناسنامه‬
‫بگیرند‪ .‬مادر می تواند این خواسته را داشته باشد که شناسنامه برای فرزند وی که حاصل رابطه نامشروع است صادر شود و نام پدر طبیعی وی (پدری که‬
‫حقیقتاً و شرعاً پدر محسوب نمی شود به دلیل این که رابطه نامشروع و فرزند حاصل رابطه زنا بوده است) در شناسنامه درج شود‪ .‬پس اگر خانمی به‬
‫طرفیت مردی دعوایی برای گرفتن شناسنامه برای فرزندشان مطرح کرده و دادرس از وی مطالبه سند نکاحیه می کند اما خانم بیان می کند که زوجیت‬
‫شرعی وجود نداشته است و این فرزند حاصل رابطه نامشروع است دادرس نمی تواند دعوی را رد کند زیرا رأی وحدت رویه شماره ‪ 617‬بیان می کند که‬
‫باید این دادخواست پذیرفته شود و مطابق این رأی وحدت رویه حکم صادر شود یعنی مرد به گرفتن شناسنامه ملزم شود و نام وی به عنوان پدر در‬
‫شناسنامه ثبت گردد؛ این رأی وحدت رویه مثالی است برای مواردی که رأی مشروع نیست‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اما دکتر موالیی با این دیدگاه موافق نیست زیرا نفع با منشاء وجود بچه اشتباه شده است‪ .‬پدر و مادر چه طبیعی چه مشروع یک وظیفه قانونی‬
‫دارند به بیان دیگر هر طفلی که متولد شود قانون برای وی حقی را محترم شمرده است کما اینکه شرع نیز این حقوق را محترم شمرده است تفاوتی ندارد‬
‫یک فرزندی مشروع است یا نامشروع است‪ ،‬حاصل علقه زوجیت است یا حاصل زنا است‪ ،‬هم شرع و هم قانون به وی حق مالکیت و حق آزاد بودن می‬
‫دهد؛ همه حقوقی که افراد مشروع دارند افراد نامشروع نیز دارند جز در موارد استثنایی مانند این که نمی توانند قاضی یا امام جماعت شوند یا نمی تواند‬
‫ارث ببرند‪ ،‬این موارد استثنایی است‪.‬‬
‫حق داشتن اسناد هویتی ‪ :‬اسناد هویتی نیز در شمار حقوق است؛ اصالً بهره مندی و تمتع از بسیاری از حقوق متوقف بر داشتن اسناد هویتی است‪.‬‬
‫پس این که کودک چه مشروع چه نامشروع باشد این حقوق را دارد از جمله اینها حق شناسنامه است‪ .‬حاال این حق کودک یک حق مشروع است چون‬
‫قانون برای تمام کودکان این حق را قائل است و تفاوتی هم بین کودک مشروع یا نامشروع هم نگذاشته است‪ .‬پس داشتن اسناد هویتی حق مشروع کودک‬
‫است و پدر و مادر مسئ ول استیفای این حق هستند و این به دلیل پیشینه ای است که وجود داشته که ناشی از روایتی است که می گوید ولد الزنا فرزند‬
‫فراش به حساب می آید و سهم زانی سنگ است‪ .‬یعنی زانی سنگسار شود‪.‬‬
‫علت صدور رای وحدت رویه ‪ : ۶۱۷‬بعضی دادگاه ها این حق مشروع اخذ شناسنامه که بر عهده پدر و مادر طبیعی بود را به دلیل زناکار بودن پدر نمی‬
‫پذیرفتند و الزام به صدور شناسنامه نمی کردند در نتیجه رأی وحدت رویه ‪ 617‬صادر می شود که بیان می کند تفاوتی بین پدر چه طبیعی و چه مشروع‬
‫وجود ندارد اما از نظر ارث فرق دارد‪ ،‬به بیانی در رابطه نامشروع توارث وجود ندارد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬نمی توان گفت دادگاه ها از نفع مشروع چشم پوشی کرده اند و نفع نامشروع را پذیرفته اند‪ ،‬حق داشتن شناسنامه با نام پدر و مادر به طور مطلق‬
‫بدون این که تفاوتی بین طفل مشروع و نامشروع باشد حق مشروع هر کودک است چه کودک حاصل از زنا و چه ناشی از علقه زوجیت باشد‪ .‬در نتیجه‬
‫نمی توان پذیرفت که نفع نامشروعی وجود دارد و دادگاه ها با اینکه نفع نامشروع است و شرایط اقامه دعوی هم وجود ندارد با چشم پوشی پذیرفته اند که‬
‫‪159‬‬
‫این دعوی را بپذیریم‪ .‬اخذ شناسنامه حق طبیعی‪ ،‬قانونی و ابتدایی این طفل می باشد هر چند که طفل نامشروع است‪ .‬نفع کودک برای داشتن شناسنامه‬
‫که مادر کودک اقدام می کند و پدر هم خوانده قرار می گیرد و حتی مم کن است خود پدر برای اخذ شناسنامه کودک اقدام کند یک حق قانونی و مشروع‬
‫است‪.‬‬
‫اقدام دادگاه در مورد حق نامشروع ‪ :‬اگر حق نامشروع باشد شرایط اقامه دعوی وجود ندشته باشد دادگاه این دعوی را رد می کند و دادگاه وارد ماهیت‬
‫این دعوی نمی شود یعنی اصالً بررسی نمی کند‪.‬‬
‫‪ -۲‬نفع باید موجود باشد ‪ :‬به طور مثال پدر شما می گوید اگر در آزمون وکالت مرداد ماه ‪ 1402‬قبول شوید این ماشین متعلق به شما است‪ .‬بعد چند‬
‫روز شما دادخواستی ثبت می کنید علیه پدر خود مبنی بر تحویل یک دستگاه ماشین‪ ،‬شما در اینجا ذینفع هستید‪ .‬در این مثال ماشین نفع است اهلیت‬
‫هم وجود دارد‪ ،‬شما ذی سمت هم هستید و این نفع شما مشروع است چون نسبت به شما یک صلح یا هبه ی معلق واقع شده است‪ .‬اما دعوی شما رد‬
‫می شود؛ درست است که نفع شما مشروع است اما موجود نیست یعنی نفع به وجود نیامده و معلق است‪ .‬حال اگر در آزمون وکالت قبول شدید نفع موجود‬
‫می شود‪ .‬در نتیجه نفع باید به وجود آمده باشد و بعد از به وجود آمدن نفع باید باقی هم باشد یعنی همین حاال که دادگاه رسیدگی می کند که آیا شرایط‬
‫اقامه دعوی وجود دارد یا ندارد باید نفع موجود باشد‪.‬‬
‫‪ -۳‬نفع باید شخصی و مستقیم باشد ‪ :‬خودتان به طور مستقیم منتفع شوید؛ به طور مثال پدربزرگ شما با شخصی در رابطه با یک ملک اختالف دارد‪،‬‬
‫شما اقامه دعوی میکنید‪ ،‬اهلیت و سمت هم دارید و خودتان به عنوان اصیل ورود می کنید اما در رابطه با نفع از شما پرسیده شود نفع شما چیست و‬
‫شما بیان کنید چون پدرتان تک فرزند می باشد و قیمت زمین هم ‪ 40‬میلیارد تومان می باشد‪ ،‬من (نوه) طرح دعوی کرده ام که پدر بزرگم در این دعوی‬
‫پیروز شود؛ در اینجا شما (نوه) به عنوان خواهان طرح دعوی کردید اما چون شما نفع مستقیم ندارید دعوی رد می شود‪ .‬نفع به طور مستقیم باید به خود‬
‫شخص برسد‪.‬‬
‫‪ -1‬نفع باید حقوق قانونی و مشروع باشد ‪ :‬حقوق قانونی و مشروع به یک معنا است برای آن که شخص ذینفع باشد و دعوای او شنیده شود؛ باید نفع‬
‫مشروع یعنی قانوناً معتبر و محترم باشد‪ .‬اگر نفع نامشروع باشد مثالً حاصل از قمار‪ ،‬حاصل از رابطه نامشروع‪ ،‬حاصل از معامله کاالی قاچاق و‪ ...‬باشد ذینفع‬
‫بودن مخدوش است دعوی شنیده نخواهد شد‪.‬‬
‫‪ -2‬نفع موجود باشد ‪ :‬اوالً باید به وجود آمده باشد و ثانیاً باید هم چنان موجود باشد؛ نفع مشروط یا معلق شرط ذینفع بودن را فراهم نمی کند‪.‬‬
‫‪ -3‬نفع باید مستقیماً به شخص خواهان برسد‪ .‬بنابراین اگر وارثی اصالتاً وارد دعوایی شود و خود را ذینفع بداند در نتیجه طرح دعوی با موضوع ارث مورث‬
‫پس از مرگ باعث شنیده شدن دعوی نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬سمت به چه مفهومی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سمت یک عنوان حقوقی است که در نتیجه دارا بودن آن سمت به شخص اجازه داده می شود در دادگاه اقامه دعوی کند‪ .‬مانند وکیل‪ ،‬ولی‪ ،‬قیم‪،‬‬
‫نماینده اشخاص حقوقی حقوق عمومی و قائم مقام مانند مدیر تصفیه در قانون تجارت‪ ،‬وارث‪ ،‬منتقل الیه‪.‬‬

‫«دعاوی هس گاهن تصرف»‬
‫جلسه شصت و نهم‬

‫دعاوی تصرف ‪ :‬در آیین دادرسی مدنی دعاوی تصرف از جهت علمی و آزمونی بسیار مهم است‪.‬‬
‫مواد قانونی ‪ :‬از ماده ‪ 158‬تا ‪ 177‬به تفصیل احکام مربوط به دعاوی تصرف پرداخته است‪.‬‬
‫تعریف ‪ :‬وقتی به طور مطلق دعاوی تصرف به کار برده می شود سه دعوی را شامل می شود؛ تصرف عدوانی‪ ،‬ممانعت از حق و مزاحمت‪ .‬اهمیت بحث‬
‫دعاوی تصرف و فلسفه سختگیرانه آن راجع به اماره تصرف در قانون مدنی است که در جلسه قبل مورد بررسی قرار دادیم؛ اگر اماره تصرف مورد حمایت‬
‫سخت قرار نگیرد جایگاه خود را از دست میدهد؛ شما خواهید دی د که قانون طوری از تصرف متصرف حمایت می کند که در برخی موارد مالک هم به‬
‫تصرف عدوانی محکوم می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر ملک شما در دست شخص دیگری است و معتقد به این باشید که او حقی ندارد باید اظهارنامه بدهید و از طریق قانون تصرف او را خاتمه‬
‫بدهید‪ ،‬نه اینکه خود اقدام ک نید‪ .‬در برخی مناطق برخی افراد چون مالک ملک هستند به زور متصرف را از ملک خارج می کنند که این می تواند هم واجد‬
‫جنبه کیفری باشد و هم از نظر حقوقی مصداق تصرف عدوانی میشود‪ .‬حتی ضابط هم در صورت مشاهده تصرف عدوانی نمیتواند اعاده به وضع سابق نماید‬
‫و تنها کاری که می تواند انجام بدهد این است که جلوی گسترش آن را بگیرد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در نظام حقوق و کیفری ما‪ ،‬دادگستری خصوصی یعنی آنکه هر کسی برای خود اقدام کند پذیرفته نمی باشد در غیر این صورت منجر به هرج و‬
‫مرج و ناامنی بسیار می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دعاوی تصرف چیست و در چه موادی مورد بررسی قرار می گیرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دعوی تصرف شامل سه دعوای تصرف عدوانی و ممانعت از حق و مزاحمت است‪.‬‬
‫مصادیق دعاوی تصرف ‪ :‬برخالف بسیاری از مواردی که قانون تعریفی برای مفاهیم ندارد‪ ،‬در اینجا در سه ماده پی درپی یعنی مواد ‪ 159 ،158‬و ‪160‬‬
‫این سه مورد را تعریف کرده است‪.‬‬
‫تصرف عدوانی ‪ :‬اگر من عدواناً یعنی بدون رضایت شما و بدون وسیله قانونی ملکی را تصرف کنم‪ .‬اگر رضایت خواهان وجود داشته باشد یا وسیله قانونی‬
‫برای تصرف موجود باشد دیگر تصرف عدوانی محقق نیست‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من ملک را از شما اجاره کنم یا حق انتفاع آن را بگیرم یا حتی صرفاً از شما اذن بگیرم و مسلط بر این ملک شوم‪ ،‬دیگر تصرف عدوانی محقق‬
‫نمی شو د‪ .‬اگر من دعوای مالکیت اقامه کردم و خلع ید شما را بگیرم و سپس آمر شما را از ملک خارج می کند بدون آنکه شما راضی باشید و من مسلط‬
‫بر ملک میشوم بازهم تصرف عدوانی محقق نمی شود‪.‬‬
‫کلمه کلیدی ‪ :‬تسلط‬
‫ممانعت از حق ‪ :‬یعنی من بدون اینکه در ملک متصرف شوم مانعی برای تصرف شما میگذارم و اجازه تصرف و بهره مندی به شما نمی دهم؛ در ممانعت‬
‫از حق من متصرف نمی شوم ولی مانع کلی برای استفاده شما ایجاد می کنم پس هیچ کس بر مال تصرف ندارد‪.‬‬
‫‪161‬‬
‫کلمه کلیدی ‪ :‬ممانعت کلی یا ایجاد مانع کلی‬
‫مثال ‪ :‬شما یک چشمه دارید هرچند من خود مسلط بر این چشمه نمی شوم اما مانعی ایجاد می کنم که شما هم می توانید از آن استفاده کنید‪.‬‬
‫مزاحمت ‪ :‬بر خالف ممانعت‪ ،‬مزاحمت مانع کلی ایجاد نمی شود و شما از آن استفاده هم می کنید اما اخالل جزئی در استفاده شما ایجاد می کنم‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک باغ دارید و آبی که برای آبیاری این باغ استفاده می کنید از ملک همسایه می گذرد و این همسایه گاهی فشار آب را کم می کند یا تایم‬
‫آن را تغییر میدهد و ‪...‬‬
‫کلمه کلیدی ‪ :‬اخالل جزئی‬
‫ماده ‪: ۱۵۸‬‬
‫«دعوای تصرف عدوانی عبارتست از ‪ :‬ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف‬
‫خود را نسبت به آن مال درخواست می نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬تعریف دعوی تصرف عدوانی چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪.158‬‬
‫نکته ‪ :‬عالوه بر اینکه تصرف باید بدون رضایت متصرف سابق باشد بلکه باید بدون وسیله قانونی هم صورت گرفته باشد‪.‬‬
‫نکته اصولی ‪« :‬مال غیر منقول» وصف است و دارای مفهوم میباشد؛ یعنی به هیچ عنوان نسبت به مال منقول اقامه هیچکدام از دعاوی تصرف ممکن‬
‫نمی باشد‪ .‬وصف عموماً مفهوم ندارد اما اگر وصف احترازی و جهت جداسازی باشد دارای مفهوم است‪.‬‬
‫* اعاده ‪ :‬بازگشت‬
‫غصب ‪ :‬در مدنی مشاهده کردید که هر کجا تصرف عد وانی وجود داشت غصب است؛ اما در مورد غصب هم اموال منقول و هم اموال غیر منقول شامل می‬
‫شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا نسبت به مال منقول هم امکان طرح دعوای تصرف عدوانی وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر دعاوی تصرف ویژه اموال غیر منقول است و نسبت به مال منقول اگر مورد غصب و تصرف عدوانی واقع شود بایستی دعوای مالکیت اقامه‬
‫شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬نسبت به مال غیر منقول دعوای مالکیت و هم دعوای تصرف عدوانی ممکن است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک چشمه دارید و سالها متصرف آن هستید و حاال من نسبت به آن ادعا دارم؛ برای مثال ادعای حق انتفاع یا ارتفاق‪ .‬در صورتی که من بر‬
‫این چشمه تصرف سابق نداشته باشم نمی توانم دعاوی تصرف را علیه شما اقامه کنم‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬اگر شخصی راجع به اصل حق ادعایی داشته باشد و بخواهد به رسمیت شناخته شود امکان اقامه دعوی تصرف وجود ندارد و تنها میتواند طرح‬
‫دعوای مالکیت کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر شخص مدعی وجود حق مالکیت و یا حق انتفاع یا ارتفاق باشد و درخواست شناسایی آن حق را داشته باشد آیا امکان طرح دعوی تصرف‬
‫وجود دارد؟‬

‫پاسخ ‪ :‬خیر باید دعوای مالکیت طرح کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دعاوی تصرف برای حمایت از تصرف سابق به وجود آمده و اگر فلسفه ای که جلسه قبل در مورد آن صحبت کردیم به خاطر داشته باشید می بینید‬
‫که هدف حمایت از مالکیت نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬خواهان دعوای تصرف برای پیروزی در دعوی تصرف عدوانی چه عناصری را باید اثبات نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه عنصر وجود دارد که در ممانعت از حق و مزاحمت در بیان خود تکرار می شوند؛ همینطور چون بحث تصرف است مالکیت نمی تواند یکی از‬
‫این عناصر باشد‪ .‬ابتدا باید سبق تصرف خواهان‪ ،‬دوما لحوق تصرف خوانده‪ ،‬سوما عدوانی بودن (بدون رضایت‪ ،‬بدون وسیله قانونی) تصرف خوانده اثبات‬
‫شود‪.‬‬
‫سبق تصرف خواهان ‪ :‬شما به عنوان خواهان باید اثبات کنید که تصرف قبلی متعلق به شما بوده‪.‬‬
‫لحوق تصرف خوانده ‪ :‬یعنی شما اثبات کنید که خوانده پس از شما متصرف ملک شده است‪.‬‬
‫اثبات عدوانی بودن تصرف ‪ :‬در واقع اثبات عنصر اول و دوم منجر به اثبات عنصر سوم هم می شود؛ چون خوانده باید اثبات کند که به دلیل قانونی بر‬
‫ملک متصرف شده است‪ .‬وقتی عنصر اول و دوم اثبات شد اص ل عدم از خواهان حمایت می کند و خوانده باید وجود قرارداد با هر دلیل قانونی دیگر را‬
‫اثبات نماید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دعاوی تصرف حتی علیه مالک هم پذیرفته میشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در رسیدگی به دعوای تصرف عدوانی دادگاه مالکیت را بررسی می نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر دادگاه به بررسی دالیل مالکیت ورود نمی کند‪.‬‬
‫جلسه هفتادم‬
‫ارزش سند مالکیت ‪ :‬اگر خواهان سند مالکیت خود را ابراز نماید به او کمک می کند چون در اثبات سبق تصرف او تأثیر گذار است‪.‬‬
‫میزان قدرت اثباتی سند مالکیت ‪ :‬می دانید که ادله اثبات ارزش اثباتی یکسان ندارند؛ اقرار هم دلیل است و امارات هم دلیل هستند‪ .‬سند مالکیت در‬
‫دعوای تصرف عدوانی در حد یک اماره میباشد و مطابق قاعده مهم در اصول فقه «االصل دلیلٌ حیث ال دلیل» اصل دلیل است اما زمانی که هیچ دلیلی‬
‫وجود نداشته باشد‪ .‬یک پله باالتر از اصل‪ ،‬اماره است اما امکان اثبات خالف آن هم وجود دارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما خواهان هستید و من خوانده و دعوای شما تصرف عدوانی است؛ پس ارکانی که باید اثبات شود سبق تصرف شما و لحوق تصرف من و عدوانی‬
‫بودن تصرف من است‪ .‬شما برای اینکه سبق تصرف خود را اثبات کنید یعنی ثابت کنید که پیش از من متصرف بوده اید می توانید سند مالکیت را ابراز‬
‫نماید و بگویید این ملک من است و من متصرف سابق هستم ؛ اما من چهار شاهد عادل دارم و استشهاد محلی هم دارم که شما متصرف سابق این ملک‬
‫نبوده اید و در این صورت دیگر نمی توانید از سند مالکیت کمک بگیرید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا سند مالکیت در دعوای تصرف عدوانی ارزش دارد یا فاقد هر ارزش است؟‬
‫‪163‬‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر چه دادگاه در دعوای تصرف عدوانی به مالکیت ادله مالکیت ورود نمی کند اما سند مالکیت واجد ارزش اثباتی است؛ سند مالکیت اماره سبق‬
‫تصرف خواهان است‪ .‬بدیهی است مطابق قاعده خالف اماره قابلیت اثبات دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دعوی تصرف اثر فوری دارد و حتی پیش از قطعی شدن رای اجرا می شود‪.‬‬
‫طرح دعوی مالکیت پس از دعوی تصرف عدوانی ‪ :‬دعوای مالکیت کامالً مستقل است و در صورتی که خواهان در دعوای تصرف عدوانی شکست خورد‬
‫می تواند دوباره طرح دعوای مالکیت کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا شکست در دعوای تصرف عدوانی با عدم امکان طرح دعوای مالکیت مالزمه دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر؛ خواهانی که در دعوای تصرف عدوانی شکست خورده است می تواند دعوای مالکیت اقامه کند و پیروز شود‪.‬‬
‫دعوی خلع ید ‪ :‬دعوی خلع ید دو معنا عام و خاص دارد؛ دعوای خلع ید در معنای عام خود شامل سه نوع دعوی می شود؛ دعوای خلع ید به معنای‬
‫اخص‪ ،‬دعوای تصرف عدوانی و دعوای تخلیه ید‪ .‬خلع ید در معنای اخص خود کامالً با دعوای تصرف عدوانی و تخلیه ید متفاوت است؛ دعوای خلع ید در‬
‫معنای اخص خود همان دعوای مالکیت است یعنی شما باید مالکیت خود را اثبات کنید و عدوانی بودن تصرف خوانده و همینطور تخلیه ید هیچ کمکی‬
‫به شما نمی کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر بخواهید دعوای خلع ید کنید حتما باید بتوانید مالکیت خود را اثبات کنید در غیر این صورت باید به سراغ دعوای تصرف عدوانی بروید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دعوای خلع ید به چه معناست و با دعوی تصرف عدوانی چه رابطه ای دارد؟ این دو متمایز هستند و یا یکسان می باشند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دعوای خلع ید متمایز از تصرف عدوانی است؛ دعوای خلع ید دو معنا دارد؛ در معنای عام شامل تصرف عدوانی و تخلیه ید و خلع ید به معنای‬
‫اخص یا مالکیت میشود اما خلع ید به معنای اخص فقط دعوای مالکیت است که خواهان برای پیروزی در این دعوی باید مالکیت را اثبات کند‪.‬‬
‫تخلیه ید ‪ :‬تخلیه ید هم با خلع ید به معنای اخص و هم با تصرف عدوانی متفاوت است؛ در دعوای مالکیت بر سر مالکیت دعوی است؛ در دعوای تصرف‬
‫عدوانی بر سر تصرف دعوی است اما در تخلیه ید راجع به هیچ کدام اینها بحثی نیست؛ خواهان و خوانده ب ر سر این موضوع که خوانده مالک نیست و‬
‫اینکه تصرف خوانده عدوانی نیست توافق دارند اما موضوع این است که خواهان تصرف خوانده را از این پس غیر قانونی و نامشروع می داند‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫خواهان و خوانده بر سر مالکیت و تصرف عدوانی مشکلی ندارند اما خواهان استمرار تصرف خوانده را نامشروع می داند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬موجر استمرار تصرف مستاجر را غیر قانونی می داند و علیه او اقامه دعوی می کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در دعوای خلع ید به معنای اخص دعوی بر سر اصل مالک‪ ،‬در دعوای تصرف عدوانی دعوی بر سر اصل عدوانی بودن تصرف خوانده‪ ،‬در دعوای‬
‫تخلیه ید دعوی بر سر عدم مشروعیت ادامه تصرف خوانده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬سه دعوای خلع ید به معنای اخص (مالکیت)‪ ،‬تصرف عدوانی و تخلیه ید چه تفاوتی دارند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در دعوای خلع ید به معنای اخص یا مالکیت‪ ،‬خواهان و خوانده در اصل مالکیت اختالف دارد؛ خواهان برای پیروزی در دعوی باید مالکیت خود را‬
‫اثبات نماید‪ .‬در دعوای تصرف عدوانی موضوع اختالف مالکیت نیست و به مالکیت ورود نمی شود بلکه موضوع اختالف عدوانی بودن تمام تصرفات خوانده‬
‫است اما در دعوای تخلیه ید در دو موضوع بین خواهان و خوانده توافق و در یک موضوع اختالف وجود دارد؛ دو موضوع مورد توافق عبارت است از ‪ .1‬عدم‬
‫مالکیت خوانده ‪ . 2‬عدوانی نبودن تصرفات خوانده؛ اما اختالف بر سر مشروعیت ادامه تصرفات خوانده است‪ .‬خواهان ادامه و استمرار ید خوانده را نامشروع‬
‫و خالف قرارداد یا قانون می داند‪.‬‬

‫موضوع مرتبط ‪ :‬شخصی به جای یک مع لم وارد مدرسه می شود و یکی از دانش آموزان با او وارد بحث می شود و این شخص به صورت دانش آموز یک‬
‫سیلی می زند؛ پدر دانش آموز به مدرسه می آید و خواستار انجام قصاص علیه او می شود‪ .‬یک روز همه در حیاط مدرسه جمع می شوند و این شخص هم‬
‫حاضر می شود و پدر دانش آموز یک سیلی به صورت او میزند و روند قانونی از اینجا شروع می شود که دادگاه پدر دانش آموز می گوید تو حق اجرای‬
‫قصاص نداشتی بلکه این دستگاه قضا است که باید رسیدگی را انجام بدهد؛ به همین صورت صاحب ملک نمی تواند به صورت خودسر و تصرف را از ملک‬
‫بیرون کند بلکه باید از ابزار قانونی کمک بگیرد‪.‬‬
‫جلسه هفتاد و یکم‬

‫سوال ‪ :‬برای پیروزی در دعوای تصرف عدوانی چه چیزی را باید اثبات کنیم؟‬
‫پاسخ ‪ -1 :‬سبق تصرف خواهان ‪ -2‬لحوق تصرف خوانده ‪ -3‬عدوانی بودن تصرف خوانده را باید اثبات کنیم‪.‬‬
‫عدم لزوم اثبات مالکیت ‪ :‬موضوعی که مطرح می شود این است که در تصرف عدوانی شما که سبق تصرف خودتان را ثابت می کنید آیا باید مشروع‬
‫بودن و مالکانه بودن تصرف خودتان را نیز اثبات کنید؟ در پاسخ باید گفت شما باید ثابت کنید که خوانده بعد از شما متصرف بوده و عدواناً تصرف کرده‬
‫است و خود دادگاه به دنبال مشخص شدن این نیست که تصرف شما مشروع است یا نه و دیگر اینکه به خوانده اجازه ایراد نمی دهد و به این ایراد خوانده‬
‫نیز توجهی نمی کند‪ .‬مانند درخواست شناسنامه برای نوزادی که تازه به دنیا آمده است‪ ،‬در این جا دادگاه اصالً به موضوع مشروع بودن یا نبودن نوزاد‬
‫ورود نمی کند‪ .‬گرفتن شناسنامه حق نوزاد و وظیفه پدر و مادر می باشد‪ .‬در این موضوع نیز همین طور است قاضی به خوانده می گوید قبل از شما الف‬
‫متصرف بوده است خوانده نیز می گوید بله شخص الف متصرف بوده است اما عدواناً تصرف کرده است دادگاه در اینجا می گوید تصرف خواهان محترم‬
‫بوده است و شما عدواناً تصرف کرده اید اگر تصرف خواهان نامشروع بوده است شما باید از طریق قانونی اقدام می کردید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا خواهان دعوای تصرف عدوانی که بایستی سبق تصرف خود را اثبات نماید باید ملکانه و مشروع بودن تصرف را هم اثبات کند یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر آنچه موضوعیت دارد صرف سبق تصرف است دادگاه به مشروع و مالکانه بودن تصرف یا عدم آن ورود نمی کند خواهان نسبت به اثبات آن‬
‫وظیفه ای ندارد و حتی ایراد و ادعای نامشروع بودن تصرف از سوی خوانده هم شنیده نمی شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هدف دعاوی تصرف حمایت از تصرف و جلوگیری از دادگستری خصوصی است‪.‬‬
‫اختصاص دعاوی تصرف به اموال غیر منقول ‪ :‬در ماده ‪ 158‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م که دعوای تصرف عدوانی تعریف شده مالی که موضوع تصرف عدوانی است مال‬
‫غیرمنقول است و این ماده مفهوم دارد و مال منقول را شامل نمی شود در نتیجه هیچ کدام از دعاوی تصرف در مال منقول قابل اقامه و طرح نیست‪ ،‬در‬
‫اموال منقول باید دعوای مالکیت مطرح شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا لفظ غیرمنقول در ماده ‪ 158‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م مطلق است یا مقید؟ یعنی هر مال غیرمنقولی نسبت به آن امکان طرح دعوای تصرف عدوانی نسبت به‬
‫آن وجود دارد؟ یا خیر مقید است و نسبت به اموال خاصی امکان دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬غیرمنقول این جا مقید است و قید دارد هر چند بیان نشده است اما ما قید را از قوانین دیگر می فهمیم برای اینکه از تصرف سابق متصرف حمایت‬
‫شود و امکان طرح دعوای تصرف عدوانی و سایر دعاوی تصرف باشد باید مال غیرمنقول قابلیت تملک خصوصی داشته باشد فقط از اموال غیرمنقولی‬
‫حمایت می شود و تصرف آنها مورد حمایت قانون گذار است که قابلیت تملک خصوصی داشته باشند چون از تصرف به عنوان اماره مالکیت حمایت می‬
‫شود‪ .‬حال مال غیرمنقولی که می خواهیم نسبت به آن دعوی تصرف عدوانی مطرح کنیم باید قابلیت تملک خصوصی را نیز داشته باشد؛ مثالً الف یک‬
‫پارک عمومی را تصرف کرده و بعد شخص ب همان پارک عمومی را تصرف کرده است اینجا الف نمی تواند دعوای تصرف عدوانی مطرح کند چون پارک‬
‫‪165‬‬
‫عمومی قابلیت تملک خصوصی را ندارد‪ .‬از تصرف زمانی حمایت می شود که مال غیرمنقول قابلیت تملک خصوصی را داشته باشد‪ .‬اما اگر قابلیت تملک‬
‫خصوصی را نداشته باشد در همان ابتدا تصرف شما به صورت بدیهی غلط است و تصرفات بعدی نیز غلط است دیگر به عنوان تصرف عدوانی مورد حمایت‬
‫نیست؛ یعنی از شخص شما حمایت نمی کند‪ .‬اما از آن مال حمایت می شود و نهاد قانونی ورود می کند و از شما که متصرف مال عمومی هستید اجرت‬
‫المثل می گیرد و‪ ...‬و از تصرف سابق حمایت نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا لفظ غیر منقول در ماده ‪158‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬مطلق است یا مقید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬گرچه این لفظ به ظاهر مطلق است اما نظر به منطق حقوقی و سایر مواد قانون مقید است‪ .‬مقید است به قابلیت تملیک خصوصی بنابراین دعاوی‬
‫تصرف صرفاً در اموال غیرمنقولی قابلیت طرح دارند که قابلیت تملک خصوصی داشته باشند بر خالف موقوفات و اموال عمومی و‪...‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۸‬‬
‫«ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست‬
‫نماید‪».‬‬
‫دادگاه صالح ‪ :‬در مورد دعاوی که موضوع آن مال غیرمنقول است یا حقوق مربوط به مال غیرمنقول است دادگاه صالح دادگاه محل وقوع ملک است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای عدوانی چه دادگاهی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دادگاه محل وقوع ملک چون موضوع دعوی حقوق مربوط به مال غیرمنقول است‪.‬‬
‫طرح شکایت ‪ :‬در تصرف عدوانی امکان طرح شکایت کیفری مطابق قانون مجازات اسالمی وجود دارد یعنی عنوان مجرمانه تصرف عدوانی را در قانون‬
‫مجازات اسالمی هم داریم مثل چک که می تواند هم کیفری وهم حقوقی باشد‪ .‬هیچ چکی نیست که جنبه حقوقی نداشته باشد‪ .‬در تصرف عدوانی با‬
‫شرایط خاص خود امکان شکایت کیفری وجود دارد که با شرایط حقوقی متفاوت است یعنی شرایط اثبات مسئولیت کیفری در تصرف عدوانی متفاوت از‬
‫شرایط طرح دعوی حقوقی است‪ .‬اصوال شرایط مسئولیت کیفری با شرایط مسئولیت حقوقی متفاوت است‪ .‬اگر شخص الف به این تصور که در مسئولیت‬
‫کیفری مجازات شدیدتر است دعوای کیفری طرح کرد اما شرایط مسئولیت کیفری را نتواند اثبات کند شکست بخورد می تواند دعوای حقوقی را مطرح‬
‫کند‪ .‬در بحث چک اگر چک ب ابت ضمانت نباشد و به روز باشد جنبه کیفری دارد و شما طرح دعوای کیفری کرده اید و بعد مشخص شده به روز نبوده یا‬
‫مثالً شرطی داشته است اینجا شما می توانید در مورد چک طرح دعوای حقوقی انجام بدهید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬نظر به این که در قانون تعزیرات تصرف عدوانی جرم انگاری شده است آیا امکان شکایت کیفری در مورد دعاوی تصرف ممکن است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله با اجتماع شرایط الزم در مسئولیت کیفری که با شرایط دعوای حقوقی متفاوت است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر شاکی در شکایت کیفری تصرف عدوانی شکست بخورد فرصت طرح دعوی حقوقی را از دست خواهد داد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر می تواند طرح دعوای حقوقی نماید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬بار اثبات عدوانی بودن تصرف خوانده برعهده چه کسی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بار اثبات با مدعی است و در تصرف عدوانی مدعی خواهان است‪ .‬اگر خواهان سبق تصرف خود و لحوق تصرف خوانده را اثبات کند عدوانی بودن‬
‫تصرف خوانده خود به خود اثبات می شود؛ چون اگ ر بگوییم تصرف خوانده عدوانی نیست باید منوط باشد به رضایت متصرف سابق و اصل بر عدم رضایت‬
‫است یا باید وسیله قانونی اثبات شود‪ .‬پس به صرف اثبات سبق تصرف خواهان و لحوق تصرف خوانده به طور خودکار عدوانی بودن تصرف خوانده اثبات‬
‫می شود و این خوانده است که باید عدوانی نبودن تصرف را اثبات کند و خوانده با اثبات این که تصرف او به رضایت خواهان بوده است یا با اثبات این که‬
‫تصرفش به وسیله قانونی بوده است می تواند عدوانی نبودن تصرف خود را اثبات کند‪.‬‬

‫جمع بندی ‪ :‬اثبات عدوانی بودن آسان است و اگر خواهان دعوای تصرف عدوانی بتواند سبق تصرفات خود و لحوق تصرفات خوانده را اثبات نماید عدوانی‬
‫بودن تصرف خوانده به طور خودکار ثابت می شود زیرا تصرف خوانده عدوانی است مگر در صورتی که تصرف ناشی از رضایت خواهان یا وجود وسیله قانونی‬
‫باشد که نسبت به هر دو‪ ،‬اصل عدم جاری است این اصل خواهان را یاری می کند‪ .‬و این خوانده است که با اثبات رضایت خواهان یا با وجود وسیله قانونی‪،‬‬
‫غیر عدوانی بودن و مشروع بودن تصرف خود را ثابت می کند‪.‬‬
‫جلسه هفتاد و دوم‬

‫در حکم غصب ‪ :‬یکی از مباحث حقوق مدنی غصب میب اشد که استیال بر مال غیر به نحو عدوان تعریف شده است؛ حال اگر تصرف به نحوه عدوان نباشد‬
‫اما بدون رضایت مالک باشد این امر در حکم غصب می باشد که عمده احکام آن با غصب یکسان است‪.‬‬
‫رابطه غصب در حقوق مدنی با تصرف عدوانی ‪ :‬می دانید که در منطق ‪ 4‬نسبت مورد بررسی قرار می گیرد که به آن نسبت های اربعه میگوییم؛ نسبت‬
‫بین دو چیز یا متساوی است یا تباین یا عموم و خصوص مطلق و یا عموم و خصوص من وجه‪ .‬بین دو مفهوم غصب و تصرف عدوانی نسبت عموم و خصوص‬
‫من وجه می باشد‪ .‬هر کجا نسبت عموم و خصوص من وجه وجود دارد یعنی هر کدام از دو مفهوم از جهتی عام و از جهتی خاص است‪.‬‬
‫غصب‬ ‫تصرف‬
‫عدوانی‬
‫نسبت عموم و خصوص من وجه ‪ :‬عموم و خصوص من وجه در جایی است که در برخی مصادیق که نگاه می کنیم هر دو مفهوم بر آن صدق می کند‪،‬‬
‫برای مثال در بحث ما یک امر هم تصرف عدوانی است و هم غصب که این منطقه مشترک است و هر دو صدق می کنند و دو حوزه متمایز هم داریم یعنی‬
‫در یک حوزه فقط غصب داریم نه تصرف عدوانی و در یک حوزه دیگر فقط تصرف عدوانی داریم نه غصب‪.‬‬
‫مصادیق ‪:‬‬
‫‪ .۱‬هم غصب هم تصرف عدوانی ‪ :‬وقتی شما یک زمین دارید و بر آن متصرف هستید و من به نحوه عدوان بر آن تصرف می یابم هم غصب است و هم‬
‫تصرف عدوانی؛ غصب است چون به نحوه عدوان در مال غیر تسلط شکل گرفته و تصرف عدوانی است چون تعریف ماده ‪ 158‬بر آن صدق می کند‪.‬‬
‫‪ .۲‬فقط غصب‪ ،‬نه تصرف عدوانی ‪ :‬من وارد باغ شما می شوم و به درخت ها و اموال شما آسیب می رسانم؛ این تصرف عدوانی نیست چون من بر مال‬
‫شما تصرف نیافته ام‪ .‬همینطور تصرف در مال منقول نمی تواند عنوان تصرف عدوانی پیدا کند اما غصب است‪.‬‬
‫‪ .۳‬فقط تصرف عدوانی‪ ،‬نه غصب ‪ :‬در جایی که مال متعلق به شما نباشد اما شما متصرف آن باشید و من به تصرف شما خاتمه بدهم و خودم متصرف‬
‫شوم من نسبت به شما غاصب نخواهم بود اما تصرف عدوانی بر آن صدق می کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬نسبت بین غصب و تصرف عدوانی عموم و خصوص من وج ه است؛ یک منطقه مشترک است و هم غصب و هم تصرف عدوانی را در بر می گیرد‬
‫و دو منطقه اختصاصی هم دارد که یکی غصب و دیگری تصرف عدوانی است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۵۹‬‬
‫«دعوای ممانعت از حق عبارت است از ‪ :‬تقاضای کسی که رفع ممانعت از حق ارتفاق یا انتفاع خود را در ملک دیگری بخواهد‪».‬‬
‫‪167‬‬
‫سوال ‪ :‬دعوای ممانعت از حق را تعریف کنید‪ .‬پاسخ ‪ :‬ماده ‪.159‬‬
‫مثال ‪ :‬شما خواهان هستید و در ملک دیگری حق ارتفاق یا انتفاع داشته اید و سال ها از آن استفاده می کرده اید اما حاال من جلوی استفاده شما را گرفته‬
‫ام‪ ،‬در اینجا دعوای که شما مطرح میکنید دعوای ممانعت از حق است‪.‬‬
‫عناصر اثباتی دعوای ممانعت از حق ‪ .1 :‬سبق استفاده خواهان ‪ .2‬لحوق ممانعت خوانده ‪ .3‬نامشروع بودن ممانعت‬
‫سبق استفاده خواهان ‪ :‬دادگاه در دعوی ممانعت از حق کاری به این موضوع ندارد که شما دارای حق ارتفاق و انتفاع هستید یا خیر؛ یعنی وارد اصل‬
‫حقدار یا حق ند ار بودن شما نمی شود همانند تصرف عدوانی که به مالک بودن شما کاری نداشت بلکه آنچه باید اثبات کنید این است که پیش از ممانعت‬
‫خوانده به صورت مستمر و مستقر از این حق استفاده می کردید‪.‬‬
‫لحوق ممانعت خوانده ‪ :‬شما باید ثابت کنید که خوانده برای استفاده حق شما مانع ایجاد کرده برای مثال چشمه ای که شما از آن استفاده می کرده اید‬
‫را سرپوش کشیده و دیگر نمی توانید وارد آن شوید یا در صورت وجود حق مجرا اجازه گذر به شما نمیدهد‪.‬‬
‫دادگاه صالح ‪ :‬در دعوای ممانعت از حق دقیقاً همان دادگاهی صالح است که در تصرف عدوانی صالح بود؛ از حیث ذاتی دادگاه عمومی و از حیث محلی‬
‫دادگاه محل وقوع ملک صالح است؛ چون حق غیر منقول است و جایی که حق غیر منقول باشد دادگاه محل وقوع ملک صالح است‪.‬‬
‫تفاوت دعوای ممانعت از حق با سایر دعاوی تصرف ‪ :‬در تصرف عدوانی مال کامل از تصرف متصرف سابق خارج می شود و به تصرف خوانده در می‬
‫آید؛ در ممانعت از حق یک مانع کلی برای استفاده از حق ایجاد می شود و در مزاحمت اخالل جزئی در استفاده به وجود می آید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۰‬‬
‫«دعوای مزاحمت عبارت است از ‪ :‬دعوایی که به موجب آن متصرف مال غیرمنقول درخواست جلوگیری از مزاحمت کسی را می نماید که نسبت به‬
‫متصرفات او مزاحم است بدون اینکه مال را از تصرف متصرف خارج کرده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬تعریف دعوای مزاحمت چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.160‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک ویال دارید که همسایه کناری شما یک پنجره بسیار بزرگ روبه روی حیاط شما احداث می کند و برای شما مزاحمت ایجاد می کند یا سر‬
‫و صدا های بسیار عجیب تولید می کند که استفاده از ویال را برای شما بسیار دشوار می کند و یا تعداد بسیار زیادی کندوی زنبورعسل در حیاط خود می‬
‫گذارد و باعث آزار شما میشود‪.‬‬
‫عناصر اثباتی دعوای مزاحمت ‪ .1 :‬استفاده از مال بدون مزاحمت ‪ .2‬ایجاد مزاحمت ‪ .3‬نامشروع بودن مزاحمت‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در یک منطقه شغل اصلی ساکنین آن دامداری است‪ ،‬این منطقه با فاصله از شهر برای رفت و آمد دام ها ایجاد شده است که برخی‬
‫افراد محل سکونت خود را در همان منطقه انتخاب کرده اند؛ این اشخاص نمی توانند به دلیل بوی بد محیط یا آلودگی ناشی از پِهن دام ها دعوای مزاحمت‬
‫طرح کنند چون آن محل متعلق به همان دام ها بوده است‪.‬‬
‫دادگاه صالح ‪ :‬این دعوی هم در صالحیت دادگاه عمومی محل وقوع ملک می باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۱‬‬
‫«در دعاوی تصرف عدوانی‪ ،‬ممانعت از حق و مزاحمت‪ ،‬خواهان باید ثابت نماید که موضوع دعوی حسب مورد قبل از خارج شدن ملک از تصرف وی و یا‬
‫قبل از ممانعت و یا مزاحمت در تصرف و یا مورد استفاده او بوده و بدون رضایت او و یا به غیر وسیله قانونی از تصرف وی خارج شده است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در دعاوی تصرف خواهان چه چیزی را باید اثبات نماید؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.161‬‬

‫خواهان باید سبق تصرف در دعوای تصرف عدوانی و سبق استفاده بدون ممانعت و مزاحمت در دعوای ممانعت و مزاحمت را اثبات کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در هیچ کدام از دعاوی تصرف نیاز به اثبات مالکیت یا حق دار بودن خواهان نمی باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۲‬‬
‫«در دعاوی تصرف عدوانی و مزاحمت و ممانعت از حق ابراز سند مالکیت دلیل بر سبق تصرف و استفاده از حق می باشد مگر انکه طرف دیگر سبق تصرف‬
‫و استفاده از حق خود را به طریق دیگر ثابت نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬ابراز سند مالکیت چه میزان ارزش اثباتی دارد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.162‬‬
‫نکته ‪ :‬چون می توان خالف سند مالکیت را ثابت کرد این سند یک اماره است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۳‬‬
‫«کسی که راجع به مالکیت یا اصل حق ارتفاق و انتفاع اقامه دعوی کرده است‪ ،‬نمی تواند نسبت به تصرف عدوانی و ممانعت از حق طرح دعوی نماید‪».‬‬
‫جمع بین دعوای مالکیت و دعاوی تصرف ‪ :‬در صورتی که ابتدا دعوای مالکیت اقامه شد دیگر نمی توان دعاوی تصرف را طرح کرد و دعوی تصرف قرار‬
‫عدم استماع میگیرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا کسی که نسبت به اصل مالکیت یا اصل حق اقامه دعوی نموده امکان طرح دعوای تصرف را هم دارد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.163‬‬
‫نکته ‪ :‬امکان طرح دعوای تصرف به همراه دعوی مالکیت چه در یک دادخواست و چه در دادخواست مستقل وجود ندارد‪.‬‬
‫دعوی مالکیت و تصرف علیه خواندگان متفاوت ‪ :‬شما به عنوان خواهان علیه من دعوای مالکیت اقامه می کنید‪ ،‬گفتیم که شما دوباره علیه من نمی‬
‫توانید دعوای تصرف اقامه کنید؛ اما اگر دعوای مالکیت علیه یک شخص و دعوای تصرف علیه شخص دیگری باشد مانعی وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا خواهان میتواند پس از طرح دعوای مالکیت علیه خوانده الف دعوای رفع تصرف عدوانی علیه ب اقامه کند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله چون خواندگان متفاوت هستند‪.‬‬
‫جلسه هفتاد و سوم‬

‫ماده ‪: ۱۶۴‬‬
‫«هرگاه در ملک مورد تصرف عدوانی‪ ،‬متصرف پس از تصرف عدوانی غرس اشجار یا احداث بنا کرده باشد‪ ،‬اشجار و بنا در صورتی باقی می ماند که متصرف‬
‫عدوانی مدعی مالکیت مورد حکم تصرف عدوانی باشد و در ظرف یک ماه از تاریخ اجرای حکم‪ ،‬در باب مالکیت به دادگاه صالحیتدار دادخواست بدهد‪».‬‬
‫* اشجار ‪ :‬جمع شجر؛ درختان‬
‫* غرس ‪ :‬کاشتن‬
‫‪169‬‬
‫اثر فوری احکام دعاوی تصرف ‪ :‬من یک ملک از شما را به نحو عدوان تصرف کرده ام؛ اما در آن بنا ساخته ام و درخت کاشته ام‪ .‬شما در دادگاه اقامه‬
‫دعوی میکنید و پیروز می شوید حکم دادگاه صادر می شود‪ .‬در مبحث ورشکستگی حقوق تجارت که یکی از ویژگی های حکم ورشکستگی اجرای فوری‬
‫بود یعنی قبل از قطعی شدن اجرا می شود؛ تمامی دعاوی غیر مالی از جمله دعوای تصرف عدوانی قابل تجدید نظر خواهی است اما دعاوی تصرف هم‬
‫اجرای فوری دارند و پیش از قطعیت اجرا می شوند‪ .‬عالوه بر آن نیاز به صدور اجراییه هم نمی باشد و تنها به صرف ابالغ اجرا می شود‪ .‬در این صورت در‬
‫مورد درختان و بنا باید به حکم خاص ماده ‪ 164‬رجوع کنیم چون هنوز حکم تصرف عدوانی قطعی نشده است و احتمال نقض در دادگاه تجدید نظر وجود‬
‫دارد‪.‬‬
‫مهلت اثبات مالکیت ‪ :‬دعوای تصرف عدوانی می تواند حتی علیه مالک اقامه شود؛ در صورتی که درختانی در ملک کاشته شده باشند یا بنای احداث‬
‫شده باشد مهلت یک ماهه برای اثبات مالکیت خوانده وجود دارد تا در صورت مالک بودن او درختان و بنا قلع و قمع نشوند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ویژگی های خاص احکام دعاوی تصرف دلیل این است که افراد با وجود امکان طرح دعوای مالکیت دعاوی تصرف را اقامه می کنند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر متصرف درختکاری کرد ه باشد یا بنایی ساخته باشد نظر به اجرای فوری حکم رفع تصرف عدوانی تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.164‬‬
‫سوال ‪ :‬دعاوی تصرف چه زمانی اجرا می شوند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دعاوی تصرف دارای مزیت اجرای فوری است بنابراین پس از صدور رای توسط دادگاه بدوی و بالفاصله پس از ابالغ اجرا میشود؛ اوالً نیازی به‬
‫صدور اجراییه نیست ثانیاً اگر تجدید نظر خواهی هم شود اثر تعلیقی ندارد و اجرای حکم را معلق نمی کند‪.‬‬
‫نتیجه اثبات مالکیت خوانده ‪ :‬من دعوای تصرف عدوانی علیه شما اقامه می کنم و شما مدعی مالکیت ملک هستید؛ من در دعوای تصرف عدوانی پیروز‬
‫می شوم و تقاضای قلع و قمع درختان و بنا را می کنم اما شما پیش از اجرا دعوای مالکیت اقامه می کنید و در این دعوی پیروز می شوید‪ .‬زمانی که اثبات‬
‫شد شما مالک ملک هستید درختان و بنا هیچ گاه قلع و قمع نمی شوند و همینطور حکم مالکیت مقدم بر حکم دعوای تصرف اجرا می شود و شما به‬
‫عنوان مالک بر مال مسلط می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که متصرف عدوانی مدعی مالکیت باشد در بازه یک ماهه طرح دعوای مالکیت کند و پیروز شود تکلیف چیست؟ (تزاحم بین حکم‬
‫دعوای تصرف عدوانی و حکم مالکیت)‬
‫پاسخ ‪ :‬پیروزی در دعوای مالکیت دو نتیجه خواهد داشت؛ اوّالً قلع و قمع درختان و بنا برای همیشه متوقف می شود و ثانیاً خوانده به عنوان مالک‬
‫مستولی و متصرف خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دعاوی تصرف قابل تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قابل تجدیدنظرخواهی هستند اما قابل فرجام خواهی نیستند؛ قابل فرجام خواهی هستند چون همه دعاوی غیر مالی قابل تجدید نظر هستند و‬
‫دعاوی تصرف هم در جرگه دعاوی غیرمالی اعتباری می باشند‪.‬‬
‫قابلیت نقل درخت یا بنا ‪ :‬من بر ملک شما متصرف شدم و شما در دعوای تصرف عدوانی پیروز شده اید؛ شما می بینید در ملک من یک کلبه که قابل‬
‫جابجایی از ساخته ام‪ .‬در اینجا من نمی توانم به دلیل وجود کلبه مهلت یک ماهه برای اقامه دعوای مالکیت تقاضا کنم چون کلبه قابل جابجایی است و‬
‫جابجایی آن آسیب و خسارتی وارد نمی کند و امکان استناد ماده ‪ 164‬وجود ندارد‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬اگر تاسیسات و نهال و درخت ب ه گونه ای باشد که امکان جابجایی و نقل و انتقال داشته باشد مشمول ماده ‪ 164‬خواهد شد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر این ماده ویژه موردی است که قلع و قمع ضرورت پیدا می کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬متصرف عدوانی می تواند اموالی که به داخل ملک آورده است را از ملک خارج کند؛ هرچند عمل غاصب مورد احترام نیست اما مال او مورد احترام‬
‫است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۵‬‬
‫«در صورتی که در ملک مورد حکم تصرف عدوانی زراعت شده باشد‪ ،‬اگر موقع برداشت محصول رسیده باشد متصرف عدوانی باید فوری محصول را برداشت‬
‫و اجرت المثل را تادیه نماید‪ .‬چنانچه موقع برداشت محصول نرسیده باشد‪ ،‬چه اینکه بذر روییده یا نروییده باشد محکوم له پس از جلب رضایت متصرف‬
‫عدوانی مخیر است بین اینکه قیمت زراعت را نسبت به سهم صاحب بذر و دسترنج او پرداخت کند و ملک را تصرف نماید یا ملک را تا پایان برداشت‬
‫محصول در تصرف متصرف عدوانی باقی بگذارد و اجرت المثل آن را دریافت کند‪ .‬همچنین محکوم له می تواند متصرف عدوانی را به معدوم کردن زراعت‬
‫و اصالح اثار تخریبی که توسط وی انجام گرفته مکلف نماید‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬در صورت تقاضای محکوم له دادگاه‪ ،‬متصرف عدوانی را به پرداخت اجرت المثل زمان تصرف نیز محکوم می نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬حکم زراعت در ملک مورد حکم تصرف عدوانی چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.165‬‬
‫جلسه هفتاد و چهارم‬

‫زراعت متصرف ‪ :‬یک ملک که مورد تصرف عدوانی قرار گرفته است و متصرف در آن ملک زراعت کرده است در این فرض دو حالت ایجاد می شود؛‬
‫حالت ‪ : ۱‬متصرف در ملک گندم کاشته است و اکنون موعد برداشته آن است‪ .‬در این حالت چون موعد برداشت محصول است فوراً باید محصول را برداشت‬
‫کند و اجرت المثل زمین را بپردازد‪.‬‬
‫حالت ‪ : ۲‬موعد برداشت محصول نرسیده است در این حالت مهم نیست که بذر روئیده است یا خیر؛ در این حالت ‪ 2‬فرض متصور است‪.‬‬
‫فرض الف ‪ :‬محکوم له دعوای تصرف‪ ،‬درخواست معدوم کردن زراعت را دارد و همه آثار تخریبی از بین برود یعنی کامل به وضع سابق اعاده شود‪ .‬در این‬
‫فرض محکوم له به دلیل این که موعد برداشت محصول نرسیده است می تواند زراعت را معدوم کند‪.‬‬
‫فرض ب ‪ :‬فرض توافق است که در این فرض نیز دو حالت وجود دارد ‪:‬‬
‫• حالت اول ‪ :‬محکوم له دعوای تصرف زراعت را کامل در اختیار خودش می گیرد و محکوم علیه هم حق الزحمه و هزینه های خودش را دریافت می کند‪.‬‬
‫• حالت دوم ‪ :‬محکوم له و محکوم علیه توافق می کنند تا موعد برداشت محصول زمین در اختیار محکوم علیه متصرف عدوانی بماند و محکوم له اجرت‬
‫المثل زمین را بگیرد‪.‬‬
‫مرور ‪ :‬حکم رفع تصرف عدوانی اجرای فوری دارد یعنی اینکه نیاز به صدور اجرائیه و نیاز به قطعی شدن ندارد و تجدید نظر مانع اجرا حکم نیست؛ حکم‬
‫اجرا می شود یعنی اعاده به وضع سابق می شود و از تصرف متصرف خارج و به تصرف محکوم له داده می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۶‬‬
‫‪171‬‬
‫« هرگاه تصرف عدوانی مال غیرمنقول و یا مزاحمت یا ممانعت از حق در مرئی و منظر ضابطین دادگستری باشد‪ ،‬ضابطین مذکور مکلفند به موضوع‬
‫شکایت خواهان رسیدگی و با حفظ وضع موجود از انجام اقدامات بعدی خوانده جلوگیری نمایند و جریان را به مراجع قضایی اطالع داده‪ ،‬برابر نظر‬
‫مراجع یادشده اقدام نمایند‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬چنانچه به علت یکی از اقدامات مذکور در این ماده احتمال وقوع نزاع و تحقق جرمی داده شود‪ ،‬ضابطین باید فوراً از وقوع هرگونه درگیری و‬
‫وقوع جرم در حدود وظایف خود جلوگیری نمایند‪».‬‬
‫تصرف عدوانی در منظر ضابط ‪ :‬اگر تصرف عدوانی در مقابل مرئی و منظر ضابطان دادگستری انجام شود ظابطان دادگستری چکار می توانند بکنند آیا‬
‫می توانند رفع تصرف عدوانی کنند؟ می توانند اعاده به وضع سابق بکنند؟ می توانند دخالت کنند؟ در قانون آیین دادرسی کیفری مواردی که خود ضابط‬
‫بتواند تصمیم بگیرد و اجرا کند بسیار محدود است ضابط مامور است و زیر نظر مقام قضائی باید اقدام کند؛ استثنائاً در مواردی به ضابط اختیارات محدودی‬
‫داده شده است از جمله در مورد جرائم مشهود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر تصرف عدوانی در جلوی چشم ضابط انجام شود آیا ض ابط راساً می تواند اقدامی انجام دهد چه اقدامی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ضابط نمی تواند اقدامی انجام دهد جزء حفظ وضع موجود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬کلیدی ترین نکته ماده ‪ 166‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬این است که ضابط حق اعاده به وضع سابق را ندارد اما می تواند وضع موجود را حفظ کند‪.‬‬
‫دعوی تصرف در أموال عمومی ‪ :‬دعوای تصرف عدوانی فقط در مال غیر منقول ممکن است و عالوه بر این باید قابل تملک نیز باشد؛ در اموال غیر‬
‫منقولی مانند اموال عمومی و موقوفات امکان دعوای تصرف وجود ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۷‬‬
‫« در صورتی که دو یا چند نفر مال غیرمنقولی را به طور مشترک در تصرف داشته یا استفاده می کرده اند و بعضی از آنان مانع تصرف یا استفاده و یا‬
‫مزاحم استفاده بعضی دیگر شود حسب مورد در حکم تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق محسوب و مشمول مقررات این فصل خواهد بود‪».‬‬
‫تصرف عدوانی در اموال مشاعی ‪ :‬دعوای تصرف عدوانی ممکن است نسبت به اموال مفروز یا مشاع باشد در نتیجه مال مشاع هم می تواند موضوع‬
‫دعوای تصرف عدوانی قرار بگیرد‪ .‬شریک علیه شریک نسبت به مال مشاع می تواند دعوای تصرف عدوانی مطرح کند چون برای تحقق تصرف عدوانی سه‬
‫عنصر ‪ -1‬سبق تصرف خواهان ‪ -2‬لحوق تصرف خوانده ‪ -3‬عدوانی بودن تصرف بای د وجود داشته باشد که در این حالت نیز وجود دارد درنتیجه امکان‬
‫تحقق تصرف عدوانی در مال مشاع نسبت به شریک وجود دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬عالوه بر تصرف عدوانی دعوای مزاحمت و ممانعت نیز نسبت به شریک ممکن است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دعاوی تصرف در رابطه بین شرکا ونسبت به مال مشاع هم ممکن است؟ پاسخ ‪ :‬بله‬
‫نکته ‪ :‬در دعاوی تصرف بین شریک و غیر شریک هیچ تفاوتی وجود ندارد‪.‬‬

‫جلسه هفتاد و پنجم‬

‫ماده‪: ۱۶۸‬‬
‫« دعاوی مربوط به قطع انشعاب تلفن‪ ،‬گاز‪ ،‬برق و وسایل تهویه و نقاله (از قبیل باالبر وپله برقی و امثال آنها) که مورد استفاده در اموال غیرمنقول است‬
‫مشمول مقررات این فصل می باشد مگر اینکه اقدامات باال از طرف موسسات مربوط چه دولتی یا خصوصی با مجوز قانونی یا مستند به قرارداد صورت‬
‫گرفته باشد‪».‬‬
‫قطع انشعابات ‪ :‬اگر انشعابات قطع شود یا تغییر پیدا کند تکلیف چیست؟ قطع انشعابات به موجب مجوز و حکم دادگاه است یا نهادی مانند اداره برق یا‬
‫سازمان آب با شرایط مقرر قانونی اقدام به قطع انشعابات می کند‪ ،‬اگر قطع انشعاب توسط مرجع قانونی باشد مشکلی وجود ندارد اما اگر قطع انشعاب‬
‫توسط مرجع قانونی نباشد و شخصی انشعاب ملک شما را قطع کند مشمول دعاوی تصرف می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قطع انشعابات هم مشمول دعاوی تصرف است یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر قطع انشعاب توسط مرجع قانونی و توسط قانون صورت بگیرد مشمول دعاوی تصرف نمی باشد‪ .‬اگر شخصی انشعابات ملکی را بدون مجوز‬
‫قانونی قطع کند مشمول دعاوی تصرف می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا موارد ذکر شده در ماده ‪ 168‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬حصری است یا تمثیلی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬موارد ذکر شده در ماده ‪ 168‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م تمثیلی است و انشعاب آب را هم شامل می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۶۹‬‬
‫«هرگاه شخص ثالثی در موضوع رسیدگی به دعوای تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق در حدود مقررات یادشده خود را ذی نفع بداند‪ ،‬تا وقتی‬
‫که رسیدگی خاتمه نیافته چه در مرحله بدوی یا تجدیدنظر باشد‪ ،‬می تواند وارد دعوی شود‪ .‬مرجع مربوط به این امر رسیدگی نموده‪ ،‬حکم مقتضی صادر‬
‫خواهد کرد‪».‬‬
‫دعاوی طاری در دعاوی تصرف ‪ :‬آیا طرح دعاوی طاری مخصوصاً ورود ثالث و جلب ثالث در دعاوی تصرف امکان دارد؟ در ماده ‪ 169‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬صراحتاً‬
‫تصریح شده است که طرح دعوای ورود ثالث امکان پذیر است ولی نسبت به جلب ثالث در این ماده تصریحی نشده است و سکوت کرده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان طرح دعاوی ورود ثالث و جلب ثالث در دعاوی تصرف وجود دارد یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در ماده ‪ 169‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬صراحتاً بیان شده است که طرح دعوای ورود ثالث امکان دارد اما نسبت به جلب ثالث تصریحی نشده است و دیگر آن که‬
‫طرح دعوای جلب ثالث یک امر خالف اصل است و جایی که قانون گذار مقرر کند می پذیریم ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در دعاوی تصرف دعوای ورود ثالث اصلی امکان پذیر است زیرا در ماده ‪ 169‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م بیان شده است که شخص ثالث خود را ذی نفع بداند نه این‬
‫که برای تقویت موضع یک نفر وارد دعوی شود‪.‬‬
‫‪173‬‬
‫زمان ورود ثالث ‪ :‬ورود ثالث تا وقتی که رسیدگی خاتمه نیافته است چه در مرحله بدوی چه در مرحله تجدید نظر امکان دارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک ملکی دارید که در تصرف خود شما است بعد شخصی می آید این ملک را عدواناً تصرف می کند‪ ،‬شما می توانید دعوای تصرف عدوانی‪،‬‬
‫اگر مانع کلی ایجاد می کند دعوی ممانعت از حق و مانع جزئی ایجاد می کند دعوی مزاحمت طرح کنید‪ .‬در این فرض خود شما متصرف بودید‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۰‬‬
‫« مستاجر‪ ،‬مباشر‪ ،‬خادم‪ ،‬کارگر و به طور کلی اشخاصی که ملکی را از طرف دیگری متصرف می باشند می توانند به قائم مقامی مالک برابر مقررات باال‬
‫شکایت کنند‪».‬‬
‫متصرف می باشند ‪ :‬یعنی به عنوان امین متصرف می باشند‪.‬‬
‫برابر مقررات باال ‪ :‬یعنی برابر مقررات دعاوی تصرف‬
‫حمایت از متصرف امین ‪ :‬در یک زمین کشاورزی شما تصرف ندارید بلکه مستاجر شما تصرف دارد یا شخصی که به آن حق انتفاع داده اید یا مباشر‬
‫امورتان‪ ،‬یا کارگرتان‪ ،‬یا خادمتان‪ ،‬باشد؛ شخصی که اوالً امین باشد و ثانیاً متصرف باشد‪ .‬اگر شخصی بیاید و این ملک شما که او به امانت متصرف بوده اید‬
‫را از تصرف او خارج کند و خودش آن ملک را تصرف کند متصرف امین می تواند اقدام به طرح دعوای تصرف عدوانی کند به این دلیل که قانون گذار در‬
‫این بحث از متصرف حمایت می کند و در صورتی که متصرف امین سبق تصرف و لحوق تصرف خوانده و عدوانی بودن تصرف خوانده را اثبات کند در‬
‫دعوی پیروز می شود‪ .‬در یک حالت دیگر می توانند به قائم مقامی طرح دعوی کند؛ در اینجا قانون به امین متصرف سمت می دهد که در فرض تصرف‬
‫عدوانی به قائم مقامی از مالک طرح دعوی کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬شما یک ملک دارید که در تصرف یک امین می باشد ملک به تصرف عدوانی از تصرف او خارج شده است امین می تواند به دو عنوان اقامه دعوای‬
‫تصرف داشته باشد‬
‫‪ -1‬اصالتاً متصرف بوده؛ ارکان تصرف عدوانی را ثابت کند و پیروز دعوی شود خودش به عنوان اصیل وارد دعوی شود‪.‬‬
‫‪ -2‬به عنوان نماینده‪ ،‬قائم مقامی که قانون گذار به وی داده است طرح دعوی کند؛ بین این دو یک فرق وجود دارد که اگر بگوید من مستاجر آقای فالنی‬
‫و متصرف ملک بوده ام و حاال به قائم مقامی ایشان دعوای تصرف عدوانی مطرح می کنم چون تصرف من در حکم تصرف آقای فالنی است و من به امانت‬
‫از او متصرف بوده ام‪ .‬اگر شخص به این شکل به عنوان قائم مقام اقدام کند می تواند سند مالکیت مالک را به عنوان دلیل بر سبق تصرفات خودش ارائه‬
‫کند یعنی سند مالکیت مالک بعالوه اجاره نامه به عنوان مستندات خودش ارائه کند سبق تصرف او ثابت می شود‪ .‬اما اگر نامی از مالک نیاورد و خودش را‬
‫به عنوان خواهان مطرح کرد بعد برای اثبات سبق تصرف خود دیگر نمی تواند به مالکیت و سند مالکیت مالک اصلی استناد کند چون مستقیماً خودش‬
‫اصیل قرار گرفته است و باید سبق تصرف خودش را با دلیل دیگری ثابت کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬امین متصرف چه اقدامی می تواند در برابر متصرف عدوانی یا ممانعت کننده از حق یا مزاحم انجام دهد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خودش به عنوان اصیل طرح دعوی کند و ارک ان سه گانه دعوای تصرف ثابت کند یا به عنوان قائم مقامی از سوی مالک طرح دعوی کند‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬عالوه بر اینکه اصالتاً می توانند طرح دعوی کنند به عنوان قائم مقام مالک هم می توانند طرح دعوی کنند‪ .‬اگر به قائم مقامی اقامه دعوی کنند‬
‫برای اثبات سبق تصرف خودشان به اسناد مالکیت مالک هم می توانند استناد کنند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه تفاوتی وجود دارد که اشخاص موضوع ماده ‪170‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬به قائم مقامی مالک یا اصالتاً طرح دعوی کنند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تفاوت در استفاده از سند مالکیت مالک ج هت ثابت نمودن سبق تصرف است اگر اصالتاً اقدام نماید امکان استناد به سند مالکیت مالک نخواهد‬
‫داشت و این مزیت را از دست می دهد‪.‬‬
‫جلسه هفتاد و ششم‬

‫ماده ‪: ۱۷۱‬‬
‫«سرایدار‪ ،‬خادم‪ ،‬کارگر و به طور کلی هر امین دیگری‪ ،‬چنانچه پس از ده روز از تاریخ ابالغ اظهارنامه مالک یا ماذون از طرف مالک یا کسی که حق مطالبه‬
‫دارد مبنی بر مطالبه مال امانی‪ ،‬از آن رفع تصرف ننماید‪ ،‬متصرف عدوانی محسوب می شود‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬دعوای تخلیه مربوط به معامالت با حق استرداد و رهنی و شرطی و نیز درمواردی که بین صاحب مال و امین یا متصرف قرارداد و شرایط خاصی‬
‫برای تخلیه یا استرداد وجود داشته باشد‪ ،‬مشمول مقررات این ماده نخواهند بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر متصرف ملک ابتدا تصرف عدوانی و نامشروع نداشته باشد اما حسب ادعای خواهان ادامه تصرف نامشروع باشد در چنین وضعیتی آیا امکان‬
‫طرح دعاوی تصرف وجود دارد یا خیر؟ با چه شرایطی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬با اجتماع شرایطی امکان طرح دعاوی تصرف در این مورد وجود دارد؛ ابتدا در این مورد نباید قرارداد خاصی وجود داشته باشد یعنی بین مالک و‬
‫متصرف که حاال تصرف او نامشروع شده قرارداد خاصی برای تخلیه موجود نباشد برای مثال اگر قرارداد اجاره وجود داشته باشد و قوانین خاص اجاره حاکم‬
‫باشد دیگر امکان طرح دعوای تصرف نیست‪ .‬شرط دوم این است که شما برای اینکه تقاضای اتمام تصرف نامشروع امین را داشته باشید باید از طریق‬
‫اظهارنامه رسمی از او بخواهید که ملک را تخلیه کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شخصی به عنوان سرایدار شما در ملک شم ا است که پیش از این با اذن شما در آن حضور داشته است اما حاال دیگر نمی خواهد که او در ملک‬
‫شما باقی بماند اما او حاضر به تخلیه نیست میتوانید علیه او دعوای تصرف اقامه کنید به شرط آن که بین شما قرارداد خاصی در مورد تخلیه نباشد و‬
‫همینطور یک اظهارنامه رسمی برای تخلیه او بدهید و ده روز از آن گذشته باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تفاوت نمی کند که امین قانونی باشد یا قراردادی بلکه مالک این ماده تفکیک زمانی است که تصرف از ابتدا نامشروع بوده و زمانی که تصرف‬
‫نامشروع از میانه شروع شده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۲‬‬
‫«اگر در جریان رسیدگی به دعوای تصرف عد وانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق‪ ،‬سند ابرازی یکی از طرفین با رعایت مفاد ماده (‪ )1292‬قانون مدنی مورد‬
‫تردید یا انکار یا جعل قرار گیرد‪ ،‬چه تعیین جاعل شده یا نشده باشد‪ ،‬چنانچه سند یاد شده موثر در دعوی باشد و نتوان ازطریق دیگری حقیقت را احراز‬
‫نمود‪ ،‬مرجع رسیدگی کننده به اصالت سند نیز رسیدگی خواهد کرد‪».‬‬
‫فایده سند مالکیت ‪ :‬طرح دعوای شما به سراغ ادله اثباتی می روید که یکی از این ادله سند مالکیت می باشد؛ در دعاوی تصرف سند مالکیت اماره ای‬
‫بر سبق تصرف شما است و دیگر به دلیل دیگری برای اثبات سبق تصرف نیاز نداشتید‪.‬‬
‫‪175‬‬
‫سند عادی و رسمی ‪ :‬شما می دانید که ما دو نوع سند داریم یک سند عادی و یک سند رسمی که اگر سند توسط مقام صالح و در حدود صالحیت او‬
‫مطابق قانون تنظیم شده باشد سند رسمی است و در صورت فقدان هر کدام از شرایط گفته شده یعنی توسط مقام صالح تنظیم نشده باشد یا در حدود‬
‫صالحیت او نباشد و یا مطابق قانون نباشد‪ ،‬سند عادی است‪ .‬سند عادی در معرض سه ایراد می باشد؛ انکار‪ ،‬تردید‪ ،‬جعل اما نسبت به سند رسمی تنها‬
‫امکان ادعای جعل وجود دارد‪.‬‬
‫ادعای جعل نسبت به سند مالکیت ‪ :‬اگر سند مالکیت مورد ایراد قرار بگیرد‪ ،‬دادگاه رسیدگی کننده به دعوای تصرف می تواند به این ایراد رسیدگی‬
‫نماید البته به طور مشروط‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر سند ابرازی مورد ایراد انکار و تردید یا جعل واقع گردد‪ ،‬دادگاه رسیدگی کننده به دعوای تصرف حق رسیدگی به ایراد را خواهد داشت یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬با اجتماع چهار شرط حق رسیدگی خواهد داشت؛‬
‫‪ .۱‬باید سند موثر در دعوی باشد؛ یعنی شما به عنوان دادرس فرض کنید که این سند مجعول نیست و ایرادی بر آن وارد نیست در این صورت اگر سند در‬
‫دعوی تاثیر داشته باشد به این ایراد جعل رسیدگی می کند‪.‬‬
‫‪ .۲‬اگر سند عادی باشد نسبت به آن یکی از ایرادات انکار یا تردید یا جعل وارد شده باشد‪.‬‬
‫‪ .۳‬اگر سند رسمی است نسبت به آن ایراد جعل وارد شده باشد‪.‬‬
‫‪ .۴‬با روش دیگر نتوان حقیقت را احراز و اثبات کرد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر صد شاهد برای اثبات سبق تصرف وجود داشته باشد دیگر نیازی به اثبات جعلی نبودن سند وجود ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۳‬‬
‫«به دعاوی تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق که یک طرف آن وزارتخانه یاموسسات و شرکتهای دولتی یا وابسته به دولت باشدنیز برابر مقررات‬
‫این قانون رسیدگی خواهد شد‪».‬‬
‫شما یک ملک دارید که در تصرف شما است و به یکباره یکی از نهادهای عمومی ملکی که در اختیار شما است عدواناً تصرف می کند؛ در این صورت‬
‫دعاوی تصرف در دادگاه عمومی تهیه می شود و به دیوان عدالت ارجاع نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که تصرف عدوانی توسط نهاد دولتی یا وابسته به دولت انجام شده باشد در چنین حالتی تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.173‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۴‬‬
‫«دادگاه در صورتی رای به نفع خواهان می دهد که به طور مقتضی احراز کند خوانده‪ ،‬ملک متصرفی خواهان را عدوانا تصرف ویامزاحمت یا ممانعت از حق‬
‫استفاده خواهان نموده است‪.‬‬
‫چنانچه قبل از صدور رای‪ ،‬خواهان تقاضای صدور دستور موقت نماید و دادگاه دالیل وی راموجه تشخیص دهد‪ ،‬دستور جلوگیری از ایجاد اثار تصرف و یا‬
‫تکمیل اعیانی از قبیل احداث بنا یاغرس اشجار یا کشت و زرع‪ ،‬یا از بین بردن اثار موجود و یا جلوگیری از ادامه مزاحمت و یا ممانعت از حق را در ملک‬
‫مورد دعوی صادر خواهد کرد‪.‬‬
‫این دستور با صدور رای به رد دعوی مرتفع می شود مگر اینکه مرجع تجدیدنظر دستور مجددی در این خصوص صادر نماید‪».‬‬
‫ابتدای ماده ‪ 174‬عنصر سومی که باید در دادگاه اثبات شود را بیان می کند‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬سومین رکن برای صدور حکم دادگاه در دعاوی تصرف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ابتدای ماده ‪.174‬‬
‫دستور موقت ‪ :‬یک نفر ملک شما را متصرف شده و در این ملک درختانی کاشته و یا بنایی احداث کرده یا کانال کنده است؛ در این صورت می توان‬
‫درخواست دستور موقت داد تا اقدامات او جلوگیری کرد‪ .‬نکته مهم این است که در این جا ماهیت دستور موقت با آنچه که قبالً در بحث دادرسی فوری‬
‫خوانده ایم متفاوت است‪ .‬هرچند این یک دستور موقت است برای آنکه اقداماتی انجام نشود اما در اینجا تایید رئیس حوزه قضایی الزم نیست و نیازی به‬
‫سپردن تامین وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در دعاوی تصرف امکان صدور دستور موقت وجود دارد و آیا این دستور موقت ماهیتاً همان دستور موقت اصطالحی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله این امکان وجود دارد؛ دستور موقت موضوع ماده ‪ 174‬ماهیتاً با دستور موقت اصطالحی متفاوت است و در نتیجه صدور آن نباید متوقف کرد‬
‫بر سپردن تامین و همچنین اجرای این دستور موقت مستلزم تایید رئیس قوه قضایی نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۵‬‬
‫«در صورتی که رای صادره مبنی بر رفع تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق باشد‪ ،‬بالفاصله به دستور مرجع صادرکننده‪ ،‬توسط اجرای دادگاه یا‬
‫ضابطین دادگستری اجرا خواهد شد و درخواست تجدیدنظر مانع اجرا نمی باشد‪ .‬در صورت فسخ رای در مرحله تجدیدنظر‪ ،‬اقدامات اجرایی به دستور‬
‫دادگاه اجراکننده حکم به حالت قبل از اجرا اعاده می شود ودر صورتی که محکوم به‪ ،‬عین معین بوده و استرداد آن ممکن نباشد‪ ،‬مثل یا قیمت آن وصول‬
‫و تادیه خواهد شد‪».‬‬
‫ویژگی های مشترک دعاوی تصرف ‪ :‬از جمله ویژگی های دعاوی تصرف این است که همگی غیر مالی اعتباری هستند و نیاز نیست شما برای رسیدگی‬
‫هزینه زیادی بپردازید؛ همینطور در مور د این دعاوی رعایت تشریفات دادرسی الزم نیست ویژگی اجرای فوری دارد و پیش از قطعی شدن اجرا خواهد‬
‫شد‪ ،‬تجدید نظر خواهی هم مانع اجرا نخواهد بود‪ .‬همینطور این دعاوی نیاز به صدور اجراییه ندارند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مهمترین ویژگی های مشترک دعاوی تصرف چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬پنج ویژگی دارند؛‬
‫‪ .1‬گرچه این دعاوی ماهیتا مالی هستند اما به حکم قانون غیر مالی هستند بنابراین دعاوی تصرف غیر مالی حکمی‪ ،‬اعتباری و فرضی هستند و هزینه‬
‫دادرسی در آنها به اندازه دعاوی غیر مالی است‪.‬‬
‫‪ .۲‬تشریفات دادرسی مدنی در آنها الزم االجرا نیست بر خالف اصول دادرسی که باید رعایت شود مانند اصل تناظر‪.‬‬
‫‪ .۳‬رسیدگی در آنها خارج از نوبت است‪.‬‬
‫‪ .۴‬فوری اجرا می شوند یعنی برای اجرا نیاز به قطعی شدن نیست و تجدید نظر هم اجرای آن را معلق نمی نماید‪.‬‬
‫‪ .۵‬برای اجرا نیاز به صدور اجراییه نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اجرای احکام صادره در دعاوی تصرف چگونه است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.175‬‬
‫‪177‬‬
‫نکته ‪ :‬وقتی یک ضمانت اجرای مشخص در مورد یک موضوع در قانون پیش بینی شده است دیگر دادگاه اقدامی انجام نمی دهد؛ برای مثال شخصی از‬
‫کانون وکال و مرکز وکال به خاطر عدم برگزاری آزمون اقامه دعوی کرده بود دادگاه این دادخواست را رد کرد چون در صورت عدم برگزاری آزمون توسط‬
‫کانون و مرکز خود قوه قضاییه باید این آزمون را اجرا کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۶‬‬
‫«اشخاصی که پس از اجرای حکم رفع تصرف عدوانی یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق دوباره مورد حکم را تصرف یا مزاحمت یا ممانعت از حق بنمایند‬
‫یا دیگران را به تصرف ع دوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق مورد حکم وادار نمایند‪ ،‬به مجازات مقرر در قانون مجازات اسالمی محکوم خواهند شد‪».‬‬
‫تصرف عدوانی حقوقی می تواند بعد کیفری هم پیدا کند؛ اصل مبحث تصرف عدوانی کیفری را شما در ماده ‪ 690‬تعزیرات میبینید‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶۹۰‬تعزیرات ‪:‬‬
‫«هر کس به وس یله صحنه سازی از قبیل پی کنی‪ ،‬دیوارکشی‪ ،‬تغییر حد فاصل‪ ،‬امحای مرز‪ ،‬کرت بندی‪ ،‬نهرکشی‪ ،‬حفر چاه‪ ،‬غرس اشجار و زارعت و امثال‬
‫آن به تهیه آثار تصرف در اراضی مزروعی اعم از کشت شده یا در آیش زراعی‪ ،‬جنگل ها و مراتع ملی شده‪ ،‬کوهستان ها‪ ،‬باغ ها‪ ،‬قلمستان ها‪ ،‬منابع آب‪،‬‬
‫چ شمه سارها‪ ،‬انهار طبیعی و پارک های ملی‪ ،‬تاسیسات کشاورزی و دامداری و دامپروری و کشت و صنعت و اراضی موات و بایر و سایر اراضی و امالک‬
‫متعلق به دولت یا شرکت های وابسته به دولت یا شهرداری ها یا اوقاف و همچنین اراضی و امالک و موقوفات و محبوسات و اثالث باقیه که برای مصارف‬
‫عام المنفعه اختصاص یافته یا اشخاص حقیقی یا حقوقی به منظور تصرف یا ذی حق معرفی کردن خود یا دیگری‪ ،‬مبادرت نماید یا بدون اجازه سازمان‬
‫حفاظت محیط زیست یا مراجع ذیصالح دیگر مبادرت به عملیاتی نماید که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد یا اقدام به هر گونه تجاوز‬
‫و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در موارد مذکور نماید به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم می شود‪ .‬دادگاه موظف است‬
‫حسب مورد رفع تصرف عدوانی یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق یا اعاده وضع به حال سابق نماید‪.‬‬
‫تبصره ‪ - 1‬رسیدگی به جرائم ف وق الذکر خارج از نوبت به عمل می آید و مقام قضایی با تنظیم صورتمجلس دستور متوقف ماندن عملیات متجاوز را تا‬
‫صدور حکم قطعی خواهد داد‪.‬‬
‫تبصره ‪ - 2‬در صورتی که تعداد متهمان سه نفر یا بیشتر باشد و قرائن قوی بر ارتکاب جرم موجود باشد قرار بازداشت صادر خواهد شد‪ ،‬مدعی می تواند‬
‫تقاضای خلع ید و قلع بنا و اشجار و رفع آثار تجاوز را بنماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه صورتی تصرف عدوانی کیفری می شود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.176‬‬
‫ماده ‪: ۱۷۷‬‬
‫«رسیدگی به دعاوی موضوع این فصل تابع تشریفات آیین دادرسی نبوده و خارج از نوبت به عمل می آید‪».‬‬
‫به انتها مبح ث دعاوی تصرف رسیدیم که به گفته داوطلبان مبحث پیچیده ای است؛ امیدوارم پس از تدریس این مباحث برای شما آسان شده باشد و با‬
‫مطالعه بیشتر دانش شما هم بیشتر شود‪.‬‬

‫«اریادات»‬
‫جلسه هفتاد و هفتم‬

‫اهمیت ایرادات‪ :‬بحث ایرادات فوق العاده مهم است هم از جهت آزمونی و هم از جهت کاری؛ دانشی که شما باید به عنوان وکیل در ذهن داشته باشید‬
‫یک تفاوت ظریف از حیث کاربردی دارد‪.‬‬
‫سرعت در تصمیم گیری ‪ :‬در برخی از موارد برای مثال ویژگی های عقد صلح شما زمان دارید و می توانید روزها آن را مطالعه کنید و در مورد آن فکر‬
‫کنید هرچند بسیار مهم اس ت اما نیازمند تصمیم آنی نمی باشد‪ .‬بعضی از تصمیمات اینگونه نیست و باید فوراً تصمیم گرفته شود و به حضور ذهن شما‬
‫نیاز دارد‪ .‬ایرادات هم نیاز به تصمیم فوری دارند و شما زمان برای مشورت ندارید و دانش شما باید همیشه بر سر زبانتان باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬به صورت کلی مباحث آیی ن دادرسی مدنی یعنی قوانین شکلی نسبت به قوانین ماهوی (قوانین تضمین کننده نسبت به قوانین تعیین کننده) به‬
‫سرعت عمل بیشتری نیاز دارند در غیر این صورت ممکن است شما فرصت را از دست بدهید‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در حوزه نظامی هم مثال هایی داریم؛ نیروی نظامی در برخی از حوزه های نظامی زمان دارد برای مثال در مورد حمله کردن یا نکردن‬
‫زمان برای تصمیم گیری دارد؛ اما یک اپراتور موشک ثانیه ای باید تصمیم بگیرد و احتمال اشتباه هم باال می رود‪ .‬از یکی از خلبانان نیروی هوایی ارتش‬
‫شنیدم که ‪10‬درصد هواپیماهای جنگی کشورها توسط ضد هوایی خود آن کشور ساقط می شوند‪.‬‬
‫نحوه تدریس ‪ :‬مهمترین ماده در این بحث ماده ‪ 84‬می باشد که در ‪ 11‬بند ایرادات را بیان کرده است اما به خاطر ظرافت هایی که ایرادات دارد مستقیم‬
‫به سراغ ماده خوانی نمی رویم و ابتدا مطالب را بیان می کنیم‪.‬‬
‫انواع دفاع ‪ :‬شما طرف دعوی هستید خواها نی علیه شما یا موکل شما طرح دعوی کرده است؛ موکل شما خوانده دعوی می باشد و باید از او دفاع کنید؛‬
‫سه روش دفاعی برای شما وجود دارد؛‬
‫‪ .۱‬طرح دعوای متقابل ‪ :‬شما به عنوان وکیل ادله و مدارک برای دفاع دارید؛ در قالب طرح دعوای متقابل (ماده ‪ 141‬آدم) دفاع می کنید‪ .‬در نوع اول‬
‫دفاع یک دعوی علیه شما اقامه شده؛ شما نه به ماهیت دعوی و حمله کاری دارد و نه به شکل آن و در مقابل شما هم یک دعوی با شکل و ماهیت مد‬
‫نظر خود انجام می دهید و به اصل دعوای خواهان و ادعا ها و ادله او و همین طور شکل طرح دعوای او ورود نمی کنید‪.‬‬
‫‪ .۲‬ایرادات و دفاعیات شکلی ‪ :‬همانند دعوای متقابل به اصل دعوی و ادعا و ادله و مدارک ورود پیدا نمی کنید اما به شکل حمله او کار دارید؛ یعنی به‬
‫دادخواست و مرجعی که این دادخواست را ارائه کرده و این چنین مسائل کار دارید؛ پس به شکل و شیوه طرح دعوی حمله میکنید که به آن ایرادات و‬
‫دفاعیات شکلی می گوییم‪.‬‬
‫‪ .۳‬دفاعیات ماهوی (دفاع به معنای اخص) ‪ :‬در دفاع به معنای اخص و یا همان دفاعیات ماهوی عمیقاً شما وارد دعوی می شوید و سعی میکنید اساس‬
‫ادعای خواهان‪ ،‬مدارک و مستندات او را هدف قرار بدهید برای مثال ادعای او را تکذیب می کنید یا در مورد سند ارائه شده ادعای انکار‪ ،‬تردید و یا جعل‬
‫می کنید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مجموع روش های دفاعی خوانده در یک دعوی برای شکست خواهان چیست؟‬
‫‪179‬‬
‫پاسخ ‪ :‬سه روش دارد؛‬
‫‪ .1‬طرح دعوای متقابل موضوع ماده ‪ 141‬آدم‬
‫‪ .2‬ایرادات یا دفاعیات شکلی ‪ :‬در این روش به اصل و اساس ادعای خوا هان و ادله و مدارک ورود نمی شود بلکه صرفاً به شیوه و شکل طرح دعوای او حمله‬
‫می شود به همین جهت دفاعیات شکلی نامیده می شود‪.‬‬
‫‪ . 3‬دفاع ماهوی یا دفاع به معنای اخص ‪ :‬در این شیوه اصل ادعای خواهان هدف قرار می گیرد و در نتیجه هر دفاعی که علیه اصل ادعای خواهان مطرح‬
‫شود دفاع ماهوی است ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دفاع به معنای اعم هر سه مورد را شامل می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما علیه من یک دعوی طرح می کنید که من بر اساس آن باید ‪ 500‬میلیون به شما بپردازم؛ اگر من بگویم این دادگاه صالح نیست یا خواهان‬
‫سمت ندارد جزء ایرادات شکلی است‪ .‬اگر بگویم من مطابق ا ین رسید این پول را پرداخت کرده ام یا ادعا کنم شما دین را ابراء کرده اید یا تهاتر صورت‬
‫گرفته و ‪ ...‬وارد اصل ادعای شما شده ام‪.‬‬
‫اثر ایرادات ‪ :‬با اینکه ایرادات در یک گروه قرار می گیرند اما اثر آن ها متفاوت است‪ .‬ایرادات می توانند ‪ 3‬تاثیر داشته باشند؛‬
‫‪ .1‬برخی از ایرادات باعث تغییر در مرجع رسیدگی کننده میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬نوع دوم ایرادات باعث ایجاد مانع موقت می شود یعنی باعث تاخیر می شود‪.‬‬
‫‪ . 3‬این دسته آخر ایرادات باعث ایجاد مانع دائمی میشود و دیگر از همان زاویه امکان طرح دعوی وجود ندارد‪.‬‬
‫مانع دائمی و موقت ‪ :‬اگر شما عل یه من یک دادخواست بدهید و من یکی از ایراداتی را مطرح کنم که تاثیر آن ایجاد مانع موقت است شما به زحمت می‬
‫افتید؛ یعنی پس از طرح ایراد‪ ،‬آن را رفع میکنید و دقیقاً با همان روش دوباره دادخواست را ارائه می کنید و پذیرفته میشود‪ .‬اما جایی که تأثیر ایراد مانع‬
‫دائمی است شما نمی توانید آن را رفع کنید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬وقتی مانع دائمی باشد ممکن است شما از طریق دیگری بتوانید طرح دعوی کنید اما به همان شکل و به همان طریق دیگر امکان طرح دعوی‬
‫وجود ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایرادات از جهت تاثیر در دعوی بر چند قسم هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه قسم؛‬
‫‪ . 1‬ایراداتی که صرفاً موجب تغییر در مرجع رسیدگی کننده خواهند شد‪.‬‬
‫‪ . 2‬ایراداتی که منجر به تاخیر در رسیدگی می شوند به بیان دیگر مانع موقت ایجاد می کند‪.‬‬
‫‪ .3‬ایراداتی که موجب ایجاد مانع دائمی می شود‪.‬‬
‫‪ .۱‬ایراداتی که صرفاً موجب تغییر در مرجع رسیدگی کننده خواهند شد ‪:‬‬
‫الف) ایراد عدم صالحیت ذاتی و محلی ‪ :‬بین ایراد عدم صالحیت ذاتی و محلی تفاوتی وجود ندارد و هر دو منجر به تغییر مرجع رسیدگی کننده می‬
‫شود‪ .‬ایراد نسبت به صنف و درجه و نوع دادگاه ایراد عدم صالحیت ذاتی و ایراد نسبت به محل و مکان دادگاه ایراد عدم صالحیت محلی است‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬ایراد عدم صالحیت ذاتی امری است اما ایراد عدم صالحیت محلی مخیره می باشد لکن در هر حال اگر نسبت به این دو ایراد وارد شود باید نسبت‬
‫به هر دو ترتیب اثر داده شود‪.‬‬
‫ب) ایراد امر مطروحه ‪ :‬یعنی همین دعوی یا دعوای مرتبط با این دعوی در دادگاه دیگر مطرح شده و همچنان در جریان است؛ در نتیجه این دعوی به‬
‫همان دادگاهی که قبالً رسیدگی را آغاز کرده ارجاع می شود‪.‬‬
‫ج) ایراد رد دادرس ‪ :‬به موجب این ایراد دادگاه نه بلکه خود دادرس دارای جهات رد دادرس در ماده ‪ 91‬آدم می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬کدام ایرادات موجب تغییر مرجع رسیدگی کننده می شود؟‬
‫پاسخ ‪ 3 :‬ایراد چنین تاثیری دارند؛‬
‫‪ .1‬ایراد عدم صالحیت چه ذاتی و چه محلی موضوع بند ‪ 1‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .2‬ایراد امر مطروح موضوع بند ‪ 2‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .3‬ایراد رد دادرس (جهات رد دادرس موضوع بندهای شش گانه ماده ‪)91‬‬
‫جلسه هفتاد و هشتم‬

‫‪ .۲‬ایراداتی که منجر به تاخیر در رسیدگی می شوند به بیان دیگر مانع موقت ایجاد می کند ‪:‬‬
‫الف) ایراد عدم احراز سمت ‪ :‬اگر شما علیه موکل من یک دعوی اقامه کنید و من ایراد کنم که شما دلیلی برای اثبات سمت خود ندارید این ایراد عدم‬
‫احراز سمت مطرح می شود‪.‬‬
‫ب) ایراد عدم اهلیت خواهان ‪ :‬در صورتی که خواهان دارای اهلیت نباشد برای مثال صغیر و ورشکسته یا سفیه باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬کدام ایرادات موجب ایجاد مانع موقت می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دو مورد است؛‬
‫‪ .1‬ایراد عدم احراز سمت یا فقدان سمت موضوع بند ‪ 5‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .2‬ایراد عدم اهلیت خواهان موضوع بند ‪ 3‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .۳‬ایراداتی که موجب ایجاد مانع دائمی می شود ‪:‬‬
‫الف) ایراد عدم توجه دعوی به خوانده ‪ :‬اگر م ن بخواهم آقای قربانپور را طرف دعوی قرار بدهم و آقای زارع وکیل ایشان باشند و من بر سر غفلت آقای‬
‫زارع را به عنوان خوانده تعیین کنم ایراد عدم توجه دعوی به خوانده مطرح می شود‪.‬‬
‫‪181‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬موضوعی که برای خودم من پیش آمد این بود که ما علیه شخص حقوقی تامین دلیل گرفته بودیم و کامال صحیح بود‪ ،‬در مورد دادخواست‬
‫دعوای اصلی آن را به شخص دیگری سپردم و تنها تمرکزم در زمان بررسی دادخواست بر روی مفاد آن بود‪ ،‬اما در جلسه دادگاه دادرس بیان کرد که بر‬
‫روی دادخواست خوانده شما نماینده این شخص حقوقی است و به همین دلیل دادخواست م ن رد شد و از نظر اعتباری بسیار برای من سنگین بود‪ .‬در‬
‫دوران دانشجویی یک جمله را خواندم که بیان کرده بود اگر شما وکیل یا استاد حقوق هستید و به همین دلیل در دعوی که خود اصیل آن هستید وکیل‬
‫نگیرید شما یک احمق می باشید‪.‬‬
‫ب) ایراد امر مختومه ‪ :‬مختوم یعنی ختم شده و پایان یافته‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دقت کنید که ایراد امر مطروحه باعث تغییر مرجع اما ایراد امر مختومه باعث ایجاد مانعیت دائمی می شود‪.‬‬
‫ج) ایراد عدم ترتب اثر قانونی ‪ :‬برای مثال اثبات ایجاب و قبول عقد هبه در صورتی که قبض صورت نگرفته باشد هیچ اثر قانونی ندارد و یا اگر یک‬
‫ضم انت اجرای مشخص در مورد یک موضوع در قانون وجود داشته باشد دیگر نمی توان از دادگاه تقاضای صدور حکم کرد مانند شخصی که از کانون وکال‬
‫به دلیل عدم برگزاری آزمون شکایت کرده بود و دادگاه به دلیل وجود ضمانت اجرا در قانون آن را نپذیرفته بود‪.‬‬
‫د) ایراد فقدان مشروعیت مورد دعوی ‪ :‬اگر خواسته دعوی موارد نامشروع مانند مواد مخدر یا سود پول باشد این دعوی رد میشود‪.‬‬
‫هـ) ایراد عدم جزمیت دعوی ‪ :‬اگر هرگونه تعددی در دعوی وجود داشته باشد این دعوی رد خواهد شد‪.‬‬
‫و) ایراد عدم ذی نفعی خواهان ‪ :‬در صورتی که خواهان پیروز در دعوی باشد و هیچ نفع مستقیمی به او نرسد امکان طرح این ایراد موجود ندارد‪.‬‬
‫ز) ایراد طرح دعوی خارج از موعد قانونی ‪ :‬در مواردی که برای طرح دعوی موعد قانونی مقرر شده باشد و خارج از موعد قانونی طرح دعوی شود با‬
‫مانع دائمی رد دعوی مواجه می شوید‪ .‬اگر شما با تخلف قاضی مواجه شوید دو سال فرصت دارید تا علیه این قاضی در دادگاه انتظامی قضات اقامه دعوی‬
‫کنید و خارج از این مهلت دعوی شما رد می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه ایراداتی موجب مانع دائمی می گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬این ایرادات در بندهای ‪ 10 ،9 ،8 ،7 ،6 ،4‬و ‪ 11‬بیان شده اند؛‬
‫‪ .1‬ایراد عدم توجه دعوی به خوانده موضوع بند ‪ 4‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .2‬ایراد امر مختومه موضوع بند ‪ 6‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .3‬ایراد عدم ترتب اثر قانونی موضوع بند ‪ 7‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .4‬ایراد فقدان مشروعیت مورد دعوی موضوع بند ‪ 8‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .5‬ایراد عدم جزمیت دعوی موضوع بند ‪ 9‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .6‬ایراد عدم ذی نفعی خواهان موضوع بند ‪ 10‬ماده ‪.84‬‬
‫‪ .7‬ایراد طرح دعوی خارج از موعد قانونی موضوع بند ‪ 11‬ماده ‪.84‬‬
‫ایراد عدم صالحیت دادگاه ‪ :‬ایراد عدم صالحیت هم نسبت به صالحیت ذاتی و هم نسبت به صالحیت محلی قابل طرح است‪ .‬صالحیت ذاتی امری است‬
‫و چه ایراد بشود و چه ایراد نشود‪ ،‬چه تا پایان جلسه اول ایراد شود و چه بعد از جلسه اول‪ ،‬چه خود دادگاه متوجه ایراد بشود و چه نشود؛ فارغ از همه این‬
‫موارد دادگاهی که صالحیت ذاتی ندارد رای او ارزش ندارد و نباید رسیدگی کند و باید قرار عدم صالحیت صادر کند‪ .‬نسبت به صالحیت محلی اگر ایراد‬

‫نشود دادگاه می تواند رسیدگی کند اما وظیفه رسیدگی ندارد اما اگر نسبت به صالحیت محلی ایراد شد دیگر این دادگاه نمی تواند رسیدگی کند و باید‬
‫آن را به دادگاه صالح ارجاع دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر فقدان صالحیت دادگاه مورد ایراد خوانده قرار نگیرد ولی خود دادگاه متوجه عدم صالحیت گردد تکلیف دادگاه چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بدیهی است اگر عدم صالحیت مورد ایراد قرار بگیرد دادگاه مکلف به صدور قرار عدم صالحیت است چه ذاتی و چه محلی؛ اما در صورت عدم ایراد‬
‫بین عدم صالحیت ذاتی با عدم صالحیت محلی تفاوت وجود دارد‪ .‬اگر عدم صالحیت ذاتی باشد چون آمره است دادگاه حق رسیدگی نخواهد داشت اما‬
‫اگر عدم صالحیت محلی باشد و مورد ایراد واقع نشود و خود دادگاه متوجه شود می تواند رسیدگی نماید اما مکلف به رسیدگی نیست‪.‬‬
‫قرار صادره ‪ :‬در مورد عدم صالحیت از قراری که دادگاه صادر می کند قرار عدم صالحیت می باشد که نیاز به ابالغ ندارد‪.‬‬
‫جلسه هفتاد و نهم‬

‫سوال ‪ :‬آیا قرار عدم صالحیت ضرورتاً باید ابالغ گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار عدم صالحیت نیاز به ابالغ ندارد؛ وقتی می گوییم نیاز به ابالغ ندارد نتیجه می گیریم پس الزم نیست دادنامه شود پاک نویس شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قرار عدم صالحیت قابل اعتراض است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر خواهان حق اعتراض ندارد‪.‬‬
‫رسیدگی به عدم صالحیت ‪ :‬اگر به صالحیت یک دادگاه ایراد وارد کنیم خود آن دادگاه صالحیت دارد تشخیص دهد که ایراد ما وارد است یا نیست‪.‬‬
‫هر دادگاهی خودش مرجع تشخیص صالحیت یا عدم صالحیت است‪ .‬فرض کنید علی رغم ایراد‪ ،‬دادگاه ایراد را نپذیرفت و خودش را صالح دانست یعنی‬
‫شما ایراد عدم صالحیت ذاتی یا ایراد عدم صالحیت نسبی کرده اید دادگاه نپذیرفته است در نتیجه وارد رسیدگی شده است و رسیدگی کرده است و‬
‫تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی شده است‪ .‬قاعدتاً ایراد عدم صالحیت را در مراحل تجدیدنظر یا فرجام خواهی نیز مجدداً تکرار می کنیم‪.‬‬
‫تصمیم مرجع تجدید نظر یا فرجام ‪ :‬حال مرجع تجدیدنظر و مرجع دیوان عالی کشور چه تصمیمی می گیرند؟ به صرف این که دادگاه صالحیت ذاتی‬
‫یا محلی نداشته اند رأی صادره را نقض می کنند یا خیر؟ اگر ایراد شده باشد بین صالحیت ذاتی و محلی فرقی نیست؛ اگر دادگاه صالحیت ذاتی که آمره‬
‫است و صالحیت محلی که مخیره است را نداشته و شما ایراد کرده اید و علی رغم ایراد شما‪ ،‬خودش را صالح دانسته مرجع تجدیدنظر ایراد را وارد می‬
‫داند رأی فقط به همین دلیل باید نقض شود‪ .‬اگر دیوان این ایراد را به جا می داند هم رأی را نقض می کند‪ .‬پس اگر شما به صالحیت ایراد کردید علی‬
‫رغم ایراد دادگاه رسیدگی کرده است فرقی بین صالحیت ذاتی و محلی نیست و تفاوتی نیز بین مرحله تجدیدنظر و فرجام خواهی نیز وجود ندارد‪ .‬دادگاه‬
‫تجدیدنظر و دادگاه دیوان عالی کشور به دلیل عدم صالحیت رأی صادره را نقض و فسخ خواهند کرد‪.‬‬
‫عدم ایراد به عدم صالحیت ‪ :‬اگر به عدم صالحیت ذاتی یا محلی دادگاه ایراد نشود و رأی صادره مورد تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی قرار گرفت‬
‫در این فرض اگر ایراد عدم صالحیت نشده باشد و دادگاه صالحیت ذاتی نیز نداشته باشد چه پرونده در مرحله تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدید نظر‬
‫باشد و چه در مرحله فرجام خواهی در دیوان عالی کشور باشد بدون هیچ تفاوتی رأی نقض می شود و عدم ایراد هم تاثیری ندارد‪.‬‬
‫‪183‬‬
‫فقدان صالحیت محلی ‪ :‬اگر دادگاه صالحیت ذاتی داشته است اما صالحیت محلی نداشته است و به آن ایراد نشود در این مورد یک دکترین داریم؛‬
‫دکترین می گوید که صالحیت محلی جزء قواعد مخیره است و به طور صریح یا ضمنی طرفین می توانند خالف آن توافق کنند در این مورد ایراد هم‬
‫نشده است پس توافق ضمنی است؛ در نتیجه چه مرجع تجدیدنظر و چه مرجع فرجام خواهی نمی توانند رأی را به صرف فقدان صالحیت محلی نقض‬
‫کنند‪ .‬به طور خالصه اگر فقدان صالحیت محلی باشد و به عدم صالحیت هم ایراد نشده باشد هیچ تفاوتی بین مرجع تجدیدنظر و مرجع فرجام خواهی‬
‫وجود ندارد و یک قاعده مخیره است و رأی ابرام می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬طبق نص مواد چنین برداشت می شود که در مرحله تجدید نظر خواهی عدم رعایت صالحیت محلی مثل فقدان صالحیت ذاتی موجب نقض رأی‬
‫است چه ایراد شده باشد و چه ایراد نشده باشد و اگر ایراد شده باشد چه در جلسه اول باشد و چه با تاخیر انجام شده باشد اما در مرحله فرجام خواهی‬
‫مطابق با دکترین است یعنی این که اگر ایراد شده است دادگاه باید توجه ک رده و یا اگر با تاخیر ایراد شده است یا پس از پایان جلسه اول ایراد شده است‬
‫مرجع فرجام خواهی به ایراد توجهی نمی کند؛ قاعده مخیره ای است که نسبت به آن توافق ضمنی صورت گرفته است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر رأی توسط دادگاه فاقد صالحیت صادر شود مرجع تجدید نظر و مرجع فرجام چه تصمیمی خواهند گرفت؟‬
‫پاسخ ‪ :‬پاسخ به این سوال در ‪ 3‬فرض متفاوت باید بررسی شود‬
‫فرض اول ‪ :‬در جلسه اول به صالحیت دادگاه ایراد شده است در این حالت رأی صادره توسط دادگاه فاقد صالحیت نقض خواهد شد چه فقدان صالحیت‬
‫ذاتی باشد و چه محلی و چه رأی در مرحله تجدیدنظر خواهی باشد و چه در مرحله فرجام خواهی یعنی دیوان زیرا دادگاه موظف بوده به ایراد وارد شده‬
‫عنایت کند‪.‬‬
‫فرض دوم ‪ :‬در جلسه اول ایراد نشده و فقدان صالحیت هم فقدان صالحیت ذاتی بوده است در این حالت نیز هم چون فرض اول رأی صادره نقض می‬
‫شود‪ ،‬هم در مرحله تجدیدنظر و هم در مرحله فرجام زیرا صالحیت ذاتی یک قاعده آمره است که دادگاه راساً موظف به رعایت آن است رأی صادره توسط‬
‫دادگاه فاقد صالحیت فاقد اعتبار است‪.‬‬
‫فرض سوم ‪ :‬در جلسه اول ایراد عدم صالحیت نشده است و فقدان صالحیت نیز صالحیت محلی است یعنی دادگاه رسیدگی کننده صالحیت ذاتی که‬
‫آمره است را دارا بوده است؛ در این فرض بین دکترین با نص قانون اختالف وجود دارد‪ .‬حقوقدانان بدون تمایز بین تجدیدنظر و فرجام رأی را غیر قابل‬
‫نقض می دانند چرا که صالحیت محلی در شمار قواعد مخیره است و عدم ایراد خوانده در جلسه اول توافق ضمنی تلقی می شود‪ .‬نص قانون مشخصاً در‬
‫مواد ‪ 352‬و ‪ 371‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م بین تجدیدنظر و فرجام تمایز قائل شده است؛ مطابق ماده ‪ 352‬عدم رعایت صالحیت محلی هم چون فقدان صالحیت ذاتی به‬
‫طور مطلق منجر به نقض رأی می گردد چه ایراد شده باد چه ایراد نشده باشد اما در مرحله فر جام اگر در جلسه اول ایراد نشده باشد موجبی برای نقض‬
‫رأی از این حیث وجود ندارد‪.‬‬
‫ماده‪: ۳۵۲‬‬
‫« هرگاه دادگاه تجدیدنظر‪ ،‬دادگاه بدوی را فاقد صالحیت محلی یا ذاتی تشخیص دهد رای را نقض و پرونده را به مرجع صالح ارسال می دارد‪».‬‬
‫ماه‪: ۳۷۱‬‬
‫«در موارد زیر حکم یا قرار نقض می گردد ‪:‬‬
‫‪ -1‬دادگاه صادرکننده رای‪ ،‬صالحیت ذاتی برای رسیدگی به موضوع را نداشته باشد و در مورد عدم رعایت صالحیت محلی‪ ،‬وقتی که نسبت به آن ایراد‬
‫شده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬رأی صادره خالف موازین شرعی و مقررات قانونی شناخته شود‪.‬‬

‫‪ -3‬عدم رعایت اصول دادرسی و قواعد امره و حقوق اصحاب دعوی در صورتی که به درجه ای از اهمیت باشد که رای را از اعتبار قانونی بیندازد‪.‬‬
‫‪ -4‬آرای مغایر با یکدیگر بدون سبب قانونی در یک موضوع وبین همان اصحاب دعوی صادر شده باشد‬
‫‪ -5‬تحقیقات انجام شده ناقص بوده و یا به دالیل و مدافعات طرفین توجه نشده باشد‪».‬‬
‫جلسه هشتادم‬
‫ایراد امر مطروحه ‪ :‬دعوایی مطرح شده که شما به عنوان وکیل خوانده می بینید که عیناً همین دعوی قبالً هم مطرح شده و هنوز در فرایند و پروسه و‬
‫جریان رسیدگی است‪ ،‬بنابراین این دعوی هنوز ختم نشده است؛ در این حالت ایراد امر مطروحه وارد است‪.‬‬
‫تفاوت ایراد امر مطروحه و ایراد امر مختوم ‪ :‬امر مطروحه یعنی امری که طرح و اقامه شده؛ مختومه یعنی ختم شده‪ .‬در امر مطروحه می گوییم که‬
‫یک دعوی اقامه شده و هنوز تمام نشده اما در امر مختومه می گوییم قبال همین دعوی طرح و تمام شده است‪ .‬این دو مورد با هم متفاوت هستند در‬
‫نتیجه تصمیم دادگاه هم در این دو مورد متفاوت است‪ .‬در مورد عمده ایراداتی که در ماده ‪ 84‬می باشد قرار رد دعوی داده می شود اما در ایراد امر‬
‫مطروحه اینطور نیست و نسبت به فرض های موجود قرار های متفاوتی صادر می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد امر مطروحه چیست و با ایراد امر مختوم چه تفاوتی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر همین دعوی قبالً در دادگاهی مطرح شده و یا دعوای مرتبط با این دعوی مطرح شده اما هنوز خاتمه نیافته است (یعنی منجر به صدور حکم‬
‫قطعی نشده) ایراد امر مطروحه وارد است‪ .‬واژه مختوم به معنای ختم شده و پایان یافته است؛ زمانی این ایراد قابل طرح میباشد که همین دعوی با اجتماع‬
‫شرایطی سابقاً طرح شده و رسیدگی به آن پایان یافته و منجر به صدور حکم قطعی شده است‪.‬‬
‫منظور «همین دعوی» ‪ :‬باید در دعوی وحدت موضوع یعنی یک خواسته باشد و طرفین دعوی هم همان افراد باشند و همینطور سبب دو دعوی یکی‬
‫مثال ‪ :‬من خواهان و آقای قربانپور خوانده هستند؛ خواسته مطالبه ‪ 50‬میلیون پول و سبب قرض می باشد‪ .‬اگر من دوباره همین دعوی را مطرح کنم یعنی‬
‫خواهان من باشم و آقای قربانپور خوانده و خواسته و سبب هم همان باشد ایراد امر مطروحه مطرح می شود اما اگر خواهان یا خوانده یا خواسته یا سبب‬
‫تغییر کرد ایراد امر مطروحه وارد نیست‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬گفتیم که ایراد امر مطروحه در جایی که دعوی مرتبط هم باشد وارد میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬ما با هم یک قرارداد داشتیم برای مثال قرار بوده من برای شرکت شما ‪ 50‬قرارداد در مقابل ‪ 100‬میلیون تنظیم کنم؛ حاال من این ‪100‬میلیون را‬
‫مطالبه کردم که سبب آن همان قرارداد است‪ .‬شما یک دعوای دیگر مطرح کرده اید مبنی بر تایید فسخ همان قرارداد‪ .‬هرچند خواسته این دو دعوی‬
‫متفاوت است اما قرارداد ها با هم مرتبط هستند چون در صورت اثبات انحالل قرارداد دیگر ‪ 100‬میلیون قابلیت مطالبه ندارد و اگر قرارداد صحیح باشد و‬
‫فسخ نشده باشد ‪ 100‬میلیون هم باید پرداخت شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه زمانی دو دعوی با هم مرتبط است؟‬
‫‪185‬‬
‫پاسخ ‪ :‬زمانی که تصمیم گیری در یکی موثر در تصمیم گیری در دعوای دیگر باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرایط وارد بودن ایراد امر مطروحه چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬رابطه این شرایط عام مجموعی است و باید همراه هم وجود داشته باشند؛‬
‫‪ .1‬وحدت اصحاب دعوی یعنی خواهان و خوانده یکی باشند‪.‬‬
‫‪ . 2‬وحدت موضوع دعوی یعنی خواسته یکی باشد یا بین دو خواسته ارتباط کامل وجود داشته باشد‪.‬‬
‫‪ .3‬وحدت سبب‪.‬‬
‫‪ .4‬مطرح بودن دو دعوی در دادگاه های هم عرض‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما دادرس دادگاه عمومی هستید؛ در یک پرونده وکیل خوانده ایراد امر مطروحه را وارد می کند و ادعا می کند پرونده در دادگاه تجدید نظر در‬
‫جریان است؛ در این صورت چون دادگاه عمومی هستید و دادگاه دیگر دادگاه تجدیدنظر می باشد و این دادگاه نسبت به شما عالی است دیگر جای ایراد‬
‫امر مطروحه نیست و شما نمی توانید قرار امتناع از رسیدگی صادر کنید و باید منتظر تصمیم دادگاه تجدید نظر باشید‪.‬‬
‫‪ .5‬رسیدگی به دعوای دیگر در دادگاه هم عرض خاتمه نیافته باشد‪.‬‬
‫حالت های ورود ایراد امر مطروحه ‪ :‬سه فرض در مورد ایراد امر مطروحه وجود دارد؛‬
‫حالت اول ‪ :‬در رسیدگی به پرونده شما به عنوان دادرس میبینید که وکیل خوانده ادعا می کند که دعوایی که در حال حاضر اقامه شده است همان پرونده‬
‫ای است که هفته قبل اقامه شده است یا ادعا می کند که این دعوی کامالً مرتبط با دعوای قبلی است؛ یعنی شرایط ایراد امر مطروحه نسبت به این دو‬
‫دعوی وجود دارد‪ .‬اگر دو دعوی در یک شعبه باشد شما به عنوان دادرس قرار رسیدگی توامان (همزمان) صادر می کنید نیاز به پاکنویس‪ ،‬دادنامه و ابالغ‬
‫حالت دوم ‪ :‬یک شهرستان سه شعبه دارد؛ وکیل خوانده ادعا می کند که پرونده طرح شده ‪ 3‬روز قبل در شعبه ‪ 3‬هم طرح شده یا با آن پرونده ارتباط‬
‫کامل دارد؛ پس از بررسی شما به صحت آن پی می برید‪ .‬در این حالت شما نمی توانید قرار رسیدگی توامان صادر کنید چون دو پرونده در دست شما‬
‫نیست و یکی از آنها در شعبه دیگری است‪ .‬در چنین حالتی که صالحیت ذاتی و محلی هر دو شعبه یکی است مالک سبق ارجاع است؛ یعنی آن شعبه‬
‫ای که زودتر پرونده به آن ارجاع شده است رسیدگی خواهد کرد و شعبه موخر قرار امتناع از رسیدگی صادر می کند‪ .‬پس از صدور این قرار پرونده را به‬
‫رئیس حوزه قضایی ارسال می کند تا این پرونده به شعبه ای که سبق ارجاع دارد برود‪ .‬در این حالت هم نیاز به پاکنویس‪ ،‬دادنامه و ابالغ وجود ندارد‪.‬‬
‫حالت سوم ‪ :‬در صورتی که دو شعبه در یک حوزه قضایی نباشند قرار امتناع از رسیدگی صادر می شود و پرونده به دادگاهی که دارای سبق ارجاع می‬
‫باشد ارسال می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت اجتماع شرایط ایراد امر مطروحه تصمیم دادگاه چه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه فرض وجود دارد؛‬
‫‪ . 1‬هر دو پرونده در یک شعبه در جریان رسیدگی است؛ همان دادگاه با صدور قرار رسیدگی توامان به هر دو رسیدگی خواهد کرد‪.‬‬
‫‪ . 2‬هر دو پرونده در یک حوزه قضایی اما در شعب متفاوت است؛ دادگاه قرار امتناع از رسیدگی صادر نموده و پرونده توسط رئیس حوزه قضایی جهت‬
‫رسیدگی توامان به شعبه ای فرستاده میشود که دارای سبق ارجاع است‪.‬‬

‫‪ . 3‬دو پرونده در حوزه های قضایی متفاوت هستند؛ قرار صادره امتناع از رسیدگی خواهد بود و پرونده جهت رسیدگی توامان به دادگاه دارای سبق ارجاع‬
‫ارسال خواهد شد‪.‬‬
‫ایراد عدم اهلیت خواهان ‪ :‬ممکن است خواهان مجنون‪ ،‬صغیر‪ ،‬سفیه‪ ،‬ورشکسته و ‪ ....‬باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در ایراد عدم اهلیت خواهان منظور از اهلیت چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در حقوق مدنی آموختید که اهلیت بر دو نوع است یکی اهلیت تمتع یعنی توانایی دارا شدن حق و دیگری اهلیت استیفا یعنی توانایی اجرا کردن‬
‫حق‪ .‬برای اینکه یک شخص بتواند دعوای طرح کند باید هم اهلیت استیفا و هم اهلیت تمتع داشته باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اصل بر آن است که همه اهلیت تمتع دارند و بسیار استثنایی است که اهلیت تمتع یک شخص مخدوش شود‪ .‬در واقع هر جا که صحبت از اهلیت‬
‫استیفا می شود اهلیت تمتع هم وجود دارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬یک شخص خارجی نمی تواند در ایران زمین زراعی داشته باشد پس در این صورت چون اهلیت تمتع ندارد اصال نوبت به اهلیت استیفا نمی رسد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در اهلیت تمتع اصل بر وجود و در اهلیت استیفا اصل بر عدم می باشد‪.‬‬
‫شرایط وجود اهلیت ‪ :‬صرف بلوغ و عقل برای شما اهلیت ایجاد می کند و شما در صورت وجود این دو در امور غیر مالی دارای اهلیت هستید؛ حال اگر‬
‫بلوغ و عقل و رشد داشته باشید هم در امور مالی و هم در امور غیرمالی دارای اهلیت هستید‪ .‬در مورد خاص ورشکستگی با وجود اینکه شخص هم عقل و‬
‫هم بلوغ و هم رشد دارد اما به دلیل قواعد و شرایط خاص و سوء ظنی که نسبت به این شخص وجود دارد از برخی از امور محصور و ممنوع شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬برای اقامه دعوی کدام مرتبه از اهلیت الزم است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بستگی به مورد دارد؛ برای استیفای حقوق در مورد امور غیر ما لی نیاز به بلوغ و عقل است و در امور مالی نیاز به بلوغ و عقل و رشد می باشد‪.‬‬
‫نسبت به تاجر در مورد تصرفات مالی هم باید عدم ورشکستگی احراز شود‪ .‬عیناً همین میزان اهلیت برای اقامه دعوی هم الزم است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬برای اقامه دعوی باید دقیقاً همان میزان اهلیت موجود باشد که برای اجرای حقوق الزم است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در موضوع طالق ایراد عدم اهلیت نسبت به سفیه وارد نمی شود‪.‬‬
‫جلسه هشتاد و یکم‬

‫سوال ‪ :‬آیا اشخاص فاقد اهلیت نمی توانند خواهان واقع شوند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اقامه دعوی علیه اشخاص باید از طریق نماینده آنها باشد‪.‬‬
‫عدم وجود نماینده ‪ :‬نماینده یا قانونی (مثل ولی) یا قراردادی (مثل وکیل) و یا قضایی (مثل قیم) می باشد‪ .‬اگر شخص محجور باشد و نماینده داشته‬
‫باشد خواهان خود محجور است و در صورتی که خواهان نماینده قرار بگیرد به دلیل عدم ذی نفعی دعوی رد خواهد شد‪.‬‬
‫‪187‬‬
‫اهلیت خوانده ‪ :‬شرط وجود اهلیت در مور د خوانده هم وجود دارد؛ در صورتیکه خوانده اهلیت نداشته باشد دعوی رد نمی شود چون او دعوایی طرح‬
‫نکرده است‪.‬‬
‫پذیرش دفاعیات خوانده محجور ‪ :‬خوانده محجور می تواند از پاسخگویی امتناع کند و امتناع خوانده محجور از پاسخگویی در حکم امتناع خوانده غیر‬
‫محجور از پاسخگویی ن می باشد‪ .‬در صورتی که خوانده محجور باشد و یکسری دفاعیات از خود ارائه کند در آن مواردی که دفاعیات له او می باشد دفاعیات‬
‫پذیرفته است اما در آن مواردی که علیه او می باشد پذیرفته نیست و نماینده او باید حاضر شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر خوانده غیر محجور از پاسخگویی امتناع کند خود را در معرض محکومیت قرار داده است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر خوانده محجور بگوید دین او بیش از میزان خواسته بوده مثال خواسته ‪ 100‬میلیون است و محجور بگوید ‪ 120‬میلیون بوده است؛ این پذیرفته‬
‫سوال ‪ :‬اگر خوانده فاقد اهلیت مورد نیاز بود چه اقدامی می تواند انجام بدهد و آیا دفاعیات موثر است یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬پذیرش یا عدم پذیرش اظهارات محجور بسته به مورد است؛ اگر له او باشد پذیرفته می شود و اگر علیه او باشد و در بر دارنده ضرر نسبت به این‬
‫باشد همچون اقرار پذیرفته نمی شود‪.‬‬
‫تکلیف دادگاه در مورد خوانده محجور ‪ :‬اگر خوانده محجور باشد دعوی رد نمی شود بلکه در همه موارد رسیدگی متوقف خواهد شد و نماینده محجور‬
‫حاضر می شود‪ .‬در صورتی که شخص محجور نماینده داشته باشد قرار توقیف صادر می شود و به خواهان ابالغ می شود که نماینده خوانده را مشخص‬
‫کند تا ابالغ به نماینده صورت بگیرد و دادرسی به جریان بیفتد‪ .‬در صورتیکه خوانده محجور نماینده نداشته باشد دادرسی توقیف میشود و یک نماینده‬
‫برای خوانده توسط دادستان مشخص خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر در بدو تقدیم دادخواست خوانده محجور باشد تکلیف چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر محجور نماینده قهری یا قانونی یا قضایی داشته باشد باید ابالغ به نماینده انجام شود و وظیفه دفاع را برعهده بگیرد و اگر محجور فاقد نماینده‬
‫است باز هم قرار توقیف دادرسی صادر می شود به عالوه مراتب به دادستان اعالم می شود جهت تعیین نماینده‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در بازار رقابتی برخی اشخاص با طرح دعوی صوری سعی کنند تا تمرکز رقیب را از بین ببرند‪.‬‬
‫ایراد عدم توجه دعوی به خوانده ‪ :‬این ایراد به این معناست که طرف دعوی خوانده معرفی شده توسط خواهان نیست‪ .‬در برخی از موارد این موضوع‬
‫در همان ابتدا مشخص است که توسط خود خوانده یا وکیل او اعالم میشود و یا خ ود قاضی متوجه این موضوع می شود؛ در این صورت قرار رد دعوی‬
‫صادر می شود‪ .‬در برخی از موارد هم ممکن است به هر دلیل در ابتدا این موضوع مشخص نشود و پس از ورود به ماهیت دعوی و رسیدگی به پرونده‬
‫قاضی متوجه این میشود که خوانده طرف حقیقی دعوی نبوده است؛ در این صورت قر ار رد دعوی صادر نمی شود و حکم به بی حقی صادر خواهند شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر در ابتدا و پیش از ورود به ماهیت دعوی عدم توجه دعوی به خوانده مشخص شود یا پس از ورود به ماهیت مشخص شود چه تفاوتی وجود‬
‫دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر در ابتدا مشخص شود قرار رد دعوی صادر خواهد شد و اگر پس از رسیدگی مشخص شود حکم به بی حقی داده خواهد شد‪.‬‬

‫مواردی که ممکن است خواهان در مورد خوانده اشتباه کند ‪:‬‬
‫‪ . 1‬خوانده محجور است ولی خواهان نماینده او برای مثال ولی یا قیم او را خوانده قرار داده است‪.‬‬
‫‪ .2‬طرف دعوی شرکت است اما دادخواست به طرفیت مدیر ارائه شده است‪.‬‬
‫‪ . 3‬جایی که قرارداد توسط وکیل تنظیم شده و دعاوی ناشی از قرارداد علیه وکیل طرح شده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که دعوی علیه خواندگان متعدد طرح شود اما فقط علیه بعضی از آنها طرح شود اگر نتیجه دعوی موثر در حق همه آنها باشد (غیر قابل‬
‫تفکیک) دعوی رد خواهد ش د اما اگر نتیجه دعوی موثر در حق همه نباشد (قابل تفکیک) مشکلی وجود ندارد و همان خواندگان محکوم خواهند شد‪.‬‬
‫جلسه هشتاد و دوم‬

‫ایراد عدم احراز سمت ‪ :‬یکی از شرایط اقامه دعوی ذی سمت بودن شخص ذی نفع بودن و ذی اهلیت بودن است‪ .‬هر دعوایی که مطرح می شود یا‬
‫باید توسط اصیل یا قائم مقام یا نماینده مطرح شود‪.‬‬
‫اصیل ‪ :‬شخصی است که حق او مورد انکار یا تضیییع قرار گرفته است‪.‬‬
‫قائم مقام ‪ :‬قائم یعنی ایستاده و مقام یعنی جایگاه؛ قائم مقام یعنی شخصی که در جایگاه اصیل قرار گرفته است‪ .‬قائم مقام یا عام است و یا خاص‪.‬‬
‫قائم مقام عام ‪ :‬ورثه به این دلیل که در همه امور در جایگاه مورث قرار می گیرند عام محسوب می شوند‪.‬‬
‫قائم مقام خاص ‪ :‬منتقل الیه مال است‪ .‬مانند اینکه شما یک ماشین می خرید و در قرارداد بیمه قائم مقام هستید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مدیر تصفیه یا اداره تصفیه در قانون تجارت قائم مقام تاجر در امور مالی می باشد‪.‬‬
‫اثبات قائم مقامی ‪ :‬اگر شخص اصیل دادخواست تقدیم کند و اقامه دعوی کند دیگر مدرکی برای احراز سمت الزم نیست‪ .‬در اصالت او ذی سمتی مستقر‬
‫است‪ .‬اگر دادخواست توسط اصیل نباشد باید سمت هم احراز شود مثالً اگر مدیر تصفیه می خواهد دادخواستی بدهد باید مدرکی دال بر این که مدیر‬
‫تصفیه است ضمیمه دادخواست باشد‪ .‬وکیل باید یک نسخه از وکالتنامه همراه با دادخواست ارائه کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه اشخاصی می توانند طرح دعوی نمایند و در چه مواردی احراز سمت الزم است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه دسته از افراد؛‬
‫‪ -1‬اصیل یا همان ذینفع که حق او مورد انکار یا تضییع قرار گرفته است‬
‫‪- 2‬قائم مقام که قائم مقام عام ورثه و قائم مقام خاص منتقل الیه است و همین طور اداره تصفیه یا مدیر تصفیه قائم مقام تاجر ورشکسته هستند‪.‬‬
‫‪ -3‬نماینده‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر شخصی غیر از اصیل طرح دعوی نماید ضرورتاً باید سمت او احراز گردد؛ اگ ر سمت احراز نشود ایراد عدم احراز سمت وارد است و دعوی رد می‬
‫شود‪.‬‬
‫‪189‬‬
‫ورود وکیل در میانه دعوی ‪ :‬اصل اقامه دعوی توسط اصیل صورت گرفته است و در میانه رسیدگی به دعوی وکیل وارد دعوی شده است اما سمت او‬
‫احراز نشده است اینجا چه اتفاقی می افتد؟ در این فرض دعوی رد نمی شود چون شخص خواهان اصیل بوده است‪ ،‬طرح دعوی توسط اصیل دعوی بوده‬
‫و امکان رد دعوی وجود ندارد؛ در نتیجه وکالت پذیرفته نمی شود چون اصل بر عدم وکالت است‪ .‬در این صورت در جلسه رسیدگی به عنوان وکیل به‬
‫دفاعیات وی توجهی نمی شود؛ به هر حال به علت فقدان سمت دعوی رد نخواهد شد‪ .‬به عبارتی دیگر در صورتی که شخصی به نمایندگی وارد دعوی‬
‫شود و سمت او احراز نشود ایراد عدم احراز سمت اینجا وجود نخواهد داشت‪.‬‬
‫انواع نمایندگی ‪ :‬نمایندگی از حیث مقام ناصب انواعی دارد؛‬
‫• نماینده قانونی یا قهری ‪ :‬مقام ناصب قانون است‪.‬‬
‫• نماینده قضایی ‪ :‬مقام ناصب قاضی است‪.‬‬
‫• نماینده قراردادی ‪ :‬به موجب یک قرار داد است مثل نمایندگی موکل به وکیل‪.‬‬
‫• نماینده ایقاعی ‪ :‬به اراده یک طرف می باشد مثل زمانی که واقف متولی تعیین می کند یا ولی قهری وصی تعیین می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مصادیق هر کدام از انواع چهار گانه نمایندگی را بیان کنید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به شرح ذیل است؛‬
‫‪ .۱‬نمایندگی قانونی(قهری) ‪-1 :‬پدر و جد پدری(ولی)‪-2 ،‬روسای سازمانها و موسسات دولتی و عمومی‪ ،‬مثالً وزیر دادگستری نمایندگی دارد‪ ،‬اگر دعوایی‬
‫علیه وزارت دادگستری مطرح شود خود وزیر دادگستری می تواند برای دفاع از وزارت خانه ورود کند‪-3 .‬در ماده ‪ 6‬قانون حمایت خانواده مادر یا هر شخص‬
‫مواظب طفل یا محجور به موجب ماده ‪ 6‬قانون حمایت خانواده نمایندگی دارد در یک دعوی فقط علیه پدر یا هر شخصی که مکلف به نفقه است طرح‬
‫دعوی کند‪ -4 .‬مورد مذکور در ماده ‪ 276‬الیحه اصالحی قانون تجارت یعنی سهام داران دارای حداقل یک پنجم سرمایه شرکت در صورت تخلف یا تقصیر‬
‫مدیران‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶‬قانون حمایت خانواده ‪:‬‬
‫«مادر یا هر شخصی که حضانت طفل یا نگهداری شخص محجور را به اقتضاء ضرورت بر عهده دارد حق اقامه دعوی برای مطالبه نفقه طفل یا محجور را‬
‫نیز دارد‪ .‬در این صورت دادگاه باید در ابتدا ادعای ضرورت را بررسی کند‪».‬‬
‫ماده‪۲۷۶‬الیحه اصالحی قانون تجارت ‪:‬‬
‫«شخص یا اشخاص که مجموع سهام آنها حداقل یک پنجم مجموع سهام شرکت باشد می توانند در صورت تخلف یا تقصیر رئیس و اعضای هیات مدیره‬
‫یا مدیر عامل به نام و از طرف شرکت و به هزینه خود علیه رئیس یا تمام یا بعضی از اعضای هیأت مدیره و مدیر عامل اقامه دعوی نمایند و جبران کلیه‬
‫خسارات وارده به شرکت را از آن ها مطالبه کنند در صورت محکومیت رئیس یا هر یک از اعضای هیأت مدیره یا مدیر عامل به جبران خسارات شرکت و‬
‫پرداخت هزینه دادرسی حکم به نفع شرکت اجرا و هزی نه ای که از طرف اقامه کننده دعوی پرداخت شده از مبلغ محکوم به وی مسترد خواهد شد‪ .‬در‬
‫صورت محکومیت اقامه کنندگان دعوا‪ ،‬پرداخت کلیه هزینه ها و خسارات به عهده آنان است‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬وصی نماینده ایقاعی است مانند متولی که تعیین او توسط واقف بوده است نه قانون (این مورد اختالفی است)‬
‫‪ .۲‬نمایندگی قضایی ‪ -1 :‬قیم ‪ -2‬امین ‪:‬‬
‫الف) در مواردی دادگاه برای شخص امین تعیین می کند مثالً برای غائب مفقود االثر‪،‬‬

‫ب) امین جنین ‪ :‬فردی فوت می کند فرزندی دارد یک جنین ‪ 5‬ماهه است‪ ،‬ورثه می خواهند تکلیف اموال را مشخص کنند در این مورد باید منافع جنین‬
‫حفظ شود به همین دلیل امین تعیین می شود‪.‬‬
‫ج) امین شخص عاجز (ناتوان)‬
‫‪ .۳‬نمایندگی قراردادی ‪ :‬ناشی از یک عقد است مانند وکالت‪ .‬نمایندگی حقوقی نیز نمایندگی قراردادی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما وکیل یا نماینده حقوقی یک وزارتخانه باشید نمایندگی شما قراردادی است اما اگر رئیس یا وزیر آن نهاد عمومی باشید در این صورت‬
‫نمایندگی شما قانونی است‪.‬‬
‫‪ .۴‬نمایندگی ایقاعی ‪ :‬یک شباهت به نمایندگی قانونی و قضایی دارد و یک شباهت هم به نمایندگی قراردادی دارد‪ .‬در نمایندگی ایقاعی یک نفر تصمیم‬
‫می گیرد و شخص ملزم به تبعیت و تکلیف است و در نمایندگی ایقاعی هم یک شخص(واقف‪ ،‬موصی) تصمیم می گیرد اما متولی یا وصی حق رد دارند‬
‫اما پدر و جد پدری در نمایندگی قانونی حق رد ندارند‪.‬‬
‫جلسه هشتاد و سوم‬

‫ایراد امر مختوم ‪ :‬از نظر مفهوم‪ ،‬ایراد امر مختوم یا امر قضاوت شده یا قضیه محکوم بها‪ ،‬هر سه اصطالح به یک معنا است و به بیان اصولی این سه مفهوم‬
‫با هم مترادف هستند و رابطه آنها با هم ترادف می باشد‪ .‬قضیه محکوم بها یعنی قضیه و مسئله ای که مورد حکم قرار گرفته است‪ .‬امر مختوم هم یعنی‬
‫امری که خاتمه و پایان یافته‪.‬‬
‫اعتبار امر مختوم ‪ :‬هدف در رسیدگی قضایی احقاق حق‪ ،‬اجرای عدالت و ‪ ...‬می باشد اما یکی از این هدف ها بسیار مهمتر است که آن پایان و فیصله‬
‫اختالف می باشد‪ .‬اگر نسبت به یک دعوی که رسیدگی شده دوباره امکان طرح وجود داشته باشد و شخص محکوم بتواند دوباره طرح دعوی کند دیگر‬
‫فیصله اختالف معنایی نخواهد داشت‪ .‬به جهت تحقق همین هدف این قاعده مقرر شده که به دعوی تنها یکبار رسیدگی شود و اگر در یک مرجع به یک‬
‫نزاع و دعوی و اختالف رسیدگی شد و دوباره در همان دادگاه یا دادگاه دیگر مطرح شد این دعوی رد خواهد شد حتی اگر دادگاه بعدی نظر و رای دادگاه‬
‫اول را غلط بداند و حتی اگر دعوی دوباره در همان دادگاه طرح شد و قاضی نظر قبلی خود را اشتباه بداند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد قضیه محکوم بها یا امر مختوم یا امر قضاوت شده به چه معنا است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بدین معنا است که به دعوایی که قبال رسیدگی شده و حکم قطعی یا قرار سقوط دعوی صادر شده است امکان رسیدگی مجدد وجود ندارد‪.‬‬
‫شرایط ایراد امر مختوم ‪ :‬هر جایی که قبال به یک دعوی رسیدگی شده باشد اعتبار امر مختوم دارد؛ در همه ایرادات یکسری شرایط وجود دارد که ایراد‬
‫امر مختوم هم دارای شرایط خود است‪.‬‬
‫‪ .۱‬وحدت مادی و حقوقی موضوع ‪ :‬وحدت موضوع هم مادی و هم حقوقی اولین و مهمترین شرط می باشد‪ .‬وحدت موضوع مادی یعنی خواسته یک‬
‫مورد باشد مانند یک ملک خاص‪ .‬شما در مدنی آموخته اید که حقوق با هم قابل جمع هستند‪ .‬برای مثال در یک ملک حق مالکیت عین و حق مالکیت‬
‫منافع‪ ،‬حق ارتفاق و حق انتفاع وجود دارد و می تواند هر کدام برای یک شخص باشد‪ .‬صرف وحدت موضوع مادی کافی نمی باشد بلکه باید وحدت موضوع‬
‫حقوقی هم وجود داشته باشد‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬اگر فقط وحدت مادی باشد و وحدت حقوقی نباشد اعتبار امر مختومه هم وجود نخواهد داشت‪.‬‬
‫‪191‬‬
‫مثال ‪ :‬شما در یک ملک دعوای حق انتفاع مطرح می کنید؛ دعوای شما مورد رسیدگی قرار می گیرد و محکوم به بی حقی می شوید؛ شما نزد یک وکیل‬
‫یا مشاور می روید که به شما می گوید حق مورد نظر شما حق ارتفاق است؛ دوباره شما نسبت به همان ملک دعوی حق ارتفاق مطرح می کنید که ایراد‬
‫ا مر مختوم وارد نیست چون با وجود وحدت موضوع مادی‪ ،‬وحدت موضوع حقوقی موجود نیست‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما اجرت المثل خرابی سقف یک ملک را بخواهید و سپس اجرت المثل آسیب هایی که به دیوار وارد شده است را بخواهید با ایراد امر مختوم‬
‫مواجه نمی شوید چون وحدت حقوقی ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر یک ملک را برای دو سال اجاره داده باشید و نسبت به اجاره سال اول حکم قطعی گرفته باشید و سپس نسبت به اجاره سال دوم طرح دعوی‬
‫کنید همینطور با ایراد امر مختوم مواجه نخواهید شد‪.‬‬
‫‪ .۲‬وحدت سبب ‪ :‬شما هر حقی دارید یک منشاء و مبنا دارد؛ این منشا و مبنا و سبب حق در نظام های حقوقی کمی متفاوت است اما اجماالً منشاء حق‬
‫یا از طریق قانون یا عمل حقوقی (ایقاع و قرارداد) و یا واقعه حقوقی می باشد‪ .‬برای آنکه ایراد امر مختوم وارد باشد باید عالوه بر وحدت مادی و حقوقی‬
‫موضوع دعوی‪ ،‬سبب هم یکی باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر شما از من مطالبه ‪ 100‬میلیون وجه کرده باشید که سبب آن عمل حقوقی قرارداد بیع باشد و حکم قطعی شود و در قدم بعد شما دوباره صد‬
‫میلیون به دلیل اتالف مورد معامله بخواهید با ایراد امر مختوم مواجه نخواهید شد چون با وجود اینکه موضوع دو دعوی یکی هستند اما اولی عمل حقوقی‬
‫بیع بوده است و د ومی واقعه حقوقی اتالف؛ یعنی منشاء و سبب دو دعوی با هم متفاوت هستند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر یک حکم در شرع باشد ما آن را در همان دسته قانون در نظر میگیریم چون احکام شرعی وارد قانون شده و الزم الرعایه می باشند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما می دانید که حق ارتفاع یا طبیعی است و یا قراردادی؛ حق ارتفاق طبیعی یعنی از قدیم االیام و بدون سابقه مشخص‪ ،‬شخصی در ملک شخص‬
‫دیگر حق عبور داشته است‪ .‬شما یک ملک دارید و من نسبت به آن اقامه حق ارتفاق کرده ام و نسبت به آن محکوم شده ام‪ .‬پس از محکومیت من یک‬
‫قرارداد میبندیم که من در ملک شما حق ارتفاق داشت ه باشم؛ این بار شما اجازه عبور از ملک خود را به من نمی دهید و من دوباره همین دعوی را طرح‬
‫می کنم اما این دفعه من در دعوی پیروز میشوم و ایراد امر مختوم وارد نیست چون منشاء اولی ارتفاق طبیعی و منشاء دومی ارتفاق قراردادی است‪.‬‬
‫‪ .۳‬وحدت اصحاب دعوی ‪ :‬خواهان و خوا نده دعوای جدید باید دقیقا همان خواهان و خوانده دعوای قبلی باشند تا بتوان ایراد امر مختوم را وارد کرد‪.‬‬
‫هرجا قائم مقام طرفین دعوی طرح دعوی کنند اینها هم در حکم طرفین دعوی می باشد‪.‬‬
‫‪ .۴‬صدور حکم قطعی یا قرار سقوط دعوی ‪ :‬اگر نسبت به دعوای اول حکم قطعی یا قرار سقوط دعوی صادر نشده باشد؛ یعنی همچنان دعوای اول در‬
‫جریان رسیدگی باشد و اگر هر کدام از قرار ها غیر از قرار سقوط دعوی صادر شود دیگر امکان استناد به ایراد امر مختوم نیست‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر خواهان اهلیت نداشته باشد یا دادخواست درست تنظیم نشده باشد و به همین دلیل ابطال شده باشد یا دعوی رد شده باشد و سپس خواهان‬
‫این ایرادات را رفع کرده باشد و دوباره طرح دعوی کند به این دعوی رسیدگی خواهد شد و ایراد امر مخدوم وارد نمی شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬از زمان طرح دعوی تا زمان صدور حکم قطعی ایرادی که میتوان وارد کرد ایراد امر مطروحه است اما پس از صدور حکم قطعی ایراد امر مختوم‬
‫وارد میشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شرایط وارد بودن ایراد امر مختوم چیست؟ ‪ /‬با اجتماع چه شرایطی ایراد امر مختوم وارد و صحیح است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬سه شرط الزم است؛‬

‫اول ‪ :‬جهت وارد بودن ایراد امر مختوم وحدت موضوع الزم است؛ هم وحدت مادی و فیزیکی و هم وحدت حقوقی‪ .‬اگر نسبت به یک ملک ابتدا حق انتفاع‬
‫موضوع دعوی قرار گیرد و نسبت به آن حکم قطعی صادر شود سپس حق ارتفاع مطرح گردد ایراد امر مختوم وارد نخواهد بود چرا که وحدت فیزیکی‬
‫وجود دارد اما وحدت حقوقی وجود ندارد‪.‬‬
‫دوم ‪ :‬وحدت سبب که به سبب‪ ،‬منشاء یا مبنا هم گفته می شود‪ .‬منشاء حقوق یا قانون است یا عمل حقوقی و یا واقعه حقوقی؛ اگر موضوع وحدت مادی‬
‫و حقوقی داشته باشد اما منشأ حق متفاوت باشد ایراد امر مختوم وارد نخواهد شد‪.‬‬
‫سوم ‪ :‬شرط سوم وحدت اصحاب دعوی می باشد یعنی خواهان و خوانده و دعوی یکسان باشند؛ قائم مقام عام (ورثه) و قائم مقام خاص (منتقل علیه) و‬
‫تاجر ورشکسته در حکم طرف دعوی هستند‪.‬‬
‫جلسه هشتاد و چهارم‬

‫احکام و قرارهای دارای اعتبار امر مختوم ‪ :‬احکام قطعی و قرار سقوط دعوی از مراجع دادگستری و همینطور آراء سایر مراجع اگر در صالحیت آنها‬
‫باشد دارای اعتبار امر مختوم هستند ‪ .‬ما یک سری مراجع قضایی داریم و یک سری مراجع غیر قضایی مانند هیئت تشخیص‪ ،‬هیئت تجدید نظر و هیئت‬
‫حل اختالف در حوزه بیمه و مالیات و ‪ . ...‬در مراجع قضایی حکمی که در نتیجه ورود به ماهیت صادر شده یا قرار سقوط دعوی دارای اعتبار امر مختوم‬
‫هستند‪ .‬در مور د مراجع غیر قضایی برای مثال هیئت تشخیص اگر نظر این هیئت در حوزه صالحیت خودش باشد دارای اعتبار امر مختوم است در غیر‬
‫این صورت این طور نیست‪.‬‬
‫قرار سقوط دعوی ‪ :‬این قرار قویترین قرار ها می باشد چرا که ریشه حق شما را برای تظلم خواهی می زند و دیگر امکان اقامه دعوی برای شما باقی نمی‬
‫ماند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه احکام و قرارهایی دارای اعتبار امر مختوم هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬همه احکام قطعی یعنی احکامی که قابلیت شکایت عادی از آن وجود ندارد یعنی احکامی که قابل واخواهی و تجدید نظر خواهی نیستند اعتبار‬
‫امر مختوم دارد به عالوه فقط قرار سقوط دعوی اعتبار امر مختوم دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا آراء مراجع غیر دادگستری هم دارای اعتبار امر مختوم است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر در دامنه صالحیت ذاتی آنان باشد واجد اعتبار امر مختوم است‪.‬‬
‫اعتبار تصمیمات اداری ‪ :‬شما می دانید که دادگاه ها یکسری تصمیمات اداری هم دارد که نه حکم است و نه قرار؛ این تصمیمات دارای اعتبار امر مختوم‬
‫نمی باشد‪.‬‬
‫اعتبار گزارش اصالحی ‪ :‬در مبحث صلح و سازش‪ ،‬گزارش اصالحی را مورد بررسی قرار دادیم؛ گفتیم که سازش یا دفتر اسناد تنظیم می شود و یا سازش‬
‫نامه عادی تنظیم می شود و طرفین در دادگاه به این موضوع قرا ر می کنند و یا در دادگاه انجام میشود‪ .‬اگر سازش در دادگاه انجام شود قاضی نقش‬
‫سردفتر را خواهد داشت و شرایط و مفاد عقد صلح را تنظیم میکند؛ در نتیجه گزارش اصالحی دادگاه رای نیست و اعتبار امر مختوم ندارد‪.‬‬
‫‪193‬‬
‫نکته ‪ :‬دقت کنید زمانی که سازش انجام میشود دادگاه در نتیج ه آن قرار سقوط دعوی را صادر میکند؛ در این صورت این قرار دارای اعتبار امر مختوم‬
‫تاثیر تنظیم صلح نامه ‪ :‬اگر قرار سقوط دعوی صادر نشده باشد یا طرفین در دفترخانه صلح نامه تنظیم کرده باشند‪ ،‬امکان طرح دعوی مجدد برای‬
‫طرفین وجود ندارد اما اعتبار امر مخت وم هم وجود ندارد؛ در اینجا ایرادی که به دعوی وارد می شود عدم ذی نفعی خواهان است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من و خانم رهروان بر سر یک ملک با هم دعوی داریم؛ در دادگاه ما با هم سازش می کنیم و گزارش اصالحی تنظیم میشود‪ .‬این گزارش اصالحی‬
‫اعتبار امر مختومه ندارد اما من که این دعوی را مطرح کردم هم نمی توانم دوباره آن را طرح کنم‪ .‬به فرض اینکه مفاد صلح نامه رعایت شده باشد و من‬
‫دوباره دعوی طرح کنم دادگاه دعوای من را به دلیل ایراد اعتبار امر مختوم رد نمی کند اما ایراد عدم ذی نفعی خواهان وارد است چون این دعوی و‬
‫اختالف در قالب صلح نامه و سازش رفع شده است و حق قبلی به دلیل صلح نامه ساقط شده و باید مطابق صلح نامه اقدام شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه تصمیماتی فاقد اعتبار امر مختوم است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تصمیمات اداری دادگاه ها فاقد اعتبار امر مختوم است به عالوه تصمیمات دادگاه ها در زمینه امور غیر ترافعی (حسبی) دارای اعتبار امر مختوم‬
‫می باشد مانند نصب قیم؛ به عالوه گرچه گزارش اصالحی از اعتبار امر مختوم و قضیه محکوم بها برخوردار نیست لکن تا زمانی که صلح نامه استوار است‬
‫و مطابق مقررات قانون مدنی با صلح یا بطالن مواجه نشده امکان اقامه دعوای مجدد نخواهد بود زیرا گرچه ایراد امر مختوم وارد نیست لکن ایراد ذینفع‬
‫نبودن خواهان وارد است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر یکی از حقوق راجع به ملکی محل اختالف باشد و ملک موضوع دعوی مورد معامله قرار گیرد آیا حکم صادره نسبت به خریدار هم اعتبار امر‬
‫مختوم دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بستگی به زمان معامله دارد؛ اگر ان تقال ملک پیش از صدور حکم قطعی باشد خیر در برابر خریدار اعتبار امر مختوم وجود ندارد ولی اگر پس از‬
‫صدور حکم قطعی باشد واجد اعتبار امر مختوم است‪ .‬اگر دعوای طاری رخ داده باشد ورود ثالث و جلب ثالث یعنی خریدار به موجب ورود ثالث و جلب‬
‫ثالث طرف دعوی قرار گرفته باشد نسبت آن به اعتبار امر مختوم خواهد بود فارغ از زمان معامله‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من و آقای قربانپور یک معامله با هم بر روی یک ملک انجام میدهیم؛ قبل از انجام این معامله یک نفر با من طرح دعوایی نسبت به یکی از حقوق‬
‫بر روی این ملک داشته است یعنی پیش از معامله من با آقای قر بانپور این زمین موضوع یک دعوی بوده است که نهایتاً منجر به یک حکم قطعی شده‪.‬‬
‫پس یک حکم قطعی داریم که خوانده من هستم و آقای قربانپور هم خریدار ملک می باشند‪ .‬آقای قربانپور منتقل له میشوند و قائم مقام خاص خواهند‬
‫بود‪ .‬این دعوی که بین من و خواهان بوده است نسبت به آقای قربانپور در برخی موا رد دارای اعتبار امر مختوم می باشد چون آقای قربانپور قائم مقام خاص‬
‫من هستند اما در برخی موارد اینطور نیست‪ .‬اگر انتقال ملک بعد از صدور حکم باشد اعتبار امر مختوم دارد اما اگر پیش از این که حکم قطعی صادر شود‬
‫من ملک را فروخته باشم و آق ای قربانپور هم جلب نشده و وارد دعوی هم نشده باشد و حاال موضوع دعوی در میانه دعوی و پیش از صدور حکم قطعی‬
‫منتقل شده باشد‪ ،‬این دعوی اعتبار امر مختوم ندارد‪.‬‬
‫تکلیف پرونده در دادگاه تجدیدنظر ‪ :‬در ابتدای بحث ایراد امر مطروحه گفتیم که این ایراد زمانی وارد است که دعوای دیگر در یک شعبه هم عرض‬
‫مطرح باشد یعنی اگر شما در دادگاه عمومی طرح دعوی کرده اید همین دعوی در یک دادگاه عمومی دیگر مطرح باشد اما اگر در دادگاه عالی باشد مانند‬
‫دادگاه تجدید نظر شما نمی توانید ایراد امر مطروحه را وارد کنید؛ امکان وارد کردن ایراد امر مختوم هم وجود ندارد چون هنوز حکم قطعی نشده است‪.‬‬
‫در این صورت قرار توقیف دادرسی صادر می شود و تا زمانی که تعیین تکلیف در دادگاه تجدید نظر صورت بگیرد حکم یا قرار صادر نمی شود‪ .‬در حالت‬
‫اول رایی که از دادگاه تجدید نظر صادر میشود یک حکم قطعی و یا قرار سقوط دعوی است که ایراد امر مختوم به دعوی دوم وارد می شود؛ در حالت دوم‬
‫دادگاه تجدیدنظر نسبت به آن دعوی حکم یا قرار سقوط دعوی صادر نمی کند بلکه یک قرار دیگر صادر می کند‪ ،‬در این صورت باید رسیدگی انجام شود‬
‫چون رای قبلی دارای اعتبار امر مختوم نمی باشد‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬اگر دعوای بین دو طرف مطرح گردد که همان دعوی با همان موضوع و با همان مبنا و بین همان اصحاب دعوی قبل از مطرح شده و هم اکنون‬
‫در مرجع تجدیدنظر است تکلیف دادگاه چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ایراد امر مطروحه وارد نیست زیرا شرط ایراد امر مطروحه هم عرض بودن دادگاه ها است؛ در فرض مسئله یک دادگاه عالی و دادگاه دیگر تالی‬
‫است و از سوی دیگر ایراد امر مختوم هم وارد نیست زیرا حکم قطعی یا قرار سقوط دعوی صادر نشده است‪ .‬دادگاه باید قرار توقیف دادرسی صادر نماید و‬
‫منتظر نتیجه رسیدگی در دادگاه تجدیدنظر بماند‪ .‬پس از تعیین تکلیف در دادگاه تجدید نظر و صدور رای آن یکی از دو قرار صادر خواهد شد؛ اگر مرجع‬
‫تجدیدنظر حکم یا قرار سقوط دعوی صادر کنند دادگاه بدوی قرار رد دعوی صادر خواهد کرد مستند به ایراد امر مختوم و اگر رای مرجع تجدیدنظر قراری‬
‫غیر از قرار سقوط دعوی باشد که فاقد اعتبار امر مختوم هستند دادگاه بدوی رسیدگی را از توقیف خارج و به جریان می اندازد‪.‬‬
‫جلسه هشتاد و پنجم‬

‫ایراد عدم ترتب اثر قانونی بر دعوی ‪:‬‬
‫مثال ‪ :‬رأیی که صادر شد مبنی بر الزام کانون وکال و مرکز وکال بر برگزاری آزمون و مرکز وکال و کانون وکال ناچاراً در سال ‪ 1402‬باید چهار آزمون برگزار‬
‫کنند که دو آزمون معوقه آن مربوط به سال ‪ 1401‬می باشد و دو آزمون آن جریانی سال‪ 1401‬است‪.‬‬
‫عقود عینی بدون قبض ‪ :‬اگر نسبت به عقود عینی پیش از قبض دعوایی مطرح شود که در این مورد نیز فاقد اثر قانونی است؛ یعنی اگر دادگاه احراز‬
‫کند عقد هبه بوده ایجاب و قبول به وقوع پیوسته است اما قبض واقع نشده است عقد اثر قانونی ندارد‪.‬‬
‫اخذ سهم االرث زوجه از ملک ‪ :‬زوجه یک شخص متوفی خواهان است‪ ،‬سای ر ورثه (فرزندان و پدرو مادر متوفی) خوانده هستند‪ .‬خواسته خلع ید از یک‬
‫باب آپارتمان است‪ .‬در بحث ارث زوجه از ملک ارث نمی برد بلکه از قیمت آن ارث می برد‪ ،‬ملک وثیقه پرداخت سهم االرث زوجه است که اگر ورثه‬
‫نپرداختند می تواند از دادگاه درخواست کند که ملک فروخته شود و سهم االرث خود را دریافت کند‪ .‬در این مورد ایراد عدم ترتب اثر قانونی وجود ندارد‬
‫چون اگر دادگاه حکم دهد به یک چهارم‪ ،‬اثر قانونی دارد‪ .‬اما ذینفع نیست یعنی اگر یک چهارم آپارتمان مستقیماً مطالبه کرد یا دعوای خلع ید مطرح‬
‫کرد این دعوی رد می شود مستند به این که ذینفع نمی باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر زوجه متوفی علیه سایر ورثه طرح دعوی نماید جهت خلع ید از یک ملک آیا دعوای از او پذیرفته می شود یا خیر؟ مستند به چه ایرادی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار رد دعوی صادر می شود مستند به عدم نفع زوجه (خواهان) زیرا زوجه از عین ملک ارث نمی برد از قیمت آن ارث می برد البته که عین ملک‬
‫وثیقه قانونی سهم االرث او است‪ ،‬در این فرض ایراد عدم ترتب اثر قانونی وارد نیست‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬خانمی ازدواج موقت کرده است و از دادگاه درخواست حکم به صحت عقد موقت کرده است که بعد زوج الزام شود به ثبت نکاح؛ دادگاه خواسته‬
‫الزام به ثبت ازدواج موقت را رد می کند چون مطابق قانون حمایت خانواده الزامی به ثبت ازدواج موقت نیست جزء در سه مورد ‪ -1 :‬دو طرف توافق کرده‬
‫باشند ‪ -2‬بارداری زوجه ‪ -3‬زوجه شرط کرده باشد‪ .‬در صورت فقدان این سه شرط دعوی رد می شود‪ .‬چون بر فرض این که همسر (زوجه) این مرد باشد‬
‫زوج ملزم به ثبت نمی باشد اثر قانونی ندارد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬ایراد عدم ترتب اثر قانونی بدین معنا است که بر فرض صحت ادعا و اثبات و احراز آن‪ ،‬اثر قانونی وجود ندارد مثل تحقق ایجاب و قبول در عقود‬
‫عینی بدون قبض یا اثبات تحقق نکاح موقت جهت ثبت آن در غیر از شرایط سه گانه‪.‬‬
‫‪195‬‬
‫جلسه هشتاد و ششم‬

‫ایراد عدم مشروعیت موضوع دعوی ‪ :‬اگر موضوع دعوا‪ 20‬کیلوگرم مواد مخدر یا تعدادی دیش ماهواره یا هر کاالی قاچاقی‪ ،‬هر خواسته غیرقانونی‬
‫باشد‪ ،‬موضوع دعوی نامشروع است و بند ‪ 8‬ماده‪ 84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬برآن تطبیق می کند و مستند به ای راد عدم مشروعیت دعوی قرار رد دعوی صادر می شود‪.‬‬
‫تفاوت نامشروع بودن موضوع و نامشروع بودن جهت ‪ :‬مثال هایی را برای خواسته نامشروع گفتیم؛ در برخی موارد خواسته مشروع اما جهت نامشروع‬
‫است؛ شما از شخصی ‪ 500‬میلیون تومان پول طلب دارید این خواسته شما مشروع است اما جهت خواسته چیست؟ واقعه حقوقی یا عمل حقوقی است؟‬
‫برای مثال جهت آن قمار است‪ .‬در این مورد موضوع دعوی مشروع است اما جهت آن نامشروع است؛ علت و منشائی که شخص این موضوع را حق خودش‬
‫می داند و مطالبه می کند نامشروع است؛ اگر جهت خواسته قمار یا ربا باشد خواسته نامشروع است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من از شما دویست میلیون تومان بخواهم به این دلیل که سود پول است و بگویم به این خا طر که به شما دو میلیارد داده ام و این دویست‬
‫میلیون تومان سود پولش است موضوع مشروع است اما جهت نامشروع است‪.‬‬
‫مطالبه وجهی که به سبب نامشروع پرداخت شده ‪ :‬من به شما دویست میلیون تومان به عنوان سود دو میلیارد داده ام بعد متوجه می شوم ربا است‬
‫و دویست میلیون را از شما مطالبه می کنم اما شما آن را بر نمی گردانید؛ در نتیجه من دادخواست مطالبه وجه ثبت می کنم و بیان می کنم دویست‬
‫میلیون تومان را اشتباهی پرداخت کرده ام‪ .‬آیا این دویست میلیون تومان که بابت ربا یا قمار پرداخت شده می توان مطالبه کرد؟ چون مالی که نباید‬
‫پرداخت می شده به جهت نامشروع پرداخت شده است حاال می توان آن را مطالبه کرد؛ در واقع هر پرداختی که به اشتباه انجام شده باشد تحت عنوان‬
‫ایفاء ناروا قابل مطالبه است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد عدم مشروعیت موضوع دعوی یعنی چه؟ و چه زمانی وارد است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬زمانی که خواسته دعوی که موضوع دعوی هم گفته می شود مال (مواد مخدر‪ ،‬کاال قاچاق و‪ )...‬یا عملی نامشروع (الزام به ارتباط بدون رابطه‬
‫زوجیت) باشد ایراد نامشروع بودن موضوع وارد است و قرار صادره در چنین حالتی رد دعوی خواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا نامشروع بودن موضوع دعوی با نامشروع بودن جهت دعوی متفاوت است؟ یا به یک معنا است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬این دو متمایز و متفاوت هستند؛ نامشروع بودن موضوع زمانی است که اصل خواسته در دادخواست غیر قانونی است مثالً مطالبه مواد مخدر است‬
‫اما نامشروع بودن جهت زمانی است که اصل خواسته مشروع است لکن مبنا و منشا خواسته نامشروع است مثل ‪ 200‬میلیون پولی که به جهت برنده شدن‬
‫در شرط بندی مطالبه گردد‪ .‬پول به عنوان خواسته مشروع است اما جهت آن که شرط بندی است نامشروع است‪ ،‬اگر جهت نامشروع باشد قرار صادره‬
‫عدم استماع دعوی خواهد بود نه رد دعوا‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر جهت خواسته ایی نامشروع باشد و علی رغم نامشروع بودن شخص پرداخت نماید یعنی تعهد نامشروع را ایفا نماید مثالً ‪ 100‬میلیون به عنوان‬
‫سود ربا یا پاداش برنده شدن در قمار پرداخت نماید پس از پرداخت حق مطالبه و عودت خواهد داشت یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬حق مطالبه خواهد داشت از باب ایفا ناروا زیرا پرداخت ناروا بوده است‪.‬‬
‫تعهد طبیعی ‪ :‬تعهدی است که مشروع است مانند نفقه معوقه اقارب یعنی اگر پرداخت کرد دیگر نمی تواند پس بگیرد‪ .‬وقتی دینی مشمول مرور زمان‬
‫می شود یعنی قانوناً حق مطالبه وجود ندارد الزام قانونی برداشته می شود تعهد وجود دارد‪ .‬حال اگر شخصی خودش داوطلبانه پرداخت کرد دیگر نمی‬
‫تواند مطالبه کند‪ .‬همین مورد را مقایسه کنید با موردی که جهت نامشروع بوده است؛ در دین طبیعی می تواند نپردازد و دادگاه هم الزام نمی کند و در‬

‫جهت نامشروع هم می تواند نپردازد و دادگاه الزام نمی کند اما اگر در هر دو مورد پرداخت کرد در دین طبیعی نمی تواند مطالبه کند ولی در جهت‬
‫نامشروع می تواند مطالبه کند و دادگاه حکم به عودت می دهد مستند به ایفا ناروا‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر نامشروع بودن موضوع دعوی در ابتدا مشخص باشد یا ایراد شود قرار رد دعوی صادر می شود اما اگر پس از رسیدگی ماهوی معلوم گردد حکم‬
‫بر بی حقی صادر خواهد شد‪.‬‬
‫ایراد عدم جزمیت ‪ :‬جزم یعنی قطعیت‬
‫مثال ‪ :‬شخصی یک ماشین خریده بعد متوجه می شود که خیار عیب دارد و می تواند معامله را فسخ کند یا فسخ نکند و ارش بگیرد؛ این شخص خواسته‬
‫خود را مردد می گذارد به این صورت که ‪ 50‬میلیون تومان ارش یا ‪ 500‬میلیون تومان ثمن معامله؛ در واقع به صورت قطعی خواسته خود را مطرح نمی‬
‫کند که اگر در خواسته جزمیت و قطعیت وجود نداشته باشد ایراد بند ‪ 9‬ماده ‪ 84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬وارد است و قرار رد دعوی صادر می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد عدم جزمیت به چه معنا است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خواسته خواهان باید مشخص‪ ،‬قطعی‪ ،‬بدون تردید و مردد بودن باشد؛ در نتیجه اگر خواسته بین دو یا چند چیز مردد باشد قرار صادره رد دعوی‬
‫و ایراد وارده ایراد عدم جزمیت است‪.‬‬
‫ارتباط با ماده ‪ ۵۹۴‬قانون مدنی ‪ :‬عده ای از مدرسین حقوق گفته اند ماده ‪ 594‬قانون مدنی استثنایی بر بند ‪ 9‬ماده‪84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م است‪ .‬اگر قناتی باشد و‬
‫در قنات خرابی ایجاد شود و توافقی بین شرکا حاصل نشود‪ ،‬دادگاه شرکای متضرر را مجبور می کند هزینه بپردازند یا سهم خود را بفروشند و یا در تعمیر‬
‫مشارکت کنند؛ به هر حال این ماده یک استثنا است ام ا به نظر استاد موالیی این یک استثنا نیست چون ماده ‪ 594‬قانون مدنی این تخییر را به حاکم‬
‫داده است نه خواهان؛ یعنی خواهان نمی تواند خواسته خودش را مردد کند‪ .‬خواهان باید خواسته جزم و مشخصی داشته باشد و حاکم می تواند بنابر‬
‫شرایطی که تشخیص می دهد یکی از این موارد را انتخاب کند‪ .‬در نتیجه در ماده ‪ 594‬قانون مدنی خواهان تخییری ندارد و واجب تخییری برای قاضی‬
‫است‪ .‬مشابه این مورد در قانون مدنی وجود دارد‪ .‬شخص الف از شخص ب ‪ 200‬میلیون تومان مطالبه دارد الف باید ‪ 200‬میلیون تومان خود را با جزمیت‬
‫مطالبه کند نمی تواند از دادگاه بخواهد که به شخص ب مهلت بدهد یا قرار اقساط تنظیم کند اگر از دادگاه مطالبه می کند باید با جزمیت مطالبه کند و‬
‫نمی تواند مردد باشد؛ دادگاه در حکم خودش با در نظر گرفتن شرایط مالی شخص ب ممکن است قرار اقساط بدهد یا مهلت عادالنه ای بدهد ولی این‬
‫تخییر برای دادگاه است‪.‬‬
‫ماده‪ ۵۹۴‬قانون مدنی ‪:‬‬
‫« هر گاه قنات مشترک یا امثال آن خرابی پیدا کرده و محتاج به تنقیه یا تعمیر شود و یک یا چند نفر از شرکاء بر ضرر شریک یا شرکاء دیگر از شرکت‬
‫در تنقیه یا تعمیر امتناع نمایند شریک یا شرکاء متضرر می توانند بحاکم رجوع نمایند در این صورت اگر ملک قابل تقسیم نباشد حاکم می تواند برای قلع‬
‫ماده نزاع و دفع ضرر شریک ممتنع را به اقتضای موقع به شرکت در تنقیه یا تعمیر یا اجاره یا بیع سهم خود اجبار کند‪».‬‬
‫جلسه هشتاد و هفتم‬

‫ایراد عدم ذی نفعی خواهان ‪ :‬خواهان باید دارای نفع باشد؛ ذی یعنی دارای‪ .‬این که خواهان ذینفع هست یا نیست باید در ابتدای دعوی توسط قاضی‬
‫رسیدگی شود و خوانده هم می تواند به این موضوع ایراد وارد کند چون باید شرایط اقامه دعوی موجود باشد و وجود نفع مشروع مستقیم قانونی برای‬
‫خواهان در جرگه شرایط دعوی است‪.‬‬
‫‪197‬‬
‫تفاوت ذی نفعی و ذی حقی ‪ :‬ذی نفع یعنی اینکه شخص اگر پیروز دعوی باشد سودی ببرد و ذی حق یعنی این که حق به او داده میشود و محکوم له‬
‫خواهد بود‪ .‬ذینفع بودن در ابتدا مورد رسیدگی قرار می گیرد اما ذی حق بودن در انتهای رسیدگی با صدور حکم مشخص میشود‪.‬‬
‫تشخیص ذی نفع بودن ‪ :‬برای اینکه بتوانیم ذینفع بودن را تشخیص بدهیم فرض را بر ذی حق بودن میگذاریم‪ .‬پس اگر شما دادرس باشید و بخواهید‬
‫ذینفع بودن را تشخیص دهید باید این سوال را بپرسید که «بر فرض ذی حق بودن این شخص آیا نفع مستقیم و مشروع و قانونی به این شخص خواهد‬
‫ر سید یا نه؟» در این صورت بر فرض پیروزی اگر سودی به او برسد ذینفع خواهد بود اما اگر شخص ذینفع در دعوی نباشد این دعوی رد خواهد شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ذینفع نبودن خواهان یعنی چه و ضمانت اجرای آن چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ذینفع بودن خواهان یکی از شرایط اقامه دعوی است که دادرس بایستی رأساً مورد توجه قرار دهد و به عالوه خوانده هم می تواند ایراد نماید‪.‬‬
‫ضمانت اجرای ذینفع نبودن قرار رد دعوی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬چند مثال برای ایراد عدم ذی نفعی خواهان ‪:‬‬
‫‪ . 1‬من یک سند تجاری از شخصی دارم که وضعیت مالی او اصال مناسب نیست و به همین دلیل‪ ،‬زودتر از سررسید اقامه دعوی مطالبه وجه می کنم اما‬
‫این دعوی رد میشود چون من ذینفع نیستم؛ در اینجا من ذینفع نیستم چون نفع حال و فوری ندارم‪.‬‬
‫‪ . 2‬شما به شخصی بدهی دارید و طرف دعوی قرار میگیرید وقتی وارد دادگاه می شوید می بینید که خواهان این دعوی ورثه هستند در صورتی که هنوز‬
‫خود طلبکار در قید حیات می باشد؛ اینجا هم قرار رد دعوی صادر می شود چون این اشخاص هنوز ذینفع مستقیم نیستند و تنها در صورتی که پدر ایشان‬
‫فوت کند حق اقامه دعوی خواهند داشت‪.‬‬
‫‪ . 3‬در صورتی که نماینده یک شخص حقوقی علیه شخصی اقامه دعوی کند در صورتی که می بایست از جانب شخص حقوقی اقامه دعوی کند این دعوی‬
‫رد خواهد شد چون این وکیل یا مدیرعامل ذینفع نیستند‪.‬‬
‫ایراد طرح دعوی خارج از موعد قانونی ‪ :‬یک اصطالح موعد قانونی داریم و یک اصطالح مرور زمان؛ بحث مرور زمان در مباحث کیفری حقوق جزا و‬
‫آیین دادرسی کیفری مطرح می شود که ش ما کامالً با آن آشنا هستید و در برخی قوانین خاص هم آن را مشاهده خواهید کرد‪.‬‬
‫مرور زمان در آ‪ .‬د‪ .‬م‪ : .‬موضوع زمان در آیین دادرسی مدنی که پیش از انقالب بوده اکنون نسخ شده است به دلیل اینکه شورای نگهبان آن را خالف‬
‫شرع دانسته است‪ .‬مخالفان نظر شورای نگهبان می گوی ند که در مرور زمان منظور این نیست که حق از بین میرود بلکه صرفاً ضمانت اجرای آن از بین‬
‫میرود؛ اگر الزام و ضمانت اجرای قانونی محدود به زمان شود یکی از عوامل اطاله دادرسی که تاخیر در اقامه دعوی می باشد از بین می رود‪.‬‬
‫تفاوت مرور زمان با انقضای موعد ‪ :‬این دو مف هوم از جهات مختلفی با هم تفاوت دارند اما یکی از مهمترین تفاوت ها این است که مرور زمان یک قاعده‬
‫تکمیلی است اما موعد قانونی یک قاعده امری است و رأساً خود دادگاه باید به آن توجه کند‪.‬‬
‫موعد قانونی ‪ :‬در برخی از موارد همان ابتدا که قانون حق را به وجود آورده آن ر ا مقید به زمان کرده است؛ مهمترین مثال این موضوع نفی ولد می باشد‬
‫که از زمان والدت تا دو ماه زوج حق نفی ولد دارد و اگر دیرتر اطالع یافته و یا نسبت به طفل مورد فریب واقع شده از زمانی که اطالع یافته دو ماه برای‬
‫اقامه دعوای نفی ولد مهلت دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد طرح دعوی خارج از موعد قانونی چیست و آیا همان مواعد اعتراض به رای و مرور زمان است یا با آن متفاوت باشد؟‬

‫پاسخ ‪ :‬قانونگذار در موارد محدودی طرح دعوی را مقید به موعد و زمان خاصی کرده است همچون طرح دعوای نفی ولد یا همچون طرح دعوی علیه‬
‫ظهرنویسان سند تجاری؛ در این موارد اگر خارج از آن زمان از پیش تعیین شده قانون دعوی طرح کرده با ایراد طرح دعوای خارج از موعد قانونی رد‬
‫میشود یعنی ضمانت اجرای آن قرار رد دعوی است‪ .‬این مفهوم (طرح دعوی خارج از موعد قانونی) با موارد اعتراض به رای و همچنین با مرور زمان متفاوت‬
‫است‪ .‬د ر موارد اعتراض به رای همچون تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی طرح دعوی نمی شود بلکه پیشتر طرح دعوی شده و رسیدگی انجام شده و‬
‫رای صادر شده که قابل اعتراض است و این اعتراض باید در موعد مشخص باشد؛ ایراد ذکر شده در بند ‪ 11‬ماده ‪ 84‬نسبت به طرح دعوی است و اعتراض‬
‫به را ی‪ .‬از سوی دیگر این ایراد با مرور زمان هم متفاوت است؛ به موجب مفهوم مرور زمان اگر شخص حقی می داشت و در ظرف زمانی مشخص مطالبه‬
‫نمی نمود ضمانت اجرای قانونی حق از بین میرود و نه خود حق؛ مهمترین تفاوت مرور زمان با عدم طرح دعوی در موعد قانونی آن است که مرور زمان‬
‫یک قاعده تکمیلی است و صرفاً با ایراد خوانده به آن توجه می شود اما طرح دعوی خارج از موعد قانونی یک قاعده امری است که خوانده می تواند وارد‬
‫نماید و به عالوه دادرس هم می تواند راساً به آن توجه کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬مصادیقی برای طرح دعوی خارج از موعد قانونی؛‬
‫‪ .1‬دعوای نفی ولد موضوع ماده ‪ 1162‬قانون مدنی طرح دعوای نفی ولد باید ظرف دو ماه انجام شود و در صورت عدم اطالع یا فریب زوج از زمان اطالع‬
‫ظرف دو ماه مهلت دارد‪.‬‬
‫‪ . 2‬طرح دعوی علیه ظهرنویسان سند تجاری‪ ،‬اقامه دعوی علیه متعهد اصلی سند تجاری موعد قانونی ندارد اما نسبت به ظهرنویس ها حداکثر زمان برای‬
‫اقامه دعوی یک سال می باشد؛ مستند به ماده ‪ 286‬قانون تجارت‪.‬‬
‫‪ . 3‬طرح دعوای خسارت نسبت به عیب یا تلف کاال علیه متصدی حمل و نقل که موعد قانونی آن یک سال از تاریخ تسلیم (بر فرض تلف) و یک سال از‬
‫زمان تسلیم (بر فرض عیب) است؛ مستند به ماده ‪ 393‬قانون تجارت‪.‬‬
‫سایر ایرادات ‪ :‬عالوه بر ایرادات بند شده در ماده ‪ 84‬سه ایراد دیگر هم وجود دارد و قابل طرح است که در ادامه آنها را بررسی می کنیم‪.‬‬
‫ایراد عدم رعایت ترتیب منطقی بین دعاوی ‪ :‬یک دعوی اقامه شده که شما خوانده دعوی هستید؛ خواهان از شما مطالبه یک میلیارد وجه کرده و‬
‫ادعا می کند که معامله بین شما منفسخ شده و باید ثمن را به او بازگردانید؛ طبق ماده ‪ 2‬قانون آیین دادرسی مدنی هیچ دادگاهی نمی تواند به دعوایی‬
‫که ذینفع آن را مطالبه نکرده است رسیدگی کند‪ .‬خواسته در این دعوی مطالبه وجه بوده نه اعالم بطالن یا انفساخ سند؛ بدین ترتیب دادگاه نمی تواند به‬
‫بطالن یا انفساخ رسیدگی کند چون موضوع خواسته نمی باشد به استرداد ثمن هم نمی توان رسیدگی کرد چون ابتدا باید وضعیت معامله مشخص شود‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬در جایی که یک مقدمه و یک نتیجه وجود دارد و خواهان نتیجه و فرع را خواست ه بدون آنکه مقدمه مورد بررسی قرار بگیرد و به عبارت دیگر‬
‫ترتیب منطقی دعوی رعایت نکرده است‪ ،‬شما می توانید ایراد وارد کنید؛ در این صورت قرار عدم استماع دعوی صادر می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر کجا ایرادی به دعوی وارد باشد که در قانون نیامده بلکه منطق حقوقی این را بیان می کند قرار صادره توسط دادگاه قرار عدم استماع دعوی‬
‫جلسه هشتاد و هشتم‬

‫سوال ‪ :‬ایراد عدم رعایت ترتیب منطقی دعاوی چیست و قرار صادره چه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر در دادگاه دعوایی مطرح گردد مثال دعوای استرداد ثمن که خود نتیجه دعوای دیگری باشد که اقامه شده است؛ با این توضیح که دو دعوی‬
‫وجود دارد یکی دعوای اصلی و مقدمه و دیگری دعوای فرعی و نتیجه اگر خواهان دعوای اصلی و مقدمه را مطرح ننماید و ابتدائا دعوای نتیجه و فرعی را‬
‫‪199‬‬
‫طرح نماید دادگاه امکان رسیدگی به هیچکدام را نخواهد داشت؛ به دعوای اصلی نمی تواند رسیدگی کند چون مطالبه و خواسته نشده و دادرس حق‬
‫رسیدگی به موضوعات خارج از خواسته را ندارد؛ به دعوای طرح شده نمی تواند رسیدگی کند چون فرع یک دعوای دیگر است که دعوای اصلی است و‬
‫حکم آن نامشخص است؛ در چنین حالتی ترتیب منطقی بین دعاوی رعایت نشده و این ایراد وارد است‪ .‬تصمیم دادگاه قرار عدم استماع دعوی خواهد بود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬مصادیق ایراد عدم رعایت ترتیب منطقی دعاوی؛‬
‫‪ . 1‬اقامه دعوای مطالبه وجه ناشی از آن معامله در صورتی که هنوز بطالن معامله مورد رسیدگی قرار نگرفته است‪ .‬در این صورت دادگاه نمی تواند به بطالن‬
‫معامله رسیدگی کند چون خو استه نشده و همینطور به مطالبه وجه نمی تواند رسیدگی کند چون فرع بر بطالن معامله می باشد‪.‬‬
‫‪ . 2‬من یک ملک را با یک سند عادی به شما فروخته ام که پس از پاس شدن آخرین چک شما تنظیم سند رسمی هم انجام خواهد شد؛ دو ماه بعد من‬
‫همین ملک را به موجب سند رسمی به شخص دیگری فروخته ام‪ .‬شما الزام من به تنظیم سند رسمی را از دادگاه می خواهید؛ در این صورت دادگاه نمی‬
‫تواند به این دعوی رسیدگی کند چون سند رسمی به نام من نیست و من نمی توانم برای شما سند تنظیم کنم؛ به عنوان اصل و مقدمه باید سند رسمی‬
‫که قبال تنظیم شده ابطال شود؛ پس از ا بطال سند رسمی اصل و مقدمه برای الزام به تنظیم سند رسمی می باشد‪.‬‬
‫‪ . 3‬یک عملیات اجرایی ثبتی انجام می شود و منجر به صدور سند رسمی میشود؛ ممکن است در این عملیات اجرایی اشتباهی رخ داده باشد و سند رسمی‬
‫باطل باشد‪ .‬برای مثال ممکن است یکی از افراد مجنون بوده باشند و نسبت به جنون باید در دادگاه رسیدگی میشد‪ .‬شما در همان ابتدا دعوای ابطال سند‬
‫را اقامه می کنید در صورتی که ابتدا باید دعوای ابطال عملیات اجرایی را اقامه کنید‪ .‬دعوای ابطال عملیات اجرایی مقدمه و اصل است و دعوای ابطال سند‬
‫رسمی فرع و نتیجه است‪.‬‬
‫ایراد عدم طرح دعوی علیه همه خواندگان الزم ‪ :‬در صورتی که طرفین اختالف من چند نفر باشند بسته به مورد میتوان یک یا چند نفر آنها را طرف‬
‫دعوی قرار داد و یا آنکه باید علیه همه آنها اقامه دعوی کرد؛ در صورتی که اثر دعوی قابل تفکیک باشد می توان نسبت به برخی از آنها اقامه دعوی کرد‬
‫اما در صورتی که اثر دعوی قابل تفکیک نباشد نمی توان نسبت به برخی از آنها اقامه دعوی کرد بلکه باید همه آنها را طرف دعوی قرار داد‪ .‬اگر امکان‬
‫داشته باشد که اثر حکم تفکیک شود شما می توانید هر کسی را خوانده قرار بدهید و برخی را خوانده قرار ندهید پس از صدور حکم در حق خوانده ها‬
‫موثر است و در حق سایرین موثر ن خواهد بود و منجر به بی عدالتی و نقض اصول حقوقی نمیشود اما اگر امکان چنین تفکیکی وجود نداشته باشد و در‬
‫حق همه موثر باشد شما باید همان ابتدا همه افراد را خوانده دعوای خود قرار دهید و اگر رعایت نکنید با ایراد عدم طرح دعوی علیه همه خواندگان الزم‬
‫مواجه می شوید‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬مصادیق دعاوی قابل تفکیک و غیر قابل تفکیک؛‬
‫‪ . 1‬شما یک سفته دارید که متعهدان این سند اعم از متعهد اصلی سند و ضامن و ظهرنویس شش نفر هستند؛ شما می توانید تنها برخی از این افراد را‬
‫طرف دعوی قرار دهید و ان تخاب خوانده با شما است چون در این مورد اثر حکم به دیگران یعنی افرادی که خوانده قرار نداده اید تاثیر نخواهد کرد‪.‬‬
‫‪ . 2‬اگر دعوای شما خلع ید باشد باید علیه همه افرادی که متصرف ملک هستند اقامه شود و نمی توان تنها علیه برخی از آنها اقامه دعوی کرد چون اثر‬
‫حکم نسبت به همه آنها است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد عدم طرح دعوی علیه همه خواندگان الزم چیست و ضمانت اجرای آن چه می باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬این ایراد که ایراد عدم طرح دعوی علیه همه اشخاص متاثر از حکم هم نامیده می شود بدین معنا است که در جایگاهی که همه اشخاص می‬
‫بایست خوانده دع وی قرار بگیرند خواهان صرفاً برخی را خوانده قرار داده است مثالً متصرفان ملک چهار شخص هستند اما خواهان فقط یک نفر را خوانده‬
‫قرار داده است‪ .‬ضمانت اجرای این ایراد قرار عدم استماع دعوی است‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬آیا در همه مواردی که چند نفر به انکار یا تضییع حق خواهان پرداخته اند خواهان مکلف است همه را خوانده دعوای خود قرار دهد یا حق انتخاب‬
‫دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بسته به مورد است؛ اگر اثر دعوی نسبت به خوانده ها قابل تفکیک باشد و به عبارت دیگر دعوی قابل تجزیه باشد خواهان حق انتخاب دارد؛ می‬
‫تواند برخی را خوانده قرار دهد و از دیگران صرف نظ ر کند اما اگر دعوی قابل تجزیه نباشد به این معنا که اثر حکم نسبت به اشخاص قابل تفکیک نباشد‬
‫الجرم خواهان مکلف است همه را خوانده دعوای خود قرار دهد وگرنه منجر به یک تالی فاسد می شود؛ این که دعوی علیه اشخاصی اجرا می شود که در‬
‫دعوی نقشی نداشته اند و حق دفاعی هم نداشتند؛ مثل دعوی علیه ورثه یا دعوای ابطال سند خودرو متعلق به دو نفر یا اعتراض ثالث نسبت به یک رای‬
‫که باید علیه خواهان و خوانده باشد‪.‬‬
‫جلسه هشتاد و نهم‬

‫خواندگان اعتراض به رای ‪ :‬اگر یک رأی چند خواهان و چند خوانده دارد و شما می خواهید به آن رأی اعتراض کنید باید قائل به تفکیک شد؛ در‬
‫مواردی که رأی تجزیه پذیر است انتخاب تجدیدنظر خواندگان با تجدیدنظر خواه است یا اینکه رأی تجزیه پذیر نیست باید همه خوانده دعوی قرار بگیرند‪.‬‬
‫مانند طرح دعوی که اگر دعوی تجزیه پذیر بود خواهان انتخاب می کرد که علیه چه کسی طرح دعوی کند و اگر تجزیه پذیر نیست باید علیه همه‬
‫خواندگان طرح دعوی کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در یک رأی که از آن تجدیدنظر خواهی کرده ایم چهار نفر تجدیدنظر خواندگان هستند در این مورد اگر رأی قابل تجزیه باشد انتخاب تجدیدنظر‬
‫خواندگان با تجدیدنظر خواه است اگر رأی تجزیه پذیر نیست باید همه خوانده دعوی قرار بگیرند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬دعاوی مالی قابل تجزیه و دعوی اثبات نسب غیر قابل تجزیه است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در دعوای ی که خواندگان متعدد باشند لزوم طرف دعوی قرار دادن همه خواندگان یا حق انتخاب خواهان به این بستگی داشت که دعوی قابل‬
‫تجزیه باشد یا نباشد؛ حال پرسش این است اگر هدف اعتراض به یک رأی باشد مثالً تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی و‪...‬در اعتراض همه اشخاص باید‬
‫خوانده قرار گیرند یا اعتراض کننده حق انتخاب دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بسته به این که رأی تجزیه پذیر باشد یا نباشد متفاوت است ‪ .‬اگر رأی تجزیه پذیر باشد معترض حق انتخاب خواهد داشت و اگر غیر قابل تجزیه‬
‫باشد حق انتخاب نیست باید همه را خوانده قرار دهد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما خوانده دعوی هستید‪ ،‬خواهان ها دعوی ‪ 5‬نفر هستند از شما یک میلیارد تومان را مطالبه کرده اند حاال شما محکوم شده اید و قصد تجدید‬
‫نظرخواهی دارید‪ .‬شما می گویی د مطالبه دو نفر را می پردازم اما نسبت به سه نفر دیگه می خواهم تجدیدنظرخواهی کنم آیا این امکان وجود دارد که من‬
‫نسبت به این ‪ 3‬نفر تجدیدنظر خواهی کنم؟ در پاسخ باید گفت بله این امکان وجود دارد اگر رأی نقض شد شما نسبت به این ‪ 2‬نفر که تجدیدنظر خواهی‬
‫نکرده اید و رأی قطعی شد باید پول را بپردازید و نسبت به ‪ 3‬نفر هم رأی نقض شد الزامی به پرداخت ندارید‪.‬‬
‫ایراد طرح دعوی علیه متوفی ‪ :‬شخصی علیه شخصی که فوت کرده است طرح دعوی کرده است یعنی در زمان طرح دعوی این شخص فوت کرده است‬
‫شخص در زمان طرح دع وی شخصیت نداشته است پس نمی توانسته است خوانده دعوی قرار بگیرد؛ این طرح دعوی مطابق قانون نیست لذا به موجب‬
‫ماده ‪ 2‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م دعوی با قرار عدم قابلیت استماع رد می شود؛ در این مورد تاریخ تقدیم دادخواست مالک است‪ .‬اگر شخص بعد از تقدیم دادخواست یا یک‬
‫‪201‬‬
‫روز مانده به جلسه رسیدگی یا قبل جلسه فوت کن د تا حضور ورثه برای رسیدگی در این مورد قرار توقیف دادرسی صادر می شود‪ .‬مشخص است که نباید‬
‫دعوی قائم به شخص باشد چون در این صورت دیگر امکان اینکه ورثه حضور پیدا کنند وجود ندارد و قرار سقوط دعوی صادر می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۲‬‬
‫«هیچ دادگاهی نمی تواند به دعوایی رسیدگی کند مگر این که شخص یا اشخاص ذی نفع یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی آنان رسیدگی به دعوی‬
‫را برابر قانون درخواست نموده باشند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد طرح دعوی علیه شخص متوفی یعنی چه و شرط آن چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر خوانده دعوی در زمان تقدیم دادخواست فوت نموده باشد ایراد طرح دعوی علیه متوفی وارد است‪ .‬شرط این ایراد فوت در زمان تقدیم‬
‫دادخواست است بنابراین اگر پس از تقدیم دادخواست فوت نماید این ایراد وارد نیست و قرار عدم استماع دعوی صادر نخواهد شد بلکه قرار توقیف دادرسی‬
‫صادر می شود و دادرسی تا تعیین ورثه متوقف می گردد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خوانده در زمان طرح دعوی بدوی زنده بوده و پیش از تجدیدنظر خواهی یا فرجام خواهی فوت کرده است چه قراری صادر می شود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار توقیف صادر می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ایراد طرح دعوی علیه متوفی ویژه مرحله بدوی است در نت یجه اگر پیش از تقدیم دادخواست واخواهی‪ ،‬تجدیدنظرخواهی‪ ،‬فرجام خواهی شخص‬
‫فوت نماید قرار توقیف دادرسی تا تعیین ورثه صادر می شود‪.‬‬
‫انواع دفاع ‪ :‬ما در مقام دفاع می توانیم دعوای متقابل ارائه کنیم می توانیم وارد ماهیت بشویم دفاع ماهوی داشته باشیم و می توانیم ایرادات شکلی‬
‫داشته باشیم‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬زمان طرح ایرادات چه زمانی است؟ آیا بیان ایرادات محدود به زمان خاصی است یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصل این است که تا پایان جلسه اول دادرسی باید ایرادات طرح شود‪.‬‬
‫حدوث ایرادات در میانه رسیدگی ‪ :‬در بعضی مواقع ایراد خودش بعد از اولین جلسه دادرسی حادث شده است مثالً عدم صالحیت به این دلیل است‬
‫که اکنون صالحیت رسیدگی دادگاه ها تغییر کرده و دادگاه دیگر صالحیت ذاتی ندارد یا در موارد رد دادرس ایراد بعداً حادث شده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اصل و استثناء در زمان طرح ایرادات چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصل آن است که ایرادات تا پایان جلسه اول وارد شود استثنائاً اگر سبب ایراد بعداً حادث شود در اولین جلسه پس از حدوث ایراد می توان ایراد‬
‫کرد‪.‬‬
‫عدم لزوم رعایت ترتیب در دفاع ‪ :‬آیا الزم است اول ایرادات شکلی بیان شود بعد وارد دفاعیات ماهوی شویم یا نه می توانیم هم زمان انجام دهیم؟ در‬
‫یک الیحه هم دفاعیات ماهوی داشته باشیم هم ایرادات شکلی؟ در پاسخ باید گفت هر چند ایرادات باید تا پایان جلسه اول بیان شود اما می توان اول‬
‫ایرادات شکلی را مطرح کرد و یا می توان تمام دفاعیات خود را در ماهیت داشته باشیم؛ از نظر قانونی موظف نیستیم اول ایرادات شکلی و بعد دفاعیات‬
‫ماهوی را بیان کنیم‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬آیا ایرادات شکلی باید مقدم بر دفاعیات ماهوی باشد یا به طور همزمان ممکن است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به طور هم زمان ممکن است‪ ،‬می توان ضمن دفاع در ماهیت این ایرادات را مطرح کرد‪(.‬ماده ‪84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م)‬
‫سوال ‪ :‬آیا طرح ایراد باید با تشریفات خاصی باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬طرح ایرادات تشریفات خاصی ندارد ایرادات را می توان شفاهی و یا کتبی در قالب الیحه طرح ایراد کرد‪.‬‬
‫کفایت به بیان ایرادات ‪ :‬آیا صرف اکتفا به ایرادات شکلی و عدم ورود به ماهیت کار منطقی است یا خیر؟ نسبت به ایرادات خود دادگاه تصمیم می گیرد‬
‫یعنی شما به عنوان ایراد کننده معتقد هستید دادگاه صالحیت ندارد اما من و شما به عنوان وکیل‪ ،‬خواهان یا خوانده مرجع تشخیص این که ایرادات وارد‬
‫هست یا نیست نمی باشیم و مرجع تشخیص خود قاضی می باشد؛ در این حالت منطقی این است که هر اندازه که از قوی بودن ایراد خود مطمئن هستیم‬
‫حتماً دفاع در ماهیت انجام بدهیم چون اگر دادگاه ایراد را نپذیرد و ما دفاع در ماهیت را انجام نداده باشیم در معرض شکست قرار می گیریم‪ .‬پس منطقی‬
‫این است که علی رغم طرح ایرادات دفاع ماه وی هم داشته باشیم هر چقدر هم که مطمئن باشیم ایراد ما درست است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که شخص بخواهد هم ایرادات شکلی طرح نماید و هم دفاعیات ماهوی داشته باشد آیا کفایت به صرف ایرادات منطقی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بهتر است همراه با طرح ایرادات حتی اگر بسیار قوی باشد دفاع ماهوی هم انجام شود زیرا مرجع تشخیص وارد بودن ایراد‪ ،‬دادرس است و ممکن‬
‫است ایراد وارده را نپذیرد و اگر شخص دفاع ماهوی انجام ندهد در معرض محکومیت خواهد بود‪.‬‬
‫جلسه نودم‬
‫ورود ایراد پس از مهلت ‪ :‬زمان طرح ایرادات تا پایان جلسه اول دادرسی است‪ .‬اگر در زمان مشخص خود ایراد مطرح کنید دادگاه موظف است اول به‬
‫ایراد رسیدگی کند‪ ،‬پاسخ دهد بعد وارد ماهیت شود اما اگر خارج از مهلت طرح ایراد شود دادگاه الزامی به این که جداگانه به ایراد شما پاسخ بدهد ندارد‪.‬‬
‫به طور مثال شما وارد دادگاه شده اید می خواهید به صالحیت ایراد کنید‪ ،‬این ایراد اگر در مهلت باشد دادگاه موظف است که ابتدا به ایراد شما پاسخ‬
‫بدهد سپس وارد ماهیت شود اما اگر خارج از مهلت ایراد کردید دادگاه هیچ وظیفه ای به این که پاسخ شما را بدهد ندارد و اگر ایراد شما ایراد عدم‬
‫صالحیت باشد در حکم از صالحیت خودش دفاع خواهد کرد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ضمانت اجرای عدم طرح ایرادات در مهلت مقرر چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در صورت طرح ایرادات در زمان مقرر دادگاه مکلف است پیش از ورود به ماهیت‪ ،‬به ایراد وارده رسیدگی نموده‪ ،‬پاسخ دهد چه ایراد را وارد بداند‬
‫چه وارد نداند؛ در هرحال باید پاسخ بدهد اما اگر ایرادات خارج از مهلت مقرر وارد شود یعنی پس از پایان جلسه اول مطرح گردد دادگاه ملزم نیست جدای‬
‫از حکم به آن پاسخ دهد بلکه ضمن حکم به ایراد هم پاسخ خواهد داد‪ .‬پاسخ دادگاه یا پذیرش ایراد است یا عدم پذیرش ایراد است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دادگاه ایراد را بپذیرد وارد رسیدگی ماهوی نخواهد شد اما اگر ایراد را نپذیرد وارد رسیدگی ماهوی خواهد شد‪ ،‬به ایراد شما هم پاسخ می دهد‬
‫اما می توان در مرجع عالی به این مورد اعتراض کرد‪.‬‬
‫‪203‬‬
‫امری بودن ایرادات ‪ :‬اصل در ایرادات امری بودن است؛ فقط در ایرادات دو ایراد تکمیلی است ‪ -1‬ایراد عدم صالحیت محلی یا نسبی ‪ -2‬ایراد امر‬
‫مطروحه‪ .‬دادگاه راساً اگر متوجه ایراد شود به ایراد ترتیب اثر می دهد به طور مثال در مباحث کیفری وقتی که دادگاه تشکیل می شود شخصی که طرف‬
‫مقابل ما است با لباس روحانیت وارد جلسه رسیدگی می شود‪ ،‬دادگاه متوجه می شود که این شخص روحانی است این دادگاه هم عمومی است پس‬
‫صالحیت ندارد و قرار عدم صالحیت صادر می کند و پرونده به مرجع صالح یعنی دادگاه ویژه روحانیت ارسال می کند چون ایرادات امری هستند متوقف‬
‫بر توافق طرفین دعوی یا وکالی آنها نیست و دادگاه باید به ایرادات توجه کند‪.‬‬
‫استثنا ‪ :‬در مورد ایرادت تکمیلی ‪ -1 :‬ایراد عدم صالحیت محلی یا نسبی ‪ -2‬ایراد امر مطروحه‪ .‬اگر ایراد شود دادگاه مکلف است که توجه کند و مطابق‬
‫آن عمل کند مثال ایراد عدم صالحیت محلی شده باید قرار عدم صالحیت صادر کند یا ایراد امر مطروحه شده است باید رسیدگی توامان انجام دهد اگر‬
‫ایراد مطرح نشد خود قاضی متوجه شد قاضی تکلیفی به رسیدگی ندارد ولی می تواند رسیدگی کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اصل در ایرادات چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصل در ایرادات امری بودن است؛ همه ایرادات امری هستند جزء دو مورد ‪-1‬عدم صالحیت نسبی‪ -2‬امر مطروحه‬
‫نکته ‪ :‬در ایرادات امری که عمده ایرادات هستند اوالً امکان توافق برخالف آنها ممکن نیست و ثانیاً دادرس موظف است به آن ترتیب اثر دهد ولو آن که‬
‫از طرف اصحاب دعوی به آن ایراد نشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در ایرادات تکمیلی اگر ایراد نشود یا خارج از مهلت ایراد شود دادگاه چه تکلیفی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دادگاه هیچ تکلیفی به رسیدگی ندارد مخیر است رسیدگی نماید یا قرار مقتضی صادر کند‪.‬‬
‫ایراد رد دادرس ‪ :‬در ماده ‪ 84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م ایراد عدم صالحیت داشتیم یعنی دادگاه شایستگی و توانمندی قانونی برای رسیدگی به این دعوی ندارد در ایراد‬
‫عدم صالحیت به قاضی اشاره ای نمی شود‪ ،‬دادگاه مورد نگاه ما است اما در ایراد رد دادرس در ماده ‪ 91‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م قاضی مورد نگاه ما است البته اینها با‬
‫یکدیگر تنافی ندارند؛ ممکن است شما دو ایراد کنید یک ایراد رد دادرس مانند این که دادرس ذینفع در دعوی باشد و دیگری این که این دادگاه صالحیت‬
‫ذاتی ندارد‪ .‬پس ایراد رد دادرس با ایراد عدم صالحیت دادگاه‪ ،‬تنافی ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا ایراد عدم صالحیت دادگاه و ایراد عدم صالحیت دادرس قابل جمع هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله قابل جمع هستند؛ به این معنا که ممکن است هر دو ایراد قابل طرح باشد هم قاضی مشمول یکی از بندهای شش گانه ماده ‪ 91‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬باشد‬
‫و رد شود و هم این که دادگاه فاقد صالحیت باشد‪.‬‬
‫هم زمانی ایراد رد دادرس و عدم صالحیت ‪ :‬وکیل خوانده دو ایراد مطرح کرده است ‪ -1‬قاضی مشمول موارد رد دادرس ماده ‪ 91‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م است‬
‫‪ -2‬دادگاه شما صالحیت ندارد‪ .‬بین این دو قاضی ابتدا باید به کدام یک توجه کند؟ به رد دادرس یا عدم صالحیت ذاتی دادگاه؟ قاضی باید اول به رد‬
‫دادرس توجه کند به این علت که قاضی باید ابتدا خودش صالحیت داشته باشد بعد بتواند به این که دادگاه صالح است یا نه رسیدگی کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورت اجتماع ایراد عدم صالحیت و ای راد رد دادرس‪ ،‬دادرس اول باید به ایراد رد دادرس توجه کند و اگر آن را نپذیرفت ایراد عدم صالحیت‬
‫بکند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬هدف از موارد رد دادرس چیست؟‬

‫پاسخ ‪ :‬فلسفه و دلیل اصلی موارد رد دادرس حمایت و حفاظت از اصل بی طرفی است‪.‬‬
‫عدم نقض با وجود ایراد رد دادرس ‪ :‬در مرحله تجدیدنظر قاضی متوجه می شود یکی از موارد رد دادرس وجود داشته است به طور مثال دادرس‬
‫خویشاوند خواهان بوده است ولی علیه خواهان رأی داده است؛ در این مورد رأی نقض نمی شود چون اصل بی طرفی در اینجا آسیبی ندیده است و دادرس‬
‫تحت تاثیر قرار نگرفته است‪ .‬اگر له او رأی د اده است این امکان وجود دارد که رأی به درستی صادر شده باشد حتی در دادگاه دیگری نیز اگر رسیدگی‬
‫می شد همین رأی صادر می شد ولی این امکان وجود دارد که مبادا شخص تحت تاثیر اصل بی طرفی قرار نگرفته باشد‪.‬‬
‫قابلیت طرح ایراد رد دادرس ‪ :‬بعضی از ایرادات از سوی خوانده قابل طرح است؛ بعضی از ایرادات هم از سوی خواهان قابل طرح است مثالً این که‬
‫خوانده محجور است خواهان مطرح می کند و این که خواهان سمت ندارد از سوی خوانده طرح می شود‪ .‬ایراد رد دادرس از سوی چه کسی قابل طرح‬
‫است؟ این ایراد از سوی خواهان و خوانده قابل طرح است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد رد دادرس از سوی کدام یک از اصحاب دعوی قابل طرح است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خواهان و خوانده‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ایراد رد دادرس امری است یا تکمیلی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ایراد رد دادرس امری است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا موارد شش گانه رد دادرس مقرر در ماده‪ 91‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬حصری است یا تمثیلی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬موارد مقرر در ماده ‪ 91‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬حصری است زیرا اصل بر صالحیت دادرس است عدم صالحیت دادرس امری است استثنائی‪ .‬استثنائات همیشه‬
‫حصری است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۹۱‬‬
‫« دادرس در موارد زیر باید از رسیدگی امتناع نموده و طرفین دعوی نیز می توانند او را رد کنند ‪:‬‬
‫الف‪ -‬قرابت نسبی یا سببی تا درجه سوم از هر طبقه بین دادرس با یکی از اصحاب دعوی وجود داشته باشد‪.‬‬
‫ب‪ -‬دادرس قیم یا مخدوم یکی از طرفین باشد و یا یکی از طرفین مباشر یا متکفل امور دادرس یا همسر او باشد‪.‬‬
‫ج‪ -‬دادرس یا همسر یا فرزند او وارث یکی از اصحاب دعوی باشد‪.‬‬
‫د‪ -‬دادرس سابقاً در موضوع دعوای اقامه ش ده به عنوان داوری یا کارشناس یا گواه اظهارنظر کرده باشد‪.‬‬
‫ه‪ -‬بین دادرس و یکی از طرفین و یا همسر یا فرزند او دعوای حقوقی یا جزایی مطرح باشد و یا در سابق مطرح بوده و از تاریخ صدور حکم قطعی دو سال‬
‫نگذشته باشد‪.‬‬
‫و‪ -‬دادرس یا همسر یا فرزند او دارای نفع شخصی در موضوع مطروح باشند‪».‬‬
‫‪205‬‬
‫جلسه نود و یکم‬

‫ایراد رد دادرس ‪ :‬شما گاهی می توانید قاضی یا دادرس را رد کنید؛ شش جهت برای رد دادرس وجود دارد که در ماده ‪ 91‬بیان شده است‪ .‬موارد رد‬
‫همیشه شبیه به هم هستند برای مثال قرابت همیشه وجود دارد هم در مورد کارشناس هم داور و هم قاضی؛ البته گاهی طبقه و درجه آن با هم متفاوت‬
‫است‪.‬‬
‫قرابت ‪ :‬قرابت یکی از جهات رد دادرس است؛ قرابت یعنی وجود خویشاوندی‪ .‬قرابت بر دو نوع است؛ یکی نسبی (ناشی از خون) و دیگری سببی (ناشی از‬
‫ازدواج)‪ .‬قرابت نسبی مانند قرابت شما با پدر و مادر و خواهر و برادرتان و قرابت سببی مانند قرابت شما با همسر و پدر و مادر همسرتان می باشد‪ .‬هم‬
‫قرابت سببی و هم قرابت نسبی موجب رد دادرس می باشد‪.‬‬
‫طبقه ‪ :‬شما می دانید که ما هم در وقف و هم در ارث طبقه بندی داریم؛ در ارث فقط سه طبقه بندی وجود دارد اما در وقف هر نسل یک طبقه محسوب‬
‫می شود؛ هر سه طبقه موجب ایراد رد دادرس میشود‪.‬‬
‫درجه ‪ :‬در ارث عال وه بر طبقه‪ ،‬درجه هم داریم‪ .‬هر نسل در هر طبقه یک درجه می شود؛ برای مثال عمو و عموزادگان شما طبقه ‪ 3‬هستند و خود عمو و‬
‫عمه و دایی و خاله (اعمام و اخوال) درجه یک و فرزندان آنها درجه دو و نوادگان آنها درجه ‪ 3‬هستند‪ .‬شما اگر دادرس هستید و یکی از طرفین دعوی با‬
‫شما قرابت و خویشاوندی دارد تا درجه ‪ 3‬از طبقه ‪ 3‬از جهات رد دادرس است‪ .‬اگر خود دادرس متوجه این موضوع باشد نباید رسیدگی کند و طرفین‬
‫دعوی هم می توانند نسبت به این موضوع ایراد وارد کنند‪.‬‬
‫محور قرابت ‪ :‬برای اینکه قرابت را مشخص کنیم باید محور قرابت هم در نظر بگیریم چون گاهی بین آن که قاضی و یا طرفین دعوی را محور قرابت در‬
‫نظر بگیریم تفاوت وجود دارد‪ .‬برای اینکه رابط بین قاضی و طرف دعوی را تعیین کنیم باید قاضی را محور قرار بدهیم‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر طرف دعوی را محور قرار دهیم و قاضی نوه عموی یکی از طرفین دعوی باشد؛ قاضی درجه ‪ 3‬از طبقه ‪ 3‬نسبت به این شخص است و قاضی رد‬
‫خواهد شد‪ .‬اما اگر قاضی را محور قرار دهیم طرف دعوی پسر عموی پدر قاضی خواهد بود و نسبت به او نمی توان ایراد رد دادرس را وارد کرد‪.‬‬
‫جهات رد دادرس ‪:‬‬
‫‪ .۱‬قرابت ‪ :‬یعنی خویشاوندی بین دادرس و یکی از طرفین دعوی چه نسبی که ناشی از خون است و چه سببی که ناشی از ازدواج است تا درجه ‪ 3‬از‬
‫طبقه ‪.3‬‬
‫سوال ‪ :‬برای تعیین درجه و طبقه محور قاضی است یا طرف دعوا؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قاضی محور است مثال اگر یکی از طرفین پسر عموی پدر قاضی باشد جهت رد دادرس وجود ندارد که اگر طرف دعوی محور می بود نه قاضی‬
‫جهت رد موجود بود زیرا دادرس نوه عموی شخص می شد یعنی درجه ‪ 3‬از طبقه ‪.3‬‬
‫‪ .۲‬قاضی مخدوم یا قیم یکی از طرفین باشد ‪ :‬قیم یعنی نماینده قضایی شخص؛ فرض کنید قاضی دوستی داشته که فوت کرده و دادگاه قاضی را به‬
‫عنوان قیم فرزندان او تعیین کرده است‪ .‬در صورتی که بین فرزندان متوفی و اشخاص دیگر اختالفی به وجود آید به سبب قیم بودن آنها هم نمی تواند‬
‫رسیدگی را انجام دهد‪ .‬خادم یعنی کسی که خدمت می کند و مخدوم یعنی شخصی که به او خدمت می شود؛ در واقع مخدوم به معنای رئیس است‪ .‬اگر‬
‫یکی از طرفین دعوی شخصی است که شما مخدوم او هستید ی عنی او خادم شما است ایراد رد دادرس وارد می شود‪ .‬همچنین اگر یکی از دو طرف دعوی‬
‫مباشر امور یا متکفل امور شما باشد امکان رسیدگی وجود ندارد؛ مباشر کسی است که شما به او اعتماد کرده اید و او را به عنوان مدیر امور خود تعیین‬
‫کرده اید‪ .‬متکفل امور کسی است که کفالت امور را می کند‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬در بحث اصناف هم مباشر را داریم که مشابه به همین مفهوم میباشد؛ شما اگر بخواهید در چند صنف فعالیت کنید باید حتماً مباشر معرفی کنید‬
‫و نمی توانید در ‪ 3‬صنف بدون مباشر فعالیت کنید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دوستی از جهات رد دادرس است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر دوستی هرچند قدیمی و هرچند با صمیمیت بسیار موجب رد دادرس نمی باشد‪.‬‬
‫‪ .۳‬یکی از طرفین دعوی مورث قاضی یا فرزند یا همسر او باشد ‪ :‬به عبارت دیگر خود قاضی یا همسر یا فرزند او وارث یکی از طرفین دعوی باشند؛‬
‫در اینجا واژه وارث مجازاً به کار رفته است عالقه آن عالقه مشارفت می باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما خانه ای را به دیگری اجاره داده اید؛ با اینکه هنوز اجاره آغاز نشده است میگویید مستاجر؛ این استعمال مجازی است و عالقه آن مشارفت می‬
‫باشد یا آنکه شخصی که به خواستگاری دیگری رفته با وجود اینکه هنوز صیغه نکاح منعقد نشده است می گوید او همسر من است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬عالقه مشارفت (آنچه خواهد بود) و عالقه ماکان (آنچه بوده است) هر دو در قانون مصادیقی دارد‪.‬‬
‫‪ .۴‬اظهار نظر ماهوی و پیشین قاضی به هر عنوانی در یک پرونده ‪ :‬دادرس نمی تواند در یک پرونده دو جایگاه و عنوان داشته باشد برای مثال هم‬
‫کارشناس باشد و هم قاضی‪ .‬دقت کنید که اگر اظهار نظر قاضی قبالً با هر عنوانی شکلی بوده باشد این ایراد وارد نمی شود برای مثال قرار رد دادخواست‬
‫صادر کرده باشد‪.‬‬
‫‪ .۵‬وجود دعوای حقوقی یا کیفری یا عدم گذر دو سال از صدور حکم قطعی ‪ :‬اگر دعوای حقوقی یا کیفری بین یکی از طرفین دعوی یا همسر یا‬
‫فرزند او با قاضی باشد یا آنکه پایان یافته باشد اما از صدور حکم قطعی دو سال کامل نگذشته باشد‪ ،‬دادرس حق رسیدگی نخواهد داشت‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا شکایت انتظامی هم از موجبات رد می باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر تخلف انتظامی موجب رد دادرس نمی باشد‪.‬‬
‫جلسه نود و دوم‬

‫‪ .۶‬وجود نفع شخصی برای قاضی یا همسر یا فرزند او در دعوی ‪ :‬در متون فقه بررسی کردیم که این مورد باعث عدم پذیرش شاهد میشود‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬م وسسه میزان یک موسسه مالی اعتباری بود که با آرم دستگاه قضا فعالیت می کرد؛ معموالً قضات در این موسسه حساب داشتند که‬
‫یک چالش به وجود آمد که نسبت به این پرونده آیا قضات صالحیت رسیدگی دارند یا خیر؛ در واقع سوال اینجا بود که آیا صرف یک حساب در این‬
‫موسسه موجب ذین فع بودن قاضی میشود و سوال دیگر این بود که آیا سهامدار بودن هم ذینفع بودن محسوب میشود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادرس سهامدار یک شرکت باشد و همان شخص حقوقی یکی از طرفین دعوی باشد‪ ،‬ذینفع به حساب می آید یا خیر؟‬
‫پاسخ ‪ :‬پاسخ این سوال اختالفی است‪ ،‬مطابق نظر دکتر شمس خیر اما نظر طرف مقابل هم قوی است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا صرف حساب داشتن در یک بانک موسسه مالی هم منجر به ذینفع شدن دادرس می گردد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬باز هم اختالفی است اما در اینجا احتمال ذینفع بودن کمتر است‪.‬‬
‫‪207‬‬
‫وجود جهات مذکور بین وکیل و دادرس ‪ :‬اگر یکی از موارد شش گانه مذکور در ماده ‪ 91‬آدم بین قاضی و وکیل یکی از طرفین دعوی وجود داشته‬
‫باشد‪ ،‬موجب رد دادرس نمی شود؛ اما طبق یک قانون خاص در مواردی وکیل از انجام وکالت ممنوع خواهد بود‪ .‬در واقع در شرایطی خاص قاضی نسبت‬
‫به رسیدگی نمی شود بلکه وکیل از فعالیت ممنوع خواهد شد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬همسر دادرس وکیل است و در شعبه ای که دادرس فعالیت می کند پرونده ای دارد؛ طبق ماده ‪ 12‬الیحه قانونی استقالل کانون وکالی دادگستری‬
‫وکیل نمیتواند وکالت کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر یکی از جهات مذکور در ماده ‪ 91‬بین دادرس و وکیل یکی از اصحاب دعوی وجود داشته باشد آیا منجر به رد دادرس می گردد؟ به عبارت‬
‫دیگر آیا وکیل در حکم موکل است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر در جهات رد دادرس طرف دعوی موضوعیت دارد البته به موجب ماده ‪ 12‬الیحه قانونی استقالل کانون وکال در صورت وجود قرابت سببی و‬
‫نسبی بین وکیل یا همسر او با دادرس ممنوعیت وکالت برای وکیل ایجاد خواهد شد ولی از جهات رد دادرس نخواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه قضاتی مشمول جهات رد دادرس ماده ‪ 91‬آدم می شوند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬همه قضات دادگاه های عمومی‪ ،‬تجدیدنظر‪ ،‬انقالب‪ ،‬دیوان عدالت اداری‪ ،‬قاضی شورای حل اختالف مشمول جهات رد دادرس هستند و همچنین‬
‫قضات دادگاه خانواده؛ لکن قضات دیوان عالی کشور که رسیدگی ماهوی نمی کنند‪ ،‬قاضی مشاور زن در دادگاه خانواده که نظر مشورتی میدهد و انشاء‬
‫رای نمی نماید‪ ،‬همینطور اعضای شورای حل اختالف و به عالوه اعضای مراجع غیر دادگستری مشمول جهات رد دادرس نیستند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬برخی از موارد بیان شده در پاسخ مستنداتی دارند اما برخی به وسیله تحلیل های حقوقی مشخص می شوند‪.‬‬
‫زمان رد پرونده جهت رسیدگی ‪ :‬الزم نیست دادرس منتظر برگزاری جلسه اول دادرسی جهت بیان رد دادرس شود بلکه پیش از آغاز رسیدگی هم می‬
‫تواند قرار امتناع از رسیدگی صادر نماید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادرس در صورت وجود یکی از جهات رد دادرس و آگاهی او به این جهت می تواند جلسه اول دادرسی را تشکیل نداده و قرار امتناع از رسیدگی‬
‫صادر نماید یا ضرورتاً باید جلسه اول را تشکیل داده سپس رأسا و یا در نتیجه ایراد قرار امتناع از رسیدگی صادر نماید‪.‬‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر جهت رد دادرس وجود دارد دادرس از رسیدگی ممنوع است و تکلیفی به تعیین وقت و تشکیل جلسه اول وجود ندارد‪.‬‬
‫قرار صادره ‪ :‬در صورتی که جهات رد دادرس وجود داشته باشند دادرس قرار امتناع از رسیدگی صادر می کند؛ اگر همان شعبه دادرس علی البدل داشته‬
‫باشد خود قاضی قرار امتناع صادر می کند و پرونده در اختیار دادرس علی البدل قرار می گیرد پرونده به جای دیگری ارجاع نمی شود و از شعبه خارج‬
‫نمی شود‪ .‬اما اگر آن شعبه دادرس علی البدل نداشته باشد پرونده پس از صدور قرار امتناع از رسیدگی به مقام ارجاع که رئیس حوزه قضایی است ارسال‬
‫میشود تا آن را به شعبه دیگری ار جاع دهد‪ .‬اگر شعبه دیگری در آن حوزه وجود نداشت به نزدیکترین دادگاه هم عرض در حوزه های قضایی مجاور ارسال‬
‫خواهد شد‪.‬‬
‫دادرس علی البدل ‪ :‬در جایی که پرونده های یک شعبه زیاد است یک دادرس علی البدل هم حضور دارد؛ این قاضی از نظر اختیارات مشابه قاضی شعبه‬
‫است و تنها تفاوت او آنجاست که سمت اداری خاصی ندارد‪ .‬دقت کنید که دادرس علی البدل مستشار نیست و دارای استقالل کامل است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت وجود یکی از جهات رد دادرس قرار صادره چه خواهد بود و جهت رسیدگی چه اقدامی انجام می شود؟‬

‫پاسخ ‪ :‬قرار صادره قرار امتناع از رسیدگی است‪ .‬اقدام پس از صدور قرار بسته به مورد متفاوت است؛‬
‫‪ . 1‬اگر در همان شعبه دادرس علی البدل وجود داشته باشد نیازی به ارسال و ارجاع پرونده نخواهد بود و پرونده در همان شعبه و توسط دادرس علی البدل‬
‫رسیدگی خواهد شد‪.‬‬
‫‪ .2‬اگر آن شعبه دادرس علی البدل وجود نداشته با شد لکن در آن حوزه قضایی شعبه دیگری وجود داشته باشد پرونده جهت ارجاع به آن شعبه نزد رئیس‬
‫حوزه قضایی ارسال میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬اگر آن شعبه دادرس علی البدل نداشته باشد و آن حوزه قضایی هم شعبه دیگری نداشته باشد پرونده جهت رسیدگی به نزدیکترین دادگاه هم عرض‬
‫ارسال خواهد شد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هرچند مستشار به معنای مشاور است اما در دادگاه منظور قاضی همراه رئیس دادگاه است که استقالل قضایی دارد و انشاء رای می کند؛ هرچند‬
‫که از نظر اداری زیر نظر رئیس دادگاه میباشد‪.‬‬
‫جلسه نود و سوم‬

‫فصل سوم ‪ :‬مربوط به جریان دادخواست تا جلسه رسیدگی است‪.‬‬
‫مبحث سوم ‪ :‬ایرادات و موانع رسیدگی‬
‫ماده ‪( : ۸۴‬ماده مرتبط ‪)۸۹‬‬
‫«در موارد زیر خوانده میتواند ضمن پاسخ نسبت به ماهیت دعوا ایراد کند‪:‬‬
‫‪- 1‬دادگاه صالحیت نداشته باشد‪.‬‬
‫‪- 2‬دعوا بین همان اشخاص در همان دادگاه یا دادگاه هم عرض دیگری قبال اقامه شده و تحت رسیدگی باشد و یا اگر همان دعوا نیست دعوایی باشد که‬
‫با ادعای خواهان ارتباط کامل دارد‪.‬‬
‫‪- 3‬خواهان به جهتی از جهات قانونی از قبیل صغر‪ ،‬عدم رشد‪ ،‬جنون یا ممنوعیت از تصرف دراموال در نتیجه حکم ورشکستگی‪ ،‬اهلیت قانونی برای اقامه‬
‫دعوا نداشته باشد‪.‬‬
‫‪- 4‬ادعا متوجه شخص خوانده نباشد‪.‬‬
‫‪- 5‬کسی که به عنوان نمایندگی اقامه دعوا کرده از قبیل وکالت یا والیت یا قیمومت و سمت او محرز نباشد‪.‬‬
‫‪- 6‬دعوای طرح شده سابقا بین همان اشخاص یا اشخاصی که اصحاب دعوا قائم مقام آنان هستند‪ ،‬رسیدگی شده نسبت به آن حکم قطعی صادر شده‬
‫‪209‬‬
‫‪- 7‬دعوا بر فرض ثبوت اثر قانونی نداشته باشد از قبیل وقف و هبه بدون قبض‪.‬‬
‫‪- 8‬مورد دعوا مشروع نباشد‪.‬‬
‫‪- 9‬دعوا جزمی نبوده بلکه ظنی یا احتمالی باشد‪.‬‬
‫‪- 10‬خواهان در دعوای مطروحه ذینفع نباشد‪.‬‬
‫‪ -11‬دعوا خارج از موعد قانونی اقامه شده باشد‪».‬‬
‫ارتباط با ماده ‪ : ۸۹‬ماده ‪ 84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ 11 .‬ایرادی را که خوانده می تواند ضمن پاسخ نسبت به ماهیت دعوی ایراد کند را بیان کرده است‪ .‬ماده ‪ 89‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‬
‫قراری یا تصمیمی که در رابطه با ایرادات ماده ‪ 84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م اتخاذ می شود را بیان می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬خوانده چه ایراداتی را و چگونه می تواند وارد نماید؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ایراداتی که خوانده می تواند وارد نماید‪ 11‬مورد است که در صدر ماده‪ 84‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م بیان شده است که خوانده می تواند ؛ ضمن پاسخ به ماهیت‬
‫دعوی ایراد کند‪ .‬دفاع ‪ 3‬مورد است ‪ -1 :‬دعوی متقابل ‪ -2‬دفاع ماهوی(اصلی ترین دفاع است) ‪-3‬ایرادات شکلی؛ آنچه از ظاهر ماده برداشت می شود این‬
‫است که شما حتماً باید ضمن دفاع ماهوی ایرادات شکلی را هم بیان کنید اما این برداشت درست نمی باشد چون خوانده می تواند بدون ورود به ماهیت‬
‫دعوی ایراد کند البته یک ریسک دارد؛ این که دادگاه ایرادات شما را نپذیرد و در دعوی شکست بخورید‪ .‬پس منطقی ترین روش این است که ایرادات‬
‫شکلی را بیان کنید و بعد دفاعیات ماهوی خود را داشته باشید ولی ملزم به طرح ایرادات ضمن دفاعیات ماهوی نمی باشید به طور مثال می توانید صرفاً‬
‫ایراد عدم صالحیت ذاتی کنید‪.‬‬
‫در موارد زیر خوانده می تواند ضمن پاسخ نسبت به ماهیت دعوی ایراد هم طرح کند ‪:‬‬
‫‪ -۱‬دادگاه صالحیت نداشته باشد ‪ :‬صالحیت یا ذاتی یا محلی است‪ .‬اگر صالحیت ذاتی باشد قاعده آمره است اما صالحیت محلی مخیره و تکمیلی است‪.‬‬
‫‪ -۲‬دعوی بین همان اشخاص در همان دادگاه یا دادگاه هم عرض دیگری قبال اقامه شده و تحت رسیدگی باشد و یا اگر همان دعوی نیست دعوایی باشد‬
‫که با ادعای خواهان ارتباط کامل دارد ‪ :‬ایراد امر مطروحه است‪ .‬در امر مطروحه رسیدگی ختم نشده است اما در امر مختوم رسیدگی پایان یافته است و‬
‫ختم رسیدگی اعالم شده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ارتباط کامل یعنی این که تصمیم در یکی موثر در دیگری باشد به عبارتی به طور مستقل نتوان به هر کدام جداگانه رسیدگی کرد‪.‬‬
‫‪ -۳‬خواهان به جهتی از جهات قانونی از قبیل صغر‪ ،‬عدم رشد‪ ،‬جنون یا ممنوعیت از تصرف در اموال در نتیجه حکم ورشکستگی‪ ،‬اهلیت قانونی برای اقامه‬
‫دعوی نداشته باشد ‪ :‬در این جا منظور اهلیت استیفا است ولی وقتی اهلیت استیفا گفته می شود به طریق اولی اهلیت تمتع هم وجود دارد (اصل بر این‬
‫است که اهلیت تمتع وجود دارد)‪.‬‬
‫مفاهیم مربوط به اهلیت ‪ :‬صغر در مقابل بلوغ‪ ،‬عدم رشد یا سفه در مقابل رشد و جنون در مقابل عقل است‪.‬‬
‫میزان اهلیت الزم ‪ :‬میزان اهلیتی که برای اقامه دعوی الزم است همان میزانی است که برای اجرای حق الزم است‪ .‬در دعاوی غیر مالی‪ ،‬بلوغ و عقل و‬
‫در دعاوی مالی بلوغ‪ ،‬عقل‪ ،‬رشد‪ ،‬عدم ورشکستگی برای اقامه دعوی و اجرای حق الزم است‪.‬‬

‫‪ -۴‬ادعا متوجه شخص خوانده نباشد ‪ :‬عدم توجه دعوی به خوانده‬
‫‪ -۵‬کسی که به عنوان نمایندگی اقامه دعوی کرده از قبیل وکالت یا والیت یا قیمومت و سمت او محرز نباشد ‪ :‬عدم سمت یا در صورت وجود سمت محرز‬
‫و اثبات شده نیست‪.‬‬
‫‪ -6‬دعوای طرح شده سابقاً بین همان اشخاص یا اشخاصی که اصحاب دعوی قائم مقام آنان هستند‪ ،‬رسیدگی شده نسبت به آن حکم قطعی صادر شده‬
‫باشد ‪ :‬ایراد امر مختوم یا ایراد امر قضاوت شده یا ایراد امر محکوم بها‪.‬‬
‫‪ -7‬دعوی بر فرض ثبوت اثر قانونی نداشته باشد از قبیل وقف و هبه بدون قبض‪.‬‬
‫‪ -8‬مورد دعوی مشروع نباشد ‪ :‬عدم مشروعیت موضوع دعوی که با عدم مشروعیت جهت دعوی متفاوت است‪.‬‬
‫‪ -9‬دعوی جزمی نبوده بلکه ظنی یا احتمالی باشد‪.‬‬
‫‪ -10‬خواهان در دعوای مطروحه ذی نفع نباشد ‪ :‬فقدان نفع‪.‬‬
‫‪ -11‬دعوی خارج از موعد قانونی اقامه شده باشد‪.‬‬
‫موعد قانونی ‪ :‬مهلتی که آن حق مقید با آن زمان می باشد و خارج از آن مدت قابل طرح نمی باشد موعد قانونی متمایز از مرور زمان است؛ مرور زمان‬
‫تکمیلی است اما موعد قانونی یک قاعده امری است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۸۹‬‬
‫«در مورد بند (‪ )1‬ماده (‪ ) 84‬هرگاه دادگاه خود را صالح نداند مبادرت به صدور قرار عدم صالحیت می نماید و طبق ماده (‪ )27‬عمل می کند و در مورد‬
‫بند( ‪) 2‬ماده (‪ ) 84‬هرگاه دعوی در دادگاه دیگری تحت رسیدگی باشد‪ ،‬از رسیدگی به دعوی خودداری کرده پرونده را به دادگاهی که دعوی در آن مطرح‬
‫است می فرستد و در سایر موارد یادشده در ماده (‪ )84‬قرار رد دعوی صادر می نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دفاع کنن ده سمت نداشته باشد خواهان چه اقدامی می تواند انجام دهد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خواهان حق ایراد دارد‪ .‬ایراد عدم احراز سمت ویژه خوانده نیست خواهان نیز حق چنین ایرادی دارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۸۵‬‬
‫« خواهان حق دارد نسبت به کسی که به عنوان وکالت یا والیت یا قیمومت یا وصایت پاسخ دعوی را داده است در صورتی که سمت او محرز نباشد‪ ،‬اعتراض‬
‫نماید‪».‬‬
‫ماده ‪ 85‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م به ین معنا ن یست که اگر خواهان اعتراض نکرد دفاعیات شخص فاقد سمت پذیرفته است بلکه خود دادگاه نیز وظیفه دارد بررسی کند‬
‫شخصی که دفاع کرده آیا سمت دارد یا خیر‪.‬‬
‫ماده ‪: ۸۶‬‬
‫‪211‬‬
‫« در صورتی که خوانده اهلیت نداشته باشد می تواند از پاسخ در ماهیت دعوی امتناع کند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خوانده فاقد اهلیت الزم باشد حق چه اقدامی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬حق امتناع از دفاع دارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۸۷‬‬
‫« ایرادات و اعتراضات باید تا پایان اولین جلسه دادرسی به عمل اید مگر اینکه سبب ایراد متعاقبا حادث شود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬مهلت طرح ایرادات تا چه زمانی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصل بر این است که مهلت طرح ایرادات تا پایان جلسه اول دادرسی است اگر استثنا در فرایند دادرسی حادث شود در جلسات بعدی می توان‬
‫ایراد کرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۸۸‬‬
‫«دادگاه قبل از ورود در ماهیت دعوا‪ ،‬نسبت به ا یرادات و اعتراضات وارده اتخاذ تصمیم می نماید‪ .‬در صورت مردود شناختن ایراد‪ ،‬وارد ماهیت دعوی شده‬
‫رسیدگی خواهد نمود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه نسبت به ایرادات وارده چه زمانی تصمیم گیری خواهد کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دادگاه پیش از آن که وارد ماهیت شود نسبت به ایرادات و اعتراضات رسیدگی می کند؛ اگر ایراد را بپذیرد قرار مقتضی را صادر می کند و رسیدگی‬
‫دیگر جایگاهی ندارد و اگر ایراد را رد کند وارد رسیدگی می شود‪.‬‬
‫تکلیف دادگاه در برابر ایرادات ‪ :‬ماده ‪ 88‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م فرض طرح ایرادات در زمان مقرر یعنی تا پایان جلسه اول را گفته است؛ اگر ایرادات خارج از مدت‬
‫باشد دادگاه تکلیفی به این که جدای از ماهیت رسیدگی کند ندارد البته که همراه با حکم باید ابتدا به ایرادات پاسخ بدهد و بعد درباره ماهیت پرونده‬
‫حکم خود را بیان کند‪.‬‬
‫توصیه ‪ :‬مواردی که قرار رد دعوی صادر می شود را حفظ نکنید بلکه قرارهای دیگه را حفظ کنید یعنی هر جا که قرار صادره قرار رد دعوی نیست را‬
‫حفظ کنیم‪ .‬چون عموماً قرارهای که در دعاوی حقوقی صادر می شود قرار رد دعوی است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۸۹‬‬
‫« در مورد بند (‪ )1‬ماده (‪ ) 84‬هرگاه دادگاه خود را صالح نداند مبادرت به صدور قرار عدم صالحیت می نماید و طبق ماده (‪ )27‬عمل می کند و در مورد‬
‫بند ‪) 2‬ماده (‪ ) 84‬هرگاه دعوی در دادگاه دیگری تحت رسیدگی باشد‪ ،‬از رسیدگی به دعوی خودداری کرده پرونده را به دادگاهی که دعوی در آن مطرح‬
‫است می فرستد‪ .‬و در سایر موارد یادشده در ماده (‪ )84‬قرار رد دعوی صادر می نماید‪».‬‬
‫* خود را صالح نداند ‪ :‬ایراد وارده را بپذیرد‪.‬‬
‫* طبق ماده ‪ ۲۷‬عمل می کند ‪ :‬ارسال پرونده به مرجع صالح و در مواردی هم ارسال به مرجعی که باید تشخیص صالحیت بدهد‪.‬‬

‫ماده ‪: ۲۷‬‬
‫« در صورتی که دادگاه رسیدگی کننده خود را صالح به رسیدگی نداند با صدور قرار عدم صالحیت‪ ،‬پرونده را به دادگاه صالحیتدار ارسال می نماید‪ .‬دادگاه‬
‫مرجوع الیه مکلف است خارج از نوبت نسبت به صالحیت اظهارنظر نماید و چنانچه ادعای عدم صالحیت را نپذیرد پرونده راجهت حل اختالف به دادگاه‬
‫تجدیدنظر استان ارسال می کند‪ .‬رای دادگاه تجدیدنظر در تشخیص صالحیت الزم االتباع خواهد بود‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬در صورتی که اختالف صالحیت بین دادگاههای دو حوزه قضایی از دو استان باشد مرجع حل اختالف به ترتیب یاد شده‪ ،‬دیوان عالی کشور می‬
‫اختالف در صالحیت ‪ :‬دادگاه الف خود را صالح نمی داند بلکه دادگاه ب را صالح می داند‪ ،‬دادگاه ب خارج از نوبت رسیدگی می کند اگر پذیرفت که‬
‫صالح است وارد رسیدگی می شود اگر خود را صالح ندانست و الف را صالح دانست در اینجا الف پرونده را به دادگاه تجدیدنظر (اگر در یک استان باشند)‬
‫ارسال می کنند و نظر مرجع عالی الزم االتباع است‪ .‬اگر دادگاه ب عدم صالحیت دادگاه الف را بپذیرد اما نظر دادگاه الف که گفته است دادگاه ب صالح‬
‫است را نپذیرد و معتقد باشد که دادگاه ج صالح است در اینجا نیز دادگاه ب پرونده را به دادگاه ج ارسال می کند حاال دادگاه ج یا صالح است که رسیدگی‬
‫می کند یا معتقد است که دادگاه ب صالح است که در این صورت جهت حل اختالف به مرجع صالحیت دار ارسال می کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر جایی که حکم صریح قانونی نداریم که چه قراری باید صادر شود قرار عدم استماع دعوی صادر می شود‬
‫ماده ‪( : ۹۰‬ماده مرتبط ‪)۸۸‬‬
‫« هرگاه ایرادات تا پایان جلسه اول دادرسی اعالم نشده باشد دادگاه مکلف نیست جدا از ماهیت دعوی نسبت به آن رای دهد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر ایرادات خارج از مهلت بیان شود تکلیف دادگاه چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.90‬‬
‫ارتباط با ماده ‪ : ۸۸‬ماده ‪ 88‬فرض را بر این گذاشت که ایرادات در مدت مقرر وارد شده است که دادگاه پیش از ورود به ماهیت پاسخ خواهد داد‪ .‬اگر‬
‫ایرادات خارج از مهلت اعالم شده باشد دادگاه زمان صدور حکم پاسخ ایرادات را هم خواهد داد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۹۱‬‬
‫«دادرس در موارد زیر باید از رسیدگی امتناع نموده و طرفین دعوا نیز میتوانند او را رد کنند‪.‬‬
‫الف ‪ -‬قرابت نسبی یا سببی تا درجه سوم از هر طبقه بین دادرس با یکی از اصحاب دعوا وجود داشته باشد‪.‬‬
‫ب ‪ -‬دادرس قیم یا مخدوم یکی از طرفین باشد و یا یکی از طرفین مباشر یا متکفل امور دادرس یا همسر او باشد‪.‬‬
‫ج‪ -‬دادرس یا همسر یا فرزند او‪ ،‬وارث یکی از اصحاب دعوا باشد‪.‬‬
‫د ‪ -‬دادرس سابقا در موضوع دعوای اقامه شده به عنوان دادرس یا داور یا کارشناس یا گواه اظهارنظر کرده باشد‪.‬‬
‫ه‪ - -‬بین دادرس و یکی از طرفین و یا همسر یا فرزند او دعوای حقوقی یا جزایی مطرح باشد و یادر سابق مطرح بوده و از تاریخ صدور حکم قطعی دو‬
‫سال نگذشته باشد‪.‬‬
‫‪213‬‬
‫و ‪ -‬دادرس یا همسر یا فرزند او دارای نفع شخصی در موضوع مطروح باشند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬جهات رد دادرس چیست و قرار صادره چه خواهد بود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.91‬‬
‫الف‪ -‬قرابت یعنی خویشاوندی‪ ،‬نسبی یعنی ناشی از ارتباط خونی‪ ،‬سببی یعنی ناشی از ازدواج‪ ،‬هر طبقه یعنی تا طبقه سوم یعنی نوه ها عمه‪ ،‬عمو‪ ،‬خاله‪،‬‬
‫دایی‪ .‬در بند الف‬
‫ب‪ -‬مخدوم یعنی رئیس‪ ،‬قیم یعنی نماینده قضایی‪ ،‬مباشر یعنی مدیر برنامه‪.‬‬
‫د‪ -‬دادرس سابقاً در موضوع دعوای اقامه شده به عنوان دادرس یا داور یا کارشناس یا گواه اظهارنظر کرده باشد ‪ :‬این اظهار نظر باید اظهار نظر ماهوی باشد‬
‫اگر اظهار نظر شکلی باشد مثالً قرار رد دعوی صادر کرده است مشمول این بند نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت وجود جهات مذکور در ماده ‪ 91‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬قرار و اقدام دادگاه چه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قرار صادره امتناع از رسیدگی با ذکر جهت می باشد‪ .‬رسیدگی به دادرس یا دادرسان دیگر (علی البدل) محول می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۹۲‬‬
‫« درمورد ماده (‪ ) 91‬دادرس پس از صدور قرار امتناع از رسیدگی با ذکر جهت‪ ،‬رسیدگی نسبت به مورد را به دادرس یا دادرسان دیگر دادگاه محول می‬
‫نماید ‪ .‬چنانچه دادگاه فاقد دادرس به تعداد کافی باشد‪ ،‬پرونده را برای تکمیل دادرسان یا ارجاع به شعبه دیگر نزد رئیس شعبه اول ارسال می دارد و در‬
‫صورتی که دادگاه فاقد شعبه دیگر باشد‪ ،‬پرونده را به نزدیکترین دادگاه هم عرض ارسال می نماید‪ .‬صورت مجلس قید و به امضای درخواست کننده می‬
‫رسد‪».‬‬
‫زمانی که پرونده ارجاع می شود نزد رئیس شعبه اول وی می تواند ارجاع کند به شعبه دیگری یا می تواند دادرس علی البدل مشخص کند تا در همان‬
‫شعبه رسیدگی کند‪.‬‬
‫«دادخواست»‬
‫جلسه نود و چهارم‬

‫دادرسی نخستین ‪:‬‬
‫فصل اول ‪ -‬دادخواست‬
‫دادخواست و درخواست ‪ :‬دو اصطالح که بسیار آن را در آیین دادرسی مدنی میشنویم «دادخواست» و «درخواست» هستند‪ .‬درخواست یعنی تقاضا‬
‫پس وقتی شما درخواست را در قانون می بینید معنای متفاوت از معنای لغوی و عرفی خود ندارد و به عبارت دیگر واژه درخواست در آیین دادرسی مدنی‬
‫معنای مصطلح قانونی ن دارد و همان معنای عرفی به کار میرود‪ .‬دادخواست یک معنای مشخص در قانون دارد؛ دادخواست نوعی درخواست است با این‬
‫تفاوت که اوالً درخواستی که انجام میشود و بعداً دادخواست نامیده می شود برای صدور حکم است؛ یعنی شما درخواستی دارید که می خواهید منجر به‬

‫صدور حکم شود و دوماً این درخواست باید با رعایت تشریفات خاصی باشد تا دادخواست نامیده شود‪ .‬در دادخواست هدف رسیدن به یک حکم است هر‬
‫چند که به حکم برسد یا خیر اما در اصل خود قابلیت صدور حکم را دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬درخواست هیچگاه منجر به صدور حکم نمی شود‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬درخواست و دادخواست ر ابطه عام و خاص دارند؛ درخواست عام است و دادخواست خاص میباشد یعنی هر دادخواستی درخواست اما هر درخواستی‬
‫دادخواست نمی باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬دادخواست و درخواست یعنی چه و تفاوت آنها با هم چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬درخواست به معنای تقاضا است که همان معنای عرفی و لغوی آن می باشد اما دادخواست درخواستی است که از دادگاه انجام میشود و هدف آن‬
‫صدور حکم است و ضرورتاً باید در قالب شرایط و تشریفات خاصی انجام شود‪ .‬درخواست معنای عام و دادخواست معنای خاص دارد‪.‬‬
‫قواعد ‪ :‬آنچه موجب شروع رسیدگی می شود فقط با دادخواست است اما تقاضا های فرعی در قالب درخواست هم ممکن است مانند درخواست تحقیق‬
‫محلی یا کارشناسی یا معاینه محل و ‪ ...‬هیچ درخواستی منجر به صدور حکم نمی شود و نهایتاً در نتیجه آن یک قرار صادر خواهد شد اما دادخواست‬
‫می تواند منجر به صدور حکم شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۸‬‬
‫«شروع رسیدگی در دادگاه مستلزم تقد یم دادخواست می باشد‪ .‬دادخواست به دفتر دادگاه صالح و در نقاطی که دادگاه دارای شعب متعدد است به دفتر‬
‫شعبه اول تسلیم می گردد‪».‬‬
‫دادخواست و شروع رسیدگی ‪ :‬یک تفاوت اساسی بین درخواست و دادخواست این بود که اگر بخواهیم دادگاه مشغول به رسیدگی شود الجرم باید‬
‫دادخواست تقدیم کنیم و با درخواست صرف امکان شروع رسیدگی در دادگاه و تکلیف بر رسیدگی وجود ندارد‪.‬‬
‫آثار دادخواست ‪ :‬وقتی شما یک دادخواست می دهید آثاری دارد؛ شما یک خواسته علیه من دارید و میخواهید دادگاه به آن رسیدگی کند؛ این خواسته‬
‫و تقاضا باید در قالب یک دادخواست باشد‪ .‬پس از تقدیم دادخواست نسبت به اشخاص مختلف آثار مختلفی هم پدید می آید‪.‬‬
‫• اثر دادخواست نسبت به دادگاه ‪ :‬اولین و اصلی ترین و مهمترین اثر دادخواست این است که دادگاه پس از تقدیم آن موظف و مکلف به رسیدگی‬
‫است و به عبارت دیگر به وسیله دادخواست برای دادگاه ایجاد اشتغال و تکلیف شده است‪ .‬عالوه بر آن دادخواست محدوده رسیدگی دادگاه را هم مشخص‬
‫می کند و دادگاه خارج از خواسته امکان رسیدگی ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر خواسته یک میلیارد باشد دادگاه نمی تواند نسبت به یک میلیارد و پانصد میلیون یا دو میلیارد رسیدگی کند‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬دادخواست نسبت به دادگاه آثار مختلفی دارد که مهمترین آنها اشتغال و تکلیف به رسیدگی و تعیین محدوده و قلمرو رسیدگی است‪.‬‬
‫• اثر مشترک دادخواست نسبت به طرفین دعوی ‪ :‬به محض تقدیم دادخواست خواهان و خوانده طرف دعوی قرار می گیرند و یک رابطه حقوقی بین‬
‫آنها شکل می گیرد‪.‬‬
‫• اثر دادخواست نسبت به خوانده ‪ :‬پس از تقدیم دادخواست خوانده ملزم و مکلف به دفاع و پاسخگویی می شود‪ .‬ضمانت اجرای عدم دفاع آن است که‬
‫در صورت وجود ادله قابل قبول منجر به پیروزی خواهان می شود‪.‬‬
‫‪215‬‬
‫• اثر دادخواست نسبت به خواهان ‪ :‬اثر دادخواست نسبت به خواهان همیشگی نیست ولی در درخواست های پولی اگر قبالً به نحوی تقاضا انجام نشده‬
‫باشد همین تاریخ تقدیم دادخواست مبدا زمانی خسارت تاخیر تادیه خواهد بود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آثار دادخواست چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬باید این آثار را نسبت به چهار شخص بررسی کنیم؛‬
‫‪ . 1‬نسبت به دادگاه ‪ :‬آثاری دارد که مهمترین آنها ایجاد اشتغال برای دادگاه و تعیین دامنه و محدوده صالحیت رسیدگی دادگاه است‪.‬‬
‫‪ .2‬اثر مشت رک نسبت به طرفین ‪ :‬رابطه حقوقی دادرسی بین دو طرف که در نتیجه تقدیم دادخواست به وجود می آید‪.‬‬
‫‪ .3‬نسبت به خوانده ‪ :‬الزام خوانده به پاسخگویی و دفاع‪.‬‬
‫‪ . 4‬نسبت به خواهان ‪ :‬در دعاوی پولی در صورت عدم مطالبه قبلی‪ ،‬مبدا خسارت های احتمالی‪ ،‬تاریخ تقدیم دادخواست محاسبه می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که وجه قبالً مطالبه شده باشد یا در قرارداد یک تاریخ مشخص برای وصول وجود داشته باشد یا هر موعد تعیین شده دیگری‪ ،‬مبدا‬
‫محاسبه دیگر تاریخ تقدیم دادخواست نخواهد بود‪.‬‬
‫اصل تقدیم دادخواست ‪ :‬شروع رسیدگی به وسیله تقدیم دادخواست یک اصل است و د ارای استثنائاتی هم می باشد مانند شوراهای حل اختالف که با‬
‫درخواست شفاهی هم رسیدگی انجام میشود‪ .‬در برخی موارد مانند مباحث خانواده الزم نیست تشریفات دادرسی انجام شود اما تقدیم دادخواست ضروری‬
‫است‪.‬‬
‫دفتر خدمات الکترونیک ‪ :‬یک پیشرفت بسیار بزرگ در روند رسیدگی و حف ظ زمان شروع به کار دفاتر خدمات الکترونیک بود چون پیش از آن باید‬
‫فرم دادخواست چاپ می شد و سپس تمبر می خورد و هزینه پرداخت می شد و زمان زیادی می گرفت اما در حال حاضر یکجا در دفاتر خدمات الکترونیک‬
‫انجام می شود‪.‬‬
‫نکته آزمونی ‪ :‬سواالت آزمون ها همچنان بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی است و در واقع ماده ‪ 48‬در حال حاضر هم انجام میشود اما یک واسطه‬
‫آمده و کار ها را تجمیع کرده است‪.‬‬
‫تعدد شعب و تقدیم دادخواست ‪ :‬در صورتی که دفاتر متعددی وجود داشته باشد شما باید دادخواست را به دفتر کل که همان دفتر شعبه اول است‬
‫تقدیم کنید که این شعبه دادخواست را ارجاع می دهد‪ .‬در حال حاضر دفاتر خدمات قضایی این امر را پس از اخذ دادخواست انجام می دهند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۹‬‬
‫«مدیر دفتر دادگاه پس از وصول دادخواست باید فوری آن را ثبت کرده‪ ،‬رسیدی مشتمل بر نام خواهان‪ ،‬خوانده‪ ،‬تاریخ تسلیم (روز و ماه و سال) با ذکر‬
‫شماره ثبت به تقدیم کننده دادخواست بدهد و در برگ دادخواست تاریخ تسلیم را قید نماید‪ .‬تاریخ رسید دادخواست به دفتر‪ ،‬تاریخ اقامه دعوی محسوب‬
‫می شود‪».‬‬
‫پس از تقدیم دادخواست به دفتر کل وظیفه مدیر دفتر آغاز می شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬پس از تقدیم دادخواست به دفتر کل مدیر دفتر چه وظیفه ای دارد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.49‬‬

‫جلسه نود و پنجم‬
‫استعمال الفاظ درخواست و دادخواست در قانون ‪ :‬آیا قانون گذار در آیین دادرسی مدنی این دو اصطالح را هر کدام دقیق در جایگاه خودشان مورد‬
‫استفاده قرارداده است یا خیر به جای یکدیگر استفاده کرده است؟ در مدنی در بسیاری از موارد که باید اذن گفته شود قانون گذار از واژه اجازه استفاده‬
‫کرده است که در این موارد می گویم استعمال مجازی است‪ .‬در آیین دادرسی مدنی نیز قانون گذار در استفاده از واژه های دادخواست و درخواست همیشه‬
‫با دقت این کار را انجام نداده و این دو واژه ه میشه در معنای حقیقی خود بکار نرفته اند مثالً در جلب ثالث‪ ،‬تجدیدنظرخواهی‪ ،‬فرجام خواهی‪ ،‬باید‬
‫دادخواست ارائه شود اما گفته شده درخواست داده شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا قانون گذار دادخواست و درخواست را در معنای حقیقی خودش بکار برده است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر در مواردی که باید دادخواست گفته شود واژه درخواست استعمال شده است که به معنای دادخواست است از جمله در بحث جلب ثالث‪،‬‬
‫تجدیدنظر خواهی و‪...‬‬
‫سوال ‪ :‬اقدامات مدیر دفتر پس از وصول دادخواست را بیان کنید؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.49‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬واجب بکار رفته در ماده ‪ 49‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م واجب غیر موقت فوری است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬مدیر دفتر به طور مطلق مکلف به ثبت دادخواست است؛ چه دادخواست کامل باشد چه ناقص باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دادخواست فاقد شرایطی باشد که با فقدان آنها اصالً شایسته نام دادخواست نیست نباید ثبت شود مثالً این که دادخواست شفاهی است‪ ،‬به‬
‫زبان فارسی نیست یا امضا نشده است‪.‬‬
‫تاریخ دادخواست ‪ :‬تاریخ درج شده بر روی دادخواست از حیث مبداء محاسبه خسارات‪ ،‬صالحیت دادگاه ‪ ...‬موثر است‪.‬‬
‫مثال ‪ : ۱‬الف از ب صد میلیون طلبکار است و سررسید‪ 1402/2/20‬است‪ .‬الف در ‪1401/12/1‬جهت وصول طلب اقدام می کند‪ 1402/2/25 .‬جلسه‬
‫رسیدگی تشکیل می شود‪ .‬در این مورد شرایط اقامه دعوی وجود ندارد زیرا شرایط اقامه دعوی باید در تاریخ اقامه دعوی وجود داشته باشد نه در تاریخ‬
‫جلسه رسیدگی‪ .‬اگر در تاریخ ‪1402/2/22‬دادخواست ثبت کرد در این تاریخ شرایط اقامه دعوی وجود دارد‪.‬‬
‫مثال‪ : ۲‬الف ظهرنویس یک سند تجاری(سفته) هست که از سررسید آن ‪11‬ماه و ‪ 28‬روز گذشته است؛ دارنده این سند امروز ثبت دادخواست کرده است‬
‫و ‪ 1402/5/30‬جلسه رسیدگی دادگاه است‪ .‬آیا دادگاه می تواند بگوید شما یک مهلت یک ساله داشته اید االن یک سال و نیم از مهلت شما گذشته است‬
‫علیه ظهرنویس دیگر نمی توانید اقامه دعوی کنید؟ در این مورد به دعوی شما رسیدگی می شود زیرا مالک یک سال از سررسید است‪ .‬تاریخ اقامه دعوی‬
‫از یک سال بوده است‪.‬‬
‫ماده‪: ۵۰‬‬
‫‪217‬‬
‫«هرگاه دادگاه دارای شعب متعدد باشد مدیر دفتر باید فوری پس از ثبت دادخواست آن را جهت ارجاع به یکی از شعب‪ ،‬به نظر رئیس شعبه اول یا معاون‬
‫وی برساند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت وجود شعب متعدد در یک دادگاه و ثبت دادخواست ها در دفتر کل مدیر دفتر چه اقدامی بایستی انجام دهد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.50‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬واجب بکار رفته در ماده‪ 50‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م واجب غیر موقت فوری است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا رئیس شعبه یک یا معاون ارجاع برای ارجاع پرونده ها به شعبه های مختلف الزام قانونی خاصی دارند؟ ملزم به رعایت شرایط قانونی خاصی‬
‫هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬کامالً واگذار به صالح دید وی می باشد و هیچ الزامی ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا معاون ارجاع می تواند پس از ارجاع پرونده‪ ،‬از شعبه مرجوع الیه پرونده را بگیرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر‪ .‬نه مقام ارجاع می تواند تصمیم خود را تغییر دهد و نه هیچ مقام دیگری نمی تواند شعبه را تغییر دهد‪.‬‬
‫مبحث دوم ‪ -‬شرایط دادخواست‬
‫ماده ‪: ۵۱‬‬
‫«دادخواست باید به زبان فارسی در روی برگهای چاپی مخصوص نوشته شده و حاوی نکات زیر باشد‪:‬‬
‫‪- 1‬نام‪ ،‬نام خانوادگی‪ ،‬نام پدر‪ ،‬سن‪ ،‬اقامتگاه و حتیاالمکان شغل خواهان‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬در صورتی که دادخواست توسط وکیل تقدیم شود مشخصات وکیل نیز باید درج گردد‪.‬‬
‫‪- 2‬نام‪ ،‬نام خانوادگی‪ ،‬اقامتگاه و شغل خوانده‪.‬‬
‫‪- 3‬تعیین خواسته و بهای آن مگر انکه تعیین بها ممکن نبوده و یا خواسته‪ ،‬مالی نباشد‪.‬‬
‫‪- 4‬تعهدات و جهاتی که به موجب آن خواهان خود را مستحق مطالبه می داند به طوری که مقصود واضح و روشن باشد‪.‬‬
‫‪- 5‬آنچه که خواهان از دادگاه درخواست دارد‪.‬‬
‫‪- 6‬ذکر ادله و وسایلی که خواهان برای اثبات ادعای خود دارد‪ ،‬از اسناد و نوشتجات و اطالع مطلعین و غیره‪ ،‬ادله مثبته به ترتیب و واضح نوشته میشود‬
‫و اگر دلیل‪ ،‬گواهی گواه باشد‪ ،‬خواهان باید اسامی و مشخصات و محل اقامت آنان را به طور صحیح معین کند‪.‬‬
‫‪- 7‬امضای دادخواست دهنده و در صورت عجز از امضاء‪ ،‬اثر انگشت او‪.‬‬
‫تبصره ‪ -1‬اقامتگاه باید با تمام خصوصیات از قبیل شهر و روستا و دهستان و خیابان به نحوی نوشته شود که ابالغ به سهولت ممکن باشد‪.‬‬

‫تبصره ‪ -2‬چنانچه خواهان یا خوانده شخص حقوقی باشد‪ ،‬در دادخواست نام و اقامتگاه شخص حقوقی نوشته خواهد شد‪».‬‬
‫* جهات ‪ :‬اسباب و عوامل‬
‫* گواهی گواه ‪ :‬شهادت شاهد‬
‫* ادله ‪ :‬جمع دلیل‬
‫* ادله مثبته ‪ :‬دالیل اثبات کننده‬
‫* مقوم کردن ‪ :‬تقویم کردن‬
‫سوال ‪ :‬دادخواست تقدیمی به دادگاه بایستی متضمن چه شرایطی باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دادخواست باید به زبان فارسی در روی برگ های چاپی مخصوص نوشته شده و حاوی نکات زیر باشد‪.‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬واژه باید در صدر ماده‪ 51‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م بیانگر شرطیت است نه وجوب و در نتیجه بیانگر حکم وضعی است‪.‬‬
‫جلسه نود و ششم‬
‫شرایط دادخواست ‪ :‬دادخواست باید به زبان فارسی و کتبی باشد و روی برگ های چاپی مخصوص باشد و امضای دادخواست دهنده و در صورت عجز‬
‫از امضاء‪ ،‬اثر انگشت او باشد؛ برای این موارد ضمانت اجرایی بیان نشده است به عبارت دیگر این موارد فاقد ضمانت اجرا است و در صوت فقدان اصالً به‬
‫عنوان دادخواست ثبت نمی شود‪.‬‬
‫تبصره بند ‪ : ۱‬ممکن است شخصی به عنوان نماینده دادخواست تقدیم دادگاه کند در نتیجه باید مشخصات وکیل یا نماینده نیز در دادخواست درج شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر نماینده وارد دعوایی می شود باعث تغییر خواهان نمی شود یعنی ستون خواهان به نام خواهان ثبت می شود و در ستون خوانده هم مشخصات‬
‫خوانده درج می شود و نماینده آنها نیز باید در ستون مربوط به خود مشخصات خود را درج نماید‪.‬‬
‫بند ‪ : ۲‬اگر شغل خوانده درست نباشد دادخواست با ایراد یا نقصی مواجه نمی شود‪.‬‬
‫بند ‪ : ۳‬ممکن است خواسته پول‪ ،‬الزام به تنظیم سند‪ ،‬مطالبه باشد و ‪ ...‬باشد؛ اگر خواسته غیر مالی باشد بحث تقویم خواسته و بهای خواسته مطرح نمی‬
‫شود‪ .‬در تعیین خواسته بین دعوای مالی و غیر مالی تفاوتی نیست‪.‬‬
‫بهای خواسته ‪ :‬بهای خواسته به دعوای مالی اختصاص دارد که امکان تعیین آن هم وجود دارد‪.‬‬
‫تفاوت بین حق مالی و غیر مالی ‪ :‬یکی از مهم ترین تفاوت ها بین حق مالی و غیر مال ی این است که حق مالی قابل قیمت گذاری است اما حق غیر‬
‫مالی قابلیت تقویم و قیمت گذاری ندارد‪.‬‬
‫‪219‬‬
‫نکته ‪ :‬در بعضی موارد امکان مشخص کردن بهای خواسته وجود ندارد مثالً خساراتی وارد شده است که االن امکان تعیین آن وجود ندارد و بعداً باید مقدار‬
‫خسارت را مشخص کرد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در دو مورد استثنایی بهای خواسته تعیین نمی شود یعنی جایی که دعوی غیر مالی است و در موردی که دعوی مالی است اما امکان تعیین بهای‬
‫خواسته وجود ندارد اما در سایر موارد عالوه بر اینکه باید خود خواسته مشخص شود بهای خواسته هم باید مشخص شود‪.‬‬
‫بند ‪ : ۷‬اصل بر امضاء است‪.‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬اثر انگشت نسبت به امضاء بدل طولی (اضطراری) است‪.‬‬
‫تبصره ‪ : ۱‬نسبت به خواهان‪ ،‬خوانده و شهود اقامتگاه باید مشخص شود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬چنانچه خواهان یا خوانده شخص حقوقی باشد‪ ،‬در دادخواست نام و اقامتگاه شخص حقوقی نوشته خواهد شد‪» .‬‬
‫تبصره ‪ : ۲‬اگر یکی از طرفین دعوی شخص حقوقی باشد نماینده او در دادگاه حاضر خواهد شد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۲‬‬
‫« در صورتی که هریک از اصحاب دعوا‪ ،‬عنوان قیم یا متولی یا وصی یا مدیریت شرکت و امثال آن را داشته باشد در دادخواست باید تصریح شود‪» .‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت وجود نمایندگی و سمت آیا مشخصات نماینده باید ذکر شود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.52‬‬
‫فقدان ضمانت اجرا ‪ :‬ماده ‪ 52‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬ضمانت اجرا ندارد‪ .‬در روز تشکیل جلسه در دادگاه باید مدارک احراز سمت ارائه شود؛ اگر در آن روز‪ ،‬سمت احراز‬
‫نشود دادخواست رد می شود اما عدم تصریح در دادخواست ضمانت اجرایی ندارد‪.‬‬
‫جلسه نود و هفتم‬

‫سوال ‪ :‬ضمانت اجرای عدم رعایت شرایط دادخواست چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در یک تقسیم کلی ضمانت اجرای عدم رعایت این شرایط به دو دسته تقسیم می شود؛‬
‫‪ -۱‬مواردی که در قانون برای آن ضمانت اجرای مشخص نشده است (موارد فاقد ضمانت اجرا) ‪:‬‬
‫الف) دادخواست شفاهی‬
‫ب) دادخواست کتبی به زبان غیر فارسی‬
‫ج) دادخواست کتبی به زبان فارسی بر روی کاغذ عادی نه فرم مخصوص دادخواست‬

‫د) دادخواست فاقد امضاء یا اثر انگشت باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬چون برای این موارد ضمانت اجرا تعیین نشده است به این معنی است که شایستگی ثبت را ندارد؛ به عبارت دیگر صالحیت ثبت در دفتر ثبت‬
‫دادخواست ها را ندارند‪.‬‬
‫‪ -۲‬مواردی که در قانون برای آن ضمانت اجرا مشخص شده است ‪ :‬دادخواست در مواردی دادخواست تلقی می شود اما به جریان هم نمی افتد مثل‬
‫یک دادخواست کامل و باید اقداماتی نسبت به این دادخواست صورت بگیرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۳‬‬
‫« در موارد زیر دادخواست توسط دفتر دادگاه پذیرفته می شود لکن برای به جریان افتادن آن باید به شرح مواد آتی تکمیل شود ‪:‬‬
‫‪ -1‬در صورتی که به دادخواست و پیوست های آن برابر قانون تمبر الصاق نشده یا هزینه یادشده تادیه نشده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬وقتی که بندهای (‪ 5 ،4 ،3 ،2‬و ‪ )6‬ماده (‪ )51‬این قانون رعایت نشده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی علی رغم پذیرش دادخواست جریان دادخواست متوقف می گردد و نیازمند رفع نقص است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.53‬‬
‫* تکمیل شود ‪ :‬رفع نقص شود‪.‬‬
‫* الصاق ‪ :‬چسباندن‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت عدم پرداخت هزینه دادرسی تکلیف چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬از موارد توقیف دادخواست و اخطار رفع نقص است؛ مدیر دفتر دادگاه به خواهان اخطار رفع نقص می نماید تا در مهلت ‪ 10‬روز هزینه را پرداخت‬
‫نماید و دادخواست به جریان بیفتد( میزان هزینه ای که بایستی توسط خواهان پرداخت گردد توسط مدیر دفتر تعیین می شود‪).‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان طرح دعاوی متعدد به موجب یک دادخواست وجود دارد؟ در فرض امکان محاسبه هزینه دادرسی چگونه خواهد بود؟‬
‫پاسخ ‪ :‬امکان طرح دعاوی متعدد در یک دادخواست با اجتماع ش رایط ممکن است (وجود ارتباط کامل یا وجود منشاء واحد)؛ نحوه محاسبه به طور‬
‫جداگانه خواهد بود اما بایستی همه آن پرداخت شود‪( .‬پرداخت عام مجموعی است)‬
‫سوال ‪ :‬میزان هزینه دادرسی چقدر است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در مرحله بدوی تا ‪ 20‬میلیون تومان‪ ،‬دو و نیم درصد(‪ )2/5‬نسبت به مازاد ‪ 20‬میلیون تومان‪ ،‬سه و نیم درصد (‪ )3/5‬از ارزش خواسته نه از محکوم‬
‫به‪.‬‬
‫علت مالک بود ارزش خواسته ‪ :‬در بحث تعیین هزینه دادرسی یک تفاوت بین مرحله بدوی با همه مراحل دیگر دادرسی وجود دارد و آن هم این است‬
‫که در مرحله بدوی چیزی به عنوان محکوم به وجود ندارد چون رسیدگی نشده و حکمی صادر نشده است اما در مراحل دیگر رسیدگی محکوم به وجود‬
‫دارد که نسبت به آن اعتراض می شود‪.‬‬
‫‪221‬‬
‫مالک هزینه دادرسی ‪ :‬محاسبه هزینه دادرسی فقط در مرحله بدوی است که ارزش خواسته مالک برای تعیین هزینه دادرسی است ولی در همه مراحل‬
‫دیگر محکوم به مالک است‪.‬‬
‫هزینه دادرسی در تجدیدنظر ‪ :‬هزینه دادرسی در مرحله تجدیدنظر چهار و نیم درصد(‪)4/5‬از محکوم به است‪.‬‬
‫هزینه دادرسی در مراحل دیگر ‪ :‬هزینه دادرسی در مرحله فرجام خواهی‪ ،‬اعتراض ثالث‪ ،‬اعاده دادرسی‪ ،‬پنج و نیم درصد (‪ )5/5‬از محکوم به است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬برای محاسبه هزینه دادرسی قانون چه زمانی مالک است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬قانون زمان تقدیم دادخواست (نه زمان رسیدگی) مالک است‪ .‬حتی اگر دادخواست ناقص هم بوده باشد مالک زمان تقدیم دادخواست است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬کدام دسته از اشخاص حقوقی از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بنیاد مستضعفان‪ ،‬بنیاد شهید‪ ،‬بنیادها و موسسات خیریه‪ ،‬کمیته امداد امام خمینی‪ ،‬سازمان حج اوقاف و امور خیریه‪ ،‬موسسات علوم دینی‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دولت و نهادهای عمومی از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیستند‪.‬‬
‫عدم معافیت شرکت های تابع ‪ :‬هر کدام از اشخاص حقوقی که از هزینه دادرسی معاف هستند ممکن است یک شرکت تاسیس کرده باشند مثالً کمیته‬
‫امداد با بنیاد شهید و بنیاد مستضعفان ممکن است با یکدیگر یا هر کدام جداگانه شرکت هایی تاسیس کرده باشند‪ .‬این معافیت از هزینه دادرسی مشمول‬
‫شرکت ها تحت پوشش و تابع نمی شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا شرکت های تابع نهادهای معاف هم از هزینه دادرسی معاف هستند؟ پاسخ ‪ :‬خیر‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اشخاص حقیقی فقط در صورت اثبات اعسار از هزینه دادرسی معاف هستند‪.‬‬
‫عدم معافیت از تودیع تامین ‪ :‬اشخاص حقیقی معسر و نهادها معاف از هزینه دادرسی از پرداخت هزینه آگهی نیز معاف هستند اما از تودیع تامین معاف‬
‫نیستند‪.‬‬
‫جلسه نود و هشتم‬
‫سوال ‪ :‬اشخاص معاف از هزینه دادرسی آیا از هزینه آگهی ها و تودیع تامین نیز معاف هستند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬موسسات و بنیادها معاف و هم چنین افرادی که اعسار خود را ثابت می کنند از تمام هزینه دادرسی معاف هستند‪ .‬اشخاص معسر از هزینه آگهی‬
‫نیز معاف هستند اما در رابطه با تودیع تامین ها هیچ کدام معاف نیستند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬موسسات و بنیادهای معاف و هم چنین افرادی که اعسار خود را ثابت می کنند چرا در رابطه با تامین ها معاف نمی باشند؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به دلیل این که حق خصوصی شخص است و قانون نمی تواند حق خصوصی شخص را ساقط کند‪.‬‬

‫نقص دادخواست ‪ :‬در ماده ‪ 53‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م بیان شد که اگر تمبر الصاق نشود هزینه دادرسی پرداخت نشود یا هر یک از موارد بندهای ‪ -6-5-4-3-2‬ماده‬
‫‪ 51‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬وجود نداشت دادخواست ناقص است و توقیف می شود‪.‬‬
‫ماده‪: ۵۴‬‬
‫« در موارد یادشده در ماده قبل‪ ،‬مدیر دفتر دادگاه ظرف دو روز نقایص دادخواست را به طور کتبی و مفصل به خواهان اطالع داده و از تاریخ ابالغ به مدت‬
‫ده روز به او مهلت می دهد تا نقایص را رفع نماید‪ .‬چنانچه در مهلت مقرر اقدام به رفع نقص ننماید‪ ،‬دادخواست به موجب قراری که مدیر دفتر و در غیبت‬
‫مشارالیه‪ ،‬جانشین او صادر می کند‪ ،‬رد می گردد‪ .‬این قرار به خواهان ابالغ می شود و نامبرده می تواند ظرف ده روز از تاریخ ابالغ به همان دادگاه شکایت‬
‫نماید‪ .‬رای دادگاه در این خصوص قطعی است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در موارد مذکور در ماده ‪ 53‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م که دادخواست توقیف می گردد تکلیف مدیر دفتر دادگاه و خواهان چه خواهد بود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.54‬‬
‫تکلیف مدیر دفتر در مورد نواقص ‪ :‬مدیر دفتر دادگاه باید ظر ف دو روز نقص یا نقص ها را به طور مکتوب و بعد به طور تفصیلی جهت رفع نواقص اقدام‬
‫نماید برای مثال شرح دهد هزینه دادرسی پرداخت نشده است یا اقامتگاه خوانده شناسایی نمی شود؛ نقص دقیق باید بیان شود و مواردی که باید رفع‬
‫نقص شود را به خواهان ابالغ کند‪.‬‬
‫اقدام خواهان پس از ابالغ ‪-1 :‬جهت رفع نقص اقدام کند‪ -2 .‬جهت رفع نقص در مهلت مقرر اقدام ن کند که دادخواست رد می شود (رد دادخواست‬
‫مانند عقد غیر نافذ است که اگر تنفیذ شود عقد نافذ و معتبر است و در صورت عدم تنفیذ عقد رد می شود که باطل خواهد بود) و قرار رد به خواهان ابالغ‬
‫می شود و از این قرار صادره توسط مدیر دفتر‪ ،‬می تواند نزد قاضی دادگاه شکایت کرد‪ .‬اگر دادخواست ناقص باشد و قاضی دادگاه تشخیص دهد دادخواست‬
‫ناقص است در این صورت پرونده به دفتر شعبه بر می گرداند و مدیر دفتر طی اخطاریه به خواهان ابالغ می کند که جهت رفع نقص اقدام کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬قرار رد دادخواست توسط مدیر دفتر یا جانشین او صادر می شود‪.‬‬
‫مهلت رفع نقص ‪ :‬مهلت رفع نقص‪10‬روز از تاریخ ابالغ رفع نقص است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۵‬‬
‫« در هر مورد که هزینه انتشار اگهی ظرف یک ماه از تاریخ ابالغ اخطاریه دفتر (داللت اقتضاء استعمال مجازی یعنی مدیر دفتر) تادیه نشود‪ ،‬دادخواست به‬
‫وسیله دفتر رد خواهد شد‪ .‬این قرار ظرف ده روز از تاریخ ابالغ قابل شکایت دردادگاه می باشد‪ ،‬جز در مواردی که خواهان دادخواست اعسار از هزینه‬
‫دادرسی تقدیم کرده باشد که دراین صورت مدت یک ماه یادشده‪ ،‬از تاریخ ابالغ دادنامه رد اعسار به نامبرده محسوب خواهد شد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬مهلت پرداخت هزینه انتشار آگهی چقدر است؟ و در صورت عدم پرداخت تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.55‬‬
‫مهلت پرداخت هزینه ‪ :‬برای پرداخت هزینه انتشار آگهی یک ماه مهلت دارید اما این یک ماه در فرضی است که دادخواست اعسار تقدیم نشده باشد و‬
‫از زمانی که اخطاریه دادگاه به شما ابالغ شده باشد مهلت آغاز می شود اما اگر دادخواست اعسار داده شود از تاریخ ابالغ دادنامه رد اعسار یک ماه مهلت‬
‫برای پرداخت هزینه دادرسی داده می شود‪.‬‬
‫رد غیر فوری ‪ :‬مواد ‪ 53‬و‪ 54‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م در مورد رد غیر فوری دادخواست است‪ .‬عدم رعایت شرایط اگر منجر به صدور اخطار رفع نقص شود و نهایتاً ممکن‬
‫است منجر به رد دادخواست شود اما رد دادخواست غیر فوری است چون فوراً رد نمی شود‪ .‬هر جایی که قبل از رد دادخواست اخطار رفع نقص داده می‬
‫‪223‬‬
‫شود آن رد دادخواست‪ ،‬رد غیر فوری است اما هرجایی که دادخواست فوراً رد شود یعنی بدون اخطار رفع نقص رد شود رد فوری است مانند این که محل‬
‫اقامت خواهان مشخص نباشد‪.‬‬
‫ماده‪: ۵۶‬‬
‫«هرگاه در دادخواست‪ ،‬خواهان یا محل اقامت او مع لوم نباشد ظرف دو روز از تاریخ رسید دادخواست به موجب قراری که مدیر دفتر دادگاه و در غیبت‬
‫مشارالیه جانشین او صادرمی کند‪ ،‬دادخواست رد می شود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خواهان نامعلوم یا اقامتگاه او نامشخص باشد تکلیف دفتر دادگاه چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.56‬‬
‫جلسه نود و نهم‬

‫پیوست های دادخواست ‪ :‬در مبحث چهارم و مواد ‪ 57‬الی ‪ 60‬شرایط و احکام پیوست های دادخواست را بیان شده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۷‬‬
‫«خواهان باید رونوشت یا تصویر اسناد خود را پیوست دادخواست نماید‪ .‬رونوشت یاتصویر باید خوانا و مطابقت آن با اصل گواهی شده باشد‪ .‬مقصود از‬
‫گواهی آن است که دفتر دادگاهی که دادخواست به انجا داده می شود یا دفتر یکی از دادگاههای دیگر یا یکی از ادارات ثبت اسناد یادفتر اسناد رسمی و‬
‫در جایی که هیچیک از آنها نباشد بخشدار محل یا یکی از ادارات دولتی مطابقت آن را با اصل گواهی کرده باشد در صورتی که رونوشت یا تصویر سند در‬
‫خارج از کشور تهیه شده باید مطابقت آن با اصل در دفتر یکی از سفارتخانه ها و یا کنسولگری های ایران گواهی شده باشد‪.‬‬
‫هرگاه اسنادی از قبیل دفاتر بازرگانی یا اساسنامه شرکت و امثال آنها مفصل باشد‪ ،‬قسمتهایی که مدرک ادعاست خارج نویس شده پیوست دادخواست‬
‫می گردد‪ .‬عالوه بر اشخاص و مقامات فوق‪ ،‬وکالی اصحاب دعوی نیز می توانند مطابقت رونوشتهای تقدیمی خود را با اصل تصدیق کرده پس از الصاق‬
‫تمبر مقرر در قانون به مرجع صالح تقدیم نمایند‪».‬‬
‫تهیه رونوشت ‪ :‬شما یک خواسته دارید می خواهید آن را اثبات کنید پس یک سری اسناد مثبته هم خواهید داشت؛ خود آن اسناد هم نباید پیوست‬
‫دادخواست شود بلکه رونوشت و تصویر آنها باید ضمیمه دادخواست شود تا هم در پرونده موجود باشد و هم به خوانده ابالغ شود تا او بتواند تدارک الزم را‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬خواهان چه ضمایمی را باید پیوست دادخواست خود نماید؟ با چه شرایطی؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.57‬‬
‫نکته ‪« :‬مطابقت آن با اصل گواهی شده باشد» یعنی کپی برابر با اصل باشد‪ .‬یعنی یک مقام معتبر تایید و تصدیق کرده باشد که این کپی برابر با اصل‬
‫سند است و گویای مفاد سند اصلی میباشد چون در حال حاضر با امکانات بسیاری که وجود دارد میتوان یک کپی بسیار مشابه اصل داشته باشید اما‬
‫تفاوت هایی در آن ایجاد کنید در نتیجه یک مقام رسمی باید برابر اصل بودن این کپی را تایید کند‪ .‬معموالً کپی برابر اصل را از دفاتر اسناد رسمی تهیه‬
‫می کنند‪.‬‬
‫تهیه رونوشت در خارج کشور ‪ :‬هر وظیفه ای که در داخل ایران بر عهده یکی از مقامات رسمی باشد چه قضایی و چه غیر قضایی‪ ،‬در خارج از کشور‬
‫بر عهده مقامات سفارت یا مقامات کنسولی قرار می گیرد‪ .‬اگر فرد در پایتخت باشد سفارتخانه این اقدام را انجام می دهد و اگر در خارج از پایتخت باشد‬
‫کنسولگری آن را انجام میدهد‪.‬‬

‫استناد به بخشی از اسناد ‪ :‬در مواردی که حجم اسناد باال باشد مانند یک قرارداد طوالنی یا اساسنامه یا دفتر تجارتی که خواهان بخواهد تنها به چند‬
‫صفحه آن استناد کند الزم نیست از همه این اسناد کپی برابر اصل گرفته شود‪.‬‬
‫تصدیق توسط وکیل ‪ :‬شما به عنوان وکیل میتوانید گواهی کنید و آنها را ارائه دهید چون وکیل دارای اعتبار و شأن است‪ .‬دقت کنید که وکیل زمانی‬
‫میتواند مدارک را گواهی کند که مربوط به موکل خود باشد؛ نه خود او یا افرادی که موکل او نیستند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬با توجه به اینکه در حکم قانون «وکال» مورد تصریح قرار گرفته اند پس نمایندگان حقوقی وزارتخانه ها و موسسات نمیتوانند مدارک را تصدیق‬
‫نمایند و در اینجا امکان قیاس وجود ندارد چون امر استثنایی است‪.‬‬
‫ضمانت اجرای ماده ‪ : ۵۷‬ماده ‪ 57‬گفت باید رونوشت و تصاویر گواهی شده هم ضمیمه دادخواست باشد و اگر دادخواست این ضمایم گواهی شده را‬
‫نداشته باشد‪ ،‬اخطار رفع نقص می گیرد‪ ،‬مهلت ده روزه برای رفع نقص به خواهان داده میشود و در صورت عدم رفع نقص قرار رد دادخواست صادر خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬ضمانت اجرای ماده ‪ 57‬چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬توقیف دادخواست و صدور اخطار رفع نقص و در صورت عدم تکمیل در مهلت ده روزه قرار رد دادخواست‪.‬‬
‫حجیت تصاویر تصدیق شده ‪ :‬من یک دادخواست تقدیم کرده ام و ضمایم را هم به آن پیوست نموده ام؛ این ضمایم توسط سفارت خانه تایید شده‬
‫است‪ ،‬حال پس از تشکیل دادگاه آیا قاضی باید به همان تصاویر تایید شده اکتفا کند؟ خیر چون خواهان باید اصول اسناد را در جلسه دادرسی به همراه‬
‫داشته باشد؛ در نتیجه خواهان باید تصاویر گواهی شده را ضمیمه دادخواست کند اما این گواهی او را از ارائه اصول اسناد بی نیاز نمی کند‪ .‬حتی گواهی‬
‫این تصاویر توسط دفتر همان دادگاه هم برای قاضی حجیت نمی آورد که اصول اسناد را نخواهد‪.‬‬
‫نکته درسی ‪ :‬این مباحث بسیار ساده است اما باید تکرار شود تا در ذهن شما بنشیند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۸‬‬
‫«در صورتی که اسناد به زبان فارسی نباشد‪ ،‬عالوه برر ونوشت یا تصویر مصدق‪ ،‬ترجمه گواهی شده آن نیز باید پیوست دادخواست شود‪ .‬صحت ترجمه و‬
‫مطابقت رونوشت با اصل را مترجمین رسمی یا مامورین کنسولی حسب مورد گواهی خواهند نمود‪».‬‬
‫* مصدق ‪ :‬گواهی شده‪ ،‬تصدیق شده‬
‫ترجمه سند غیر فارسی ‪ :‬ماده ‪ 58‬راجع به یکی دیگر از ضمایم سخن گفته که البته همیشه الزم نیست‪ .‬اسنادی که شما به عنوان مستند دعوای خود‬
‫ارائه می کنید معموال به زبان فارسی است؛ حال اگر اصول اسناد به غیر از زبان فارسی باشد تصویر کفایت نمی کند بلکه باید ترجمه گواهی شده هم همراه‬
‫آن ضمیمه شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر سند مثبت (اثبات کننده) ادعا به زبانی غیر از فارسی باشد تکلیف چیست؟ آیا ترجمه آن الزم است و آیا باید این ترجمه تایید گردد؟ توسط‬
‫چه شخصی؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله ترجمه هم باید ضمیمه شود و توسط مترجمین رسمی یا مامورین کنسولی تایید شود‪.‬‬
‫‪225‬‬
‫تاثیر تصدیق بر ارزش سند ‪ :‬تایید هر مقام رسمی یا ترجمه هر مترجم رسمی هیچ ارزش اثباتی به سند اضافه نمی کند و ارزش افزوده به وجود نمی‬
‫آورد و تنها به آن اعتبار می دهد که اصالت دارد و صحت آن تایید می شود‪ .‬اصالً مامورین و مترجمین در جایگاهی نیستند که میزان ارزش اثباتی سند‬
‫را تعیین کنند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۵۹‬‬
‫«اگر دادخواست توسط ولی‪ ،‬قیم‪ ،‬وکیل و یا نماینده قانونی خواهان تقدیم شود‪ ،‬رونوشت سندی که مثبت سمت دادخواست دهنده است‪ ،‬به پیوست‬
‫دادخواست تسلیم دادگاه می گردد‪».‬‬
‫* مثبت سمت ‪ :‬اثبات کننده سمت‬
‫پیوست مدارک مثبت سمت ‪ :‬هر دادخواست ممکن است توسط اصیل یا غیر او یعنی نماینده تقدیم دادگاه شود؛ اگر دادخواست توسط نماینده تقدیم‬
‫شود باید مدرکی که سمت او را اثبات کند ضمیمه دادخواست شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادخواست توسط اصیل ارائه نگردد چه شرطی الزم است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.59‬‬
‫ماده ‪: ۶۰‬‬
‫«دادخواست و کلیه برگ های پیوست آن باید در دونسخه و در صورت تعدد خوانده به تعداد آنها به عالوه یک نسخه تقدیم دادگاه شود‪».‬‬
‫تعداد اوراق ‪ :‬ماده ‪ 60‬به اقتضای بحث های متفاوت خصوصاً در دعاوی طاری بیان شد‪ .‬برای تهیه اوراق دادخواست و ضمایم حداقل باید دو عدد در نظر‬
‫گرفته شود چون یک نسخه از دادخواست و یک نسخه از هر پیوست باید در پرونده قرار بگیرد و عالوه بر آن خوانده هم باید نسبت به آنچه که در پرونده‬
‫است مطلع شود و این موارد باید به خوانده ابالغ شود تا برای دفاع تدارک ببیند‪ .‬هرچه تعداد خواندگان افزایش پیدا کند تعداد نسخ هم به میزان آن‬
‫افزایش پیدا میکند یعنی اگر خوانده یک نفر باشد تعداد نسخ دو عدد خواهد بود و اگر خوانده دو نفر باشد تعداد نسخ ‪ 3‬عدد است‪ .‬حال اگر خواندگان ‪10‬‬
‫نفر باشند تعداد نسخ ‪ 11‬عدد می باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تعداد دادخواست و ضمائم آن چند عدد است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.60‬‬
‫نکته ‪ :‬در مورد سند مثبت سمت‪ ،‬تنها یک مورد کافی است چون باید برای دادگاه احراز شود که شما ذی سمت هستید‪.‬‬
‫یکی از مباحث مهم آدم تعیین بهای خواسته است چون هم باید برای آن هزینه پرداخت شود و هم تعیین صالحیت دادگاه به وسیله آن انجام می شود و‬
‫باید در دادخواست قید شده باشد؛ سواالتی مثل اینکه آیا همه جا باید خواست تقویم شود؟ یا خیر و اینکه در صورت عدم امکان تقویم خواسته تکلیف‬
‫شد؟ و یا اینکه تقویم بهای خواسته به چه صورت است و مالک آن چیست؟ مجموعه سواالتی است که در فصل بعدی به سراغ آن می رویم‪.‬‬
‫جلسه صدم‬
‫گفتیم دادخواستی که قرار است تنظیم و به دادگاه تقدیم شود باید شرایطی داشته باشد؛ از جمله این که بهای خواسته مشخص باشد‪ .‬اینکه بهای خواسته‬
‫چطور مشخص میشود و آثار و نتایج آن چیست‪ ،‬در مواد ‪ 61‬و ‪ 62‬و ‪ 63‬بررسی می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۶۱‬‬
‫«بهای خواسته از نظر هزینه دادرسی و امکان تجدیدنظرخواهی همان مبلغی است که در دادخواست قید شده است‪ ،‬مگر اینکه قانون ترتیب دیگری معین‬
‫کرده باشد‪».‬‬

‫بهای خواسته ‪ :‬ماده ‪ 61‬به صورت کلی می گوید که بهای خواسته همان است که شما به عنوان خواهان در دادخواست قید کرده اید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬معیار اصلی در پذیرش بهای خواسته چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بهای تعیین شده در دادخواست‪.‬‬
‫آثار بهای خواسته ‪ :‬بهای خواسته آثار متفاوتی دارد از جمله اینکه هزینه دادرسی‪ ،‬تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی بر اساس بهای خواسته هستند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در مواردی قانونگذار هزینه دادرسی را بر اساس معیار دیگری تعیین کرده است‪.‬‬
‫تعیین بهای غیر واقعی ‪ :‬بهای خواسته معموالً غیر واقعی است چون در صورتی که بهای خواسته کمتر از واقع تعیین شود هزینه دادرسی هم کاهش‬
‫می یابد‪.‬‬
‫فایده تعیین بهای خواسته ‪ :‬بهای خواسته تعیین کننده میزان هزینه دادرسی و قابلیت تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی می باشد‪.‬‬
‫استثنائات ‪ :‬در مورد تعیین بهای خواسته ما با مواردی روبرو می شویم که اصالً امکان تعیین بهای خواسته وجود ندارد و حتی خود خواسته هم مشخص‬
‫نیست‪ .‬همینطور مواردی وجود دارد که قانون خاص حکمی برخالف ماده ‪ 61‬معین کرده است‪.‬‬
‫بهای خواسته در دعاوی مالی غیرمنقول ‪ :‬از نظر امکان تجدیدنظر خواهی در دعاوی مالی غیر منقول همان بهای خواسته ای است که در دادخواست‬
‫مندرج شده است اما هزینه دادرسی بر اساس قیمت منطقه ای می باشد‪ .‬قیمت منطقه ای به معنای همان ارزش معامالتی ملک در هر منطقه است‪.‬‬
‫قیمت منطقه ای ‪ :‬در مقایسه ملک با طال می بینیم که طال در هر شرایطی قیمت ثابت دارد برای مثال یک نویسنده در کتاب خود یادداشت کرده بود‬
‫که در زمان جنگ و در نزدیکی یک معدن طال فروشنده دقیقا همان قیمتی را می گفت که در بازار نیویورک بود‪ .‬در مورد ملک نسبت به هر منطقه قیمت‬
‫ها متفاوت است و تنها یک پروژه می تواند باعث افزایش قیمت ملک شود‪ .‬به همین دلیل است که کارشناسان دادگستری برای اطالع یافتن از ارزش ملک‬
‫ها وارد بنگاه های امالک می شوند و از مشاوران امالک پرس و جو میکنند‪ .‬پایین شهر یا باالشهر بودن نمی تواند مالک دقیقی برای تعیین ارزش ملک‬
‫باشد؛ برای مثال یک واحد تجاری در منطقه پایین شهر به دلیل تراکم باالی جمعیت می تواند ارزش بیشتری نسبت به یک واحد تجاری در منطقه باال‬
‫شهر داشته باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تعیین بهای خواسته در دعاوی مالی غیرمنقول چگونه است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬از جهت قابلیت تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی اصل ماده ‪ 61‬مالک است یعنی همان مبلغ مندرج در دادخواست لکن جهت هزینه دادرسی‬
‫ارزش معامالتی ملک در منطقه معیار است‪.‬‬
‫عدم تعیین بهای خواسته ‪:‬‬
‫‪ .1‬در دعاوی غیر مالی تعیین بهای خواسته الزم نیست چون اصالً امکان ندارد؛ در واقع اگر امکان تقویم و قیمت گذاری وجود داشت که دعوی غیر مالی‬
‫نبود‪.‬‬
‫‪ .2‬در برخی از موارد با وجود اینکه دعوی مالی است اما امکان تعیین بهای خواسته وجود ندارد؛ مانند جبران خسارت یا اجرت المثلی که میزان آن مشخص‬
‫نیست‪.‬‬
‫‪227‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی تعیین بهای خواسته ضرورت ندارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اوالً در دعاوی غیر مالی و دوماً در دعاوی مالی که تعیین بهای آن ممکن نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تعیین بهای خواسته در وجه رایج چگونه است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬میزان بهای خواسته همان خود خواسته است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۶۲‬‬
‫«بهای خواسته به ترتیب زیر تعیین می شود ‪:‬‬
‫‪ -1‬اگر خواسته پول رایج ایران باشد‪ ،‬بهای آن عبارت است از مبلغ مورد مطالبه‪ ،‬و اگر پول خارجی باشد‪ ،‬ارزیابی آن به نرخ رسمی بانک مرکزی جمهوری‬
‫اسالمی ایران در تاریخ تقدیم دادخواست بهای خواسته محسوب می شود‪.‬‬
‫‪ -2‬در دعوای چند خواهان که هریک قسمتی از کل را مطالبه می نماید بهای خواسته مساوی است با حاصل جمع تمام قسمتهایی که مطالبه می شود‪.‬‬
‫‪ -3‬در دعاوی راجع به منافع و حقوقی که باید در مواعد معین استیفا و یا پرداخت شود‪ ،‬بهای خواسته عبارت است از حاصل جمع تمام اقساط و منافعی‬
‫که خواهان خود را ذی حق در مطالبه آن می داند‪ .‬در صورتی که حق نامبرده محدود به زمان معین نبوده و یا مادام العمر باشد بهای خواسته مساوی‬
‫است با حاصل جمع منافع ده سال یا آنچه را که ظرف ده سال باید استیفا کند‪.‬‬
‫‪ -4‬در دعاوی راجع به اموال‪ ،‬بهای خواسته مبلغی است که خواهان در دادخواست معین کرده و خوانده تا اولین جلسه دادرسی به آن ایراد و یا اعتراض‬
‫نکرده مگر اینکه قانون ترتیب دیگری معین کرده باشد‪».‬‬
‫ماده ‪ 62‬در چهار بند بیان می کند که چگونه بهای خواسته تعیین می شود البته غیر از این موارد چند قانون خاص هم در این رابطه وجود دارد‪.‬‬
‫نحوه تعیین بهای خواسته ‪:‬‬
‫‪ .1‬اگر خواسته شما پول رایج در ایران باشد بهای خواسته همان مبلغی است که خواستار آن هستید‪ .‬اگر خواسته پول رایج نباشد بلکه یک ارز باشد «نرخ‬
‫بانک مرکزی» مالک تعیین بهای خواسته خواهد بود که معموالً این نرخ متفاوت با بازار آزاد است‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬در برخی مناطق مردم به جای استفاده از پول رایج کشور از ارز استفاده می کنند و پول رایج را کنار گذاشتند؛ متاسفانه اگر کاهش‬
‫ارزش پول کشور به همین صورت تداوم پیدا کند این موضوع بیشتر خواهد شد‪ .‬شاهد این موضوع این است که در گذشته مهریه پول تعیین می شد اما‬
‫پس از دهه هفتاد رفته رفته سکه به عنوان مهریه تعیین شد‪.‬‬
‫‪ .2‬گاهی یک خواسته وجود دارد و چند خواهان؛ در اینجا بهای خواسته حاصل جمع همه این ها است‪ .‬به عبارت دیگر تفاوتی ندارد خواهان یک نفر باشد‬
‫یا چند نفر بهای خواسته حاصل جمع همه آن چیزی است که مطالبه می شود‪.‬‬

‫جلسه صد و یکم‬
‫بعضی از خواسته ها این گونه است که شما از یک نفر به مدت ‪ 7‬سال ماهی یک میلیون تومان می خواهید یا به مدت ‪ 15‬سال ماهی دو‬
‫میلیون تومان می خواهید در این موارد بهای خواسته حاصل جمع تمام این مدت ها است الزم نیست موعد همه برسد اولین قسط که سررسید‬
‫شد قابلیت مطالبه وجود دارد حاال پرداخت نشده است شما مطالبه می کنید بهای خواسته حاصل جمع همه است حاال این حاصل جمع می‬
‫خواهد دو سال باشد می خواهد بیست سال باشد‪ .‬اما در مواردی که مدت مشخص نیست بهای خواسته حاصل جمع منافع ده سال است یا‬
‫آنچه که باید در ده سال مطالبه شود می باشد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬بند ‪ 3‬ماده ‪ 62‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م در رابطه با بهای خواسته است‪ .‬دادگاه در حکمی که صادر می کند ‪ 10‬سال را معیار قرار نمی دهد بلکه به آنچه‬
‫که هست حکم می دهد به همان محدوده مشخص حکم می دهد‪ .‬مثالً مادام العمر محدوده مشخص است دادگاه نیز حکم می دهد که شما به‬
‫فالنی مادام العم ر مبلغی معین بپردازید برای بهای خواسته ده سال را در نظر می گیریم سه و نیم درصد (‪ )3/5‬ده سال‪ .‬ولی برای حکم‪ ،‬مادام‬
‫العمر اگر باشد به مادام العمر حکم می شود‪ .‬همین مطلب در مورد بند ‪ 1‬ماده ‪ 62‬ق‪.‬آد‪.‬م نیز در رابطه با نرخ ارز است‪ .‬الف به ب ‪ 1000‬دالر‬
‫بدهکار است ب ک ه قصد مطالبه آن را دارد نرخ بانک مرکزی برای پرداخت هزینه دادرسی مالک است زمانی که حکم صادر شد دادگاه بر‬
‫اساس نرخ بانک مرکزی حکم نمی دهد بلکه در صورتی که ب پیروز دعوا شود دادگاه الف را به پرداخت ‪1000‬دالر محکوم می کند‪ .‬کما این‬
‫که اگر من ‪ 5‬سکه از شما قرض بگیر م و بعد به شما بخواهم بدهم شما در بهای خواسته می گوید این مبلغ پول‪ .‬ولی وقتی که حکم دادگاه‬
‫باشد می گوید مثالً ‪ 5‬سکه امامی ‪ 86‬به فالنی بدهید در مورد این منافعی که مدت مشخص ندارد یا مادام العمر هستند نیز همین است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬اگر ذی حق بودن خواهان نسبت به مطالبه پول خارجی ثابت شود یا ذی حقی او در مورد اقساط ومنافع مادامالعمر یا دارای مدت‬
‫نامشخص محرزگردد موضوع حکم دادگاه چه خواهد بود؟ وجه رایج ایران به نرخ بانک مرکزی و منافع ‪ 10‬ساله یا خود خواسته؟‬
‫پاسخ‪ :‬خودخواسته مورد حکم قرار خواهد گرفت یعنی پول خارجی یا پرداخت مادام العمر‪.‬‬
‫سوال‪ :‬با اجتماع چه شرایطی اعتراض خوانده به بهای خواسته پذیرفته می شود؟‬
‫پاسخ‪ -1 :‬خوانده باید تا اولین جلسه دادرسی اعتراض کند‪ -2.‬اعتراض موثر در قابلیت تجدیدنظر یا فرجام باشد‪ -3.‬خوانده بهای مدنظر خودش‬
‫را اعالم کرده باشد‪.‬‬
‫ماده‪:۶۲‬‬
‫«بهای خواسته به تر تیب زیر تعیین می شود‪:‬‬
‫‪229‬‬
‫‪ -1‬اگر خواسته پول رایج ایران باشد‪ ،‬بهای آن عبارت است از مبلغ مورد مطالبه‪ ،‬و اگر پول خارجی باشد‪ ،‬ارزیابی آن به نرخ رسمی بانک مرکزی‬
‫جمهوری اسالمی ایران در تاریخ تقدیم دادخواست بهای خواسته محسوب می شود‪.‬‬
‫‪ -2‬در دعوای چند خواهان که هریک ق سمتی از کل را مطالبه می نماید بهای خواسته مساوی است با حاصل جمع تمام قسمتهایی که مطالبه‬
‫‪ -3‬در دعاوی راجع به منافع و حقوقی که باید در مواعد معین استیفا و یا پرداخت شود‪ ،‬بهای خواسته عبارت است از حاصل جمع تمام اقساط‬
‫و منافعی که خواهان خود را ذی حق در مطالبه آن می داند‪ .‬در صورتی که حق نامبرده محدود به زمان معین نبوده و یا مادامالعمر باشد بهای‬
‫خواسته مساوی است با حاصل جمع منافع ده سال یا آنچه را که ظرف ده سال باید استیفا کند‪».‬‬
‫‪-4‬در دعاوی راجع به اموال‪ ،‬بهای خواسته مبلغی است که خواهان در دادخواست معین کرده و خوانده تا اولین جلسه دادرسی به آن ایراد و یا‬
‫اعتراض نکرده مگر اینکه قانون ترتیب دیگری معین کرده باشد‪».‬‬
‫سوال‪ :‬در صورت بروز اختالف بین خواهان و خوانده درباره بهای خواسته تصمیم دادگاه چه خواهد بود؟‬
‫پاسخ‪ :‬حالت اول‪ :‬همه شرایط الزم برای اعتراض خوانده به ب های خواسته وجود ندارد دادگاه به اعتراض خوانده توجه نمی کند همان عددی‬
‫که خواهان گفته است را مالک قرار می دهد‪.‬‬
‫حالت دوم‪ :‬همه شرایط الزم برای اعتراض خوانده موجود است دادگاه بهای خواسته را باجلب نظر کارشناس تعیین خواهد کرد‪.‬‬
‫ماده‪ «:۶۳‬چنانچه نسبت به بهای خواسته بین اصحاب دعوا اختالف حاصل شود و اختالف موثر در مراحل بعدی رسیدگی باشد‪ ،‬دادگاه قبل‬
‫از شروع رسیدگی باجلب نظر کارشناس‪ ،‬بهای خواسته را تعیین خواهد کرد‪».‬‬
‫پاسخ‪ :‬اقدام دادگاه در دو فرض متفاوت مختلف خواهد بود‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬اقدام دادگاه در اعتراض خوانده به بهای خواسته چیست؟‬
‫فرض یک‪ :‬شرایط اعتراض خوانده ولو یکی از آنها موجود نباشد دادگاه به اعتراض توجه نمی کند‪.‬‬
‫فرض دو‪ :‬اگر همه شرایط سه گانه اعتراض خوانده موجود باشد دادگاه خود بهای خواسته را تعیین خواهد کرد با جلب نظر کارشناس‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا امکان اعتراض به خواسته پولی وجود دارد؟ پاسخ‪ :‬خیر‪ .‬زیرا بهای خواسته همان خواسته است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬اگر خوانده نسبت به میزان و مقدار خواسته اعتراض داشته باشد تکلیف چیست؟‬
‫پاسخ‪ :‬چنین اعتراضی‪ ،‬اعت راض به بهای خواسته نیست بلکه اعتراض به خود خواسته و دفاع ماهوی است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬هزینه کارشناسی را درخواست کننده کارشناسی باید بپردازد‪.‬‬

‫نکته‪ :‬اگر دادگاه راساً درخواست کارشناسی بدهد هزینه کارشناسی به عهده خواهان است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬خوانده اعتراض کرده پرداخت هزینه کارشناسی به عهده خوانده است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬هزینه کارشناسی جهت تعیین بهای خواسته بایستی توسط چه شخصی پرداخت شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬خوانده‪ ،‬اگر نپردازد اعتراض او بی اثر خواهد بود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬در صورت وجود تفاوت بین نظر کارشناس و تعیین خواهان مابه التفاوت هزینه دادرسی را چه کسی وچه زمانی خواهد پرداخت؟‬
‫پاسخ‪ :‬خواهان‪ ،‬پیش از شروع به رسیدگی‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬همه مطالب بیان شده در رابطه با دادگاه بود شورای حل اختالف قواعد خاص خودش را دارد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬تعیین بهای خواسته در شورای حل اختالف چگونه است با دادگاه چه تفاوتی دارد؟‬
‫پاسخ‪ :‬در شورای حل اختالف تعیین بهای خواسته براساس نرخ واقعی است‪ .‬و ثانیاً عالوه براعتراض خوانده‪ ،‬قاضی شورا هم می تواند تردید‬
‫نماید و پس از اعتراض یا تردید خود قاضی‪ ،‬قاضی شورای حل اختالف می تواند بهای خواسته را باجلب نظرکارشناس و یا رأساً تعیین نماید‪.‬‬
‫«اعتراض هب آراء »‬
‫جلسه صد و دوم‬
‫نحوه تدریس ‪ :‬در این دوره هم مشابه با سایر دوره ها مباحث را بیان میکنیم و سپس به سراغ ماده خوانی میرویم؛ همانطور که می دانید‬
‫تاکید من روی ماده خوانی است چرا که قانون سالح و ابزار اصلی شما است‪ ،‬هم برای موفقیت در آزمون و هم در راستای حرفه وکالت‪.‬‬
‫شباهت رأی و قرارداد ‪ :‬بین رای و قرارداد یک شباهت وجود دارد؛ دو اصل در بحث قراردادها مطرح می شود که این دو اصل در مورد رای‬
‫هم صدق می کند؛ یکی اصل نسبی بودن قراردادها و دیگری اصل قابلیت استناد قرارداد ها که این دو اصل کامالً با هم متفاوت هستند‪ .‬فهم‬
‫این دو اصل برای درک مباحث مدنی به خصوص مبحث قراردادها مهم است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬از این جهت این دو اصل را بیان میکنیم که در مورد آرا هم همین موضوع وجود دارد‪.‬‬
‫‪231‬‬
‫اصل نسبی بودن قراردادها ‪ :‬اگر بین من و هر یک از شما دوستان یک قرارداد بیع منعقد شود‪ ،‬تحت حاکمیت اصل نسبی بودن قراردادها‬
‫است یعنی حقوق و تعهدات ناشی از این قرارداد‪ ،‬فقط بین من و شماست و به هیچ شخص دیگری ارتباط ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما یک خودرو را به مبلغ ‪ 800‬میلیون از من خریده اید؛ اگر چند روز بعد یکی از بستگان من نزد شما بیاید و ‪ 800‬میلیون را بخواهد‬
‫شما پول را به او نمی دهید چون قرارداد میان من و شما بوده است‪.‬‬
‫اصل نسبی بودن رأی ‪ :‬یک اختالف بین من و شما وجود دارد که دادگاه در رابطه با آن یک رای صادر می کند؛ این رای مانند قراردادی‬
‫که بین من و شما بوده تحت حاکمیت اصل نسبی بودن است‪ .‬این اصل به این معناست که این رای تنها بین من و شما است و آثار آن به‬
‫سایرین سرایت نمی کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬اگر من به موجب یک رای محکوم شدم که به شما ‪ 100‬میلیون بپردازم شما نمی توانید این پول را از شخص دیگری برای مثال از‬
‫پدرم بخواهید‪.‬‬
‫اصل قابلیت استناد قراردادها ‪ :‬اصل قابلیت استناد کامالً با اصل نسبی بودن قراردادها متفاوت است؛ بدین معنا که همان قراردادی که بین‬
‫من و شما است و حقوق و تعهدات ناشی از آن تنها مربوط با ما است‪ ،‬در مقابل همه انسانهای روی زمین سندیت دارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬به موجب قرارداد بیع خودرو ‪ ،‬ما یک مبایعه نامه تنظیم می کنیم که در برابر تمام افراد دنیا من میتوانم ادعای مالکیت نسبت به‬
‫ماشین را داشته باشم و هر کس که بخواهد به این حق متعرّض شود به استناد این مبایعه نامه میتوانم در مقابل او بایستم و از خود دفاع کنم‪.‬‬
‫اصل قابلیت استناد رأی ‪ :‬رای هم سندیت دارد و یک وضعیت حقوقی جدید ایجاد می کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬راجع به مالکیت یک زمین بین من و شما اختالف است‪ ،‬در دادگاه طرح دعوا می شود و قاضی به نفع شما رای می دهد و من محکوم‬
‫میشوم‪ .‬اوالً این رای نسبی است چون آثار آن تنها مختص به من و شما است و ثانیاً این رای در مقابل همه قابل استناد است و کسی نمیتواند‬
‫ادعای خالف این رای بکند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اهمیت این دو اصل در جایی است که افراد محق برای اعتراض به رای را مشخص کنیم اینکه چه کسانی می توانند نسبت به رای‬
‫اعتراض کنند‪.‬‬
‫کلیات اعتراض به آراء ‪ :‬این مفاهیم مربوط به یک نوع از اعتراض به رای نیست بلکه به صورت کلی در مورد همه آنها وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .۱‬انواع اعتراض به آراء ‪ :‬روش شکایت از رای به عادی و فوق العاده تقسیم شده است؛ روشهای اعتراض به آراء یعنی تجدیدنظر خواهی‪،‬‬
‫فرجام خواهی‪ ،‬واخواهی‪ ،‬اعتراض ثالث و اعاده دادرسی‪ ،‬همگی در این دو نوع تقسیم می شوند‪.‬‬
‫‪ -‬روش های فوق العاده ‪ :‬سه مورد «فرجام خ واهی‪ ،‬اعتراض ثالث و اعاده دادرسی» از روش های اعتراض همیشگی نیست و تنها در شرایطی‬
‫امکان درخواست آن ها وجود دارد یعنی جزء روش های فوق العاده است‪.‬‬
‫‪ -‬روش های عادی ‪ :‬دو روش دیگر «واخواهی و تجدیدنظر خواهی» محدود نیست و در همه جا ممکن است‪.‬‬

‫جمع بندی ‪ :‬سوال ‪ :‬روشهای شکایت از رای بر چند نوع است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بر دو نوع؛ روش عادی و روش فوق العاده‪ .‬روش هایی که اصوالً نسبت به همه آراء قابل اعمال است روش عادی است که در میان پنج‬
‫روش شکایت از رای‪ ،‬تجدیدنظرخواهی و واخواهی جزء این دسته است‪ .‬در مقابل روش فوق العاده نسبت به همه آراء ممکن نیست یعنی در‬
‫موضوعات خاص یا از جهات خاص قابل استفاده است؛ فرجام خواهی‪ ،‬اعتراض ثالث و اعاده دادرسی جزء روش های فوق العاده هستند‪.‬‬
‫‪ .۲‬آثار اعتراض به آراء ‪ :‬د ر مورد اعتراض به آراء دو اثر قابل بررسی است؛ یکی اثر تعلیقی و دیگری اثر انتقالی‪ ،‬در هر شیوه اعتراض به آرا‬
‫باید بررسی کنیم که کدام آثار را دارد و کدام را ندارد‪.‬‬
‫‪ -‬اثر تعلیقی ‪ :‬یعنی اینکه در نتیجه اعتراض به رای اجرای حکم معلق شود؛ به عبارت دیگر اثر تعلیقی مانع اجرای رای می شود‪ .‬اثر تعلیقی‬
‫در دو بازه اجرای حکم را به تعویق می اندازد؛ یکی در مهلت اعتراض به رای و دیگری تا مشخص شدن نتیجه اعتراض به رای‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما علیه من یک دعوا طرح کردهاید و من به پرداخت ‪ 200‬میلیون محکوم شده ام که قابل تجدید نظر خواهی است؛ این اعتراض به‬
‫رای اثر تعلیقی دارد یعنی تا پایان مهلت تجدید نظر خواهی حکم اجرا نمی شود و امکان توقیف مال وجود نخواهد داشت‪ .‬همینطور در صورت‬
‫تجدیدنظرخواهی اثر تعلیقی همچنان ادامه پیدا میکند تا زمانی که سرنوشت تجدیدنظر خواهی مشخص شود‪.‬‬
‫‪ -‬اثر انتقالی ‪ :‬منظور از اث ر انتقالی این است که جوانب حکمی و موضوعی منتقل به مرحله بعد خواهد شد و دوباره مورد بررسی قرار می‬
‫گیرد یا خیر؛ این اثر ارتباطی با اینکه پرونده به دادگاه دیگر منتقل میشود یا خیر ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تجدید نظر خواهی هم اثر تعلیقی و هم اثر انتقالی دارد در نتیجه هم م انع اجرای حکم می شود و هم اینکه پرونده با تمام جوانب‬
‫حکمی و موضوعی خود مورد رسیدگی دوباره قرار می گیرد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬قاضی شعبه نخستین از صفر تا صد به پرونده ما رسیدگی کرده و رای صادر نموده است؛ شما از این رای تجدیدنظر خواهی می کنید‪.‬‬
‫این تجدید نظر خواهی دو اثر د ارد؛ اوال اثر تعلیقی یعنی در مهلت تجدیدنظرخواهی و تا پایان اعالن نتیجه دادگاه تجدیدنظر حکم اجرا نخواهد‬
‫شد و دوماً اثر انتقالی یعنی قاضی دادگاه تجدیدنظر از ابتدا به همه پرونده رسیدگی می کند و جوانب موضوعی و حکمی را بررسی می کند‪.‬‬
‫‪233‬‬
‫جلسه صد و سوم‬
‫‪ .۳‬روش عدولی و اصالحی ‪ :‬زمانی که اعتراض به رای انجام می شود و امکان این وجود داشته باشد که همان مرجع از رای قبلی خود‬
‫عدول کند و مجدداً تصمیم بگیرد‪ ،‬روش عدولی است‪ .‬در مواردی قانون اجازه عدول از رای را داده است؛ یکی از این موارد واخواهی است‪.‬‬
‫اعتراض خوانده غایب از رای واخواهی نام دارد که همان شعبه دوباره رسیدگی می کند و می تواند از رای خود عدول کند‪ .‬عالوه بر این در‬
‫اعاده دادرسی و اعتراض ثالث هم دادگاه می تواند از رای خود عدول کند‪ .‬در مقابل روش عدولی‪ ،‬روش اصالحی یا تصحیحی وجود دارد که‬
‫در ا ینجا هم رای تغییر می کند اما نه توسط خود آن شعبه‪ ،‬بلکه توسط یک شعبه دیگر رای اصالح می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬برای تشخیص عدولی یا اصالحی بودن باید پایان کار را در نظر بگیریم که ممکن است خود شعبه از رای عدول کند و یک دادنامه با‬
‫مفاد جدید صادر کند یا اینکه شعبه دیگر رای را اصالح کند‪.‬‬
‫قابلیت اسقاط حق اعتراض به رأی ‪ :‬اصل بر آن است که حق قابل اسقاط است البته این اصل در رابطه با حقوق مالی است؛ حق اعتراض‬
‫به رای هم در همه روش ها قابل اسقاط است و شخص می تواند از حق خود صرف نظر کند‪.‬‬
‫قابلیت نقل و انتقال حق اعتراض به رأی ‪ :‬در ا بتدا باید به این موضوع بپردازیم که نقل و انتقال متفاوت است؛ در عرف و حتی در سخن‬
‫حقوقی ها این الفاظ به جای هم به کار میرود‪ .‬نقل یعنی منتقل شدن ارادی حق اما انتقال یک واقعه قهری است‪ .‬حق اعتراض به رای به‬
‫صورت قهری منتقل میشود یعنی انتقال حق اعتراض به رای ممک ن است در نتیجه اگر دارنده حق در مهلت اعتراض فوت کند این حق به‬
‫ورثه او منتقل می شود ‪ .‬اما در مورد نقل‪ ،‬صرف حق شکایت از رای مستقالً قابل نقل نیست؛ به عبارتی حق شکایت از رای به طور مستقل‬
‫قابل واگذاری به غیر نیست یعنی جدای از موضوع حق نمی توان آن را به شخص دیگری منتقل کرد اما اگر همراه با موضوع حق باشد میتوان‬
‫آن را منتقل نمود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دارنده ی حق اعتراض به رای خارج از مهلت اعتراض فوت کند حق از بین رفته است و دیگر به ورثه منتقل نمی شود‪.‬‬
‫حق قائم به شخص ‪ :‬در مواردی که حق قائم به شخص باشد چه خارج از مهلت اعتراض و چه داخل مهلت اعتراض امکان انتقال حق وجود‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬مصداق نقل حق اعتراض به آراء در عالم واقع بسیار کم است چون کمتر کسی است که ملکی که بر سر آن دعوا وجود دارد‬
‫را خریداری کند‪.‬‬
‫مبحث چهارم ‪ -‬واخواهی‬
‫مواد قانونی ‪ :‬مواد ‪ 305‬تا ‪ 308‬متعلق به مبحث واخواهی است؛ البته ماده ‪ 303‬و ‪ 304‬هم مقدمه بحث واخواهی میباشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۰۳‬‬

‫«حکم دادگاه حضوری است مگر اینکه خوانده یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی وی در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده و به طور‬
‫کتبی نیز دفاع ننموده باشد و یا اخطاریه ابالغ واقعی نشده باشد‪».‬‬
‫شرط واخواهی ‪ :‬بنای واخواهی بر اساس رای غیابی است یعنی باید حتما یک رای غیابی وجود داشته باشد تا بتوان واخواهی کرد‪ .‬در صورتی‬
‫که رای غیابی نداشته باشیم واخواهی هم سالبه به انتفاء موضوع است‪.‬‬
‫حکم حضوری و غیابی ‪ :‬اصل بر حضوری بودن آراء است و رأی غیابی یک استثناء است‪ .‬در صورتی حکم غیابی است که ‪ .1 :‬با وجود ابالغ‬
‫قانونی خوانده در هیچ کدام از جلسات شرکت نکرده باشد‪ .2 ،‬وکیل معرفی نکند ‪ .3‬و الیحه هم نفرستد‪ .‬در مقابل اگر یکی از ابالغ ها واقعی‬
‫باشد یا خوانده یا نماینده او به شکلی در جلسه شرکت کند یا الیحه بفرستد حکم حضوری است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که ابالغ قانونی انجام نشود دادگاه اصال امکان تشکیل جلسه را ندارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬رای حضوری و غیابی به چه معنا هستند و اصل بر کدام است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.303‬‬
‫نکته ‪ :‬رای یا حکم است و یا قرار؛ در اینجا گفته «حکم» چون ما اصال قرار غیابی نداریم‪.‬‬
‫جلسه صد و چهارم‬
‫ماده‪: ۳۰۳‬‬
‫« حکم دادگاه حضوری است مگر اینکه خوانده یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی وی در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده و به طور‬
‫کتبی نیز دفاع ننموده باشد و یا اخطاریه ابالغ واقعی نشده باشد‪».‬‬
‫نکته‪ :‬در صدر ماده ‪ 303‬بیان شده که حکم دادگاه حضوری است در نتیجه اصل بر حضوری بودن حکم دادگاه میباشد و غیابی بودن حکم‬
‫یک استثناء است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬نسبت به خواهان حکم همیشه حضوری است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬حضور در جلسه دادگاه ولو یک جلسه برابر با حضوری شدن رأی صادره است‪.‬‬
‫ماده‪۳۰۴‬‬
‫‪235‬‬
‫« در صورتی که خواندگان متعدد باشند و فقط بعض ی از آنان در جلسه دادگاه حاضر شوند و یا الیحه دفاعیه تسلیم نمایند‪ ،‬دادگاه نسبت به‬
‫دعوای مطروحه علیه کلیه خواندگان رسیدگی کرده سپس مبادرت به صدور رای مینماید‪ ،‬رای دادگاه نسبت به کسانی که در جلسات حاضر‬
‫نشده و الیحه دفاعیه نداده اند و یا اخطاریه‪ ،‬ابالغ واقعی نشده باشد غیابی محسوب است‪».‬‬
‫توضیحات ‪ :‬ماده ‪ 304‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪.‬مکمل ماده‪303‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م میباشد ‪ .‬در ماده ‪303‬متوجه شدیم که حکم غیابی حکمی است که خوانده در هیچ‬
‫یک از جلسات رسیدگی حاضر نشده ‪ ،‬الیحه ای ارائه نکرده و اخطاریه نیز ابالغ واقعی نشده یعنی ابالغ قانونی بوده (تشکیل جلسات دادگاه‬
‫مبتنی بر ابالغ قانونی بوده است)‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خواندگان متعدد باشند و نسبت به بعضی از خواندگان ابالغ واقعی صورت گرفته و نسبت به بعضی دیگر ابالغ واقعی صورت‬
‫نگرفته در هیچ جلسه ای حضور نداشته و الیحه ای نیز ارائه نداده اند آیا این امکان وجود دارد که یک رأی نسبت به بعضی از خواندگان‬
‫حضوری و نسبت به برخی غیابی باشد؟‬
‫پاسخ‪ :‬بله ممکن است یک رأی نسبت به بعضی از خواندگان حضوری و نسبت به برخی دیگر از خواندگان غیابی باشد‪ .‬افرادی که رأی نسبت‬
‫به آنها حضوری است دیگر امکان واخواهی نخواهند داشت و افرادی که رأی نسبت به آنها غیابی باشد امکان واخواهی دارند‪.‬‬
‫تعریف واخواهی‪ :‬یک روش اعتراض به رأی یا یک روش شکایت از رأی است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬واخواهی اثر تعلیقی و انتقالی دارد و روش آن عدولی است‪ .‬نکته‪ :‬واخواهی یک روش شکایت از رأی است با اثر تعلیقی‪.‬‬
‫توضیح‪ :‬در مدت واخواهی حکم اج را نمی شود یعنی اجرای حکم معلق است و در صورت واخواهی تا صدور رأی جدید اجرای رأی معلق می‬
‫ماند‪ .‬واخواهی روش اعتراضی است که همه جوانب پرونده وارد مرحله واخواهی می شود یعنی دادگاه به همه مسائل مربوط به پرونده مجدد‬
‫رسیدگی می کند‪ .‬و نهایتاً واخواهی روش عدولی است یعنی همان دادگاهی که رأی غیابی را صادر کرده است در مرحله واخواهی هم رسیدگی‬
‫می کند و اگر متوجه شود که باید حکم خود را تغییر دهد به واسطه دفاعیات ‪ ،‬ادله و مدارک جدید از نظر قبلی خودش عدول می کند و‬
‫دادنامه ای با مفاد جدید صادر می نماید‪.‬‬
‫ماده ‪:۳۰۵‬‬
‫« محکوم علیه غایب حق دارد به حکم غیابی اعتراض نماید‪ .‬این اعتراض واخواهی نامیده میشود‪ .‬دادخواست واخواهی در دادگاه صادر کننده‬
‫حکم غیابی قابل رسیدگی است‪».‬‬
‫سوال‪ :‬واخواهی چیست و در چه دادگاهی رسیدگی می شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬اعتراض به حکم غیابی است‪ .‬همان دادگاهی (منظور همان شعبه) که حکم غیابی را صادر کرده است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬خوانده غایب علی رغم عدم حضور و علی رغم بی اطالعی پیروز دعوا شده آیا حق واخواهی دارد؟‬

‫پاسخ ‪ :‬برای برخورداری از حق واخواهی باید در دعوا محکوم شویم کسی که در دعوا پیروز شده است به چه چیزی می خواهد اعتراض کند‬
‫؛ در واقع شخص زمانی اعتراض می کند که بخواهد دوباره رسیدگی شود‪.‬‬
‫نکته‪ :‬این مسئله که فقط دادگاه صادر کننده حکم غیابی باید به واخواهی رسیدگی کند یک قاعده امری تخلف ناپذیر است پس اگر قرار‬
‫باشد دو پرونده در یک شعبه رسیدگی شود پرونده واخواهی را نمی توان به شعبه دیگری ارجاع کرد و باید هر پرونده ای که موجود است به‬
‫شعبه واخواهی ارجاع شود ؛ این یک قاعده امری است که نمی توان از آن تخلف کرد‪.‬‬
‫ماده‪: ۳۰۶‬‬
‫« مهلت واخواهی از احکام غیابی برای کسانی که مقیم کشورند بیست روز و برای کسانی که خارج از کشور اقامت دارند دو ماه از تاریخ ابالغ‬
‫واقعی خواهد بود مگر اینکه معترض به حکم ثابت نماید عدم اقدام به واخواهی در این مهلت به دلیل عذر موجه بوده است‪ .‬دراین صورت‬
‫باید دالیل موجه بودن عذر خود را ضمن دادخواست واخواهی به دادگاه صادرکننده رای اعالم نماید‪ .‬اگر دادگاه ادعا را موجه تشخیص داد‬
‫قرار قبول دادخواست واخواهی را صادر و اجرای حکم نیز متوقف میشود‪ .‬جهات زیر عذر موجه محسوب میگردد‪:‬‬
‫تبصره ‪ -1‬چنانچه ابالغ واقعی به شخص محکوم علیه میسر نباشد و ابالغ قانونی به عمل اید‪ ،‬آن ابالغ معتبر بوده و حکم غیابی پس از‬
‫انقضای مهلت قانونی و قطعی شدن به موقع اجرای گذارده خواهد شد‪.‬‬
‫در صورتی که حکم ابالغ واقعی نشده باشد و محکوم علیه مدعی عدم اطالع از مفاد رای باشدمیتواند دادخواست واخواهی به دادگاه‬
‫صادرکننده حکم غیابی تقدیم دارد‪ .‬دادگاه بدوا خارج از نوبت در این مورد رسیدگی نموده قرار رد یا قبول دادخواست را صادر می کند ‪.‬قرار‬
‫قبول دادخواست مانع اجرای حکم خواهد بود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬اجرای حکم غیابی منوط به معرفی ضامن معتبر یا اخذ تامین متناسب از محکوم له خواهد بود‪ .‬مگر اینکه دادنامه یا اجرائیه به‬
‫محکوم علیه غایب ابالغ واقعی شده و نامبرده در مهلت مقرر از تاریخ ابالغ دادنامه واخواهی نکرده باشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -3‬تقدیم دادخواست خارج از مهلت یادشده بدون عذر موجه قابل رسیدگی در مرحله تجدیدنظر برابر مقررات مربوط به آن مرحله‬
‫میباشد‪».‬‬
‫سوال‪ :‬یک حکم غیابی صادر شده ‪ 3‬خوانده دارد ‪ :‬یک خوانده مقیم ایران است و ‪ 2‬خوانده مقیم عمان اند مهلت واخواهی چه مدت است؟‬
‫پاسخ‪ :‬برای همه خواندگان دو ماه است و طوالنی ترین مدت نسبت به همه خواندگان اعمال می شود‪.‬‬
‫نکته‪ :‬اگر خوانده مطلع باشد اما به دلیل عذر موجه نتواند در جلسه رسیدگی شرکت کند باید عذر موجه خود را به دادگاه ارائه کند تا‬
‫دادگاه اطالع یابد و جلسه دیگری تشکیل دهد ؛ این امر منجر به صدور رأی غیابی نمی شود‪.‬‬
‫‪237‬‬
‫نکته‪ :‬عذر هایی که در ماده ‪ 306‬بیان شده است مال زمانی است که شخص مطلع نبوده و همه شرایط رأی غیابی کامل است‪ .‬حاال که‬
‫می خواهد واخواهی کند اون عذر در مدت واخواهی به وجود می آید‪ .‬به عبارت دیگر عذر مانع حضور او در جلسه نمی شود بلکه عذر مانع‬
‫واخواهی در مدت می شود و پس از رفع عذر واخوهی انجام شود‪.‬‬
‫توضیحات‪ :‬فرض کنید علیه من یک حکم غیابی صادر شده و من مطلع شدم تنها بیست روز مهلت دارم و روز دوم یکی از بستگان درجه‬
‫یک فوت می کند و من عذر دارم که واخوهی انجام ندهم ی ا مثالً دچار بیماری می شوم که نمی توانم واخواهی انجام بدهم مثالً دو روز‬
‫بیهوش هستم روز سوم بهوش می آیم و روز پنجم نیز مرخص می شوم‪ .‬آیا بیست روز اینجا برای من بیست وپنج روز می شود؟ خیر عذری‬
‫که درمیانه مدت رفع شود عذر نیست‪ .‬بنابراین این عذرها زمانی دلیل محس وب می شوند و منجر به تمدید مهلت می شوند که در پایان‬
‫مهلت وجود داشته باشند‪ .‬مثال ‪ :‬در روز بیستم که می خواهد واخواهی انجام بدهد تصادف می کند و یک هفته بیهوش می شود در این فرض‬
‫می تواند واخواهی کند و مهلت تمام نمی شود‪ .‬عذری که در میانه مهلت به وجود بیاید و قبل از پایان مهلت تمام شود منجر به تمدید مهلت‬
‫جهات زیر عذر موجه محسوب میگردد‪:‬‬

‫‪ -1‬مرضی که مانع از حرکت است‪:‬‬
‫‪ -2‬فوت یکی از والدین یا همسر یا اوالد‪ :‬والدین و اوالد طبقه یک و درجه یک‪ .‬همسر خویساوند سببی است در خویشاوند سببی ما طبقه و‬
‫درجه نداریم‪ .‬در مورد فوت رویه این است که تا یک هفته را عذر موجه می داند‪.‬‬
‫‪ -3‬حوادث قهریه از قبیل سیل‪ ،‬زلزله و حریق که بر اثر آن تقدیم دادخواست واخواهی در مهلت مقرر ممکن نباشد‪ :‬این موارد باید تا پایان‬
‫مهلت ادامه پیدا کند‪.‬‬
‫‪ -4‬توقیف یا حبس بودن به نحوی که نتوان در مهلت مقرر دادخواست واخواهی تقدیم کرد‪ :‬در اینجا منظور توقیف یا حبس غیر قانونی‬
‫است‪ .‬اگر توقیف یا حبس قانونی باشد از طریق دفتر بازداشتگاه یا دفتر زندان می تواند دادخواست واخواهی خود را ثبت کند‪.‬‬
‫سوال‪ :‬شما از شخصی یک چکی دارید ‪ ،‬و آدرس شخص در بانک را به عنوان اقامتگاه خوانده در دادخواست قید می کنید اما ابالغ واقعی‬
‫انجام نمی شود بلکه ابالغ قانونی است وی در جلسه دادگاه حاضر نمی شود الیحه ای نیز ارایه نمی دهد چه زمانی حکم اجرا می شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬الی االبد متوقف نمی ماند حکم اجرا می شود اینجا ما با دو مصلحت مواجه می شویم‬
‫‪ -1‬شما از یک نفر یک میلیارد پول می خواهید مراجعه می کنید دادگاه دادخواست می دهید تمام فرآیند رسیدگی به شکل غیابی انجام‬
‫می شود و شخص محکوم می گردد و تا بیست روز مهلت واخواهی دارد‪ .‬اما واخواهی انجام نمی دهد‪ .‬نفع شما در اجرای حکم است‪ .‬مهلت‬
‫واخواهی تمام شده ‪ .‬یک مصلحت دیگر وجود دارد و این احتمال وجود دارد که بعد ازمدتی شخص خوانده مطلع شود‪ .‬از تاریخی که مطلع‬
‫می شود بیست روز مهلت برای واخواهی دارد و ادله مدارکی ارائه می دهد که مثالً این یک میلیارد تومان تهاتر شده است و شما که االن‬
‫محکوم له هستید محکوم علیه می شوید در ای ن صورت تکلیف چیست؟ شما پیروز دعوا هستید رأی باید اجرا شود‪ .‬خوانده غایب دعوا است‬
‫و ممکن است بعداً حضور یابد و بفهمیم که حکم به ناحق علیه او اجرا شده باید چه کنیم؟ برای جمع این دو تا مصلحت در تبصره ‪ 1‬ماده‬
‫‪ 306‬چاره اندیشی شده است‪.‬‬

‫تبصره ‪ : ۳‬یک حکمی صادر شده ابالغ واقعی صورت گرفته و شخص بیست روز مهلت اعتراض دارد و بعد دوباره بیست روز برای تجدید‬
‫نظر مهلت دارد حاال روز سی ام طرف اعتراض کرده این اعتراض در روز سی ام واخواهی نیست حتی اگر اسم واخواهی برای آن گذاشته‬
‫باشد بلکه تجدیدنظر خواهی است‪.‬‬
‫جلسه صدو پنجم‬

‫ماده ‪: ۳۰۷‬‬
‫«چنانچه محکوم علیه غایب پس از اجرای حکم‪ ،‬واخواهی نماید و در رسیدگی بعدی حکم به نفع او صادر شود‪ ،‬خواهان ملزم به جبران‬
‫خسارت ناشی از اجرای حکم اولی به واخواه میباشد‪».‬‬
‫حکم غیابی ‪ :‬در مورد درخواست واخواهی اینگونه است که رسیدگی انجام شده و اخطاریه حضور در جلسه به خوانده ابالغ واقعی نشده‪ ،‬البته‬
‫قاعدتاً ابالغ قانونی انجام شده چون در غیر اینصورت هیچ جلسه رسیدگی تشکیل نمی شد‪ .‬عالوه بر این خوانده به هیچ شکل دیگری هم از‬
‫جلسه رسیدگی مطلع نشده‪ ،‬نه خود او و نه نماینده اش در هیچ کدام از جلسات حاضر نشده و هیچ دفاع کتبی هم انجام نداده و در نهایت‬
‫حکم صادر شده است‪ .‬این حکم غیابی است و قابلیت واخواهی به مدت ‪ 20‬روز از تاریخ ابالغ را دارد‪.‬‬
‫اجرای حکم غیابی ‪ :‬اگر ابالغ واقعی باشد و دادنامه واقعاً به خود شخص خوانده که در حال حاضر محکوم علیه است ابالغ شود از همان‬
‫لحظه مهلت ‪ 20‬روزه واخواهی شروع میشود و در صورتی که دادنامه و اجراییه هم ابالغ واقعی نشود‪ ،‬باید یک تضمین مطمئن از محکوم له‬
‫گرفته شود‪.‬‬
‫واخواهی پس از اجرای حکم ‪ :‬امکان واخواهی پس از اجرای حکم هم وجود دارد و تضمین بابت همین موضوع گرفته میشود؛ چون ممکن‬
‫است با وجود اجر ایی شدن حکم غیابی پس از مدتی محکوم علیه دوباره بازگردد و واخواهی کند و در دعوا پیروز شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خوانده محکوم غایب پس از اجرای حکم غیابی واخواهی نماید تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.307‬‬
‫پیروزی محکوم علیه غایب ‪ :‬در صورتی که محکوم علیه در واخواهی پیروز گردد خواهان باید تمام خسارت های را جبران کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۰۸‬‬
‫‪239‬‬
‫«رایی که پس از رسیدگی واخواهی صادر می شود فقط نسبت به واخواه و واخوانده موثر است و شامل کسی که واخواهی نکرده است نخواهد‬
‫شد‪ ،‬مگر اینکه رای صادره قابل تجزیه وتفکیک نباشد که در این صورت نسبت به کسانی که مشمول حکم غیابی بوده ولی واخواهی نکرده‬
‫اند نیز تسری خواهد داشت‪».‬‬
‫اصل نسبی بودن ‪ :‬در اولین بحث اعتراض آرا گفتیم که آراء همانند قرارداد ها اثر نسبی دارند و حکمی که صادر می شود تنها نسبت به‬
‫محکوم له و محکوم علیه اثر می کند؛ در واقع ماده ‪ 308‬هم این موضوع را بیان می کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من خواهان هستم و مبلغ ‪ 2‬میلیارد را از چهار نفر مطالبه می کنم‪ .‬از این چهار نفر دو نفر آنها حاضر و دو نفر غایب بوده اند‪ .‬دو نفری‬
‫که نسبت به آنها حکم حضوری بوده حق واخواهی ندارند و تنها می توانند تجدید نظر خواهی کنند اما دو نفر دیگر که حکم نسبت به آنها‬
‫غیابی بوده میتوانند واخواهی کنند‪ .‬اگر از این دو نفر فقط یک نفر واخواهی کند و در دعوا پیروز شود باید ‪ 500‬میلیون سهم او باز گردد؛ این‬
‫حکم نسبت به خوانده غیابی که واخواهی نکرده است اثر نمی گذارد‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬در مواردی که حکم قابل تجزیه نباشد‪ ،‬اثر حکم نسبت به تمام خواندگان دعوا خواهد بود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در دعاوی مالی که اصوالً قابل تجزیه هستند واخواهی یک محکوم علیه غایب تاثیری بر محکومیت سایرین ندارد اما در دعاوی غیر‬
‫قابل تجزیه مانند اثبات نسب نتیجه واخواهی بر سایرین هم موثر است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬جایی که دعوا قابل تجزیه است و واخواه ها متعدد باشند اما تنها برخی از آن ها واخواهی کنند نتیجه واخواهی نسبت به سایرین‬
‫اثر نمی کند اما در جایی که حکم غیر قابل تجزیه باشد در مورد سایرین هم اثر می کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر خواندگان غایب متعدد باشند و فقط برخی واخواهی نمایند تاثیر رأی چگونه خواهد بود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.308‬‬
‫اثر تعلیقی واخواهی ‪ :‬گفتیم برخی از روش های اعتراض به رای اثر تعلیقی دارند و برخی ندارند؛ واخواهی جزو روش هایی است که اثر‬
‫تعلیقی دارد مانند تجدیدنظر خواهی‪ .‬اثر تعلیقی به این معنا بود که اجرای حکم را معلق می کند اوالً تا زمانی که مهلت اعتراض پایان یابد و‬
‫دوماً در صورت اعتراض تا زمان مشخص شدن تکلیف اعتراض‪.‬‬
‫واخواهی خارج از مهلت ‪ :‬در دو مورد ممکن است واخواهی خارج از مهلت صورت بگیرد یکی در مواردی که عذر موجه وجود دارد و دیگر‬
‫آنکه ابالغ قانونی باشد و خوانده متوجه حکم نشده‪ .‬در این موارد صرف دادخواست واخواهی اثر تعلیقی ندارد اما اگر دادخواست واخواهی مورد‬
‫پذیرش قرار بگیرد که این پذیرش در قالب یک قرار خواهد بود اثر تعلیقی خواهد داشت‪.‬‬
‫شروط دادخواست واخواهی ‪ :‬قانونگذار راجع به شرایط دادخواست واخواهی سکوت کرده است در نتیجه این سکوت به معنای پذیرش‬
‫همان شرایط دادخواست اصلی است‪ .‬به طور خالصه دادخواست واخواهی باید همان شرایط دادخواست اصلی را داشته باشد‪.‬‬
‫ذکر ادله در دادخواست واخواهی ‪ :‬به طور کلی به عنوان یک اصل شخصی که در دعاوی حقوقی یک ادعا دارد قطعاً برای اینکه بتواند‬
‫ادعای خود را تبدیل به رای دادگاه کند باید ادله ارائه کند چرا که دادگاه با توجه به ادله قانع می شود و رای صادر می کند‪ .‬اما برای اینکه‬
‫دادخواست کامل باشد و در دادگاه پذیرفته شود اصالً ادله مهم نیست؛ در نتیجه نمی توان به دلیل عدم وجود ادله یا ضعیف بودن آنها‬

‫دادخواست را نپذیرفت‪ .‬برای اینکه دادخواست واخواهی پذیرفته شود و اثر تعلیقی خود را به جای بگذارد صرف دادخواست واخواهی ولو بدون‬
‫دلیل کافی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من علیه شخصی دادخواست میدهم و دلیل را اقرار خوانده یا سوگند ذکر می کنم دادگاه این دادخواست را به دلیل ادله آن رد نخواهد‬
‫کرد بلکه وظیفه اشتغال به رسیدگی خواهد داشت‪.‬‬
‫زمان سپردن تضمین ‪ :‬موضوع اینکه چه زمانی باید محکوم له تضمین بسپارد اختالفی است؛ برخی می گویند در زمان تشکیل پرونده‬
‫اجرایی و صدور اجراییه و برخی می گویند زمانی که محکوم به‪ ،‬به محکوم له داده میشود؛ چون تا زمانی که محکوم به پرداخت نشود خسارتی‬
‫به محکوم علیه وارد نخواهد شد‪ .‬آنچه که منطقی تر است سپردن تضمین در زمان پرداخت محکوم به می باشد اما رویه قضایی بیشتر به‬
‫گرفتن تضمین در زمان تشکیل پرونده اجرایی تمایل دارد‪.‬‬
‫جلسه صدو ششم‬

‫باب چهارم ‪ -‬تجدیدنظر‬
‫مواد قانونی ‪ :‬تجدیدنظر خواهی در باب چهارم قانون آیین دادرسی مدنی است و از ماده ‪ 326‬به بعد شروع می شود اما شما باید ماده ‪330‬‬
‫تا ماده ‪ 365‬را در نظر بگیرید چون مواد ‪ 326‬تا ‪ 329‬که در فصل اول هستند نسخ شده اند‪.‬‬
‫ماده ‪( : ۳۳۰‬ماده مرتبط ‪ ۵‬آ‪.‬د‪.‬م‪).‬‬
‫«آراء دادگاههای عمومی و انقالب در امور حقوقی قطعی است‪ ،‬مگر در مواردی که طبق قانون قابل درخواست تجدیدنظر باشد‪».‬‬
‫ماده ‪: ۵‬‬
‫«آرای دادگاهها قطعی است مگر در موارد مقرر در باب چهارم این قانون یا در مواردی که به موجب سایر قوانین قابل نقض یا تجدیدنظر‬
‫باشند‪».‬‬
‫ارتباط دو ماده ‪ :‬مفاد هر دو ماده بر این است که آراء دادگاه ها قطعی هستند‪.‬‬
‫روش عادی و فوق العاده ‪ :‬در کلیات روش های اعتراض به رای گفتیم که برخی از این روش ها عادی و برخی از آنها فوق العاده هستند‪.‬‬
‫روش های عادی روشی هستند که نسبت به تمام آراء وجود دارند مگر آنچه که استثناء شده باشد و روش های فوق العاده روشی هستند که‬
‫نسبت به تمام آراء وجود ندارند مگر در مواردی که تصریح شده باشد‪.‬‬
‫‪241‬‬
‫قابل تجدیدنظر بودن اکثر آراء ‪ :‬هر چند ماده ‪ 5‬و ‪ 330‬بنای قانونی را بر قطعیت آراء گذاشتند و قابلیت تجدیدنظر را یک استثناء در نظر‬
‫گرفته اند اما در عمل اکثریت آراء قابل تجدیدنظر است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬همین طور که پیش می رود خواهید دید که بیشتر آراء قابل تجدید نظر هستند برای مثال دعاوی مالی زیر ‪ 300‬هزار تومان امکان‬
‫تجدید نظر خواهی را دارند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬تجدیدنظر خواهی در شمار کدام روش از روشهای شکایت آرءا است و چه آثاری دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬تجدید نظر خواهی از روش های عادی است‪ ،‬نه فوق العاده؛ اصالحی و تصحیحی است‪ ،‬نه عدولی؛ و هم اثر تعلیقی و هم اثر انتقالی‬
‫دارد‪.‬‬
‫شرح ویژگی ها ‪ :‬تجدیدنظرخواهی عادی است چون نسبت به اکثر آراء قابل اعمال است‪ ،‬اصالحی است چون یک مرجع دیگر رای صادر‬
‫شده را اصالح میکند‪ ،‬در مقابل در روش عدولی همان صادرکننده رای اصلی از رای خود عدول می کند و یک رای دیگر صادر می کند‪.‬‬
‫همینطور تجدیدنظر خواهی اثر تعلیقی دارد یعنی در مهلت تجدیدنظرخواهی و همینطور در صورت تجدیدنظرخواهی تا تعیین تکلیف نتیجه‬
‫حکم اجرا نخواهد شد و به عالوه اثر انتقالی دارد یعنی پرونده را با تمام مسائل حکمی و موضوعی به مرحله بعدی رسیدگی یعنی مرحله‬
‫تجدید نظر وارد می کند‪.‬‬
‫نحوه رسیدگی ‪ :‬در برخی از مراجع رسیدگی ماهوی و در برخی دیگر شکلی است؛ در مرحله تجدیدنظر خواهی رسیدگی ماهوی است و این‬
‫مرجع وارد ماهیت دعوا میشود و پرونده را به طور کامل از جهت حکمی و موضوعی مورد بررسی قرار میدهد و رای صادر میکند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬وقتی می گوییم رسیدگی در دیوان شکلی است نه ماهوی‪ ،‬منظور چیست؟‬
‫پاسخ ‪ :‬وقتی می گوییم رسیدگی دیوان شکلی است به این معناست که همه قوانین را مد نظر قرار می دهد؛ از این جهت می گوییم رسیدگی‬
‫دیوان شکلی است که وارد ماهیت دعوا نمی شود و کاری به شکلی بودن یا ماهوی بودن قوانین ندارد‪ .‬در واقع دیوان انطباق حکم با قانون را‬
‫بررسی میکند چه قانون شکلی باشد و چه ماهوی‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬موضوع یک دعوا تقسیم ارث است؛ دادگاه نخستین رسیدگی انجام داده و حکم صادر کرده اما شما نسبت به این حکم اعتراض دارید‪.‬‬
‫دیوان در اینجا قواعد ارث قانون مدنی (ماهوی) و همینطور قوانین آیین دادرسی مدنی (شکلی) را مد نظر قرار می دهد؛ اگر حکم منطبق با‬
‫قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی صادر نشده باشد رای را نقض می کند‪ .‬برای مثال اگر زوجه از اموال غیرمنقول محروم شده باشد دیوان‬
‫این رای را نقض می کند اما خود این مرجع رسیدگی نمی کند بلکه آن را به یک مرجع دیگر ارجاع می دهد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۳۱‬‬
‫«احکام زیر قابل درخواست تجدیدنظر میباشد‪:‬‬
‫الف‪ -‬در دعاوی مالی که خواسته یا ارزش آن از سه میلیون (‪ )000/000/3‬ریال متجاوز باشد‪.‬‬

‫ب‪ -‬کلیه احکام صادره در دعاوی غیرمالی‪.‬‬
‫ج‪ -‬حکم راجع به متفرعات دعوا در صورتی که حکم راجع به اصل دعوا قابل تجدیدنظر باشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬احکام مستند به اقرار در دادگاه یا مستند به رای یک یا چند نفر کارشناس که طرفین کتبا رای آنان را قاطع دعوا قرار داده باشند‬
‫قابل درخواست تجدیدنظر نیست مگر در خصوص صالحیت دادگاه یا قاضی صادر کننده رای‪».‬‬
‫* متجاوز باشد ‪ :‬بیشتر باشد‬
‫سوال ‪ :‬چه احکامی قابل تجدید نظر است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.331‬‬
‫انواع آراء ‪ :‬همانطور که می دانید آراء بر دو نوع هستند؛ یا حکم هستند و یا قرار‪ .‬حکم ها و قرار ها قابل تجدید نظر هستند البته این موضوع‬
‫در مورد قرار ها کمتر است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬خواسته و یا ارزش آن باید بیشتر از ‪ 300‬تومان باشد‪ ،‬نه محکوم به؛ در نتیجه اگر خواسته ما ‪ 500‬تومان باشد و دادگاه تنها تودیع‬
‫‪ 270‬را حکم دهد همچنان این حکم قابل تجدیدنظر خواهی است‪ .‬در ضمن خود ‪ 300‬هزار تومان قابل تجدیدنظر خواهی نیست‪.‬‬
‫نکته اصولی ‪ :‬در بحث عام و خاص گفتیم عام گفتن و تخصیص زدن و مطلق گفتن و تقید زدن روش قانون گذاری است اما بحث اینجاست‬
‫که استثناء اکثر قبیح است یعنی تخصیص اکثر موارد‪ ،‬ناپسند است‪ .‬در منابع مختلف می بینید که بند الف ماده ‪ 331‬قانون آیین دادرسی‬
‫مدنی به عنوان مثالی است برای همین قاعده که اکثر دعاوی با توجه به بند الف قابل تجدید نظر هستند و از قاعده قطعی بودن خارج می‬
‫شوند‪ .‬اما در واقعیت اینگونه نیست چون قانون گذار در سال ‪ 1379‬دعاوی کمتر از ‪ 300‬هزار تومان را قطعی دانسته است‪ 300 ،‬هزار تومان‬
‫مبلغ بسیار باالیی بوده و بیشتر دعاوی کمتر از ‪ 300‬هزار تومان بودند‪ .‬در واقع اینجا ارزش پول است که کاهش یافته و مشکلی در قانون‬
‫گذاری وجود ندارد‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما نماینده مجلس هستید و یک قانون تصویب می کنید که همه افراد را در بر می گیرد و سپس با چند استثناء افرادی را خارج می‬
‫کنید که این روش صحیح است اما اگر شما یک قانون را تصویب کنید ولی تا حدی استثناء بزنید که اکثر افراد از حکم قانون خارج شود‬
‫اشتباه است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در بند ب تفکیکی بین دعاوی مالی ذاتی و غیر ذاتی وجود ندارد‪.‬‬
‫حکم نسبت به متفرعات ‪ :‬اگر اصل دعوی غیر مالی باشد پس متفرعات در هر حال قابل تجدیدنظر خواهند بود و اگر اصل دعوی مالی‬
‫باالی ‪ 300‬باشد هم متفرعات قابل تجدیدنظر خواهی خواهند بود‪ .‬در حال حاضر دعاوی زیر ‪ 20‬میلیون در شورای حل اختالف بررسی می‬
‫شوند و همگی قابل تجدیدنظر هستند‪.‬‬
‫موضوع مرتبط ‪ :‬امروزه وکال ارزش خواسته را باالی ‪ 20‬میلیون وارد می کنند تا هم قابلیت تجدیدنظر خواهی (باالی ‪ 300‬تومان)‪ ،‬هم فرجام‬
‫خواهی (باالی ‪ 2‬میلیون) و هم طرح مستقیم در دادگاه (باالی ‪ 20‬میلیون) را داشته باشد‪.‬‬
‫‪243‬‬
‫بررسی تبصره ماده ‪ : ۳۳۱‬برخی آراء چه مالی و چه غیر مالی قطعی هستند و نمی توان نسبت به آن ها تجدیدنظر خواهی کرد؛ یکی آن‬
‫دسته از دعاوی که مستند آنها اقرار است و دیگری آن دسته از دعا وی که نظر کارشناس رسمی از سوی طرفین دعوی کتباً قاطع دعوی در‬
‫نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬آنچه در مورد نظر کارشناس موضوعیت دارد این است که کارشناس حتماً باید رسمی باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی حکم قطعی است و غیرقابل تجدید نظر فارغ از آنکه خواسته یا ارزش خواسته چقدر باشد؟ پاسخ ‪ :‬تبصره ماده ‪.331‬‬
‫فقدان صالحیت در دادگاه یا قاضی ‪ :‬اگر در یک دعوا طبق تبصره ماده ‪ 331‬قابلیت تجدیدنظرخواهی وجود نداشته باشد (مستند به اقرار‬
‫یا نظر کارشناس) اما دادگاه یا قاضی صالحیت نداشته باشند این رای از جهت عدم صالحیت قابل تجدیدنظر خواهی خواهد بود‪.‬‬
‫جلسه صدو هفتم‬

‫ماده ‪:۳۳۱‬‬
‫« احکام زیر قابل در خواست تجدیدنظر می باشد‪:‬‬
‫الف‪ -‬در دعاوی مالی که خواسته یا ارزش آن از سه میلیون ریال متجاوز باشد‪.‬‬
‫ب‪ -‬کلیه احکام صادره در دعاوی غیر مالی‪.‬‬
‫ج‪ -‬حکم راجع به متفرعات دعوا در صورتی که حکم راجع به اصل دعوا قابل تجدیدنظر باشد‪.‬‬
‫تبصره‪ :‬احکام مستند به اقراردر دادگاه یا مستند به رأی یک یاچند نفر کارشناس که طرفین کتباً رأی آنان را قاطع دعوا قرارداده باشند قابل‬
‫در خواست تجدیدنظر نیست مگر در خصوص صالحیت دادگاه یا قاضی صادر کننده رأی‪».‬‬
‫سوال‪ :‬اگر در یک دادخواست دعاوی متعدد مطرح شده است مثالً ‪ 250‬هزار تومان بابت اجرت المثل‪700،‬هزار تومان بابت اجرت المسمی‪...‬‬
‫برای این که تشخیص بدهیم آیا قابل تجدید نظر است یاخیر همه دعاوی با یکدیگر بررسی می شود یا هر دعوا جداگانه بررسی می گردد؟‬
‫پاسخ‪ :‬هر دعوا جداگانه با توجه به نوع (مالی و غیر مالی)و میزان خواسته قابلیت تجدیدنظر خواهی آن بررسی می شود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬اگر دعوای کیفری مطرح باشد و به تبع آن یک دعوای جبران خسارت حقوقی هم مطرح باشد قابلیت تجدیدنظر چگونه است؟‬
‫پاسخ‪ :‬اگر مبلغ مطابق قانون آیین دادرسی مدنی قابل تجدیدنظر باشد که قابلیت تجدید نظر دارد اما مبلغ ‪250‬هزارتومان است که قابل‬
‫تجدید نظر نیست در این فرض اگر دعوای کیفری مطابق قانون آیین دادرسی کیفری قابل تجدید نظر باشد ضرر و زیان ناشی از جرم هم‬
‫قابل تجدیدنظر است‪.‬‬

‫نکته‪ :‬اگر امر کیفری قابل تجدیدنظر باشد ضرر و زیان ناشی از جرم نیز قابل تجدیدنظر است ولو آن که مبلغ آن کمتر از معیار آیین دادرسی‬
‫مدنی باشد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬در دو مورد زمانیکه حکم مستند به اقرار در دادگاه باشد یا مستند به رأی یک یا چند نفر کارشناس که طرفین کتباً رأی آنان را قاطع‬
‫دعوا قرارداده باشند دعوا قابل تجدیدنظر نیست‪.‬‬
‫نکته‪ :‬سوگند قاطع دعوا سوگندی که به دعوا پایان می دهد وبعد از آن هیچ دلیلی قابل استماع نیست‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا حکم مستند به سوگند قاطع دعوا قابل تجدید نظر است یا خیر؟ پاسخ‪ :‬سوگند قاطع دعوا قابل تجدیدنظر است‪.‬‬
‫حکمی که مستند به سوگند قاطع دعوا است به معنای این نیست که این حکم صادره قابل تجدیدنظر نمی باشد بلکه به این معنا است که‬
‫اگر این حکمی که مستند به سوگند دعوا است صحیح باشد به غیر از سوگند دلیل دیگری شنیده نمی شود یعنی به طرف مقابل می گوییم‬
‫اگر دلیلی داری ارائه بده که بعد از این سوگند دیگر دلیلی از شما پذیرفته نمی شود‪.‬این سوگند قاطع دعوا قابل تجدید نظر است و ممکن‬
‫است محکوم له تجدیدنظرخواهی کند و مرجع تجدیدنظر حکم صادره رانقض کند به این دلیل که سوگند اشتباهی اجرا شده است‪ .‬اگر این‬
‫حکم صحیح باشد و قطعی شود قابل تجدید نظر نباشد یا تجدیدنظر خواهی بشود و تائید شود دلیل دیگری پذیرفته نخواهد شد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬حکمی که مستند به سوگند بتّی (قاطع دعوا) قابل تجدیدنظر است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬شوراهای حل اختالف هم در مباحث حقوقی و هم کیفری احکامی صادر می کنند‪.‬‬
‫سوال‪:‬آیا آراء صادره از سوی شوراهای حل اختالف قطعی یا قابل تجدیدنظر است؟‬
‫پاسخ‪ :‬بله ‪ ،‬حسب مورد در دادگاه عمومی حقوقی یا دادگاه کیفری قابل تجدید نظر است‪.‬‬
‫ماده‪:۳۳۲‬‬
‫« قرار ها زیر قابل تجدیدنظر است در صورتی که حکم راجع به اصل دعواقابل درخواست تجدیدنظر باشد‪.‬‬
‫‪1‬الف ‪ -‬قرار ابطال دادخواست یا رد دادخواست که از دادگاه صادر می شود‬
‫ب‪ -‬قرار رد دعوا یا عدم استماع دعوا‬
‫ج‪ -‬قرار سقوط دعوا‬
‫د‪ -‬قرار عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا‪».‬‬
‫‪245‬‬
‫توضیحات‪ :‬ماده ‪ 331‬قرار های قابل تجدیدنظر را بیان می کند برای این که این قرارها قابل تجدیدنظر باشند باید حکم مربوط به این قرار‬
‫ها نیز قابل تجدیدنظر باشند فرض کنید قراری صادر نشده و فقط حکمی در رابطه با همین دادخواست صادر شده است حکم اگر قابل‬
‫تجدیدنظر نباشد قرار هم قابل تجدیدنظر نیست‪.‬‬
‫سوال‪ :‬قرارهای قابل تجدید نظر را بیان کنید‪:‬‬
‫پاسخ‪ :‬الف‪ -‬قرار ابطال دادخواست یا رد دادخواست که از طرف دادگاه صادر می شود‬
‫ب‪ -‬قرار رد دعوا یا عدم استماع دعوا‬
‫ج‪ -‬قرار سقوط دعوا‬
‫د‪ -‬قرار عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا‪.‬‬
‫قرار ابطال دادخواست‪ :‬یک دادخواست در دعوای مالی با ارزش بیش از ‪300‬هزار تومان ابطال شده است این قرار قابل تجدید نظر است‪.‬‬
‫یا رد دادخواست که از دادگاه صادر می شود‪ :‬بعضی از قرارها را مدیردفتر صادر می کند اما قراری را که دادگاه صادر می کند قابل تجدید‬
‫نظر است‪ .‬قرار صادره توسط مدیر دفتر دادگاه قابل تجدیدنظر نیست‪.‬‬
‫سوال‪ :‬قابلیت تجدید نظر بند‪1‬ماده‪331‬آ‪.‬د‪.‬م مقید شده به صدور از جانب دادگاه اما بندهای ب‪،‬ج‪،‬د مطلق است آیا این قید (از دادگاه صادر‬
‫شود) نسبت به بندهای ب‪،‬ج‪،‬د نیز وجود دارد؟یا خیر؟‬
‫پاسخ‪ :‬قرار هایی که در بندهای ب‪،‬ج‪،‬د مطرح شده فقط توسط خود قاضی صادر می شود نه توسط مدیر دفتر‪.‬‬
‫توضیح‪ :‬یک سری قرار داریم به نام قرارهای اعدادی یا مقدماتی به این معنی است که‪ :‬این مقدمات آماده می شود برای صدور رأی و این‬
‫قرارها مستقالً قابلیت تجدیدنظر خواهی ندارند‪ .‬اما به تبع حکم قابلیت تجدیدنظر خواهی دارند ما نسبت به اصل حکم تجدیدنظر خواهی می‬
‫کنیم بعد مشخصاً نسبت به قرارهای صادره و نتیجه آنها اعتراض می کنیم‪.‬‬
‫‪ -‬قرارهای اعدادی مانند‪ :‬قرارکارشناسی‪ ،‬معاینه محل‪...‬‬
‫ماده‪:۳۳۳‬‬
‫« در صورتی که طرفین دعوا با توافق کت بی حق تجدیدنظر خواهی خود را ساقط کرده باشند تجدیدنظر خواهی آنان مسموع نخواهد بود مگر‬
‫در خصوص صالحیت دادگاه یا قاضی صادر کننده رأی‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آیا حق تجدیدنظرخواهی قابل اسقاط است؟‬

‫پاسخ‪ :‬اصوالً حق قابل اسقاط است و چون تجدیدنظر خواهی یک حق است پس می شود آنرا ساقط کرد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬یک نفر هم به تنهایی می تواند حق تجدیدنظر خواهی خود را ساقط کند آیا طرف مقابل وی می تواند تجدیدنظر خواهی کند؟‬
‫پاسخ‪ :‬بله می تواند تجدیدنظر خواهی کند‪.‬‬
‫نکته‪ :‬اگر بخواهیم تجدیدنظر خواهی کالً منتفی شود باید توافق دو طرف باشد‪.‬‬
‫توضیحات‪ :‬برای اعتبار اسقاط حق تجدیدنظر خواهی دو شرط الزم است ‪ -1‬توافق برای اسقاط حق تجدیدنظرخواهی بعد از اختالف باشدیعنی‬
‫قبل از بروز اختالف و طرح دعوا امکان اسقاط وجود ندارد‪ .‬اسقاط قبل از بروز اختالف فایده ندارد‪ -2 .‬باید اهلیت استیفاء داشته باشند اگر‬
‫اهلیت استیفاء وجود نداشته با شد هیچ اسقاط حقی توسط شخص فاقد اهلیت استیفا اعتبار ندارد زیرا اقدامی صرفاً مضر است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬اگر شخص حقی را که ندارد ساقط کند به آن می گویند اسقاط مالَم یَجِب یعنی ساقط کردن چیزی که اصالً به وجود نیامده است‪.‬‬
‫ماده‪ « :۳۳۴‬مرجع تجدیدنظر آرای دادگاه های عمومی و انقالب هر حوزه ای‪ ،‬دادگاه تجدیدنظر مرکز همان استان می باشد‪».‬‬
‫توضیحات‪ :‬اصل بر قطعیت آراء است و بسیاری از احکام به موجب ماده ‪ 331‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م و شماری از قرارها به موجب ماده ‪332‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬قابل‬
‫تجدیدنظر هستند‪.‬‬
‫سوال‪ :‬مرجع تجدیدخواهی نظر کجا است؟ پاسخ‪ :‬دادگاه تجدیدنظر مرکز همان استان است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در کشور ما تقسیمات استانی به صورت بخش شهر شهرستان و مرکز استان می باشد‪ .‬و یکی از شهرستان ها مرکز استان است‪ .‬و در‬
‫مرکز استان دادگاه های تجدیدنظر وجود دارد‪.‬‬
‫ماده‪:۳۳۵‬‬
‫« اشخاص زیر حق در خواست تجدیدنظر دارند‪:‬‬
‫الف‪ -‬طرفین دعوا یا وکال ویا نمایندگان قانونی آنها‪.‬‬
‫ب‪ -‬نسخ شده است‪».‬‬
‫سوال‪ :‬چه اشخاصی حق تجدیدنظرخواهی دارند؟ پاسخ‪ :‬ماده ‪.335‬‬
‫توضیحات‪ :‬همان طور که در بحث واخواهی مطرح شد ممکن است خواهان ها و خواندگان متعدد باشند و اگر خواندگان متعددباشند ممکن‬
‫است برخی حا ضر یا غایب باشند‪ .‬اگر برخی حاضر و برخی غایب باشند رأی نسبت به آنهایی که غایب هستند غیابی خواهد بود و نسبت به‬
‫دیگران حضوری است‪.‬‬
‫‪247‬‬
‫آنهایی که رأی شان غیابی بوده اگر متعدد باشند می توانند هر کدام به تنهایی واخواهی انجام بدهند یا خیر و اگر بعضی ها واخواهی انجام‬
‫د هند فقط رأی نسبت به خودآنها موثر خواهد بود نه نسبت به آنهایی که واخواهی انجام نداده اند‪ .‬در نتیجه ممکن است طرفین دعوا متعدد‬
‫باشند و در صورت تعدد هر کدام که بخواهند می توانند تجدیدنظر خواهی انجام بدهند و اگر برخی تجدیدنظر خواهی کنند و برخی دیگر‬
‫تجدیدنظر خوا هی نکنند رأیی که در نتیجه تجدیدنظر خواهی صادر می شود مطابق با اصل نسبی بودن رأی‪ ،‬فقط در حق تجدیدنظر کنندگان‬
‫و طرف مقابل آنها (تجدیدنظر خواندگان) موثر خواهد بود نه در حق دیگران‪ ،‬پس فقط نسبت به طرفین موثر است‪ .‬استثنائی دیگر این بود‬
‫که اگر رأیی مورد تجدیدنظر خواهی قرار بگیرد و قابل تجزیه و تفکیک نباشد نسبت به همه موثر است چه آنهایی که تجدیدنظر خواهی انجام‬
‫داده اند و چه آنهایی که تجدیدنظر خواهی انجام نداده اند‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا وارد ثالث یا مجلوب ثالث حق تجدیدنظر خواهی دارند؟‬
‫پاسخ‪ :‬حق تجدیدنظرخواهی دارند چون در شمار اصحاب دعوا محسوب می شوند‪.‬‬
‫جلسه صد و هشتم‬
‫ماده ‪: ۳۳۶‬‬
‫«مهلت درخواست تجدیدنظر اصحاب دعوا‪ ،‬برای اشخاص مقیم ایران بیست روز و برای اشخاص مقیم خارج از کشور دوماه از تاریخ ابالغ یا‬
‫انقضای مدت واخواهی است‪».‬‬
‫مهلت تجدیدنظرخواهی ‪ :‬همانطور که به خوبی میدانید مهلت تجدیدنظرخواهی ‪ 20‬روز و دو ماه است؛ ‪ 20‬روز برای اشخاص مقیم ایران‬
‫و دو ماه برای اشخاص مقیم خارج از کشور‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مهلت تجدیدنظرخواهی چقدر است؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.336‬‬
‫نکته اصولی ‪« :‬یا» در عبارت «از تاریخ ابالغ یا انقضای مدت واخواهی» بیانگر صور مسئله است‪ .‬اگر بدل عرضی و «یا» تخییر باشد یعنی دو‬
‫گزینه در برابر ما قرار داده و ما حق انتخاب داریم اما وقتی بدل طولی است و «یا» بیانگر صور مسئله می باشد‪ ،‬ما هیچ حق انتخابی نداریم‪.‬‬
‫صورت های مسئله در این موضوع حضوری یا غیابی بودن رای است؛ مهلت تجدیدنظرخواهی اگر رای حضوری باشد از تاریخ ابالغ و اگر غیابی‬
‫باشد از زمان پایان مهلت واخواهی شروع می شود‪.‬‬
‫منشاء حق تجدیدنظرخواهی ‪ :‬فرض کنید شما طرف یک دعوی هستید و به علتی در دادگاه حاضر می باشید و از انشاء رای نسبت به این‬
‫دعوی اطالع می یابید‪ .‬اگر منشا حق تجدیدنظر صدور رای باشد شما همان لحظه می توانید تجدیدنظر خواهی کنید حتی اگر رای ابالغ نشده‬
‫باشد اما اگر بگوییم منشاء حق تجدیدنظرخواهی ابالغ رای است در همین فرض مسئله که رای صادر شده اما ابالغ نشده شما نمی توانید‬

‫تجدیدنظرخواهی کنید‪ .‬حق تجدیدنظرخواهی با صدور را ی ایجاد می شود و ابالغ رای تنها مهلت قانونی تجدیدنظر خواهی را شروع میکند‪.‬‬
‫به عبارتی مبدا قرار دادن ابالغ رای برای مهلت تجدید نظر خواهی صرفاً برای داشتن معیار دقیق محاسباتی است‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬صدور رای‪ ،‬موجد (ایجاد کننده) تجدید نظر خواهی است‪ ،‬نه ابالغ رای‪.‬‬
‫تفاوت در محل اقامت موکل و وکیل ‪ :‬اگر موکل در ایران اقامت داشته باشد وکیل او هم قطعاً در ایران اقامت دارد اما اگر موکل در خارج‬
‫اقامت داشته باشد و وکیل در ایران‪ ،‬مهلت تجدیدنظرخواهی ‪ 20‬روز خواهد بود چون ابالغ به وکیل انجام می شود اما نکته اینجاست که وکیل‬
‫باید حق تجد یدنظرخواهی داشته باشد؛ در نتیجه اگر وکیل دادگاه بدوی باشد و حق تجدیدنظرخواهی نداشته باشد مهلت دو ماه خواهد بود‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در مورد افرادی که در خارج ایران اقامت دارند اما وکیل آنها در ایران اقامت دارد مهلت تجدیدنظرخواهی ‪ 20‬روز خواهد بود چون‬
‫ابالغ به وکیل صورت می گیرد‪.‬‬
‫عدم رعایت ترتیب واخواهی و تجدیدنظر خواهی ‪ :‬زمانی که رای غیابی است شما حق واخواهی در مهلت ‪ 20‬روزه و حق تجدیدنظرخواهی‬
‫پس از مهلت واخواهی را دارید‪ .‬اگر در مهلت ‪ 20‬روزه اول واخواهی کنید یا در مهلت ‪ 20‬روزه دوم تجدید نظر خواهی کنید مشکلی وجود‬
‫ندارد اما اگر در مهلت ‪ 20‬روزه اول به جای واخواهی تجدید نظر خواهی کنید و یا در مهلت ‪ 20‬روزه دوم به جای تجدید نظر خواهی واخواهی‬
‫کنید‪ ،‬بهترین نظر این است که واخواهی در مهلت تجدیدنظرخواهی همان تجدید نظر است اما تجدید نظر در مهلت واخواهی‪ ،‬باز هم‬
‫تجدیدنظر در نظر می گیریم و حق واخواهی را ساقط شده می دانیم‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۳۷‬‬
‫«هرگاه یکی از کسانی که حق تجدیدنظرخواهی دارند قبل از انقضاء مهلت تجدیدنظر ورشکسته یا محجور یا فوت شود‪ ،‬مهلت جدید از تاریخ‬
‫ابالغ حکم یا قرار در مورد ورشکسته به مدیرتصفیه تصفیه و در مورد محجور به قیم و در صورت فوت به وارث یا قائم مقام یانماینده قانونی‬
‫وارث شروع میشود‪».‬‬
‫تغییر وضعیت در دارنده حق تجدیدنظر ‪ :‬در صورتی که محجور در میانه رسیدگی از حجر خارج شود یا شخصی در میانه رسیدگی محجور‬
‫گردد و یا قیم محجور عوض شود یا اصال شخص فوت کند یا تاجر ورشکسته شود‪ ،‬و باالخره برای دارنده حق تجدیدنظرخواهی اتفاقی بیفتد‬
‫که در وضعیت او یا نماینده او تغییر ایجاد کند‪ 3 ،‬حالت متصور است؛‬
‫‪ .۱‬تغییرات پیش از ابالغ حادث شود ‪ :‬در اینجا ابالغ به کسی انجام می شود که دارای شرایط است؛ در نتیجه اگر محکوم علیه از حجر‬
‫خارج شود به خود او یا وکیل تع یین شده توسط او‪ ،‬اگر محجور شود به نماینده‪ ،‬اگر فوت کند به ورثه‪ ،‬اگر ورشکسته شود به مدیر تصفیه‪،‬‬
‫ابالغ انجام می شود‪.‬‬
‫‪ .۲‬تغییرات پس از ابالغ و پیش از پایان مهلت حادث شود ‪ :‬در این صورت ابالغ مجدداً به شخص دارای شرایط صورت میگیرد و مهلت‬
‫دوباره آغاز می شود‪.‬‬
‫‪249‬‬
‫‪ .۳‬تغییرات پس از ابالغ و پس از پایان مهلت حادث شود ‪ :‬در این حالت به علت اتمام مهلت دیگر‪ ،‬اقدامی انجام نمی شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۳۸‬‬
‫«اگر سمت یکی از اشخاصی که به عنوان نمایندگی از قبیل والیت یا قیمومت و یا وصایت در دعوا دخالت داشته اند قبل از انقضای مدت‬
‫تجدیدنظرخواهی زایل گردد‪ ،‬مهلت مقرر از تاریخ ابالغ حکم یا قرار به کسی که به این سمت تعیین میشود‪ ،‬شروع خواهد شد و اگر زوال این‬
‫سمت به واسطه رفع حجر باشد‪ ،‬مهلت تجدیدنظرخواهی از تاریخ ابالغ حکم یا قرار به کسی که از وی رفع حجر شده است شروع میگردد‪».‬‬
‫زوال سمت ‪ :‬شخصی در یک دعوا بوده که به هر دلیلی سمت او زایل می شود مثالً از والیت یا قیمومت یا وصایت عزل می شود ؛ در این‬
‫صورت ابالغ باید به شخص صحیح انجام شود‪ .‬شخص صحیح ممکن است نماینده جدید یا خود اصیل باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬این مورد راجع به اشخاص حقوقی نیست چون ابالغ به خود شرکت انجام می شود و اتفاقاتی که برای نمایندگان می افتد در وضعیت‬
‫شخص حقوقی تغییری ایجاد نمی کند‪.‬‬
‫حکم استعفای وکیل ‪ :‬استعفای وکیل منجر به تجدید مهلت تجدیدنظر خواهی نمی شود و تغییری در مهلت ایجاد نمی کند چون باعث‬
‫سوء استفاده است‪ .‬اما در مورد فوت وکیل مهلت دوباره آغاز می شود‪.‬‬
‫جلسه صد و نهم‬
‫فصل چهارم ‪ -‬دادخواست و مقدمات رسیدگی‬
‫ماده ‪: ۳۳۹‬‬
‫«متقاضی تجدیدنظر باید دادخواست خود را ظرف مهلت مقرر به دفتر دادگاه صادرکننده رای یا دفتر شعبه اول دادگاه تجدیدنظر یا به دفتر‬
‫بازداشتگاهی که در آنجا توقیف است‪ ،‬تسلیم نماید‪ .‬هر یک از مراجع یادشده در باال باید بالفاصله پس از وصول دادخواست آن را ثبت و‬
‫رسیدی مشتمل بر نام متقاضی و طرف دعوا‪ ،‬تاریخ تسلیم‪ ،‬شماره ثبت و دادنامه به تقدیم کننده تسلیم و در روی کلیه برگهای دادخواست‬
‫تجدیدنظر همان تاریخ را قید کند‪ .‬این تاریخ‪ ،‬تاریخ تجدیدنظرخواهی محسوب میگردد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -1‬در صورتی که دادخواست به دفتر مرجع تجدیدنظر یا بازداشتگاه داده شود به شرح باال اقدام و دادخواست را به دادگاه صادرکننده‬
‫رای ارسال می دارد‪ .‬چنانچه دادخواست تجدیدنظر در مهلت قانونی تقدیم شده باشد‪ ،‬مدیر دفتر دادگاه بدوی پس از تکمیل آن‪ ،‬پرونده را‬
‫ظرف دو روز به مرجع تجدیدنظر ارسال می دارد‪.‬‬

‫تبصره ‪ -2‬در صورتی که دادخواست خارج از مهلت داده شود و یا در مهلت قانونی رفع نقص نگردد‪ ،‬به موجب قرار دادگاه صادرکننده رای‬
‫بدوی رد میشود‪ .‬این قرار ظرف بیست روز از تاریخ ابالغ در مرجع تجدیدنظر قابل اعتراض است‪ ،‬رای دادگاه تجدیدنظر قطعی است‪.‬‬
‫تبصره ‪ -3‬دادگاه باید ذیل رای خود‪ ،‬قابل تجدیدنظر بودن یا نبودن رای و مرجع تجدیدنظر آن را معین نماید‪ .‬این امر مانع از آن نخواهد بود‬
‫که اگر رای دادگاه قابل تجدیدنظر بوده و دادگاه آن را قطعی اعالم کند‪ ،‬هریک از طرفین درخواست تجدیدنظر نماید‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬دادگاه نمی تواند رأساً اقدام به تجدیدنظر خواهی کند بلکه متقاضی تجدیدنظر خواهی باید دادخواست بدهد همان طور که در مرحله‬
‫بدوی تقدیم دادخواست شروع کننده رسیدگی است‪.‬‬
‫مرجع تقدیم دادخواست تجدیدنظر خواهی ‪ :‬در اینجا حق انتخاب وجود دارد یعنی «یا» تخییر و بدل عرضی است‪ .‬سه مرجع برای تقدیم‬
‫دادخواست تجدیدنظر وجود دارد؛‬
‫‪ .۱‬دادگاهی که رای نخستین را صادر کرده ‪ :‬این دادگاه رای مورد تجدیدنظر را به شعبه تجدیدنظر ارسال خواهد کرد‪.‬‬
‫‪ .۲‬دادگاه تجدیدنظر ‪ :‬در اینجا دادگاه تجدید نظر پرونده را برای شعبه صادرکننده رای ارسال میکند تا تبادل لوایح انجام شود سپس به‬
‫دادگاه تجدید نظر ارسال شود‪.‬‬
‫‪ .۳‬دفتر زندان یا بازداشتگاه ‪ :‬اگر تجدید نظر خواه در زندان یا بازداشتگاه باشد می تواند از طریق دفتر زندان یا بازداشتگاه تقاضای تجدید‬
‫نظر خواهی کند‪.‬‬
‫وظیفه مرجع دریافت کننده دادخواست تجدیدنظر ‪ :‬این مرجع باید دادخواست شما را ثبت کند و به شما رسید بدهد که این تاریخ‪،‬‬
‫تاریخ تجدید نظر خواهی شما خواهد بود‪.‬‬
‫بررسی تبصره ‪ : ۱‬دفتر مرجع تجدیدنظر و دفتر بازداشتگاه باید دادخواست تجدید نظر را به دفتر دادگاه صادرکننده رای ارسال کنند چون‬
‫در آنجا پرونده تکمیل می شود و در صورت وجود نقص‪ ،‬رفع نقص می گردد و به مرجع تجدیدنظر ارسال می گردد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادخواست تجدید نظر به دفتر مرجع تجدیدنظر یا دفتر بازداشتگاه تقدیم شد و وظیفه آنها چیست؟ پاسخ ‪ :‬تبصره ‪ 1‬ماده ‪.139‬‬
‫بررسی تبصره ‪ : ۲‬اگر دادخواست تجدید نظر خارج از مهلت ارائه شود یا در مهلت ارائه شود و نقص داشته باشد و با وجود اخطار رفع نقص‪،‬‬
‫رفع نقص انجام نشود قرار رد دادخواست صادر میشود و صادر کننده این قرار خود دادگاه بدوی است‪ .‬این قرار رد قابل اعتراض است که دادگاه‬
‫تجدید نظر به این اعتراض رسیدگی می کند‪.‬‬
‫بررسی تبصره ‪ : ۳‬دادگاه بدوی باید قابل تجدیدنظر بودن رای خود را توصیف نماید اما این توصیف مالک نیست و اگر طبق معیار قانون‬
‫رای قابل تجدیدنظر باشد اما دادگاه آن را قطعی توصیف کرده باشد‪ ،‬باز هم امکان تجدیدنظر خواهی وجود دارد و همچنان اثر تعلیقی خواهد‬
‫داشت‪.‬‬
‫‪251‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا توصیف رای از حیث قطعی یا قابل تجدید نظر بودن برای دادگاه الزامی است یا خیر؟ پاسخ ‪ :‬تبصره ‪ 3‬ماده ‪.339‬‬
‫شرایط دادخواست تجدید نظر ‪ :‬در ماده ‪ 51‬قانون آیین دادرسی مدنی مفصّال شرایطی را به عنوان شرایط دادخواست بررسی کردیم؛ همه‬
‫این شرایط باید در دادخواست تجدیدنظر هم رعایت شود در صورت فقدان شرایط با همان موارد رد دادخواست فوری و غیر فوری مواجه می‬
‫شود‪.‬‬
‫پس از بررسی دادخواست تجدید نظر شما با سه حالت مواجه میشوید؛‬
‫‪ .۱‬محکوم علیه در مهلت تجدید نظر خواهی کرده است ‪ :‬دادخواست تجدیدنظر پذیرفته است‪.‬‬
‫‪ .۲‬محکوم علیه خارج از مهلت و بدون عذر موجه تجدیدنظر خواهی کرده است ‪ :‬دادخواست رد می شود‪.‬‬
‫‪ . ۳‬محکوم علیه خارج از مهلت با وجود عذر موجه تجدیدنظر خواهی کرده است ‪ :‬اگر محکوم علیه یکی از موارد مشخص در ماده‬
‫‪ 306‬را به عنوان عذر بیان کرده باشد در اینجا دادگاه باید موجه بودن عذر و اقدام به موقع را بررسی کند‪ .‬برای مثال ممکن است محکوم‬
‫علیه با وجود رفع شدن عذر موجه باز هم ‪ 2‬ماه بعد اقدام کند که این خارج از مهلت است چون تنها تا ‪ 20‬روز پس از بر طرف شدن عذر‬
‫مهلت دارد یا ممکن است محکوم علیه در روز ‪ 13‬الی ‪ 15‬مهلت تجدیدنظر خواهی عذر داشته باشد اما این عذر پیش از پایان مهلت تجدیدنظر‬
‫خواهی از بین رفته است و عدم اقدام محکوم علیه معنا ندارد‪.‬‬
‫نتیجه رسیدگی به دادخواست ‪ :‬در صورتی که دادگاه عذر را موجه تشخیص ندهد دادخواست تجدید نظر رد خواهد شد و در صورتی که‬
‫عذر موجه باشد قرار قبولی دادخواست تجدید نظر صادر میشود‪ .‬این موضوع توسط دادگاه نخستین بررسی می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تنها در مورد فوت مهلت هفت روزه وجود دارد و در سایر موارد بنا به شرایط موجود مهلت تقدیم دادخواست در نظر گرفته می شود‪.‬‬
‫قابلیت اعتراض به قرار ‪ :‬قرار رد دادخواست تجدید نظر قابل اعتراض است و مهلت آن ‪ 20‬روز است‪ .‬اعتراض نسبت به قرار رد نه نیاز به‬
‫هزینه و نه نیاز به دادخواست دارد‪.‬‬
‫مهلت رفع نقص ‪ :‬مهلت رفع نقص دادخواست تجدید نظر‪ ،‬مانند مهلتی است که برای رفع نقص در دادگاه نخستین در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫اثر تعلیقی در رایی که دادگاه آن را قطعی می داند ‪ :‬زمانی که رای در دادنامه قطعی توصیف شده باز هم امکان تجدیدنظرخواهی وجود‬
‫دارد و تجدید نظر خواهی نسبت به این رای اثر تعلیقی خواهد داشت و مانع اجرا می شود‪ .‬دادگاه تجدید نظر نسبت به قطعی بودن یا قابل‬
‫تجدیدنظرخواهی بودن رای تصمیم می گیرد و نظر می دهد و این نظر قطعی است‪ .‬اگر رای قابل تجدید نظر خواهی باشد‪ ،‬تجدیدنظرخواهی‬
‫پذیرفته می شود اما اگر رای را قابل تجدید نظر خواهی نداند قرار عدم استماع دعوا صادر خواهد کرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۴۰‬‬

‫«در صورتی که در مهلت مقرر دادخواست تجدیدنظر به مراجع مذکور در ماده قبل تقدیم نشده باشد‪ ،‬متقاضی تجدیدنظر با دلیل و بیان عذر‬
‫خود تقاضای تجدیدنظر را به دادگاه صادرکننده رای تقدیم می نماید‪ .‬دادگاه مکلف است ابتدا به عذر عنوان شده که به موجب عدم تقدیم‬
‫دادخواست در مهلت مقرر بوده رسیدگی و در صورت وجود عذر موجه نسبت به پذیرش دادخواست تجدیدنظر اتخاذ تصمیم می نماید‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬جهات عذر موجه همان موارد مذکور در ذیل ماده (‪ )306‬میباشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادخواست تجدید نظر با ادعای وجود عذر خارج از مهلت باشد تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.340‬‬
‫ماده ‪: ۳۰۶‬‬
‫«مهلت واخواهی از احکام غیابی برای کسانی که مقیم کشورند بیست روز و برای کسانی که خارج از کشور اقامت دارند دو ماه از تاریخ ابالغ‬
‫واقعی خواهد بود مگر اینکه معترض به حکم ثابت نماید عدم اقدام به واخواهی در این مهلت به دلیل عذر موجه بوده است‪ .‬دراین صورت باید‬
‫دالیل موجه بودن عذر خود ر ا ضمن دادخواست واخواهی به دادگاه صادرکننده رای اعالم نماید‪ .‬اگر دادگاه ادعا را موجه تشخیص داد قرار‬
‫قبول دادخواست واخواهی را صادر و اجرای حکم نیز متوقف میشود‪ .‬جهات زیر عذر موجه محسوب میگردد‪:‬‬
‫تبصره ‪ -1‬چنانچه ابالغ واقعی به شخص محکوم علیه میسر نباشد و ابالغ قانونی به عمل اید‪ ،‬آن ابالغ معتبر بوده و حکم غیابی پس از انقضای‬
‫مهلت قانونی و قطعی شدن به موقع اجرای گذارده خواهد شد‪.‬‬
‫در صورتی که حکم ابالغ واقعی نشده باشد و محکوم علیه مدعی عدم اطالع از مفاد رای باشدمیتواند دادخواست واخواهی به دادگاه صادرکننده‬
‫حکم غیابی تقدیم دارد‪ .‬دادگاه بدوا خارج از نوبت در این مورد رسیدگی نموده قرار رد یا قبول دادخواست را صادر می کند‪ .‬قرار قبول‬
‫دادخواست مانع اجرای حکم خواهد بود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬اجرای حکم غیابی منوط به معرفی ضامن معتبر یا اخذ تامین متناسب از محکوم له خواهد بود‪ .‬مگر اینکه دادنامه یا اجرائیه به‬
‫محکوم علیه غایب ابالغ واقعی شده و نامبرده در مهلت مقرر از تاریخ ابالغ دادنامه واخواهی نکرده باشد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -3‬تقدیم دادخواست خارج از مهلت یادشده بدون عذر موجه قابل رسیدگی در مرحله تجدیدنظر برابر مقررات مربوط به آن مرحله‬
‫میباشد‪».‬‬
‫‪253‬‬
‫جلسه صد و دهم‬
‫ماده ‪: ۳۴۱‬‬
‫« در دادخواست باید نکات زیر قید شود‪:‬‬
‫‪ -1‬نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات تجدیدنظر خواه و وکیل او در صورتی که دادخواست را وکیل داده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬نام و نام خانوادگی‪ ،‬اقامتگاه و سایر مشخصات تجدیدنظر خوانده‪.‬‬
‫‪ -3‬حکم یا قراری که از آن درخواست تجدیدنظر شده است‪.‬‬
‫‪ -4‬دادگاه صادرکننده رای‪.‬‬
‫‪ -5‬تاریخ ابالغ رای‪.‬‬
‫‪ -6‬دالیل تجدیدنظرخواهی‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در دادخواست تجدید نظر خواهی چه مواردی باید ذکر شود ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪341‬‬
‫ماده ‪ 341‬باید برای شما کامالً آشنا باشد چرا که در مرحله نخستین طرح دعوا هم احکام مشابه این ماده است ‪.‬‬
‫‪ -‬مورد اول و دوم « مشخصات تجدید نظر خواه و تجدید نظر خوانده » ‪ :‬در طرح دعوای نخستین ما خواهان و خوانده را داریم اما‬
‫در این حالت تجدید نظر خواه و تجدید نظر خوانده است ‪.‬‬
‫‪ -‬مورد سوم « حکم یا قراری که از آن درخواست تجدید نظر شده است » ‪ :‬این مورد در دادخواست بدوی وجود ندارد و به جای آن‬
‫بحث خواسته و طرح آن را داریم ؛ اینکه خواسته و موضوع دعوای ما چیست ؟ اما در اینجا سوالی که باید پاسخ دهیم این است که راجع به‬
‫چه رأیی اعتراض داریم ؟ در واقع موضوع اعتراض چه رأیی است ؟‬
‫‪ -‬مورد چهارم « دادگاه صادر کننده رأی » ‪ :‬در دادخواست مربوطه باید قید شود که چه رأیی و از چه دادگاهی صادر شده است ‪.‬‬
‫‪ -‬مورد پنجم « تاریخ ابالغ رأی » ‪ :‬اینکه تاریخ ابالغ رأی نیز چه زمانی بوده در دادخواست لحاظ می شود‪.‬‬
‫‪ -‬مورد ششم « دالیل تجدید نظر خواهی » ‪ :‬به چه جهت تجدید نظر خواهی می کنیم ؟ چه دالیل و جهتی مدنظر شخص هست ؟‬
‫نکته مهم ‪ :‬میان مورد اول و سایر موارد ذکر شده در ماده ‪ 341‬تفاوت مهمی وجود دارد ؛ در خصوص مورد اول یعنی تجدید نظر خواه اگر‬
‫مشخصات خود را از جمله ‪ :‬نام و نام خانوادگی ‪ ،‬اقامتگاه و غیره را در دادخواست لحاظ ننماید و ندانیم که وی چه شخصی است منجر به رد‬
‫فوری دادخواست خواهد شد و چون اطالعی نداریم دادخواست از جانب چه شخصی تهیه و تنظیم شده امکان ابالغ هم وجود ندارد لذا رد‬
‫دادخواست به دفتر دادگاه الصاق می شود و ‪ 10‬روز نیز مهلت اعتراض از تاریخ الصاق وجود دارد ‪.‬‬

‫سوالی که ممکن است برای شما در اینجا مطرح شود این است که ما در مرحله نخستین خواهان و خوانده را داریم ؛ اگر خواهان دادخواست‬
‫خود را به درستی تنظیم نکند مشمول رد فوری دادخواست می شود اما در تجدید نظر خواهی نباید چنین قیاسی داشته باشیم چون اینجا‬
‫بحث تجدید نظر مطرح است بدین معنا که پرونده ای از قبل وجود دارد و خواهان و خوانده مشخص هستند ‪ ،‬همچنین رأیی صادر شده که‬
‫در آن محکوم علیه و محکوم له تعیین شده اند لذا چرا مدیر دفتر به این پرونده ها مراجعه ننموده و از این اطالعات ‪ ،‬به خصوص سابقه ابالغ‬
‫استفاده نمی کند ؟‬
‫در این زمینه ‪ 2‬ایراد وجود دارد ‪:‬‬
‫‪ .1‬دفتر دادگاه زمان کافی و تعهدی برای انجام چنین وظیفه ای ندارد لذا این وظیفه خود اشخاص هست که دادخواست را به صورت کامل و‬
‫صحیح تنظیم نمایند ‪.‬‬
‫‪ .2‬طبق رأی وحدت رویه ‪ ،‬سبق ابالغ مرحله بدوی برای دادگاه تجدید نظر مالک نیست و در واقع تجدید نظر خواهی یک مرحله جدید‬
‫محسوب می شود و همه مسائل از نو باید مشخص شود‪ .‬اما اگر سایر موارد ماده ‪ 341‬رعایت نشود « موارد ‪ 2‬الی ‪ » 6‬دادخواست ناقص‬
‫محسوب می گردد ‪ .‬در این حالت ‪ .۱ :‬دادخواست توقیف شده ‪ .۲‬اخطار رفع نقص صادر می شود ‪ .۳‬این اخطار رفع نقص به شخص ابالغ می‬
‫گردد‪ .۴ .‬از تاریخ ابالغ یک مهلت ‪ 10‬روزه جهت رفع نقص در نظر گرفته شده و نهایتاً اینکه اگر مهلت مقرر تمام شود و رفع نقص صورت‬
‫نگیرد دادخواست رد خواهد شد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا الزم است رأی تجدید نظر خواسته ( یعنی رأی دادگاه بدوی که نسبت به آن تجدید نظر خواهی می شود ) به دادخواست ضمیمه‬
‫و پیوست شود ؟ پاسخ ‪ :‬خیر ‪ ،‬ضمیمه و پیوست کردن دادنامه الزامی نیست ‪.‬‬
‫در هر مرحله از رسیدگی زمانیکه شما یک آدرس را جهت ابالغ ارائه می دهید و اولین ابالغ به آن صورت می گیرد می گوییم که فالن آدرس‬
‫سابقه ابالغ دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا سابقه ابالغ در مرحله بدوی ‪ ،‬برای مرحله تجدید نظر نیز مالک است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق رأی وحدت رویه شماره ‪ 23‬سال ‪ ، 1360‬سابقه ابالغ مرحله بدوی برای ابالغ دادخواست های پژوهشی و فرجامی کافی نیست‪.‬‬
‫بنابراین سابقه ابالغ مرحله بدوی تنها برای همین مرحله است و در مرحله تجدید نظر و فرجام باید مجددا آدرس ارائه شود و سابقه ابالغ‬
‫جدید شکل گیرد و سابقه ابالغ مرحله بدوی معیار و مالک نخواهد بود ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۴۲‬‬
‫« هرگاه دادخواست دهنده عنوان قیمومت یا والیت یا وصایت یا وکالت یا مدیریت شرکت و امثال آن را داشته باشد‪ ،‬باید رونوشت یا تصویر‬
‫سندی را که مثبت سمت او میباشد‪ ،‬پیوست دادخواست نماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دادخواست توسط یک شخص ذی سمت ( نماینده ) ارائه شود آیا وی باید مدارک مثبت سمت خود را نیز ضمیمه کند ؟‬
‫‪255‬‬
‫پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬مطابق ماده ‪ 342‬نماینده باید مدارک مثبت سمت خود را ضمیمه دادخواست کند ‪.‬‬
‫ضمانت اجرای این امر نیز نقص دادخواست خواهد بود که بدین ترتیب اخطار رفع نقص صادر شده و مهلت ‪ 10‬روزه جهت رفع این نقص در‬
‫نظر گرفته می شود و اگر رفع نقص صورت نگیرد دادخواست رد خواهد شد ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۴۳‬‬
‫« دادخواست و برگهای پیوست آن باید در دونسخه و در صورت متعدد بودن طرف به تعداد آنها بعالوه یک نسخه باشد‪».‬‬
‫این ماده بیانگر قاعده کلی دادخواست است اینکه باید به تعداد تجدید نظر خواندگان به عالوه یک نسخه اضافی برای پرونده تهیه شود‬
‫مثال ‪ :‬اگر تعداد تجدید نظر خواندگان ‪ 5‬نفر میباشد ‪ ،‬نسخ دادخواست نیز ‪ 5‬عدد به عالوه یک مورد برای پرونده است ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۴۴‬‬
‫« اگر مشخصات تجدیدنظر خواه در دادخواست معین نشده و معلوم نباشد که دادخواست دهنده چه کسی میباشد یا اقامتگاه او معلوم نباشد‬
‫و قبل از انقضای مهلت‪ ،‬دادخواست تکمیل یا تجدید نشود‪ ،‬پس از انقضای مهلت‪ ،‬دادخواست یادشده به موجب قراردادگاهی که دادخواست‬
‫را دریافت نموده رد میگردد‪ .‬این قرار نسبت به اصحاب دعوی ظرف ده روز از تاریخ الصاق به دیوار دادگاه قابل اعتراض در دادگاه تجدیدنظر‪،‬‬
‫تبصره ‪ -‬مهلت مقرر در این ماده و ماده ‪ 336‬شامل موارد نقض مذکور در ماده ‪ 326‬نخواهد بود‪».‬‬
‫این ماده بیانگر ضمانت اجرای عدم رعایت بند ‪ 1‬ماده ‪ ( 341‬قید مشخصات و اقامتگاه تجدید نظر خواه ) میباشد ‪.‬‬
‫عبارت « قبل از انقضای مهلت ‪ ،‬دادخواست تکمیل یا تجدید نشود » ‪ :‬یعنی شخص در مهلت مقرر ‪10‬روزه دادخواست را تکمیل‬
‫نکند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬این اعتراض ها هزینه خاصی در بر ندارد ‪.‬‬ ‫*الصاق ‪ :‬چسباندن‬
‫ماده ‪ ( ۳۴۵‬مکمل ماده ‪: ) ۳۴۴‬‬
‫« هر دادخواستی که نکات یادشده دربندهای ‪ 5 ،4 ،3 ،2‬و ‪ 6‬ماده ‪ 341‬و مواد ‪ 342‬و ‪ 343‬در آن رعایت نشده باشد به جریان نمیافتد و‬
‫مدیر دفتر دادگاه بدوی ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست نقایص را به طور تفصیل به دادخواست دهنده به طور کتبی اطالع داده و از‬
‫روز ابالغ ده روز به او مهلت میدهد که نقایص را رفع کند و اگر محتاج به تجدید دادخواست است آن را تجدید نماید‪ ،‬در غیر این صورت‬
‫برابر تبصره ‪ 2‬ماده ‪ 339‬اقدام خواهد شد‪».‬‬
‫این ماده ضمانت اجرای بند های ‪ 5 ، 4 ، 3 ، 2‬و ‪ 6‬ماده ‪ 341‬را بیان می دارد ‪ .‬در صورت عدم رعایت هر یک از این بند ها دادخواست ناقص‬
‫بوده و اخطار رفع نقص صادر می شود و اگر پس از ابالغ این اخطار در مهلت ‪ 10‬روزه رفع نقص صورت نگیرد دادخواست رد خواهد شد ‪.‬‬

‫ماده ‪: ۳۴۶‬‬
‫« مدیر دفتر دادگاه بدوی ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست و ضمائم آن و یا پس از رفع نقص‪ ،‬یک نسخه از دادخواست و پیوستهای‬
‫آن را برای طرف دعوا میفرستد که ظرف ده روز از تاریخ ابالغ پاسخ دهد‪ ،‬پس از انقضای مهلت یاد شده اعم از اینکه پاسخی رسیده یا نرسیده‬
‫باشد‪ ،‬پرونده را به مرجع تجدیدنظر میفرستد‪».‬‬
‫در تجدید نظر خواهی طرفین صحبت ها و ادعاهای خود را مطرح می کنند و مرجع تجدید نظر تمام مسائل حکمی و موضوعی را در نظر‬
‫گرفته و نهایتاً به تصمیم می رسد بنابراین در اینجا نیز اصل تناظر که یکی از اصول پایه ای و ثابت دادرسی است باید رعایت شود ‪ .‬وقتی یک‬
‫نفر دادخواست ارائه می کند و دالیلی را برای نقض حکم بدوی ارائه می دهد طرف مقابل نیز باید دفاعیات و دالیل خود را اظهار کند و این‬
‫فرصت با ابالغ به وی فراهم می شود ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۴۷‬‬
‫« تجدیدنظرخواهی از آرای قابل تجدیدنظر که در قانون احصاء گردیده ( آرایی که واقعا قابل تجدید نظر باشد ) مانع اجرای حکم خواهد بود‪،‬‬
‫هرچند دادگاه صادرکننده رای آن را قطعی اعالم نموده باشد مگر در مواردی که طبق قانون استثناء شده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا تجدید نظر خواهی اثر تعلیقی دارد یعنی مانع اجرا می شود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬تجدید نظر خواهی اصوالً اثر تعلیقی دارد اما در این زمینه نیز دو استثناء داریم ‪:‬‬
‫‪ .۱‬ورشکستگی‬
‫‪ .۲‬دعاوی تصرف‬
‫نکته ‪ :‬در خصوص تجدید نظر خواهی مالک توصیف دادگاه نیست بلکه مالک قانون می باشد ‪.‬‬
‫در اثر تعلیقی بیان کردیم که اجرا در دو بازه زمانی معلق می شود ‪:‬‬
‫‪ .۱‬در مهلت تجدید نظر خواهی‬
‫‪ .۲‬اگر تجدید نظر خواهی شد تا زمان تعیین و تکلیف‬
‫‪257‬‬
‫جلسه صد و یازدهم‬
‫فصل پنجم ‪ -‬جهات تجدیدنظر‬
‫ماده ‪: ۳۴۸‬‬
‫«جهات درخواست تجدیدنظر به قرار زیر است‪:‬‬
‫الف ‪ -‬ادعای عدم اعتبار مستندات دادگاه‪.‬‬
‫ب ‪ -‬ادعای فقدان شرایط قانونی شهادت شهود‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ادعای عدم توجه قاضی به دالیل ابرازی‪.‬‬
‫د ‪ -‬ادعای عدم صالحیت قاضی یا دادگاه صادر کننده رای‪.‬‬
‫ه‪ - -‬ادعای مخالف بودن رای با موازین شرعی و یا مقررات قانونی‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬اگر درخواست تجدیدنظر به استناد یکی از جهات مذکور در این ماده به عمل امده باشد در صورت وجود جهات دیگر‪ ،‬مرجع تجدیدنظر‬
‫به آن جهت هم رسیدگی می نماید‪».‬‬
‫ماده ‪ 348‬در پنج بند به طور حصری موارد و جهاتی که شما مستند به آنها میتوانید تجدیدنظرخواهی کنید را بیان کرده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مواردی که مستند به آن می توان تجدید نظر خواهی کرد چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.348‬‬
‫بند الف ‪ :‬ممکن است شما با ادعای عدم اعتبار مستندات دادگاه بدوی تجدیدنظر خواهی کنید؛ منظور هم مستندات حکمی و هم مستندات‬
‫موضوعی است‪ .‬وقتی قاضی به مواد قانون یا آراء وحدت رویه استناد کند مستند حکمی است و وقتی قاضی به ادله ای مانند شهادت‪ ،‬اقرار‪،‬‬
‫قرارداد و ‪ ...‬استناد کند مستند موضوعی است‪.‬‬
‫بند ب ‪ :‬تفاوتی ندارد که مشکل در کجاست؛ مثل جایی که دو مرد باید شهادت بدهند اما دو زن شهادت میدهند یا جایی که دو مرد شهادت‬
‫داده اند اما عادل نبوده اند یا جایی که شهادت صحیح بوده اما دادگاه به درستی نتیجه نگرفته است؛ همگی این موارد از جهات تجدید نظر‬
‫است‪.‬‬
‫بند ج ‪ :‬شما ادله ای را برای اثبات حرف خود یا رد ادعای دیگری ارائه کرده اید که به آن ادله ابرازی می گویند اما دادگاه به این ادله توجه‬
‫نکرده است‪ .‬البته دقت داشته ب اشید که این ادله باید در دعوا و تصمیم دادگاه تاثیر داشته باشند و اگر بی تاثیر باشد به عنوان یکی از جهات‬
‫تجدید نظر پذیرفته نمی شود‪.‬‬

‫بند د ‪ :‬برای این که یک رای صحیح باشد هم باید دادگاه صالح باشد و هم قاضی صادرکننده رای؛ برای مثال اگر پرونده در صالحیت دادگاه‬
‫یک استان باشد اما دادگاه دیگری رسیدگی کند یا دادگاه انقالب صالح باشد اما دادگاه کیفری یک رسیدگی می کند‪ ،‬این رای صحیح نیست‬
‫و اعتبار ندارد‪ .‬همینطور موارد رد دادرس نباید در مورد قاضی وجود داشته باشد صحیح باشد و اعتبار داشته باشد‪.‬‬
‫بند ه ‪ :‬شما میدانید که مطابق اصل قانون اساسی دادگاه باید منطبق بر قانون رای صادر کند‪ ،‬نه بر اساس احکام شرع‪ .‬علت این موضوع آن‬
‫است که کشور باید یک قانون داشته باشد و نمی تواند تابع فتاوای متعدد باشد‪ .‬وقتی اختالف در احکام فرعی باشد‪ ،‬مشکل بزرگی ایجاد نمی‬
‫کند اما این اختالف در دادگاه‪ ،‬بی نظمی بزرگی ایجاد می کند‪ .‬به همین خاطر قانون اساسی قاضی را مکلف می کند که مطابق قوانین مدونه‬
‫رای صادر کند‪ .‬اگر در مورد یک موضوع قانون وجود دارد قاضی به هیچ وجه نمیتواند خالف قانون رای صادر کند‪ .‬اما اگر قاضی مجتهد باشد‬
‫و قانون را خالف شرع بداند‪ ،‬نمی توان قا ضی را به اجرای قانون موظف کرد؛ در این صورت قاضی میتواند قرار عدم استماع دعوا صادر کند و‬
‫پرونده را به شعبه دیگری ارسال نماید‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تنها زمانی می توان مطابق قانون صادر نکرد و به سراغ فقه رفت که قانون وجود نداشته باشد یا ابهام یا اجمالی داشته باشد‪.‬‬
‫تکلیف قاضی در مورد فقدان قانون ‪ :‬وقتی قانونی وجود نداشته باشد‪ ،‬اگر قاضی مجتهد باشد می تواند از منابع معتبر استفاده کند و خود‬
‫او حکم شرعی را استنباط کند اما اگر مجتهد نباشد باید به سراغ فتاوای معتبر (مانند فتاوی رهبری و امام) برود و رای متناسب صادر کند‪.‬‬
‫رای مطابق قانون و خالف شرع ‪ :‬در صورتی که رای صادره مطابق قانون اما خالف شرع باشد‪ ،‬رای نقض نمی شود‪ .‬تنها در یک جا رای‬
‫صادره نقض می شود و آن هم جایی که قاضی با تصور اینکه قانون وجود ندارد یا ابهام و اجمال دارد به سراغ منابع فقهی رفته و رای صادر‬
‫کرده اما قانون وجود داشته و باید مطابق آن رای صادر می کرده؛ که در این صورت نقض خواهد شد‪.‬‬
‫تصریح به جهت تجدیدنظر ‪ :‬طبق دیدگاه اکثر حقوقدانان‪ ،‬تصریح به جهت تجدیدنظر ضرورتی ندارد و حتی اگر جهت تجدیدنظر را اشتباه‬
‫تصریح کرده باشید و مرجع تجدیدنظر جهت دیگری را تشخیص دهد‪ ،‬میتواند از جهت تصریح شده خارج شود و به پرونده رسیدگی کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما جهت تجدید نظر خواهی خود را اینگونه بیان می کنید که مستندات دادگاه معتبر نیست اما مرجع تجدید نظر رای دادگاه بدوی‬
‫را خالف قوانین تشخیص می دهد‪ ،‬در این صورت میتواند به موجب این جهت رسیدگی کند‪.‬‬
‫منع خروج از آنچه تجدیدنظر شده ‪ :‬شما نباید جهات تجدیدنظر را با آنچه که از آن تجدیدنظر خواهی شده است خلط کنید‪ .‬ممکن است‬
‫خواسته در دادخواست بدوی سه مورد باشد و تنها از یک مورد آن ها تجدید نظر خواهی شده باشد؛ تجدید نظر نمی تواند نسبت به دو‬
‫خواسته دیگر رسیدگی انجام بدهد چ ون تنها در مورد یکی از آنها تجدید نظر خواهی شده است‪ .‬حتی اگر نسبت به بخشی از خواسته تجدید‬
‫نظر خواهی شده باشد دادگاه تجدیدنظر نمی تواند نسبت به کل آن اظهار نظر کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬شما ملک را به من اجاره داده اید اما من اجرت المسمی آن را نپرداخته ام و بابت چندین ماه هم باید اجرت المثل بپردازم؛ وقتی ملک‬
‫را تحویل میگیرید که می بینید که من آن را تخریب و خسارت زیادی به آن وارد کرده ام‪ .‬دادگاه بدوی نسبت به اجرت المسمی و اجرت‬
‫‪259‬‬
‫المثل و خسارت رای میدهد اما نظر دادگاه در مورد میزان خسارات را قبول ندارید پس نسبت به خسارات تجدیدنظر خواهی میکنید که یکی‬
‫از خواسته ها است و دادگاه تجدیدنظر دیگر نمی تواند در مورد اجرت المثل و اجرت المسمی نظری بدهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه تجدید نظر باید تنها به جهت مصرح رسیدگی کند یا به جهات دیگر هم می تواند؟ پاسخ ‪ :‬تبصره ماده ‪.348‬‬
‫ماده ‪: ۳۴۹‬‬
‫«مرجع تجدیدنظر فقط به آنچه که مورد تجدیدنظرخواهی است و در مرحله نخستین مورد حکم قرار گرفته رسیدگی مینماید‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا مرجع تجدیدنظر می تواند نسبت به آنچه تجدیدنظرخواهی نشده هم ورود کند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.349‬‬
‫شرط رسیدگی دادگاه تجدید نظر ‪ :‬عالوه بر آنکه باید نسبت به خواسته تجدیدنظر خواهی شده باشد‪ ،‬دادگاه تجدید نظر تنها در صورتی‬
‫صالحیت ذاتی رسیدگی به موضوع را دارد که قبالً در مرحله بدوی و نخ ستین رسیدگی شده است‪ .‬به عبارت دیگر در دادگاه تجدید نظر‬
‫صالحیت ذاتی رسیدگی ابتدایی را ندارد چون یک دادگاه عالی است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬در دادگاه نخستین یک خواسته درج شده است و دادگاه نخستین یک قرار صادر کرده و اصالً به موضوع رسیدگی نکرده است؛ در اینجا‬
‫دادگاه تجدیدنظر نمی تواند به پرونده رسیدگی کند تنها می تواند نسبت به قرار اظهار نظر نماید چون اصالً پرونده در دادگاه بدوی رسیدگی‬
‫نشده است‪.‬‬
‫منع افزایش موضوع تجدیدنظر ‪ :‬قلمرو صالحیت دادگاه را دادخواست تعیین می کند و در مورد دادگاه تجدید نظر هم همین گونه است؛‬
‫دادخواست تجدیدنظر تعیین می کند که مرجع تجدید نظر نسبت به چه موضوعاتی رسیدگی انجام دهد و خارج از دادخواست رسیدگی‬
‫ممکن نیست‪ .‬به عالوه تجدید نظر خواه و تجدیدنظر خواسته نمی توانند در لوایح خود موضوع تجدید نظر را افزایش دهند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در مورد کاهش خواسته تجدید نظر مشکلی وجود ندارد و میتوان موضوع را کاهش داد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۰‬‬
‫«عدم رعایت شرایط قانونی دادخواست و یا عدم رفع نقص آن در موعد مقرر قانونی در مرحله بدوی‪ ،‬موجب نقض رای در مرحله تجدیدنظر‬
‫نخواهد بود‪ .‬در این موارد دادگاه تجدیدنظر به دادخواست دهنده بدوی اخطار می کند که ظرف ده روز از تاریخ ابالغ نسبت به رفع نقص اقدام‬
‫نماید‪ .‬در صورت عدم اقدام و همچنین در صورتی که سمت دادخواست دهنده محرز نباشد دادگاه رای صادره را نقض و قرار رد دعوای بدوی‬
‫را صادر می نماید‪».‬‬
‫شما قاضی دادگاه تجدید نظر هستید و ممکن است نقصی در دادخواست تجدیدنظر و یا دادخواست اصلی ببینید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر قاضی دادگاه تجدید نظر در دادخواست بدوی یا تجدید نظر تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.350‬‬

‫جلسه صد و دوازدهم‬
‫ماده ‪: ۳۵۰‬‬
‫« عدم رعایت شرایط قانونی دادخواست و یا عدم رفع نقص آن در موعد مقرر قانونی در مرحله بدوی‪ ،‬موجب نقض رای در مرحله تجدیدنظر‬
‫نخواهد بود‪ .‬در این موارد دادگاه تجدیدنظر به دادخواست دهنده بدوی اخطار می کند که ظرف ده روز از تاریخ ابالغ نسبت به رفع نقص‬
‫اقدام نماید‪ .‬در صورت عدم اقدام و همچنین در صورتی که سمت دادخواست دهنده محرز نباشد دادگاه رای صادره را نقض و قرار رد دعوای‬
‫بدوی را صادر می نماید‪».‬‬
‫نقص در دادخواست بدوی ‪ :‬قضات تجدید نظر پرونده را که بررسی می کنند با دو دادخواست مواجه می شوند یکی دادخواست اولیه (‬
‫دادگاه بدوی ) و دیگری دادخواست تجدید نظرخواهی است ‪ .‬و ممکن است اینگونه تصمیم بگیرند که دادخواست ابتدایی (دادگاه بدوی)‬
‫نواقصی دارد که باید رفع شود و هنوز رفع نشده است ؛ در چنین مواردی تجدید نظر رأی را نقض نمی کند بلکه خود دادگاه تجدید نظر‬
‫اخطار رفع نقص صادر نموده و اگر پس از این اخطار رفع نقص صورت نگیرد حال تصمیم می گیرد یکی از قرار های مربوطه را صادر کند (‬
‫قرار رد دعوا ) ‪.‬‬
‫نقص در دادخواست تجدید نظر ‪ :‬اما اگر دادخواست تجدید نظر دارای نقص باشد در این حالت خود دادگاه تجدید نظر نمی تواند اخطار‬
‫رفع نقص صادر کند بلکه باید پرو نده را به دادگاه بدوی ارجاع داده تا نقص را رفع نموده و بعد به دادگاه تجدید نظر تحویل دهد ‪.‬‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪350‬‬ ‫سوال ‪ :‬اگر دادخواست بدوی نواقصی داشته باشد تکلیف چیست ؟‬
‫سوال ‪ :‬اگر نقص ‪ ،‬عدم احراز سمت باشد تکلیف چیست ؟ پاسخ ‪ :‬به طور مستقیم قرار رد دعوا صادر می شود ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دادخواست دهنده بدوی اقدام به رفع نقص نکند یا سمت و مشخصات دادخواست دهنده محرز نباشد دادگاه رأی صادره را نقض‬
‫و قرار رد دعوا صادر می کند ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۱‬‬
‫« چنانچه دادگاه تجدیدنظر در رای بدوی غیراز اشتباهاتی از قبیل اعداد‪ ،‬ارقام‪ ،‬سهوقلم‪ ،‬مشخصات طرفین و یا از قلم افتادگی در آن‬
‫قسمت از خواسته که به اثبات رسیده اشکال دیگری مالحظه نکند ضمن اصالح رای آن را تایید خواهد کرد‪» .‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر مرجع تجدید نظر در رأی بدوی ایراداتی پیدا کند که اساسی نباشد و به واسطه آن ماهیت رأی مخدوش نشده باشد ( محتوای‬
‫دادنامه ایراد ندارد ) تکلیف چیست ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق ماده ‪ ، 351‬ایرادات توسط خود دادگاه تجدید نظر اصالح و رأی تأیید می شود‪.‬‬
‫‪261‬‬
‫نکته ‪ :‬معیار این است که آیا می شود رأی را بدون تغییر محتوا و ماهیت اصالح کند یا خیر ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر این ایرادات جزئی در رأی دادگاه بدوی باشد اما تجدید نظر خواهی صورت نگیرد اصالح آن وظیفه چه مرجعی است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اصالح رأی به عهده خود دادگاه بدوی است ‪.‬‬
‫ماده ‪ « : ۳۵۲‬هرگاه دادگاه تجدیدنظر‪ ،‬دادگاه بدوی را فاقد صالحیت محلی یا ذاتی تشخیص دهد رای را نقض و پرونده را به مرجع صالح‬
‫ارسال می دارد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر مرجع تجدید نظر ‪ ،‬دادگاه بدوی صادر کننده رأی را فاقد صالحیت تشخیص دهد تکلیف چیست ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬همانطور که می دا نید ما یک صالحیت ذاتی و یک صالحیت محلی یا نسبی داریم ‪ .‬صالحیت ذاتی در شمار قواعد آمره است که به‬
‫هیچ عنوان نمی توان از آن تخطی نمود اما صالحیت محلی متفاوت است ‪ .‬منطق و نظر حقوقدانان این است که اگر صالحیت محلی مورد‬
‫اعتراض قرار گیرد مشکلی نیست در واقع اگر دادگاه صالحیت محلی نداشته باشد مسئله ای وجود ندارد و چون اعتراضی صورت نگرفته‬
‫رأی نقض نمی شود‪ .‬اما ماده ‪ 351‬مطلقاً بیان می دارد اگر دادگاه صادر کننده رأی فاقد صالحیت باشد چه صالحیت ذاتی و چه محلی‬
‫دادگاه تجدید نظر رأی را نقض نموده و پرونده را جهت رسیدگی به دادگاه صالح ارجاع می دهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چرا پرونده را به مرجع صالح ارجاع می دهد مگر دادگاه تجدید نظر حق رسیدگی ماهوی ندارد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬به طور کلی دادگاه تجدید نظر در صورت رعایت دو شرط صالحیت رسیدگی پیدا می کند ‪:‬‬
‫‪ .۱‬باید تجدید نظر خواهی شود و فقط نسبت به همان چیزی که تجدید نظر خواهی شده صالحیت پیدا می کند ‪.‬‬
‫‪ .۲‬باید به آن پرونده در مرحله بدوی رسیدگی شده باشد ‪.‬‬
‫در اینجا چون رسیدگی توسط مرجع غیر صالح بوده کان لم یکن است و در واقع بدین معناست که به آن پرونده رسیدگی نشده بنابراین‬
‫خود دادگاه تجدید نظر صالحیت رسیدگی نخواهد داشت ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در فرجام خواهی نیز در خصوص ایرادات صالحیت ذاتی و محلی رأی نقض می شود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬آنچه از ظاهر قانون استنباط می شود در مرحله فرجام خواهی اگر صالحیت محلی باشد و ایراد هم نشده باشد رأی را نقض نمی‬
‫کند ‪.‬‬
‫گاهی ممکن است میان دادگاه ها اختالف صالح یت رخ دهد به عنوان مثال دادگاه بدوی الف ‪ ،‬دادگاه بدوی ب را صالح رسیدگی بداند و‬
‫بالعکس اگر هر دوی این دادگاه ها در یک استان باشند پرونده برای حل اختالف به دادگاه تجدید نظر استان ارسال می شود و اگر در دو‬
‫استان مختلف باشد به دیوان فرستاده می شود ‪ .‬در اینجا مرجع حل اختالف دادگاه صالح را انتخاب می کند و دادگاه مربوطه نیز علی رغم‬
‫مخالفتی که نسبت به رسیدگی داشته چون دستور مرجع باالتر بوده پرونده را قبول نموده است ‪.‬‬

‫اما پس از قبول پرونده و رسیدگی به آن تجدید نظر خواهی نسبت به آن صورت می گیرد و دادگاه تجدید نظر تشخیص می دهد که دادگاه‬
‫دوم صالح بوده به نظر شما در اینجا می توان رأی را نقض نمود ؟‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه الف و دادگاه ب در مورد یک پرونده اختالف صالحیت دارند در اینجا مرجع حل اختالف (تجدید نظر یا دیوان) دادگاه صالح‬
‫را مشخص می کنند فرضاً دادگاه ب مرجع صالح شناخته می شود ‪ .‬حال پس از رسیدگی به پرونده ‪ ،‬تجدید نظر خواهی صورت می گیرد و‬
‫دادگاه تجدید نظر اینگونه تشخیص می دهد که دادگاه الف صالحیت دارد ‪ .‬در اینجا می توان رأی را نقض نمود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در اینجا که دادگاه صالح توسط مرجع حل اختالف تعیین می شود امکان رد صالحیت و نقض رأی وجود ندارد‪ .‬و تنها در صورتی‬
‫ممکن است که دادگاه بدوی خودش صالحیتش را تأیید نموده باشد ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در ماده ‪ 352‬بیان شده پس از نقض رأی پرونده جهت رسیدگی به مرجع صالح ارسال می شود حال اگر مرجع صالح یک مرجع غیر‬
‫قضایی باشد به عنوان مثال پرونده در رابطه با کار باشد که باید در مراجع کار و کارگر رسیدگی شود در چنین مواردی امکان ارجاع مستقیم‬
‫به اینگونه مراجع ( غیر قضایی و استثنایی ) وجود ندارد‪ .‬در چنین حالتی پرونده ابتدا به دیوان ارسال شده و سپس توسط دیوان به مراجع‬
‫مذکور ارجاع داده می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۳‬‬
‫« دادگاه تجدیدنظ ر در صورتی که قرار مورد شکایت را مطابق با موازین قانونی تشخیص دهد‪ ،‬آن را تایید می کند‪ .‬در غیر این صورت پس‬
‫از نقض‪ ،‬پرونده را برای رسیدگی ماهوی به دادگاه صادرکننده قرار عودت می دهد‪».‬‬
‫تجدید نظر خواهی هم نسبت به احکام و هم نسبت به قرار های صادره ممکن است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر تجدید نظر خواهی نسبت به یک قرار باشد تصمیم مرجع تجدید نظر چه خواهد بود ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪353‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۴‬‬
‫« قرار تحقیق و معاینه محل در دادگاه تجدیدنظر توسط رئیس دادگاه یا به دستور اوتوسط یکی از مستشاران شعبه اجرا میشود و چنانچه‬
‫محل اجرای قرار در شهر دیگر همان استان باشد دادگاه تجدیدنظر میتواند اجرای قرار را از دادگاه محل درخواست نماید و در صورتی که‬
‫محل اجرای قرار در حوزه قضایی استان دیگر باشد با اعطای نیابت قضایی به دادگاه محل‪ ،‬درخواست اجرای قرار را خواهد نمود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬در مواردی که مبنای رای دادگاه فقط گواهی گواه یا معاینه محل باشد توسط قاضی صادر کننده رای انجام خواهد شد مگر اینکه‬
‫گزارش مورد وثوق دادگاه باشد‪».‬‬
‫‪263‬‬
‫سوال ‪ :‬تحقیق و معاینه محل در مرحله تجدید نظر توسط چه مقامی و چگونه انجام می شود ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪354‬‬
‫فرض کنید شما قاضی شعبه ‪ 2‬دادگاه تجدید نظر می باشید و پرونده ای نیاز به تحقیق و معاینه محل دارد این امر یا توسط خود قاضی‬
‫صورت می گیرد یا به وسیله یکی از مستشاران وی انجام می شود و مستشار موظف به تبعیت است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در ارائه نظر مستشار دارای استقالل است اما در زمینه انجام امور اداری تابع مقام مافوق خود ( قاضی دادگاه ) می باشد‪..‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر محل معاینه و تحقیق در شهر دیگری باشد به دادگاه محل دستور انجام تحقیقات می دهد ‪ .‬اما اگر در استان دیگری باشد چون‬
‫مرجع تجدید نظر نسبت به استان دیگر مرجع عالی نیست نیابت قضایی اعمال می شود ‪.‬‬
‫بنابراین در خصوص انجام معاینه محل و تحقیقات سه حالت متصور است ‪:‬‬
‫‪ .۱‬توسط خود قاضی تجدید نظر یا مستشار وی صورت گیرد ‪.‬‬
‫‪ .2‬اگر معاینه و تحقیقات در شهر دیگری الزم باشد توسط دادگاه محل انجام می شود ‪.‬‬
‫‪ .۳‬اگر معاینه و تحقیقات در استان دیگری باشد نیابت قضایی گرفته می شود ‪.‬‬
‫تبصره ‪ :‬گاهی معاینه محل و تحقیقات در شمار و عداد دالیل نیست بنابراین حساسیت باال می رود لذا باید توسط خود قاضی انجام شود یا‬
‫با دقت تمام به وسیله مستشار صورت پذیرد ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۵‬‬
‫« در صورتی که دادگاه تجدیدنظر قرار دادگاه بدوی را در مورد رد یا عدم استماع دعوا به جهت یادشده در قرار‪ ،‬موجه نداند ولی به جهات‬
‫قانونی دیگر دعوا را مردود یا غیر قابل استماع تشخیص دهد‪ ،‬در نهایت قرار صادره را تایید خواهد کرد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر مرجع تجدید نظر قرار صادره را صحیح اما جهت آن را غلط تشخیص دهد نهایتاً چه تصمیمی خواهد گرفت ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 355‬نتیجه و تصمیم رد دعوا ممکن است صحیح باشد اما استدالل و جهت رد دعوا درست نباشد در اینجا چون نتیجه نهایی‬
‫درست است بنابراین قرار صادره تأیید خواهد شد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۶‬‬
‫« مقرراتی که در دادرسی بدوی رعایت میشود در مرحله تجدیدنظر نیز جاری است مگر اینکه به موجب قانون ترتیب دیگری مقرر شده‬
‫سوال ‪ :‬در یک کالم ما یکسری مقررات در دادرسی بدوی داشتیم آیا این مقررات در تجدید نظر نیز رعایت می شود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق ماده ‪ ، 356‬اصوالً بله مگر مقرره ای بر خالف آن وجود داشته باشد ‪.‬‬

‫جلسه صد و سیزدهم‬
‫ماده ‪: ۳۵۷‬‬
‫«غیر از طرفین دعوا یا قائم مقام قانونی آنان‪ ،‬کس دیگری نمیتواند در مرحله تجدیدنظر وارد شود‪ ،‬مگر در مواردی که قانون مقرر میدارد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در مرحله تجدید نظر اشخاص دیگر نیز حق ورود به دعوا را دارند یا خیر ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 357‬قاعده این است که در مرحله تجدید نظر هیچ شخصی نمی تواند وارد دعوا شود مگر طرفین دعوا یا قائم مقام قانونی‬
‫آنها ‪.‬‬
‫قائم مقام قانونی عام ‪ :‬وارث‬ ‫قائم مقام قانونی خاص ‪ :‬منتقل علیه‬
‫استثنائاتی که بر این ماده و قاعده ی آن وارد می شود ‪ :‬ورود ثالث و جلب ثالث ‪.‬‬
‫در بحث دعاوی طاری بیان کردیم که شامل چهار مورد ‪ :‬ورود ثالث ‪ ،‬جلب ثالث ‪ ،‬دعوای اضافی و دعوای متقابل است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در مرحله تجدید نظر دعوای متقابل و دعوای اضافه نیز ممکن است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ‪ ،‬از میان دعاوی طاری چهارگانه تنها دو مورد « ورود ثالث و جلب ثالث » در مرحله تجدید نظر ممکن است ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۸‬‬
‫« چنانچه دادگاه تجدیدنظر ادعای تجدیدنظرخواه را موجه تشخیص دهد‪ ،‬رای دادگاه بدوی را نقض و رای مقتضی صادر مینماید‪ .‬در غیر‬
‫این صورت با رد درخواست و تایید رای‪ ،‬پرونده را به دادگاه بدوی اعاده خواهد کرد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر رأی دادگاه بدوی ‪ ،‬حکم باشد و حال تجدید نظر خواهی شود این دادگاه ممکن است چه تصمیمی در خصوص حکم صادر شده‬
‫اتخاذ نماید ؟‬
‫سوال ‪ :‬تصمیمات دادگاه تجدید نظر در مورد حکمی که مورد تجدید نظر خواهی است چه می تواند باشد ؟‬
‫‪265‬‬
‫پاسخ ‪ :‬به طور کلی بر روی میز قاضی دادگاه تجدید نظر ‪ ،‬عالوه بر رأی( حکم ‪ /‬قرار ) که نظر دادگاه بدوی است یکسری اعتراضات و‬
‫جهات از جانب تجدید نظر خواه قرار دارد ‪ .‬به عبارتی یک ادعایی از طرف تجدیدنظر خواه است مبنی بر اینکه حکم باید نقض شود ‪ .‬در‬
‫اینجا تصمیم قضات و دادگاه تجدیدنظر قاعدتاً به یکی از دو نظر منتهی می شود ‪:‬‬
‫‪ .1‬حکم صحیح بوده و ادعای تجدید نظر خواه واهی است ‪.‬‬
‫‪ .2‬حکم مخدوش است و ادعای تجدیدنظر خواه را درست و مقرون به واقع می بیند ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬عبارت « رأی مقتضی را صادر می نماید » یک عبارت کلیدی در تفاوت بین دادگاه تجدید نظر و فرجام است ‪ .‬یعنی در دادگاه‬
‫تجدید نظر ‪ ،‬رسیدگی ماهوی است اما در فرجام تنها رسیدگی شکلی صورت می گیرد ‪.‬‬
‫اما یک مورد در قالب دو فرض ماده ‪ 358‬نمی گنجد یعنی جاییکه تجدیدنظر نه میتواند رأی دادگاه بدوی را تأیید کند و نه می تواند آن‬
‫را نقض نموده و خودش رأی صادر کند آن هم زمانی است که دادگاه بدوی فاقد صالحیت بوده است‪.‬‬
‫اگر دادگاه بدوی فاقد صالحیت بوده عمالً دادگاه تجدید نظر هم نمیتواند رسیدگی ماهوی داشته باشد چون صالحیت دادگاه تجدید نظر‬
‫متوقف است بر اینکه رسیدگی در مرحله بدوی صورت گرفته باشد ‪ (.‬رسیدگی مرجع غیر صالح ارزشی ندارد و برای مرجع تجدیدنظر نیز‬
‫صالحیت ایجاد نمی کند ‪ .‬پس چون دادگاه بدوی فاقد صالحیت بوده رأی را فسخ می کند و بسته به مورد پرونده را یا به دادگاه صالح و یا‬
‫به دیوان ارجاع می دهد ‪) .‬‬
‫دانستیم که در بحث اختالف صالحیت و تعیین دادگاه صالح دو مرجع داریم ‪:‬‬
‫‪ .1‬دادگاه تجدید نظر ( در یک استان باشد )‬
‫‪ .2‬دیوان عالی کشور( در دو استان باشد )‬
‫سوال ‪ :‬در چه موردی دادگاه تجدیدنظر رأی دادگاه بدوی را نقض نموده اما خودش رأی صادر نمی کند ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در جاییکه علت نقض فقدان صالحیت دادگاه بدوی باشد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان اینکه دادگاه تجدیدنظر رأی صادره از دادگاه بدوی را جزئی نقض و جزئی تأیید کند وجود دارد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬اگر بخشی از رأی صحیح صادر شده تأیید و بخش دیگر نقض می شود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا پس از نقض رأی دادگاه بدوی امکان اجرای آن توسط خود دادگاه تجدید نظر نیز وجود دارد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ‪ ،‬در هر حال اجرا با دادگاه نخستین است ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۵۹‬‬

‫« رای دادگاه تجدیدنظر نمی تواند مورد استفاده غیر طرفین تجدیدنظر خواهی قرار گیرد‪ ،‬مگر در مواردی که رای صادره قابل تجزیه و‬
‫تفکیک نباشد که در این صورت نسبت به اشخاص دیگر هم که مشمول رای بدوی بوده و تجدیدنظرخواهی نکرده اند تسری خواهد داشت‪».‬‬
‫در جلسات ابتد ایی در خصوص این ماده توضیحاتی ارائه شد و بیان کردیم که رأی همچون یک قرارداد اثر نسبی دارد یعنی تنها نسبت به‬
‫طرفین دعوا اثر گذار است و به سایرین ارتباطی ندارد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا رأی اثر نسبی دارد ؟ فقط نسبت به طرفین دعوا موثر است یا به دیگران نیز مرتبط است ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪359‬‬
‫نکته ‪ :‬اثر نسبی رأی دارای یک استثناء است ‪ ،‬فرض کنید در یک دعوا ما ‪ 4‬خواهان و ‪ 6‬خوانده داشته باشیم و از این ‪ 6‬خوانده تنها ‪ 2‬نفر‬
‫تجدید نظر کرده اند ‪ .‬چون گفتیم اثر رای نسبی است پس تنها این دو نفر از رائ دادگاه تجدیدنظر بهره مند می شوند و به سایرین‬
‫ارتباطی ندارد ‪ .‬اما اگر رأی غیر قابل تجزیه باشد مانند دعوای غیر مالی اثبات نسب ‪ ،‬در اینجا دیگر رای قابل تجزیه و تفکیک نیست و در‬
‫حق همه اثر می کند چه تجدیدنظر خواه چه غیر تجدیدنظر خواه و چه تجدیدنظر خوانده ‪ ،‬چه غیر تجدیدنظر خوانده‪ .‬اما اگر رأی قابل‬
‫تجزیه باشد مانند امور مالی فقط و فقط نسبت به شخصی که تجدید نظر خواهی کرده اثر می کند ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۰‬‬
‫« هرگاه در تنظیم و نوشتن رای دادگاه تجدیدنظر‪ ،‬سهو یا اشتباهی رخ دهد‪ ،‬همان دادگاه با رعایت ماده (‪ )309‬آن را اصالح خواهد کرد‪».‬‬
‫زمانیکه یک قاضی نسبت به یک پرونده رأیی صادر می کند از آن فارغ می شود و فارغ شدن قاضی از اشتغال به یک پرونده بدین معناست‬
‫که وی دیگر نمی تواند نظر خود را تغییر دهد اما این مورد استثنائی دارد که ماده ‪ 309‬میباشد ‪ .‬طبق ماده ‪ 309‬دادگاه گر چه نمی تواند‬
‫رأی خود را تغییر دهد اما می تواند موارد سهو قلم را تصحیح نماید ‪ .‬و ماده ‪ 360‬نیز به همین سوال در خصوص دادگاه تجدیدنظر پاسخ‬
‫می دهد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه تجدیدنظر نیز در حدود ماده ‪ 309‬حق تصحیح اشتباه و سهو قلم را دارد ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪360‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۱‬‬
‫« تنظیم دادنامه و ابالغ آن به ترتیب مقرر در مرحله بدوی میباشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬نحوه تهیه و تنظیم دادنامه در دادگاه تجدیدنظر چگونه است ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪361‬‬
‫طبق قاعده اگر تصمیم ‪ ،‬حکم و یا قراری ابالغ شود باید در قالب دادنامه تنظیم شود ‪ .‬اما اگر نیازی به ابالغ نداشته باشد تنظیم دادنامه هم‬
‫الزم نیست ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۲‬‬
‫‪267‬‬
‫« ادعای جدید در مرحله تجدیدنظر مسموع نخواهد بود ولی موارد زیر ادعای جدید محسوب نمیشود‪:‬‬
‫‪ -1‬مطالبه قیمت محکوم به که عین آن موضوع رای بدوی بوده و یا مطالبه عین مالی که قیمت آن در مرحله بدوی مورد حکم قرار گرفته‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -2‬ادعای اجاره بهاء و مطالبه بقیه اقساط آن و اجرتال مثل و دیونی که موعد پرداخت آن درجریان رسیدگی بدوی‪ ،‬رسیده و سایر متفرعات‬
‫از قبیل ضرر و زیان که در زمان جریان دعوا یا بعد ازصدور رای بدوی به خواسته اصلی تعلق گرفته و مورد حکم واقع نشده یا موعد پرداخت‬
‫آن بعد ازصدور رای رسیده باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬تغییر عنوان خواسته از اجرت المسمی به اجرت المثل یا بالعکس‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه تجدیدنظر می تواند به یک دعوا و ادعای جدید رسیدگی کند ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪362‬‬
‫دادگاه تجدید نظر زمانی صالحیت رسیدگی به یک دعوا را دارد که در مرحله بدوی ابتدا مورد رسیدگی قرار گرفته باشد جز آنچه استثناء‬
‫شده ب اشد ‪ .‬مرجع تجدید نظر هیچ گاه نمی تواند به یک دعوای جدید رسیدگی کند یعنی اینکه خودش نقش دادگاه بدوی را ایفاء کند‬
‫ممکن نیست ‪.‬‬
‫نکته مهم ‪ :‬این ماده در سه بند مواردی را که ادعای جدید محسوب نمی شوند بیان نموده است ‪.‬‬
‫توصیه آزمونی ‪ :‬معموالً مباحثی که یک اصل و چند حالت استثنائی دارد در آزمون بسیار مورد سوال قرار می گیرد ‪.‬‬
‫‪ -‬مثال بند ‪ ۱‬ماده ‪ : ۳۶۲‬موضوع دعوا تحویل یک خودرو میباشد حال در مرحله اول گمان بر این بوده که خودرو تلف شده و خواهان‬
‫قیمت آن را مطالبه کرده است ‪ .‬و در مرحله تجدید نظر متوجه می شود که خودرو تلف نشده و موجود است لذا آن را مطالبه می کند ‪.‬‬
‫بنابراین اگر قیمت به عین تبدیل شود و یا بالعکس دعوای جدید محسوب نمی شود ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬محکوم به باید واحد باشد و اگر تغییر کند یک دعوای جدید محسوب می شود ‪.‬‬
‫‪ -‬مثال بند ‪ ۲‬ماده ‪ : ۳۶۲‬یکی از شرایط مطالبه و اقامه دعوا حال بودن طلب است ‪ .‬فرض کنید شما از من دو میلیارد طلب دارید و من‬
‫ماهی ‪ 200‬میلیون بابت این طلب پرداخت می کنم ‪ .‬پنج تا ‪ 200‬میلیون پرداخت شده ( یک میلیارد ) و موعد پرداخت پنج تا ‪ 200‬میلیون‬
‫دیگر نیز می رسد و در تجدید نظر مطالبه می کنید ‪ .‬اینجا فقط اقساطی هست که حال شده و ادعای جدید به حساب نمی آید ‪.‬‬
‫به طور کلی ما یک اصل و خواسته داریم که متفرعات و اقساط آن در فرایند رسیدگی بدوی یا بعد از رسیدگی بدوی حال شده و طلب را‬
‫درمرحله تجدید نظر مطالبه می کنیم که این دعوای جدید محسوب نمی شود ‪.‬‬
‫‪ -‬مثال بند ‪ ۳‬ماده ‪: ۳۶۲‬در دعوا مطروحه شما چیزی را با عنوان اجرت المسمی مطالبه کردید اما بعد وکیل اعالم میکند که این اجرت‬
‫المثل محسوب می شود نه اجرت المسمی یا برعکس ‪ .‬عنوان انتخابی نادرست بوده و می خواهید آن را تغییر دهید ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۳‬‬

‫« چنانچه هریک از طرفین دعوا دادخواست تجدیدنظر خود را مسترد نمایند‪ ،‬مرجع تجدیدنظر‪ ،‬قرار ابطال دادخواست تجدیدنظر را صادر‬
‫می نماید‪».‬‬
‫همانطور که می دانید خواهان می تواند در مرحله بدوی دادخواست خود را به هر دلیلی ( وساطت ‪ ،‬موافقت و‪ )...‬مسترد کند ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا امکان استرداد دادخواست در مرحله تجدید نظر وجود دارد و نتیجه آن چیست ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق ماده ‪ 363‬بله ممکن است و نتیجه آن قرار ابطال دادخواست تجدیدنظر خواهد بود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در ماده بیان شده هر یک از طرفین می توانند دادخواست تجدید نظر را مسترد کنند چگونه چنین چیزی ممکن است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ممکن است طرفین در دادگاه بدوی جزئاً محکوم شده اند لذا هر دو تجدید نظرخواهی کرده باشند ‪.‬‬
‫جلسه صد و چهاردهم‬
‫ماده ‪: ۳۶۴‬‬
‫«در مواردی که رای دادگاه تجدیدنظر مبنی بر محکومیت خوانده باشد و خوانده یا وکیل او در هیچ یک از مراحل دادرسی حاضر نبوده و‬
‫الیحه دفاعیه و یا اعتراضیه ای هم نداده باشند رای دادگاه تجدیدنظر ظرف مدت بیست روز پس از ابالغ واقعی به محکوم علیه یا وکیل او‬
‫قابل اعتراض و رسیدگی در همان دادگاه تجدیدنظر میباشد‪ ،‬رای صادره قطعی است‪».‬‬
‫ماده ‪ 364‬راجع به تشریفات رای غیابی است‪.‬‬
‫«در هیچ یک از مراحل دادرسی» ‪ :‬یعنی نه در مرحله بدوی و نه در مرحله تجدیدنظر‪.‬‬
‫رای غیابی در مرحله تجدیدنظر ‪ :‬در صورتی که خواهان در مرحله بدوی محکوم شود می تواند از رای تجدیدنظر خواهی کند و اگر در این‬
‫مرحله خوانده محکوم شود اما او یا نماینده او حاضر نشوند و الیحه ندهد‪ ،‬رای غیابی است؛ در نتیجه ممکن است در مرحله تجدید نظر هم‬
‫رای غیابی صادر شود که در این صورت قابلیت واخواهی دارد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا واخواهی در مرحله بدوی با واخواهی در مرحله تجدیدنظر متفاوت است؟ پاسخ ‪ :‬خیر هیچ تفاوتی ندارند‪.‬‬
‫ماده ‪« : ۳۶۵‬آرای صادره در مرحله تجدیدنظر جز در موارد مقرر در ماده (‪ )326‬قطعی میباشد‪».‬‬
‫‪269‬‬
‫قطعیت آراء مرجع تجدید نظر ‪ :‬برخالف آن که در واقعیت بیشتر آراء دادگاه بدوی قابل تجدید نظر خواهی میباشند‪ ،‬آراء صادره از دادگاه‬
‫تجدید نظر همگی قطعی هستند مگر آنچه که استثناء شده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که رای غیر قابل تجدید نظر خواهی باشد می گوییم قطعی است و در صورتی که رای غیر قابل فرجام خواهی باشد می‬
‫گوییم نهایی است در نتیجه اگر یک رای قابل فرجام خواهی باشد اما غیر قابل تجدید نظر خواهی باز هم میگویم رای قطعی است‪.‬‬
‫باب پنجم – فرجامخواهی‬
‫اصل غیر قابل فرجام بودن آراء ‪ :‬اصل بر این است که رای قابل فرجام نیست اما در مواردی قابلیت فرجام خواهی وجود دارد که در ادامه‬
‫بررسی می کنیم‪.‬‬
‫تفاوت تجدیدنظر و فرجام خواهی ‪ :‬رسیدگی فرجامی با رسیدگی تجدیدنظر تفاوت های ماهوی اساسی دارد؛‬
‫‪ . 1‬مرجع تجدید نظر حق رسیدگی ماهوی دارد و پس از نقض رای ‪ ،‬خود رای صادر می کند اما دیوان که مرجع رسیدگی فرجامی است رای‬
‫را نقض میکند اما هیچ گاه خود رای صادر نمی کند‪.‬‬
‫‪ .2‬تجدید نظر خواهی اثر تعلیقی دارد اما فرجام خواهی اثر تعلیقی ندارد مگر در موارد استثناء که اثر تعلیقی بر آن بار می شود‪.‬‬
‫انواع فرجام خواهی ‪ :‬فرجام خواهی بر دو نوع است یکی فرجام خواهی اصلی و دیگری فرجام خواهی تبعی؛ اگر در یک حکم حق‬
‫فرجام خواهی داشته باشید و دادخواست فرجام خواهی بدهید در اینجا فرجام خواهی اصلی است چون وابسته به یک فرجام خواهی دیگر‬
‫نیست اما اگر امکان فرجام خواهی داشته باشید اما فرجام خواهی نکنید و پس از آنکه متوجه میشوید طرف مقابل فرجام خواهی کرده است‪،‬‬
‫در مهلت معین شده توسط قانون شما هم فرجام خواهی نمایید این فرجام خواهی تبعی است‪.‬‬
‫تفاوت فرجام خواهی اصلی و تبعی ‪ :‬در فرجام خواهی اصلی استرداد دادخواست فرجامی هر کدام از طرفین ‪ ،‬در فرجام خواهی طرف دیگر‬
‫موثر نیست اما اگر فرجام خواهی تبعی باشد در صورتی که دادخواست فرجام خواهی اصلی مسترد شود فرجام خواهی تبعی هم بال اثر خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫مبحث اول ‪ -‬فرجامخواهی و آرای قابل فرجام‬
‫ماده ‪« : ۳۶۶‬رسیدگی فرجامی عبارت است از تشخیص انطباق یا عدم انطباق رای مورد درخواست فرجامی با موازین شرعی و مقررات قانونی‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬رسیدگی فرجامی چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.366‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۷‬‬
‫«آرای دادگاههای بدوی که به علت عدم درخواست تجدیدنظر قطعیت یافته قابل فرجام خواهی نیست مگر در موارد زیر‪:‬‬
‫الف‪ -‬احکام‪:‬‬

‫‪ -1‬احکامی که خواسته آن بیش از مبلغ بیست میلیون (‪ )000/000/20‬ریال باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن‪ ،‬طالق‪ ،‬نسب‪ ،‬حجر‪ ،‬وقف‪ ،‬ثلث‪ ،‬حبس و تولیت‪.‬‬
‫ب‪ -‬قرارهای زیر مشروط به اینکه اصل حکم راجع به آنها قابل رسیدگی فرجامی باشد‪.‬‬
‫‪ -1‬قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه صادر شده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اصل در فرجام خواهی چیست و چه آرایی از مرجع بدوی قابل فرجام خواهی هستند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.367‬‬
‫انواع آراء قابل فرجام ‪ :‬اصل بر این است که قابلیت فرجام خواهی وجود ندارد‪ .‬آراء قابل فرجام برخی مربوط به مرحله بدوی و برخی مربوط‬
‫به مرحله تجدیدنظر هستند‪ .‬در مرحله تجدیدنظر حتماً باید رسیدگی بدوی انجام شده باشد تا تجدید نظر ممکن باشد اما در مرحله فرجام‪،‬‬
‫رسیدگی در مرجع تجدیدنظر الزامی نیست‪.‬‬
‫شرط فرجام خواهی ‪ :‬آراء دادگاه بدوی ممکن است قابل فرجام خواهی باشند اما مادامی که قابل تجدیدنظرخواهی باشند امکان فرجامخواهی‬
‫وجود ندارد؛ در نتیجه رای باید ابتدا قطعی شود سپس در مرجع فرجام مطرح گردد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬برخی از روشهای ا عتراض به آراء مختص به احکام هستند اما فرجام خواهی در مورد قرار ها هم وجود دارد‪.‬‬
‫ثلث ‪ :‬منظور یک سوم در بحث ارث است‪ .‬حبس ‪ :‬در مورد عقد موجد حق انتفاع‪.‬‬
‫قرار رد دادخواست ‪ :‬تنها قراری قابل فرجام خواهی است که در دادگاه صادر شده باشد در نتیجه قرار رد دادخواستی که توسط مدیر دفتر‬
‫صادر شده قابلیت فرجام خواهی ندارد و تنها در همان دادگاه قابل اعتراض است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا ممکن است یک رای هم قابل واخواهی هم قابل تجدید نظر و هم قابل فرجام خواهی باشد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬بله برای مثال یک رای غیابی در مورد نکاح هر سه قابلیت را دارد چون رای غیابی است‪ ،‬قابلیت واخواهی دارد و در شمار آراء قابل‬
‫تجدید نظر است و فرجام خواهی هم می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۸‬‬
‫«آرای دادگاههای تجدیدنظر استان قابل فرجام خواهی نیست مگر در موارد زیر‪:‬‬
‫الف‪ -‬احکام‪:‬‬
‫احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن‪ ،‬طالق‪ ،‬نسب‪ ،‬حجر و وقف‪.‬‬
‫ب‪ -‬قرارهای زیر مشروط به اینکه اصل حکم راجع به آنها قابل رسیدگی فرجامیباشد‪.‬‬
‫‪271‬‬
‫‪ -1‬قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه تجدیدنظر صادر شده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬چه آرایی از دادگاه تجدیدنظر قابل فرجام خواهی هستند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪368‬‬
‫نکته ‪ :‬قرارهای قابل واخواهی از مرجع بدوی و تجدید نظر یکسان است اما احکام متفاوت هستند که باید آنها را به خاطر بسپارید‪ .‬برای مثال‬
‫احکام صادره توسط دادگاه تجدید نظر در مورد دعاوی مالی قابل فرجام خواهی نیست و در مورد دعاوی غیر مالی‪ ،‬آراء صادره در مورد حبس‪،‬‬
‫ثلث و تولیت از مرجع تجدید نظر قابل فرجام خواهی نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۶۹‬‬
‫«احکام زیر اگرچه از مصادیق بندهای (الف) در دو ماده قبل باشد حسب مورد قابل رسیدگی فرجامی نخواهد بود‪:‬‬
‫‪ -1‬احکام مستند به اقرار قاطع دعوا در دادگاه‪.‬‬
‫‪ -2‬احکام مستند به نظریه یک یا چند نفر کارشناس که طرفین به طور کتبی رای آنها را قاطع دعوا قرار داده باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬احکام مستند به سوگند که قاطع دعوا باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬احکامی که طرفین حق فرجام خواهی خود را نسبت به آن ساقط کرده باشند‪.‬‬
‫‪ -5‬احکامی که ضمن یا بعد از رسیدگی به دعاوی اصلی راجع به متفرعات آن صادر میشود‪ ،‬در صورتی که حکم راجع به اصل دعوا قابل‬
‫رسیدگی فرجامی نباشد‪.‬‬
‫‪ -6‬احکامی که به موجب قوانین خاص غیرقابل فرجام خواهی است‪».‬‬
‫در ماده ‪ 369‬مواردی را از فرجام خواهی مستثنا کرده است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در کدام موارد فرجام خواهی پذیرفته نمی شود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.369‬‬
‫‪ .۱‬اقرار قاطع دعوا ‪ :‬اگر طرف مقابل نسبت به یک موضوع اقرار کرده باشد دیگر این رای قابل فرجام خواهی نیست‪.‬‬
‫‪ .۲‬نظر کارشناس ‪ :‬در صورتی که یک کارشناس رسمی نسبت به موضوع اظهار نظر کند و دو طرف نظر او را پذیرفته باشند امکان فرجام‬
‫خواهی وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ .۳‬سوگند ‪ :‬سوگند ان واعی دارد از جمله سوگند استظهاری‪ ،‬سوگند تکمیلی و سوگند بتی و قاطع؛ سوگند بتی و قاطع باعث می شود رای‬
‫قابل فرجام خواهی نباشد‪.‬‬
‫‪ .۴‬اسقاط حق فرجام خواهی‪.‬‬

‫‪ .۵‬احکام نسبت به فروعات حکم اصلی که غیر قابل فرجام خواهی است‪.‬‬
‫‪ .۶‬احکامی که توسط قانون خاص غیر قابل فرجام شمرده شده اند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬رای صادره بنا بر سوگند تکمیلی و استظهاری قابل فرجام خواهی است‪.‬‬
‫مبحث دوم ‪ -‬موارد نقض‬
‫ماده ‪: ۳۷۰‬‬
‫«شعبه رسیدگی کننده پس از رسیدگی با نظر اکثریت اعضاء در ابرام یا نقض رای فرجام خواسته اتخاذ تصمیم می نماید‪ .‬چنانچه رای مطابق‬
‫قانون ودالیل موج ود در پرونده باشد ضمن ابرام آن‪ ،‬پرونده را به دادگاه صادر کننده اعاده می نماید واال طبق مقررات اتی اقدام خواهدشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی رای فرجام خواسته توسط دیوان عالی کشور نقض خواهد شد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.370‬‬
‫جلسه صد و پازندهم‬
‫نتیجه رسیدگی دیوان ‪ :‬دیوان مرجع رسیدگی ماهوی نیست و خود انشاء رأی نمیکند؛ بلکه پرونده را از صفر تا صد رسیدگی و اخطارهای‬
‫صادره و صالحیت ها و ‪ ...‬را بررسی میکند تا همه ی فرایند طبق قانون ماهوی و شکلی طی شده باشد؛ در صورتی که هیچ قانونی نقض نشده‬
‫باشد رأی ابرام (تایید) خواهد شد و پرونده به شعبه صادر کننده رأی باز میگردد اما اگر رسیدگی منطبق بر قانون و ادله موجود نباشد رأی‬
‫نقض خواهد شد‪.‬‬
‫اکثریت اعضاء ‪ :‬اگر تعداد قاضی های دادگاه سه نفر باشد اکثریت آنها سه نفر است اما به دلیل کمبود نیرو‪ ،‬معموالً در بیشتر دادگاه های‬
‫تجدید نظر تنها دو قاضی وجود د ارد‪ .‬در صورتی که این دو قاضی باهم اتفاق نظر داشته باشند به نتیجه میرسند اما اگر این دو قاضی اختالف‬
‫نظر داشته باشند یک قاضی به آنها اضافه میشود تا اکثریت حاصل شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬به طریق اولی تصمیم گیری با اجماع نظر هم صحیح است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۱‬‬
‫«در موارد زیر حکم یا قرار نقض میگردد‪:‬‬
‫‪273‬‬
‫‪ -1‬دادگاه صادرکننده رای‪ ،‬صالحیت ذاتی برای رسیدگی به موضوع را نداشته باشد و در مورد عدم رعایت صالحیت محلی‪ ،‬وقتی که نسبت‬
‫به آن ایراد شده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬رأی صادره خالف موازین شرعی و مقررات قانونی شناخته شود‪.‬‬
‫‪ -3‬عدم رعایت اصول دادرسی و قواعد امره و حقوق اصحاب دعوا در صورتی که به درجه ای از اهمیت باشد که رأی را از اعتبار قانونی بیندازد‪.‬‬
‫‪ -4‬آرای مغایر با یکدیگر‪ ،‬بدون سبب قانونی در یک موضوع و بین همان اصحاب دعوا صادرشده باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬تحقیقات انجام شده ناقص بوده و یا به دالیل و مدافعات طرفین توجه نشده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه مواردی حکم یا قرار فرجام خواسته نقض می گردد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.371‬‬
‫‪ .۱‬عدم صالحیت ‪ :‬در صورتی که دادگاه صالحیت ذاتی نداشته باشد در هر صورت رأی نقض می شود و در صورتی که دادگاه صالحیت‬
‫محلی نداشته باشد تنها در صورتی که ایراد شده باشد رأی نقض خواهد شد؛ در اینجا پرونده به مرجع صالح ارسال می شود‪.‬‬
‫حکم عدم رعایت صالحیت ذاتی و محلی ‪ :‬قوانین مربوط به صالحیت ذاتی آمره است و باید رعایت شود اما قوانین مربوط به صالحیت‬
‫محلی مخیره است؛ بنابراین قوانین مربوط به صالحیت ذاتی باید رعایت شود حتی اگر برخالف آن توافقی صورت گیرد‪ ،‬چه ایراد شده باشد و‬
‫چه ایراد نشده باشد‪.‬‬
‫صالحیت در تجدیدنظر خواهی ‪ :‬در مرحله تجدید نظ ر خواهی نسبت به قوانین صالحیت به طور مطلق گفته شده که ایراد نسبت به‬
‫صالحیت منجر به نقض رأی می شود‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در مورد تجدیدنظر خواهی اگر صالحیت ذاتی و محلی رعایت نشده باشد رأی نقض می شود اما در فرجام خواهی تنها در صورتی‬
‫که صالحیت ذاتی رعایت نشده باشد رأی نقض می شود و نقض رأی به موجب عدم رعایت صالحیت محلی نیازمند ورود ایراد در مهلت تعیین‬
‫نکته آزمونی ‪ :‬در مورد آزمون های وکالت و ‪ ...‬این تفکیک را مطابق ظاهر قانون تنها در مورد فرجام خواهی در نظر داشته باشید اما در‬
‫آزمونهای کارشناسی و دکتری باید تفکیکی که در مرحله فرجام خواهی بیان شده است را به مرحله تجدیدنظر هم سرایت بدهیم‪.‬‬
‫‪ .۲‬مغایرت رأی با قانون و شرع ‪ :‬شعبه دیوان نمیتواند رأیی که منطبق بر قانون موضوعه بوده را به این علت که خالف شرع است نقض‬
‫کند‪ .‬اگر قانون ساکت یا مجمل یا مبهم باشد ؛ قاضی مجتهد به سراغ منابع فقهی رفته و حکم را استخراج می کند و اگر قاضی غیر مجتهد‬
‫حکم را از فتاوای معتبر می یابد؛ در صورتی که این حکم خالف شرع باشد در دیوان نقض می شود‪.‬‬
‫‪ . 3‬عدم رعایت اصول دادرسی و حقوق طرفین که رأی را از اعتبار بیندازد ‪ :‬در مورد اصول دادرسی و حقوق اصحاب دعوا یک قید‬
‫وجود دارد؛ اگر عدم رعایت این موارد به حدی باشد که رأی را از اعتبار بیندازد منجر به نقض رأی خواهد شد‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬در جایی که اصل تناظر به درستی رعایت نشده باشد و به یک نفر مهلت بیشتری برای بیان ادله و اظهارات داده شده باشد اما طرف‬
‫مقابل هم مهلت کافی برای بیان این موارد داشته باشد دیگر رأی از اعتبار قانونی نمیافتد و نقض نخواهد شد‪.‬‬
‫‪ .۴‬وجود دو رأی مغایر در یک موضوع ‪ :‬در صورتی که در یک موضوع بین همین اصحاب دعوا آراء مغایر صادر شده باشد رأی نقض می‬
‫شود‪ .‬ممکن است یک پرونده در دو دادگاه مطرح باشد و این موضوع کشف نشود و پس از صدور رأی در دو دادگاه‪ ،‬این آراء معارض با هم‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ .۵‬عدم تحقیق کافی و عدم توجه به ادله ‪ :‬اگر تحقیقات به درستی انجام نشده باشد یا به دالیل توجه نشده باشد هم رأی نقض میشود‪.‬‬
‫ماده ‪« : ۳۷۲‬چنانچه رأی صادره با قوانین حاکم در زمان صدور آن مخالف نباشد‪ ،‬نقض نمیگردد‪».‬‬
‫تغییر قانون ‪ :‬یکی از مواردی که منجر به نقض رأی میشود مخالفت با قانون است؛ اگر قاضی دیوان عالی کشور تشخیص دهد که حکم‬
‫صادره از دادگاه با قانون حال حاضر مغایر اما نسبت به قانونی که در زمان صدور رأی وجود داشته صحیح است‪ ،‬این رأی نقض نخواهد شد‪.‬‬
‫در واقع قاضی دیوان باید قانونی که در زمان صدور رأی وجود داشته است را مالک قرار دهد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۳‬‬
‫«چنانچه مفاد رأی صادره با یکی از مواد قانونی مطابقت داشته باشد‪ ،‬لکن اسباب توجیهی آن با ماده ای که دارای معنای دیگری است تطبیق‬
‫شده‪ ،‬رأی یاد شده نقض میگردد‪».‬‬
‫تعارض بین اسباب موجهه و منطوق ‪ :‬هر حکم‪ ،‬یک اسباب موجهه و یک منطوق دارد؛ منطوق آنجایی است که حل اختالف می کند و‬
‫اسباب موجهه همان ریشههای استدالل است‪ .‬اگر بین این دو بخش تعارض وجود داشته باشد برای مثال استناد به قانونی شده اما نتیجه ای‬
‫که گرفته شده از این قانون برداشت نمی شود‪ ،‬رأی نقض می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۴‬‬
‫«در مواردی که دعوا ناشی از قرارداد باشد‪ ،‬چنانچه به مفاد صریح سند یا قانون یا آیین نامه مربوط به آن قرارداد معنای دیگری غیر از معنای‬
‫مورد نظر دادگاه صادرکننده رأی داده شود‪ ،‬رأی صادره در آن خصوص نقض میگردد‪».‬‬
‫تعارض بین قرارداد و رأی ‪ :‬ماده ‪ 374‬مشابه ماده ‪ 373‬است اما این ماده راجع به قرارداد است؛ اگر در رأی اشاره به قراردادی شود اما‬
‫نتیجه گرفته شده از قرارداد برداشت نشود رأی نقض می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۵‬‬
‫«چنانچه عدم صحت مدارک‪ ،‬اسناد و نوشته های مبنای رأی که طرفین در جریان دادرسی ارایه نموده اند ثابت شود‪ ،‬رأی صادره نقض‬
‫میگردد‪».‬‬
‫‪275‬‬
‫جعلی بودن اسناد منجر به نقض رأی می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۶‬‬
‫«چنانچه در موضوع یک دعوا آرای مغایری صادر شده باشد بدون اینکه طرفین و یاصورت اختالف تغییر نماید و یا به سبب تجدیدنظر یا اعاده‬
‫دادرسی رأی دادگاه نقض شود‪ ،‬رأی موخر بیاعتبار بوده و به در خواست ذی نفع بیاعتباری آن اعالم میگردد‪ .‬همچنین رأی اول در صورت‬
‫مخالفت با قانون نقض خواهد شد‪ ،‬اعم از اینکه آرای یادشده از یک دادگاه و یا دادگاههای متعدد صادر شده باشند‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که در اعاده دادرسی یا دادگاه تجدید نظر رأی مغایر با رأی اول صادر شود‪ ،‬تعارض آراء محقق نمی شود چون در اعاده‬
‫دادرسی و مرجع تجدید نظر ابتدا رأی نقض میشود و دوباره یک رأی دیگر صادر می شود‪.‬‬
‫وجود دو رأی معتبر ‪ :‬در صورتی که نسبت به یک موضوع بین اصحاب دعوا دو رأی صادر شود رأی دومی فاقد اعتبار است حتی اگر صحیح‬
‫باشد چون نباید رسیدگی دومی انجام میشد‪ .‬در صورتی که رأی اول مخالف با قانون باشد نقض خواهد شد‪.‬‬
‫نقض بال ارجاع ‪ :‬در صورتی که رأی نقض شود اما برای رسیدگی و صدور رأی به مرجع دیگری ارجاع نشود نقض بال ارجاع است‪.‬‬
‫موارد نقض بال ارجاع ‪:‬‬
‫‪ . 1‬در صورتی که رأی اول معتبر و رأی دوم نامعتبر باشد‪ ،‬رأی دوم نقض می شود و دوباره ارجاع نمی گردد‪.‬‬
‫‪ .2‬اگر خارج از موضوع خواسته یا بیش از آن حکمی صادر شده باشد رأی نقض می شود اما ارجاع نمی گردد‪.‬‬
‫‪ .3‬جایی که دادگاه صادر کننده رأی فرجام خواسته یک رأی داده و آن را حکم نامیده است اما در اصل قرار است برای مثال حکم ابطال‬
‫دادخواست داده شده اما قرار است؛ به هر حال اگر رأی از حیث نتیجه صحیح باشد اما آنچه حکم نامیده شده در واقع قرار باشد‪ ،‬رأی نقض‬
‫نمی شود بلکه آن را قرار تلقی و نهایتاً ابرام می کند‪.‬‬
‫‪ .4‬اگر سهو القلمی روی دهد آن را تصحیح می کند و برای رسیدگی مجدد ارجاع نمی کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ارجاع با اعاده پرونده متفاوت است؛ زمانی که پرونده ارجاع می شود یعنی باید دوباره رسیدگی انجام شود اما اعاده پرونده زمانی است‬
‫که رأی صحیح است و باید اجرا شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۷‬‬
‫«در صورت وجود یکی از موجبات نقض‪ ،‬رأی مورد تقاضای فرجام نقض می شود اگرچه فرجام خواه به آن جهت که مورد نقض قرار گرفته‬
‫استناد نکرده باشد»‬
‫اشتباه در بیان جهت فرجام خواهی ‪ :‬اگر فرجام خواهی به جهتی استناد کرده باشد که آن جهت صحیح نباشد اما یک جهت دیگر برای‬
‫فرجام خواهی وجود داشته باشد‪ ،‬رأی نقض خواهد شد‪.‬‬

‫جلسه صد و شازندهم‬
‫مبحث سوم ‪ -‬ترتیب فرجامخواهی‬
‫ماده ‪۳۷۸‬‬
‫«افراد زیر میتوانند با رعایت مواد اتی درخواست رسیدگی فرجامی نمایند‪:‬‬
‫‪ -1‬طرفین دعوا‪ ،‬قائم مقام‪ ،‬نمایندگان قانونی و وکالی آنان‪.‬‬
‫‪ -2‬دادستان کل کشور‪».‬‬
‫ترتیب فرجام خواهی ‪ :‬ماده ‪ 378‬راجع به ترتیب فرجام خواهی است؛ منظور از ترتیب فرجام خواهی همان پروسه و فرایند فرجام خواهی‬
‫است؛ اینکه چه کسانی می توانند فرجام خواهی کنند‪ ،‬دادخواست فرجام خواهی باید چه شرایطی داشته باشد‪ ،‬اگر نقص داشت اقدام دفتر‬
‫دادگاه چه خواهد بود و دادخواست فرجام خواهی باید به کجا ارائه شود‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه اشخاصی حق فرجام خواهی دارند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.378‬‬
‫شرط فرجام خواهی ‪ :‬شخصی می تواند درخواست فرجام خواهی کند که محکوم علیه باشد‪ .‬در روش های اعتراض به رای‪ ،‬شخص به رایی‬
‫اعتراض می کند که به نفع او صادر نشده اما اگر در دعوی پیروز شود و دادگاه به خواسته مورد نظر او رای دهد‪ ،‬دلیلی بر اعتراض وجود ندارد‪.‬‬
‫فرجام خواهی دو طرف ‪ :‬اگر هر کدام از طرفین دعوی جزئا پیروز و جزئا محکوم علیه باشند‪ ،‬هر دو طرف می توانند نسبت به آن بخشی‬
‫که محکوم علیه هستند‪ ،‬درخواست رسیدگی فرجامی بدهند‪ .‬در واقع اگر شما در یک دعوی نسبت به بخشی پیروز شوید یعنی طرف مقابل‬
‫نسبت به آن شکست خورده و بالعکس اگر شما در بخشی شکست خوردید یعنی طرف مقابل پیروز شده‪.‬‬
‫فرجام خواهی اصلی ‪ :‬اگر دو طرف دعوی که در بخشی محکوم علیه هستند‪ ،‬در مهلت فرجام خواهی کنند هر دو دادخواست مصداق فرجام‬
‫خو اهی اصلی و قانونی و مقبول است؛ در نتیجه اگر یکی از طرفین دادخواست را مسترد نماید‪ ،‬دادخواست دیگر همچنان پابرجا است‪.‬‬
‫فرجام خواهی تبعی ‪ :‬مشابه همان موضوع قبلی در فرجام خواهی تبعی هم وجود دارد؛ هر دو طرف نسبت به بخشی محکوم علیه و نسبت‬
‫به بخشی محکوم له هستند‪ .‬نسبت به بخشی که محکوم علیه هستند هر کدام می توانند فرجام خواهی کنند‪ .‬یک نفر دادخواست فرجامی‬
‫می دهد و دیگری نه؛ کسی که در مهلت فرجام خو اهی کند فرجام خواهی او اصلی است اما طرف دیگر فرجام خواهی نکرده و مهلت تمام‬
‫شده است؛ در نتیجه دیگر امکان فرجام خواهی اصلی را ندارد اما قانون اینجا برای او یک مزیت و فرصت دوباره قرار داده است که آن فرجام‬
‫‪277‬‬
‫خواهی تبعی است‪ .‬در پاسخ به فرجام خواهی اصلی او هم نسبت به بخشی که شکست خورده و حق فرجام خواهی داشته‪ ،‬فرجام خواهی می‬
‫کند‪ .‬این فرجام خواهی هیچ تفاوتی از نظر آثار ندارد اما یک تفاوت بزرگ دیگر دارد که اگر دادخواست فرجام خواهی اصلی مسترد شود‬
‫فرجام خواهی تبعی هم بی اثر و ساقط می شود‪.‬‬
‫نمایندگان قانونی ‪ :‬مانند ولی‪ ،‬قیم‪ ،‬مدیران شرکت ها‪ ،‬سازمان ها‪ ،‬ادارات و ‪ ...‬البته دقت کنید منظور مدیری است که حق امضاء داشته‬
‫باشد؛ پس ممکن است یک شرکت در زمانی که دادخواست اصلی داده شده یک مدیر‪ ،‬زمان تجدیدنظر خواهی مدیر دیگر و زمان فرجام‬
‫خواهی هم مدیر دیگری داشته باشد‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬در مورد اشخاص حقوقی نماینده باید در زمانی که دادخواست می دهد حق امضا داشته باشد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۷۹‬‬
‫«فرجام خواهی با تقدیم دادخواست به دادگاه صادرکننده رای به عمل می اید‪ .‬مدیر دفتر دادگاه مذکور باید دادخواست را در دفتر ثبت و‬
‫رسیدی مشتمل بر نام فرجام خواه و طرف او و تاریخ تقدیم دادخواست با شماره ثبت به تقدیم کننده تسلیم و در روی کلیه برگهای‬
‫دادخواست تاریخ تقدیم را قید نماید‪ .‬تاریخ تقدیم دادخواست ابتدای فرجام خواهی محسوب میشود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬مرجع فرجام خواهی کجاست و مدیر دفتر چه اقداماتی باید انجام دهد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.379‬‬
‫انواع آراء مورد فرجام ‪ :‬آراء فرجام خواهی بر دو نوع است؛ یکی احکام و قرارهایی که در دادگاه نخستین صادر شده و دیگری احکام و‬
‫قرارهایی که در دادگاه تجدیدنظر صادر شده‪.‬‬
‫مرجع ارائه دادخواست فرجام خواهی ‪ :‬مرجع دادگاه صادر کننده رای است یعنی دادگاهی که رسیدگی ماهوی کرده و انشاء رای کرده‬
‫که همان دادگاه بدوی و تجدیدنظر است؛ اگر دادگاه بدوی رای دهد سپس وارد مرجع تجدیدنظر شود‪ ،‬مرجع ارائه دادخواست همان مرجع‬
‫تجدیدنظر است چون این مرجع فارغ از رسیدگی ابتدایی رای صادر کرده اما اگر از رای تجدیدنظر خواهی نشده باشد‪ ،‬مرجع ارائه دادخواست‬
‫دادگاه بدوی است‪.‬‬
‫طرفین دعوی ‪ :‬در مرحله بدوی طرفین دعوی خواهان و خوانده هستند‪ ،‬در مرحله تجدیدنظر‪ ،‬تجدیدنظر خواه و تجدیدنظر خوانده و در‬
‫مرحله فرجام خواهی‪ ،‬فرجام خواه و فرجام خواسته‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۰‬‬
‫«در دادخواست باید نکات زیر قید شود‪:‬‬
‫‪ - 1‬نام و نام خان وادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات فرجام خواه و وکیل او در صورتی که دادخواست را وکیل داده باشد‪.‬‬
‫‪ - 2‬نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات فرجام خوانده‪.‬‬
‫‪ - 3‬حکم یا قراری که از آن درخواست فرجام شده است‪.‬‬

‫‪ - 4‬دادگاه صادرکننده رای‪.‬‬
‫‪ - 5‬تاریخ ابالغ رای‪.‬‬
‫‪ - 6‬دالیل فرجام خواهی‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬چه مواردی باید در دادخواست قید گردد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.380‬‬
‫نکته ‪ :‬بیان حکم و قرار در دادخواست نخستین وجود ندارد چون در آن جا خواسته مورد بحث است اما در تجدیدنظر‪ ،‬واخواهی‪ ،‬فرجام‬
‫خواهی‪ ،‬اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث چون شکایت نسبت به یک رای است‪ ،‬باید این حکم در دادخواست قید گردد‪.‬‬
‫علت قید تاریخ ‪ :‬این موضوع برای تشخیص این است که آیا ارائه دادخواست در مهلت مقرر بوده است یا خیر‪.‬‬
‫ضمانت اجرا ‪ :‬این مبحث بیشتر مشابه مرحله نخستین و تجدیدنظر است البته تفاوت های کوچکی هم دارد؛ در مراحل قبلی گفتیم دو نوع‬
‫رد داریم؛ اگر خواهان یا تجدیدنظر خواه مشخصات خود را قید نکرده باشد الصاق در دفتر دادگاه انجام می شود و تا ده روز حق اعتراض وجود‬
‫دارد اما زمانی که موارد دیگر رعایت نشده باشد‪ ،‬اخطار رفع نقص داده می شود و در صورت عدم رفع نقص به صورت کلی یا در مهلت مقرر‬
‫دادخواست رد می شود‪ .‬این رد دادخواست در ‪ 20‬روز و در دیوان عالی کشور قابل اعتراض است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۱‬‬
‫«به دادخواست فرجامی باید برگهای زیر پیوست شود‪:‬‬
‫‪ -1‬رونوشت یا تصویر مصدق حکم یا قراری که از آن فرجام خواسته میشود‪.‬‬
‫‪ -2‬الیحه متضمن اعتراضات فرجامی‪.‬‬
‫‪ -3‬وکالتنامه وکیل یا مدرک مثبت سمت تقدیم کننده دادخواست فرجامی در صورتی که خود فرجام خواه دادخواست را نداده باشد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬ضمایم دادخواست فرجامی چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.381‬‬
‫نکته ‪ :‬در حال حاضر در همه جا تصویر مصدق و همان اسکن وجود دارد اما در گذشته که امکان اسکن وجود نداشته‪ ،‬رونوشت گواهی شده‬
‫تهیه می کردند‪.‬‬
‫شرط ارائه کننده دادخواست ‪ :‬اگر خود طرف دعوی دادخواست را نداده باشد‪ ،‬باید شخصی این اقدام را انجام دهد که ذی سمت باشد و‬
‫مدرک اثبات کننده ذی سمتی خود را در دادخواست ضمیمه کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۲‬‬
‫‪279‬‬
‫«دادخواست و برگ های پیوست آن باید در دو نسخه و در صورت متعدد بودن طرف دعوا به تعداد آنها به عالوه یک نسخه باشد‪ ،‬به استثنای‬
‫مدرک مثبت سمت که فقط به نسخه اول ضمیمه میشود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬دادخواست و ضمایم آن باید در چند نسخه ارائه شود؟ پاسخ ‪ :‬باید به تعداد فرجام خوانده ها باشد به عالوه یک نسخه دیگر‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اثبات سمت تنها برای دادگاه الزم است در نتیجه نیاز نیست نسخه سند مثبت سمت به طرف دعوا ارائه شود‪.‬‬
‫تفاوت در ارائه دادخواست ‪ :‬همانطور که از ماده ‪ 382‬پیداست یکی از تفاوت های تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی آن است که در مورد‬
‫فرجام خواهی رای و شماره رای و دادگاه صادرکننده باید در دادخواست فرجامی شود و به عالوه باید تصویر یا رونوشت گواهی شده هم‬
‫ضمیمه دادخواست گردد اما در تجدید نظر خواهی پیوست کردن رای مورد تجدید نظر الزامی نیست‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۳‬‬
‫«دادخواستی که برابر مقررات یادشده در دو ماده قبل تقدیم نشده و یا هزینه دادرسی آن پرداخت نگردیده باشد به جریان نمیافتد‪ .‬مدیر‬
‫دفت ر دادگاه در موارد یادشده ظرف دو روز از تاریخ رسید دادخواست‪ ،‬نقایص آن را به طور مشخص به دادخواست دهنده اخطار می نماید و از‬
‫روز ابالغ ده روز به او مهلت می دهد که نقایص را رفع کند‪ .‬در صورتی که دادخواست خارج از مهلت داده شده‪ ،‬یا در مدت یادشده تکمیل‬
‫نشود‪ ،‬به موجب قرار دادگاهی که دادخواست به آن تسلیم گردیده رد میشود‪ .‬این قرار ظرف بیست روز از تاریخ ابالغ قابل شکایت در دیوان‬
‫عالی کشور میباشد‪ .‬رای دیوان قطعی است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬ضمانت اجرای عدم رعایت شرایط دادخواست فرجامی و پیوست های آن چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.383‬‬
‫ضمانت اجرا ‪ :‬اگر هزینه دادرسی که در مرحله فرجام خواهی پنج و نیم درصد است‪ ،‬پرداخت نشود یا سایر مقررات رعایت نشود‪ ،‬دادخواست‬
‫فرجامی به جریان میافتد و بسته به نقصی که دارد رفتار متفاوت خواهد بود‪.‬‬
‫رد دادخواست ‪ :‬مانند سایر مراحل در فرجام خواهی هم مهلت رسیدگی مدیر دفتر دو روز و مهلت رفع نقص ‪ 10‬روز است‪ .‬در صورت عدم‬
‫رفع نقص در مهلت مقرر یا خارج از مهلت با وجود عذر موجه قاضی دادخواست را رد میکند‪ .‬رد دادخواست ظرف ‪ 20‬روز از تاریخ ابالغ در‬
‫دیوان عالی کشور قابل اعتراض است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تمامی مهلت ها برای افراد خارج کشور دو ماه است‪.‬‬
‫امتناع از ثبت دادخواست فرجامی ‪ :‬مدیر دفتر دادگاه نمی تواند به هر علتی از پذیرش دادخواست فرجامی امتناع کند بلکه باید این‬
‫دادخواست را بپذیرد و سپس با علل موجه آن را رد نماید‪.‬‬
‫توصیه ‪ :‬در ادارات وظیفه ثبت نامه ها وجود ندارد و این موضوع می تواند شما را با مشکل روبرو کند و برای من دو سال زمان برد تا به یک‬
‫راه حل برسم‪ .‬پرونده ای که من با آن مواجه بودم مربوط به ثبت احوال بود و نه ثبت احوال آن را ثبت می کرد و نه فرمانداری؛ با وجود‬
‫پیگیری های فراوان چون همه چیز به طور شفاهی پیش می رفت ما به نتیجه نمی رسیدیم‪ .‬باالخره یکی از افراد در استانداری راه حلی را‬
‫پیش روی ما گذاشت‪ .‬شما در این موارد ابتدا به دبیرخانه اداره بروید و از آن ها بخواهید نامه را ثبت کنند که معموال بدون پرسش نامه رو‬

‫ثبت می کنند اما اگر باز هم ثبت نکردند با پست سفارشی دو قبضه این نامه را ارسال کنید و در این صورت آن ها موظف به ثبت و ارسال‬
‫رسید هستند‪.‬‬
‫جلسه صد و هفدهم‬
‫ماده ‪: ۳۸۴‬‬
‫«اگر مشخصات فرجام خواه در دادخواست فرجامی معین نشده و در نتیجه هویت دادخواست دهنده معلوم نباشد‪ ،‬دادخواست بالاثر می ماند‬
‫و پس از انقضای مهلت فرجام خواهی به موجب قرار دادگاهی که دادخواست به آنجا داده شده رد میشود‪ .‬قرار یاد شده ظرف بیست روز از‬
‫تاریخ الصاق به دیوار دفتر دادگاه صادرکننده‪ ،‬قابل شکایت در دیوان عالی کشور میباشد‪ .‬رای دیوان قطعی است‪».‬‬
‫ماده ‪ 384‬در مورد عدم رعایت بند یک ماده ‪ 380‬است‪.‬‬
‫نحوه رد دادخواست ‪ :‬در صورت عدم تشخیص هویت فرجام خواه‪ ،‬تا پایان مهلت فرجام خواهی دادخواست رد نمی شود چون احتمال‬
‫تکمیل این دادخواست وجود دارد اما پس از پایان مهلت با قرار دادگاه که دادخواست به آنجا ارائه شده این دادخواست رد میشود‪ .‬در این‬
‫صورت رد دادخواست فوری است و بیست روز مهلت شکایت دارد و به این شکایت در دیوان عالی کشور رسیدگی میشود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۵‬‬
‫«در صورتی که دادخواست فرجام خواهی تکمیل باشد‪ ،‬مدیر دفتر دادگاه یک نسخه از دادخواست و پیوستهای آن را برای طرف دعوا‪ ،‬ارسال‬
‫می دارد تا ظرف بیست روز به طور کتبی پاسخ دهد‪ .‬پس از انقضای مهلت یادشده اعم از اینکه پاسخی رسیده یا نرسیده باشد‪ ،‬پرونده را‬
‫همراه با پرونده مربوط به رای فرجام خواسته‪ ،‬به دیوان عالی کشور می فرستد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت تکمیل بودن دادخواست فرجامی یا تکمیل شدن در مهلت وظیفه مدیر دفتر چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.385‬‬
‫نکته ‪ :‬مهلت بیست روزه برای پاسخگویی به فرجام خواهی مهلت تبادل لوایح نامیده می شود‪.‬‬
‫ارسال الیحه ‪ :‬اگر در مهلت ‪ 20‬روزه طرف مقابل الیحه دفاعی نداشته باشد میتواند پس از مهلت ‪ 20‬روز الیحه خود را به دیوان ارسال‬
‫کند‪.‬‬
‫استرداد دادخواست ‪ :‬فرجام خواه می تواند دادخواست فرجامی خود را مسترد کند که در این صورت قرار ابطال دادخواست صادر می شود‪.‬‬
‫اگر پرونده تکمیل و تبادل لوایح انجام و به دیوان ارسال شد همچنان امکان استرداد دادخواست فرجامی وجود دارد‪.‬‬
‫‪281‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا پس از ارسال پرونده به دیوان امکان استرداد دادخواست وجود دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ارسال پرونده به دیوان مانع استرداد دادخواست نیست و قرار صادره پس از استرداد دادخواست قرار ابطال دادخواست است و مرجع‬
‫صادر کننده این قرار دیوان عالی کشور است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۶‬‬
‫«درخواست فرجام‪ ،‬اجرای حکم را تا زمانی که حکم نقض نشده است به تاخیر نمی اندازد لکن به ترتیب زیر عمل میگردد‪:‬‬
‫الف ‪ -‬چنانچه محکوم به مالی باشد‪ ،‬در صورت لزوم به تشخیص دادگاه قبل از اجراء از محکوم له تامین مناسب اخذ خواهد شد‪.‬‬
‫ب ‪ -‬چنانچه محکوم به غیرمالی باشد و به تشخیص دادگا ه صادر کننده حکم‪ ،‬محکوم علیه تامین مناسب بدهد‪ ،‬اجرای حکم تا صدور رای‬
‫فرجامی به تاخیر خواهد افتاد‪».‬‬
‫ماده ‪ 386‬استثنای فقدان اثر تعلیقی فرجام خواهی را بیان کرده است‪.‬‬
‫عدم اثر تعلیقی در فرجام خواهی ‪ :‬گفتیم که اعتراض نسبت به آرا بر دو نوع است یکی طرق عادی و دیگری طرق فوق العاده؛ طرق عادی‬
‫آن دسته از روش ها هستند که در تمامی پرونده ها وجود دارد مگر آن مواردی که استثنا شده باشد؛ این دسته دارای اثر تعلیقی هستند‬
‫یعنی اجرا را معلق می کند یکی در مهلت اعتراض به رای و دیگری در حین رسیدگی به اعتراض‪ .‬در مقابل روش های فوق العاده اعتراض به‬
‫رای فرجام خواهی جزو این دسته است فقط در موارد و جهات خاص ممکن است و اثر تعلیقی ندارد‪.‬‬
‫تضمین حق محکوم علیه ‪ :‬در دعاوی مالی پس از فرجام خواهی از محکوم له تضمین گرفته می شود تا در صورت پیروزی محکوم علیه در‬
‫فرجام خواهی و نقض رای حق محکوم علیه ض ایع نشود‪ .‬در دعاوی غیر مالی محکوم علیه تامین می دهد تا اجرای حکم به تعویق انداخته‬
‫شود‪.‬‬
‫تامین ‪ :‬تامین از در امنیت قرار دادن می آید؛ نوع تامین به صالحدید دادگاه است‪.‬‬
‫دادگاه تشخیص دهنده ‪ :‬دادگاهی باید نوع و میزان تامین را تشخیص بدهد که مجری و ناظر بر اجرای حکم است که همان دادگاه بدوی‬
‫صادر کننده حکم است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۷‬‬
‫«هرگاه از رای قابل فرجام در مهلت مقرر قانونی فرجام خواهی نشده‪ ،‬یا به هر علتی در آن موارد قرار رد دادخواست فرجامی صادر و قطعی‬
‫شده باشد و ذی نفع (‪ )213‬مدعی خالف شرع یا قانون بودن آن رای باشد‪ ،‬میتواند از طریق دادستان کل کشور تقاضای رسیدگی فرجامی‬
‫بنماید‪ .‬تقاضای یاد شده مستلزم تقدیم دادخواست و پرداخت هزینه دادرسی فرجامی است‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬مهلت تقدیم دادخواست یک ماه حسب مورد از تاریخ انقضای مهلت فرجام خواهی یا قطعی شدن قرار رد دادخواست فرجامی یا ابالغ‬
‫رای دیوان عالی کشور در خصوص تایید قرار رد دادخواست فرجامی میباشد‪».‬‬

‫سوال ‪ :‬در چه مواردی امکان فرجام خواهی از طریق دادستان کل کشور وجود دارد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.387‬‬
‫نکته ‪ :‬این ماده با اصالح قانون دادگاههای عمومی و انقالب نسخ ضمنی شده است اما چون در بحث کیفری فرجام خواهی را داریم به صورت‬
‫روزنامه وار مطالعه می کنیم‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۸۸‬‬
‫«دفتر دادستان کل کشور دادخواست رسیدگی فرجامی را دریافت و در صورت تکمیل بودن آن از جهت ضمائم و مستندات و هزینه دادرسی‬
‫برابر مقررات‪ ،‬آن را ثبت و به ضمیمه پرونده اصلی به نظر دادستان کل کشور میرساند‪ .‬دادستان کل چنانچه ادعای آنها را در خصوص مخالفت‬
‫بین رای با موازین شرع یا قانون‪ ،‬مقرون به صحت تشخیص دهد‪ ،‬از دیوان عالی کشور درخواست نقض آن را می نماید‪ .‬در صورت نقض رای‬
‫در دیوان عالی کشور‪ ،‬برابر مقررات مندرج در مبحث ششم این قانون اقدام خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬چنانچه دادخواست تقدیمی ناقص باشد دفتر دادستان کل کشور به تقدیم کننده دادخواست ابالغ می نماید که ظرف ده روز از آن‬
‫رفع نقص کند‪ .‬هرگاه در مهلت مذکور اقدام به رفع نقص نشود دادخواست قابل ترتیب اثر نخواهد بود‪ .‬دادخواست خارج از مهلت نیز قابل‬
‫ترتیب اثر نیست‪».‬‬
‫این ماده اقدام دفتر دادستان را در صورت فرجام خواهی بیان می کند که اقدامات اداری است‪.‬‬
‫ماده ‪ : ۳۸۹‬این ماده را به دلیل نسخ ضمنی ماده ‪ 387‬مطالعه نمی کنیم‪.‬‬
‫مبحث چهارم ‪ -‬ترتیب رسیدگی‬
‫ماده ‪: ۳۹۰‬‬
‫«پس از وصول پرونده به دیوان عالی کشور‪ ،‬رئیس دیوان یا یکی از معاونان وی پرونده را با رعایت نوبت و ترتیب وصول به یکی از شعب دیوان‬
‫ارجاع می نماید شعبه مرجوع الیه به نوبت رسیدگی می کند مگر در مواردی که به موجب قانون یا به تشخیص رئیس دیوان عالی کشور‪،‬‬
‫رسیدگی خارج از نوبت ضروری باشد‪».‬‬
‫ارجاع به شعب دیوان ‪ :‬پس از تقدیم دادخواست اولین اقدامی ک ه میشود ارجاع دادخواست است؛ در دیوان هم شعبی وجود دارد که باید‬
‫به آنها ارجاع صورت بگیرد و این امر توسط رئیس دیوان انجام می شود که به دلیل مشغله کاری می تواند یکی از معاونین خود را به عنوان‬
‫مسئول و معاون ارجاع تعیین کند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬فرایند ارجاع پس از وصول پرونده چگونه خواهد بود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.390‬‬
‫رسیدگی خارج از نوبت ‪ :‬در صورتی که حکومت یا مردم نسبت به پرونده خاص به خصوص پرونده های کیفری حساسیت داشته باشند‬
‫پرونده خارج از نوبت به شعبه دیوان ارجاع می گردد‪.‬‬
‫‪283‬‬
‫ماده ‪« : ۳۹۱‬پس از ارجاع پرونده نمی توان آن را از شعبه مرجوع الیه اخذ و به شعبه دیگر ارجاع کرد مگر به تجویز قانون‪ ،‬رعایت مفاد این‬
‫ماده در مورد رسیدگی کلیه دادگاهها نیز الزامی است‪».‬‬
‫اختیار مقام ارجاع ‪ :‬مقام ارجاع در واگذاری پرونده به هر یک از شعب دیوان مختار است اما پس از ارجاع دیگر نمی تواند آن پرونده را باز‬
‫پس بگیرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۳۹۲‬‬
‫«رئیس شعبه‪ ،‬موضوع دادخواست فرجامی را مطالعه و گزارش تهیه می کند یا به نوبت‪ ،‬به یکی از اعضای شعبه برای تهیه گزارش ارجاع می‬
‫نماید‪ .‬گزارش باید جامع یعنی حاوی جریان ماهیت دعوا و بررسی کامل در اطراف اعتراضات فرجام خواه و جهات قانونی مورد رسیدگی‬
‫فرجامی با ذکر استدالل باشد‪ .‬عضو شعبه مکلف است ضمن مراجعه به پرونده برای تهیه گزارش‪ ،‬چنانچه از هریک از قضات که در آن پرونده‬
‫دخالت داشته اند تخلف از مواد قانونی‪ ،‬یا اعمال غرض و بی اطالعی از مبانی قضایی مشاهده نمود‪ ،‬آن را به طور مشروح و با استدالل در‬
‫گزارش خود تذکر دهد‪ .‬به دستور رئیس شعبه رونوشتی از گزارش یاد شده به دادگاه عالی انتظامی قضات ارسال خواهد شد‪».‬‬
‫تهیه گزارش از پرونده ‪ :‬در شعب دیوان قضات دو یا سه نفر هستند؛ ابتدا پرونده توسط رئیس شعبه یا عضو مستشاری که رئیس معین می‬
‫کند مطالعه و گزارشی از آن تهیه می شود و به شور گذاشته می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬منظور از ارجاع در صدر این ماده‪ ،‬واگذاری مطالعه پرونده و تهیه گزارش است‪.‬‬
‫توصیه ‪ :‬بخش گزارش دادستان یا نماینده او و گزارش پرونده در آراء وحدت رویه دارای نکات حقوقی زیادی است که می تواند آموزنده باشد‪.‬‬
‫وجود تخلف ‪ :‬در صورتی که یکی از قاضی های رسیدگی کننده تخلفی انجام داده باشد برای مثال به مبانی قانونی توجه نکرده باشد یا اعمال‬
‫غرض کرده باشد‪ ،‬گزارشی از تخلف تهیه و به دادگاه عالی انتظامی قضات ارسال می شود که دادسرا این دادگاه به این موضوع رسیدگی می‬
‫کند‪.‬‬
‫ماده ‪« : ۳۹۳‬رسیدگی در دیوان عالی کشور بدون حضور اصحاب دعوا صورت میگیرد مگر در موردی که شعبه رسیدگی کننده دیوان حضور‬
‫آنان را الزم بداند‪».‬‬
‫حضور طرفین ‪ :‬همانطور که می دانید در دادگاه بدوی رسیدگی حتماً باید با حضور طرفین باشد یعنی دادگاه باید مقدمات حضور آنها را‬
‫فراهم کند‪ ،‬حال ممکن است طرفین حاضر نشوند که در این صورت رسیدگی بدون حضور آنها انجام میشود‪ .‬در دیوان عالی اینطور نیست و‬
‫رسیدگی اصوالً بدون حضور طرفین انجام می شود مگر در مواردی که الزم باشد‪.‬‬

‫جلسه صد و هجدهم‬
‫توضیحات‪ :‬در ماده‪ 393‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م بیان شد که برخالف دادگاه بدوی و تا حدودی تجدیدنظر در دیوان عالی کشوراصل بر این است که رسیدگی‬
‫بدون حضور اصحاب دعوا صورت می گیرد‪.‬‬
‫ماده‪:۳۹۴‬‬
‫« برگ های احضاریه به دادگاه بدوی محل اقامت هریک از طرفین فرستاده می شود‪ .‬آن دادگاه مکلف است احضاریه را به محض وصول‪ ،‬ابالغ‬
‫ورسید آن را به دیوان عالی کشور ارسال نماید‪».‬‬
‫توضیحات‪ :‬به هر دلیل ممکن است شعبه دیوان صالح بداند که طرفین دعوا را برای رسیدگی دعوت کند‪.‬‬
‫در دادگاه های دیگر خود د ادگاه احضاریه را به آدرس طرفین دعوا ارسال می کند و طرفین دعوا را برای روز و ساعت معین دعوت می کند‪.‬‬
‫اما در مورد دیوان عالی کشور این گونه نیست‪ .‬مقر دیوان عالی کشور در تهران است‪ .‬ممکن است محل اقامت طرفین دعوا به طور مثال در‬
‫شهر زاهدان باشد در این صورت خود داد گاه بدوی محل اقامت طرفین دعوا ابالغ را انجام می دهد به طور کلی احضار در دیوان عالی کشور‬
‫که به ندرت هم اتفاق می افتد به طور مستقیم توسط دیوان عالی کشور انجام نمی شود بلکه از طریق دادگاه بدوی محل اقامت طرفین ابالغ‬
‫صورت می گیرد‪ .‬دادگاه بدوی صرفاً یک واسطه برای امر ابالغ است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬تشریفات احضار طرفین برای جلسه رسیدگی در دیوان عالی کشور چگونه است؟ پاسخ‪ :‬ماده ‪394‬‬
‫توضیحات‪ :‬پرونده به یکی از شعب دیوان ارجاع می شود رئیس شعبه مطالعه وتهیه گزارش را خودش به عهده گرفت یا این وظیفه به عهده‬
‫یکی از اعضا شعبه محول شده است‪ .‬گزارش جامعی آماده شد بعد از آن فرآیند رسیدگی شروع می شود‪ .‬که در ماده ‪ 395‬بیان می شود‪.‬‬
‫ماده‪:۳۹۵‬‬
‫« در موقع رسیدگی‪ ،‬عضو ممیز گزارش پرونده و مفاد اوراقی را که الزم است قرائت می نماید و طرفین یا وکالی آنان در صورت حضور می‬
‫توانند با اجازه رئیس شعبه مطالب خود را اظهار نمایند و همچنین نماینده دادستان کل در موارد قانونی نظر خود را اظهار می نماید‪.‬‬
‫اظهارات اشخاص فوق الذکر در صورت جلسه قید وبه امضای آنان می رسد عضو ممیز با توجه به اظهارات آنان می تواند قبل از صدور رأی‬
‫گزارش خود را اصالح نماید‪».‬‬
‫عضو ممیز‪ :‬عضوی است که تهیه گزارش به وی واگذار شده است‬
‫اشخاص فوق الذکر‪ :‬طرفین‪ ،‬وکال ‪ ،‬نماینده دادستان‪.‬‬
‫‪285‬‬
‫عضو ممیز با توجه به اظهارات آنان می تواند قبل از صدور رأی گزارش خود را اصالح نماید‪ :‬گزارشی که قبالً با مطالعه پرونده تهیه‬
‫کرده بود می تواند اصالح کند گزارش عضو ممیز در حکم رأی یا دادنامه نیست که نتواند آن را تغییر دهد لذا می تواند تغییر بدهد اما تا قبل‬
‫از صدور رأی امکان تغییر وجود دارد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬آیا نظر نماینده دادستان قدرتی دارد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬فقط یک نظریه مشورتی است و برای اعضای دیوان هیچ الزامی برای تبعیت ایجاد نمی کند‪ .‬در مورد هئیت عمومی وحدت رویه نیز‬
‫اینگونه است نماینده دادستان حاضر می شود و اظهارنظر می کند اما نظر او هیچ الزامی ندارد‪.‬‬
‫ماده‪:۳۹۶‬‬
‫« پس از اقدام طبق مقررات مواد فوق‪ ،‬شعبه رسیدگی کننده طبق نظر اکثریت در ابرام یا نقض رأی فرجام خواسته اتخاذ تصمیم می نماید‬
‫اگر رأی مطابق قانون و دالیل موجود در پرونده باشد ضمن ابرام آن پرونده را به دادگاه صادر کننده اعاده می نماید واال طبق مقررات آتی‬
‫اقدام خواهد شد‪».‬‬
‫سوال‪ :‬در دیوان عالی کشور رأی با چه مالکی صادر می شود؟ پاسخ‪ :‬در دیوان عالی کشور مالک برای صدور رأی نظر اکثریت است‪.‬‬
‫* ابرام‪ :‬تائید‪.‬‬
‫ماده‪ « :۳۹۷‬مهلت در خواست فرجام خواهی برای اشخاص ساکن ایران بیست روز و برای اشخاص مقیم خارج دو ماه می باشد‪».‬‬
‫ماده‪ «:۳۹۸‬ابتدای مهلت فرجام خواهی به قرار زیر است‪:‬‬
‫الف‪ -‬برای احکام و قرارهای قابل فرجام خواهی دادگاه تجدید نظر استان از روز ابالغ‪.‬‬
‫ب‪ -‬برای ا حکام و قرارهای قابل تجدیدنظر دادگاه بدوی که نسبت به آن تجدیدنظر خواهی نشده از تاریخ انقضای مهلت تجدیدنظر‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آغازمهلت های ذکر شده در ماده ‪397‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م چه زمانی است؟ پاسخ‪ :‬ماده ‪398‬‬
‫نکته‪ :‬اگر فرجام خواهی از رأی صادره از دادگاه تجدیدنظر باشد دیگر مهلت تجدیدنظر نداریم و مهلت فرجام خواهی از روز ابالغ می باشد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬اگر فرجام خواهی از رأی صادره از دادگاه بدوی باشد اینجا امکان تجدیدنظر خواهی وجود دارد و مهلت فرجام خواهی از پایان مهلت‬
‫تجدیدنظر می باشد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬اگر رأیی اوالً غیابی باشد بعد غیر قطعی و قابل تجدی دنظر باشد و بعد غیر نهایی و قابل فرجام باشد در این مورد اول مهلت واخواهی‬
‫است بعد مهلت تجدید نظر خواهی و نهایتاً مهلت فرجام خواهی را داریم‪.‬‬

‫نکته‪ :‬یکی از جهات فرجام خواهی مغایرت دو حکم بود در این مورد برای فرجام خواهی تاریخ آخرین ابالغ مالک است‪.‬‬
‫ماده‪ « :۳۹۹‬ا گر فرجام خواهی به واسطه مغایر بودن دو حکم باشد ابتدای مهلت‪ ،‬تاریخ آخرین ابالغ هریک از دو حکم خواهد بود‪».‬‬
‫سوال‪ :‬در صورت مغایرت دو حکم آغاز مهلت فرجام خواهی چه زمانی است؟ پاسخ‪ :‬آخرین ابالغ‪.‬‬
‫ماده‪ « :۴۰۰‬مقررات ماده (‪ )337‬و (‪ )338‬این قانون درمورد فرجام خواهی از احکام و قرار ها نیز الزم الرعایه می باشد‪».‬‬
‫ماده‪:۴۰۱‬‬
‫« پس از نقض رای دادگاه در دیوان عالی کشور رسیدگی مجدد به دادگاهی که به شرح زیر تعیین می گردد ارجاع می شود و دادگاه مرجوع‬
‫الیه مکلف به رسیدگی می باشد‪:‬‬
‫الف‪ -‬اگر رأی منقوض به صورت قرار بوده و یا حکمی با شد که به علت نقص تحقیقات نقض شده باشد رسیدگی مجدد به دادگاه صادرکننده‬
‫آن ارجاع می شود‪.‬‬
‫ب‪ -‬اگر رأی به علت عدم صالحیت دادگاه نقض شده باشد‪ ،‬به دادگاهی که دیوان عالی کشور صالح بداند ارجاع می گردد‪.‬‬
‫ج‪ -‬در سایر موارد نقض‪ ،‬پرونده به شعبه دیگر از همان حوزه دادگاه ک ه رأی منقوض را صادر نموده ارجاع می شود و اگر آن حوزه بیش از یک‬
‫دادگاه نداشته باشد به نزدیک ترین دادگاه حوزه دیگر ارجاع می شود‪».‬‬
‫توضیحات‪:‬‬
‫‪ -1‬ممکن است دیوان رأی را به علت عدم صالحیت دادگاه صادرکننده رأی نقض کرده باشد‪ .‬در این مورد دیوان به دادگاهی که صالح بداند‬
‫ارجاع می دهد‪.‬‬
‫‪ -2‬قاضی دیوان عالی کشور دادگاه را از حیث صالحیت صالح به رسیدگی می داند اما دادگاه قرار صادر کرده است وقاضی دیوان قرار را اشتباه‬
‫می داند و معتقد است که باید رسیدگی صورت بگیرد یا ابطال دادخواست داشته و قاضی دیوان معتقد است که باید رسیدگی صورت گیرد‬
‫در این جا قاضی دیوان قرار را نقض می کند و پرونده را به دادگاه صادرکننده قرار برای رسیدگی بر می گرداند و این دادگاه در اصل رسیدگی‬
‫الزم به تبعیت است‪ .‬اما در این که به چه نتیجه ای برسد وچه رأیی صادر کند مستقل است‪ .‬در صورت ناقص بودن تحقیقات در این مورد‬
‫پرونده به دادگاه صادر کننده برگردانده می شود‪.‬‬
‫در غیر از دو موردی که بیان شد در سایر موارد نقض به شعبه هم عرض ارجاع داده می شود و اگر آن حوزه بیش از یک دادگاه نداشته باشد‬
‫به نزدیک ترین دادگاه حوزه دیگر ارجاع می شود‪.‬‬
‫‪287‬‬
‫نکته‪ :‬عالی ترین مرجع تشخیص دادگاه صالح دیوان عالی کشور است‪.‬‬
‫سوال‪ :‬اقدام دیوان عالی کشور پس از نقض حکم یا قرار فرجام خواسته چه خواهد بود؟ پاسخ‪ :‬ماده‪401‬‬
‫ماده‪ «:۴۰۲‬در صورت نقض رأی به علت نقص تحقیقات‪ ،‬دیوان عالی کشور مکلف است نواقص را به صورت یک جا و مشروح ذکر نماید‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آیا دیوان عالی کشور موظف به بیان نواقص است؟‬
‫پاسخ‪ :‬بله در صورت نقض رأی به علت نقص تحقیقات‪ ،‬دیوان عالی کشور مکلف است نواقص را به صورت یک جا و مشروح ذکر نماید‪.‬‬
‫جلسه صد و نوزدهم‬
‫ماده ‪: ۴۰۳‬‬
‫«اگر رای مورد درخواست فرجام از نظر احتساب محکوم به یا خسارات یا مشخصات طرفین دعوا و نظیر آن متضمن اشتباهی باشد که به‬
‫اساس رای لطمه وارد نکند‪ ،‬دیوان عالی کشور آن را اصالح و رای را ابرام می نماید‪ .‬همچنین اگر رای دادگاه به صورت حکم صادر شود ولی‬
‫از حیث استدالل و نتیجه منطبق با قرار بوده و متضمن اشکال دیگری نباشد‪ ،‬دیوان عالی کشور آن را قرار تلقی و تایید می نماید و نیز آن‬
‫قسمت از رای دادگاه که خارج از خواسته خواهان صادر شده باشد‪ ،‬نقض بالارجاع خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬هرگاه سهو یا اشتباه یادشده دراین ماده در رای فرجامی واقع شود‪ ،‬تصحیح آن با دیوان عالی کشور خواهد بود‪».‬‬
‫قاعده فراغ دادرس ‪ :‬در آیین دادرسی ما یک قاعده داریم به نام فراغ دادرس؛ مفاد این قاعده اینگونه است که اگر قاضی از یک پرونده فارغ‬
‫شد که این فراغت با صدور رای است‪ ،‬قاعده فراغ دادرس حاکم می شود و حکم میکند که قاضی دیگر حق تغییر این رای را ندارد؛ نه کال و‬
‫نه جزئا‪.‬‬
‫استثناء قاعده فراغ دادرس ‪ :‬تصحیح قلم به عنوان استثنا قاعده فراغ دادرس است که اگر در کلمه یا محاسبه ای اشتباه (سهم القلم)‬
‫صورت گرفته باشد مثالً کلمه اضافه یا کم نوشته شده باشد؛ در این موارد قاضی حتی پس از صدور رای هم امکان تصحیح دارد‪.‬‬
‫مهلت تصحیح قلم ‪ :‬قاضی میتواند تا پیش از تجدی دنظرخواهی رأسا یا به درخواست یکی از طرفین سهو قلم را تصحیح نماید اما به محض‬
‫تجدیدنظرخواهی دیگر حق تصحیح رای را ندارد‪.‬‬
‫اقدام مرجع تجدیدنظر ‪ :‬در صورتی که دادگاه تجدید نظر اصل و اساس را اشتباه بداند دیگر تصحیح قلم معنی ندارد و کل رای نقض‬
‫میشود؛ در واقع اینجا دیگر تصحیح معنا پیدا نمیکند‪ .‬اما اگر مرجع تجدیدنظر اصل رای را صحیح تشخیص داد و حکم را درست دانست پس‬
‫از مواجهه با خطا در رای آن را تصحیح و نهایتاً تایید میکند‪.‬‬

‫تصحیح رای در مرحله فرجام خواهی ‪ :‬ماده ‪ 403‬همین موضوعات را در مورد فرجام خواهی می گوید؛ اهمیت این موضوع در جایی است‬
‫که دیوان عالی کشور حق رسیدگی ماهوی و صدور رای ندارد‪ ،‬با این وجود می تواند رای را اصالح کند‪ .‬بدیهی است که باید این اشتباهات‬
‫جزئی و در حوزه ماده ‪ 309‬باشد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورتی که در رای فرجام خواسته سهو قلم و اشتباهی وجود داشته باشد در حوزه ماده ‪ 309‬دیوان چه خواهد کرد؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪.403‬‬
‫نکته ‪ :‬آنچه در اینجا اهمیت دارد آن است که اشتباه جزئی باشد و به اصل رای لطمه ای وارد نکند‪.‬‬
‫اقدام دیوان در مورد حکم نامیدن قرار ‪ :‬همانطور که میدانید رای بر دو نوع است یکی قرار و دیگری حکم؛ اگر رای راجع به ماهیت دعوا‬
‫باشد یا قاطع باشد حکم است اما اگر راجع به ماهیت نیست یا قاطع نیست قرار است‪ .‬اگر رای به صورت صحیح صادر شود اما دادگاه اشتباها‬
‫قرار را حکم نامیده باشد‪ ،‬دیوان حکم را قرار تلقی و رای را ابرام می کند‪.‬‬
‫حکم بیش از خواسته ‪ :‬در صورتی که در رای به چیزی بیش از خواسته حکم داده شده باشد دیوان این رای را نقض بال ارجاع می کند‪.‬‬
‫تصحیح کننده رای فرجامی ‪ :‬در این صورت خود دیوان رای را تصحیح می کند‪.‬‬
‫* نقض بال ارجاع ‪ :‬نقض بدون ارجاع‬
‫بال ارجاع ‪ :‬دیوان در هر حال پرونده را به دادگاه صادرکننده رای باز می گرداند؛ منظور از نقض بال ارجاع این است که دیگر مرجع صادر‬
‫کننده نسبت به این موضوع رسیدگی انجام نمی دهد؛ اصطالحاً ارجاع در اینجا‪ ،‬یعنی انجام رسیدگی و وقتی میگوییم نقض بال ارجاع یعنی‬
‫پرونده باز میگردد اما دوباره رسیدگی انجام نمی شود‪.‬‬
‫موارد نقض بال ارجاع ‪:‬‬
‫‪ .1‬حکم به آنچه موضوع خواسته خواهان نبوده است‪.‬‬
‫‪ .2‬وجود رای مغایر نسبت به یک موضوع؛ در اینجا دیوان رای دوم را نقض بال ارجاع می کند‪.‬‬
‫‪ .3‬حکم نامیدن یک قرار؛ به این مورد تسامحاً می گوییم نقض چون دیوان حکم را قرار تلقی می کند و آن را ارجاع نخواهد کرد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۰۴‬‬
‫«رای فرجامی دیوان عالی کشور نمی تواند مورد استفاده غیرطرفین فرجام خواهی قرارگیرد‪ ،‬مگر در مواردی که رای یادشده قابل تجزیه و‬
‫تفکیک نباشد که در این صورت نسبت به اشخاص دیگر هم که مشمول رای فرجام خواسته بوده و درخواست فرجام نکرده اند تسری خواهد‬
‫داشت‪».‬‬
‫‪289‬‬
‫اثر نسبی رای ‪ :‬رای همچون قرارداد تنها نسبت به طرفین آن اثر می کند؛ یعنی در مرحله فرجام خواهی‪ ،‬نسبت به فرجام خواه و فرجام‬
‫خواسته‪ ،‬در مرحله تجدید نظر‪ ،‬نسبت به تجدید نظر خواه و تجدید نظر خواسته و در مرحله بدوی نسبت به خواهان و خوانده موثر است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا رای فرجام خواسته اثر نسبی دارد؟ پاسخ ‪ :‬بله مگر در مواردی که رای غیر قابل تجزیه و تفکیک باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اصوالً دعاوی مالی قابل تجزیه و تفکیک است مگر در موارد استثنایی مانند مسئولیت تضامنی که قانون آن را غیرقابل تجزیه شمرده‬
‫است‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬من از ‪ 4‬نفر مطالبه ‪ 2‬میلیارد (هر کدام ‪ 500‬میلیون) داشته ام‪ .‬دو نفر از این افراد فرجام خواهی کرده اند اما دو نفر دیگر خیر؛ رای‬
‫نقض می شود و تنها نسبت به دو نفری که فرجام خواهی کردهاند اثر می گذارد‪ .‬حال اگر نسبت به مسئولیت تضامنی ‪ 4‬نفر حکم شده باشد‪،‬‬
‫و دو نفر از این چهار نفر نسبت به رای فرجام خواهی کنند در این صورت رای نسبت به دو نفر دیگر هم اثر میگذارد چون حکم غیر قابل‬
‫تجزیه و تفکیک است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۰۵‬‬
‫«دادگاه مرجوع الیه به شرح زیر اقدام می نماید‪:‬‬
‫الف‪ -‬در صورت نقض حکم به علت نقص ت حقیقات‪ ،‬تحقیقات مورد نظر دیوان عالی کشور را انجام داده‪ ،‬سپس با در نظر گرفتن آن مبادرت‬
‫به صدور رای می نماید‪.‬‬
‫ب‪ -‬در صورت نقض قرار‪ ،‬دادگاه مکلف است برابر رای دیوان عالی کشور به دعوا رسیدگی کند مگر اینکه بعد از نقض سبب تازه ای برای‬
‫امتناع از رسیدگی به ماهیت دع وا حادث گردد‪ .‬در این خصوص چنانچه قرار منقوض ابتدائا در مرحله تجدید نظر صادر شده باشد‪ ،‬به دادگاه‬
‫صادر کننده قرار ارجاع می شود و اگر در تایید قرار دادگاه بدوی بوده‪ ،‬پرونده برای رسیدگی به همان دادگاه بدوی ارجاع میگردد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬دادگاه مرجوع علیه باید چه اقدامی انجام دهد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.405‬‬
‫اقدام پس از نقض ‪ :‬در عمده موارد دیوان عالی کشور پس از رسیدگی و نقض رای آن را ارجاع می کند؛ البته در موارد بسیار محدود که‬
‫پیشتر گفتیم نقض بدون ارجاع است‪.‬‬
‫اقدام دادگاه مرجوع علیه ‪ :‬دادگاه باید پس از ارجاع رسیدگی را مطابق با آنچه دیوان تعیین کرده‪ ،‬آغاز کند‪.‬‬
‫نقص تحقیقات ‪ :‬پس از نقض رای‪ ،‬به علت نقص در تحقیقات پرونده به مرجع صادرکننده رای ارجاع می شود تا تحقیقات را به صورت کامل‬
‫انجام دهد‪ .‬دقت کنید در مورد تجدیدنظر‪ ،‬خود مرجع تجدیدنظر نسبت به تکمیل تحقیقات اقدام می کرد‪.‬‬
‫نقض قرار ‪ :‬اگر دادگاه مطابق قرار رسیدگی نکرده باشد و این قرار در دیوان نقض شود‪ ،‬دادگاه مرجوع علیه باید آغاز به رسیدگی نماید مگر‬
‫در جایی که علت جدیدی برای صدور قرار ایجاد شود و رسیدگی نکند‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬در دعوایی غیرمالی قائم به شخص‪ ،‬اگر پس از صدور قرار و نقض توسط دیوان‪ ،‬خوانده فوت کند‪ ،‬دادگاه می تواند قرار جدید صادر‬
‫کند‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در صورتی که قرار توسط دادگاه بدوی صادر و توسط مرجع تجدیدنظر تایید شده باشد‪ ،‬پس از نقض قرار‪ ،‬پرونده دوباره به همان‬
‫دادگاه بدوی ارجاع می شود‪ ،‬نه دادگاه تجدیدنظر چون صالحیت این مرجع متوقف بر رسیدگی دادگاه بدوی است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۰۶‬‬
‫«درمورد ماده قبل و سایر موارد نقض حکم‪ ،‬دادگاه مرجوع الیه با لحاظ رای دیوان عالی کشور و مندرجات پرونده‪ ،‬اگر اقدام دیگری را الزم‬
‫نداند‪ ،‬بدون تعیین وقت‪ ،‬رسیدگی کرده و مبادرت به انشاء رای می نماید و اال با تعیین وقت و دعوت از طرفین‪ ،‬اقدام الزم را معمول وانشاء‬
‫رای خواهد نمود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا دادگاه مرجوع علیه ملزم به آغاز رسیدگی مجدد و دعوت از طرفین است؟ پاسخ ‪ :‬خیر‪ ،‬مگر در مواردی که خود دادگاه الزم بداند‪.‬‬
‫ابرام جزئی رای ‪ :‬در صورتی که بخشی از رای در دیوان ابرام و بخشی از آن نقض شده باشد‪ ،‬دادگاه مرجوع علیه باید تنها به بخش نقض‬
‫شده رسیدگی کند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۰۷‬‬
‫«هرگاه یکی از دو رای صادره که مغایر با یکدیگر شناخته شده‪ ،‬موافق قانون بوده و دیگری نقض شده باشد‪ ،‬رای معتبر الزم االجرا میباشد و‬
‫چنانچه هر دو رای نقض شود برابر ماده قبل (ماده ‪ )406‬اقدام خواهد شد‪».‬‬
‫وجود آراء مغایر ‪ :‬در اعاده دادرسی هم ما با آراء مغایر مواجه هستیم؛ در اعاده دادرسی رای دوم نقض می شود‪ .‬در فرجام خواهی رای دوم‬
‫به دلیل مغایرت حتما نقض می شود و رای اول بسته به مورد ابرام یا نقض می شود‪ .‬اگر رای اول موافق قانون باشد ابرام و اگر مغایر با قانون‬
‫باشد نقض خواهد شد‪ .‬در صورت نقص رای رسیدگی مجددا انجام می شود‪.‬‬
‫جلسه صد و بیستم‬
‫ماده ‪ ( ۴۰۸‬مهم‪ -‬رأی اصراری ) ‪:‬‬
‫« در صورتی که پس از نقض حکم فرجام خواسته در دیوان عالی کشور دادگاه ( دادگاه مرجوع علیه ) با ذکر استدالل طبق رای اولیه (‬
‫رأی نقض شده ) اقدام به صدور رای اصراری نماید و این رای مورد درخواست رسیدگی فرجامی واقع شود‪ ،‬شعبه دیوان عالی کشور در‬
‫‪291‬‬
‫صورت پذیرش استدالل رای دادگاه را ابرام‪ ،‬در غیر این صورت پرونده در هیات عمومی شعب حقوقی مطرح و چنانچه نظر شعبه دیوان عالی‬
‫کشور مورد ابرام قرار گرفت حکم صادره نقض و پرونده به شعبه دیگری ارجاع خواهد شد‪ .‬دادگاه مرجوع الیه طبق استدالل هیات عمومی‬
‫دیوان عالی کشور حکم مقتضی صادر می نماید‪ .‬این حکم در غیر موارد مذکور در ماده (‪ )326‬قطعی میباشد‪».‬‬
‫توضیحات ‪ :‬در دیوان عالی کشور عالوه بر شعب که به پرونده های فرجام خواسته رسیدگی می کنند سه هیأت عمومی نیز وجود دارد که‬
‫مهم ترین و جامع ترین آنها هیأت عمومی وحدت رویه است ‪ .‬همه قضات ‪ ،‬رئیسان شعب ‪ ،‬معاونان و مستشاران حق حضور در این هیأت را‬
‫دارند ‪ .‬عالوه بر آن ما دو هیأت عمومی دیگر تحت عنوان « هیأت عمومی کیفری » و « هیأت عمومی حقوقی » نیز داریم ‪.‬‬
‫بر خالف هیأت عمومی وحدت رویه ‪ ،‬در هیأت عمومی حقوقی تنها رئیسان ‪ ،‬کارکنان ‪ ،‬مستشاران و قضات شعب حقوقی شرکت می کنند ‪.‬‬
‫داستان از آنجایی شروع می شود که یک رأی در دادگاه بدوی یا تجدید نظر صادر شده و مورد فرجام خواهی قرار می گیرد اما در شعبه‬
‫دیوان نقض شده و برای رسیدگی مجدد ارجاع می شود ‪ .‬همینکه کلمه ارجاع به میان می آید بدین معناست که پرونده باید مجدد‬
‫رسیدگی شود اما دادگاه مرجوع علیه ( دادگاهی که پرونده به آن ارجاع داده شده ) ملزم به اینکه تابع نظر دیوان باشد نیست و استقالل‬
‫دارد نتیجتاً این دادگاه ممکن است دوباره عیناً بر رای قبلی اصرار نموده و رأی اصراری صادر کند ‪.‬‬
‫رأی اصراری ‪ :‬رأی منقوض ( نقض شده ) عیناً دوباره صادر شود ؛ در واقع مفاد رأی دادگاه مرجوع علیه مثل رأی فرجام خواسته می باشد‬
‫(رأی اصراری ‪ :‬رأیی مطابق با رأی منقوض)‪.‬‬
‫ممکن است پس از صدور رأی اصراری باز هم مجدد فرجام خواهی شود و به دیوان ارسال گردد‪ .‬که در اینجا دو حالت رخ خواهد داد ‪:‬‬
‫‪ .1‬تأیید رأی اصراری توسط دیوان عالی کشور ( ابرام )‬
‫‪ .2‬نقض مجدد رأی اصراری و تحقق فرض دور باطل ( تسلسل )‬
‫جمع بندی ‪ :‬اگر دادگاه مرجوع علیه ‪ ،‬رأی اصراری صادر کرد یعنی رایی منطبق با رأی منقوض ( نقض شده ) توسط دیوان و باز هم از این‬
‫رأی اصراری فرجام خواهی شد دو حالت ممکن است رخ دهد ‪:‬‬
‫‪ .1‬شعبه دیوان پس از بررسی به این نتیجه می رسد که رأی اصراری صحیح بوده و آن را تأیید می کند ‪.‬‬
‫‪. 2‬دوباره رأی اصراری دادگاه مرجوع علیه نقض می شود و در واقع حالت تکرار و تسلسل ایجاد می گردد که به منظور جلوگیری از این امر‬
‫مجمع عمومی شعب حقوقی تشکیل می شود‪.‬‬
‫مجمع عمومی شعب حقوقی ‪ :‬این مجمع عمومی متشکل از رئیسان‪ ،‬معاونان و مستشاران شعب حقوقی است ‪ .‬مجمع عمومی شعب‬
‫حقوقی وارد ماهیت پرونده نخواهد شد و صرفاً به اختالف نظر میان دادگاه مرجوع علیه و شعب دیوان رسیدگی خواهد کرد و چون حق‬
‫ورود به ماهیت را ندارد پرونده را به شعبه هم عرضی ارجاع می دهد‪ .‬در واقع این دادگاه ‪ ،‬دادگاه سوم محسوب می شود ‪.‬‬
‫به طور خالصه ‪:‬‬

‫‪ -‬دادگاه اول ‪ :‬دادگاهی که ابتدائاً رأی صادر کرد و نقض شد و نسبت به آن فرجام خواهی صورت گرفت ‪.‬‬
‫‪ -‬دادگاه دوم ‪ :‬دادگاه مرجوع علیه ای که توسط دیوان انتخاب شده و رأی اصراری صادر نمود ‪.‬‬
‫‪ -‬دادگاه سوم ‪ :‬دادگاهی که جهت رفع اختالف نظر میان دادگاه مرجوع علیه قبلی و شعبه دیوان مجدد به پرونده رسیدگی می کند‪.‬‬
‫دادگاه سوم ملزم هست که مطابق با نظر مجمع عمومی شعب حقوقی رأی را صادر کند و رسیدگی به دعوای مربوطه برای همیشه خاتمه‬
‫یابد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت پافشاری دادگاه مرجوع علیه بر رأی نقض شده و صدور رأی اصراری تکلیف چیست ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪408‬‬
‫ماده ‪ « : ۴۰۹‬برای تجدید رسیدگی به دعوا پس از نقض‪ ،‬تقدیم دادخواست جدید الزم نیست‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا در صورت نقض رأی برای رسیدگی مجدد ملزم به ارائه دادخواست جدید هستیم ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪409‬‬
‫ماده ‪: ۴۱۰‬‬
‫« در رای دیوان عالی کشور نام و مشخصات و محل اقامت طرفین و حکم یا قراری که از آن فرجام خواسته شده است و خالصه اعتراضات و‬
‫دالیلی که موجب نقض یا ابرام حکم یا قرار میشود به طور روشن و کامل ذکر میگردد و پس از امضاء آن در دفتر مخصوص با قید شماره و‬
‫تاریخ ثبت خواهد شد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬مندرجات رأی دیوان عالی کشور شامل چه مواردی است ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪410‬‬
‫نکته ‪ :‬مواد ‪ 411‬و ‪ 412‬قانونی آیین دادرسی مدنی نسخ گردیده است ‪.‬‬
‫مبحث هفتم ‪ :‬فرجام تبعی‬
‫ماده ‪: ۴۱۳‬‬
‫« فرجام خوانده میتواند فقط در ضمن پاسخی که به دادخواست فرجامی می دهد از حکمی که مورد شکایت فرجامی است نسبت به‬
‫جهتی که آن را به ضرر خود یا خالف موازین شرعی و مقررات قانونی می داند تبعا درخواست رسیدگی فرجامی نماید در این صورت‬
‫درخواست فرجام تبعی به طرف ابالغ می شود که ظرف مدت بیست روز به طور کتبی پاسخ دهد‪ ،‬هرچند مدت مقرر برای درخواست فرجام‬
‫نسبت به او منقضی شده باشد‪».‬‬
‫نکته ‪ :‬مواد ‪ 413‬الی ‪ 416‬مجموعاً این چهار ماده مطالب مربوط به فرجام تبعی را بیان می دارد ‪.‬‬
‫همانطور که پیش تر بیان کردیم فرجام خواهی بر دو نوع است ‪:‬‬
‫‪ .۱‬فرجام خواهی اصلی‬
‫‪293‬‬
‫‪ .۲‬فرجام خواهی تبعی‬
‫اگر شما کالً یا جزئا در یک رأی محکوم شوید یعنی محکوم علیه باشید می توانید اعتراض کنید که اینجا در قالب فرجام خواهی است ‪.‬‬
‫فرجام خواهی اصلی ‪ :‬در مهلت مقرر ‪ 20‬روزه یا دو ماهه دادخواست فرجام خواهی ارائه می شود ‪.‬‬
‫فرجام خواهی فرعی ‪ :‬اگر هر دو طرف محکوم له و محکوم علیه باشند در اینجا هر دو حق فرجام خواهی دارند و در صورتیکه یکی از آنها‬
‫اقدام به فرجام خواهی نموده اما دیگری به هر علتی از این امر صرف نظر کند‪ .‬اینجا قانون برای شخصی که حق فرجام خواهی داشت اما از‬
‫آن امتناع کرده یک امتیاز با عنوان فرجام خواهی تبعی در نظر گرفته است ‪.‬‬
‫به طور خالصه شخص می تواند در پاسخی که به فرجام خواهی اصلی می دهد فرجام خواهی تبعی نیز داشته باشد‪ .‬این فرجام تابع فرجام‬
‫اصلی است و اگر فرجام خواه دادخواست خود را مسترد کند و فرجام اصلی ابطال شود ‪ ،‬فرجام تبعی نیز بی اثر خواهد شد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬در چه حالتی شخص می تواند فرجام خواهی تبعی نماید ؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪413‬‬
‫ماده ‪ « : ۴۱۴‬فرجام تبعی فقط در مقابل فرجام خواه و از کسی که طرف درخواست فرجام واقع شده پذیرفته میشود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬فرض کنید طرفین دعوا متعدند فرضاً یک طرف دعوا چهار نفر و طرف مقابل نیز چهار نفر دیگر می باشند و در این میان تنها یک‬
‫نفر تقاضای فرجام خواهی می دهد و مابقی از این حق خود صرف نظر می کنند ‪ .‬حال اگر طرف مقابل بخواهد فرجام خواهی تبعی نماید‬
‫آیا فقط نسبت به همان یک نفر موثر است یا نسبت به سه نفر دیگر نیز اثر گذار خواهد بود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 414‬فرجام خواهی تبعی تنها نسبت به فرجام خواه اصلی ممکن است ‪.‬‬
‫ماده ‪ « : ۴۱۵‬اگر فرجام خواه دادخواست فرجامی خود را استرداد نماید و یا دادخواست او رد شود حق درخواست فرجام تبعی ساقط‬
‫میشود و اگر درخواست فرجام تبعی شده باشد بالاثر میگردد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬در صورت استرداد دادخواست فرجام اصلی تکلیف فرجام تبعی چه خواهد بود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ ، 415‬حق فرجام تبعی نیز ساقط یا بالاثر خواهد شد‪.‬‬
‫ماده ‪ « : ۴۱۶‬هیچ یک از شرایط مذکور در مواد (‪ )380‬و (‪ )381‬در فرجام تبعی جاری نیست‪».‬‬
‫‪ -‬ماده ‪ : ۳۸۰‬شرایط دادخواست فرجام‬
‫‪ -‬ماده ‪ : ۳۸۱‬پیوست ها و ضمائم فرجام‬
‫نکته ‪ :‬لطفاً مباحثی که تاکنون مطرح شده را برای جلسه بعدی مرور بفرمایید ‪.‬‬

‫جلسه صد و بیست و یکم‬

‫فصل دوم ‪ -‬اعتراض شخص ثالث‬
‫اعتراض شخص ثالث مبحث نسبتا کوتاهی است که کال ‪ 9‬ماده از قانون آیین دادرسی مدنی یعنی مواد ‪ 417‬تا ‪ 425‬را به خود اختصاص داده‬
‫است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۱۷‬‬
‫«اگر در خصوص دعوایی رأیی صادره شود که به حقوق شخص ثالث خللی وارد اورد و آن شخص یا نماینده او در دادرسی که منتهی به رأی‬
‫شده است به عنوان اصحاب دعوا دخالت نداشته باشد‪ ،‬میتواند نسبت به آن رأی اعتراض نماید‪».‬‬
‫اعتراض شخص ثالث ‪ :‬همان طور که می دانید رأی نسبی و قابل استناد است یعنی اثر آن تنها نسبت به طرفین دعوا است و نسبت به‬
‫همگان قابلیت استناد دارد‪ .‬ممکن است در یک دعوا رأیی صادر شود که به حقوق شما خللی وارد کند حال ممکن است شما از جریان دادرسی‬
‫مطلع باشید یا پس از صدور رأی از آن مطلع شوید به عبارت دیگر ممکن است شما امکان ورود ثالث را داشته باشید یا نداشته باشید‪ .‬در هر‬
‫حال اگر رأی به حقوق شما خللی وارد کند شما حق اعتراض دارید و چون طرف دعوا نبوده اید ثالث هستید و اعتراض شما اعتراض ثالث‬
‫خواهد بود؛ در نتیجه اگر شما نسبت به یک دعوا ثالث محسوب نشوید حق اعتراض ثالث هم ندارید‪.‬‬
‫شرط ثالث بودن ‪ :‬ممکن است در یک رأی اشتباهی رخ دهد هر چند که بسیار دقیق عمل شده باشد به همین دلیل قانونگذار روش اعتراض‬
‫به رأی را پیش بینی کرده است از جمله واخواهی‪ ،‬تجدیدنظر خواهی‪ ،‬فرجام خواهی و اعاده دادرسی که به طرفین دعوا اختصاص دارند‪.‬‬
‫اعتراض شخص ث الث دقیقا در نقطه مقابل این موارد است که اختصاص به خارج از طرفین دعوا دارد لذا اگر عنوان طرف دعوا بر شما صدق‬
‫کرد پس شما ثالث نیستید و امکان اعتراض ثالث ندارید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه اشخاصی و به چه آرایی میتوانند اعتراض ثالث نمایند؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.417‬‬
‫اعتراض در امور حسبی ‪ :‬از لفظ «دعوی» در میابیم اینجا مد نظر قانونگذار امور ترافعی است‪ ،‬نه امور حسبی‪.‬‬
‫اعتراض به تصمیم دادگاه ‪ :‬ثالث تنها می تواند نسبت به رأی دادگاه اعتراض نماید چه قرار باشد و چه حکم اما نمی تواند نسبت به تصمیم‬
‫دادگاه اعتراض نماید‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬طبق قانون خاص امور حسبی قانون اجازه اعتراض ثالث به تصمیم دادگاه در امور حسبی را داده است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬برای اعتراض ثالث شخص نباید هیچگونه دخالتی در دعوا داشته باشد برای مثال اگر مجلوب ثالث یا وارد ثالث باشد در حکم اصحاب‬
‫دعوا است و امکان اعتراض ثالث ندارد‪.‬‬
‫‪295‬‬
‫خودداری از ورود ثالث ‪ :‬در مواردی شخص ثالث از جریان رسیدگی و امکان صدور رأی به ضرر او اطالع دارد اما به هر علتی نسبت به ورود‬
‫ثالث اقدام نمی کند؛ در این صورت اطالع از جریان رسیدگی مانع اعتراض ثالث نمی شود؛ به عبارت دیگر عدم اطالع ثالث برای اعتراض ثالث‬
‫شرط نیست‪.‬‬
‫نتیجه ‪ :‬چه شخص ثالث از جریان رسیدگی مطلع باشد و چه نباشد حق اعتراض ثالث دارد‪.‬‬
‫اعتراض خواندگان مرحله بدوی ‪ :‬ممکن است در مرحله تجدیدنظر تنها نسبت به برخی از خواندگان تجدیدنظر خواهی شود‪ ،‬در این صورت‬
‫در مرحله تجدیدنظر‪ ،‬نسبت به افرادی که تجدیدنظر خوانده نبودهاند حق اعتراض ثالث وجود دارد چون مرحله تجدید نظر کامال مستقل است‬
‫و منجر به صدور رأیی شده که به ضرر آن دسته از خواندگان مرحله بدوی است که در مرحله تجدیدنظر‪ ،‬خوانده قرار نگرفته اند‪.‬‬
‫اعتراض نسبت به موقوفات ‪ :‬بین شما و شخصی که خود را متولی می دانسته یک دعوا مطرح شده است و متولی نسبت به این دعوا‬
‫شکست میخورد و حکم قطعی می شود؛ در این صورت اداره اوقاف نمیتواند نسبت به این رأی اعتراض کند چون متولی نماینده اداره اوقاف‬
‫یا واقف است و شرط اعتراض ثالث این بود که نه خود فرد نه نماینده او در دعوی حضور نداشته باشند‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬جایی که شخص اصال متولی نباشد بلکه خود را به عنوان متولی معرفی کرده باشد‪ ،‬اداره اوقاف با تکذیب متولی بودن وی‪ ،‬حق‬
‫اعتراض ثالث دارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۱۸‬‬
‫«در مورد ماده قبل‪ ،‬شخص ثالث حق دارد به هر گونه رأی صادره از دادگاههای عمومی‪ ،‬انقالب و تجدیدنظر اعتراض نماید و نسبت به حکم‬
‫داور نیز کسانی که خود یا نماینده آنان در تعیین داور شرکت نداشته اند میتوانند به عنوان شخص ثالث اعتراض کنند‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬به چه نوع رأی میتوان اعتراض ثالث نمود؟ در چه مواردی و از چه جهاتی؟ آیا حکم داور هم قابل اعتراض ثالث است؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪.418‬‬
‫جهات اعتراض ثالث ‪ :‬به تمام آراء می توان اعتراض نموده و تنها شرط آن خلل وارد کردن به حقوق شخص ثالث است‪.‬‬
‫اعتراض به حکم داور ‪ :‬امکان اعتراض به حکم داور هم وجود دارد به شرط آنکه شخص ثالث در تعیین داور نقشی نداشته باشد‪.‬‬
‫مهلت اعتراض ثالث ‪ :‬اعتراض ثالث تنها روش اعتراض است که مهلتی ندارد‪.‬‬
‫اعتراض ثالث به قرار ‪ :‬قرار ها هم مانند احکام قابل اعتراض ثالث هستند به شرط آنکه به حقوق شخص ثالث خلل وارد کرده باشند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۱۹‬‬
‫«اعتراض شخص ثالث بر دو قسم است‪:‬‬

‫الف ‪ -‬اعتراض اصلی عبارتست از اعتراضی که ابتدا از طرف شخص ثالث صورت گرفته باشد‪.‬‬
‫ب ‪ -‬اعتراض طاری (غیر اصلی) عبارتست از اعتراض یکی از طرفین دعوا به رأیی که سابقا در یک دادگاه صادر شده و طرف دیگر برای اثبات‬
‫مدعای خود‪ ،‬در اثنای دادرسی آن رأی را ابراز نموده است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اقسام اعتراض شخص ثالث چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.419‬‬
‫انواع اعتراض ثالث ‪ :‬اعتراض شخص ثالث بر دو نوع است؛ یکی اعتراض اصلی و دیگری اعتراض طاری‪.‬‬
‫• اعتراض ثالث اصلی ‪ :‬اعتراضی که از سوی شخص ثالث ابتدائاً نسبت به یک رأی انجام میشود اعتراض اصلی است‪.‬‬
‫• اعتراض ثالث طاری ‪ :‬ممکن است در یک دعوی یک رأی علیه شخصی استفاده شود که این شخص نسبت به آن ثالث باشد‪ .‬در اینجا‬
‫شخص می تواند نسبت به این رأی که علیه او استفاده شده اعتراض نماید که این اعتراض ثالث طاری است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۲۰‬‬
‫«اعتراض اصلی باید به موجب دادخواست و به طرفیت محکوم له و محکوم علیه رأی مورد اعتراض باشد‪ .‬این دادخواست به دادگاهی تقدیم‬
‫می شود که رأی قطعی معترض عنه را صادر کرده است‪ .‬ترتیب دادرسی مانند دادرسی نخستین خواهد بود‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬اعتراض ثالث اصلی باید به طرفیت چه کسی و با چه تشریفاتی باشد؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.420‬‬
‫تشریفات اعتراض ثالث ‪ :‬اینکه تشریفات اعتراض ثالث چیست‪ ،‬بین اعتراض ثالث اصلی و طاری تفاوت وجود دارد‪ .‬اعتراض ثالث اصلی باید‬
‫به طرفیت خوانده و خواهان دعوای اصلی باشد و در دادگاهی که رأی قطعی را صادر کرده مطرح می شود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دادگاه تجدید نظر رأی دادگاه بدوی را تایید کرده باشد مرجع اعتراض همان دادگاه تجدید نظر است‪.‬‬
‫ترتیب رسیدگی ‪ :‬ترتیب رسیدگی از جمله شرایط دادخواست و رفع نواقص و ‪ ...‬همان است که در مورد رسیدگی بدوی بیان شده است‪.‬‬
‫جلسه صد و بیست و دوم‬

‫تعدد در خواهان و خوانده ‪ :‬در صورتی که خواهان و خوانده دعوا افراد متعدد باشند و رأی غیر قابل تفکیک باشد باید همه آنها طرف‬
‫اعتراض ثالث قرار بگیرد اما اگر قابل تجزیه و تفکیک باشد در این صورت می توان برخی از آنها را طرف اعتراض ثالث قرار داد و برخی دیگر‬
‫‪297‬‬
‫را خیر؛ در دعاوی غیر قابل تفکیک اگر رأی نقض شد تنها نسبت به همان افرادی که طرف دعوا قرار گرفته اند اثر می گذارد و رأی سابق‬
‫نسبت به سایرین همچنان پابرجاست‪.‬‬
‫نقص دادخواست ‪ :‬ضمانت اجراهای نقص دادخواست اعتراض ثالث‪ ،‬عیناً همان موارد ضمانت اجرای نقص دادخواست اصلی است؛ برای مثال‬
‫اگر اسم و اقامتگاه معترض قید نشده باشد رد فوری دادخواست توسط مدیر دفتر می خورد و در سایر موارد دادخواست توقیف میشود و رد‬
‫غیر فوری است؛ اخطار رفع نقص داده می شود و اگر در مهلت ده روزه رفع نقص نشد دادخواست رد میشود‪.‬‬
‫طرح دعوی طاری ‪ :‬در اعتراض ثالث امکان طرح دعوای طاری وجود ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۲۱‬‬
‫«اعتراض طاری در دادگاهی که دعوا در آن مطرح است بدون تقدیم دادخواست به عمل خواهد امد‪ ،‬ولی اگر درجه دادگاه پایین تر از دادگاهی‬
‫باشد که رأی معترض عنه را صادر کرده‪ ،‬معترض دادخواست خود را به دادگاهی که رأی را صادر کرده است تقدیم می نماید و موافق اصول‪،‬‬
‫در آن دادگاه رسیدگی خواهدشد‪».‬‬
‫مرجع رسیدگی به اعتراض ثالث طاری ‪ :‬اعتراض ثالث طاری آنجا است که رأی در میانه دادرسی علیه شخص ثالث مطرح میشود و او‬
‫نسبت به این رأی اعتراض می کند‪ .‬مرجع رسیدگی به اعتراض ثالث طاری همان مرجعی است که رأی در آن مورد استناد قرار گرفته است و‬
‫نیازی به تقدیم دادخواست ندارد‪.‬‬
‫استثناء ‪ :‬آنجایی که دادگاه صادرکننده رأی مورد استناد نسبت به دادگاه رسیدگی کننده مرجع عالی باشد‪ ،‬نمی تواند رأی مرجع عالی را‬
‫نقض کند‪ .‬در نتیجه مرجع اعتراض ثالث همان مرجع عالی است که رأی در آن قطعی شده؛ در این صورت رسیدگی تا اتمام رسیدگی به‬
‫اعتراض ثالث در مرجع عالی‪ ،‬توقیف می شود‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۲۲‬‬
‫«اعتراض شخص ثالث قبل از اجرای حکم مورد اعتراض‪ ،‬قابل طرح است و بعد از اجرای آن در صورتی می توان اعتراض نمود که ثابت شود‬
‫حقوقی که اساس و ماخذ اعتراض است به جهتی از جهات قانونی ساقط نشده باشد‪».‬‬
‫مهلت اعتراض ثالث ‪ :‬برخالف روش های دیگ ر اعتراض به رأی اعتراض ثالث دارای مهلت نیست البته در جایی که اساس حق از بین رفته‬
‫باشد دیگر نمی توان اعتراض ثالث نمود چون در هر دعوایی باید شرط ذی نفعی وجود داشته باشد و در این مورد دیگر با به نتیجه رسیدن‬
‫دعوی نفعی به ثالث نمی رسد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۲۳‬‬
‫«در صورت وصول اعتراض طاری از طرف شخص ثالث چنانچه دادگاه تشخیص دهد حکمی که درخصوص اعتراض یادشده صادر میشود‬
‫موثر در اصل دعوا خواهد بود‪ ،‬تا حصول نتیجه اعتراض‪ ،‬رسیدگی به دعوا را به تاخیر می اندازد‪ .‬در غیر این صورت به دعوای اصلی رسیدگی‬

‫کرده رأی می دهد و اگر رسیدگی به اعترا ض برابر ماده با دادگاه دیگری باشد به مدت بیست روز به اعتراض کننده مهلت داده میشود که‬
‫دادخواست خود را به دادگاه مربوط تقدیم نماید‪.‬‬
‫چنانچه در مهلت مقرر اقدام نکند دادگاه رسیدگی به دعوا را ادامه خواهد داد‪».‬‬
‫توقیف رسیدگی ‪ :‬اگر رسیدگی به دعوایی که اعتراض ثالث طاری در میانه آن مطرح شده متوقف به نتیجه اعتراض ثالث باشد‪ ،‬تا تعیین‬
‫تکلیف‪ ،‬رسیدگی به تاخیر می افتد‪ .‬اگر مرجع عالی باید به اعتراض ثالث طاری رسیدگی کند معترض ‪ 20‬روز مهلت تقدیم دادخواست به‬
‫مرجع عالی (تجدیدنظر) را دارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اصوالً اعتراض ثالث طاری نیازی به تقدیم دادخواست ندارد در نتیجه در این ماده گفته «وصول اعتراض طاری»‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۲۴‬‬
‫«اعتراض ثالث موجب تاخیر اجرای حکم قطعی نمی باشد‪ .‬در مواردی که جبران ضرر و زیان ناشی از اجرای حکم ممکن نباشد دادگاه رسیدگی‬
‫کننده به اعتراض ثال ث به درخواست معترض ثالث پس از اخذ تامین مناسب قرار تاخیر اجرای حکم را برای مدت معین صادر می کند‪».‬‬
‫اثر اعتراض ثالث ‪ :‬اعتراض ثالث مانع اجرای حکم نمی شود؛ در صورت اجرای حکم و ورود ضرر و زیان غیر قابل جبران‪ ،‬با درخواست‬
‫معترض امکان صدور قرار تاخیر اجرا وجود دارد که همراه با اخذ تامین مناسب است‪ .‬در صورت عدم کفایت مدت تاخیر اجرا قابل تمدید‬
‫است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬نوع و میزان تامین مدنظر در ماده ‪ 424‬به تشخیص دادگاه سپرده شده است‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۲۵‬‬
‫«چنانچه دادگاه پس از رسیدگی‪ ،‬اعتراض ثالث را وارد تشخیص دهد‪ ،‬آن قسمت از حکم را که مورد اعتراض قرار گرفته نقض می نماید و اگر‬
‫مفاد حکم غیرقابل تفکیک باشد‪ ،‬تمام آن الغاء خواهد شد‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬نتیجه اعتراض ثالث چه خواهد بود؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.425‬‬
‫عدم امکان واخواهی ‪ :‬حکمی که در نتیجه اعتراض ثالث صادر میشود حتما حضوری است و امکان واخواهی ندارد‪.‬‬
‫اعتراض به اعتراض ثالث ‪ :‬حکمی که در نتیجه اعتراض ثالث صادر می شود همانند سایر آراء قابلیت اعتراض دارد یعنی می توان نسبت به‬
‫آن تجدید نظر خواهی‪ ،‬فرجام خواهی‪ ،‬اعاده دادرسی و اعتراض ثالث مطرح نمود‪.‬‬
‫‪299‬‬
‫جلسه صد و بیست و سوم‬

‫اعاده دادرسی‬
‫اعاده‪ :‬در لغت به معنی بازگشت دادن است‪.‬‬
‫اعاده دارسی‪ :‬رسیدگی دوباره‪ ،‬دادرسی دوباره‪.‬‬
‫توضیحات‪ :‬رسیدگی دوباره به یک پرونده ای که رسیدگی شده و قطعی شده است اصوالً ممکن نیست به همین دلیل جهات اعاده دادرسی‬
‫حصری است و تفسیر در اعاده دارسی باید مضیق باشد‪.‬چون اعاده دادرسی به طور کلی یک حکم استثنایی است‪16 .‬ماده از قانون آیین‬
‫دادرسی مدنی یعنی مواد‪ 426‬الی ‪ 441‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م اختصاص به مبحث اعاده دادرسی دارد‪ .‬و عالوه بر این در آیین دادرسی کیفری نیز اعاده‬
‫دادرسی پیش بینی شده است‪.‬‬
‫جهات اعاده دادرسی ‪ :‬یعنی مواردی که اگر وجود داشته باشند می توان درخواست اعاده دارسی را مطرح کرد‪.‬‬
‫ماده‪:۴۲۶‬‬
‫« نسبت به احکامی که قطعیت یافته ممکن است به جهات ذیل درخواست اعاده دادرسی شود‪:‬‬
‫‪ -1‬موضوع حکم مورد اعاده خواهان نبوده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬حکم به میزان بیشتر از خواسته صادر شده باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬وجود تضاد در مفاد یک حکم که ناشی از استناد به اصول یا به مواد متضاد باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬حکم صادره با حکم دیگری درخصوص همان دعوا و اصحاب آن‪ ،‬که قبالً توسط همان دادگاه صادر شده است متضاد باشد بدون آنکه‬
‫سبب قانونی موجب این مغایرت باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬طرف مقابل در خواست کننده اعاده دادرسی حیله و تقلبی به کار برده که در حکم دادگاه موثر بوده است‪.‬‬
‫‪ -6‬حکم دادگاه مستند به اسنادی بوده که پس از صدور حکم‪ ،‬جعلی بودن آنها ثابت شده است‪.‬‬
‫‪ -7‬پس از صدور حکم‪ ،‬اسناد وم دارکی به دست آید که دلیل حقّانیت درخواست کننده اعاده دادرسی باشد و ثابت شود اسناد ومدارک یاد‬
‫شده در جریان دادرسی مکتوم بوده و در اختیار متقاضی نبوده است‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آیا جهات اعاده دادرسی حصری است یا تمثیلی ؟‬
‫پاسخ‪ :‬هفت موردی که در ماده ‪ 426‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م برای جهات اعاده دادرسی بیان شده است حصری می باشد‪.‬‬
‫سوال‪ :‬نسبت به چه احکامی و با چه جهاتی امکان اعاده دادرسی وجود دارد؟ پاسخ‪ :‬ماده ‪426‬‬

‫توضیحات‪:‬‬
‫‪-۱‬موضوع حکم مورد اعاده خواهان نبوده باشد‪ :‬حکمی که صادر شده است محکوم به دارد‪ .‬این محکوم به‪ ،‬که موضوع حکم است اصالً‬
‫مورد ادعای خواهان نبوده یا کالً یا جزئاً نسبت به چیزی حکم داده شده است که مورد خواسته خواهان نبوده و شما می دانید که صالحیت‬
‫دادگاه محدود و محصور به آنچه که خواهان خواسته است میباشد یعنی خواهان تعیین می کند که قلمرو صالحیت دادگاه در زمینه خواسته‬
‫چه مقدار باشد که چه چیزی به چه میزان مورد رسیدگی قرار بگیرد صالحیت دادگاه کامالً وابسته است به ادعای خواهان آن چه که مورد‬
‫ادعای خواهان نباشد اصالً دادگاه نباید به ماهیت آن ورود کند و نسبت به آن حکم بدهد و اگر حکم بدهد از جهات اعاده دادرسی است‪.‬‬
‫‪ -۲‬حکم به میزان بیشتر از خواسته صادر شده باشد‪ :‬شما خوانده یک دعوا هستید که خواهان در دادخواست خودش مبلغ ‪200‬میلیون‬
‫تومان از شما مطالبه کرده است دادگاه شما را (خوانده) به مبلغ ‪200‬میلیون تومان به عالوه ضرر و زیان خسارت تاخیر و حق الوکاله وکیل‬
‫مح کوم کرده است‪ .‬در این مورد شما به عنوان خوانده حق اعاده دادرسی دارید زیرا نسبت به چیزی حکم صادر شده است که اصالً مورد‬
‫ادعای خواهان نبوده‪ .‬خواهان ادعای حق الوکاله خسارت تاخیر و ضرر و زیان نکرده بود‪.‬‬
‫یا در مثال دیگر خواسته خواهان مطالبه ‪200‬میلیون تومان است اما دادگاه خوانده را به پرداخت‪300‬میلیون تومان محکوم کرده در این مورد‬
‫حکم به بیشتر از خواسته صادر شده است‪.‬‬
‫اگر آنچه که دادگاه مورد حکم قرارداده است از جنس خواسته نباشد متفاوت از خواسته باشد مشمول بند ‪ 1‬ماده‪426‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م است یعنی‬
‫حکم به چیزی که مورد ادعای خواهان نبوده است‪ .‬مثال‪ :‬خواهان فقط‪ 6‬ماه اجرت المسمی را مطالبه کرده اما دادگاه عالوه بر اجرت المسمی‬
‫به ‪ 2‬ماه اجرت المثل هم حکم داده است این مورد خارج از ادعای خواهان است‪ .‬و اگر از جنس خواسته باشد ولی بیشتر باشد مشمول بند ‪2‬‬
‫ماده‪426‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م میباشد مانند این که خواسته خواهان مطالبه ‪ 6‬ماه اجاره بها است اما دادگاه به ‪ 8‬ماه حکم داده در این مورد حکم به میزان‬
‫بیشتر از خواسته صادر شده است‪.‬‬
‫‪ -۳‬وجود تضاد در مفاد یک حکم که ناشی از استناد به اصول یا به مواد متضاد باشد‪ :‬در یک حکم تضاد وجود دارد مانند اینکه کلی‬
‫دلیل بیان شده مبنی بر اینکه خسارت تعلق نمی گیرد و عوامل و شرایط مسئولیت مدنی موجود نیست و نهایتاً حکم می دهد به فالن مبلغ‬
‫بر مبنا مسئولیت مدنی (ضمان قهری) این تضاد است‪.‬‬
‫‪ -۴‬حکم صادره با حکم دیگری درخصوص همان دعوا و اصحاب آن‪ ،‬که قبالً توسط همان دادگاه صادر شده است متضاد باشد‬
‫بدون آنکه سبب قانونی موجب این مغایرت باشد‪ :‬در این بند دو حکم وجود دارد که بین آنها تضاد است‪.‬‬
‫منظور از سبب قانونی(جهت قانونی)در بند‪ ۴‬ماده ‪۴۲۶‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬مثل اعتراض ثالث‪ ،‬ثالثی آمده اعتراض کرده و حکمی متفاوت صادر‬
‫شده است‪ .‬یا اعاده دادرسی شده یک حکم است و یک حکم هم در نتیجه اعاده دادرسی صادر شده است حکمی که در نتیجه اعاده دادرسی‬
‫صادر شده اگر حکم اولی را نقض کند قطعاً مغایر باحکم اول است و جهت اعاده دادرسی موجود است‪.‬‬
‫‪ -۵‬طرف مقابل در خواست کننده اعاده دادرسی حیله و تقلبی به کار برده که در حکم دادگاه موثر بوده است‪:‬‬
‫‪301‬‬
‫‪ -۶‬حکم دادگاه مستند به اسنادی بوده که پس از صدور حکم‪ ،‬جعلی بودن آنها ثابت شده است‪:‬‬
‫‪ -۷‬پس از صدور حکم‪ ،‬اسناد ومدارکی به دست آید که دلیل حقّانیت درخواست کننده اعاده دادرسی باشد و ثابت شود اسناد‬
‫و مدارک یاد شده در جریان دادرسی مکتوم بوده و در اختیار متقاضی نبوده است‪ :‬ادله و مدارکی وجود داشته که پنهان بوده است‬
‫و لذا متقاضی نتوانسته به آنها استناد کند دستش از دلیل خالی بوده به همین دلیل محکوم شده اما بعد از مدتی به ادله دسترسی پیدا می‬
‫کند حاال می تواند در خواست اعاده دادرسی کند‪.‬‬
‫ماده‪:۴۲۷‬‬
‫« مهلت درخواست اعاده دادرسی برای اشخاص مقیم ایران بیست روز و برای اشخاص مقیم خارج از کشور دو ماه به شرح زیر می باشد‪:‬‬
‫‪-۱‬نسبت به آرای حضوری قطعی‪ ،‬از تاریخ ابالغ‪.‬‬
‫‪ -۲‬نسبت به آرای غیابی از تاریخ انقضای مهلت واخواهی و درخواست تجدیدنظر‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬در موادری که درخواست کننده اعاده دادرسی عذر موجهی داشته باشد طبق ماده(‪)306‬این قانون عمل می شود‪».‬‬
‫توضیح‪ :‬همه موارد اعتراض به رأی مهلت دارد به غیر از اعتراض ثالث که مهلت ندارد‪ .‬البته در اعتراض ثالث نیز ذینفع بودن باید زایل نشده‬
‫پاسخ‪ :‬ماده‪427‬‬ ‫سوال‪ :‬مهلت در خواست اعاده دادرسی چقدر است؟‬
‫نکته‪ :‬احکام عذر موجه در اعاده دادرسی نیز رعایت می شود‪ .‬اما در اعتراض ثالث رعایت نمی شود زیرا عذر مربوط به زمانی است که‬
‫محدودیت وجود دارد وقتی که اعتراض ثالث مهلت ندارد و فرد اکنون عذر دارد می تواند بعد از رفع عذر اعتراض ثالث را انجام دهد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬یکی از جهات اعاده دارسی مغایرت دو حکم بود در این مورد برای اعاده دادرسی اخرین ابالغ هریک از دو حکم مالک است‬
‫ماده‪ « :۴۲۸‬چنانچه اعاده دارسی به جهت مغایر بودن دو حکم باشد ابتدای مهلت از تاریخ آخرین ابالغ هریک از دو حکم است‪».‬‬
‫پاسخ‪ :‬آخرین ابالغ‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬در صورتی که جهت اعاده دادرسی مغایرت دو حکم باشد ابتدا مهلت از چه زمانی است؟‬
‫نکته‪ :‬اگر جهت اعاده دادرسی حیله وتقلب باشد یا جعلی بودن اسناد باشد این موارد باید با حکم دادگاه اثبات شود و از تاریخ ابالغ حکم‬
‫نهایی مربوط به اثبات جعل یا حیله و تقلب مهلت اعاده دادرسی شروع می شود‪.‬‬
‫ماده‪ « :۴۲۹‬در صورتی که جهت اعاده دادرسی جعلی بودن اسناد یا حیله و تقلب طرف مقابل باشد‪ .‬ابتدای مهلت اعاده دادرسی‪ ،‬تاریخ ابالغ‬
‫حکم نهایی مر بوط به اثبات جعل یا حیله وتقلب می باشد‪».‬‬

‫سوال‪ :‬ابتدای مهلت اعاده دادرسی در صورتی که جهت اعاده حیله و تقلب یا اثبات جعلی بودن اسناد یا اثبات اصالت سند باشد چه زمانی‬
‫پاسخ‪ :‬ماده‪429‬‬ ‫است؟‬
‫‪ -‬حکم نهایی‪ :‬حکمی که قابل فرجام خواهی نیست‪.‬‬
‫‪ -‬حکم قطعی‪ :‬حکمی که قابل تجدیدنظر نیست‪.‬‬
‫ماده‪:۴۳۰‬‬
‫« هرگاه جهت اعاده دادرسی وجود اسناد و م دارکی باشد که مکتوم بوده‪ ،‬ابتدای مهلت از تاریخ وصول اسناد و مدارک یا اطالع از وجود آن‬
‫محاسبه می شود‪ .‬تاریخ یاد شده باید در دادگاهی که به در خواست رسیدگی می کند‪ .‬اثبات گردد‪».‬‬
‫پاسخ‪ :‬ماده‪430‬‬ ‫سوال‪ :‬شروع مهلت اعاده دادرسی در فرض مکتوم بودن اسناد چه زمانی است؟‬
‫ماده‪ « :۴۳۱‬مفاد مواد (‪ )337‬و(‪ )338‬این قانون در اعاده دادرسی نیز رعایت می شود‪».‬‬
‫جلسه صد و بیست و چهارم‬

‫مبحث سوم – ترتیب درخواست اعاده دادرسی و رسیدگی‬
‫* اعاده دادرسی ‪ :‬رسیدگی دوباره‬
‫ماده ‪: ۴۳۲‬‬
‫«اعاده دادرسی بر دو قسم است‪:‬‬
‫الف ‪ -‬اصلی که عبارتست از این که متقاضی اعاده دادرسی به طور مستقل آن را درخواست نماید‪.‬‬
‫ب ‪ -‬طاری که عبارتست از این که در اثنای یک دادرسی حکمی به عنوان دلیل ارائه شود و کسی که حکم یادشده علیه او ابراز گردیده نسبت‬
‫به آن درخواست اعاده دادرسی نماید‪».‬‬
‫انواع اعاده دادرسی ‪ :‬اعاده دادرسی مانند اعتراض ثالث بر دو نوع اصلی و یا طاری است‪ .‬اگر شما نسبت به حکمی که جهات اعاده دادرسی‬
‫در آن به وجود آمده بدون اینکه در میان یک دادرسی باشد درخواست رسیدگی مجدد کنید این اعاده دادرسی اصلی است‪ .‬اما اگر در اثنای‬
‫‪303‬‬
‫رسیدگی یک حکم به عنوان دلیل ارائه شود و در این حکم جهات اعاده دادرسی وجود داشته باشد و شما درخواست رسیدگی دوباره نمایید‬
‫این مورد اعاده دادرسی طاری است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اعاده دادرسی بر چند نوع است؟ آنها را تعریف کنید؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.432‬‬
‫ماده ‪: ۴۳۳‬‬
‫«دادخواست اعاده دادرسی اصلی به دادگاهی تقدیم میشود که صادرکننده همان حکم بوده است و درخواست اعاده دادرسی طاری به دادگاهی‬
‫تقدیم میگردد که حکم در آنجا به عنوان دلیل ابراز شده است‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬پس از درخواست اعاده دادرسی طاری باید دادخواست الزم ظرف سه روز به دفتر دادگاه تقدیم گردد‪».‬‬
‫نکته آزمونی ‪ :‬این ماده سوال خیز است‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مرجع تقدیم دادخواست اعاده دادرسی کجاست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.432‬‬
‫مرجع صالح در اعاده دادرسی طاری ‪ :‬در اعاده دادرسی طاری شما با دو دادگاه مواجه هستید؛ یکی دادگاه صادرکننده حکم و دیگری‬
‫دادگاهی که حکم در آنجا به عنوان دلیل ابراز شده است‪ .‬در اینجا دادخواست به دادگاهی داده می شود که در حال رسیدگی است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬در اعاده دادرسی اصلی‪ ،‬بر خالف اعاده دادرسی طاری دادخواست به دادگاه صادر کننده رای تقدیم می شود‪.‬‬
‫نحوه درخواست اعاده دادرسی ‪ :‬اگر اعاده دادرسی اصلی باشد باید همان ابتدا با تقدیم دادخواست صورت بگیرد اما اگر اعاده دادرسی‬
‫طاری باشد‪ ،‬باید ابتدا درخواست اعاده دادرسی با الیحه کتبی انجام شود و ظرف سه روز دادخواست اعاده دادرسی تقدیم دادگاه گردد‪.‬‬
‫صالحیت دادگاه تجدیدنظر ‪ :‬در صورتی که رای دادگاه بدوی در مرجع تجدیدنظر نقض شده باشد‪ ،‬دادخواست اعاده دادرسی هم به مرجع‬
‫تجدید نظر داده میشود‪ .‬حتی در مواردی که رای در دادگاه تجدید نظر ابرام میشود باز هم مرجع تجدیدنظر برای دادخواست اعاده دادرسی‬
‫صالح است‪.‬‬
‫مرجع صالح در مورد رای فرجام خواسته ‪ :‬در صورتی که حکم در دیوان عالی مطرح شده باشد‪ ،‬دفتر دیوان مرجع صالح تقدیم دادخواست‬
‫اعاده دادرسی ا ست‪ .‬دیوان عالی مرجع صادرکننده حکم را تعیین می کند و حکم را برای اعاده دادرسی به آنجا ارسال می کند چون خود‬
‫دیوان صالحیت رسیدگی ماهوی ندارد‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۳۴‬‬
‫«دادگاهی که دادخواست اعاده دادرسی طاری را دریافت می دارد مکلف است آن را به دادگاه صادرکننده حکم ارسال نماید و چنانچه دالیل‬
‫درخواست را قوی بداند و تشخیص دهد حکمی که در خصوص درخواست اعاده دادرسی صادر میگردد موثر در دعوا میباشد‪ ،‬رسیدگی به‬
‫دعوای مطروحه را در قسمتی که حکم راجع به اعاده دادرسی در آن موثر است تا صدور حکم نسبت به اعاده دادرسی به تاخیر می اندازد و‬
‫در غیر این صورت به رسیدگی خود ادامه می دهد‪.‬‬

‫تبصره‪ -‬چنانچه دعوایی در دیوان عالی کشور تحت رسیدگی باشد و درخواست اعاده دادرسی نسبت به آن شود‪ ،‬درخواست به دادگاه صادرکننده‬
‫حکم ارجاع میگردد‪ .‬در صورت قبول درخواست یادشده از طرف دادگاه‪ ،‬رسیدگی در دیوان عالی کشور تا صدور حکم متوقف خواهدشد‪».‬‬
‫تکلیف دادگاه رسیدگی کننده ‪ :‬اگر اعاده دادرسی طاری باشد مرجع تقدیم دادخواست همان مرجع رسیدگی کننده است که حکم در‬
‫آنجا به عنوان دلیل ابراز شده است‪ .‬در این صورت این دادگاه باید دادخواست را به مرجع صادر کننده ارسال کند و در صورت قوی بودن‬
‫دالیل درخواست و موثر بودن اعاده دادرسی در نتیجه دعوا‪ ،‬رسیدگی را متوقف کند اما اگر نتیجه اعاده دادرسی تاثیری در رسیدگی نداشته‬
‫باشد‪ ،‬رسیدگی را ادامه می دهد‪.‬‬
‫نکته آزمونی ‪ :‬این ماده و تبصره آن سوال خیز هستند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر اعاده دادرسی در زمانی انجام شود که پرونده در دیوان در حال رسیدگی است تکلیف چیست؟ پاسخ ‪ :‬تبصره ماده ‪.434‬‬
‫تاثیر اعاده دادرسی ‪ :‬پس از تعیین تکلیف اعاده دادرسی‪ ،‬دادگاه رسیدگی کننده با توجه به حکم نهایی رای صادر می کند و در صورتی‬
‫که حکم نقض شده باشد آن را از اعداد ادله خارج میکند‪.‬‬
‫ماده ‪: ۴۳۵‬‬
‫«در دادخواست اعاده دادرسی مراتب زیر درج میگردد‪:‬‬
‫‪ -1‬نام و نام خانوادگی و محل اقامت و سایر مشخصات درخواست کننده و طرف او‪.‬‬
‫‪ -2‬حکمی که مورد درخواست اعاده دادرسی است‪.‬‬
‫‪ -3‬مشخصات دادگاه صادرکننده حکم‪.‬‬
‫‪ -4‬جهتی که موجب درخواست اعاده دادرسی شده است‪.‬‬
‫در صورتی که درخواست اعاده دادرسی را وکیل تقدیم نماید باید مشخصات او در دادخواست ذکر و وکالتنامه نیز پیوست دادخواست گردد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -‬دادگاه صالح بدوا در مورد قبول یا رد درخواست اعاده دادرسی قرار الزم را صادرمی نماید و در صورت قبول درخواست مبادرت به‬
‫رسیدگی ماهوی خواهد نمود‪ .‬سایر ترتیبات رسیدگی مطابق مقررات مربوط به دعاوی است‪».‬‬
‫سوال ‪ :‬مندرجات الزامی دادخواست اعاده دادرسی چیست؟ پاسخ ‪ :‬ماده ‪.435‬‬
‫نکته ‪ :‬در مورد اعاده دادرسی برخالف تجدید نظر تنها به همان جهتی که در دادخواست قید شده است رسیدگی می شود و خارج از آن‬
‫امکان رسیدگی وجود ندارد‪.‬‬
‫‪305‬‬
‫اقدام دادگاه پس وصول دادخواست ‪ :‬اولین اقدام دادگاه این است که در مورد رد یا قبول اعاده دادرسی تصمیم می گیرد؛ اگر جهت اعاده‬
‫دادرسی رد شد موضوع منتفی است اما اگر جهت اعاده دادرسی قبول شد به سراغ اقدام بعدی یعنی رسیدگی ماهوی میرود‪.‬‬
‫ضمانت اجرا عدم رعایت مندرجات ‪ :‬ضمانت اجرای عدم رعایت مندرجات بیان شده در ماده ‪ 435‬همان مواردی است که در مورد‬
‫دادخواست بدوی گفته شده است‪ .‬اگر مشخصات خواهان وجود نداشته باشد دادخواست رد فوری میخورد و در سایر موارد رد دادخواست‬
‫غیر فوری است و ابتدا اخطار رفع نقص داده می شود تا در مهلت ده روزه رفع نقص انجام شود و در صورت عدم رفع نقص دادخواست رد‬
‫خواهد شد‪.‬‬
‫عدم لزوم حضور طرفین ‪ :‬برای رسیدگی به پذیرش یا رد اعاده دادرسی نیازی به حضور طرفین وجود ندارد اما پس از قبول اعاده دادرسی‬
‫باید به طرفین ابالغ شود‪.‬‬
‫ابالغ رد اعاده دادرسی ‪ :‬در ص ورتی که اعاده دادرسی پذیرفته نشد باید رد آن به طرفین ابالغ شود و در نتیجه لزوما باید پاکنویس شود و‬
‫به شکل دادنامه تنظیم گردد‪.‬‬
‫ماده ‪« : ۴۳۶‬در اعاده دادرسی به جز آنچه که در دادخواست اعاده دادرسی ذکر شده است‪ ،‬جهت دیگری مورد رسیدگی قرار نمیگیرد‪».‬‬
‫حصری بودن جهات ‪ :‬موارد ذکر شده به عنوان جهات اعاده دادرسی حصری است و غیر از این موارد امکان اعاده دادرسی وجود ندارد؛ ضمن‬
‫اینکه هر جهتی که در دادخواست قید شده باشد تنها همان جهت مورد عنایت دادگاه قرار می گیرد و دادگاه به سایر موارد توجهی نمی کند؛‬
‫برخالف مرحله تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی‪.‬‬
‫جلسه صد و بیست و پنجم‬

‫ماده ‪:۴۳۷‬‬
‫« با درخواست اعاده دادرسی و پس از صدور قرار قبولی آن به شرح ذیل اقدام می گردد‪:‬‬
‫الف‪ -‬چنانچه محکوم به غیر مالی باشد اجرای حکم متوقف خواهد شد‪.‬‬
‫ب‪ -‬چنانچه محکوم به مالی است و امکان اخذ تامین و جبران خسارت احتمالی باشد به تشخیص دادگاه از محکوم له تامین مناسب اخذ و‬
‫اجرای حکم ادامه می یابد‪.‬‬
‫ج‪ -‬در مواردی که در خواست اعاده دادرسی مربوط به یک قسمت از حکم باشد حسب مورد مطابق بندهای (الف) و (ب) اقدام می گردد‪».‬‬
‫ثبت دادخواست اعاده دادرسی و درخواست اعاده دادرسی اثر تعلیقی ندارد‪ .‬اما قرار قبولی اعاده دارسی اثر تعلیقی دارد و چه محکومٌ به مالی‬
‫باشد وچه غیر مالی ابتدائاً اثر تعلیقی را خواهد داشت لذا مانع اجرای حکم می شود چه حکم مالی و چه غیر مالی باشد‪.‬‬

‫قبول اعاده دادرسی اثر تعلیقی دارد و جلوی اجرای حکم را می گیرد بنابراین اگر حکم در جریان اجرا هم باشد متوقف می شود‪ .‬اگر محکوم‬
‫به مالی باشد و خسارت اجرای حکم قابل جبران باشد ‪ ،‬محکوم له درخواست کند و تامین بدهد به تشخیص دادگاه می تواند اجرای حکم‬
‫ادامه پیدا کند‪ .‬اگر هر کدام از این شرایط نباشد اجرای حکم متوقف می ماند‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬اعاده دادرسی پس از صدور قرار قبولی اثر تعلیقی دارد‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬آیا اعاده دادرسی اثر تعلیقی دارد؟‬
‫نکته ‪ :‬اگر حکمی داشتیم که قسمتی از آن مالی بود و قسمتی غیرمالی ‪ ،‬حسب مورد قسمت غیرمالی مطابق بند الف و قسمت مالی مطابق‬
‫بند ب ماده ‪ 437‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪.‬عمل می شود‪.‬‬
‫نکته‪ :‬ا گر حکمی داشتیم که یک بخش آن مالی و قابل جبران باشد و یک بخش دیگر آن مالی و غیرقابل جبران باشد و محکوم له نسبت به‬
‫یک بخش بتواند تضمین بدهد و نسبت به بخش دیگر نتواند تضمین بدهد نسبت به هر کدام حسب مورد مطابق ماده ‪437‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م‪ .‬عمل می‬
‫شود‪.‬‬
‫نکته‪ :‬اگر حکم اجرا شده باشد یعنی عملیات اجرایی پایان یافته باشد اعاده دادرسی اثر تعلیقی ندارد‪.‬‬
‫ماده‪:۴۳۸‬‬
‫«هر گاه پس از رسیدگی دادگاه درخواست اعاده دادرسی را وارد تشخیص دهد‪ ،‬حکم مورد اعاده دادرسی را نقض و حکم مقتضی را صادر می‬
‫نماید‪ .‬در صورتی که در خواست اعاده دادرسی راجع به قسمتی از حکم باشد‪ ،‬فقط همان قسمت نقض یا اصالح می گردد‪ .‬این حکم از حیث‬
‫تجدیدنظر و فرجام خواهی تابع مقررات مربوط خواهد بود‪».‬‬
‫در جاییکه درخواست اعاده دادرسی صورت گرفته و قرار قبولی صادر شده و بعد دادگاه وارد ماهیت می شود ؛ یکی از این دو تصمیم را اتخاذ‬
‫می کند‪:‬‬
‫‪ -1‬اعاده دادرسی بالوجه است‪ :‬جهتی که برای اعاده دارسی بیان شده که فقط هم همان جهت مورد بررسی قرار می گیرد اصال وجود ندارد‬
‫قاعدتاً در این صورت اعاده دادرسی رد می شود و اما حکمی که از آن اعاده دادرسی شده نقض نمی شود و پا برجا می ماند‪.‬‬
‫‪ -2‬جهت اعاده دادرسی وجود دارد و از نظر دادگاه اعاده دادرسی وارد تشخیص داده می شود در این فرض دادگاه حکم را نقض می کند‪ .‬و‬
‫اگر اعاده دادرسی نسبت به کل حکم بوده و آن جهت هم نسبت به کل حکم است که کل حکم نقض می شود و اگر اعاده دادرسی نسبت به‬
‫بخشی از حکم بوده یا اگر آن جهت نسبت به بخشی از حکم وجود دارد صرفاً همان جهت نقض می شود‪.‬‬
‫پس از اخد تصمیم حکمی که دادگاه صادر می کند یک حکم مستقل جدید است و خود این حکم ممکن است قابلیت تجدیدنظرخواهی یا‬
‫فرجام خواهی داشته باشد و حتی ممکن است قابلیت اعاده دادرسی از سایر جهات نیز داشته باشد‪.‬‬
‫این حکم یک حکم جدید است و از حیث تجدیدنظر خواهی و فرجام خواهی تابع مقررات مربوط است‪.‬‬
‫‪307‬‬
‫ماده‪:۴۳۹‬‬
‫« اگر جهت اعاده دارسی مغایرت دو حکم باشد‪ ،‬دادگاه پس از قبول اعاده دارسی حکم دوم را نقض و حکم اول به قوت خود باقی خواهد‬
‫بود‪».‬‬
‫مشابه ماده ‪439‬ق‪.‬آ‪.‬د‪.‬م در مورد فرجام خواهی نیز داشتیم یکی از جهات فرجام خواهی این بود که دو حکم مغایر صادر می شد و از تاریخ‬
‫آخرین ابالغ مهلت برای فرجام خواهی شروع می گردید و دیوان عالی کشور حکم دوم را قطعاً نقض می کرد چون مغایر حکم اول است‪ .‬و‬
‫حکم اول هم اگر منطبق بر قانون نبود ممکن بود نقض شود که در این حالت دیوان عالی حکم اول را هم نقض می کرد‪ .‬اما در اعاده دادرسی‬
‫اگر جهت اعاده دادرسی مغایرت دو حکم باشد حکم دوم نقض می شود اما حکم اول معتبر باقی می ماند و دادگاه این صالحیت را ندارد که‬
‫حکم اول را ازحیث انطباق با قانون یا عدم انطباق مورد بررسی قرار دهد‪.‬‬
‫ماده‪ « : ۴۴۰‬نسبت به حکمی که پس از اعاده دادرسی صادر می گردد‪ ،‬دیگر اعاده دادرسی از همان جهت پذیرفته نخواهد شد‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آیا حکم صادره پس از اعاده دادرسی مجدداً قابلیت اعاده دادرسی را دارد؟‬
‫پاسخ‪ :‬بله از هرجهت دیگری به غیر از جهتی که اعاده دادرسی شده است قابلیت اعاده دادرسی دارد‪.‬‬
‫هفت جهت برای اعاده دادرسی داریم اگر از یک جهت اعاده دادرسی کنیم و دوماه بعد از یک جهت دیگر سبب اعاده دادرسی ایجاد شود باز‬
‫هم امکان در خواست اعاده دادرسی وجود دارد‪ .‬پس می توان گفت که ممکن است یک حکم از هفت جهت و هفت مرتبه مورد اعاده دادرسی‬
‫قرار بگیرد‪.‬‬
‫ماده‪ « : ۴۴۱‬در اعاده دادرسی غیر از طرفین دعوا شخص دیگری به هیچ عنوان نمی تواند داخل در دعوا شود‪».‬‬
‫سوال‪ :‬آیا امکان طرح دعاوی طاری در اعاده دادرسی وجود دارد؟ پاسخ‪ :‬امکان طرح هیچ دعوای طاری در اعاده دادرسی وجود ندارد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬دعاوی طاری عبارتند از‪ :‬ورود ثالث‪ ،‬جلب ثالث ‪ ،‬دعوای تقابل و دعوای اضافی که طرح هیچ کدام از این دعاوی در اعاده دادرسی ممکن‬
‫نیست‪.‬‬
‫جلسه صد و بیست و ششم‬

‫آیین دادرسی مدنی یک قانون عام و قوانین خاص متعدد دارد ‪.‬ما در این بازه کوتاه قاعدتا بر قانون عام و به خصوص برمهمترین مواد قانون‬
‫عام تمرکز میکنیم‪ .‬تعداد مواد قانون عام مجموعا ‪ 529‬تا است ; اما مواد قانون خاص بیش از‪ 1500‬مورد است‪.‬‬
‫حتی بر فرض این که از قوانین خاص هم سؤاالتی مطرح شود باز هم باید تمرکز بر روی قانون عام باشد ‪.‬‬

‫به این دلیل که تسلط بر تعداد محدود قوانین عام به سرعت امکان پذیر است اما فهمیدن نکات بین بیش از هزار ماده قوانین خاص دشوار و‬
‫در بازه زمانی کم ناممکن است ‪.‬‬
‫البته نکاتی که سر کالس یا در کتاب از قانون خاص بیان میشود متفاوت است‪.‬اما این که خودتان به دنبال مطالعه قوانین خاص در بازه کوتاه‬
‫باشید بدون نتیجه خواهد بود ‪.‬‬
‫ما ابتدا یک سری مطالب خیلی مهم راجع به تعریف قانون آیین دادرسی مدنی و ویژگی های قواعدش بیان میکنیم و سپس به سراغ صالحیت‬
‫و اختالف در صالحیت می رویم اما روش رایج در تدریس های خیلی قبل این بود که ابتدا مباحث داوری تدریس میشد و سپس مباحث‬
‫قضایی ‪ .‬اآلن روش های جدیدی هست که به ترتیب مباحث قانون تدریس میشود‪.‬‬
‫ما بعد از این که در مورد کلیات و مباحث صالحیت و حل اختالف در صالحیت بحث کردیم ؛ به سراغ مباحث داوری میرویم (یعنی مواد‬
‫‪ 454‬الی ‪ )501‬و دوباره به دادرسی نخستین و تجدیدنظر و فرجام و بقیه مباحث بازمیگردیم ‪ .‬علت این که مستقیم سراغ داوری میرویم‬
‫این است که یکی از مباحث نسبتا سؤال خیز است اما مطلب دیگر این اس ت که داوری تقریبا اشاره ای به تمام مباحث دیگر دارد با این که‬
‫خودش یک مبحث جداست و رسیدگی داور با رسیدگی قاضی دادگاه متفاوت است ولی به همه مباحث در آنجا هم اشاره میشود‪ .‬یعنی مثال‬
‫دعاوی طاری ‪ ،‬قرار ها ‪ ،‬ارجاع به کارشناس ‪ ،‬دادگاه صالح و موارد مشابه در آنجا هم بحث میشود‪ .‬یعنی شما یک آشنایی اجمالی با همه‬
‫مباحث پیدا میکنید‪.‬‬
‫شروع بحث از مباحث خیلی کلی که کلیات کاربردی‪-‬آزمونی بحث خواهد شد ‪.‬‬
‫اولین بحث این است که اصال تعریف قانون آیین دادرسی مدنی چیست؟‬
‫ما در این ‪ 5‬روز و مطالعات شما در آینده و انشاهلل اگر بخواهید وکیل موفقی بشوید باید صدها بار قانون آیین دادرسی مدنی را مطالعه کنید‪.‬‬
‫یکی از وکالی موفق میگفتند که حداقل ‪ 300‬بار این قانون را مطالعه کردهاند‪ .‬پس این قانون انقدر مهم است مخصوصا برای یک وکیل و‬
‫میزان اهمیت آن آنقدر زیاد است که برخی میگویند حقوق هیچ چیزی نیست جز آیین دادرسی مدنی یعنی تمام حقوق آیین دادرسی مدنی‬
‫است ‪ .‬این اهمیت از کجا شکل میگیرد؟‬
‫حقوق یعنی شما حقی دارید به هر حال شما اگر همسر یا فرزند یا پدر یا مادر یا طرف قرارداد و یا هر شخصی هستید حقوقی دارید ‪ .‬در‬
‫دنیای رشته حقوق ما به این حقوق‪ ،‬حقوق تعیین کننده میگوییم‪.‬‬
‫یعنی یک سری قواعدی وجود دارد مثال در قانون مدنی که تعیین کننده و تعیین گر این است که شما چه حقوقی دارید‪ .‬مطلبی که هست‬
‫این است که حقوق تعیین کننده یعنی این که گفته بشود مثال شما حق نفقه دارید‪ ،‬باید با شما حسن معاشرت بشود ‪ ،‬باید طرف قرار داد‬
‫شما قرار داد را اجرا کند ‪،‬صادر کننده چک باید چک را پاس کند ‪ ،‬دیگران نباید به زمین شما تعرض کنند ‪ ،‬نباید تصرف کنند ‪ ،‬نباید مانع‬
‫حق شما بشوند ‪،‬به تنهایی کافی نیست‪ .‬چون ممکن است این قواعد و مقررات تعیین کننده حقوق مورد تعرض یا انکار قرار بگیرد ‪ .‬یعنی‬
‫مثال شخص دست میگذارد روی کتاب شما و میگوید کتاب مال شما نیست مال من هست یا مثال یک بار شخصی تعرض میکند نمیگوید‬
‫‪309‬‬
‫که حق تو نیست ویا مال شما نیست اما زمین شما را تصاحب میکند یا چک شما را پاس نمیکند ‪ .‬پس قواعد و مقرراتی که میگوید شما‬
‫چه حقوقی دارید تا جایی ارزشمند است که این حقوق مورد انکار و تضییع واقع نشود ‪.‬‬
‫حقیقت این است که در جامعه حتی جوامع معمولی که در آن قانون گریزی زیاد هست ؛ بیشتر حقوق محترم شناخته می شود یعنی مورد‬
‫انکار و تضییع واقع نمیشوند‪ .‬معموال چک ها پاس میشود ؛ دین ها پرداخت میشود ؛مردم از چراغ قرمز رد نمیشوند‪90 .‬درصد یا بیشتر این‬
‫گونه است‪.‬‬
‫این قواعد و مقررات تعیین کننده زمانی ارزشمند است که در کنار این ها حقوق تضمینکننده قرار بگیرد ‪ .‬حقوق تضمین کننده حقوقی‬
‫است که عهده دار این است که اگر حق شما توسط دیگران مورد انکار یا تضییع قرار گرفت ‪،‬به آن ضمانت اجرا دهد و از شما حمایت کند‪.‬حقوق‬
‫شما را به رسمیت بشناسد و مورد حمایت قرار بدهد و جلوی تضییع و انکارش را بگیرد ‪.‬‬
‫همه قواعد و مقرارتی که شما میخوانید از جمله قانون مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی بیانگر یکی از این دو نوع حقوق هستند یا حقوق‬
‫تعیین کننده و یا حقوق تضمین کننده ‪.‬‬
‫قانون مدنی می گوید شما چه حقی دارید که این حقوق تعیین کننده است ‪ .‬اما قانون آیین دادرسی مدنی میگوید اگر حق شما مورد تضییع‬
‫یا انکار قرار گرفت ‪،‬چطور این حق خودتان را بستانید که این حقوق تضمین کننده است‪ .‬پس اهمیت قانون آیین دادرسی مدنی اینجاست که‬
‫حقوق تعیین شده را تضمین میکند‪.‬‬
‫بعضی ها معتقدند حقوق بین الملل اصال حقوق نیست چون ضمانت اجرا ندارد ‪.‬چون اگر کشوری قدرتمند باشد و بتواند حقش را میگیرد اما‬
‫اگر کشوری قدرتمند نباشد ‪ ،‬تمام کشور هم که اشغال شود کاری نمیشود انجام داد و در واقع ضمانت اجرایی وجود ندارد ‪.‬این به این معناست‬
‫که در حقوق بین الملل قواعد تعیین کننده وجود دارد اما قوانین تضمین کننده وجود ندارد‪ .‬البته طرفداران حقوق بین الملل میگویند که‬
‫در حقوق بین الملل هم قوانین تضمین کننده وجود دارد اما خفیف و شدید دارد ‪.‬‬
‫اما در حقوق داخلی قوانین حقوق مدنی تعیین کننده و قوانین آیین دادرسی مدنی تضمین کننده است‪.‬‬
‫ماده‪ 218‬مکرر قانون مدنی را مدرسین می گویند که جای بیان آن در این قانون نیست زیرا در مورد حقوق تضمین کننده است در حالی که‬
‫قانون مدنی جای حقوق تعیین کننده است ‪.‬‬
‫پس تا اینجا به علت اهمیت ق انون مدنی برای حقوقدانان و وکال پرداختیم که در یک جمله خالصه میشود؛ زیرا قانون آیین دادرسی مدنی‬
‫متضمن قواعد و مقررات تضمین کننده است که اگر این قواعد نباشد حقوق تعیین شده شما ممکن است توسط دیگران مورد تضییع یا انکار‬
‫واقع شود و این قانون از شما حمایت میکند‪.‬‬
‫ترتیب مباحث تدریس ‪:‬‬
‫ابتدا به بیان مهم ترین مفاهیم اولیه قانون آیین دادرسی مدنی می پردازیم ‪ .‬از جمله وجه اهمیت آن ‪،‬تعریف آن‪ ،‬ویژگی قواعد آن و انواع‬
‫قواعد آن‪ .‬در مرحله ی بعد به صالحیت ها خواهیم پرداخت و در مرحله سه مبحث داوری و نهایتا رسیدگی نخستین و‪......‬‬

‫تعریف آیین دادرسی مدنی ‪:‬‬
‫آیین یعنی روش ؛ دادرسی یعنی رسیدگی مبتنی بر داد ( عدالت) ‪ ،‬رسیدگی عادالنه ؛ مدنی یعنی حقوقی در مقابل کیفری؛‬
‫دعاوی و اختالفاتی که ممکن است اتفاق بیفتد ‪ ،‬اول این که انواع مختلفی دارد که با یکدیگرتفاوت هایی دارند و دیگر این که افرادی که‬
‫درگیر آن موضوع هستند اهمیت دارند‪.‬‬
‫در بعضی از دعاوی عنصر و جرم و مجازات وجود دارد و در بعضی دیگر طرف دعوی دولت و نهاد های عمومی و شهرداری و‪ ...‬است و در برخی‬
‫دیگر هم طرفین دعوی اشخاص خصوصی هستند (یا خصوصی هستند یا به عنوان خصوصی هستند یعنی به دنبال منافع هستند؛ یعنی اگر‬
‫مثال نهاد حاکمیتی هم هست به عنوان شخص خصوصی در این دعوی حضور دارد)‪.‬‬
‫در جایی که بحث از جرم و مجازات باشد یک طرف شاکی میشود ( مثال شمایی که ازشما سرقت شده است ) و طرف مقابل متشاکی میشود‬
‫و دادگاه‪ .‬در واقع سه ضلع دارد و در همهی این موارد سه ضلع وجود دارد‪.‬‬
‫جایی که یک طرف دولت و نهاد های عمومی هم هست باز هم سه ضلع داریم و شاکی و مرجع رسیدگی کننده داریم ‪ .‬در مورد اشخاص‬
‫خصوصی که دعاوی آن ها دعاوی حقوقی ( حقوقی در مقابل کیفری) نامیده میشود ‪،‬یک خواهان‪ ،‬یک خوانده (طرفین دعوی) و یک مرجع‬
‫رسیدگی کننده داریم ‪ .‬پس در هر دعوی سه شخص یا نهاد درگیر هستند ‪ .‬معموال دو شخص با یک مرجع رسیدگی کننده که شخص حقوقی‬
‫است‪.‬‬
‫حال سؤال این است که در همه ی انواع رسیدگی و این موارد باید هم دو طرف دعوی و هم مرجع رسیدگی کننده از صفر تا صد از مرحله‬
‫طرح اختالف تا مرحله اجرای حکم اصول و مقرراتی را رعایت کنند‪.‬‬
‫پس مثلث رسیدگی ( طرف اول – طرف دوم – مرجع رسیدگی) باید اصول و مقرراتی را رعایت نماید که در مورد دعاوی حقوقی به این‬
‫مقررات آیین دادرسی مدنی می گوییم و در موردی که طرف دولت و نهاد های عمومی هست آیین دادرسی اداری میگوییم و در موردی که‬
‫بحث جرم و مجازات است آیین دادرسی کیفری میگوییم ‪.‬‬
‫صفر تا صد یک رسیدگی سه ضلع را معموال درگیر می کند ‪ ،‬اشخاص درگیر طرفین اختالف و آن مرجع رسیدگی هستند ‪ .‬که این سه ضلع‬
‫باید پایبند به یک سری قواعد و مقررات باشند‪.‬که این قواعد و مقررات در بحث دعاوی حقوقی که دو طرف دعوی خواهان و خوانده هستند‬
‫و مرجع رسیدگی کننده به عنوا ن ضلع سوم باید این قوانین را رعایت کنند که به این قوانین و مقررات آیین دادرسی مدنی میگوییم‪.‬‬
‫حال اگر بحث جرم و مجازات باشد و شما وارد دادگاه کیفری بشوید برای شکایت از کسی که اموال شما را سرقت کرده است یا به شما توهین‬
‫کرده یا شما را تهدید کرده است ‪ ،‬هم شم ا‪ ،‬هم طرف مقابل و هم آن مرجع رسیدگی کننده باید اصول و مقرراتی را رعایت کنید که به آن‬
‫آیین دادرسی کیفری می گوییم‪ .‬واگر شما از یک نهاد مثال شهرداری شکایت دارید که مثال علی رغم وظیفه قانونی پروانه صادر نمیکند ؛‬
‫شما به عنوان شاکی‪ ،‬شهرداری به عنوان طرف شکایت و مرجع رسیدگی کننده مثال دیوان باید اصول و مقرراتی را رعایت کنند که به آن‬
‫آیین دادرسی اداری میگوییم‪.‬‬
‫‪311‬‬
‫در این جا به سه آیین دادرسی اشاره کردیم اما آیین دادرسی های دیگری نظیر آیین دادرسی مالیاتی‪ ،‬آیین دادرسی بیمه (کارگر و کارفرما)‬
‫‪.‬در کل آیین دادرسی ها یعنی اشخاص و نهاد های درگیر در یک دعوی باید از یک تشریفات و مقررات و آیین پیروی کنند‪.‬‬
‫اما بحث ما آیین دادرسی مدنی است که همان شیوه رسیدگی در یک اختالف حقوقی است ‪.‬‬
‫در هر رسیدگی چه حقوقی چه کیفری و چه اداری اشخاص و مراجعی درگیر آنند‪ .‬به اشخاص درگیر‪ ،‬طرفین اختالف و به شخص حقوقی‬
‫رسیدگی کننده ‪ ،‬مرجع رسیدگی گفته میشود ‪.‬هر سه ضلع این مثلث یعنی طرفین و مرجع رسیدگی کننده ملزمند از ابتدای شروع رسیدگی‬
‫تا پایان اجرا تشریفات و قواعد و مقرراتی را رعایت نمایند که به آن آیین دادرسی گفته میشود‪ .‬حال اگر دعوی حقوقی باشد (درمقابل کیفری)‬
‫که طرفین خواهان و خوانده نامیده می شوند و آیین دادرسی مدنی خواهد بود ‪.‬اگر عنصر جرم و مجازات وجود داشته باشد یعنی ضمانت‬
‫اجرای انکار یا تضییع حق مجازات باشد ؛ طرفین شاکی و متشاکی نامیده میشوند و همراه با مرجع رسیدگی کننده بایستی آیینی را رعایت‬
‫نمایند که آیین دادرسی کیفری نامیده میشود ‪ .‬و اگر یک طرف اختالف دولت و نهاد های حاکمیتی باشند دعوی اداری است و آیین دادرسی‬
‫آن هم آیین دادرسی اداری است ‪.‬‬
‫حال به بررسی آیین دادرسی مدنی می پردازیم ‪ .‬یک شخص که از این پس به او مدعی یا خواهان میگوییم مدعی میشود که حقش مورد‬
‫تضییع و یا انکار قرار گرفته است این شخص که خواهان است در مقام طرح دعوی ‪ ،‬پیگیری دعوی ‪،‬تأمین دلیل‪ ،‬و طرف مقابل هم که به او‬
‫خوانده یا مدعی علیه در مقام دفاع مرجع رسیدگی کننده در مقام رسیدگی باید اصول و مقرراتی را رعایت کنند که این اصول و مقررات‬
‫همان آیین دادرسی مدنی است‪ .‬این سه ضلع خوانده و خواهان و مرجع باید پایبند به این قواعد باشند‪.‬‬
‫ماده ‪ 1‬قانون آیین دادرسی مدنی‪ ،‬آیین دادرسی را تعریف کرده است تقریبا همان تعریفی است که گفته شد ‪:‬‬
‫آیین دادرسی مدنی مجموعه اصول و مقرراتی است که در مقام رسیدگی به امور حسبی وکلیه دعاوی مدنی و بازرگانی در دادگاه های عمومی‪،‬‬
‫انقالب‪ ،‬تجدید نظر‪ ،‬دیوان عالی کشور و سایر مراجع که به موجب قانون موظف به رعایت آن میباشند به کار میرود ‪.‬‬
‫تعریفی که قبل کردیم نیاز به تکمیل دارد ‪ .‬اموری که جامعه یا دادگاه ها با آن درگیر هستند دو دسته هستند ‪.‬امور یا ترافعی یا حسبی است‬
‫‪ .‬اموری که عموما دادستان یا دادرس به آن رسیدگی میکنند ترافعی است در مقابل امور حسبی است ‪.‬‬
‫تفاوت امور حسبی با ترافعی ‪:‬‬
‫تفاوت این دو از اسمشان کمی مشخص است ‪ .‬شنیده اید که به دعوا‪ ،‬مرافعه نیز می گویند ‪.‬ترافع یا مرافعه را در متون فقه نیز داشتیم به‬
‫معنای اختالف ‪.‬امور ترافعی از معارفه میآید که در واقع اموری است که دادگاه وارد رسیدگی نمی شود مگر مرافعه و اختالفی وجود داشته‬
‫باشد؛ یعنی طرفین خودشان بخواهند ‪ .‬دادگاه خود به خود به این امور رسیدگی نمیکند‪ .‬هر رسیدگی دادگاه متوقف بر این است که خواهان‬
‫مطالبه کند و اال خود دادگاه به خودی خود به این امور ورود نمیکند‪ .‬در امور حسبی دادگاه منتظر مرافعه و اختالف نمیماند و وظیفه اش‬
‫است که رأسا دخالت کند ‪.‬پس امور یا حسبی یا ترافعی است ‪ .‬امور ترافعی اموری است که متوقف و مبتنی بر بروز یک اختالف یا دعوی است‬
‫‪ .‬باید اختالفی به وجود بیاید و باید خواهان درخواست رسیدگی بدهد و دادخواست بدهد‪ .‬اما امور حسبی اموری است که باید رسیدگی شود‬

‫مثال شخصی محجور است یا کودکی گم شده است ؛در این موارد خود دادگاه رسیدگی میکند و مشکل را حل میکند مثال صدور حکم حجر‬
‫برای محجور‪.‬‬
‫اموری که توسط دادگاه های حقوقی می بایست مورد رسیدگی واقع شود بر دو نوع است‪:‬‬
‫‪ )۱‬امور ترافعی ‪ )۲‬امورحسبی‬
‫امور ترافعی اموری است که رسیدگی به آن توسط دادگاه متوقف بر وجود یک مرافعه و اختالف است که با درخواست خواهان جهت رسیدگی‬
‫(معموال تقدیم دادخواست) همراه است ؛ اما امور حسبی اموری است که رسیدگی دادگاه به آن متوقف بر بروز اختالف نیست‪ .‬ما در تعریفی‬
‫که گفتیم سه ضلع در امور ترافعی است و در امور حسبی دو ضلع درگیر است ‪.‬‬
‫قانون آیین دادرسی مدنی در امور حسبی هم اجرا می شود ‪ .‬در واقع تشریفات و مقررات آیین دارسی عالوه بر این که در امور ترافعی باید‬
‫رعایت شود در امور حسبی هم باید رعایت شود‪.‬‬
‫سؤال این است که تکلیف قانون امور حسبی چه میشود؟ پاسخ این است که این قانون خاص است ‪.‬‬
‫اگر در قانون امور حسبی حکمی مشخص باشد همان قانون اجرا می شود چون قانون خاص است مثل این که اگر در قانون تجارت حکمی‬
‫مشخص باشد سراغ قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی نمیرویم‪.‬‬
‫اما اگر در رابطه با موضوعی قانون امور حسبی حکمی مقرر نکرده باشد قانون آیین دادرسی مدنی اجرا میشود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬امور حسبی اصوال تابع مقررات خاص قانون امور حسبی هستند در صورت سکوت آن قانون‪ ،‬قانون آیین دادرسی مدنی حاکم خواهد‬
‫بود ‪.‬‬
‫نکات ماده ‪ ۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫اول این که عالوه بر امور ترافعی در مورد امور حسبی هم اجرا میشود‪ .‬قبال ما یک سری دادگاه به نام دادگاه های بازرگانی داشتیم‪ .‬با وجود‬
‫این که بسیار الزم است اما یک سری محاکم از بین رفت که به نظر میآید باید این محاکم مجدد به وجود بیاید ‪.‬‬
‫حال در این ماده بیان میشود که دعاوی بازرگانی هم از این قانون پیروی می کند هرچند که وقتی دادگاه بازرگانی نداریم این گونه دعاوی‬
‫هم مورد توجه نیست‪.‬‬
‫قسمت بعدی مهم در این ماده آنجاست که بیان شده « و سایر مراجعی که به موجب قانون موظف به رعایت آن میباشند»‬
‫ما معموال در هر زمینه ای یک قانون عام و مادر و یک سری قوانین خاص داریم ؛ مثال قانون مدنی در حقوق تعیین کننده قانون مادر است و‬
‫قانون تجارت ‪ ،‬قانون روابط موجر و مستأجر و ‪...‬قوانین خاص هستند‪ .‬بنابراین در این موارد اگر حکمی داشتیم این قوانین خاص اجرا میشوند‬
‫اگر حکمی نبود‪ ،‬قانون مدنی اجرا میشود‪.‬‬
‫‪313‬‬
‫سؤال این است ک ه آیا قانون آ‪.‬د‪.‬م هم چنین حالتی دارد یعنی همانطور که قانون مدنی در حقوق تعیین کننده قانون عام و مادر است؛ قانون‬
‫آ‪.‬د‪.‬م هم در مورد تمام حقوق تضمین کننده همینطور است ؛ یعنی برای تمام حقوق تضمین کننده اگر حکمی نداشتیم به سراغ آیین دادرسی‬
‫مدنی برویم؟‬
‫یعنی به طور دقیق تر آیا ما می توانیم آیین دادرسی مدنی را قانون عام فرض کنیم و در هرجایی که قانون خاص حکمی نداشت‪ ،‬به قانون‬
‫آیین دادرسی مدنی مراجعه میکنیم؟‬
‫« و سایر‬ ‫پاسخ این است که اگر قانون مالک قرار بگیرد یعنی ظاهر و نص قانون را نگاه کنیم در متن ماده ‪ 1‬قانون آ‪.‬د‪.‬م گفته شده است‬
‫مراجعی که به موجب قانون موظف به رعایت آن هستند» یعنی هر جا بگوید قانون این است باید رعایت شود اگر گفته نشود نیازی به رعایت‬
‫نیست پس اگر ما ظاهر متن قانون را نگاه کنیم؛ می گوییم قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ ،‬مانند قانون مدنی قانون عام نیست زیرا در متن قانون گفته شده که‬
‫هر کجا قانون گفت نیاز به رعایت است‪ .‬اما از طرف دیگر حقوقدانان می گویند درست است که در متن قانون اینطور گفته شده است اما‬
‫هنگامی که در یک قانون خاص در ارتباط با موضوعی حکمی نداریم دو راه داریم یا به نظر شخصی حکم دهیم یا مطابق قانون حکم‬
‫دهیم‪.‬منطق حقوقی اینطور حکم میکند که قانون آ‪.‬د‪.‬م قانون عام است اما ظاهرمتن ماده ‪ 1‬قانون آ‪.‬د‪.‬م میگوید که فقط به قسمت هایی که‬
‫قانون تصریح کرده است اکتفا کنید ‪.‬‬
‫سؤال ‪ :‬آیا قانون آ‪.‬د‪.‬م در حقوق تضمین کننده همان جایگاه قانون مدنی در حقوق تعیین کننده را دارد و هر جا سایر قوانین خاص ساکت‬
‫باشند میتوانیم مطابق قانون آ‪.‬د‪.‬م عمل کنیم؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مطابق ظاهر ماده ‪ 1‬که گفته است « مقررات آ‪.‬د‪.‬م فقط در مراجعی رعایت میشود که قانون گفته باشد»‪ ،‬پاسخ منفی است( نظر‬
‫آزمونی هم همین است)‪.‬‬
‫اما منطق حقوقی مقتضی آن است که عمل مستند و مبتنی بر قانون بهتر از عمل خودسرانه است‪ .‬البته در عمل قضات استنباطهایی دارند‬
‫که در بسیاری از موارد قانون آ‪.‬د‪.‬م مورد استفاده قرار می گیرد به دلیل این که نیاز به مستند قانونی دارند که از قانون آیین دادرسی مدنی‬
‫استفاده میکنند‪.‬‬
‫ماده‪2‬قانون آ‪.‬د‪.‬م که پیش از این گفته شد؛ بیان میکند که در امور ترافعی خواهان و خوانده وجود دارد و دادگاه زمانی رسیدگی را آغاز‬
‫می کند که اوال مرافعه و اختالفی باشد و ثانیا خواهان با تقدیم دادخواست‪ ،‬مطالبه رسیدگی را کرده باشد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ :‬هیچ دادگاهی نمیتواند به دعوایی رسیدگی کند مگر این که شخص یا اشخاص ذی نفع یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده‬
‫قانونی آنان رسیدگی به دعوی را برابر قانون در خواست نموده باشند‪.‬‬
‫نکته ‪ :۱‬حکم ماده ‪ 2‬مختص امور ترافعی است و در امور حسبی دادگاه رأسا اقدام میکند ‪.‬‬
‫مطلب بعد این هست که کسی که میخواهد دعوایی مطرح کند؛ آن دعوی چه شرایط و ویژگی هایی باید داشته باشد‪ .‬در متون فقه با برخی‬
‫از این شرایط آشنایی دارید مثل این که نظر مشهور این است که دعوای ظنی مورد رسیدگی قرار نمیگیرد البته نظر مخالف هم هست اما در‬

‫قانون گفته می شود که دعوی باید قطعی باشد‪ .‬مثل این که من فکر ک نم که از فالن شخص فالن مبلغ طلبکارم که قطعی نیست و دادگاه‬
‫رسیدگی نمیکند تا دعوی قطعی شود و موارد دیگر که اآلن قصد پرداختن به شرایط دعوی را نداریم‪.‬‬
‫به هر حال این ماده بیان میکند که یک طرف دعوی با درخواستش باید دعوی را به جریان بیاندازد ‪.‬‬
‫سوال‪ :‬حال سؤال مطرح است که آن شخصی که میتواند دعوی را به جریان بیاندازد چه کسی میتواند باشد؟‬
‫شخص یا اشخاص و یا خواهان یا خواهان ها باید ذی نفع باشند که ذی نفع یعنی کسی که حق او مورد تضییع یا انکار قرار گرفته باشد‪.‬‬
‫ذی یعنی صاحب و ذی نفع به معنای صاحب نفع است ‪ .‬شخص ذی نفع شخصی است که حق او مورد تضییع یا انکار قرار گرفته یا حداقل‬
‫چنین ادعایی دارد‪.‬‬
‫نکته ای که هست این است که یا خودش یا وکیلش (نماینده قراردادی) یا قائم مقامش (دو نوع خاص و عام است) یا نماینده قانونیاش باید‬
‫در خواست بدهند‪.‬‬
‫حال نماینده قانونی چیست ؟‬
‫نماینده سه نوع است ‪ :‬قرادادی (وکیل)‪ ،‬قانونی (ولی قهری مثل پدر)‪ ،‬نماینده قضایی (قیم) که دادگاه تعیین میکند‪ .‬اما در رابطه با آیین‬
‫دادرسی مدنی یک نماینده دیگر هم داریم که نماینده قانونی است ‪.‬‬
‫اشخاص حقیقی نمیتوانند نماینده بفرستند بلکه باید وکیل بفرستند اما اشخاص حقوقی میتوانند عالوه بر وکیل نماینده حقوقی بفرستند‬
‫مثال یک لیسانس حقوق که دو سال کار کرده است که این شخص‪ ،‬وکیل دارای پروانه وکالت نیست اما به عنوان نماینده به دادگاه فرستاده‬
‫دولت و اشخاص حقوقی حقوق عمومی میتوانند عالوه بر وکیل از خدمات نماینده قانونی استفاده کنند (با اجتماع شرایط)‪.‬‬
‫گفتیم که در یک رسیدگی حقوقی سه ضلع وجود دارد؛ یک خواهان‪ ،‬یک خوانده و یک مرجع رسیدگی کننده که دادگاهی است که نماینده‬
‫او قاضی است‪.‬‬
‫سوال ‪:‬‬
‫حال قاضی با این تعداد دعوی شاید نتواند یا حوصله نداشته باشد یا اطالعات کافی در ارتباط با یک پرونده نداشته باشد یا این که مجتهد‬
‫است و خالف شرع تشخیص می دهد یا حقوقدان است و نظر خودش با ماده قانونی مخالف است با وجود این شرایط چه باید بکند؟ در همهی‬
‫این موارد تفاوتی نمیکند باید رسیدگی کند‪ .‬هر دعوایی که به قاضی ارجاع شود ؛ فارغ از این که به حکم قانونی آن عالم باشد یا جاهل‪ ،‬آن‬
‫‪315‬‬
‫را دوست داشته باشد یا خیر‪ ،‬مخالف ماده قانونی آن باشد یا موافق‪ ،‬باید رسیدگی کند‪ .‬هر جور امتناع از رسیدگی‪ ،‬استنکاف از احقاق حق‬
‫محسوب می شود‪ .‬فقط یک استثناء وجود دارد آن هم زمانی که قاضی مجتهد باشد که قاعدتا در اسالم قاضی باید مجتهد باشد و علت این‬
‫که اآلن قضات مجتهد نیستند این است که قاضی کم است‪.‬‬
‫حال اگر قاضی مجتهد باشد‪ ،‬اگر بخواهد مطابق قانون عمل کند باید مطابق قانون عمل کند‪ .‬اگر مطابق قانون عمل کند در حالی که نظرش‬
‫مخالف قانون است گناه کرده است‪ .‬شرع به او میگوید حکم فالن است و قانون مخالف آن را میگوید پس اگر به قانون عمل کند مرتکب‬
‫گناه می شود و اگر مرتکب گناه شود که از عدالت ساقط است و اگر مطابق قانون عمل نکند هم که هرج و مرج میشود و تکلیف مردم‬
‫مشخص نیست‪ .‬پس در شرایطی که قاضی قانون را خالف شرع میداند؛ دو راه بیشتر ندارد یا قانون را اجرا نمیکند و فرمان شرع را اطاعت‬
‫میکند که در این صورت گناه نکرده است اما هرج و مرج می شود چون قانون شکنی کرده است‪ .‬یا این که نظر شرعی را کنار بگذارد که در‬
‫این صورت گناه کرده است‪.‬‬
‫در این مورد استثتائی فقط به قاضی اجازه داده میشود که از رسیدگی امتناع کند و پرونده به دادرس دیگری سپرده شود و این تنها استثنائی‬
‫هست که قاضی می تواند از رسیدگی امتناع کند در غیر این صورت اگر قانون ناقص باشد یا مبهم یا مجمل یا هر چه که باشد تفاوت نمیکند‬
‫قاضی موظف است که رسیدگی کند با مطالعه کتاب ها و فتاوی مخ تلف و نظرات امام و رهبری و‪ ...‬موظف است که حکم را بیابد و نباید‬
‫رسیدگی متوقف شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬قضات دادگاه ها موظفند موافق قوانین به دعاوی رسیدگی کرده‪ ،‬حکم مقتضی صادر و یا فصل خصومت نمایند‪ .‬در‬
‫صورتی که قوانین موضوعه مطروحه وجود نداشته باشد‪ ،‬با استنا د به منابع معتبر اسالمی یا فتاوی معتبر و اصول حقوقی که مغایر با موازین‬
‫شرعی نباشد‪ ،‬حکم قضیه را صادر نمایند و نمیتوانند به بهانهی سکوت یا نقض یا اجمال یا تعارض قوانین از سریدگی به دعوی و صدور حکم‬
‫امتناع ورزند و اال مستنکف از احقاق حق شناخته شده و به مجازات آن محکوم خواهند شد‪.‬‬
‫تبصره‪ :‬چنانچه قاضی مجتهد باشد و قانون را خالف شرع بداند پرونده به شعبهی دیگری جهت رسیدگی ارجاع خواهد شد‪.‬‬
‫آنجایی که گفته شده موافق قوانین یعنی موافق قانون و نه شرع‪ .‬حال در صورتی که قوانین موضوعه کامل یا صریح نباشد یعنی در بسیاری‬
‫از م وارد هر چه در قانون نگاه میکنیم پاسخی برای آن موضوع وجود ندارد یا متعارض باشد یا اصال قانونی در قضیه مطروحه وجود نداشته‬
‫باشد یعنی اصال در این حوزه قانونی نیست نه این که قانونی هست کامل نیست مثال در حوزه فضای مجازی هنوز قانونی وجود ندارد‪ .‬قاضی‬
‫باید با استنا د به منابع معتبر اسالمی یا فتاوای معتبر و اصول حقوقی که مغایر با موازین شرع نباشد حکم قضیه را صادر نماید‪.‬اینکه در اینجا‬
‫گفتیم منابع معتبر اسالمی یا فتاوای معتبر یعنی یا این یا آن ‪.‬مثال کسانی که مجتهد نیستند و قانون هم حکم مشخصی ندارد در اینجا گفته‬
‫میشود ک ه باید از منابع معتبر اسالمی حکم اسخراج کند که البته این کار در توان شخص غیر مجتهد نیست بنابراین اینجا که گفته به منابع‬
‫معتبر اسالمی استناد کند منظور این است که اگر مجتهد باشد به منابع معتبر اسالمی استناد کند اما اگر مجتهد نبود به فتاوای معتبر استناد‬
‫کند‪.‬ک ه اآلن رایج است که در این گونه موارد سراغ فتاوای امام و رهبری میروند‪ .‬اصول حقوقی هم قابل استفاده و معتبر است البته به شرط‬
‫آن که مغایر با موازین شرع نباشد‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬واژه «یا» گاهی به یک معناست و معموال به معنایی دیگر است‪ .‬معموال به معنای حق انتخاب است مثال میگویند‪ :‬یا کالس برو یا‬
‫بنشین و بخوان ؛ یعنی حق انتخاب داری‪ .‬اما گاهی «یا» به این معنا نیست و در واقع به معنای صور مسئله است یعنی صورت های یک مسئله‬
‫را بیان می کند‪ .‬مثل این که بگویند‪ :‬یا وضو بگیر یا تیمم کن ؛ این به این معنی نیست که حق انتخاب داری بلکه به این معناست که اگر‬
‫میتوانی وضو بگیر اگر نمیتوانی تیمم کن‪ .‬یا مثال کسی که مال دیگری را ربوده و خراب کرده است به او میگویند که عین یا مثل یا قیمتش‬
‫را باید بدهد اما این به این معنا نیست که حق انتخاب دارد بلکه به این معناست که اگر عین هست عین را بیاورد اگر نه مثلش را و اگر نبود‬
‫قیمتش را بپردازد‪.‬‬
‫پس «یا» در این ماده قانون بیانگر صورت های مسئله است ‪.‬دو حالت دارد یا قاضی مجتهد است و یا مجتهد نیست‪ .‬اگر مجتهد است به منابع‬
‫معتبر اسالمی و اگر مجتهد نیست به فتاوای معتبر استناد کند‪.‬‬
‫البته نظر مخالف هم هست که میگوید حق انتخاب دارد اما قابل توجیه نیست زیرا اگر مجتهد است حق ندارد به سراغ فتاوای معتبر برود‬
‫چون برای مجتهد تقلید حرام است و اگر هم مجتهد نیست قدرت استنباط حکم از منابع معتبر اسالمی را ندارد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬واژه «یا» گاه به معنای تخییر و حق انتخاب است و گاه بیانگر صورت های مختلف مسئله است‪ .‬در این ماده واژه «یا» بیانگر صور مسئله‬
‫است نه حق انتخاب‪ .‬به بیان روشن تر دادرس در صورت فقدان یا اجمال یا تعارض قانون نمیتواند حکم آن را از منابع معتبر یا فتاوای معتبر‬
‫استخراج کند بلکه اگر مجتهد است و توان استنباط حکم از منابع معتبر دارد باید اجتهاد کند و اگر مجتهد نیست و مقلد است به فتاوای‬
‫معتبر رجوع بنماید‪.‬‬
‫به این نکته نیز توجه شود در قوانین ما گاهی میگویند اصول حقوقی که مطابق شرع باشند گاهی هم میگویند اصول حقوقی که مخالف‬
‫شرع نباشند‪ .‬در ماده ‪ 3‬قانون آ‪.‬د‪.‬م همین که مخالف شرع نباشد کافی است و نیازی نیست که بررسی شود که آیا مطابق است یا خیر‪.‬‬
‫صرف مغایرت نداشتن اصول حقوقی با موازین شرعی برای اعمال آن کافی است و نیازی به مطابقت داشتن آن دو نیست‪.‬‬
‫نکته اول‪ :‬در این حالت استثنائی یعنی حالتی که قاضی مجتهد باشد و قانون را خالف شرع بداند حق دارد قرار امتناع از رسیدگی صادر‬
‫نماید زیرا اگر قاضی مجتهد موظف به صدور حکم شود یا بایستی مطابق قانون و یا مطابق شرع حکم دهد اگر مطابق شرع حکم دهد به‬
‫وظیفه شرعی خود عمل کرده اما قانون را نقض نموده چنین حکمی منجر به هرج و مرج میشود و اگر به قانون عمل نماید مرتکب معصیت‬
‫نکته دوم ‪ :‬اگر آن دادگاه شعبه دیگری نداشته باشد به نزدیک ترین شعبه در همان حوزهی قضایی و نه حوزهی قضایی دیگری ارسال‬
‫بحث مهمی در مقدمه علم حقوق ه ست که در مورد قاعده حقوقی است که یکی از ویژگی های آن این است که عمومی باشد یعنی برای همه‬
‫باشد‪ .‬عمومیت و شمول در ذات قانون است‪ .‬دقیقا در نقطه مقابل این مسئله‪ ،‬صدور حکم باید جزئی و موردی باشد‪ .‬مثال قائده حقوقی است‬
‫که زن باید نفقه داشته باشد عام است اما در بحث رسیدگی حقوقی باید در آن پرونده بررسی کند که آیا نفقه تعلق میگیرد یا خیر‪.‬‬
‫‪317‬‬
‫ماده‪ ۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬دادگاهها مکلفند در مورد هر دعوا به طور خاص تعیین تکلیف نمایند و نباید به صورت عام و کلی حکم صادر کنند‪.‬‬
‫در مرحله ی وضع قانون قانونگذار باید قاعده حقوقی را عام و کلی و برای همه مقرر کند اما در مرحلهی صدور حکم قاضی باید پروندهی‬
‫مشخص را رسیدگی و رأی مناسب همان صادر کند خالصه آن که عمومیت و شمول و کلی بودن ویژگی قائده حقوقی است اما خاص و‬
‫موردی بودن ویژگی حکم صادره است‪.‬‬
‫در اینجا دادگاه مجازاً به کار رفته است‪ .‬منظور قاضی است‪.‬‬
‫در اسالم اگر قاضی یک رأی داد قاضی دیگری حق رسیدگی ندارد‪ .‬ماده ‪ 5‬هم همین را به عنوان اصل بیان کرده است ‪ .‬اما عام میتواند‬
‫تخصیص بخورد ولی اگر این تخصیص خوردن به حدی باشد که از عام چیزی باقی نماند این قبیح است زیرا شمول قاعده عام را از بین میبرد‬
‫در حالی که عام باید عام بماند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬آرای دادگاهها قطعی است مگر در موارد مقرر در باب چهارم این قانون یا درمواردی که به موجب سایر قوانین قابل‬
‫نقض یا تجدیدنظر باشند‪.‬‬
‫در قانون آ‪.‬د‪.‬م همسو با فقه امامیه اصل بر قطعیت آراء دادگاه ها است‪ .‬در نتیجه قابل تجدید نظر یا قابل نقض بودنن استثنائی است‪ .‬این‬
‫قاعده عام مواجه با تخصیص اکثر شده که مطابق قواعد اصول فقه امری قبیح است زیرا بیشتر آراء صادره (تقریبا همه) قابل تجدید نظر و غیر‬
‫قطعی است‪.‬‬
‫مطابق ماده ‪ 10‬قانون مدنی و ماده‪ 6‬قانون آ‪.‬د‪.‬م و سایر قوانین و قراردادهای نامعین همچون عقود معین معتبر و قابل اجراست مشروط بر آن‬
‫که مخالف قوانین آمره و همچنین مخالف نظم عمومی و اخالق حسنه نباشد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬عقود و قراردادهایی که مخل نظم عمومی یا بر خالف اخالق حسنه که مغایر با موازین شرع باشد در دادگاه قابل ترتیب‬
‫اثر نیست‪.‬‬
‫اصل بر این است که رسیدگی یک مرحله ای است‪ .‬آیا امکان چند مرحله ای بودن هست ؟ پاسخ این است استثنائاً بله که البته در کشور ما‬
‫از حالت استثناء خارج شده است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬به ماهیت هیچ دعوایی نمی توان در مرحله باالتر رسیدگی نمود تا زمانی که در مرحله نخستین در آن دعوا حکمی‬
‫صادر نشده باشد‪ ،‬مگر به موجب قانون‪.‬‬
‫در مواردی که دو مرحله یا چند مرحله رسیدگی وجود دارد صالحیت مراجع رسیدگی کننده در هر مرحله متفاوت است از صالحیت مرجع‬
‫رسیدگی کننده در مرحله دیگر و این اختالف در صالحیت‪ ،‬اختالف در صالحیت ذاتی است و قواعد مربوط به صالحیت ذاتی در زمره قواعد‬
‫آمره اند که امکان توافق بر خالف آن وجود ندارد‪ .‬لذا مادامی که دادگاه بدوی رسیدگی نکرده دادگاه تجدید نظر صالحیت رسیدگی نخواهد‬
‫داشت مگر در موارد استثنائی‪ )1.‬ورود ثالث (ماده‪ )2 ،) 130‬جلب ثالث (ماده‪)135‬‬
‫یک سری دعاوی به اسم د عاوی طاری وجود دارد یعنی دعاوی که به طور اتفاقی و ناگهان به وجود میآید‪.‬‬

‫طاری یعنی اتفاقی و طواری یعنی اتفاقات‪.‬‬
‫هنگامی که وسط یک دعوی ‪ ،‬دعوایی مطرح میشود دعوی طاری است‪ .‬که در اینجا دو مورد از دعاوی طاری را بیان کردیم که یکی هنگامی‬
‫است که دعوایی در حال رسیدگی است که ناگهان شخص ثالثی وارد دعوی میشود که گاهی حق مستقلی برای خود قائل است یا از پیروزی‬
‫یکی از طرفین نفعی میبرد‪.‬که حال اگر این شخص ثالث در مرحله تجدید نظر وارد دعوی شود استثناء است و دادگاه تجدید نظر میتواند به‬
‫آن رسیدگی کند‪ .‬و مورد بعدی جلب ثالث است که در اینجا ثالث وارد دعوی نمیشود بلکه یکی از طرفین یا هر دو علیه شخص ثالثی در‬
‫حین رسیدگی به دعوی ‪ ،‬دعوایی مطرح میکنند که این هم استثناء این ماده است‪.‬‬
‫جلسه صد و بیست و هفتم‬

‫در ماده ‪ 7‬قانون آ‪.‬د‪.‬م گفتیم زمانی که یک دادگاه دانی و یک دادگاه عالی وجود داشته باشد تفاوت در صالحیت این دو از نوع ذاتی است لذا‬
‫مرجع باالتر نمیتواند پیش از رسیدگی مرجع پایین تر رسیدگی کند‪.‬‬
‫این که مرجع عالی پیش از رسیدگی نخستین حق ورود به دعوی را ندارد دو استثناء دارد‪:‬‬
‫‪ )1‬ورود ثالث (ماده ‪ )2 )130‬جلب ثالث ماده ‪)135‬‬
‫ماده ‪ ۱۳۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هرگاه شخص ثالثی در موضوع دادرسی اصحاب دعوای اصلی برای خود مستقال حقی قایل باشد و یا خود را در محق‬
‫شدن یکی از طرفین ذی نفع بداند‪ ،‬می تواند تا وقتی که ختم دادرسی اعالم نشده است‪ ،‬وارد دعوا گردد‪ ،‬چه اینکه رسیدگی در مرحله بدوی‬
‫باشد یا در مرحله تجدی دنظر‪ .‬دراین صورت نامبرده باید دادخواست خود را به دادگاهی که دعوا در آنجا مطرح است تقدیم و در آن منظور‬
‫خود را به طور صریح اعالن نماید‪.‬‬
‫واژه ختم دادرسی در این ماده مهم است زیرا اقداماتی که میتوانیم انجام دهیم‪ ،‬متفاوت است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۳۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هریک از اصحاب دعوا که جلب شخص ثالثی را الزم بداند‪ ،‬می تواند تا پایان جلسه اول دادرسی جهات و دالیل خود‬
‫را اظهار کرده و ظرف سه روز پس از جلسه با تقدیم دادخواست از دادگاه درخواست جلب او را بنماید‪ ،‬چه دعوا در مرحله نخستین باشد یا‬
‫تجدیدنظر‪.‬‬
‫در این ماده هم تا پایان جلسه اول دادرسی مهم است‪.‬‬
‫ماده ‪ 7‬قانون آ‪.‬د‪.‬م با دو استثناء مواجه است‪:‬‬
‫‪319‬‬
‫‪ )۱‬ورود ثالث که در ماده ‪ 130‬قانون آ‪.‬د‪.‬م مشخص شده است‪ .‬شخص ثالث یعنی شخصی که طرف دعوی نیست در دو صورت میتواند وارد‬
‫دعوای دیگران شود اول آن که در آن دعوای مطروحه ب رای خود حق مستقل قائل باشد و دوم آن که در پیروز شدن یک طرف نفعی داشته‬
‫باشد و به هدف تقویت او وارد دعوی شود‪ .‬به ثالثی که وارد دعوی میشود وارد ثالث میگویند‪ .‬تا پیش از ختم دادرسی امکان ورود ثالث‬
‫وجود دارد حتی در مرحلهی تجدید نظر‪.‬‬
‫‪ )۲‬جلب ثالث (ماده ‪ )۱۳۵‬؛ در جلب ثالث بر خالف ورود ثالث یکی از طرفین‪ ،‬ثالث را علی رغم میل او وارد دعوی مینماید‪ .‬در جلب ثالث‬
‫طرف جلب کننده‪ ،‬جالب و شخص ثالث مجلوب یعنی جلب شده نامیده میشود‪ .‬جلب ثالث هم میتواند در مرحلهی تجدید نظر انجام شود‪.‬‬
‫در رسیدگی ها هدف احقاق حق و اجرای عدال ت است و دلیل دیگری هم وجود دارد که آن فصل خصومت است‪ .‬برای این موضوع اصل بر‬
‫این است که وقتی دعوایی مورد رسیدگی قرار گرفت‪ ،‬دیگر قابل تغییر نیست حتی توسط خود قاضی صادر کنندهی رأی جز در موارد استثنائی‪.‬‬
‫به این قاعده‪ ،‬فراغ دادرس میگویند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬ه یچ مقام رسمی یا سازمان یا اداره دولتی نمی تواند حکم دادگاه را تغییر دهد و یا از اجرای آن جلوگیری کند مگر‬
‫دادگاهی که حکم صادر نموده و یا مرجع باالتر‪ ،‬آن هم در مواردی که قانون معین نموده باشد‪.‬‬
‫مطابق قاعده ی فراغ دادرس قاضی رسیدگی کننده پس از صدور رأی فراغت مییابد و هیچ شخص یا نهاد دیگری حق تغییر یا جلوگیری از‬
‫آن را ندارند به عالوه خود آن مرجع یا مرجع باالتر هم حق تغییر ندارد ‪.‬‬
‫سؤال این است که قواعد و مقررات آیین دادرسی مدنی چه ویژگی هایی دارند؟‬
‫قوانین بعضی آمره هستند و برخی مخیره هستند آن هایی که آمره هستند امکان توافق بر خالفشان نیست و عرف بر خالفشان پذیرفته‬
‫نیست اما مخیره ها برعکس هستند‪ .‬قوانین آمره امری هستند‪ .‬در مخیره ‪ ،‬حق انتخاب داریم‪ .‬حال آیین دادرسی مدنی در کدام دسته است؟‬
‫سؤال بعد این است که آیا قوانین آیین دادرسی اثر فوری دارند و عطف به ماسبق (پرونده های جاری را هم شامل میشوند یا خیر)؟‬
‫یک سری پرونده ها تمام شده که هیچ و یک سری پرونده ها بعدا قرار است به وجود بیاید اما یک سری پرونده اکنون در حال رسیدگی است‬
‫حال باید بدانیم با این پرونده ها مطابق با قانون جدید رفتار کنیم یا قدیم ؟‬
‫پاسخ اجمالی ‪ :‬قوان ین آ‪.‬د‪.‬م اصوال آمره اند بر خالف اصل کلی در قوانین‪( .‬در آمره یا مخیره بودن قانون اصل بر تخییری بودن است)‪.‬‬
‫قواعد آ‪.‬د‪.‬م اصوال اثر فوری دارد و عطف بما سبق می شود بر خالف اصل کلی در قانون که آن است که اثر قانون نسبت به آتیه است و شامل‬
‫پرونده های جاری نمیشود‪.‬‬
‫برای آن که به سؤال باال مربوط به ویژگی های قواعد آ‪.‬د‪.‬م به طور دقیق و تفکیک شده پاسخ دهیم به عنوان مقدمه باید بررسی کنیم قانون‬
‫آ‪.‬د‪.‬م متضمن چه قواعدی است؟‬
‫قانون آ‪.‬د‪.‬م مشتمل بر سه دسته قواعد است‪:‬‬

‫‪ )1‬قواعد مربوط به سازمان قضاونی یعنی مقرراتی که تعیین کنندهی پیکره دستگاه قضا است‬
‫‪ )2‬قواعد مربوط به صالحیت یعنی قواعدی که تعیین می نماید هر جزء از دستگاه قضا چه حقوق و توانایی هایی دارد و صالح به رسیدگی به‬
‫چه دعاوی میباشد‬
‫‪ ) 3‬قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص همچون قواعد مربوط به دادخواست‪ ،‬روند جلسه دادگاه‪ ،‬مراحل رسیدگی‪ ،‬ابالغ‪ ،‬اجرا و ‪. ......‬‬
‫اول قواعد مربوط به سازمان قضاوتی را بررسی میکنیم ‪ .‬فرض میکنیم مثال در این سازمان دادگاه خانواده وجود نداشت و قرار باشد تشکیل‬
‫شود حتما برای بهبود اوضاع است پس باید آمره باشد وعطف به ماسبق شود‪.‬‬
‫یا مثال رئیس قوه قضائیه تصمی م بگیرد که برای دعاوی بازرگانی به دلیل اهمیتشان دادگاه خاص و جدا تشکیل شود آیا ما میتوانیم خالف‬
‫آن را بخواهیم؟ خیر قواعد مربوط به سازمان قضاوتی هم آمره اند و هم اثر فوری دارند‪.‬‬
‫قواعد مربوط به سازمان قضاوتی هم آمره اند و هم دارای اثر فوری چرا که این قواعد به منظور تسهیل رسیدگی مقرر میشوند‪.‬‬
‫قواعد مربوط به صالحیت؛‬
‫صالحیت بر دو نوع است ‪ )1‬ذاتی ‪ )2‬محلی یا نسبی‬
‫صالحیت محلی یا نسبی مربوط به حوزه های قضائی و تقسیمات کشوری است‪ .‬به گونه ای که دادگاه های متعدد که صالحیت ذاتی واحد‬
‫دارند‪ ،‬از نظر صالحیت محلی بسته به حوزهی قضائی خود متفاوت اند‪ .‬اما صالحیت دوم صالحیت ذاتی است که از حیث صنف ‪ ،‬نوع و درجه‬
‫مورد تقسیم واقع می شوند‪ .‬صنف یعنی این که قضائی هستند یا غیر قضائی‪ ،‬حقوقی اند یا کیفری یا اداری و نوع یعنی این که عام هستند یا‬
‫اختصاصی‪ .‬مراجع عام مراجعی هستند که صالحیت رسیدگی به هر دعوایی را دارند جز مواردی که قانون از صالحیت آنها خارج کرده است‪.‬‬
‫در مقابل مراجع اختصاصی مراجعی هستند که صالحیت رسیدگی به هیچ دعوایی را ندارند مگر آنچه که در صالحیت آن ها قرار داده شده‬
‫است و از حیث درجه برخی دادگاه ها نخستین و بدوی هستند و برخی تجدید نظر‪.‬‬
‫قواعد مربوط به صالحیت محلی مخیره اند و فاقد اثر فوری لذا امکان توافق بر خالفشان وجود دارد و پرونده های جاری را در بر نمیگیرد اما‬
‫قواعد مربوط به صالحیت ذاتی هم اثر فوری دارند و هم آمرهاند‪.‬‬
‫دسته ی سوم قواعد آیین دادرسی مدنی یعنی قواعد آ‪.‬د‪.‬م به معنای اخص اصوال آمرهاند و اثر فوری دارند و عطف به ما سبق میشوند و پرونده‬
‫های جاری را هم شامل میشوند‪ .‬جز دو مورد استثنائی ‪ )1‬در صورت تعارض با حقوق مکتسبهی اشخاص ‪ )2‬در صورت جریان پرونده در‬
‫دیوان عالی کشور ‪.‬‬
‫مثال شما دعوایی را در دادگاه دارید طبق قانون سابق به شما ابالغ شده است که حکم این است و به مدت ‪ 20‬روز حق تجدید نظر دارید‪ .‬بعد‬
‫در اخبار میگویند قانون جدید تصویب شده است و در روزنامه ی رسمی منتشر شده است که نسبت به این دعاوی حق تجدید نظر وجود‬
‫ندارد؛ حقی که شما داشتید اما قانون جدید میگوید ندارید‪.‬حال اگر اثر فوری داشته باشد حق شما ضایع میشود‪.‬در اینجا حق شما حق‬
‫‪321‬‬
‫مکتسب است بنابراین حق به دست آمدهی شما طبق قانون قبل را قانون جدید از بین نخواهد برد و قانون جدید نسبت به حق مکتسب شما‬
‫اثر فوری ندارد‪.‬‬
‫حق مکتسب در مقابل حق غیر مکتسب است (حق محتمل)‪ .‬حق محتمل مثل این که دعوای شما در دادگاه در حال رسیدگی است؛ میگویند‬
‫اگر حکم ابالغ شود و اگر قانون تغییر نکند ‪ 20‬روز پس از ابالغ حکم حق تجدید نظر دارد که این حق‪ ،‬محتمل است‪ .‬یا مثال میگویند شما‬
‫اگر ‪ 20‬سال کار کنید با ‪ 20‬سال بازنشسته میشوید‪ .‬حال شما اگر دیروز ‪ 20‬سال کارتان تمام شده باشد‪ ،‬بازنشستگی برای شما حق مکتسب‬
‫است و شخص دیگری ‪ 18‬سال کار کرده باشد باز نشستگی برای او محتمل است بنابراین اگر قانون جدید وضع شود که با ‪ 25‬سال بازنشسته‬
‫شوند‪ ،‬قانون برای شما که حق مکتسب دارید اثر فوری نخواهد داشت و حق بازنشستگی برایتان به وجود آمده است اما برای آن شخص دیگر‬
‫که فقط ‪ 18‬سال کار کرده است حق بازنشستگی محتمل است و قانون جدید نسبت به آن اثر فوری دارد و برای او اجرا میشود و بازنشستگی‬
‫وی با ‪ 25‬سال است‪.‬‬
‫قانون نسبت به حق مکتسب اثر فوری ندارد‪ .‬حق مکتسب در برابر حق احتمالی است‪.‬حق مکتسب یعنی حق کسب شده؛ حقی است که‬
‫مطابق قانون سابق وجود پیدا کرده مثل حق تجدید نظر خواهی به مدت ‪ 20‬روز پس از ابالغ‪ .‬اما حق احتمالی حقی است که اگر قانون تغییر‬
‫نکند و مانعی به وجود نیاید این حق محقق خواهد شد‪.‬‬
‫پرونده های مطروحه در دیوان عالی کشور مطابق قانون سابق بررسی میشود و قانون جدید نسبت به آن اثر فوری ندارد زیرا وظیفه ی دیوان‬
‫رسیدگی ماهوی نیست و ذاتا چنین صالحیتی ندارد بلکه از حیث منطبق بودن یا عدم انطباق با قانون حاکم رسیدگی میکند البته اگر دیوان‬
‫پرونده را مطابق قانون سابق تشخیص ندهد و آن را به شعبه ای برگرداند‪ ،‬آن شعبه ی مرجوع الیه موظف است مطابق قانون جدید رسیدگی‬
‫کند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬رسیدگی به دعاوی ای که قبل از تاریخ اجرای این قانون اقامه شده به ترتیب مقرر در این قانون ادامه می یابد‪ .‬آرای‬
‫صادره از حیث قابلیت اعتراض و تجدید نظر و فرجام تابع قوانین مجری در زمان صدور آنان می باشد مگر اینکه آن قوانین خالف شرع شناخته‬
‫شود‪ .‬نسبت به کلیه قرارهای عدم صالحیتی که قبل از تاریخ اجرای این قانون از دادگاه ها صادر شده و در زمان اجرای این قانون در جریان‬
‫رسیدگی تجدید نظر یا فرجامی است به ترتیب مقرر در این قانون عمل می شود‪.‬‬
‫در ارتباط با صالحیت یک اصل داریم و کلی استثناء‪ .‬ماده ‪ 11‬قانون آ‪.‬د‪.‬م بیانگر اصل است اما مواد ‪ 12‬به بعد بیانگر استثنائات مادهی ‪11‬‬
‫است‪.‬‬
‫ماده ‪ 10‬قانون آ‪.‬د‪.‬م راجع به صالحیت ذاتی است و مواده ‪ 11‬به بعد در ارتباط با صالحیت محلی است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۰‬آ‪.‬د‪.‬م ‪ :‬ر سیدگی نخستین به دعاوی‪ ،‬حسب مورد در صالحیت دادگاههای عمومی و انقالب است مگر در مواردی که قانون مرجع‬
‫دیگری را تعیین کرده باشد‪.‬‬

‫دادگاه ها از حیث صالحیت ذاتی یا عام یا خاص (اختصاصی) هستند‪ .‬دادگاه عام دادگاهی است که صالحیت رسیدگی به هر دعوایی را دارد‬
‫مگر آن که از صالحیت آن خارج شده باشد (مثل دادگاه های عمومی)‪ .‬اما دادگاه خاص دادگاهی است که صالحیت رسیدگی به هیچ دعوایی‬
‫را ندارد مگر آن که در صالحیت آن قرار داده شده باشد‪.‬‬
‫نکته مهم‪ :‬قاضی دادگاه عام رسیدگی کرده و رأی می دهد و نیازی نیست در رأی صادره از صالحیت خود دفاع کند؛ زیرا اصل بر صالحیت‬
‫اوست‪ .‬اما قاضی دادگاه اختصاصی باید ابتدا از صالحیت خود دفاع کرده و سپس انشاء رأی نماید‪ .‬چرا که اصل بر عدم صالحیت اوست‪ .‬البته‬
‫اگر به صالحیت دادگاه عام ایراد شود الزم است نسبت به این ایراد از خود دفاع نماید و سپس انشاء رأی کند‪.‬‬
‫قانون آ‪.‬د‪.‬م دارای ‪ 9‬باب‪ 529 ،‬ماده به عالوه ‪ 72‬تبصره میباشد‪ .‬باب اول در صالحیت دادگاه ها است‪.‬‬
‫فصل اول در صالحیت نسبی و ذاتی است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ :‬دعوا باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده‪ ،‬در حوزه قضایی آن اقامتگاه دارد و اگر خوانده در ایران اقامتگاه نداشته‬
‫باشد‪ ،‬در صورتی که درایران محل سکونت موقت داشته باشد‪ ،‬در دادگاه همان محل باید اقامه گردد و هرگاه درایران اقامتگاه و یا محل سکونت‬
‫موقت نداشته ولی مال غیرمنقول داشته باشد‪ ،‬دعوا در دادگاهی اقامه می شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است و هرگاه مال غیرمنقول‬
‫هم نداشته باشد‪ ،‬خواهان در دادگاه محل اقامتگاه خود اقامه دعوا خواهدکرد‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬حوزه قضایی عبارت است از قلمرو یک بخش یا شهرستان که دادگاه در آن واقع است‪ .‬تقسیم بندی حوزه قضایی به واحدهایی از‬
‫قبیل مجتمع یا ناحیه‪ ،‬تغییری در صالحیت عام دادگاه مستقر در آن نمی دهد‪.‬‬
‫ماده ‪ 11‬اصل است و مواد ‪ 12‬ال ‪ 25‬استثنائات آن است‪ .‬برای این که دادگاهی اقامه شود باید بر دادگاه صالحیت دار انجام شود‪.‬‬
‫ماده ‪ : 11‬بیانگر اصل راجع به دادگاه صالح است‪ .‬در این ماده به ترتیب این چهار دادگاه برای رسیدگی صالح شناخته شده است‪:‬‬
‫‪ )1‬دادگاه محل اقامتگاه خوانده‬

‫‪ )2‬دادگاه محل سکونت موقت خوانده‬
‫‪ )3‬دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول خوانده‬
‫‪ )4‬دادگاه محل اقامت خواهان‬
‫بدل در این ماده از نوع اضطراری است نه اختیاری؛ یعنی خواهان حق انتخاب و تخییر میان این چهار گزینه ندارد‪ .‬بلکه باید به ترتیب و در‬
‫صورت امتناع هر یک به دیگری برسد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬بدل بر دو نوع است‪:‬‬
‫‪ )1‬اختیاری‪ :‬زمانی که دو یا چند گزینه همزمان وجود دارد و مکلف حق انتخاب دارد‪.‬‬
‫‪323‬‬
‫‪ )2‬بدل اضطراری‪ :‬زمانی که دو یا چند گزینه وجود دارد ولی مکلف حق انتخاب ندارد بلکه در صورت عدم امکان یکی میتواند بعدی را انتخاب‬
‫کند‪.‬‬
‫نکته‪ :‬تعیین حوزهای قضایی با رئیس قوه قضائیه می باشد که مثال در یک بخش اصال حوزه قضایی داشته باشیم یا نداشته باشیم‪ ،‬یا اینکه‬
‫چند حوزه قضائی داشته باشیم‪.‬‬
‫جلسه صد و بیست و هشتم‬

‫در جلسه قبل گفتیم که در ارتباط با صالحیت یک اصل داریم که در ماده ‪11‬قانون آ‪.‬د‪.‬م بیان شده است و مواد ‪ 12‬الی ‪ 25‬بیانگر استثنائات‬
‫ماده ‪ 11‬است‪ .‬ودر ماده‪ ، 11‬چهار دادگاه به عنوان دادگاه صالح معرفی شده است؛ دادگاه محل اقامتگاه خوانده‪ ،‬دادگاه محل سکونت موقت‬
‫خوانده‪ ،‬دادگاه محل وقوع مال غیر منقول‪ ،‬محل اقامت خواهان‪.‬‬
‫خواهان چهار انتخاب دارد که گزینه اول ب دل دارد و این بدل اضطراری است نه اختیاری ‪.‬که در ابتدا حق انتخاب به خواهان داده نمیشود‬
‫یعنی اگر گزینه ‪ 1‬نشد سراغ بعدی میرویم و به همین ترتیب‪.‬‬
‫اولین استثناء که بسیار مهم است راجع به اموال غیر منقول است که مال غیر منقول که مطابق مواد ‪12‬الی ‪ 18‬قانون مدنی چهار قسم دارد‬
‫که دو قسم آن یعنی ذاتی وبه واسطه عمل انسان‪ ،‬در ماده ‪ 12‬و غیر منقول حکمی در ماده ‪ 17‬و غیر منقول تبعی در ماده ‪ 18‬بیان شده‬
‫است مطابق ماده ‪ 12‬قانون آ‪.‬د‪.‬م در صالحیت دادگاه محل وقوع مال است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول اعم از د عاوی مالکیت‪ ،‬مزاحمت‪ ،‬ممانعت ازحق‪ ،‬تصرف عدوانی و سایر حقوق راجع‬
‫به آن در دادگاهی اقامه می شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است‪ ،‬اگرچه خوانده در آن حوزه مقیم نباشد‪.‬‬
‫نکته‪ :۱‬موارد ذکر شده در ماده ‪ 12‬از جمله دعاوی مالکیت و مزاحمت تمثیلی است نه حصری؛ یعنی به عنوان مثال است وبه موارد دیگر هم‬
‫حکم سرایت میکند (حصری یعنی منحصر فقط در همان موارد و تمثیلی یعنی غیر منحصر در موارد ذکر شده)‬
‫نکته‪ : ۲‬اگر دعوی راجع به خواسته ای باشد که بخشی از آن منقول و بخشی غیر منقول هست (مختلط باشد)؛ بازهم دادگاه محل وقوع مال‬
‫غیر منقول صالح است‪.‬‬
‫مثال دعوی راجع به یک اتوموبیل و یک زمین باشد دادگاه صالح دادگاه محل زمین است که مال غیر منقول است‪ .‬در واقع ماده ‪ 12‬بر ماده‬
‫‪ 11‬حاکم است یعنی اگر مال غیر منقول باشد ماده ‪ 12‬اجرا میشود‪.‬‬
‫در اینجا مثال هایی زده است که یکی دعوی مالکیت است که اختالف بر سر مالکیت منافع یا مالکیت عین است‪ .‬درتصرف عدوانی شخص به‬
‫طور عدوان مال ما را غصب میکند مثل کسی که خانه مارا از ما میگیرد وازتصرف ما خارج میکند‪ .‬در مزاحمت مال از تصرف ما خارج نمیشود‬
‫اما در تصرف و انتفاع ما خلل وارد میشود‪ .‬درممانعت از حق هیچ کسی تصرف نمیکند فقط نه اجازه استفاده از مال از ما سلب میشود‪.‬‬

‫در ماده ‪ 11‬چهار بدل بود که همه هم اضطراری بود اما موارد تعدد صالحیت در قانون آ‪.‬د‪.‬م داریم که بدل اختیاری است و خواهان حق‬
‫انتخاب دارد‪ .‬یکی از این موارد ماده ‪13‬قانون آ‪.‬د‪.‬م است که تعدد صالحیت در آن مطرح شده است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ :‬در دعاوی بازرگانی و دعاوی راجع به اموال منقول که از عقود و قراردادها ناشی شده باشد خواهان می تواند به‬
‫دادگ اهی رجوع کند که عقد یا قرارداد در حوزه آن واقع شده است یا تعهد می بایست در آنجا انجام شود‪.‬‬
‫دو دادگاه دراینجا مطرح است که یکی دادگاه محل انعقاد قرارداد و دیگری دادگاه محل اجرا صالحیت دارند‪ .‬مثال راجع به ساخت خانه ای‬
‫در مشهد‪ ،‬در تهران قرارداد منعقد شده است ب نابراین دادگاه تهران به عنوان دادگاه محل انعقاد قرارداد و دادگاه مشهد به عنوان دادگاه محل‬
‫اجرا صالح هستند‪.‬‬
‫پس در اینجا تعدد دادگاه صالح داریم دو دادگاه در ماده ‪ 13‬بیان شده و دادگاه دیگر محل اقامت خوانده که در ماده ‪ 11‬بیان شده است ‪.‬‬
‫بنابراین در اینجا بدل داریم البته بدل در اینجا اختیاری است‪.‬‬
‫مثال قرارداد خرید یک تراکتور در تهران انجام شده و قرار است در مشهد تحویل داده شود و اقامتگاه خواهان بجنورد است؛ شخص خواهان‬
‫در هریک از این سه دادگاه که بخواهد حق اقامه دعوی را دارد‪.‬‬
‫یکی از موارد تعدد صالحیت دعاوی مربوط به عقود راجع به مال منقول است که در آن همزمان سه دادگاه صالح است‪:‬‬
‫‪ )1‬محل اقامت خوانده مطابق اصل ماده ‪11‬قانون آ‪.‬د‪.‬م (موارد ذکر شده در ماده ‪ 13‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ ،‬نفی کننده قاعده عام دادگاه محل اقامت‬
‫خوانده نیست)‬
‫‪ )2‬محل انعقاد قرارداد‬
‫‪ )3‬محل اجرای قرارداد‪.‬‬
‫حال سؤال این است که چرا دادگاه صالح در دعاوی مال غیر منقول‪ ،‬دادگاه محل وقوع مال غیر منقول است؟ پاسخ این است که به دلیل‬
‫کارشناسی های الزم در مال غیر منقول و همچنین سهولت و سرعت در رسیدگی بهتر است دادگاه محل وقوع مال باشد که شناخت بهتری‬
‫نسبت به مال و محل آن داشته باشد‪.‬‬
‫یکی از مواردی که به دادگاه مراجعه می کنیم تأمین دلیل است زیرا ما برای اثبات حقمان نیازبه دلیل داریم و یک واقعیت که هست این است‬
‫که ادله در معرض زوال است و ما نمیتوانیم دلیل بسازیم مخصوصا در بحث بسیاری از جرایم که ادله از بین میروند ‪.‬ما در بحث ادله با دو‬
‫خطر مواجه هستیم یکی از بین رفتن ادله مثل فوت شهود یا این که قراردادمان از بین برود‪ .‬و دیگر این که اگر بخواهیم دلیل را حفظ کنیم‬
‫باید متحمل خسارات سنگینی شویم مثال همسایه ما گود برداری غیر اصولی انجام داده است و خانه ما در معرض تخریب است اگر بخواهیم‬
‫دلیل را حفظ کنیم باید متحمل خسارات شویم وخانه مان خراب شود‪.‬‬
‫راهکار چیست؟ یا باید به تضییع حقمان تن دهیم یا راهکار بهتر و قانونی که تأمین دلیل است‪.‬‬
‫‪325‬‬
‫تأمین دلیل یعنی در امنیت قرار دادن دلیل از آنجا که ادله ممکن است از بین برود و یا حفظ وضعیت آنها خسارت بار باشد شخص میتواند‬
‫آن ادله را تامین نماید یعنی اقداماتی انجام دهد که ادله در امنیت قرار بگیرد و هر زمان که نیازمند ارائه آن به دادگاه باشد از آن استفاده‬
‫نماید تامین دلیل بر ارزش دلیل نمی افزاید بلکه صرفا آن را حفظ میکند و تشخیص میزان ارزش بر عهدهی دادگاه است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬دادگاه صالحیت دار برای تأمین دلیل دادگاهی است که ادله در آن موجود است در صورتی که در آن حوزه قضایی شورای حل اختالف‬
‫تشکیل شده؛ شورا صالح است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬درخواست تامین دالیل و امارات از دادگاهی می شود که دالیل و امارات مورد درخواست در حوزه آن واقع است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬در صورتی که موضوع دعوا مربوط به مال منقول و غیرمنقول باشد‪ ،‬در دادگاهی اقامه دعوا می شود که مال غیرمنقول‬
‫در حوزه آن واقع است‪ ،‬به شرط آن که دعوا در هر دو قسمت ناشی از یک منشاء باشد‪.‬‬
‫که توضیح آن ذیل ماده ‪ 12‬بیان شد که اگر هم مال منقول دباشد هم غیر منقول‪ ،‬دادگاه محل مال غیرمنقول صالح است‪.‬‬
‫ناشی از یک منشأ باشد و به همدیگر مربوط باشد ولی اگر هر کدام جداگانه باشد و مطرح شود هر کدام دادگاه صالح خودش را خواهد داشت‪.‬‬
‫یکی دیگر از موارد تعدد دادگاه صالح زمانی است که مثال شما علیه چهار نفر دعوایی دارید که هر کدامشان یک جا اقامت دارند (خواندگان‬
‫متعدد) و مورد دیگر زمانی است که اموال غیر منقول متعدد است مثال شخصی اموال غیر منقول متعدد در جاهای مختلف دارد و دعاوی در‬
‫موردشان مطرح است ( اموال غیر منقول متعدد)‬
‫ماده ‪۱۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هر گاه یک ادعا راجع به خواندگان متعدد باشد که در حوزه های قضائی مختلف اقامت دارند یا راجع به اموال غیرمنقول‬
‫متعددی باشد که در حوزههای قضائی مختلف واقع شده اند‪ ،‬خواهان می تواند به هریک از دادگاههای حوزههای یادشده مراجعه نماید‪.‬‬
‫مورد دوم تعدد صالحیت مربوط تعدد خواندگان است که در حوزه های مختلف اقامت دارند؛ دادگاه تمام آن حوزه ها صالح است (بدل‬
‫اختیاری)‪.‬‬
‫و مورد سوم در صورت تعدد اموال غیر منقولی که در حوزه های مختلف واقع اند همه دادگاه ها صالح است (بدل اختیاری است)‪.‬‬
‫در ماده ‪ 7‬به مطلبی اشاره شد که دو استثناء داشتیم ( ماده ‪ :7‬ماهیت هیچ دعوایی نمی توان در مرحله باالتر رسیدگی نمود تا زمانی که در‬
‫مرحله نخستین در آن دعوا حکمی صادر نشده باشد‪ ،‬مگر به موجب قانون‪).‬‬
‫در واقع زمانی یک دادگاه عالی ح ق رسیدگی به یک دعوی را دارد که آن دعوی قبال در یک دادگاه نخستین رسیدگی شده باشد و مستقیما‬
‫حق رسیدگی ندارد‪.‬که دو استثناء داشت یکی ماده ‪ 132‬بود ( ثالث) و دیگری ماده ‪(135‬جلب ثالث)‪.‬‬
‫در ورود ثالث و جلب ثالث اشاره شد که این ها دعوایی هستند به نام طاری ‪.‬‬
‫طاری یعنی اتفاق ؛ جمع آن طواری‬

‫دعاوی طاری چند نوع است یکی ورود ثالث (ماده ‪ )132‬ویکی دیگر جلب ثالث ( ماده ‪ )135‬و دیگری دعوای متقابل و دیگری دعوای اضافی‬
‫است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هر دعوایی که در اثنای رسیدگی به دعوای دیگر از طرف خواهان یا خوانده یا شخص ثالث یا از طرف متداعیین اصلی‬
‫بر ثالث اقامه شود دعوای طاری نامیده می شود‪ .‬این دعوا اگر با دعوای اصلی مرتبط یا دارای یک منشاء باشد‪ ،‬در دادگاهی اقامه می شود که‬
‫دعوای اصلی در آنجا اقامه شده است‪.‬‬
‫دادگاه صالحیت دار جهت اقامهی دعاوی طاری (دعاوی که در میانه دادرسی مطرح میگردد) که ‪ 4‬نوع است‪:‬‬
‫‪ )1‬اگر از سوی خواهان علیه خوانده باشد دعوای اضافی است‪.‬‬
‫‪ )2‬اگر از سوی خوانده علیه خواهان باشد متقابل است‪.‬‬
‫‪ )3‬اگر از سوی ثالث علیه خواهان و خوانده یا هر دو باشد ورود ثالث است‪.‬‬
‫‪ ) 4‬اگر از سوی خواهان علیه ثالث باشد جلب ثالث است‪ .‬چنین دعاوی اگر مرتبط با دعوای اصلی باشد یا با آن دارای یک منشأ باشند‪ ،‬در‬
‫همان دادگاهی اقامه خواهند شد که به دعوای اصلی رسیدگی میشود‪ .‬ولو این که آن دادگاه صالحیت رسیدگی نداشته باشد‪ .‬در پی اقامه‬
‫دعوی اگر دادگاه رسیدگی کننده خود را غیر صالح تشخیص دهد‪ ،‬قرار عدم صالحیت صادر و پرونده را به دادگاه صالح ارسال میدارد و بر‬
‫فرضی که رسیدگی به دعوای اصلی متوقف بر رسیدگی به دعوای طاری باشد؛ دعوای اصلی را متوقف مینماید تا نتیجه دعوای طاری روشن‬
‫گردد‪.‬‬
‫فقط یک نکته این که گاهی موارد ‪ ،‬حرف های خوانده در دادگاه صرفا دفاع است و نه دعوای متقابل مثال میگویند چرا پول را به خواهان‬
‫پرداخت نکردهای میگوید تهاتر است و من از خواهان طلب داشتم و پول او را بابت همان طلب پرداخت نکرده ام‪.‬‬
‫ماده ‪۱۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬عنوان احتساب‪ ،‬تهاتر یا هر اظهاری که دفاع محسوب شود‪ ،‬دعوای طاری نبوده‪ ،‬مشمول ماده (‪ )17‬نخواهد بود‪.‬‬
‫اظهارات و دفاعیاتی که طرفین در دادگاه ارائه مینمایند به هدف دفاع‪ ،‬از جمله موارد سقوط تعهد مذکور در ماده ‪ 264‬قانون مدنی (ایفاء‪،‬اقاله‪،‬‬
‫تهاتر‪ ،‬مالکیت ما فی الذمه‪ ،‬تبدیل تعهد) دعوای طاری نیستند و دفاع به معنای اخص هستند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۱۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هرگاه رسیدگی به دعوا منوط به اثبات ادعایی باشد که رسیدگی به آن در صالحیت دادگاه دیگری است‪ ،‬رسیدگی به‬
‫دعوا تا اتخاذ تصمیم از مرجع صالح یتدار متوقف می شود‪ .‬دراین مورد‪ ،‬خواهان مکلف است ظرف یک ماه دردادگاه صالح اقامه دعوا کند و‬
‫رسید آن را به دفتر دادگاه رسیدگی کننده تسلیم نماید‪ ،‬در غیراین صورت قرار رد دعوا صادر می شود و خواهان می تواند پس از اثبات ادعا‬
‫در دادگاه صالح مجددا اقامه دعوی نماید‪.‬‬
‫گاهی اوقات یک مرجع صالح به رسیدگی است اما پایه این دعوی رسیدگی به یک مسئله دومی است که در صالحیت مرجع دیگری است‪.‬‬
‫‪327‬‬
‫مثال داوری تقریبا در تمام مسائل حقوقی امکان پذیر است جز موارد بسیار استثنائی اما در مورد اصل نکاح و نسب نمیتوان ارجاع به داوری‬
‫داشته باشیم‪ .‬مثال خانمی برای نفقه اش به داور مراجعه میکند طرف مقابلش میگوید که اصال این خانم همسر من نیست‪ .‬در اینجا اصل‬
‫نکاح زیر سؤال رفته است‪ .‬در اینجا چاره ای نیست جز توقف رسیدگی‪ .‬که البته اقامه دعوی هم مدت مشخصی دارد اگر در زمان مقرر اقدام‬
‫نکند قرار رد دعوی صادر میشود‪.‬‬
‫جمع بندی ماده ‪ ۱۷‬و ‪ ۹۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬اگر دعوای دوم خواهان مرتبط با دعوای اول باشد یا با آن وحدت منشأ داشته باشد مشمول ماده‬
‫‪ 17‬است دعوی طاری است از نوع دعوای اضافی و دادگاه صالحیت دار هم همان دادگاه دعوای اصلی است اما اگر بین دعوای اول و دوم‬
‫خواهان نه ارتباط باشد و نه وحدت منشأ ولی با این همه رسیدگی به دعوای اول متوقف باشد بر رسیدگی و تعیین تکلیف دعوای دوم در‬
‫چنین حالتی مشمول ماده ‪ 19‬است که باید در دادگاه صالح در مدت یک ماهه اقامه دعوی شود و اال خواهان با قرار رد اقامه دعوی مواجه‬
‫خواهد شد ‪.‬‬
‫بحثی در م دنی داشتیم که ماترک مرحله ای باید تقسیم بشود ‪.‬ابتدا هزینه کفن و دفن پرداخت شود بعد دیون و بعد هر آنچه ماند بین ورثه‬
‫تقسیم شود‪.‬‬
‫قبال گفتیم که اگر قبل از پرداخت دیون ما ترک بین ورثه تقسیم شد و بعد طلبکارها پیدا شدند تقسیم باطل نیست طلبکارها باید به ورثه به‬
‫انداه سهمشان مراجعه کنند‪.‬‬
‫حال دعوایی مطرح است علیه میت البته منظور بر شخصیت حقوقی ماترک است‪.‬‬
‫هدف ماده ‪ 20‬قانون آ‪.‬د‪.‬م برای پاسخ به این سؤال است که در دعوای راجع به ماترک دادگاه صالح کدام است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬دعاوی راجع به ترکه متوفی اگر چه خواسته‪ ،‬دین و یا مربوط به وصایای متوفی باشد تا زمانی که ترکه تقسیم نشده‬
‫در دادگاه محلی اقامه می شود که اخرین اقامتگاه متوفی در ایران‪ ،‬آن محل بوده و اگر اخرین اقامتگاه متوفی معلوم نباشد‪ ،‬رسیدگی به دعاوی‬
‫یاد شده در صالحیت دادگاهی است که اخرین محل سکونت متوفی در ایران‪ ،‬در حوزه آن بوده است‪.‬‬
‫اگر طلبکار خواهان دعوایی علیه ماترک میت داشته باشد با یکی از این دو حالت مواجه خواهد شد‪ )1 :‬آنکه ماترک تقسیم شده است در این‬
‫حالت اوال تقسیم صحیح است ثانیاً حق طلبکار محفوظ است و به هر کدام از ورثه به نسبت سهم آنان حق رجوع دارند و ثالثاً مالک برای‬
‫تعیین دادگاه صالح اصل ذکر شده در ماده ‪ 11‬است یعنی دادگاه محل اقامت خوانده و بقیه مباحث ماده ‪ .11‬و فرض دوم آن است که ترکه‬
‫متوفی تقسیم نشده در این فرض دادگاه صالح را ماده ‪ 20‬تعیین میکند‪ .‬که عبارت است از دادگاه محل اخرین اقامتگاه یا اخرین محل‬
‫سکونت موفی (بدل اضطراری است)‪.‬‬
‫یکی از دعاوی که ممکن است مطرح شود که ممکن است توسط طلبکار یا بدهکار یا دادستان اقامه شود به طرفیت تاجر ورشکسته است حال‬
‫چه دادگاهی صالح است؟‬

‫ماده ‪ ۲۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬دعوای راجع به توقف یا ورشکستگی باید در دادگاهی اقامه شود که شخص متوقف یا ورشکسته در حوزه آن اقامت‬
‫داشته است و چنانچه درایران اقامت نداشته باشد‪ ،‬در دادگاهی اقامه می شود که متوقف یا ورشکسته در حوزه آن برای انجام معامالت خود‬
‫شعبه یا نمایندگی داشته یا دارد‪.‬‬
‫د عوایی که راجع به ورشکستگی یا توقف باشد که ممکن است توسط خود تاجر یا طلبکار و یا دادستان اقامه گردد دادگاه صالح آن دادگاه‬
‫محل اقامت تاجر است و در صورت فقدان اقامتگاه محلی است که شعبه یا نمایندگی موقف یا ورشکسته درآن واقع است‪.‬‬
‫ماده ‪ 22‬راجع به شرکتها است‪ .‬دع وای شرکا علیه شرکت یا شرکت علیه شرکا است یا تعهدات شرکت در مقابل اشخاص خارج از شرکت‬
‫مطرح است‪ .‬بحث دیگر در ارتباط با زمان این دعوی است که زمانی است که شرکت هست یا منحل شده است‪.‬‬
‫در مواد ‪ 22‬و ‪ 23‬قانون آ‪.‬د‪.‬م به این سؤال ها پاسخ میدهد ودادگاه صالح را مشخص میکند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬دعاوی راجع به ورشکستگی شرکت های بازرگانی که مرکز اصلی آنها در ایران است‪ ،‬همچنین دعاوی مربوط به اصل‬
‫شرکت و دعاوی بین شرکت و شرکاء و اختالفات حاصله بین شرکاء و دعاوی اشخاص دیگر علیه شرکت تا زمانی که شرکت باقی است و نیز‬
‫در صورت انحالل تا وقتی که تصفیه امور شرکت در جریان است‪ ،‬در مرکز اصلی شرکت اقامه می شود‪.‬‬
‫ماده ‪ 21‬ورشکسته شخص حقیقی بود اما ماده ‪ 22‬مربوط به شخص حقوقی است‪.‬‬
‫پس دادگاه صالح راجع به دعاوی ماده ‪ 22‬دادگاه مرکز اصلی شرکت است‪.‬‬
‫(ماده ‪ 1002‬قانون مدنی ‪ 590‬قانون تجارت)‬
‫تعبیر مرکز اصلی شرکت در ماده ‪ 22‬قانون آ‪.‬د‪.‬م و تعبیر مرکز عملیات شخص حقوقی درماده ‪ 1002‬قانون مدنی همچنین تعبیر مرکز اداره‬
‫شخص ماده ‪ 590‬قانون تجارت آمده است‪.‬‬
‫دعاوی ذکر شده در ماده ‪ 22‬قانون آ‪.‬د‪.‬م دادگاه صالح را دادگاه مرکز اصلی شرکت میداند اما این مرکز اصلی شرکت کجاست؟‬
‫مرکز اصلی شرکت که در ماده ‪ 22‬قانون آدم ذکر شده است مترادف است با مرکز اداره شخص حقوقی که در ماده ‪ 590‬قانون تجارت آمده و‬
‫همچنین مترادف است با مرکز عملیات شخص حقوقی که در ماده ‪ 1002‬قانون مدنی آمده است‪.‬‬
‫نکته‪ :‬مرکز عملیات بر دو نوع است‪ )1 :‬مرکز عملیات اداری ‪ )2‬مرکز عملیات اجرایی‬
‫منظور ماده ‪ 1002‬مرکز عملیات اداری و همان مرکز اداره است و نه محل اجرا در نتیجه با مواد قانون تجارت‪ 590‬و ‪ 22‬قانون آ‪.‬د‪.‬م تعارض‬
‫ماده ‪ 23‬قانون آ‪.‬د‪.‬م در مورد تعدد صالحیت است ‪.‬‬
‫‪329‬‬
‫ماده ‪ ۲۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ :‬دعاوی ناشی از تعهدات شرکت در مقابل اشخاص خارج از شرکت‪ ،‬در محلی که تعهد در انجا واقع شده یا محلی که‬
‫کاال باید در انجا تسلیم گردد یا جایی که پول باید پرداخت شود اقامه می شود‪ .‬اگر شرکت دارای شعب متعدد در جاهای مختلف باشد دعاوی‬
‫ناشی از تعهدات هر شعبه یا اشخاص خارج باید در دادگاه محلی که شعبه طرف معامله در آن واقع است اقامه شود‪ ،‬مگر آنکه شعبه یاد شده‬
‫برچیده شده باشد که در این صورت نیز دعاوی در مرکز اصلی شرکت اقامه خواهد شد‪.‬‬
‫در زمینه دعاوی ناشی از تعهدات شرکت در مقابل اشخاص خارج از شرکت تعدد صالحیت وجود دارد‪ .‬سه دادگاه صالح است؛‬
‫‪ )1‬دادگاه محل اقامت شرکت ( موارد ذکر شده در ماده ‪ 23‬نافی قاعده عام ماده ‪ 11‬نیست)‬
‫‪ )2‬محل وقوع تهعد‬
‫‪ )3‬محل اجرای تعهد (تسلیم کاال یا تأدیهی پول)‬
‫گاهی شخصی دعوایی اقامه کرده است به او میگویند هزینه دارد و او میگوید که توانایی پرداخت ندارد به این حالت میگویند اعسار از‬
‫هزینه دادرسی و آن شخص معسر است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬رسیدگی به دعوای اعسار به طور کلی با دادگاهی است که صالحیت رسیدگی نخستین به دعوای اصلی را دارد یا ابتدا‬
‫به آن رسیدگی نموده است‪.‬‬
‫اعسار بر دو نوع است‪ )1 :‬اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ‪ )2‬اعسار از محکوم به‬
‫دا دگاه صالح به رسیدگی در هر دو ‪ ،‬دادگاهی است که به دعوی رسیدگی کرده یا آن که صالح به رسیدگی است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هرگاه سند ثبت احوال در ایران تنظیم شده و ذی نفع مقیم خارج از کشور باشد رسیدگی با دادگاه محل صدور سند‬
‫است و اگر محل تنظیم سند و اقامت خواهان هر دو خارج از کشور باشد در صالحیت دادگاه عمومی شهرستان تهران خواهد بود‪.‬‬
‫سوال این است که مگر ممکن است محل تنظیم سند خارج از کشور باشد؟‬
‫تمام وظایفی که ثبت احوال در ایران دارد‪ ،‬اگر خارج از ایران هم برود آن وظایف را دارد مثال اگر شخصی فرزندش به دنیا بیاید وظیفه تنظیم‬
‫شناسنامه دارد در خارج از کشور هم همین وظایف را دارد‪ .‬خب چه کسی این کارها را انجام میدهد؟ کنسولگری و سفارت این کار را انجام‬
‫میدهد و اگر جایی سفارت یا کنسولگری نداشته باشد دفتر حافظ منافع کشور این کار را انجام میدهد‪.‬‬
‫برخی از دعاوی مربوط به ثبت احوال در صالحیت مراجع اداری از جمله خود ثبت احوال است و برخی در صالحیت دادگاه است‪ .‬اگر در‬
‫صالحیت ثبت احوال باشد‪ ،‬اداره ثبت احوالی صالح است که خواهان در آن اقامت دارد و اگر در حوزهی صالحیت دادگاه باشد دادگاه محل‬
‫صدور سند صالح است‪ .‬اگر سند در خارج از کشور تنظیم شده باشد دادگاه صالح دادگاه تهران است‪.‬‬
‫حال اگر در ارتباط با صالحیت اختالف شد سه سؤال مطرح است‪ :‬اول این که چه کسی تشخیص صالحیت میدهد؟ دوم این که چه زمانی‬
‫اختالف در صالحیت میشود؟ و سوم این که اگر اختالف در صالحیت شد چه کنیم ؟‬

‫در پاسخ به این که آیا مرجع صالح است یا نه فقط همان مرجع که در حال رسیدگی است حق تشخیص صالحیت را دارد و فقط میشود به‬
‫آن ایراد کرد ی ا مثال دادگاه عالی آن مرجع رسیدگی را غیر صالح تشخیص دهد و رأیش را نقض کند‪ .‬اما مادامی که رسیدگی در حال انجام‬
‫است هیچ مرجع دیگری حق تشخیص صالحیت ندارد‪.‬‬
‫در پاسخ به این که چه زمانی اختالف در صالحیت میشود چند حالت وجود دارد ‪:‬‬
‫‪ )1‬دادگاه الف در حال رسیدگی است و دادگاه ب میگوید که خودش صالح است که اینجا اختالف به وجود نمیآید زیرا دادگاه ب حق تصمیم‬
‫گیری در ارتباط با صالحیت را ندارد‪.‬‬
‫‪ )2‬دادگاه الف میگوید دادگاه ب صالح است و دادگاه ب میگوید دادگاه ج صالح است‪.‬‬
‫‪ )3‬دادگاه الف میگوید دادگاه ب صالح است و دادگاه ب میگوید دادگاه الف صالح است‪.‬‬
‫در حالت دوم هم اختالف در صالحیت نیست زیرا باالخره یک دادگاه میپذیرد که صالح است و رسیدگی میکند‪ .‬اما در حالت سو ماست که‬
‫اختالف در صالحیت به وجود میآید یعنی دو مرجع یکدیگر را صالح تشخیص دهند و نه مرجع ثالثی را‪.‬‬
‫برای پاسخ به سؤال سوم باید بگوییم اگر اختالف در صالحیت شد باید اختالف حل شود بنابراین دو مرجع برای حل اختالف داریم‪ )1 .‬دادگاه‬
‫تجدید نظر ‪ )2‬دیوان عالی که این دو فرق دارند دادگاه تجدید نطر فقط رفع اختالف میکند اما دیوان عالی گاهی رفع اختالف میکند گاهی‬
‫نیز خود مرجع صالح را تشخیص می دهد ‪.‬‬
‫سؤال‪ )۱‬نسبت به صالحیت و عدم صالحیت مرجع تشخیص کجاست؟ پاسخ‪ :‬خود مرجع رسیدگی کننده مطابق قاعدهی قاضی اصل‪ ،‬قاضی‬
‫فرع هم میباشد؛ هر مرجعی خود تشخیص میدهد که صالحیت رسیدگی به دعوی را هم دارد یا خیر‪.‬‬
‫سوال‪ )۲‬چه زمانی اختالف در صالحیت رخ میدهد؟ پاسخ ‪ :‬اختالف در صالحیت فقط زمانی است که دو مرجع هر کدام دیگری را صالح‬
‫می داند مثال دادگاه الف‪ ،‬ب را و دادگاه ب‪ ،‬الف را‪ .‬در صورتی که یک دادگاه خود را صالح بداند و مرجع دیگری نظر مخالف داشته باشد‪ ،‬یا آن‬
‫که یک مرجع‪ ،‬مرجع دوم و مرجع دوم‪،‬مرجع سوم و ‪ ....‬را صالح بدانند اختالف در صالحیت محقق نمیشود‪.‬‬
‫سؤال‪ )۳‬در صورت تحقق اختالف در صالحیت چه باید کرد؟ پاسخ ‪ :‬اختالف در صالحیت توسط مرجع تجدید نظر یا دیوان عالی کشور‬
‫بسته به مورد باید حل شود‪.‬‬
‫‪331‬‬
‫جلسه صد و بیست و نهم‬

‫ممکن است قانون تغییر کند و از طرف دیگر هم قوانین آ‪.‬د‪.‬م آمره هستن و اثر فوری دارند‪ .‬حال سؤال این است که در مورد تشخیص این که‬
‫چه دادگاهی صالح است چه زمان و چه قانونی مالک است ماده ‪ 26‬پاسخ داده است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬تشخیص صالحیت یا عدم صالحیت هر دادگاه نسبت به دعوایی که به آن رجوع شده است با همان دادگاه است‪ .‬مناط‬
‫صالحیت‪ ،‬تاریخ تقدیم دادخواست است مگر در موردی که خالف آن مقرر شده باشد‪.‬‬
‫در ارتباط با این که اگر اختالف در صالحیت شد چه باید کرد ماده ‪ 27‬پاسخ میدهد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬در صورتی که دادگاه رسیدگی کننده خود را صالح به رسیدگی نداند با صدور قرار عدم صالحیت‪ ،‬پرونده را به دادگاه‬
‫صالحیتدار ارسال می نماید‪ .‬دادگاه مرجوع الیه مکلف است خارج از نوبت نسبت به صالحیت اظهار نظر نماید و چنانچه ادعای عدم صالحیت‬
‫را نپذیرد (و دادگاه ارجاع کننده را صالح بداند) پرونده را جهت حل اختالف به دادگاه تجدید نظر استان ارسال میکند‪ .‬رأی دادگاه تجدید‬
‫نظر در تشخیص صالحیت الزم االتباع خواهد بود‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬در صورتی که اختالف صالحیت بین دادگاه های دو حوزه قضایی از دو استان باشد مرجع حل اختالف به ترتیب یاد شده‪ ،‬دیوان عالی‬
‫کشور میباشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دادگاه مرجوع الیه دادگاه ارجاع کننده را صالح نداند و خودش را هم صالح نداند بلکه دادگاه ثالثی را صالح تشخیص دهد اختالف‬
‫در صالحیت محقق نمیشود و پرونده به دادگاه تجدید نظر فرستاده نمیشود‪.‬‬
‫هر جا دو دادگاه هم عرض نباشند یعنی یک دادگاه عالی و یک دادگاه دا نی باشد مثال یکی دادگاه تجدید نظر باشد و یکی دادگاه بدوی‪ ،‬در‬
‫اینجا رأی دادگاه باالتر اجرا خواهد شد‪.‬‬
‫در دو اختالف نظر دادگاه تجدید نظر الزم االتباع است‪:‬‬
‫‪ )1‬در صورت وجود اختالف بین دو دادگاه هم عرض واقع در یک استان‬
‫‪ )2‬وجود اختالف بین دادگاه های بدوی و تجدید نظر یک استان‬
‫نکته‪ :‬هرجا اختالف بین مراجع بیش از یک استان باشد‪ ،‬فارق از نوع و درجه دادگاه ها ‪ ،‬نظر دادگاه تجدید نظر اهمیت ندارد و دیوان عالی‬
‫کشور مرجع صالح را تشخیص خواهد داد یا تعیین خواهد کرد‪.‬‬
‫دادگاه تجدید نظر صرفا در صورت بروز اختالف به حل اختالف میپردازد‪ .‬اما دیوان عالی کشور گاه حل اختالف میکند و گاه بدون وجود‬
‫اختالف به تعیین مرجع صالح میپردازد‪.‬‬

‫ماده ‪ ۲۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هرگاه بین دادگاه های عمومی‪ ،‬نظامی و انقالب در مورد صالحیت اختالف محقق شود همچنین در مواردی که دادگاه‬
‫ها اعم از عمومی‪ ،‬نظامی و انقالب به صالحیت‪ ،‬مراجع غیرقضائی از خود نفی صالحیت کنند و یا خود را صالح بدانند پرونده برای حل اختالف‬
‫به دیوان عالی کشور ارسال خواهد شد‪ .‬رأی دیوان عالی کشور در خصوص تشخیص صالحیت الزم االتباع میباشد‪.‬‬
‫مراجع رسیدگی کننده به اختالف یا قضائی هستند و یا غیرقضائی‪ .‬ک ه به مراجع غیرقضائی‪ ،‬مراجع غیر وابسته به دادگستری هم گفته میشود‪.‬‬
‫مالک و معیار برای تشخیص این دو دسته از مراجع آن است که نصب و عزل قضات با چه کسی است؟ اگر قوه مجریه در نصب و عزل قضات‬
‫کال یا جزئاً دخالت داشته باشد‪ ،‬آن مراجع غیرقضائی هستند‪ .‬به عبارت دیگر مرا جع قضائی صرفا مراجعی هستند که نصب و عزل قضات آن‬
‫فقط در اختیار قوه قضائیه است و قوه مجریه ولو جزئاً در آن دخالت ندارد‪.‬‬
‫قبال گفتیم که اگر دادگاه (الف) قرار عدم صالحیت به نفع دادگاه (ب) صادر کند‪ ،‬دادگاه (ب) نمی تواند آن را در نوبت رسیدگی قرار دهد و‬
‫موظف است ب دون نوبت به آن رسیدگی کند‪ .‬رسیدگی به قرار عدم صالحیت در تمام دادگاه ها و مراجع بدون نوبت است‪ .‬چه دادگاه مرجوعالیه‪،‬‬
‫چه دادگاه تجدید نظر و چه دیوان عالی کشور‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬رسیدگی به قرارهای عدم صالحیت در دادگاه تجدید نظر استان و دیوان عالی کشورخارج از نوبت خواهد بود‪( .‬ماده‬
‫‪ 27‬هم به این موضوع اشاره کرده است‪).‬‬
‫هرجا بین مرجع عالی و دانی یعنی مرجع باالتر و پایین تر اختالف رخ دهد‪ ،‬نظر مرجع عالی باید پیروی شود‪ .‬زیرا در اینجا اصال اختالف در‬
‫صالحیت رخ نمیدهد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬هرگاه بین دیوان عالی کشور و دادگاه تجدید نظر استان و یا دادگاه تجدید نظر استان با دادگاه بدوی در مورد صالحیت‬
‫اختالف شود حسب مورد‪ ،‬نظر مرجع عالی الزم االتباع است‪.‬‬
‫بحث داوری در مواد ‪ 454‬الی ‪ 501‬مطرح شده است که اکنون با هم بررسی میکنیم‪.‬‬
‫یک دعوا یا خصومت فیصله مییابد‪ )1 :‬سازش ‪ )2‬رسیدگی قضائی ‪ )3‬داوری‬
‫در سازش قرار است طرفین دیدگاه هایشان به هم نزدیک شود‪ ،‬به هر روش که ممکن باشد‪ ،‬چه در دادگاه و چه خارج از دادگاه‪ .‬در رسیدگی‬
‫قضائی قوانین سخت گیرانه است و خط قرمزهای فراوان دارد‪ ،‬زیرا باید از خودکامگی قاضی جلوگیری شود تا حقوق اصحاب دعوا رعایت شود‪.‬‬
‫اما در داوری با نرمش برخورد می شود‪ ،‬رعایت عدالت الزم است اما تشریفات آیین دادرسی نیاز نیست‪ .‬زیرا در داوری خودکامگی داور مطرح‬
‫نیست چون داور قدرتش را از طرفین دعوا میگیرد‪.‬‬
‫داوری حاصل یک موافقت نامه داوری است‪ .‬بنابراین یک عقد است و همه شرایط صحت عقد را داراست‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۵۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا دارند می توانند با تراضی یکدیگر منازعه و اختالف خود را خواه در دادگاه ها‬
‫طرح شده یا نشده باشد و در صورت طرح در هر مرحلهای از رسیدگی باشد‪ ،‬به داوری یک یا چند نفر ارجاع دهند‪( .‬قرارداد داوری)‬
‫‪333‬‬
‫موا فقت نامه داوری چه در قالب قرارداد داوری باشد و چه در قالب شرط داوری‪ ،‬در هر حال یک عقد است و بایستی همه شرایط صحت معامله‬
‫را که در ماده ‪ 190‬قانون مدنی بیان شده دارا باشد‪.‬‬
‫داوری محصول تراضی طرفین است و طرفین در هر مرحله ای از اختالف و رسیدگی ‪ ،‬یعنی چه پیش از بروز اختالف و چه پس از آن‪ ،‬چه‬
‫قبل از اقامه دعوا و چه پس از آن‪ ،‬چه در مرحله بدوی یا تجدید نظر یا دیوان‪ ،‬میتوانند برای ارجاع اختالف به داوری توافق نمایند‪.‬‬
‫موافقت نامهی داوری ممکن است به شکل شرط داوری باشد یا قرارداد داوری ‪ ،‬معیار تفاوت این دو بروز اختالف یا عدم آن است‪ .‬اگر اختالفی‬
‫به وجود نیامده و طرفین قرارداد ضمن عقد یا در قالب عقد مستقل اختالفات احتمالی خود را به داوری ارجاع بنمایند‪ ،‬شرط داوری است اما‬
‫اگر اختالف به وجود آمده و طرفین حل اختالف موجود را به داور ارجاع بنمایند قرارداد داوری است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۵۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪ :‬متعاملین می توانند ضمن معامله (شرط ضمن عقد) ملزم شوند و یا به موجب قرارداد جداگانه تراضی نمایند که در‬
‫صورت بروز اختالف بین آنان به داوری مراجعه کنند و نیز می توانند داور یا داوران خود را قبل یا بعد از بروز اختالف تعیین نمایند‪( .‬شرط‬
‫داوری)‬
‫تبصره‪ -‬درکلیه موارد رجوع به داور‪ ،‬طرفین میتوانند انتخاب داور یا داوران را به شخص ثالث یا دادگاه واگذار کنند‪.‬‬
‫طرفین میتوانند در انتخاب داور واحد یا متعدد به هر عدد توافق نمایند‪ ،‬یا انتخاب داور را به شخص ثالث یا دادگاه واگذار کنند‪.‬‬
‫جلسه صد و سی ام‬
‫آخرین ماده داوری ‪ 501‬تا ‪ 529‬دو بحث است ‪ .‬اولین بحث که باب هشتم است بحث هزینه دادرسی و اعسار است ‪.‬‬
‫در دادرسی با دو هزینه مواجه هستیم ‪:‬‬
‫‪ -1‬اوراق یا برگ های مورد استفاده(مثل هزینه داداخواست) ‪ -2‬درصدی از خواسته ( قرار یا احکام دادگاه )‬
‫ماده ‪ 502‬و ‪ 503‬راجع به هزینه ی دادرسی است و مطلبی ندارد و مطالعه شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫هزینه دادرسی عبارتست از‪:‬‬
‫‪- 1‬هزینه برگهایی که به دادگاه تقدیم می شود‪.‬‬

‫‪- 2‬هزینه قرارها و احکام دادگاه‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫هزینه دادخواست کتبی یا شفاهی اعم از دادخواست بدوی و اعتراض به حکم غیابی و متقابل و ورود و جلب ثالث و اعتراض شخص ثالث و‬
‫دادخواست تجدید نظر و فرجام و اعاده دادرسی و هزینه و کالتنامه و برگهای اجرایی و غیره همان است که در ماده ( ‪ ) 3‬قانون وصول برخی‬
‫از درامدهای دولت و مصرف آن در موارد معین ‪ -‬مصوب ‪ - 1373‬و یا سایر قوانین تعیین شده است که به صورت الصاق و ابطال تمبر و یا‬
‫واریز وجه به حساب خزانه پرداخت می گردد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هزینه ای که پرداخته می شود در قانون آیین دادرسی مدنی دو بخش است و به دو روش هم پرداخت می شود ‪ .‬اینکه هزینه دادرسی‬
‫چیست ( ‪ ) 502‬و چگونگی پرداخت هزینه های دادرسی ( ‪. )503‬‬
‫اعسار از هزینه دادرسی ‪:‬‬
‫اعسار در لغت یعنی نداری و معسر یعنی ندار ( ناتوان از پرداخت) ‪.‬‬
‫اقامه کنندگان دعوا یا تاجر اند یا غیر تاجر و تاجر ها یا کسبه جزء هستند و یا سایر تجار ‪ .‬در میان این سه گروه تاجری که در شمار کسبه‬
‫جزء نباشد امکان ادعای اعسار ندارد و دادخواست اعسار او پذیرفته نمی شود ‪ ،‬بلکه بایستی مطابق مقررات تجارت دادخواست ورشکستگی‬
‫دهد اما تجار کسبة جزء و همچنین سایر افراد امکان تقدیم دادخواست اعسار دارند ‪.‬‬
‫تعریف اعسار از هزینه دادرسی ‪:‬‬
‫گفتیم که اعسار در لغت یعنی نداری و معنای اصطالحی اعسار هم به معنای لغوی نزدیک است و در اصطالح اعسار از هزینه دادرسی یعنی‬
‫اینکه شخص قادر به پرداخت هزینه دادرسی ( هزینه اوراق تقدیمی به دادگاه و هزینه قرارها و احکام نیست ) فارغ از اینکه این عدم توان‬
‫ناشی باشد از کفایت نکردن دارایی او یا دسترسی نداشتن به اموالش ‪.‬‬
‫در ماده ‪ 504‬قانون معسر تعریف شده ولی اعسار را تعریف نکرده ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬شخصی میخواهد دادخواستی بدهد و میگویند هزینه دادرسی اش ده میلیون می شود ؟ و شخص این مبلغ را ندارد ‪ .‬در این صورت‬
‫دادخواست اعسار باید چگونه باشد ؟ ضمن دادخواست اصلی باید باشد یا میتواند به طور مستقل باشد ؟ پاسخ ‪ :‬در هر دو شکل می تواند‬
‫باشد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬چه کسی به درخواست اعسار رسیدگی می کند ؟‬
‫‪335‬‬
‫اگر دادخواست بدوی باشد ‪ ،‬همان دادگاه بدوی به اعسار رسیدگی می کند ولی اگر دادخواست فرجامی و تجدید نظر باشد ‪ ،‬و در دادخواست‬
‫تجدید نظر دادخواست اعسار هم باشد ‪ ،‬در این حالت دادگاه بدوی صادر کنندة رای به دادخواست اعسار رسیدگی می کند ‪.‬‬
‫*شیوه ی اراده دادخواست اعسار چگونه است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬ادعای اعسار می تواند ضمن دادخواست اصلی یا به طور مستقل و جداگانه طرح شود‬
‫*دادگاه رسیدگی کننده به دادخواست اعسار چه دادگاهی است ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬در مورد دادخواست بدوی همکان دادگاه بدوی و در مورد اعسار از هزینه تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی دادگاه صادر کنندة رای‬
‫رسیدگی خواهد کرد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح خواهد شد‪ .‬طرح این ادعا به موجب دادخواست‬
‫جداگانه نیز ممکن است‪ .‬اظ هار نظر در مورد اعسار از هزینه تجدید نظرخواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی می باشد که رای مورد درخواست‬
‫تجدید نظر و یا فرجام را صادر نموده است‪.‬‬
‫تبصره (الحاقی ‪ - )18/12/1394‬افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان مستمری بگیر سازمان بهزیستی کشور با ارائه‬
‫کارت مددجویان و تاییدیه رسمی مراجع مزبور از پرداخت هزینه دادرسی معاف میباشند‪.‬‬
‫چگونگی اثبات اعسار ‪:‬‬
‫اگر دلیل اعسار شهادت شهود باشد حداقل نیاز به دو شاهد است ‪ ،‬دو شاهد مطلع به حال مالی دادخواست دهنده ‪ ،‬اینکه آیا شهود الزم است‬
‫در جلسه دادگاه حاضر شوند یا خیر وابسته به نظر دادگاه است ‪ ،‬مواد ‪ 506‬و ‪. 507‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد‪ ،‬باید شهادت کتبی حداقل دونفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع می باشند‬
‫به دادخواست ضمیمه شود‪ .‬در شهادتنامه‪ ،‬مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تادیه هزینه دادرسی‬
‫با تعیین مب لغ آن باید تصریح شده و شهود منشا اطالعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذکر نمایند‪.‬‬

‫ماده ‪ ۵۰۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫مدیر دفتر ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست اعسار‪ ،‬پرونده را به نظر قاضی دادگاه می رساند تا چنانچه حضور شهود را در جلسه دادرسی‬
‫الزم بداند به مدعی اعسار اخطار شود که در روز مقرر شهود خود را حاضر نماید‪ .‬مدیر دفتر نسخه دیگر دادخواست را برای طرف دعوای اصلی‬
‫ارسال و در ضمن روز جلسه دادرسی را تعیین و ابالغ می نماید‪ .‬به هر حال حکم صادره در خصوص اعسار حضوری محسوب است‪.‬‬
‫حکم غیابی ‪ :‬صرف غایب بودن در دادگاه باعث غیابی شدن حکم نمی شود ‪ ،‬زمانی که ابالغ واقعی نشده ‪ ،‬الیحه دفاعیه ارسال نشده و در‬
‫دادگاه نیز حاضر نشده در این صورت حکم غیابی است و شخص حق واخواهی دارد ‪.‬‬
‫احکام بر دونوع است ‪ -1 :‬حضوری ‪-2‬غیابی‬
‫حکم غیابی حکمی است که اوراق به شخص ابالغ واقعی نشده و شخص در جلسه دادگاه حضور پیدا نکرده و الیحه نیز ارسال نکرده است در‬
‫غیر اینصورت حکم حضوری است ‪ ،‬حکم اعسار همیشه حضوری است چرا که شخص درخواست کننده خود اقدام به ارائه دادخواست کرده‬
‫است و چون دادخواست اعسار حضوری است قابلیت واخواهی ندارد چرا که واخواهی ویژه احکام غیابی است ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر دعاوی متعددی وجود دارد ‪ ،‬اعسار نیز باید مستقل گرفته شود و یک اعسار ‪ ،‬اعسار نسبت به تمامی دعاوی به حساب نمی آید‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا یک اعسار برای چند دعوا پذیرفته می شود ؟‬
‫پاسخ ؛ خیر ‪ ،‬اعسار از هزینه دادرسی اختصاص به همان دعوا دارد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا برای مراحل مختلف دادرسی باید اعسار جداگانه ثابت شود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬خیر ‪ ،‬اعسار ثابت شده در یک مرحله قابل استفاده در سایر مراحل است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫معافیت از هزینه دادرسی باید برای هر دعوا به طور جداگانه تحصیل شود ولی معسر می تواند در تمام مراحل مربوط به همان دعوا از معافیت‬
‫استفاده کند‪.‬‬
‫گفته شد که اعسار از هزینه دادرسی مختص همان دعوا است و در سایر دعاوی قابل استفاده نیست ‪ ،‬استثنائا در صورتی که دعاوی متعدد‬
‫اوال ؛ همزمان و ثانیا؛ بر یک نفر اقامه گردد حکم اعسار نسبت به یکی در سایر دعاوی هم قابل استفاده است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫‪337‬‬
‫درمورد دعاوی متعددی که مدعی اعسار بر یک نفر همزمان اقامه می نماید حکم اعساری که نسبت به یکی از دعاوی صادر شود نسبت به‬
‫بقیه دعاوی نیز موثر خواهد بود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اعسار مورث موثر در حق ورثه نیست مگر آنکه اعسار ورثه ‪ ،‬به طور مستقل ثابت شود ‪.‬‬
‫_ فوت مورث مان جریان دادرسی نیست اما هزینه دادرسی از ورثه مطالبه خواهد شد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫اگر معسر فوت شود‪ ،‬ورثه نمی توانند از حکم اعسار هزینه دادرسی مورث استفاده نمایند‪ ،‬لکن فوت مورث در هریک از دادرسیهای نخستین‬
‫و تجدید نظر و فرجام مانع جریان دادرسی در آن مرحله نیست و هزینه دادرسی از ورثه مطالبه می شود‪ ،‬مگر آنکه ورثه نیز اعسار خود را‬
‫ثابت نمایند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫هرگاه مدعی اعسار در دعوای اصلی محکوم له واقع شود و از اعسار خارج گردد‪ ،‬هزینه دادرسی از او دریافت خواهد شد‪.‬‬
‫_ اعسار امری موقت است لذا اگر معسر به هر علت از جمله پیروزی در دعوا از اعسار خارج شود هزینه دادرسی مورد مطالبه قرارخواهد گرفت‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫از تاجر‪ ،‬دادخواست اعسار پذیرفته نمی شود‪ .‬تاجری که مدعی اعسار نسبت به هزینه دادرسی می باشد باید برابر مقررات قانون تجارت‬
‫دادخواست ورشکستگی دهد‪ .‬کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود‪ (.‬یعنی کسبه جزء در حکم افراد ادی غیر تاجر اند )‬
‫ماده ‪ ۵۱۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫پس ازاثبات اعسار‪ ،‬معسر می تواند از مزایای زیر استفاده نماید‪:‬‬
‫‪ - 1‬معافیت موقت از تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت ازهزینه آن ادعای اعسار شده است‪.‬‬
‫‪- 2‬حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله‪.‬‬
‫فایده اثبات اعسار ‪ :‬اثبات اعسار دو مزیت دارد ؛ ‪ -1‬معافیت موقت از پرداخت هزینه دادرسی ‪ -2‬معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله و‬
‫بهره مند شدن از وکیل معاضدتی ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ ( :‬مرتبط با ماده ‪) ۵۱۱‬‬
‫هرگاه معسر به تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردد‪ ،‬ملزم به تادیه آن خواهد بود همچنین اگر با درامدهای خود بتواند تمام‬
‫یا قسمتی از هزینه دادرسی را بپردازد دادگاه با درنظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درامد وی و هزینه های ضروری زندگی مقدار و‬
‫مدت پرداخت هزینه دادرسی را تعیین خواهد کرد‪.‬‬

‫مطالبه خسارت و اجبار به انجام تعهد ‪:‬‬
‫ماده ‪ 515‬و ماده ‪ 522‬در این بحث مهم تر هستند ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫خواهان حق دارد ضمن تقدیم دادخواست یا در اثنای دادرسی و یا به طور مستقل جبران خسارات ناشی از دادرسی یا تاخیر انجام تعهد یا‬
‫عدم انجام آن را که به علت تقصیر خوانده نسبت به اداء حق یا امتناع از آن به وی وارد شده یا خواهد شد‪ ،‬همچنین اجرت المثل را به لحاظ‬
‫عدم تسلیم خواسته یا تاخیر تسلیم آن از باب اتالف و تسبیب از خوانده مطالبه نماید‪ .‬خوانده نیز می تواند خسارتی را که عمدا از طرف‬
‫خواهان با علم به غیر محق بودن در دادرسی به او وارد شده از خواهان مطالبه نماید‪ .‬دادگاه در موارد یاد شده میزان خسارت را پس از‬
‫رسیدگی معین کرده و ضمن حکم راجع به اصل دعوا یا به موجب حکم جداگانه محکوم علیه را به تادیه خسارت ملزم خواهد نمود‪ .‬در صورتی‬
‫که قرارداد خاصی راجع به خسارت بین طرفین منعقد شده باشد برابر قرارداد رفتار خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ 1 -‬در غیر مواردی که دعوای مطالبه خسارت مستقال یا بعد از ختم دادرسی مطرح شود مطالبه خسارتهای موضوع این ماده مستلزم‬
‫تقدیم دادخواست نیست‪.‬‬
‫تبصره ‪ 2 -‬خسارت ناشی از عدم النفع قابل مطالبه نیست و خسارت تاخیر تادیه در موارد قانونی قابل مطالبه می باشد‪.‬‬
‫توضیحات ‪:‬‬
‫هم خسارات قابل مطالبه است و هم اجبار متعهد به انجام تعهد قابل مطالبه است ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا مطالبه خسارت و اجبار به انجام تعهد قابل جمع است ؟ یعنی آیا هر دو قابلیت مطالبه دارد ؟ پاسخ ‪ :‬خسارت بر دو نوع است ‪-1 :‬‬
‫خسارت تاخیر در انجام تعهد ‪ -2‬خسارت عدم انجام تعهد‬
‫الزام به انجام تعهد با خسارت تاخیر در انجام تعهد قابل جمع است ‪ ،‬لکن الزام به انجام تعهد و خسارت عدم انجام قابل جمع نیستند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬خسارات چه زمانی قابل مطالبه اند ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬هم ضمن دادخواست و هم در اثنای دادرسی و هم به طور مستقل قابل مطالبه اند‪.‬‬
‫جلسه صد و سی و یکم‬
‫ماده ‪ ۵۱۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫‪339‬‬
‫« خواهان حق دارد ضمن تقدیم دادخواست یا در اثنای دادرسی و یا به طور مستقل جبران خسارات ناشی از دادرسی یا تاخیر انجام تعهد یا‬
‫عدم انجام آن را که به علت تقصیر خوانده نسبت به اداء حق یا امتناع از آن به وی وارد شده یا خواهد شد‪ ،‬همچنین اجرت المثل را به لحاظ‬
‫عدم تسلیم خواسته یا تاخیر تسلیم آن از باب اتالف و تسبیب از خوانده مطالبه نماید‪ .‬خوانده نیز می تواند خسارتی را که عمدا از طرف‬
‫خواهان با علم به غیر محق بودن در دادرسی به او وارد شده از خواهان مطالبه نماید‪ .‬دادگاه در موارد یادشده میزان خسارت را پس از رسیدگی‬
‫معین کرده و ضمن حکم راجع به اصل دعوا یا به موجب حکم جداگانه محکوم علیه را به تادیه خسارت ملزم خواهد نمود‪ .‬در صورتی که‬
‫قرارداد خاصی راجع به خسارت بین طرفین منعقد شده باشد برابر قرارداد رفتار خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ 1 -‬در غیر م واردی که دعوای مطالبه خسارت مستقال یا بعد از ختم دادرسی مطرح شود مطالبه خسارتهای موضوع این ماده مستلزم‬
‫تقدیم دادخواست نیست‪.‬‬
‫تبصره ‪ 2 -‬خسارت ناشی از عدم النفع قابل مطالبه نیست و خسارت تاخیر تادیه در موارد قانونی قابل مطالبه می باشد »‪.‬‬
‫تبصره ‪: ۱‬در غیر مواردی که دعوای مطالبه خسارت مستقالً یا بعد از ختم دادرسی مطرح شود مطالبه خسارتهای موضوع این ماده مستلزم‬
‫تقدیمدادخواست نیست‪.‬‬
‫در هر موردی که مطالبه خسارت مستقالً انجام شود تقدیم دادخواست الزامی است ‪.‬‬
‫تبصره ‪ : ۲‬خسارت ناشی از عدمالنفع قابل مطالبه نیست و خسارت تأخیر تأدیه در موارد قانونی‪ ،‬قابل مطالبه می باشد‪.‬‬
‫خسارت تأخیر تأدیه ‪ :‬چک پاس نشده ‪ ،‬دینی وجود دارد مطالبه می شود اما مدیون از پرداخت آن امتناع می کند ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« چنانچه هریک از طرفین از جهتی محکوم له و از جهتی دیگر محکوم علیه باشند در صورت تساوی خسارت هریک در مقابل خسارت طرف‬
‫دیگر به حکم دادگاه تهاتر خواهد شد ( تهاتر قهری است و دادگاه تهاتر را اعالم می کند ) در غیر این صورت نسبت به اضافه نیز حکم صادر‬
‫می گردد »‪.‬‬
‫اگر در دعوایی یک طرف حاکم و دیگری محکوم گردد‪ . .‬به عبارت دیگر یکی محکوم له و دیگری محکوم علیه باشد خسارات بر محکوم علیه‬
‫تحمیل می گردد و خسارات وارده به خود محکوم علیه هم قابلیت مطالبه ندارد‪.‬‬
‫لکن اگر در دعوا هر دو طرف هم محکوم له و هم محکوم علیه باشند هر یک نسبت به بخشی و از جهتی در چنین صورتی هر کدام در بخشی‬
‫که محکوم علیه است باید خسار ت بپردازند اگر میزان خسارات برابر باشد تهاتر خواهد شد و اگر برابر نباشد تا حد مساوی تهاتر و نسبت به‬
‫اضافه حکم صادر می شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬

‫« دعوایی که به طریق سازش خاتمه یافته باشد‪ ،‬حکم به خسارت نسبت به آن دعوا صادر نخواهد شد‪ ،‬مگر اینکه ضمن سازش نسبت به‬
‫خسارات وارده تصمیم خاصی اتخاذشده باشد »‪.‬‬
‫اگر دعوا به صلح خاتمه یابد نه با صدور حکم محکومیت محکوم علیه ای وجود ندارد و خسارات هم قابل مطالبه نیست مگر در صورتیکه ضمن‬
‫خود صلح نسبت به خسارات هم تصمیم گرفته شده باشد که چنین تصمیمی به عنوان بخشی از صلح پذیرفته است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۱۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« در مواردی که مقدار هزینه و خسارات در قانون یا تعرفه رسمی معین نشده باشد‪ ،‬میزان آن را دادگاه تعیین می نماید »‪.‬‬
‫سوال ‪:‬مالک در میزان خسارات چیست ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اگر برای هزینه ها و خسارات در قانون تعرفه رسمی وجود داشته باشد مالک همان است در غیر اینصورت دادگاه تعیین خواهد کرد‪.‬‬
‫بخش دوم ‪ :‬خسارات‬
‫ماده ‪ ۵۱۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« خسارات دادرسی عبارتست از هزینه دادرسی و حق الوکاله وکیل و هزینه های دیگری که به طور مستقیم مربوط به دادرسی و برای اثبات‬
‫دعوا یا دفاع الزم بوده است از قبیل حق الزحمه کارشناسی و هزینه تحقیقات محلی »‪.‬‬
‫هزینه های غیر مستقیم در دادرسی همچون هزینه رستوران ‪ ،‬هتل ‪ ،‬رفت و آمد و ‪ ....‬قابل مطالبه نیست ‪.‬‬
‫ماده ‪ 519‬تعریف خسارات دادرسی را بیان می دارد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۲۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« درخصوص مطالبه خسارت وارده‪ ،‬خواهان باید این جهت را ثابت نماید که زیان وارده بالواسطه ( خسارات با واسطه قابلیت مطالبه ندارد )‬
‫ناشی از عدم انجام تعهد یا تاخیر آن و یا عدم تسلیم خواسته بوده است در غیر این صورت دادگاه دعوای مطالبه خسارت را رد خواهد کرد »‪.‬‬
‫شخص مطالبه خسارت در نتیجه تأخیر در انجام تعهد یا عدم انجام تعهد و حتی عدم تحویل مال می نماید‪.‬‬
‫این خسارات زمانی قابل مطالبه خواهد بود که ثابت شود ناشی از عدم انجام تعهد ‪ ،‬تأخیر در انجام یا عدم تحویل مال است ‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬یک شرکت برای حمل و نقل بار دو کامیون خریداری می کند اما فروشنده از تحویل کامیون ها خودداری می نماید ‪.‬‬
‫شر کت به دلیل عدم تحویل کامیون ها ناچار به اجاره دو کامیون می شود و مبالغی را در این زمینه پرداخت می کند و متحمل خساراتی می‬
‫شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۲۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫‪341‬‬
‫« هزینه هایی که برای اثبات دعوا ( ادعا ) یا دفاع ضرورت نداشته نمی توان مطالبه نمود »‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۲۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« در دعاویی که موضوع آن دین و از نوع وجه رایج بوده و با مطالبه داین و تمکن مدیون‪ ،‬مدیون امتناع از پرداخت نموده‪ ،‬در صورت تغییر‬
‫فاحش شاخص قیمت ساالنه از زمان سررسید تا هنگام پرداخت و پس از مطالبه طلبه کار‪ ،‬دادگاه با رعایت تناسب تغییر شاخص ساالنه که‬
‫ت وسط بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران تعیین می گردد محاسبه و مورد حکم قرار خواهد داد مگر اینکه طرفین به نحو دیگری مصالحه‬
‫نمایند »‪.‬‬
‫این ماده بیانگر دینی است که وجه رایج باشد ‪.‬که با اجتماع شرایطی امکان مطالبه خسارت وجود دارد و به نرخ شاخص بانک مرکزی قابل‬
‫مطالبه است ‪.‬‬
‫شرایط ‪:‬‬
‫‪ .1‬موضوع دعوا وجه رایج باشد‬
‫‪ .2‬مطالبه داین‬
‫‪ .3‬تمکن مدیون ( توان پرداخت مالی )‬
‫‪ .4‬مدیون امتناع از پرداخت نموده‬
‫‪ .5‬مطالبه خسارت از جانب طلبکار‬
‫جلسه صد و سی و دوم‬
‫مباحث راجع به صالحیت اجماال بحث شد و االن در بحث وکالت در دعاوی هستیم که از ماده ‪ 31‬تا ‪ 47‬را شامل می شود ‪.‬‬
‫مباحث کلی راجع به وکالت در دعاوی ‪:‬‬
‫وکالت را در سه بحث داریم ‪ :‬وکالت در فقه الوکاله ‪ ،‬یک وکالت در قانون مدنی و یک وکالت در ق‪.‬ا‪.‬م ‪.‬‬

‫وکالت در فقه و وکالت در قانون مدنی ‪ ،‬واحد هستند و وکالت در مدنی نامیده می شود‪ .‬ولی وکالت در ق‪.‬ا‪.‬د‪.‬م وکالت در دادگستری است و‬
‫با وکالت در مدنی متفاوت است در وکالت دادگستری پروانه وکالت داشتن شرط است و در وکالت مدنی اهلیت داشتن ‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬وکالت بر دو نوع است ‪:‬‬
‫‪ -1‬وکالت مدنی ‪ :‬که منظور از عقد وکالت در فقه الوکاله و همچنین قانون مدنی این نوع وکالت مدنظر است برای این وکالت اهلیت کافی‬
‫است و نیازی به پروانه وکالت نیست‪.‬‬
‫‪ -2‬وکالت غیر مدنی یا وکالت در دعاوی که منظور وکالت جهت حضور در دادگاه است شرط چنین وکالتی داشتن پروانه وکالت است ‪.‬‬
‫تعداد وکیل ‪:‬‬
‫انتخاب وکیل برای موکل در ایران الزامی نیست لکن در همه ی دعاوی اشخاص می توانند وکیل داشته باشند تعداد وکال حداکثر دو وکیل‬
‫است در کلیه ی دعاوی حقوقی و همچنین دعاوی مربوط به دادگاه کیفری دو ‪.‬‬
‫استثنائا در مرحله تحقیقات مقدماتی امور کیفری حداکثر یک وکیل ممکن است ‪ .‬و در امور کیفری محاکم کیفری یک حداکثر ‪ 3‬وکیل‬
‫ممکن است ‪.‬‬
‫سوال‪ :‬وکالت وکیل چگونه قابل اثبات است ؟ به عبارت دیگر مرجع تصدیق امضا یا اثرانگشت موکل کیست ؟‬
‫اصل آن است که خود وکیل میتواند امضا یا اثر انگششت موکل را تایید و تصدیق نماید‪ ،‬استثنائا اگر وکالت در خارج کشور داده شده باشد‬
‫مامور سیاسی یا کنسولی ایران در آن کشور امضا را تایید می نماید و دوم اینکه اگر وکالت در زندان یا بازداشتگاه داده شده باشد رئیس زندان‬
‫یا معاون وی بایستی امضا یا اثر انگشت موکل را تایید نمایند ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬وکالت ممکن است به موجب سند رسمی و یا سند عادی باشد موارد تصدیق و تایید امضای موکل که پیش تر گفتیم مربوط به وکالت‬
‫نامه ای است که با سند عادی تنظیم می شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫هر یک از متداعیین می توانند برای خود حداکثر تا دو نفر وکیل انتخاب و معرفی نمایند‪.‬‬
‫_ برخی از اشخاص حقوقی حقوق عمومی می توانند عالوه بر وکیل ‪ ،‬نمایندة حقوقی هم داشته باشند ‪ .‬که در ماده ‪ 32‬میخوانیم ‪.‬‬
‫چه نهادهایی چنین حقی دارند ؟ چه کسانی می توانند نماینده حقوقی باشند؟ چه کسی باید شرایط را احراز کند ؟‬
‫ماده ‪ ۳۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫‪343‬‬
‫وزارتخانه ها‪ ،‬موسسات دولتی و وابسته به دولت‪ ،‬شرکتهای دولتی‪ ،‬نهادهای انقالب اسالمی و موسسات عمومی غیر دولتی‪ ،‬شهرداریها و بانکها‬
‫می توانند عالوه بر استفاده از وکالی دادگستری برای طرح هرگونه دعوا یا دفاع و تعقیب دعاوی مربوط از اداره حقوقی خود یا کارمندان رسمی‬
‫خود با داشتن یکی از شرایط زیر به عنوان نماینده حقوقی استفاده نمایند‪:‬‬
‫‪ - 1‬دارا بودن لیسانس در رشته حقوق با دو سال سابقه کار اموزی در دفاتر حقوقی دستگاههای مربوط‪.‬‬
‫‪ - 2‬دوسال سابقه کار قضایی یا وکالت به شرط عدم محرومیت از اشتغال به مشاغل قضاوت یا وکالت‪.‬‬
‫تشخیص احراز شرایط یاد شده به عهده باالترین مقام اجرایی سازمان یا قائم مقام قانونی وی خواهد بود‪ .‬ارائه معرفی نامه نمایندگی حقوقی‬
‫به مراجع قضایی الزامی است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫وکالی متداعیین باید دارای شرایطی باشند که به موجب قوانین راجع به وکالت دردادگاهها برای آنان مقرر گردیده است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫وکالت ممکن است به موجب سند رسمی یا غیر رسمی باشد‪ .‬در صورت اخیر‪ ،‬درمورد وکالتنامه های تنظیمی در ایران‪ ،‬وکیل می تواند ذیل‬
‫وکالتنامه تایید کند که وکالتنامه را موکل شخصا در حضور او امضا یا مهر کرده یا انگشت زده است‪.‬در صورتیکه وکالت در خارج از ایران داده‬
‫شده باشد باید به گواهی یکی از مامورین سیاسی یاکنسولی جمهوری اسالمی ایران برسد‪ .‬مرجع گواهی وکالتنامه اشخاص مقیم در کشورهای‬
‫فاقد مامور سیاسی یا کنسولی ایران به موجب آیین نامه ای خواهد بود که توسط وزارت دادگستری باهمکاری وزارت امور خارجه ظرف مدت‬
‫سه ماه تهیه و به تصویب رئیس قوه قضائیه خواهدرسید‪ .‬اگر وکالت در جلسه دادرسی داده شود‪ ،‬مراتب در صورتجلسه قید و به امضای موکل‬
‫می رسد و چنانچه موکل در زندان باشد‪ ،‬رئیس زندان یا معاون وی باید امضا یا اثر انگشت او راتصدیق نمایند‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬در صورتی که موکل امضا‪ ،‬مهر یا اثرانگشت خود را انکار نماید‪ ،‬دادگاه به این موضوع نیز رسیدگی خواهد نمود‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ ( :‬بسیار مهم )‬
‫شخصی وکیل است و میخواهد وکالتنامه اش درست تنظیم شود ‪ .‬سوال ؛ در چه اموری می تواند وکالت کند؟‬
‫‪ -1‬اموری که قابل توکیل است بدون تصریح (اصل این این است که تمام امور در این زمره اند)‪ -2‬اموری که قابل توکیل هستند ولی باید‬
‫تصریح شوند ‪ -3‬اموری که اصال قابل توکیل نیستند‬
‫سوال ‪ :‬چه اموری قابل توکیل است و وکالت شامل چه اختیاراتی است ؟‬
‫در پاسخ به این سوال باید گفت امور از این حیث که قابلیت توکیل داشته باشند یا نه و اینکه بدون تصریح وکالت در آن صحیح باشد یا نه بر‬
‫سه دسته اند ‪ :‬دسته اول اموری است که بدون تصریح قابل توکیل اند ؛ اصل بر همین است یعنی اکثر موارد قابل وکالت دادن اند و نیازی‬
‫هم به تصریح وجود ندارد ‪ .‬دسته دوم ؛ اموری که قابل توکیل اند لکن باید به طور کامل در وکالت نامه تصریح شوند این موارد ‪ ،‬موارد ‪15‬‬

‫گانه ای است که در بند های ‪ 14‬گانه ی ماده ‪ 35‬و همچنین ماده ‪ 36‬ذکر شده است ‪ .‬دسته ی سوم ‪ ،‬اموری غیر قابل توکیل یعنی اموری‬
‫که ولو با تصریح امکان وکالت دادن در آن وجود ندارد ‪ ،‬این موارد در تبصره ‪ 2‬ماده ‪ 35‬ذکر شده اند که عبارت اند از سوگند‪ ،‬شهادت ‪ ،‬اقرار‬
‫‪ ،‬لعان و ایالء ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫وکالت در دادگاهها شامل تمام اختیارات راجع به امر دادرسی است جز انچه را که موکل استثناء کرده باشد‪ ،‬یا توکیل در آن خالف شرع باشد‬
‫لیکن در امور زیر باید اختیارات وکیل در وکالتنامه تصریح شود ‪:‬‬
‫‪ - 1‬وکالت راجع به اعتراض به رای‪ ،‬تجدیدنظر‪ ،‬فرجام خواهی و اعاده دادرسی‪.‬‬
‫‪ - 2‬وکالت در مصالحه و سازش‪ ( .‬مطالحه و سازش با طرف دعوا )‬
‫‪ - 3‬وکالت در ادعای جعل یا انکار و تردید نسبت به سند طرف و استرداد سند‪ ( .‬این سه مورد با هم نسبت به سند عادی امکان دارد ولی در‬
‫مورد سند رسمی فقط می شود ادعای جعل کرد )‬
‫‪ - 4‬وکالت در تعیین جاعل‪.‬‬
‫‪ - 5‬وکالت در ارجاع دعوا به داوری و تعیین داور‪.‬‬
‫‪ - 6‬وکالت در توکیل‪.‬‬
‫‪ - 7‬وکالت در تعیین مصدق و کارشناس‪.‬‬
‫‪ - 8‬وکالت در دعوای خسارت‪.‬‬
‫‪ - 9‬وکالت در استرداد دادخواست یا دعوا‪.‬‬
‫‪ - 10‬وکالت در جلب شخص ثالث و دفاع از دعوای ثالث‪.‬‬
‫‪ - 11‬وکالت در ورود شخص ثالث و دفاع از دعوای ورود ثالث‪.‬‬
‫‪ - 12‬وکالت در دعوای متقابل و دفاع درقبال آن‪.‬‬
‫‪ - 13‬وکالت در ادعای اعسار‬
‫‪ - 14‬وکالت در قبول یا رد سوگند‬
‫تبصره ‪ -1‬اشاره به شماره های یادشده دراین ماده بدون ذکر موضوع آن تصریح محسوب نمی شود‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬سوگند‪ ،‬شهادت‪ ،‬اقرار‪ ،‬لعان و ایالء قابل توکیل نمی باشند‪.‬‬
‫‪345‬‬
‫نکته ‪ :‬سند یا در مرجع صالح و به وسیله مقام صالح و در حوزه صالحیت آن تنظیم شده که " سند رسمی " نامیده می شود یا با این شرایط‬
‫تنظیم نشده " سند عادی " است ‪.‬‬
‫نکته راجع به بند ‪: ۳‬‬
‫سند یا عادی است یا رسمی ‪ ،‬سند در لغت یعنی پشتوانه ‪ ،‬سند در اصطالح یعنی هر نوشته ای که بتوان برای اثبات ادعا به آن استناد کرد ‪.‬‬
‫اگر سند توسط مقام صالح و در حوزه ی صالحیت او تنظیم شده باشد رسمی است و در غیر اینصورت سند عادی است ‪ .‬تفاوت سند رسمی‬
‫و عادی از حیث حمله به آنها آن است که سند عادی هم قابل انکار و هم تردید و هم ادعای جعل است اما سند رسمی فقط قابل ادعای جعل‬
‫است و انکار و تردید در آن راه ندارد‪ .‬انکار یعنی اینکه امضا یا مهر یا اثر انگشت مربوط به من نیست ‪ ،‬تردید یعنی آنکه امضا یا مهر یا اثر‬
‫انگشت مربوط به غیر نیست و جعل یعنی اینکه سند اصالت ندارد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬استرداد سند یعنی پس گرفتن سند و خارج نمودن آن از شمار ادله ‪.‬‬
‫لعان ‪ :‬در لغت یعنی نفرین کردن ‪ ،‬در دو فرض لعان پیش می آید ‪ ،‬یکی ‪ ،‬لعان در صورت قذف نسبت به همسرش‪ ،‬دوم ‪ ،‬در صورت نفی ولد‬
‫‪ .‬اگر غیر این باشد یعنی بحث زن و شوهر نباشد شخصی به دیگری نسبت زنا بدهد قذف است و در صورت عدم اثبات ‪ ،‬حد بر وی جاری‬
‫می شود ‪.‬‬
‫ایالء ‪ :‬در جاهیلت رایج بود و در اسالم به آن شکل پذیرفته نشد ‪ .‬ایالء حالتی بود که نه مرد زنش را طالق میداد و نه با او زندگی می کرد !‬
‫و معلق بود !‬
‫سوگند ‪ :‬یکی از ادله اثبات دعوا است ‪ .‬اگر موکل باید قسم بخورد فقط خودش باید قسم بخورد و نمی توان در قسم خوردن وکالت داد‪.‬‬
‫بنابراین ادای سوگند قابل توکیل نیست اما قبول سوگند یعنی اینکه موکل بپذیرد حاضر است قسم بخورد و رد سوگند یعنی اینکه نپذیرد‬
‫سوگند بخورد و سوگند را به طرف دیگر رد کند قابل توکیل است ‪ .‬لکن قبول یا رد توسط وکیل باید در وکالت نامه تصریح شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪ :‬وکیل در دادرسی‪ ،‬در صورتی حق درخواست صدور برگ اجرایی و تعقیب عملیات آن و اخذ محکوم به و وجوه ایداعی‬
‫به نام موکل را خواهد داشت که در وکالتنامه تصریح شده باشد‪.‬‬
‫جلسه صد و سی و سوم‬
‫وکالت ‪:‬‬

‫اگر وکیل استعفا دهد یا اگر موکل وکیل را عزل کند نسبت به اینکه خبر عزل یا خبر استعفای وکیل ‪ ،‬آیا باید به دادگاه یا موکل به وکیل‬
‫باید اطالع رسانی هم بکند یا خیر؟!‬
‫وظیفه موکل در اطالع دادن عزل وکیل ‪:‬‬
‫موکل موظف است عزل وکیل را هم به دادگاه و هم به وکیل اطالع دهد ‪ .‬در غیر این صورت دادگاه مادامی که از عزل وکیل مطلع نشده ابالغ‬
‫را به وکیل انجام میدهد و این ابالغ درباره ی موکل نافذ است ‪.‬‬
‫و همچنین اگر خبر عزل را به اطالع وکیل نرساند هر اقدامی که وکیل انجام دهد نسبت به موکل نافذ است ‪.‬‬
‫وکیل حتما باید در دادگاه حاضر شود‪ ،‬میتواند حاضر نشود در صورتی که عذر موجه داشته باشد یا اینکه همزمان در چند دادگاه دعوت شود‬
‫‪.‬‬
‫که اگر به طور همزمان در چند دادگاه دعوت شد باید در قدم اول در دادگاه کیفری شرکت کند و اگر همه دادگاه ها کیفری بودند یا اصال‬
‫کیفری نبودند ‪ ،‬هر کدام که زودتر به او ابالغ شده است را حاضر میشود ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬آیا حضور وکیل در دادگاه الزامی است؟!‬
‫پاسخ ‪ :‬حضور وکیل الزامی است مگر آنکه عذر موجه داشته باشد یا آنکه به طور همزمان در چند دادگاه دعوت شده باشد و امکان حضور در‬
‫همه ی دادگاه ها را نداشته باشد ‪.‬‬
‫در چنین حالتی یعنی دعوت همزمان به چند دادگاه و کیل موظف است در دادگاه کیفری شرکت نماید و نسبت به سایر دادگاه ها اگر حق‬
‫توکیل دارد وکیل بفرستد و اگر حق توکیل ندارد الیحه بفرستد ‪ .‬اگر همه دادگاه ها کیفری یا حقوقی باشد باید در دادگاهی حضور پیدا کند‬
‫که زودتر ابالغ شده نسبت به سایر دادگاه ها وکیل بفرستد یا الیحه دهد ‪.‬‬
‫_آیا موکل ملزم به حضور است؟! چه وکیل داشته باشد چه نداشته باشد؟!‬
‫طرف دعوا یا موکل الزامی به حضور در جلسه دادگاه ندارد ‪ .‬مگر اینکه دادرس حضورش را بخواهد ‪.‬‬
‫بر خالف وکیل ‪ ،‬موکل ملزم به حضور در جلسه ی دادگاه نیست و حضور اصحاب دعوی در جلسه دادرسی اختیاری است مگر آنکه دادرس‬
‫حضور موکل را الزم بداند‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪:‬‬
‫اگر موکل وکیل خود را عزل نماید‪ ،‬مراتب را باید به دادگاه و وکیل معزول اطالع دهد‪ .‬عزل وکیل مانع از جریان دادرسی نخواهد بود‪ .‬اظهار‬
‫شفاهی عزل وکیل باید در صورتجلسه قید و به امضای موکل برسد‪.‬‬
‫‪347‬‬
‫نکته ‪ :‬طرف نمیتواند از عزل وکیل سواستفاده کند‬
‫ماده ‪ ۳۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫تا زمانی که عزل وکیل به اطالع او نرسیده است اقدامات وی در حدود وکالت‪ ،‬همچنین ابالغهایی که از طرف دادگاه به وکیل می شود موثر‬
‫در حق موکل خواهد بود‪ ،‬ولی پس از اطالع دادگاه از عزل وکیل‪ ،‬دیگر او را در امور راجع به دادرسی‪ ،‬وکیل نخواهد شناخت‪.‬‬
‫بررسی ماده ‪: 38‬‬
‫یعنی اگر این آدم وکیل گرفته است و به وکیل نمیگوید و به دادگاه میگوید من عزل کرده ام ‪ ،‬دادگاه از زمانی که مطلع می شود دیگر آن‬
‫فرد وکیل به حساب نخواهد آورد‪ .‬و چون وکیل مطلع نیست ممکن است امور دیگری انجام دهد ‪ ،‬این امور در حق وکیل نافذ است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫در صورتی که وکیل استعفای خود را به دادگاه اطالع دهد‪ ،‬دادگاه به موکل اخطار میکند که شخصا یا توسط وکیل جدید دادرسی را تعقیب‬
‫نماید و دادرسی تا مراجعه موکل یا معرفی وکیل جدید حداکثر به مدت یک ماه متوقف می گردد‪.‬‬
‫وکیلی که دادخواست تقدیم کرده در صورت استعفا‪ ،‬مکلف است آن را به اطالع موکل خود برساند و پس از آن موضوع استعفای وکیل و‬
‫اخطار رفع نقص توسط دادگاه به موکل ابالغ می شود‪ ،‬رفع نقص به عهده موکل است‪.‬‬
‫در این ماده عکس ماده قبل است و وکیل استعفا میدهد ‪ .‬وکیل به دادگاه می رود و استعفا خود را ثبت میکند از آن لحظه به بعد دادگاه‬
‫اخطار ها و ابالغ ها را به خود موکل می فرستد‪.‬‬
‫_یکی از موارد توقف دادرسی استعفای وکیل میشود آن هم حداکثر به مدت ‪ 1‬ماه ‪.‬‬
‫_شما یک دادخواستی که می دهید این ممکن است نواقصی داشته باشد در بعضی از موارد نوع نواقص آنقدر مهم و بنیادین است که اصال رد‬
‫فوری می شود و در بعضی از موارد دادخواست پذیرفته می شود و اخطار رفع نقص ارسال میشود و شما ده روز زمان دارید که نواقص را رفع‬
‫کنید ‪.‬‬
‫اگر نواقص وجود داشته باشد و امکان رفع نقص صورت بگیرد اخطار به وکیل انجام میشود‪.‬‬
‫اگر وکیل استعفا کرد به خود موکل انجام میشود‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬

‫در صورت فوت وکیل یا استعفا یا عزل یا ممنوع شدن یا تعلیق از وکالت یا بازداشت وی چنانچه اخذ توضیحی الزم نباشد‪ ،‬دادرسی به تاخیر‬
‫نمی افتد و در صورت نیاز به توضیح‪ ،‬دادگاه مراتب را در صورت مجلس قید می کند و با ذکر موارد توضیح به موکل اطالع می دهد که شخصا‬
‫یا توسط وکیل جدید در موعد مقرر برای ادای توضیح حاضر شود‪.‬‬
‫ممکن است اتفاقات و علت دیگری پیش بیاید ‪ ،‬استعفا نیست که بگوییم باید به اطالع موکل و دادگاه برسانیم ‪ ،‬مثال فرد فوت شده است ‪.‬‬
‫پس در صورتی که مانعی و مشکلی غیر از استعفا به وجود بیاید اگر همه چیز کامل است و جریان دادرسی ادامه پیدا میکند ‪ ،‬اما اگر نیاز به‬
‫توضیحاتی است به موکل ابالغ میشود و او تصمیم میگیرد خودش ادامه دهد یا کار را به وکیل دیگری بسپارد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫وکالء مکلفند در هنگام محاکمه حضور داشته باشند مگر اینکه دارای عذر موجهی باشند‪ .‬جهات زیر عذر موجه محسوب می شود‪:‬‬
‫‪ - 1‬فوت یکی از بستگان نسبی یا سببی تا درجه اول از طبقه دوم‪.‬‬
‫‪ - 2‬ابتالء به مرضی که مانع از حرکت بوده یا حرکت مضر تشخیص داده شود‪.‬‬
‫‪ - 3‬حوادث قهری ازقبیل سیل و زلزله که مانع از حضور در دادگاه باشد‪.‬‬
‫‪ - 4‬وقایع خارج از اختیار وکیل که مانع از حضور وی در دادگاه شود‪.‬‬
‫وکیل معذور موظف است عذر خود را به طور کتبی با دالیل آن برای جلسه محاکمه به دادگاه ارسال دارد‪ .‬دادگاه در صورتی به آن ترتیب اثر‬
‫می دهد که عذر او را موجه بداند‪ ،‬درغیر این صورت جریان محاکمه را ادامه داده و مراتب را به مرجع صالحیتدار برای تعقیب انتظامی وکیل‬
‫اطالع خواهد داد‪ .‬در صورتی که جلسه دادگاه به علت عذر وکیل تجدید شود‪ ،‬دادگاه باید علت آن و وقت رسیدگی بعدی را به موکل اطالع‬
‫دهد‪ .‬دراین صورت‪ ،‬جلسه بعدی دادگاه به علت عدم حضور وکیل تجدید نخواهد شد‪.‬‬
‫موارد عذر موجه وکیل را بیان کردهاست ‪.‬‬
‫‪ ) 1‬در مورد اول طبقات ارث مدنظر است و در ارث سه طبقه داریم ‪ .‬طبقه اول پدر و مادر و اوالد واوالدِ اوالد ‪ ،‬طبقه دوم برادران و خواهران‬
‫و فرزندانشان و اجداد ‪ ،‬طبقه سوم عمو ها و عمه ها و دایی ها و خاله ها و فرزندانشان ‪ .‬و در مورد وکیل فقط تا درجه اول از طبقه دوم یعنی‬
‫تا برادر و خواهر‬
‫‪ )2‬نمیتواند حرکت کند یا حرکت برایش مضر است‬
‫‪ )3‬قوه قاهره‬
‫‪349‬‬
‫‪ )4‬هر چیزی که مانع حضور شود‬
‫_وکیل باید عذرش را به طور کتبی و با دالیل اطالع بدهد ‪.‬‬
‫_مرجع تشخیص اینکه آیا عذر موجه است یا خیر دادگاه است ‪.‬‬
‫‪ )1‬جریان رسیدگی را ادامه میدهد و حکم صادر میکند ‪.‬‬
‫‪ )2‬چون حضور در دادگاه وظیفه ی وکیل بوده است و بدون عذر موجه حاضر نشده است به مراتب مرجع صالحیت دار اطالع میدهد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪:‬‬
‫در صورتی که وکیل همزمان در دو یا چند دادگاه دعوت شود و جمع بین انها ممکن نباشد‪ ،‬الزم است در دادگاهی که حضور او برابر قانون‬
‫آیین دادرسی کیفری یا سایر قوانین الزامی باشد حاضر شود و به دادگاه های دیگر الیحه بفرستد و یا در صورت داشتن حق توکیل‪ ،‬وکیل‬
‫دیگری معرفی نماید‪.‬‬
‫اگر حق توکیل دارد وکیل میفرستد و اال در دادگاه کیفری شرکت میکند و مابقی هم ارسال الیحه است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫عزل یا استعفای وکیل یا تع یین وکیل جدید باید در زمانی انجام شود که موجب تجدید جلسه دادگاه نگردد‪ ،‬در غیر این صورت دادگاه به این‬
‫علت جلسه را تجدید نخواهد کرد‪.‬‬
‫موکل میتواند وکیلش را عزل کند و وکیل میتواند استعفا کند ‪ ،‬موکل میتواند وکیل دیگری معرفی کند و همه این کار ها را میتوانند‬
‫بکنند اما نمیتوانند باعث تجدید جلسه دادگاه شوند ‪.‬‬
‫گرچه وکیل حق استعفا دارد و موکل حق عزل وکیل و تعیین وکیل جدید را دارد اما نمیتوانند از این حق سوء استفاده نمایند و موجب‬
‫تجدید جلسه دادگاه شوند ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫در صورتی که یکی از اصحاب دعوا در دادرسی دو نفر وکیل معرفی کرده و به هیچ یک از انها به طور منفرد حق اقدام نداده باشد‪ ،‬ارسال‬
‫الیحه توسط هر دو یا حضور یکی از آنان با وصو ل الیحه از وکیل دیگر برای رسیدگی دادگاه کافی است و در صورت عدم وصول الیحه از‬
‫وکیل غایب‪ ،‬دادگاه بدون توجه به اظهارات وکیل حاضر رسیدگی را ادامه خواهد داد‪ .‬چنانچه هر دو وکیل یا یکی از آنان عذر موجهی برای‬

‫عدم حضور اعالم نموده باشد‪ ،‬در صورت ضرورت جلسه دادرسی تجدید و علت تجدید جلسه و وقت رسیدگی به موکل نیز اطالع داده می‬
‫شود‪ .‬دراین صورت جلسه بعدی دادگاه به علت عدم حضور وکیل تجدید نخواهد شد‪.‬‬
‫بررسی ماده ‪: ۴۴‬‬
‫وکیل میتواند مستقل باشد ‪ ،‬میتواند مجتمعا حق وکالت داشته باشد ‪.‬‬
‫اگر مستقال حق وکالت دارد بحث آن جداست‪.‬‬
‫شما اگر دوتا وکیل داشته باشید آیا وکیل شما میتواند یکی بیاید و یکی نیاید؟! یکی الیحه بدهد و دیگری الیحه ندهد؟!‬
‫بی توجه به اظهارات یا الیحه او تصمیم میگیرد‪.‬‬
‫پس در جایی که دو تا وکیل است اگر یکی از آنها نبود یا الیحه اش نبود حضور یا الیحه ی وکیل دوم هیچ فایده ای ندارد ‪.‬‬
‫و این باهم بودن در اینجا نیست و این دو باهم بوده اند ‪.‬‬
‫_عذر موجه فقط برای یک بار پذیرفته میشود‪.‬‬
‫_ وکالت وکالی متعدد ممکن است مستقال و منفردا باشد ‪ .‬اگر موکل تصریح کرده باشد در غیر این صورت یعنی در فرض عدم تصریح موکل‬
‫به استقالل وکال ‪ ،‬وکالت آنها اجتماعی و انضمامی خواهد بود (عام مجموعی) ‪.‬‬
‫در صورت اجتماعی وکالت دفاعیات هر دو باهم شنیده می شود یعنی حضور یکی بدون دیگری فایده ندارد ‪ .‬دفاعیات یک وکیل به تنهایی از‬
‫سوی دادگاه نادیده گرفته خواهد شد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫وکیلی که در وکالتنامه حق اقدا م یا حق تعیین وکیل مجاز در دادگاه تجدیدنظر و دیوان عالی کشور را داشته باشد‪ ،‬هرگاه پس از صدور رای‬
‫یا در موقع ابالغ آن استعفاء و از رویت رای امتناع نماید‪ ،‬باید دادگاه رای را به موکل ابالغ نماید در این صورت ابتدای مدت تجدیدنظر وفرجام‬
‫روز ابالغ به وکیل یادشده محسوب است مگر اینکه موکل ثابت نماید از استعفای وکیل بی اطالع بوده در این صورت ابتدای مدت‪ ،‬از روز‬
‫اطالع وی محسوب خواهد شد و چنانچه از جهت اقدام وکیل ضرر و زیانی به موکل وارد شود‪ ،‬وکیل مسوول می باشد‪ .‬در خصوص این ماده‪،‬‬
‫دادخواست تجدیدنظر و فرجام وکیل مستعفی قب ول می شود و مدیر دفتر دادگاه مکلف است به طورکتبی به موکل اخطار نماید که شخصا‬
‫اقدام کرده یا وکیل جدید معرفی کند و یا اگر دادخواست ناقص باشد‪ ،‬نقص آن را برطرف نماید‪.‬‬
‫بررسی ماده ‪: ۴۵‬‬
‫زمانی که شما وکیل ندارید اخطارها و ابالغ ها با خود شما انجام میشود ‪ .‬اما زمانی که وکیل دارید ابالغ ها و اخطار ها با وکیل شما انجام‬
‫‪351‬‬
‫حاال ممکن است در جریان رسیدگی برای شما تجدید نظرخواهی یا فرجام خواهی پیش بیاید ‪ .‬اگر این به وکیل شما ابالغ شود و وکیل شما‬
‫استعفا دهد یا از دادن رای امتناع کند و هر کاری این چنین بکند تکلیف چی ست؟! یا استعفا نداده و تجدیدنظر خواهی کرده است در اینجا‬
‫چگونه است؟!‬
‫به همه این سوال ها ماده ‪ 45‬پاسخ داده است ‪.‬‬
‫در دادگاه تجدید نظر ‪ :‬تجدیدنظر خواهی‬
‫در دیوان عالی کشور ‪ :‬حق فرجام خواهی‬
‫_ به عنوان یک قاعده بدانید که اگر ابالغ هم به وکیل و هم به موکل انجام شود معیار زمان ابالغ به وکیل است ‪.‬‬
‫در صورتی که ابالغ هم به وکیل و هم به موکل انجام شود معیار برای مهلت ها تاریخ ابالغ به وکیل است ‪.‬‬
‫_مسئولیت وکیل در صورتی که سبب ضرر و زیان به موکل باشد مطابق قواعد عام مسئولیت مدنی است ‪ .‬که هرکس به دیگری ضرر و زیانی‬
‫وارد نماید با اجتماع شرایط (وجود فعل زی ان بار ‪ ،‬وجود زیان ‪ ،‬سببیت بین فعل و زیان) عامل فعل زیان بار مسئولیت مدنی خواهد داشت ‪.‬‬
‫از این قاعده وکیل ‪ ،‬قاضی ‪ ،‬داور و ‪ ...‬مستثنی نیستند و همه آنها مسئولیت مدنی دارند ‪.‬‬
‫_ تجدیدنظر خواهی و فرجام خواهی میپذیرد و از این لحظه به بعد تمام اقدامات بر عهده موکل است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫ابالغ دادنامه به وکیلی که حق دادرسی در دادگاه باالتر را ندارد یا برای وکالت در آن دادگاه مجاز نباشد و وکیل در توکیل نیز نباشد‪ ،‬معتبر‬
‫نخواهد بود‪.‬‬
‫بررسی ماده ‪: ۴۶‬‬
‫اگر شما وکیلی هستید که حق اقدام تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی ندارید یعنی در وکالت نامه شما این تصریح نشده است ‪ ،‬حق توکیل‬
‫هم ندارید ‪ ،‬اگر به شما ابالغی شود این ابالغ اعتبار ندارد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫اگر وکیل بعد از ابالغ رای و قبل از انقضای مهلت تجدیدنظر و فرجام خواهی فوت کند یا ممنوع از وکالت شود یا به واسطه قوه قهریه قادر به‬
‫انجام وظیفه وکالت نباشد‪ ،‬ابتدای مهلت اعتراض از تاریخ ابالغ به موکل محسوب خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬درمواردی که طرح دعوا یا دفاع به وسیله وکیل جریان یافته و وکیل یادشده حق وکالت در مرحله باالتر را دارد کلیه آرای صادره باید‬
‫به او ابالغ شود و مبداء مهلت ها و مواعد از تاریخ ابالغ به وکیل محسوب می گردد‪.‬‬
‫بررسی ماده ‪: ۴۷‬‬

‫اگرموارد ذکر شده در ماده ‪ 47‬پیش بیاید ‪ ،‬ابتدای مدت از زمانی است که موکل ابالغ میشود‪ .‬مثال به وکیل ابالغ شده مهلت تجدید نظرخواهی‬
‫شروع شده است و روز ‪ 18‬ام وکیل فوت کرده است ‪ .‬دادگاه نمیتواند بگوید ‪ 18‬روز وقت داشته است میگوییم دوباره باید به موکل ابالغ‬
‫شود و مهلت از زمان ابالغ موکل از نو شروع خواهد شد ‪.‬‬
‫اشخاصی که امکان پرداخت حق الوکاله ندارند می توانند درخواست وکیل داشته باشند و هر وکیل موظف است در سال سه پرونده را به طور‬
‫رایگان بپذیرد ‪ .‬در امور کیفری وکالت از سوی دادگاه ارجاع می شود و در امور حقوقی از طرف کانون وکال ‪ .‬قبول چنین وکالت هایی برای‬
‫وکیل الزامی است ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫شروع رسیدگی در دادگاه مستلزم تقدیم دادخواست می باشد‪ .‬دادخواست به دفتر دادگاه صالح و در نقاطی که دادگاه دارای شعب متعدد‬
‫است به دفتر شعبه اول تسلیم می گردد‪( .‬شعبه ارجاع)‬
‫دادرسی نخستین ‪:‬‬
‫در امور حقوقی یک ویژگی وجود دارد و آن هم این است که آیا دادگاه باید رسیدگی بکند یا نکند؟! و چه میزان صالحیت رسیدگی دارد‬
‫توسط خواهان مشخص میشود ‪ .‬یعنی دادگاه نمیتواند بدون درخواست و بدون ارائه دادخواست ورود پیدا کند و به یک دعوی رسیدگی کند‬
‫‪ .‬هر رسیدگی در دادگاه جز امور حسبی و هر امر ترافعی در دادگاه متوقف است بر دادخواست ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۴۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫مدیر دفتر دادگاه پس از وصول دادخواست باید فوری آن را ثبت کرده‪ ،‬رسیدی مشتمل بر نام خواهان‪ ،‬خوانده‪ ،‬تاریخ تسلیم (روز و ماه و‬
‫سال) با ذکر شماره ثبت به تقدیم کننده دادخواست بدهد و در برگ دادخواست تاریخ تسلیم را قید نماید‪ .‬تاریخ رسید دادخواست به دفتر‪،‬‬
‫تاریخ اقامه دعوا محسوب می شود‪.‬‬
‫شما دادخواست دادید و دادخواست خودتان را به دفتر دادگاه تقدیم کردید ‪ .‬در اینجا ماده ‪ 49‬توضیح میدهد‪.‬‬
‫گاهی تاریخ اقامه دعوی خیلی مهم است ‪.‬‬
‫تاریخ تقدیم دادخواست اثر دارد ‪ ،‬پس تاریخ رسید دادخواست به دفتر تاریخ اقامه دعوی محسوب میشود‪.‬‬
‫_اگر چند شعبه باشد به دفتر دادگاه نمیرود و به دفتر شعبه یک میرود‪.‬‬
‫ماده ‪ ۵۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫‪353‬‬
‫هرگاه دادگاه دارای شعب متعدد باشد مدیر دفتر باید فوری پس از ثبت دادخواست آن را جهت ارجاع به یکی از شعب‪ ،‬به نظر رئیس شعبه‬
‫اول یا معاون وی برساند‪.‬‬
‫جلسه صد و سی و چهارم‬
‫فصل سوم‬
‫سوال ‪ :‬از زمان تقدیم دادخواست تا تشکیل اولین جلسه دادرسی چه اتفاقاتی می افتد ؟‬
‫ماده ‪ ۶۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫مدیر دفتر دادگاه باید پس از تکمیل پرونده‪ ،‬آن را فورا دراختیار دادگاه قرار دهد‪ .‬دادگاه پرونده را مالحظه و در صورتی که کامل باشد پرونده‬
‫را با صدور دستور تعیین وقت به دفتر اعاده می نماید تا وقت دادرسی (ساعت و روز و ماه و سال) را تعیین و دستور ابالغ دادخواست را صادر‬
‫نماید‪ .‬وقت جلسه باید طوری معین شود که فاصله بین ابالغ وقت به اصحاب دعوا و روز جلسه کمتر از پنج روز نباشد‪.‬‬
‫در مواردی که نشانی طرفین دعوا یا یکی از آنها درخارج از کشور باشد فاصله بین ابالغ وقت وروز جلسه کمتر از دو ماه نخواهد بود‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬ما یک دستور تعیین وقت داریم و یک تعیین وقت ‪ :‬هر کدام از اینها وظیفه کیست ؟‬
‫دستور تعیین وقت وظیفه خود دادگاه است و تعیین وقت توسط مدیر دفتر انجام می شود ‪.‬‬
‫مدیر دفترها درست است رای نمی دهند ولی خیلی کار ها می توانند بکنند ‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬به عنوان مقدمه تشکیل ج لسه دادرسی باید وقت دادرسی تعیین و ابالغ گردد ‪ .‬دستور تعیین وقت را قاضی دادگاه صادر می کند‬
‫اما وقت دادرسی که باید مشتمل بر سال ‪ ،‬ماه ‪ ،‬روز و ساعت معین باشد توسط مدیر دفتر تعیین می شود همچنین دستور ابالغ را هم مدیر‬
‫دفترصادر می کند ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬هر عددی در دادگاه برای اشخاص خارج از کشور می شود دو ماه ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬اگر خوانده ها یا خواهان متعدد باشند و فقط یک نفر اینها خارج از کشور باشد مهلت دو ماه به همه سرایت می کند ‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬تمام مدت های قانونی از جمله مدت ‪ 5‬روزة بین ابالغ تا جلسة دادرسی برای اشخاص خارج از کشور ‪ 60‬روز خواهد بود‪ .‬و اگر یکی‬
‫از خواهان ها یا خواندگان متعدد خارج از کشور باشد مهلت دو ماهه برای سایرین که مقیم ایران هم هستند اعمال خواهد شد ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر دعاوی متعدد در یک دادخواست مطرح شده باشد وظیفه ی دادگاه چیست ؟‬

‫ماده ‪ ۶۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫اگر به موجب یک دادخواست دعاوی متعددی اقامه شود که با یکدیگر ارتباط کامل نداشته باشند و دادگاه نتواند ضمن یک دادرسی به انها‬
‫رسیدگی کند‪ ،‬دعاوی اقامه شده را از یکدیگر تفکیک و به هر یک در صورت صالحیت جداگانه رسیدگی می کند و در غیر این صورت نسبت‬
‫به انچه صالحیت ندارد با صدور قرار عدم صالحیت‪ ،‬پرونده را به مراجع صالح ارسال می نماید‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬هر دعوایی که در دادگاه مطرح می گردد ‪ ،‬آن دادگاه یا آن را در صالحیت خود می بیند یا خارج زا صالحیت خود و در صالحیت‬
‫مرجع دیگری تشخیص می دهد ‪ .‬اگر خود را صالح نداند قرار عدم صالحیت صادر و آن را به مرجع صالح ارسال می کند ‪ .‬در غیر اینصورت ‪،‬‬
‫یعنی در صورت صالح بودن موظف به رسیدگی است با این تفاوت که اگر بین دعاوی متعدد ارتباط کامل باشد و دادگاه بتواند در یک دادرسی‬
‫آ ن ها را رسیدگی نماید به طور توامان و با هم رسیدگی خواهد کرد ‪ ،‬در غیر اینصورت دعاوی متعدد را از هم تفکیک و جداگانه رسیدگی‬
‫خواهد کرد ‪ ،‬خالصه آنکه تعدد دعاوی در یک دادخواست عذر برای امتناع از رسیدگی نخواهد بود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫در صورتی که دادخواست ناقص باشد و دادگاه نتواند رسیدگی کند جهات نقص راقید نموده‪ ،‬پرونده را به دفتر اعاده می دهد‪ .‬موارد نقص طی‬
‫اخطاریه به خواهان ابالغ می شود‪ ،‬خواهان مکلف است ظرف ده روز از تاریخ ابالغ‪ ،‬نواقص اعالم شده را تکمیل نماید وگرنه دفتردادگاه به‬
‫موجب صدور قرار‪ ،‬دادخواست را رد خواهد کرد‪ .‬این قرار ظرف ده روز از تاریخ ابالغ قابل شکایت در همان دادگاه می باشد‪ ،‬رای دادگاه دراین‬
‫خصوص قطعی است‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬بعضی از قرارها توسط مدیردفتر صادر می شود و بعضی از قرارها توسط خود قاضی ‪ ،‬رد دادخواست به علت عدم تکیمل نواقص‪ ،‬قراری‬
‫است که توسط خود مدیر دفتر صادر می شود ‪.‬‬
‫ابالغ ‪:‬‬
‫ماده ‪:۶۷‬‬
‫پس از دستور دادگاه دایر به ابالغ اوراق دعوا‪ ،‬مدیر دفتر یک نسخه از دادخواست و پیوستهای آن را در پرونده بایگانی می کند و نسخه دیگر‬
‫را با ضمایم آن و اخطاریه جهت ابالغ و تسلیم به خوانده ارسال می دارد‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪:‬‬
‫مامور ابالغ مکلف است حداکثر ظرف دو روز اوراق را به شخص خوانده تسلیم کند و در برگ دیگر اخطاریه رسید بگیرد‪ .‬در صورت امتناع‬
‫خوانده از گرفتن اوراق‪ ،‬امتناع او را در برگ اخطاریه قید و اعاده می نماید‪.‬‬
‫‪355‬‬
‫تبصره ‪ -1‬ابالغ اوراق در هریک از محل سکونت یا کار به عمل می آید‪ .‬برای ابالغ درمحل کارکارکنان دولت و موسسات مامور به خدمات‬
‫عمومی و شرکتها‪ ،‬اوراق به کارگزینی قسمت مربوط یا نزد رئیس کارمند مربوط ارسال می شود‪ .‬اشخاص یادشده مسئول اجرای ابالغ می‬
‫باشند و بایدحداکثر به مدت ده روز اوراق را اعاده نماین د‪ ،‬در غیر اینصورت به مجازات مقرر در قانون رسیدگی به تخلفات اداری محکوم می‬
‫گردند‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬در مواردی که زن در منزل شوهر سکونت ندارد ابالغ اوراق در محل سکونت یا محل کار او بعمل می اید‪.‬‬
‫خالصه ‪:‬بعضی اشخاص از جمله زن شوهردار اقامتگاهشان اقامتگاه شخص دیگری است مثال اقامتگاه زن شوهردار اقامتگاه شوهر اوست ‪ ،‬حال‬
‫اگر او در محل اقامت شوهر سکونت ندارد ‪ ،‬اوراق در محل سکونت خود زن و یا محل کار او انجام خواهد شد نه اقامتگاه شوهر ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۶۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫هرگاه مامور ابالغ نتواند اوراق را به شخص خوانده برساند باید در نشانی تعیین شده به یکی از بستگان یا خادمان او که سن و وضعیت ظاهری‬
‫آنان برای تمیز اهمیت اوراق یادشده کافی باشد‪ ،‬ابالغ نماید و نام و سمت گیرنده اخطاریه را در نسخه دوم قید و آن را اعاده کند‪.‬‬
‫سِمَت در اینجا یعنی نسبت ‪.‬‬
‫ماده ‪: ۷۰‬‬
‫چنانچه خوانده یا هریک از اشخاص یاد شده در ماده قبل در محل نباشند یا از گرفتن برگهای اخطاریه استنکاف کنند‪ ،‬مامور ابالغ این‬
‫موضوع را در نسخ اخطاریه قید نموده نسخه دوم را به نشانی تعیین شده الصاق می کند و برگ اول را با سایر اوراق دعوا عودت می دهد‪.‬‬
‫دراین صورت خوانده می تواند تا جلسه رسیدگی به دفتر دادگاه مراجعه و با دادن رسید‪ ،‬اوراق مربوط را دریافت نماید‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫ابالغ دادخواست درخارج از کشور به وسیله ماموران کنسولی یا سیاسی ایران به عمل می اید‪ .‬ماموران یادشده دادخواست و ضمایم آن را‬
‫وسیله مامورین سفارت یا هر وسیله ای که امکان داشته باشد برای خوانده می فرستند و مراتب را از طریق وزارت امورخارجه به اطالع دادگاه‬
‫می رسانند‪ .‬در صورتی که در کشور محل اقامت خوانده‪ ،‬ماموران کنسولی یا سیاسی نباشند این اقدام را وزارت امورخارجه به طریقی که‬
‫مقتضی بداند انجام می دهد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫هرگاه معلوم شود محلی را که خواهان در دادخواست معین کرده است نشانی خوانده نبوده یا قبل از ابالغ تغییر کرده باشد و مامور هم نتواند‬
‫نشانی او را پیدا کند باید این نکته را در برگ دیگر اخطاریه قید کند و ظرف دو روز اوراق را عودت دهد‪ .‬در این صورت برابر ماده (‪)54‬‬
‫رفتارخواهد شد مگر در مواردی که اقامتگاه خوانده برابر ماده ( ‪ ) 1010‬قانون مدنی تعیین شده باشدکه در همان محل ابالغ خواهد شد‪.‬‬

‫مطابق ماده ‪ : 54‬یعنی صدور اخطار رفع نقص جهت رفع نقایص توسط مدیر دفتر ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫در صورتی که خواهان نتواند نشانی خوانده (مجهول المکان) را معین نماید یا در مورد ماده قبل پس ازاخطار رفع نقص از تعیین نشانی اعالم‬
‫ناتوانی کند بنابه درخواست خواهان و دستور دادگاه مفاد دادخواست یک نوبت در یکی از روزنامه های کثیراالنتشار به هزینه خواهان اگهی‬
‫خواهد شد‪ .‬تاریخ انتشار اگهی تا جلسه رسیدگی نباید کمتر ازیک ماه باشد‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬گاه در قانون ابالغ باید در روزنامه رسمی باشد ‪ ،‬روزنامة رسمی روزنامه ای است با عنوان روزنامه رسمی که یک شخصیت حقوقی‬
‫است زیر نظر قوة قضائیه ‪ ،‬قوانین به معنای خاص یعنی مصوبات مجلس شورای اسالمی و نتایج همه پرسی باید در روزنامة رسمی منتشر‬
‫شود ‪ ،‬روزنامة کثیر االنتشار روزنامه ای است که اختصاص به شهر و محل خاصی ندارد و به طور گسترده منتشر می شود ‪ ،‬بسیاری از ابالغات‬
‫قانونی ‪ ،‬از جمله ابالغ مفاد دادخواست نسبت به خواندة مجهول المکان باید در روزنامة کثیراالنتشار به عمل آید ‪ ،‬روزنامة محلی یعنی روزنامه‬
‫ای که در یک محل خاص منتشر می شود ‪ ،‬در برخی موارد همچون بعضی از آگهی ها در اجرای احکام مدنی در روزنامة محلی آگهی می‬
‫شود ‪.‬‬
‫جلسه صد و سی و پنجم‬
‫ماده ‪ ۷۴‬قانون آ‪.‬د‪.‬م‪:‬‬
‫« در دعاوی راجع به اهالی معین اعم از ده یا شهر یا بخشی از شهر که عده انها غیرمحصور است عالوه بر اگهی مفاد دادخواست به شرح ماده‬
‫قبل‪ ،‬یک نسخه از دادخواست به شخص یا اشخاصی که خواهان انها را معارض خود معرفی می کند ابالغ می شود » ‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر تعداد طرفین ابالغ زیاد باشد چکار باید کرد ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬دو حالت وجود دارد ‪:‬‬
‫افراد متعدد محصور هستند ‪ :‬مهم نیست تعدادشان نفر است باید به تک تک آنها ابالغ صورت گیرد ‪.‬‬
‫افراد متعدد غیر محصور اند ‪ :‬نیازی به ابالغ تک تک افراد نیست ‪.‬‬
‫یک ابالغ عمومی و یک ابالغ شخصی به کسانی که معارض معرفی شده اند صورت می گیرد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۵‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫‪357‬‬
‫« در دعاوی راجع به ادارات دولتی و سازمانهای وابسته به دولت و موسسات مامور خدمات عمومی و شهرداریها و نیز موسساتی که تمام یا‬
‫بخشی از سرمایه آنها متعلق به دولت است اوراق اخطاریه و ضمایم به رئیس دفتر مرجع مخاطب یا قائم مقام او ابالغ و در نسخه اول رسید‬
‫اخذ می شود‪ .‬در صورت امتناع رئیس دفتر یا قائم مقام او از اخذ اوراق‪ ،‬مراتب در برگ اخطاریه قید و اوراق اعاده می شود‪ .‬دراین مورد‬
‫استنکاف از گرفتن اوراق اخطاریه و ضمایم و ندادن رسید تخلف از انجام وظیفه خواهد بود و به وسیله مدیر دفتر دادگاه به مراجع صالحه‬
‫اعالم و به مجازات مقرر درقانون رسیدگی به تخلفات اداری محکوم خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬در دعاوی مربوط به شعب مراجع باال یا وابسته به دولت به مسوول دفتر شعبه مربوط یا قائم مقام او ابالغ خواهد شد »‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر طرف دعوا شخص حقیقی نباشد وضعیت ابالغ چگونه خواهد بود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬اوراق اخطاریه و ضمائم به رئیس دفتر مرجع مخاطب یا قائم مقام او ابالغ می شود ‪.‬‬
‫در صورت امتناع رئیس دفتر و قائم مقام او از دریافت ابالغیه ‪ ،‬مراتب در برگ اخطاریه قید و اوراق اعاده می شود ‪.‬‬
‫اگر ابالغ به شخص حقیقی باشد ‪ ،‬شخص می تواند از قبول آن امتناع کند و این امر تخلف نیست ‪.‬‬
‫اما اگر ابالغ به شخص حقوقی باشد و رئیس دفتر یا قائم مقام او از دریافت ابالغیه امتناع کنند تخلف محسوب گردیده ‪.‬‬
‫خالصه ‪ :‬امتناع مخاطب ابالغ در صورتیکه خوانده شخص حقیقی باشد تخلف به حساب نمی آید اما اگر خوانده شخص حقوقی دولتی یا‬
‫موسسه عم ومی و ‪ ...‬باشد و رئیس دفتر یا قائم مقام او از دریافت اوراق امتناع نماید تخلف است و مجازات دارد ‪.‬‬
‫در خصوص شعبه آن سازمان و موسسه نیز وضعیت به همین شکل خواهد بود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۶‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« در دعاوی راجع به سایر اشخاص حقوقی دادخواست و ضمائم آن به مدیر یاقائم مقام او یا دارنده حق امضاء و در صورت عدم امکان به‬
‫مسوول دفتر موسسه با رعایت مقررات مواد ‪ 69 ،68‬و ‪ 72‬ابالغ خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -1‬در مورد این ماده هرگاه ابالغ اوراق دعوا در محل تعیین شده ممکن نگردد‪ ،‬اوراق به ادرس اخرین محلی که به اداره ثبت شرکتها‬
‫معرفی شده ابالغ خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬در دعاوی مربوط به ورشکسته‪ ،‬دادخواست و ضمائم آن به اداره تصفیه امور ورشکستگی یا مدیر تصفیه ابالغ خواهد شد‪.‬‬
‫تبصره ‪ -3‬در دعاوی مربوط به شرکتهای منحل شده که دارای مدیر تصفیه نباشند‪ ،‬اوراق اخطاریه و ضمائم آن به اخرین مدیر قبل از انحالل‬
‫در اخرین محلی که به اداره ثبت شرکتها معرفی شده است‪ ،‬ابالغ خواهد شد»‪.‬‬
‫در مورد سایر اشخاص حقوقی به مدیر یا قائم مقام او ‪ ،‬دارنده حق امضاء و نهایتاً اگر دسترسی به این اشخاص ممکن نباشد به مسئول دفتر‬
‫موسسه ابالغ انجام می شود ‪.‬‬

‫در صورتیکه امکان ابالغ به محل تعیین شده شخص حقوقی ممکن نباشد به اداره ثبت شرکتها ابالغ می شود‪.‬‬
‫اگر شخص حقوقی ورشکسته شده باشد نیز به مدیر تصفیه یا اداره تصفیه ابالغ صورت می گیرد ‪.‬‬
‫در صورتیکه شرکت منحل شده باشد و مدیر تصفیه ای نیز نباشد به آخرین مدیر قبل انحالل که به اداره ثبت معرفی شده ابالغ می شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۷‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« اگر خوانده درحوزه دادگاه دیگری اقامت داشته باشد دادخواست و ضمائم آن توسط دفتر آن دادگاه به هر وسیله ای که ممکن باشد ابالغ‬
‫می شود و اگر در محل اقامت خوانده دادگاهی نباشد توسط مامورین انتظامی یا بخشداری یا شورای اسالمی محل یا با پست سفارشی دو‬
‫قبضه ابالغ می شود‪ .‬اشخاص یاد شده برابر مقررات‪ ،‬مسوول اجرای صحیح امرابالغ و اعاده اوراق خواهند بود‪ .‬در صورتی که خوانده در‬
‫بازداشتگاه یا زندان باشد‪ ،‬دادخواست و اوراق دعوا به وسیله اداره زندان به نامبرده ابالغ خواهد شد »‬
‫سوال ‪:‬در جایی که خوانده در حوزه دادگاه اقامت نداشته باشد ابالغ به نحوی انجام می شود ؟‬
‫پاسخ ‪ :‬مواردی وجود دارد که محل اقامت خوانده با محل دادگاه صالح متفاوت است در اینصورت به هر وسیله ای که ابالغ ممکن باشد انجام‬
‫می شود ‪.‬‬
‫اگر در محل اقامت خوانده نیز دادگاهی نباشد توسط مامورین انتظامی ‪ ،‬بخشداری ‪ ،‬شورای اسالمی محل یا پست ابالغ می شود ‪.‬‬
‫در صورتیکه خوانده در زندان باشد به وسیله اداره زندان ابالغ انجام می شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۸‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« هریک از اصحاب دعوا یا وکالی آنان می توانند محلی را برای ابالغ اوراق اخطاریه وضمایم آن در شهری که مقر دادگاه است انتخاب نموده‪،‬‬
‫به دفتر دادگاه اعالم کنند در این صورت کلیه برگهای راجع به دعوا در محل تعیین شده ابالغ می گردد »‪.‬‬
‫اصحاب دعوا می توانند محلی را در شهر مقر دادگاه برای ابالغ به دفتر دادگاه اعالم نمایند ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۷۹‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« هرگاه ی کی از طرفین دعوا محلی راکه اوراق اولیه در آن محل ابالغ شده یا محلی راکه برای ابالغ اوراق انتخاب کرده تغییر دهد و همچنین‬
‫در صورتی که نشانی معین در دادخواست اشتباه باشد باید فوری محل جدید و مشخصات صحیح را به دفتر دادگاه اطالع دهد‪ .‬تا وقتی که به‬
‫این ترتیب عمل نشده است‪ ،‬اوراق در همان محل سابق ابالغ می شود ( زیرا سابقه ابالغ دارد )»‪.‬‬
‫‪359‬‬
‫اگر سابقه ابالغی برای محلی پیش آید دیگر همان آدرس خواهد بود ‪.‬‬
‫بنابراین اگر تغییر آدرس صورت گیرد وظیفه طرفین هست که تغییر اقامتگاه خود را اعالم کنند در غیر اینصورت ابالغ به همان محل قبلی‬
‫انجام می پذیرد و صحیح خواهد بود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۸۰‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« هیچ یک از اصحاب دعوا و وکالی دادگستری نمی توانند مسافرتهای موقتی خود راتغییر محل اقامت حساب کرده‪ ،‬ابالغ اوراق دعوای‬
‫مربوط به خود را در محل نامبرده درخواست کنند‪ .‬اعالم مربوط به تغییر محل اقامت وقتی پذیرفته می شود که محل اقامت برابر ماده‬
‫( ‪ ) 1004‬قانون مدنی به طور واقعی تغییر یافته باشد‪ .‬چنانچه بر دادگاه معلوم شود که اعالم تغییر محل اقامت برخالف واقع بوده است اوراق‬
‫به همان محل اولیه ابالغ خواهد شد »‪.‬‬
‫زمانی دادگاه به محل جدید ابالغ خواهد کرد که حقیقتا محل زندگی و اقامتگاه باشد نه آنکه شخص در ماموریت موقت یا مسافرت باشد ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۸۱‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« تاریخ و وقت جلسه به خواهان نیز برابر مقررات این قانون ابالغ می گردد‪.‬‬
‫تبصره‪ -‬تاریخ امتناع خوانده از گرفتن اوراق یادشده در ماده ‪ 67‬و ندادن رسید به شرح مندرج در ماده ‪ ،68‬تاریخ ابالغ محسوب خواهد شد»‪.‬‬
‫در مقررات و شیوه ابالغ اصوالً میان خوانده و خواهان تفاوتی وجود ندارد ‪.‬‬
‫تاریخ امتناع خوانده همان تاریخ ابالغ محسوب می شود ‪.‬‬
‫ماده ‪ ۸۲‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬
‫« مامور ابالغ باید مراتب زیر را در نسخه اول و دوم ابالغنامه تصریح و امضاء نماید‪:‬‬
‫‪ - 1‬نام و مشخصات خود به طور روشن و خوانا‪.‬‬
‫‪ - 2‬نام کسی که دادخواست به او ابالغ شده با تعیین این که چه سمتی نسبت به مخاطب اخطاریه دارد‪.‬‬
‫‪ - 3‬محل و تاریخ ابالغ با تعیین روز‪ ،‬ماه و سال با تمام حروف »‪.‬‬
‫این ماده بیانگر مواردی است که مأمور ابالغ باید در ابالغنامه ذکر نماید ‪.‬‬
‫نکته ‪ :‬تاریخ ابالغ باید با تمام حروف نوشته شود‬
‫ماده ‪ ۸۳‬قانون آ‪.‬د‪.‬م ‪:‬‬

‫« در کلیه مواردی که به موجب مقررات این مبحث اوراق به غیر شخص مخاطب ابالغ می شود در صورتی دارای اعتبار است که برای دادگاه‬
‫محرز شود که اوراق به اطالع مخاطب رسیده است »‪.‬‬
‫زمانی که برای دادگاه محرز شود اوراق به اطالع مخاطب رسیده ‪ ،‬ابالغ معتبر است‬
‫‪361‬‬


جزوه آیین دادرسی مدنی

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

جزوه آیین دادرسی مدنی

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫طــالب مـــالیی‪ -‬ســــتارگان وکـــــالت‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫«دستور موقت» ‪57 ...................................................................................................................................................‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫جلسه چهل و هفتم ‪112 ..............................................................................................................................................‬‬

‫جلسه شصت و هشتم ‪157 ............................................................................................................................................‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫جلسه نود و سوم ‪208 ..................................................................................................................................................‬‬

‫جلسه صد و هجدهم ‪284 .............................................................................................................................................‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫هر مقرره ای ما می خوانیم بیانگر یکی از این دو مورد است ‪:‬‬

‫در اینجا یک حق برای شما گفته شد‪.‬‬

‫پس مجموعا سه حالت شد ‪:‬‬

‫حالت دوم ‪ :‬ممنوع است اما با قید مجازات‪.‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫پاسخ ‪ :‬قواعد آیین دادرسی مدنی ‪ ،‬دو ویژگی دارد ‪:‬‬

‫‪ )2‬عطف بما سبق می شود و اثر فوری دارد‪.‬‬

‫هر دوی این قواعد خالف اصل است ‪.‬‬

‫ویژگی های مقررات آیین دادرسی مدنی ‪:‬‬

‫‪ )3‬قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص‪.‬‬

‫قواعدی که مربوط به صالحیت ها است خودش بر دو نوع است ‪:‬‬

‫‪ )1‬مربوط به صالحیت ذاتی است‪.‬‬

‫‪ )2‬مربوط به صالحیت محلی و نسبی است‪.‬‬

‫‪ )۱‬مربوط به تشکیالت قضاوتی ‪:‬‬

‫سوال ‪ :‬قواعد مربوط به سازمان و تشکیالت قضایی چرا تغییر می کند؟‬

‫‪ )۲‬قواعد مربوط به صالحیت ‪:‬‬

‫یا صالحیت ذاتی بود یا صالحیت نسبی‪.‬‬

‫‪ )۳‬قواعد آیین دادرسی مدنی به معنای اخص ‪:‬‬

‫محتوای آیین دادرسی مدنی و ویژگی قواعد آن ‪:‬‬

‫قواعد آیین دادرسی مدنی چند دسته است ‪:‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫سوال ‪ :‬حقوق مکتسب یعنی چه؟‬

‫پاسخ ‪ :‬چیزی را که میخواهید بشناسید ضدش را بشناسید‪.‬‬

‫دیوان به یکی از این دو نتیجه می رسد ‪:‬‬

‫‪ )1‬رأی مطابق قانون زمان صدور خودش صادر شده است‪.‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫باب هفتم (داوری)‬

‫ماده ‪( : ۴۵۴‬ماده مرتبط ‪)۴۹۴ :‬‬

‫الف) حتی با تقاضای طرفین پذیرفته نمی شود‪.‬‬

‫پاسخ صحیح ‪ :‬گزینه د‬

‫بررسی گزینه ها ‪:‬‬

‫گزینه الف ‪ :‬غلط ‪ ،‬در هر مرحله ای پذیرفته می شود (ماده ‪)454‬‬

‫ماده ‪( ۴۵۵‬موافقت نامه داوری)‪:‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫ماده ‪( ۴۵۶‬محدودیت شرط داوری) ‪:‬‬

‫بررسی ماده ‪: ۴۵۷‬‬

‫پاسخ ‪ :‬بله ‪ ،‬اما به طور مشروط‬

‫اصل ‪ ۱۳۹‬قانون اساسی ‪:‬‬

‫سوال ‪ :‬آیا تصویب مجلس هم الزم است؟‬

‫پاسخ ‪ :‬اصوال خیر‬

‫پس دو تصویب می خواهد ‪:‬‬

‫‪ )1‬تصویب هیئت وزیران‬

‫سوال ‪ :‬شرط صلح و ارجاع به داوری چیست؟‬

‫الف) اطالع مجلس شورای اسالمی ممکن است‪.‬‬

‫ب) تصمیم و تصویب شورای نگهبان ممکن است‪.‬‬

‫د) تصویب هیأت وزیران ممکن است‪.‬‬

‫پاسخ صحیح ‪ :‬گزینه ج‬

‫مستند قانونی ‪ :‬اصل ‪ 139‬قانون اساسی و ماده ‪ 457‬آیین دادرسی مدنی‬

‫بررسی ماده ‪: ۴۵۸‬‬

‫سوال ‪ :‬چه چیزهایی می بایست همراه با تعیین داور مشخص گردد؟‬

‫پاسخ ‪ :‬ماده ‪ 458‬پاسخ می دهد‪.‬‬

‫‪https://setareganevekalat.com‬‬ ‫یا با شماره های ‪ 09924481568 - 09364422092‬تماس حاصل فرمایید‪.‬‬

‫پاسخ ‪ :‬بله با رعایت اصل ‪ 139‬قانون اساسی‪.‬‬

‫«در موارد زیر داوری از بین می رود‪:‬‬