‫آزمایشگاه سیاالت‬

‫دانشكده مهندسی مكانیک‬

‫ویرایش اول‬
 ‫دانشكده مهندسی مكانیک‬

‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫تهیه و ویرایش توسط‪:‬‬

‫احسان عامری‬

‫و جمعی از دانشجویان دانشگاه علم و صنعت ایران‪:‬‬

‫امیرحسین حمیدی‬
‫فرید سمیعی‬
‫علیرضا فرشیدی‬
‫امیرحسین دژبرو‬
‫بهمن منصوری‬

‫با همكاری کارشناس آزمایشگاه مهندس موسی خوانی‬

‫تحت نظارت دکتر مقیمی‬

‫اردیبهشت ماه ‪1399‬‬

 ‫فهرست مطالب‬

‫‪20‬‬ ‫فصل ‪ :1‬مقدمه‬

‫‪ -1-1‬مقدمه ‪21 .......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -1-2‬ایمنی ‪22 ........................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -1-3‬آنالیز خطا‪ ،‬عدم قطعیت و تکرارپذیری ‪23 ................ ................................ ................................‬‬

‫‪2‬‬ ‫فصل ‪ :2‬ارتفاع توازن شناوری‬

‫‪ -2-1‬سواالت اساسی ‪3 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -2-2‬هدف آزمایش ‪3 ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -2-3‬مبانی آزمایش]‪3 ......................... ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -2-4‬شرح دستگاه آزمایش]‪6 ........................................... ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -2-5‬روش انجام آزمایش]‪7 ............... ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -2-6‬خواسته و سواالت]‪7 .................. ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -2-7‬پیوست]‪8 ..................................... ................................ ................................ ................................ [2‬‬

‫‪10‬‬ ‫فصل ‪ :3‬مرکز فشار‬

‫‪ -3-1‬سواالت اساسی ‪11 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -3-2‬هدف آزمایش ‪11 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -3-3‬تئوری آزمایش ‪11 ........................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -3-4‬شرح دستگاه آزمایش ‪13 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -3-5‬روش انجام آزمایش]‪16 ............................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -3-6‬سواالت و خواسته ها ‪17 ................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -3-7‬پیوست]‪18 .................................. ................................ ................................ ................................ [2‬‬

‫‪19‬‬ ‫فصل ‪ :4‬مویینگی‬

‫‪ -4-1‬سؤاالت اساسی ‪20 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -4-2‬هدف آزمایش ‪20 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -4-3‬مبانی آزمایش ‪20 ............................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -4-4‬شرح دستگاه ‪22 .............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -4-5‬روش انجام آزمایش و خواسته ها ]‪23 .................. ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -4-6‬پیوست ]‪23 ................................. ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -4-7‬نمونه نتایج و محاسبات ‪24 ........................................... ................................ ................................‬‬

‫‪25‬‬ ‫فصل ‪ :5‬قانون ارشمیدس‬

‫‪ -5-1‬سؤاالت اساسی ‪26 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -5-2‬هدف آزمایش ‪26 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -5-3‬مقدمه ‪26 .......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -5-4‬تئوری آزمایش]‪27 .................... ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -5-5‬روش انجام آزمایش]‪28 ............................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -5-6‬پیوست]‪30 .................................. ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫‪ -5-7‬سواالت و خواسته ها ‪30 ................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪32‬‬ ‫فصل ‪ :6‬ویسكومتر‬

‫‪ -6-1‬سؤاالت اساسی ‪33 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -6-2‬مقدمه ‪33 .......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -6-3‬تئوری آزمایش ‪33 ........................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -6-4‬شرح دستگاه آزمایش ‪34 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -6-5‬روش انجام آزمایش ‪37 .................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 6-6-‬روابط و محاسبات آزمایش ‪38 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -6-7‬نمونه محاسبات ‪Error! Bookmark not defined. ........................... ................................‬‬
‫‪ -6-8‬خواسته ها و سواالت ‪39 ................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪42‬‬ ‫فصل ‪ :7‬کالیبراسیون گیج فشار‬

‫‪ -7-1‬سواالت اساسی ‪43 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-2‬هدف آزمایش ‪43 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-3‬مقدمه ‪43 .......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-4‬شرح دستگاه ‪44 .............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-5‬اجزاء دستگاه آزمایش ‪45 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-6‬روش آزمایش ‪46 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-7‬تئور ی آزمایش ‪47 ......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-7-2‬فشار سنج "لوله فنری" ‪48 ................................. ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-7-3‬طرز کار فشار سنج "لوله فنری" ‪49 ................. ................................ ................................‬‬
‫‪ -7-8‬سواالت وخواسته ها ‪50 .................. ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪52‬‬ ‫فصل ‪ :8‬عدد رینولدز‬

‫‪ -8-1‬سؤاالت اساسی ‪53 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-2‬مقدمه ‪53 .......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-3‬تئوری آزمایش ‪54 ........................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-4‬شرح دستگاه ‪56 .............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-5‬روش انجام آزمایش ‪57 .................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-6‬نمونه محاسبات ‪58 ......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-7‬خواسته ها و سواالت ‪59 ................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -8-8‬پیوست]‪61 .................................. ................................ ................................ ................................ [5‬‬
‫‪62‬‬ ‫فصل ‪ :9‬شدت جریان‬
‫‪ -9-1‬سؤاالت اساسی ‪63 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-2‬هدف آزمایش ‪63 ............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-3‬مقدمه ‪63 .......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-4‬تئوری آزمایش ‪65 ........................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-4-1‬روتامتر ‪66 ............................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-4-2‬ونتوری ‪67 ............................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-4-3‬نازل ‪69 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-4-4‬اریفیس ‪69 .............................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-4-5‬زانویی ‪ 90‬درجه ‪70 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-5‬شرح دستگاه آزمایش ‪72 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-6‬روش انجام آزمایش ‪73 .................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-7‬پیوست ‪74 ......................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -9-8‬خواسته های آزمایش ‪75 ............... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪78‬‬ ‫فصل ‪ :10‬افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬

‫‪ -10-1‬سؤاالت اساسی ‪79 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -10-2‬هدف آزمایش ‪79 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -10-3‬شرح دستگاه آزمایش ‪79 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -10-4‬تئوری آزمایش ‪81 ........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -10-5‬روش انجام آزمایش ‪85 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -10-6‬خواسته ها و نمونه محاسبات ‪86 .............................. ................................ ................................‬‬

‫‪91‬‬ ‫فصل ‪ :11‬افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬

‫‪ -11-1‬سؤاالت اساسی ‪92 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-2‬هدف آزمایش ‪92 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-3‬مقدمه آزمایش ‪92 ........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-4‬تئوری آزمایش ‪93 ........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-4-1‬افت انرژی طولی ‪93 ........................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-4-2‬افت انرژی در اثر تغییر ناگهانی سطح مقطع لوله ‪94 ................. ................................‬‬
‫‪ -11-4-3‬افت انرژی در زانوها و خمها ‪95 ...................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-4-4‬افت انرژی در شیرها ‪97 .................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-5‬روش انجام آزمایش ‪98 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-6‬یک نمونه از محاسبات ازمایش ‪98 ........................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -11-7‬خواسته ها و پیوست آزمایش ‪99 .............................. ................................ ................................‬‬

‫‪102‬‬ ‫فصل ‪ :12‬جت آب‬

‫‪ -12-1‬سؤاالت اساسی ‪103 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-2‬مقدمه ‪103 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-3‬هدف آزمایش ‪103 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-4‬تئوری آزمایش ‪103 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-5‬روش انجام آزمایش ‪109 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-6‬پیوست ‪110 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-7‬نمونه محاسبات ‪111 ................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -12-8‬سواالت و خواسته ها ‪112 .......................................... ................................ ................................‬‬

‫‪114‬‬ ‫فصل ‪ :13‬آزمایش سر ریز‬

‫‪ -13-1‬سؤاالت اساسی ‪115 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-2‬هدف آزمایش ‪115 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-3‬مقدمه ‪115 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-4‬تئوری آزمایش ‪116 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-5‬شرح دستگاه آزمایش ‪118 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-6‬نحوه ی انجام آزمایش ‪119 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-7‬سواالت و خواسته ها ‪119 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -13-8‬پیوست ‪121 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪123‬‬ ‫فصل ‪ :14‬آزمایش کانال باز‬

‫‪ -14-1‬سؤاالت اساسی ‪124 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-2‬هدف ‪124 ...................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-3‬مقدمه ‪124 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-4‬تئوری آزمایش ‪125 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-4-1‬مثال ها ‪125 ........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-4-2‬موارد استفاده از کانال باز ‪125 ........................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-4-3‬تقریب سرعت در کانال باز ‪126 ...................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-4-4‬گروه بندی جریان بر اساس تغییرات عمق ‪127 .......................... ................................‬‬
‫‪ -14-4-5‬گروه بندی جریان بر اساس فرود ‪127 ........................................... ................................‬‬
‫‪ -14-4-6‬معادالت شزی و مانینگ ‪130 .......................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-5‬روش انجام آزمایش ‪131 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-5-1‬مشاهدات ‪132 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-6‬شرح دستگاه آزمایش ‪134 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-7‬سواالت و خواسته ها ‪134 .......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -14-8‬پیوست ‪135 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪136‬‬ ‫فصل ‪ :15‬چشمه و چاه(جریان پتانسیل)‬

‫‪ -15-1‬سؤاالت اساسی ‪137 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -15-2‬هدف آزمایش ‪137 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -15-3‬تئوری آزمایش ‪138 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -15-4‬شرح دستگاه آزمایش ‪141 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -15-5‬روش انجام آزمایش ‪142 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -15-6‬سواالت و خواسته ها ‪144 .......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -15-7‬پیوست ‪145 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪146‬‬ ‫فصل ‪ :16‬گردابه‬

‫‪ -16-1‬سؤاالت اساسی ‪147 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-2‬هدف آزمایش ‪147 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-3‬تئوری آزمایش ‪147 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-3-1‬مقدمه ای در مورد گردابه ‪147 ........................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-3-2‬مفهوم گردابه ‪149 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-3-3‬گردابه ی اجباری ‪156 ....................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-3-4‬گردابه ی آزاد ‪157 ............................................. ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-4‬شرح دستگاه آزمایش ‪158 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-5‬نحوه ی انجام آزمایش ‪159 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-6‬سواالت وخواسته ها ‪160 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -16-7‬پیوست ‪161 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪162‬‬ ‫فصل ‪ :17‬بررسی عملكرد پمپ ها‬

‫‪ -17-1‬سؤاالت اساسی ‪163 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-2‬هدف آزمایش ‪163 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-3‬مقدمه ‪163 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-4‬تئوری آزمایش ‪164 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-5‬شرح دستگاه آزمایش ‪165 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-6‬معرفی پمپ های استفاده شده در آزمایش ‪166 .................................. ................................‬‬
‫‪ 17-6-1-‬پمپ گریز از مرکز ‪166 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 17-6-2-‬پمپ محوری ‪168 ................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 17-6-3-‬پمپ چرخ دنده ای ‪169 ...................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-6-4‬پمپ توربینی ‪169 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-6-5‬پمپ رفت و برگشتی ‪170 ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-7‬نحوه انجام آزمایش ‪171 ............................................. ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-8‬نمونه محاسبات ‪Error! Bookmark not defined. ........................ ................................‬‬
‫‪ -17-9‬پیوست ‪173 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -17-10‬سواالت و خواسته ها ‪175 ....................................... ................................ ................................‬‬
‫‪178‬‬ ‫فصل ‪ :18‬کاویتاسیون‬
‫‪ -18-1‬سؤاالت اساسی ‪179 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-2‬هدف آزمایش ‪179 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-3‬مقدمه ‪179 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-4‬تئوری آزمایش ‪182 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-4-1‬کاویتاسیون در پمپ ها ‪184 ............................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-5‬شرح دستگاه آزمایش ‪184 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-6‬روش انجام آزمایش ‪185 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-7‬نتایج آزمایش و پیوست ‪186 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-8‬نمونه محاسبات آزمایش ‪187 .................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -18-9‬سواالت و خواسته های آزمایش ‪190 ....................... ................................ ................................‬‬

‫‪191‬‬ ‫فصل ‪ :19‬ضربه ی قوچ‬

‫‪ -19-1‬سؤاالت اساسی ‪192 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-2‬هدف آزمایش ‪192 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-3‬مقدمه ‪192 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-4‬تئوری آزمایش ‪193 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-4-2‬تشریح ضربه ی قوچ ‪194 ................................. ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-5‬روابط آزمایش ]‪196 .............. ................................ ................................ ................................ [5‬‬
‫‪ -19-6‬شرح دستگاه ‪198 ........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-7‬نرم افزار ‪199 ............... ................................ [5] Water Hammer & Surge Chamber‬‬
‫‪ -19-8‬نحوه ی راه اندازی دستگاه]‪202 ......................... ................................ ................................ [5‬‬
‫‪ -19-9‬روش انجام آزمایش ‪202 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-9-1‬آزمایش لوله ی تعادل]‪202 ........................ ................................ ................................ [5‬‬
‫‪ -19-9-2‬آزمایش ضربه ی قوچ]‪203 ......................... ................................ ................................ [5‬‬
‫‪ -19-10‬سواالت و خواستهها ‪204 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -19-11‬پیوست ‪205 ............................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪208‬‬ ‫فصل ‪ :20‬فن گریز از مرکز‬

‫‪ -20-1‬سؤاالت اساسی ‪209 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -20-2‬هدف آزمایش ‪209 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -20-3‬مقدمه ‪209 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 20-3-1-‬فن گریز از مرکز ‪210 ........................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ 20-3-2-‬فن محوری ‪210 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -20-3-2-1‬اجزای فن ‪211 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 20-3-3-‬انتقال قدرت در فن ها ‪212 ................................ ................................ ................................‬‬
‫اتصال مستقیم)‪212 ................................ ................................ ................................ (Direct Drive‬‬
 ‫اتصال تسمه پولی)‪212 ............................... ................................ ................................ (Belt Drive‬‬
‫اتصال کوپلینگی)‪212 ..................................... ................................ ................................ (Coupling‬‬
‫‪ -20-4‬توضیحاتی در مورد فن گریز از مرکز ‪212 .............. ................................ ................................‬‬
‫‪ 20-4-1-‬اجزای ساختاری فن گریز از مرکز ‪213 ............................................ ................................‬‬
‫‪ 20-4-2-‬انواع فن گریز از مرکز ‪214 .................................. ................................ ................................‬‬
‫هواکشهای گریز از مرکز با پروانه خم به جلو(‪214 ................. )Forward‬‬ ‫‪‬‬
‫هواکشهای گریز از مرکز با پروانه خم به عقب(‪214 .............. )Backward‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ....................................................... ‬هواکشهای گریز از مرکز با پروانه شعاعی(‪214)Radial‬‬
‫‪ -20-5‬تئوری آزمایش]‪215 .............. ................................ ................................ ................................ [5‬‬
‫‪ -20-6‬شرح دستگاه آزمایش]‪217 .................................. ................................ ................................ [5‬‬
‫‪ -20-7‬نحوه ی انجام آزمایش ‪218 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -20-8‬سواالت و خواسته های آزمایش ‪219 ....................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -20-9‬نمونه محاسبات ‪220 ................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -20-10‬پیوست ‪221 ............................... ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪222‬‬ ‫فصل ‪ :21‬آزمایشگاه مجازی آیرودینامیک اتومبیل (ضریب اصطكاک هوا)‬

‫‪ -21-1‬سؤاالت اساسی ‪223 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-2‬هدف آزمایش ‪223 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-3‬مقدمه ‪224 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-4‬تئوری آزمایش]‪224 .............. ................................ ................................ ................................ [4‬‬
‫‪ -21-4-1‬مقاومت جریان ‪224 ........................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-4-2‬به دست آوردن رابطه ی مقاومت جریان ‪225 ............................. ................................‬‬
‫‪ -21-4-3‬گازها و مایعات در حال جریان ‪226 ............... ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-5‬شرح دستگاه آزمایش]‪228 .................................. ................................ ................................ [4‬‬
‫‪ -21-5-1‬ستاپ کل آزمایش ‪228 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ 21-5-1-2-‬تونل باد ‪228 ................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ 21-5-1-3-‬ناحیه ی اندازه گیری ‪230 ........................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-5-2‬اندازه گیری نیروی اصطکاک هوا ‪230 ........................................... ................................‬‬
‫‪ 21-5-2-1-‬اندازه گیری الکتریکی نیرو ‪230 .............. ................................ ................................‬‬
‫‪ 21-5-2-1-‬کالیبراسیون اندازه گیری نیرو ‪232 ........................................ ................................‬‬
‫‪ -21-5-3‬مساحت مقطعی اتومبیلهای مدل و تخمین خطاها ‪233 ...........................................‬‬
‫‪ 21-5-3-2-‬گیری تخمین خطاها ‪233 ........................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -21-6‬نحوه ی انجام آزمایش]‪234 ................................. ................................ ................................ [4‬‬
‫‪ -21-7‬نمونه محاسبات]‪235 ............................................. ................................ ................................ [4‬‬
‫‪ -21-8‬سواالت و خواسته ها]‪236 .................................... ................................ ................................ [4‬‬
‫‪ -21-9‬پیوست]‪238 ............................ ................................ ................................ ................................ [4‬‬
‫‪240‬‬ ‫فصل ‪ :22‬آیرودینامیک کره و استوانه‬
‫‪ -22-1‬سؤاالت اساسی ‪241 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-2‬هدف آزمایش ‪241 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-3‬مقدمه ‪242 .................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-3-1‬کره زبر و نرم ‪242 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-3-2‬استوانه ‪242 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-4‬تئوری آزمایش ‪242 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-4-1‬کره زبر و نرم ‪242 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-4-2‬استوانه ‪245 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-5‬شرح دستگاه آزمایش ‪247 ......................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-5-1‬کره زبر و نرم ‪247 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-5-2‬استوانه ‪248 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-6‬روش انجام آزمایش ‪249 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-7‬پیوست ‪249 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-7-1‬کره زبر و نرم ‪249 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-7-2‬استوانه ‪251 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-8‬نمونه محاسبات ‪253 ................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-8-1‬کره زبر و نرم ‪253 .............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-8-2‬استوانه ‪253 .......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -22-9‬سواالت و خواسته ها ‪254 .......................................... ................................ ................................‬‬

‫‪257‬‬ ‫فصل ‪ :23‬آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬

‫‪ -23-1‬سؤاالت اساسی ‪258 .................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-2‬هدف آزمایش ‪258 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-3‬تئوری آزمایش ‪258 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-3-1‬ایرفویل متقارن ‪258 ........................................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-3-2‬ایرفویل نامتقارن ‪259 ........................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-4‬وسایل آزمایش ‪260 ..................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-5‬روش انجام آزمایش ‪261 ............................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-6‬پیوست ‪262 ................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-7‬روابط ‪263 ...................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-8‬نمونه ای از نتایج و محاسبات ‪264 .......................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -23-9‬خواسته ها و سواالت ‪266 .......................................... ................................ ................................‬‬

‫‪268‬‬ ‫مراجع‬

‫‪2‬‬ ‫پیوست‬
‫‪Error! Bookmark not defined.‬‬ ‫جداول داده برداری آزمایشگاه سیاالت‬
 ‫فهرست اشكال‬

‫شکل (‪ )2-1‬شکل شماتیکی تغییرات مرکز وزن و مرکز فشاردر اثر انحراف یک جسم شناور]‪4..................... [2‬‬
‫شکل (‪ )2-2‬شکل شماتیکی دستگاه ارتفاع توازن شناوری ( ارتفاع متاسنتر)]‪6................. ................................ [2‬‬
‫شکل (‪ )3-1‬یافتن مرکز فشار در حالت نیمه شناوری یا غوطه وری جزیی ‪13........................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )3-2‬شکل بررسی محل اعمال نیروها در شناوری ‪14....................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )3-3‬شکل دستگاه مرکز فشار در دانشگاه علم و صنعت ایران ‪16.................................. ................................‬‬
‫شکل (‪ )4-1‬شکل شماتیکی عملکرد اثر مویینگی برای دو نوع سیال مختلف جیوه (راست) و آب (چپ)]‪[3‬‬
‫‪21............................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )4-2‬نمایی از شکل دستگاه آزمایش مویینگی در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‪22...‬‬
‫شکل (‪ )4-3‬نمایی از ارتفاع آب در مویینگی در برابر قطر مویینگی] ‪22............................. ................................ [3‬‬
‫شکل (‪ )5-1‬نیروهای وارده بر یک مکعب مغروق] ‪28.............................. ................................ ................................ [3‬‬
‫شکل (‪ )5-2‬دستگاه آزمایش ارشمیدس] ‪29.............. ................................ ................................ ................................ [2‬‬
‫شکل (‪ )5-3‬دستگاه آزمایش ارشمیدس موجود در دانشگاه علم و صنعت ایران ‪29................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )6-1‬شکل نمادین خطوط جریان در اطراف یک کره و نمایش پسای سطحی(باال) و پسای‬
‫شکلی(پایین)]‪34................................ ................................ ................................ ................................ ................................ [6‬‬
‫شکل (‪ )6-2‬دستگاه ویسکومتر آزمایشگاه سیاالت در دانشگاه علم و صنعت ایران ‪36...........................................‬‬
‫شکل (‪ )6-3‬تصویری از ویسکومتر و اجزاء آن ]‪37................................... ................................ ................................ [6‬‬
‫شکل (‪ )6-4‬نمودار ضریب پسا بر حسب عدد رینولدز به صورت خطی ‪39............................... ................................‬‬
‫شکل (‪ )7-1‬دستگاه کالیبراسیون فشارسنج]‪43......................................... ................................ ................................ [5‬‬
‫شکل (‪ )7-2‬شکل فشارسنج اصلی ترکیبی یوجین بوردون در قرن نوزدهم که فشار را هم پایین و هم باالتر‬
‫از فشار محیط با حساسیت باال می خواند‪45........................................... ................................ ................................ [3 ].‬‬
‫شکل (‪ )7-3‬طرح شماتیک دستگاه کالیبراسیون فشارسنج]‪46............................................. ................................ [5‬‬
‫شکل (‪ )7-4‬نیروی اعمال شده بر سیال]‪47............... ................................ ................................ ................................ [5‬‬
‫شکل (‪ )7-5‬ساختمان فشارسنج لوله فنری(عالمت سمت راست شکل عالمت مداری فشارسنج طبق‬
‫استاندارد ‪ DIN/ISO1219‬است)]‪48............................. ................................ ................................ ................................ [5‬‬
‫شکل (‪ )8-1‬شکل نمادین دستگاه آزمایش عدد رینولدز ‪57......................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )8-2‬نمایی از دستگاه آزمایش عدد رینولدز در دانشگاه علم و صنعت ‪58.................... ................................‬‬
‫شکل (‪ )9-1‬شکل و ابعاد اریفیس ‪66................................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )9-2‬شکل و ابعاد ونتوری ‪67.................................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )9-3‬شکل و ابعاد نازل ‪69....................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )9-4‬شکل و ابعاد اریفیس ‪70................................. ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )9-5‬شکل و ابعاد زانویی ‪71.................................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )9-6‬شکل دستگاه آزمایش شدت جریان در دانشگاه علم و صنعت ایران ‪72.............. ................................‬‬
‫شکل (‪ )10-1‬شمای دستگاه آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم در دانشگاه علم و صنعت ایران ‪80‬‬
‫شکل (‪ )10-2‬نمایی از دستگاه آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم در دانشگاه علم و صنعت ایران‬
‫‪80............................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )10-3‬نمودار مودی ‪82............................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )10-4‬نمودار افت فشار در لوله و شیب هیدرولیکی ‪83................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )10-5‬مقایسه جریان های آرام ‪ ،‬انتقالی و آشفته ‪84....................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )11-1‬نمودار افت فشار در لوله بر حسب دبی‪ ،‬قطر و سرعت جریان در لوله ‪93........................................‬‬
‫شکل (‪ )11-2‬شکل تغییرات ناگهانی مقطع مجرای جریان ‪94.................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )11-3‬یک نوع اتصال سه راهی ‪95........................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )12-1‬حجم کنترل بسیار کوچکی با حجم ‪105........................ ................................ ................................ dV‬‬
‫شکل (‪ )12-2‬برخورد جت آب بالبه ی تیغه و نمایش سرعت ها و نیروها ‪106....................... ................................‬‬
‫شکل (‪ )12-3‬شکل نمادین دستگاه مورد استفاده در آزمایش جت آب و اجزای آن ‪108...................................‬‬
‫شکل (‪ )12-4‬شکل دستگاه مورد استفاده در آزمایش جت آب در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت‬
‫‪109............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )13-1‬یک نوع سر ریز و نمایش مشخصات جریان ‪116.................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-1‬یک نوع کانال باز با مشخصات ‪126.......................................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-2‬پروفیل سرعت در یک کانال باز با مقطع دایر(راست) و با مقطع مستطیل(چپ) ‪126.................‬‬
‫شکل (‪ )14-3‬سرعت انشار موج در کانال باز ‪127........................................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-4‬خط انرزی در کانال باز با شیب مشخص ‪129........................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-5‬خط بدست آوردن مینیمم مقدار انرژی ویژه ‪130................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-6‬مشاهده ی اول در ازمایش کانال باز ‪132.............................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-7‬مشاهده ی دوم در ازمایش کانال باز ‪133.............................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-8‬مشاهده ی سوم در ازمایش کانال باز ‪133............................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )14-9‬دستگاه ازمایش کانال باز در آزمیشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران ‪134..........................‬‬
‫شکل (‪ )15-1‬در مکانیک سیاالت برای قابل مشاهده ساختن نتایج ریاضی‪ ،‬از الگوی خطوط جریان استفاده‬
‫میشود‪ .‬شکل (‪ )a‬نشان دهنده نمونه یک مجموعه از چند خط جریان است‪ ،‬شکل (‪ )b‬یک الگوی بسته به‬
‫نام لوله جریان را نشان میدهد‪138................................... ................................ ................................ ................................ .‬‬
‫شکل (‪ )15-2‬رسم خطوز جریان برای هریک از حالت های گفته شده ‪141............................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )15-3‬دستگاه ازمایش چشمه و چاه در آزمیشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران ‪142..................‬‬
‫شکل (‪ )15-4‬شکل بیضی رانکین ایجاد شده در آزمایش چشمه وچاه ‪143............................. ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-1‬یک نوع گردابه در سیال آب ‪148............................................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-2‬گردابه ی ایجاد شده در سیال هوا که پشت هواپیما تشکیل شده است‪148................................ .‬‬
‫شکل (‪ )16-3‬توضیح مفهوم گردابه با توجه به المان سیال‪ .‬حرکت انتقالی المان سیال در شکل سمت چپ‬
‫و حرکت ترکیبی انتقالی وچرخشی در شکل سمت راست ‪149.................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-4‬توضیح مفهوم گردابه با توجه به المان صلیبی در حرکت انتقالی و تغییر شکل المان‪150.........‬‬
‫شکل (‪ )16-5‬توضیح مفهوم گردابه با توجه به المان صلیبی در حرکت انتقالی ‪،‬چرخشی و تغییر شکل‬
‫المان ‪151................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-6‬توضیح و مقایسه ی گردابه های آزاد و اجباری ‪152............................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-7‬مولفه های سرعت در مختصات استوانه ای ‪153.................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-8‬المان سیال در میدان جریان ‪155............................................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-9‬سطح آب در یک گردابه ی اجباری ‪157................................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-10‬سطح آب در یک گردابه ی آزاد ‪158.................................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )16-11‬دستگاه آزمایش گردابه در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران ‪159.........................‬‬
‫شکل (‪ )17-1‬دستگاه آزمایش بررسی عملکرد پمپ ها در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬
‫‪166............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )17-2‬شکل یک پمپ گریز از مرکز ‪167........................................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )17-3‬شکل نمادین پمپ محوری ‪168.............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )17-4‬شکل نمادین پمپ چرخ دنده ای ‪169................................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )18-1‬نمایش وقوع کاویتاسیوت واقعی در یک پمپ ‪181............... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )18-2‬نمودار فازهای سیال و نمایش وقوع کاویتاسیون ‪181.......................................... ................................‬‬
‫شکل (‪ )18-3‬دستگاه آزمایش کاویتاسیون در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران ‪185..................‬‬
‫شکل (‪ )18-4‬وقوع کاویتاسیون و آسیب آن به پره ی پمپ ‪186.............. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )19-1‬لوله ی تعادل در خط لوله ی طویل ‪194................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )19-2‬توالی رویدادها در یک سیکل پس از بسته شدن ناگهانی شیر ‪196.................. ................................‬‬
‫شکل (‪ )19-3‬دستگاه آزمایش ضربه ی قوچ در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران ‪199................‬‬
‫شکل (‪ )19-4‬نرم افزار ‪201.......................................... ................................ Water hammer & Surge chamber‬‬
‫شکل (‪ )20-1‬یک فن گریز از مرکز و اجزای آن ‪211.................................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )20-2‬نمایی از اجزای ساختاری فن گریز از مرکز ‪213................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )20-3‬انواع فن گریز از مرکز ‪214......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )20-4‬دستگاه آزمایش فن گریز از مرکز در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران ‪217..........‬‬
‫شکل (‪ )21-1‬خطوط جریان تولید شده با دود اطراف یک ماشین واقعی ]‪223................ ................................ [4‬‬
‫شکل (‪ )21-2‬جریان آرام (راست) و جریان مغشوش(چپ) حول یک استوانه]‪226.......................................... [4‬‬
‫شکل (‪ )21-3‬ستاپ آزمایشی دستگاه شامل تونل باد و قسمت اندازه گیری]‪228.......................................... [4‬‬
‫شکل (‪ )21-4‬مقطع یکسو کننده ی تونل باد]‪229.................................. ................................ ................................ [4‬‬
‫شکل (‪ )21-5‬شکل وافعی و هم چنین نمایش نمادین قسمت اندازه گیری تونل باد]‪230............................. [4‬‬
‫شکل (‪ )21-6‬اندازه گیر الکترونیکی نیروی اصطکاک هوا اطراف ماشین های مدل در تونل باد]‪231.......... [4‬‬
‫شکل (‪ )21-7‬شکل نمادین بزرگ شده از کرنش سنج(سمت چپ) و مدار پل‪ Wheatsstone‬با چهار کرنش‬
‫سنج(سمت راست)] ‪231.................. ................................ ................................ ................................ ................................ [4‬‬
‫شکل (‪ )21-8‬نمودار کالیبراسیون اندازه گیری نیرو]‪232....................... ................................ ................................ [4‬‬
‫شکل (‪ )21-9‬سطح مقطع ماشین های مدل با توجه به صفحه ی شطرنجی]‪233........................................... [4‬‬
‫شکل (‪ )22-1‬منحنی تغییرات ضریب پسا یک کره با سطح صیقلی را بر حسب عدد رینولدز ‪242....................‬‬
‫شکل (‪ )22-2‬شکل های خطوط جریان در اطراف یک کره بر حسب تغییرات عدد رینولدز ‪243.......................‬‬
‫شکل (‪ )22-3‬شکل مشخص کننده اثر زبری سطح در کاهش حجم ناحیه ‪ wake‬در کره سمت راست است‬
‫‪244........................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ .‬‬
‫شکل (‪ )22-4‬انواع گردابه ها در جریان حول یک استوانه ‪245................... ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )22-5‬شکل واقعی گردابه های موجود در جریان حول یک استوانه ‪245.................... ................................‬‬
‫شکل (‪ )22-6‬ضریب فشار بر حسب زاویه ی جریان از سینه ی استوانه (نقطه ی سکون) در دو حالت‬
‫تئوری و تجربی‪247............................... ................................ ................................ ................................ ................................ .‬‬
‫شکل (‪ )23-1‬شکل یک ایرفویل و قسمت های مختلف آن ‪259................ ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )23-2‬انواع فلپ در ایرفویل های نامتقارن ‪260................................. ................................ ................................‬‬
‫شکل (‪ )23-3‬نمایی از نیروهای موثر بر یک ایرفویل‪263........................... ................................ ................................ .‬‬
‫شکل (‪ )23-4‬نمایی از فشارهای موثر بر سطوح یک ایرفویل‪264............................................ ................................ .‬‬
 ‫فهرست جداول‬

‫جدول (‪ )1-1‬جدول قوانین تعیین تعداد ارقام بامعنا ‪28................................ ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )2-1‬مثالهایی از ارقام با معنا در جمع و تفریق دادههای آزمایشگاهی ‪29................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )3-1‬مثالهایی از ارقام با معنا در ضرب و تقسیم دادههای آزمایش ‪31...................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-2‬جدول داده برداری آزمایش ارتفاع توازن شناوری ‪8............... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-3‬جدول داده برداری آزمایش مرکز فشار در حالت نیمه شناوری ‪18.................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )2-3‬جدول داده برداری آزمایش مرکز فشار در حالت شناوری کامل ‪18................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-4‬جدول ثبت دادهها در هر بار آزمایش مویینگی ‪23................. ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )2-4‬جدول نمونه محاسبات آزمایش مویینگی ‪24........................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-5‬جدول داده برداری آزمایش قانون ارشمیدس ‪30.................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-6‬جدول داده برداری آزمایش ویسکومتر ‪41................................ ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-7‬جدول داده برداری آزمایش کالیبراسیون گیج فشار ‪51........................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-8‬جدول داده برداری آزمایش عدد رینولدز ‪61........................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )1-9‬جدول داده برداری آزمایش شدت جریان ‪74.......................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )2-9‬محاسبات اول آزمایش شدت جریان ‪75................................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )3-9‬جدول محاسبات دوم آزمایش شدت جریان ‪76...................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )10-1‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آرام ‪86...................‬‬
‫جدول (‪ )10-2‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آشفته ‪86..............‬‬
‫جدول (‪ )3-10‬جدول داده برداری و محاسبات آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آرام‬
‫‪87............................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )4-10‬جدول داده برداری و محاسبات آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آشفته‬
‫‪87............................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )11-1‬جدول ضرایب افت فشار در اتصاالت شرکت آذین ‪96........................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )11-2‬جدول مقادیر ضرایب افت برای بعضی از اتصاالت ‪97....................................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )11-3‬جدول نمونه محاسبات آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی ‪98..............................‬‬
‫جدول (‪ )11-4‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر سوزنی ‪99............‬‬
‫جدول (‪ )11-5‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر دروازه ای ‪99.......‬‬
‫جدول (‪ )11-6‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر دیافراگمی ‪100..‬‬
‫جدول (‪ )11-7‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر کروی ‪100...........‬‬
‫جدول (‪ )12-1‬جدول داده برداری آزمایش جت آب در برخورد با صفحه تخت ‪110.............................................‬‬
‫جدول (‪ )12-2‬جدول داده برداری آزمایش جت آب در برخورد با نیم کره ‪110..................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )12-3‬جدول نمونه محاسبات آزمایش جت آب ‪112...................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )13-1‬جدول داده برداری آزمایش سرریز‪ -‬نوع مثلثی ‪121.......................................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )13-2‬جدول داده برداری آزمایش سرریز‪ -‬نوع مستطیلی ‪122................................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )14-1‬جدول ضریب مانینگ (‪ )n‬با توجه به جنس کانال باز ‪131............................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )14-2‬جدول داده برداری آزمایش کانال باز ‪135............................ ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )15-1‬جدول نتیجه ی محاسبات توابع پتانسیل و جریان برای حاالت مختلف ‪140..............................‬‬
‫جدول (‪ )15-2‬جدول داده برداری آزمایش چشمه و چاه( جریان پتانسیل) ‪145................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )16-1‬جدول داده برداری آزمایش گردابه ‪161................................ ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )17-1‬جدول داده برداری آزمایش بررسی عملکرد پمپ ها ‪174................................. ................................‬‬
‫جدول (‪ )18-1‬جدول داده برداری آزمایش کاویتاسیون ‪186...................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )18-2‬جدول محاسبات آزمایش کاویتاسیون ‪187........................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )19-1‬جدول داده برداری آزمایش تانک فشار گیر(لوله ی تعادل) ‪205..................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )19-2‬جدول داده برداری آزمایش ضربه ی قوچ ‪205.................... ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )20-1‬جدول محاسبات آزمایش فن گریز از مرکز ‪219.................. ................................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )20-2‬جدول داده برداری آزمایش فن گریز از مرکز در دور پایین ‪221..................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )20-3‬جدول داده برداری آزمایش فن گریز از مرکز در دور باال ‪221......................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )21-1‬جدول شیب های نمودار کالیبراسیون هر کدام از اتومبیل مدل(‪232................ )ΔUA / ΔFG‬‬
‫جدول (‪ )21-2‬جدول داده برداری آزمایشگاه مجازی آیرودینامیک اتومبیل (ضریب اصطکاک هوا) ‪238.........‬‬
‫جدول (‪ )22-1‬جدول داده برداری آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره ‪250................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )22-2‬جدول داده برداری آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬استوانه ‪251..........................................‬‬
‫جدول (‪ )22-3‬جدول نتیجه برای نمونه محسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره ی صیقلی ‪252.‬‬
‫جدول (‪ )22-4‬جدول نتیجه برای نمونه محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره ی زبر ‪252.......‬‬
‫جدول (‪ )22-5‬جدول نتیجه برای نمونه محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬استوانه ‪252.............‬‬
‫جدول (‪ )22-6‬جدول محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره ‪254.................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )22-7‬جدول محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬استوانه ‪255.............. ................................‬‬
‫جدول (‪ )23-1‬جدول داده برداری آزمایش ایرفویل متقارن و نامتقارن ‪262............................ ................................‬‬
‫جدول (‪ )23-2‬جدول نمونه محاسبات آزمایش ایرفویل متقارن و نامتقارن ‪264..................... ................................‬‬
‫جدول (‪ )23-3‬جدول محاسبات آزمایش ایرفویل متقارن و نامتقارن ‪266................................ ................................‬‬
‫فصل ‪:1‬‬

‫مقدمه‬
 ‫‪ -1-1‬مقدمه‬

‫هدف از برگزاری آزمایشگاه ترمودینامیک‪ ،‬آشنایی بیشتر دانشجویان با برخی مفاهیم اساسی ترمودینامیک و‬
‫تعمیق درک مهندسی ایشان میباشد‪ .‬علم ترمودینامیک یکی از پایههای مهم در صنایع متعددی نظیر صنایع‬
‫نیروگاهی‪ ،‬نفت و گاز‪ ،‬تهویه و تبرید و صدها کاربرد حائز اهمیت است‪ .‬از اینرو هر مهندس مکانیک میبایست‬
‫عالوه بر توانایی حل مسائل ترمودینامیکی‪ ،‬حس ملموسی از قوانین و فرایندهای ترمودینامیکی به دست آورد تا‬
‫عالوه بر قابلیت حل مساله‪ ،‬بتواند در طراحی چرخهها‪ ،‬سامانهها و همچنین تحلیل آنها به خوبی عمل نماید‪.‬‬
‫طی برگزاری آزمایشگاه ترمودینامیک و البته با توجه به محدودیت زمانی این دوره‪ ،‬تالش خواهد شد تا‬
‫توانمندیهای دانشجویان در موضوعاتی نظیرموارد زیر افزایش یابد‪:‬‬
‫‪ ‬درک بهتر مبانی ترمودینامیکی با مشاهده و انجام آزمایش‬
‫‪ ‬تحلیل دقیقتر از فاصله احتمالی بین تئوری و رخداد واقعی‬
‫‪ ‬آشنایی بیشتر با مهارت گزارشنویسی فنی‬
‫‪ ‬آشنایی با شرایط صحیح دادهبرداری‪ ،‬تحلیل دادهها و شناخت منابع خطا‬
‫در آزمایشگاه ترمودینامیک دانشگاه علم و صنعت ایران ‪ 10‬تجهیز آزمون وجود دارد که دانشجویان در گروههایی‬
‫که توسط استاد درس مشخص میشود به انجام آزمایشها مبادرت خواهند کرد‪ .‬به منظور باال رفتن کیفیت‬
‫آموزش و درک بهتر دانشجویان‪ ،‬خواندن دستور کار و تئوری هر آزمایش پیش از کار با دستگاه الزامی است‪.‬‬
‫حضور به موقع دانشجویان در آزمایشگاه و در تمامی جلسات بسیار ضروری است‪.‬‬
‫در صورتی که دانشجویی خالف توصیههای مسئول آزمایشگاه رفتار کرده و رفتارهای مخاطره آمیز بروز دهد‪ ،‬با‬
‫وی به شدت برخورد خواهد شد‪ .‬در آزمایشگاه اولویت ایمنی دانشجویان است و چنین رفتارهای خطرسازی‬
‫موجب وارد آمدن خسارات جبران ناپذیری میشود‪.‬‬
 ‫‪ -1-2‬ایمنی‬

‫یکی از مهمترین مالحظات برای حضور و انجام فعالیت در محیطهای آزمایشگاهی‪ ،‬آگاهی و رعایت نکات ایمنی‬
‫محیطی و موارد ویژه هر تجهیز میباشد‪ .‬بنابراین تمامی افراد در هنگام حضور در آزمایشگاه و استفاده از هر‬
‫تجهیز آزمایشگاهی باید موارد مرتبط با ایمنی را به دقت رعایت نمایند‪ .‬برخی توصیههای کلی در این رابطه به‬
‫شرح زیر است‪.‬‬
‫‪ -‬تکنسین آزمایشگاه بایستی پیش از ورود دانشجویان به محیط آزمایشگاه آنها را از خطرات احتمالی آگاه سازد‪.‬‬
‫‪ -‬هیچ یک از دانشجویان نباید به تنهایی اقدام به راهاندازی و کار با دستگاههای آزمایشگاه کند‪.‬‬
‫‪ -‬دانشجویان نباید دستگاه در حال کار را رها کنند‪ .‬این کار باعث ایجاد خطرات جبران ناپذیری میشود‪.‬‬
‫‪-‬تکنسین آزمایشگاه همواره باید از سالمت تمامی دستگاهها اطمینان حاصل کرده و در صورت نیاز به تعمیرات‬
‫پیگیریهای الزم را انجام دهد‪.‬‬
‫‪ -‬در آزمایشگاه بیشترین حوادث خطر برق گرفتگی است‪ .‬از این رو باید مسئول آزمایشگاه از عدم وجود اتصال‬
‫بدون پوشش عایق الکتریسیته و یا موارد این چنینی اطمینان حاصل کند‪ .‬در غیر اینصورت احتمال برق گرفتگی‬
‫دانشجویان و حتی انفجار وجود خواهد داشت‪.‬‬
‫‪ -‬همواره پس از اتمام کار با دستگاهها اتصال آن را از برق قطع کنید‪.‬‬
‫‪ -‬دیگهای بخار باید صرفا تا سطح مجاز مشخصشده روی آن یا مقدار اعالمشده توسط تکنسین آزمایشگاه از‬
‫آب مقطر پر شوند‪ .‬همچنین همواره میزان آب داخل مخزن باید بررسی شود‪.‬‬
‫‪ -‬جعبه کمکهای اولیه توسط مسئول آزمایشگاه تجهیز میشود‪ .‬الزم است تا تمامی دانشجویان از موقعیت‬
‫نصب این جعبه اطالع یابند‪ ،‬تا در صورت لزوم مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬
 ‫‪ -1-3‬آنالیز خطا‪ ،‬عدم قطعیت و تكرارپذیری‬

‫‪3‬‬
‫‪ -1-1‬دقت‪ ،1‬صحت‪ 2‬و خطای آزمایش‬

‫در هر آزمایش فیزیکی عوامل و منابع متعددی از خطا وجود دارند که موجب دورشدن نتایج آزمایش از اندازه‬

‫حقیقی آن می شوند‪ .‬بنابراین بایستی سعی نمود عامل خطا را صفر کرد و یا به حداقل رساند‪ .‬در این صورت‬

‫بسیار ضروری است که بدانیم خطا در اندازه گیری یک کمیت چقدر بوده است‪.‬به خاطر داشته باشید که در‬

‫آزمایشگاه‪ ،‬هم وسایل اندازهگیری و هم روش اندازهگیری هرگز کامل نیستند‪ .‬هر آزمایشی در معرض خطای‬

‫آزمایش قرار دارد‪ .‬گزارشهای دادهها باید خطای آزمایش را برای همه مقادیر اندازهگیری شده توضیح دهد‪.‬‬

‫‪ -2-1‬خطای آزمایش‬

‫خطای آزمایش بر روی دقت و صحت دادهها تﺄثیر میگذارد‪ .‬دقت نشان میدهد که یک اندازهگیری چقدر به‬

‫مقدار شناخته شده یا قابلقبول نزدیک است‪ .‬برای مثال‪ ،‬فرض کنید که جرم یک نمونه معلوم ‪ 5/85‬گرم باشد‪.‬‬

‫اندازهگیری ‪ 5/81‬گرم دقیقتر از اندازهگیری ‪ 6/05‬گرم است‪ .‬صحت نشان میدهد که چه مقدار چندین‬

‫اندازهگیری به یکدیگر نزدیک هستند‪ .‬هرچه مقادیر اندازهگیریها به یکدیگر نزدیکتر باشند‪ ،‬صحت آن‪-‬ها باالتر‬

‫است‪ .‬اندازهگیریها میتوانند صحیح باشند گرچه دقیق نیستید‪.‬مجدداً فرض کنید که نمونه با جرم‬

‫مشخص‪ 5/85‬گرم است‪ .‬اندازهگیریها صحیح است زیرا همﮥ آنها نزدیک به یکدیگر هستند‪ ،‬اما هیچکدام از‬

‫اندازهگیریها دقیق نیستند‪ ،‬زیرا آنها از جرم شناخته شده(معلوم) نمونه دور هستند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Accuracy‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Precision‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Experimental error‬‬
 ‫‪4‬‬
‫‪ -1-2-1‬خطاهای سیستماتیک‬

‫خطاهای سیستماتیک خطاهایی هستند که در هر زمان که شما یک اندازهگیری خاص را انجام میدهید‪ ،‬اتفاق‬

‫میافتد‪ .‬مثالهای آنها شامل خطاهای کالیبراسیون دستگاهها و خطاهای ناشی از روشهای کار و فرضیات ناقص‬

‫هستند‪ .‬این نوع خطاها مقادیر اندازهگیری شده را بیشتر یا کمتر از مقادیری میکنند که در غیاب خطاهای‬

‫سیستماتیک حاصل میشود‪ .‬یک مثال از خطاهای سیستماتیک میتواند زمانی رخ دهد که ابزار اندازه‪-‬گیری به‬

‫طور صحیح کالیبره نشده باشد‪ .‬هر اندازهگیری که با این ابزار صورت میگیرد‪ ،‬غلط است‪ .‬اگر خطای سیستماتیک‬

‫وجود داشته باشد‪ ،‬اندازهگیری نمیتواند دقیق باشد‪ .‬این خطا به طور منظم در یک سو صورت می گیرد‪ .‬به‬

‫عبارت دیگر دارای عالمت واحد است (مثبت یا منفی)‪.‬‬

‫خطای سیستماتیک معموال قابل تصحیح است و به سه گروه زیر تقسیم میشود‪:‬‬

‫‪ -1‬خطای ناشی از دستگاه که می تواند در اثر مدرج کردن غلط و یا ناموزونی دستگاه اندازه گیری باشد‪ .‬یک‬

‫وسیله اندازه گیری‪ ،‬ممکن است ذاتاً دارای خطا باشد ویا غلط ساخته شده باشد‪ .‬مثالًا عالیم میلیمتر روی یک‬

‫خطکش چوبی ممکن است فواصلشان از ابتدا تا انتهای خط کش یکسان نباشد‪ .‬بیشتر دستگاه های آزمایشگاه‬

‫به اندازة کافی دقیق ساخته نشده اند‪ .‬لذا یا باید از خطای وسیله در آنها صرف نظر کرد یا تصحیح مختصری در‬

‫این مورد در نظر بگیریم‪ .‬بعضی وسایل مانند آمپرمتر یا ولت متری که در آزمایشگاه به کار می رود‪ ،‬تا‪ 3‬درصد‬

‫پس از قرائت صحیح دقت دارد‪ .‬بعضی جعبه های مقاومت تا ‪ 1‬درصد دقت دارد و الی آخر‪ .‬بعضی وسایل اندازه‬

‫گیری که بر حسب درجه است در بعضی مواقع ممکن است با دقت بیشتری تنظیم شده باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬خطای آزمایشگر یا خطای انسانی ناشی از شخص آزمایش کننده است‪ .‬گاهی بیننده ممکن است در‬

‫اندازهگیری مرتکب خطا شود‪ .‬مثاال در به کار بردن یک میکرومتر برای اندازه گیری های دقیق الزم است که‬

‫فواصل بین عالمت های روی لوله را حدس بزنیم‪ .‬دقت به خصوصی الزم است تا این حدس تا سر حد امکان‬

‫صحیح باشد‪ .‬در خواندن ستون جیوه یا عقربه یک وسیلﮥ اندازه گیری الکتریکی ممکن است بیننده خطایی‬

‫‪4‬‬
‫‪Systematic error‬‬
‫مربوط به زاویه پاروالکس مرتکب شود‪ .‬مثال اگر کسی هنگام خواندن درجه بندی‪ ،‬از روی عادت سرش را به چپ‬

‫برد‪ .‬چنین خطایی ایجاد می شود‪ .‬استفاده از آیینه در وسایل دقیق اندازهگیری خطای پاروالکس را به حداقل‬

‫می رساند‪ .‬تعصبات و تصورات شخصی از قبیل این که کمیتی قبال اندازه گیری شده و دیگر احتیاج به‬

‫اندازه گیری مجدد آن نیست یا اکتفا کردن به اولین آزمایش برای اندازه گیری‪ ،‬از انواع دیگر و مهم‬

‫خطاهای انسانی است‪ .‬همچنین خطای دیگری در مورد اشتباه خواندن اندازه و یا اشتباه ثبت کردن آن روی‬

‫ورقه یادداشت از انسان سر می زند‪ .‬خطاهای انسانی را با به کاربردن روشهای خوب در آزمایشگاه می توان به‬

‫حداقل رساند‪.‬‬

‫‪ -3‬خطای مبنی بر اسلوب شرایط آزمایشگاه ‪ .‬اگر دستگاهی تحت شرایط معینی (به طور مثال فشار و درجه‬

‫حرارت مشخصی) کالیبره شده و در شرایط دیگری (از فشار و درجه حرارت) به کار رود‪ ،‬بایستی تصحیحات الزم‬

‫مربوط به این تغییر شرایط را در نظر گرفت‪ .‬در غیر این صورت مرتکب خطا خواهیم شد‪.‬‬

‫در اندازه گیری انسان مایل است که تمام عوامل دخالت کننده را کنترل کند‪ .‬اگر این عوامل کنترل نشوند یا‬

‫تصحیح مناسبی برای آنها در نظر گرفته نشود‪ ،‬خطاهای اصولی تولید میشود‪ .‬مثال در اندازه گیری با نوار فلزی‬

‫یا پرگار که درجه حرارتش باالتر یا پایین تر از حد معمول باشد‪ ،‬انسان ممکن است اندازه های خیلی کوچک یا‬

‫خیلی بزرگ به دست آورد‪ .‬یک خط کش چوبی که درجات اندازه روی آن اندکی خراشیده شده باشد همیشه‬

‫مقدار زیادتری را نشان میدهد‪ .‬یک پیچ اندازه گیری که به طور غیر متحدالشکلی کهنه شده باشد بدین ترتیب‬

‫که بار بیشتری در یک نقطه آن و بار کمتری در یک نقطه دیگر اعمال شده یا یک سر آن بیشتر از سر دیگر‬

‫ساییده شده باشد تولید خطای مبنی بر اسلوب می نماید‪ .‬در آمپرسنج یا ولت متر اگر عقربه ابتدا روی صفر‬

‫نباشد‪ ،‬خطاهای اصولی تولید می کند‪ .‬در اندازه گیری فشار با فشارسنج جیوه ای اگر انبساط جیوه را در اثر‬

‫درجه حرارت در نظر نگیرند یا گودشدگی سطح جیوه در اثر فشار سطحی مورد توجه قرار نگیرد‪ ،‬خطاهای اصولی‬

‫تولید می شود‪ .‬وجود اندکی بخار آب در باالی سطح جیوه لوله بسته هواسنج خطای اصولی در خواندن فشار‬

‫اتمسفر تولید می کند‪ .‬در اندازه گیری برد اشعه آلفا اگر فشار و درجه حرارت هوا در نظر گرفته نشود خطای‬
‫اصولی تولید می کند‪ .‬خطاهای اصولی را در عمل ممکن است به وسیله کنترل عوامل مهم تر به حداقل رساند‬

‫یا به کلی آنها را از بین برد‪.‬‬

‫‪ -2-2-1‬خطاهای تصادفی‪ 5‬یا اتفاقی‬

‫خطاهای تصادفی خطاهایی هستند که نمیتوانند پیشبینی شوند‪ .‬آنها شامل خطاهای آزمایشگر در خواندن‬

‫یک متر یا یک مقیاس و خطاهای ناشی از نوسانات شرایط آزمایشگاهی هستند‪ .‬به طور مثال تغییر ناگهانی و‬

‫پیش بینی نشدة دمای محیط‪ ،‬فشار جو‪ ،‬وقوع زمین لرزه‪ ،‬لرزش ساختمان آزمایشگاه در اثر عبور تریلی های‬

‫بزرگ و یا پرواز هواپیما با ارتفاع کم از باالی آزمایشگاه و مانند اینها‪ .‬اگر خطاهای تصادفی در آزمایش کوچک‬

‫باشند‪ ،‬میتوان گفت که آزمایش صحیح است‪ .‬این خطا برعکس خطاهای مذکور در قسمت قبل که همیشه در‬

‫سوی معینی صورت می گیرد‪ ،‬گاه مثبت و گاه منفی هستند‪.‬‬

‫‪ -3-1‬ارقام معنیدار‪ 6‬یا ارقام مهم‬

‫دادههایی که در طی آزمایش ثبت میشود‪ ،‬باید فقط شامل ارقام معنیدار یعنی ارقامی که مورد اطمینان است‬

‫باشد‪ .‬ارقام معنیدار اعدادی هستند که در اندازهگیری یا محاسبه معنی دارند‪ .‬ادوات اندازهگیری که شما استفاده‬

‫میکنید‪ ،‬تعداد ارقام معنیداری که شما باید ثبت نمایید را مشخص میکند‪ .‬اگر شما از ادوات دیجیتال استفاده‬

‫میکنید‪ ،‬مقدار اندازهگیری را دقیقاً همانگونه که بر روی صفحه نمایش داده میشود‪ ،‬ثبت کنید‪ .‬اگر شما مجبور‬

‫هستید نتیجه را از مقیاس خطکشی شده بخوانید‪ ،‬مقداری که شما ثبت میکنید باید شامل همه اعداد قطعی و‬

‫یک عدد غیرقطعی باشد‪ .‬برای مثال‪ ،‬شکل(‪ (1‬اندازهگیری یکسانی که توسط دو مقیاس متفاوت انجام شده است‬

‫را نشان میدهد‪ .‬در شکل(‪-1‬الف)‪ ،‬اعداد ‪ 8‬و ‪ 4‬قطعی هستند زیرا با نشاندارسازی بر روی مقیاس نشان‬

‫دادهشدهاند‪ ،‬عدد ‪ 2‬تخمینی است‪ ،‬پس عدد غیرخطی است‪ .‬این اندازهگیری سه رقم با معنا دارد‪.8/42 ،‬‬

‫مقیاس شکل(‪-1‬ب)‪ 8 ،‬و ‪ 9‬را نشاندار ساختهاست‪ 8 ،‬قطعی است‪ ،‬اما شما باید عدد ‪ 4‬را تخمین بزنید‪ ،‬پس‬

‫‪5‬‬
‫‪Random error‬‬
‫‪6‬‬
‫‪Significant figures‬‬
‫عدد غیرقطعی است‪ .‬این اندازه‪-‬گیری ‪ 8/4‬سانتیمتر است‪ .‬گرچه شبیه اندازهگیری سمت چپ است‪ ،‬اما تنها‬

‫دو رقم معنیدار دارد‪ ،‬زیرا نشانه‪-‬گذاریها از یکدیگر دورتر هستند‪.‬‬

‫به عنوان مثالی دیگر فرض کنید با وسیله ای که تا صدم سانتی متر را می سنجند طولی را اندازه گرفته ایم و‬

‫‪50.00‬سانتی متر به دست آمده است‪ .‬این نتیجه را به طور حتم و یقین نباید ‪ 50‬یادداشت کنیم‪ .‬زیرا در این‬

‫صورت به نظر خواهد رسید که این عدد یک عدد تقریبی است و ممکن است ‪ 49‬یا ‪ 51‬بوده‪ .‬در حالی که وقتی‬

‫آن را ‪ 50.00‬ثبت کنیم معنایش این است که با در نظر گرفتن خطا مقدار کمیت بین ‪ 49.99‬و ‪50.01‬‬

‫سانتی متر می باشد‪ .‬به عبارت دیگر وقتی می نویسیم ‪ 50.00‬معلوم می کند که آخرین رقم مورد اطمینان از‬

‫طرف چپ چهارمین رقم آن است‪ .‬در حالی که وقتی می نویسیم ‪ 50‬فقط دو رقم مهم یا معنی دار را در نظر‬

‫گرفتها یم‪.‬‬

‫شماره ارقام مهم یا معنی دار به وضع قرار گرفتن نقاط اعشاری ربطی ندارد‪ .‬دو عدد‪ 51.5‬و‪ 0.00515‬سانتی‬

‫متر هر دو‪ ،‬سه رقم مهم دارند و هر دو تا ‪%2.0‬تقریب اندازه گیری شده اند‪ .‬بهترین طریقه معرفی شماره ارقام‬

‫مهم یک کمیت این است که ارقام مهم را نوشته و ممیز را بعد از اولین رقم می نویسیم و سپس آن را در قوای‬

‫مثبت یا منفی از عدد ده ضرب می کنیم‪ .‬مثال اگر جرم جسمی ‪ 2500‬گرم اندازه گیری شده باشد و سه رقم‬

‫آن معنی دار باشد‪ ،‬باید آن را این طور بنویسیم‪ 2.50104 gr :‬شماره ارقام مهمی که یک کمیت به وسیله‬

‫آنها نشان داده می شود اشاره ای تقریبی از صحت آن کمیت تا آنجا که دانسته شده است می باشد‪.‬‬
‫(الف)‬ ‫(ب)‬
‫شکل(‪ :(1‬نمایشی از تشخیص ارقام بامعنا‬

‫جدول (‪ )1-1‬جدول قوانین تعیین تعداد ارقام بامعنا‬

 ‫‪ -4-1‬تجزیه و تحلیل دادهها و ترکیب اندازه گیری ها‬

‫تجزیه و تحلیل دادهها میتواند شامل محاسبات‪ ،‬همچون تقسیم جرم به حجم جهت تعیین چگالی‪ ،‬یا تفریق‬

‫جرم ﻇرف از جرم کل اندازهگیری شده جهت تعیین جرم ماده باشد‪ .‬استفاده از قواعد صحیح ارقام با معنا در‬

‫طی این محاسبات به منظور جلوگیری از نتایج غلط یا گمراهکننده مهم است‪.‬‬

‫هنگامیکه کمیتها به یکدیگر افزوده یا از یکدیگر کم میشوند‪ ،‬عدد حاصل باید تعداد ارقام سمت راست اعشار‬

‫برابر با کمینه تعداد ارقام سمت راست اعشار اعدادی را داشته باشد که به یکدیگر افزوده و یا از هم کم میشوند‪.‬‬

‫جدول زیر نشان میدهد که چگونه نتایج صحیح باید نوشته شود‪:‬‬

‫جدول (‪ )1-2‬مثالهایی از ارقام با معنا در جمع و تفریق دادههای آزمایشگاهی‬

‫مثال‬ ‫توضیح‬

‫‪3/7 cm +4/6083 cm = 8/3cm‬‬ ‫نتیجه با یک رقم پس از اعشار نوشته میشود زیرا عدد ‪3/7‬‬

‫فقط یک رقم پس از اعشار دارد‬

‫‪48/3506 m -6/28 m = 42/10 m‬‬ ‫نتیجه دو رقم پس از اعشار دارد چون عدد ‪ 6/28‬فقط دو‬

‫رقم پس از اعشار دارد‬

‫‪(8km- 4/2 km)+1/94 km = 6km‬‬ ‫نتیجه هیچ عددی پس از اعشار ندارد زیرا عدد ‪ 8‬هیج رقمی‬

‫پس از اعشار ندارد‬

 ‫توجه کنید که نتایج جمع و تفریق تعداد صحیح رقم با معنا دارد اگر شما موقعیت اعشار را در نظر بگیرید‪.‬‬

‫برای ضرب یا تقسیم‪ ،‬نتیجه باید تعداد یکسان رقم با معنا برابر با کمینه رقم با معنای اعداد شرکتکننده در‬

‫محاسبه را داشته باشد‪ .‬هم چنین مقادیری که بر هم تقسیم یا در هم ضرب می شوند باید با یک دقت اندازه‬

‫گیری شوند و رقم اعشارشان یکی باشند‪ .‬ارقام قابل اعتمادی که در حاصل ضرب یا خارج قسمت به دست می‬

‫آیند نباید بیشتر از ارقام مهم کمترین رقم قابل اعتماد یا همان معنی دار ضرب و تقسیم باشد‪ .‬در حذف کردن‬

‫ارقام غیرمهم اگر اولین رقم حذف شده کمتر از ‪ 5‬باشد ارقام باقی مانده تغییر نمی کند ولی اگر اولین رقم حذف‬

‫شده بیشتر از ‪ 5‬باشد رسم بر اینست که یک واحد بر آخرین رقم باقی مانده اضافه میکنند و نیز اگر آخرین رقم‬

‫باقی مانده زوج باشد‪ ،‬یک واحد به آن اضافه میکنند ولی اگر آخرین رقم فرد باشد به آن دست نمی زنند‪.‬‬

‫به عنوان مثال فرض کنید که سرعت یک جت را در فاصله ای حدود یک میل بخواهیم اندازه بگیریم‪ .‬عدد‬

‫‪ 5280.0‬پا‪ ،‬عدد خیلی دقیقی است که شامل پنج رقم مهم است‪ .‬یعنی تا یک دهم فوت دقت دارد‪ .‬وسایل‬

‫اندازه گیری مناسبی وجود دارد که می تواند با این دقت هنگامی که هواپیما از ابتدای اندازه گیری تا انتهای آن‬

‫عبور می کند را اندازه بگیرد‪ .‬با کرونومتر دقیق هم زمان دقیق این مسافت را اندازه می گیریم و زمان‪4.3‬ثانیه‬
‫𝑑‬ ‫‪5280.0‬‬
‫= 𝑉 به دست آید‪ .‬می بینیم که اکنون در‬ ‫=‬ ‫به دست می آید‪ .‬سپس سرعت متوسط هواپیما باید‬
‫𝑡‬ ‫‪4.3‬‬

‫سومین رقم مهم سرعت اختالف به دست آمد‪ .‬بنابراین در حالت اول چون سومین رقم مهم زمان را نمی دانستیم‪،‬‬

‫پس حق نداشتیم سومین رقم را تعیین کنیم‪ .‬می بینیم که وقتی سومین رقم مهم زمان تعیین می شود سومین‬

‫رقم سرعت کامالًا متفاوت می شود‪ .‬طبق قاعده ای که در باال گفته شد در حالت اول سرعت به دست آمده را‬

‫باید به صورت ‪ 1.2103‬بنویسیم‪ .‬در صورتی که در حالت دوم باید تا سه رقم مهم آن را نوشت‪:‬‬
‫هنگامی که یک کمیت به توان عددی برسد خطای نسبی آن در عدد توان ضرب می شود‪ .‬مثال حجم کوه برابر‬

‫است با‬

‫‪4‬‬
‫‪𝑉 = 𝜋𝑟 3‬اگر ‪ r‬با تقریب ‪ 0.5%‬اندازه گرفته شده باشد خطای ‪ v‬برابر است با‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫هم چنین جدول زیر هم نشان میدهد که چگونه نتایج مناسب باید نوشته شود‪:‬‬

‫جدول (‪ )1-3‬مثالهایی از ارقام با معنا در ضرب و تقسیم دادههای آزمایش‬

‫مثال‬ ‫توضیح‬

‫‪5/246in. × 2/30 in . =12/1 in.2‬‬ ‫نتیجه با سه رقم با معنا نوشته شدهاست زیرا ‪ 2/30‬سه رقم با‬

‫معنا دارد‬

‫‪0/038 cm÷ 5/273 cm =0/0072‬‬ ‫نتیجه با دو رقم اعشار با معنا نوشته شدهاست زیرا ‪0/038‬‬

‫دو رقم با معنا دارد‬

‫‪76/34 m×2/8m =2/1 ×102 m2‬‬ ‫نتیجه با دو رقم با معنا نوشته شدهاست زیرا ‪ 2/8‬دو رقم با‬

‫معنا دارد(توجه نمایید که در این مثال استفاده از نماد علمی‬

‫اجباری است زیرا ‪ 210‬تعداد غیرواضحی از ارقام با معنا دارد‬

‫هنگامیکه محاسبات شامل ترکیبی از عملیاتها است‪ ،‬شما باید یک یا دو رقم اضافهتر را در هر گام نگه دارید‬

‫تا از خطای گرد کردن جلوگیری نمایید‪ .‬در انتهای محاسبات‪ ،‬به تعداد صحیح ارقام با معنا گرد کنید‪ .‬یک‬

‫استثنای این قاعده هنگامی است که محاسبات شامل عدد دقیق باشد‪ ،‬همچون تعداد دفعاتی که توپ به زمین‬

‫برخورد کرده و بازمیگردد یا تعداد امواجی که در یک بازة زمانی از یک نقطه میگذرد‪ .‬همانگونهکه در مثالی‬
 ‫که به دنبال میآید نشان داده شدهاست‪ ،‬اعداد دقیق را هنگامیکه ارقام با معنی را در محاسبه تعیین میکنید‪،‬‬

‫در نظر نگیرید‪.‬‬

‫‪ ‬مثال‬

‫هنگامیکه آزمایش قطره روغن ملیکان انجام میشود‪ ،‬در مییابید که یک قطره روغن سه الکترون اضافه دارد‪،‬‬

‫بار کل قطره چقدر است؟‬

‫هنگامیکه تعداد ارقام با معنا را در پاسﺦ مییابیم‪ ،‬تعداد الکترونها را فراموش میکنیم‪ ،‬زیرا یک عدد دقیق‬

‫است‪.‬‬

‫‪ -1-3-1‬عدم قطعیت یا خطای مطلق و نسبی‬

‫عدم قطعیت مطلق در یک اندازه گیری معموال نیمی از کوچک ترین درجه تقسیماتی است که مستقیماً بر روی‬

‫وسیله اندازه گیری خوانده می شود‪ .‬بنابراین خطای مطلق در اندازه گیری با یک خط کش میلیمتری عبارتست‬

‫از ‪0.05‬سانتی متر و یا نیم میلیمتر‪.‬به طور مثال در مقیاس سمت چپ شکل(‪ )1‬نشانهگذاری هر ‪ 0.1‬سانتیمتر‬

‫صورت پذیرفته‪ ،‬بنابراین عدم قطعیت نیمی از آن(‪ 0.05‬سانتیمتر) است‪ .‬روش صحیح گزارش این اندازهگیری‬

‫‪ 8.42± 0.05‬سانتیمتر است‪ .‬مقیاس شکل(‪ 1-‬ب) هر یک سانتیمتر نشانهگذاری شدهاست‪ ،‬بنابراین عدم‬

‫قطعیت ‪ 0.05‬سانتیمتر است‪ .‬روش صحیح گزارش این اندازهگیری ‪ 8.4± 0.05‬سانتیمتر است‪ .‬نکته ی مهم‬
‫اینکه عدم قطعیت در اندازهگیریها همیشه باید به یک رقم با معنا گرد شود‪ .‬جدول(‪ )1‬قوانینی که باید در‬

‫تعیین ارقامیکه با معنا هستند‪ ،‬دنبال شوند را توضیح میدهد‪.‬‬

‫از تقسیم خطای مطلق بر مقدار واقعی کمیت مورد سنجش خطای نسبی به دست می آید‪ .‬البته در این تقسیم‬

‫باید واحدها یکسان باشند‪ .‬صد برابر خطای نسبی را درصد خطای نسبی گویند‪ .‬در بعضی موارد اصطالح خطا‬

‫با کلمه اشتباه‪ ،‬مترادف می شود‪ .‬در بسیاری موارد خطای نسبی بسیار مهم تر از خطای مطلق است‪ .‬اگر طول‬

‫میله ای را با خط کش اندازه گیری کرده و عدد ‪ 251‬را به دست آوریم‪ ،‬خطای یک میلیمتر در این جا خیلی‬

‫کم اهمیتتر از خطای یک میلیمتری است که قطر همان میله را که مثاال پنج میلیمتر است اندازه گرفته ایم‪.‬‬

‫در حالت اول خطای نسبی‪ % 0.2‬و در حالت دوم ‪ %10‬است‪ .‬خطای نسبی از این لحاظ نیز مهم است که از‬

‫روی آن می توانیم خطای کمیتی را که نتیجه حاصل ضرب یا خارج قسمت چند کمیوت اندازه گیری شده است‬

‫به دست آوریم‪ .‬عموماً در مواقعی که با یک جمع یا یک تفاضل سروکار داریم خطای مطلق را در نظر میگیریم و‬

‫هنگامی که با حاصل ضرب یا خارج قسمت سروکار داریم خطای نسبی را در نظر میگیریم‪.‬‬

‫اشتباه را در اندازه گیری ها این چنین تعریف می کنند ‪ :‬تفاوت بین مقدار حقیقی کمیت و مقدار اندازه گیری‬

‫شده‪ .‬در بسیاری اندازه گیری ها عمال مقدار حقیقی کمیت را نمی دانیم و بدین جهت نمی توانیم مقدار خطا‬

‫و درصد آن را بیابیم‪ .‬با وجود این ما نیاز داریم که صحت نتیجه را تخمین بزنیم‪ .‬دو اصل در این تخمین خیلی‬

‫مفید است‪ .‬یکی کوچک ترین درجه بندی وسیله اندازه گیری و دیگری تکرار اندازه گیری ها‪ .‬اگر کوچک ترین‬

‫درجات یک خطکش یک میلیمتر باشد خطای هر اندازه گیری با این خط کش در حدود نیم میلیمتر می شود‪.‬‬

‫اگرچه ممکن است مقدار کوچک تر از این را هم در اندازه گیری تخمین بزنیم‪ ،‬با وجود این همان اندازه خطا‬

‫در اندازه گیری وجود دارد که ما نیمی ازکوچک ترین درجه تقسیم خطکش را به عنوان خطا انتخاب کرده و‬

‫درصد آن را تعیین کنیم‪ .‬اگر طولی را چند بار اندازه بگیریم و نتیجه اندازهگیری ها اختالفی در حدود یک‬

‫میلیمتر داشته باشند ما اطمینان پیدا میکنیم که نتیجه تا حد یک میلیمتر تقریب درست است‪ .‬با وجود این‬

‫چندین بار اندازه گیری ممکن است همیشه با حد کوچک ترین درجه وسیله اندازه گیری توافق نداشته باشد‪.‬‬
‫ممکن است طولی را یک دفعه ‪ 4643‬میلیمتر و دفعه دیگر ‪ 4650‬میلیمتر اندازه بگیریم‪ .‬ولی فعال ما همان‬

‫کوچک ترین درجه و وسیله اندازه گیری را به عنوان خطای تخمینی قبول می کنیم و بدین ترتیب باید بدانیم‬

‫که خطای حقیقی احتمااال بزرگتر از نیمی از کوچک ترین تقسیمات وسیله اندازه گیری است‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ -5-1‬میانگین‪ ،7‬انحراف معیار‪ 8‬و خطای استاندارد‬

‫شما میتوانید عدم قطعیت در دادهها را با محاسبه میانگین و انحراف معیار محاسبه کنید‪ .‬در ادامه توصیف‬

‫این پارامترها و روابط ریاضی حاکم بر آنها ارائه میشود‪.‬‬

‫‪ -1 -5-1‬میانگین‬

‫میانگین یک مجموعه داده جمع همه مقادیر اندازهگیریشده تقسیم بر تعداد اندازهگیریها است‪ .‬اگر دادههای‬
‫شما نمونهای از یک جمعیت‪ )10‬بسیار بزرگتر از مجموعه دادهها) باشد‪ ،‬میانگینی که شما محاسبه میکنید‬
‫تخمینی از میانگین جمعیت است‪ .‬میانگین‪ ،‬با استفاده رابطه فرمول تعیین میشود‪:‬‬

‫که در آن ‪ X 2 ، X 1‬و ‪ ...‬مقادیر اندازهگیری شده و ‪ n‬تعداد اندازهگیریها است‪.‬‬

‫‪Mean7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Standard Deviation‬‬
‫‪9‬‬
‫‪Standard error‬‬
‫‪10‬‬
‫‪Sample of a population‬‬
 ‫‪ -3-5-1‬انحراف از میانگین‬

‫انحراف از میانگین ‪ :‬تفاوت مقادیر اندازه گرفته شده از مقدار میانگین را انحراف از میانگین نامند‪ .‬آنها را باقی‬

‫مانده نیز می نامند‪ .‬برای تعداد بسیار زیادی آزمایش مجموع جبری انحرافات صفر است‪ .‬میانگین انحرافات از‬

‫تقسیم مجموع قدر مطلق های انحرافات بر تعداد کل اندازه گیری های ‪ N‬به دست میآید‪ .‬پس‪:‬‬

‫میانگین انحرافات که بدین طریق به دست می آید گاهی میانگین خطا نامیده می شود‪ .‬ولی این اصطالح گاهی‬

‫گمراه کننده است‪ .‬برای مقدار زیادی آزمایش اندازه گیری میانگین انحرافات متوسط ‪ A.D‬برابر است با میانگین‬

‫انحرافات از حد وسط تقسیم بر جذر تعداد آزمایش ها یعنی‬

‫این کمیت ها انحرافات یا پخش اندازه گیری های حدود محتمل ترینم قدار را تعیین میکنند ولی خطای‬

‫احتمالی را به ما نمی گویند‪ .‬مفهوم مفیدتری در فرضیه خطا‪ ،‬جذر متوسط مربع انحرافات می باشد که به آن‬

‫انحراف معیار گفته می شود‪.‬‬

 ‫‪ -3-5-1‬انحراف از معیار‬

‫انحراف معیار مقیاسی از آن است که مقادیر دادهها چه میزان پراکنده شدهاند‪ .‬اگر اندازهگیریهای شما مقادیر‬

‫یکسانی داشته باشند‪ ،‬در نتیجه انحراف معیار شما کوچک خواهد بود و هرکدام از مقادیر نزدیک به میانگین‬

‫هستند‪ .‬اگر اندازهگیریهای شما گسترة وسیعی از مقادیر غیر یکسان باشند‪ ،‬در نتیجه انحراف معیار بزرگ‬

‫خواهد بود و برخی از مقادیر نزدیک به میانگین هستند‪ ،‬اما بقیه از میانگین دور هستند‪ .‬اگر شما تعداد زیادی‬

‫اندازهگیری انجام دهید‪ ،‬سپس اکثریت اندازهگیریها در میان یک انحراف معیار باال یا زیر میانگین قرار‬

‫میگیرند(بازة اطمینان‪ 11‬را برایت نمودار گسترههای انحراف معیار ببینید)‪.‬‬

‫ازآنجا که انحراف معیار مقیاسی از عدم قطعیت است‪ ،‬باید طبق استاندارد تنها یک رقم با معنا را در نظر گرفت‪.‬‬

‫انحراف معیار معموالً با سمبل یونانی سیگما‪ ، ،‬برای دادههایی که یک نمونه از مجموعه جمعیت را دارد‪ ،‬و با نماد‬

‫‪ ،S‬برای دادههایی که یک نمونه را شکل میدهد‪ ،‬یا نماد ‪ s.d‬نمایش داده میشود‪ .‬برای محاسبه انحراف معیار‬

‫از این رابطه استفاده میشود‪:‬‬

‫‪11‬‬
‫‪Confidence‬‬
 ‫‪ -4-5 -1‬خطای استاندارد‬

‫هنگامیکه شما اندازهگیری یک کمیت را تکرار میکنید‪ ،‬خطای استاندارد‪ ،SE ،‬یک مجموعه داده تخمینی از‬

‫صحت آن اندازهگیری است‪ .‬خطای استاندارد مقیاسی از عدم قطعیت میدهد‪ ،‬اما اگر تعداد زیادی از مقادیر‬

‫دادهها را شامل شود‪ ،‬این موضوع انحراف معیار را کاهش میدهد‪ .‬خطای استاندارد با استفاده از رابطه زیر‬

‫محاسبه میشود‪:‬‬
 ‫مثال‪:‬‬

‫فرض کنید شما مقادیر زیر را برای دمای یک ماده اندازهگیری نمودید‪:‬‬

‫آزمون‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫دما( ‪( C‬‬ ‫‪20/5‬‬ ‫‪22/0‬‬ ‫‪19/3‬‬ ‫‪23/0‬‬

‫مقدار میانگین داده‪:‬‬

‫با استفاده از انحراف معیار‪ ،‬ما دما را به صورت ‪ 21/2±2 C‬گزارش میدهیم‪ .‬از آنجا که ما تعداد کمی داده‬

‫داریم‪ ،‬انحراف معیار ‪ 2 C‬نشان میدهد که اغلب مقادیر دادهها نزدیک مقدار میانگین هستند‪ .‬ولی‪ ،‬اگر ما‬

‫تعداد زیادی از اندازهگیریها را انجام دهیم‪ ،‬انحراف معیار نشان میدهد که اکثریت مقادیر دادهها بین ‪19/2‬‬

‫‪ C‬و ‪ 23/2 C‬قرار گرفتهاند‪ .‬به همین ترتیب‪ ،‬دما میتواند با استفاده از خطای استاندارد‪21/2±0/8 C ،‬‬

‫گزارش شود‪.‬‬

‫‪ -6-1‬بازههای اطمینان‬

‫بازة اطمینان گسترهای از مقادیر است که مقدار حقیقی‪12‬احتماالً در آن قرار دارد‪ .‬اگر یک کمیت اندازهگیری‬

‫شود‪ ،‬همچون جرم یک ایزوتوپ خاص‪ ،‬و این اندازهگیری چندین بار تکرار شود‪ ،‬انتظار میرود یک انحراف معیار‬

‫کوچک در مقایسه با میانگین حاصل گردد‪ ،‬بنابراین بازة اطمینان باریک است‪ .‬یک بازة اطمینان پهن در این‬

‫حالت بر امکان(احتمال) خطاهای تصادفی در اندازهگیریها داللت دارد‪.‬بازههای اطمینان با روشهای مختلفی‬

‫میتواند بیان شود‪ .‬نمودارزیر روشی که معموالً در فیزیک بهکار برده میشود را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل(‪ :(2‬نمایش روش معمول تعیین بازه اطمینان در فیزیک‬

‫‪True Value12‬‬
‫این روش تنها برای دادههایی که توزیع نرمال(زنگی شکل‪(13‬دارند‪ ،‬بهکار میرود‪ .‬میانگین در بیشینﮥ توزیع قرار‬

‫میگیرد‪ .‬بازههای اطمینان در هر دو سمت بیشینه‪ ،‬مضربی از انحراف معیار از میانگین را توصیف میکند‪ .‬درصد‬

‫مرتبط با هر بازة اطمینان(‪ 95% ،68%‬و ‪ )...‬با محاسبه سطح زیر منحنی تعیین میشود‪.‬‬

‫خطای احتمالی )‪ (p.e‬مقداری از انحراف است که برای آن احتمال انحراف هر آزمایش از آن برای بیشتر یا‬

‫کمترش مساوی باشد‪ .‬نیمی از اندازه ها انحرافشان بین ‪ +p.e‬و ‪ –p.e‬است‪ .‬می توان نشان داد که خطای‬

‫احتمالی تقریباً دو سوم انحراف ماخذ خواهد بود‪.‬‬

‫خطای احتمالی نیز مانند میانگین انحراف مفهومی درباره پخش مشاهدات آزمایش را به ما نشان می دهد‪.‬‬

‫یک منحنی مرتفع و باریک نشان می دهد که خطای احتمالی کم و بنابراین دقت آزمایش بیشتر بوده است‪.‬‬

‫یک منحنی پست و پهن نشان می دهد که خطای احتمال زیاد بوده و دقت آزمایش کم بوده است‪ .‬چون حد‬

‫وسط یا میانگین تعدادی آزمایش همیشه به کار برده می شود خطای احتمال متوسط ‪ P.E.M‬همیشه مورد‬

‫توجه است‪ .‬می توان نشان داد که ‪ P.E.M‬از تقسیم ‪ p.e‬بر جذر کل دفعات آزمایش به دست می آید‪.‬‬

‫گونههای متنوعی از انواع دادهها در موضوعات مختلف از توزیع منحنی زنگ پیروی میکند‪ .‬در فیزیک‪ ،‬منحنی‪-‬‬

‫های زنگ در اندازهگیریهای مکرر یک مقدار‪ ،‬همچون اندازهگیری زمان واپاشی فلورسانس بهکار میرود‪.‬‬

‫نکته‪ :‬توزیع زنگیشکل هنگامیکه بیش از یک مقدار مرکزی انتظار میرود‪ ،‬یا زمانیکه تنها تعداد کمی‬

‫اندازهگیری صورت میپذیرد‪ ،‬مناسب نیست‪.‬‬

‫‪Bell-shaped13‬‬
 ‫‪14‬‬
‫‪ -7-2‬پخش خطا‬

‫اگر محاسبات شما شامل نتایج دو یا چند اندازهگیری باشد‪ ،‬شما باید عدم قطعیت ترکیبی‪ 15‬اندازهگیری را بیان‬

‫کنید‪.‬عدم قطعیت ترکیبیِ کمیاتی که با یکدیگر جمع یا تفریق میشوند‪ ،‬ریشه دوم جمع مربعات عدم قطعیت‬

‫های مجزا است ‪.‬اگر به عنوان مثال‪ ،‬شما کمیت ‪ K=F+G-H‬را که در آن‪ G،F‬و‪ H‬مقادیر اندازه گیری‬

‫شده است‪ ،‬محاسبه کنید‪ ،‬عدم قطعیت آنها آن‪ G،F‬و‪ H‬است که در آن سمبل ‪ ،‬در این حالت‪ ،‬عدم قطعیت “‬

‫معنا می شود ‪.‬پس‪ ،‬عدم قطعیت‪،K‬‬

‫است‪.‬‬

‫‪ ‬مثال‬

‫‪ 2/184‬اندازه گرفتهاید‪ ،‬عدم قطعیت‬ ‫‪ 3/18±0/01 kg‬و ‪± 0/001 kg‬‬ ‫فرض کنید شما جرم دو جسم را‬

‫ترکیبی‬

‫‪14‬‬
‫‪Propagation error‬‬
‫‪15‬‬
‫‪Combined Uncertainty‬‬
‫است‪ .‬حاصلجمع دو جرم سه رقم با معنا دارد و عدم قطعیت ترکیبی آن باید به صورت ‪5/36±0/01 kg‬‬

‫ثبت شود‪ .‬برای محاسبه عدم قطعیت ترکیبی کمیاتی که در یکدیگر ضرب یا بر یکدیگر تقسیم میشوند‪ ،‬عدم‬

‫قطعیت باید تقسیم بر مقادیر میانگین شود‪ .‬فرض کنید ‪ K =F *G /H‬باشد‪ ،‬عدم قطعیت ترکیبی هنگامیکه‬

‫ضرب یا تقسیم میشوند‪ ،‬چنین است‪:‬‬

‫‪ ‬مثال‬

‫فرض کنید میخواهید اندازة شتاب جسمی را محاسبه کنید‪ .‬شما نیروی خالص وارد بر جسم را‪،‬‬

‫‪ ، m‬اندازهگیری نموده اید‪ .‬شتاب بدون عدم قطعیت برابر‪:‬‬ ‫‪=3.42±0.01 kg‬‬ ‫جرم را‬ ‫‪ ، F=1.49±0.03 N‬و‬

‫است‪ .‬عدم قطعیت ترکیبی‬

‫‪m‬‬
‫‪ 0/436±0/009‬ثبت شود‪.‬‬ ‫شتاب باید به صورت‬
 ‫‪17‬‬
‫‪ -8-1‬نتایج مقایسه‪ :‬درصد تفاوت‪ 16‬و درصد خطا‬

‫اگر گروههای آزمایشگاهی دو مقدار مختلف را برای یک کمیت مورد آزمایش اندازهگیری کنند‪ ،‬شما باید‬

‫عالقمند باشید تا بدانید چگونه مقادیر را با یکدیگر مقایسه میکنید‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬یک اختالف بزرگ‪ ،‬میتواند‬

‫نشاندهنده خطاها در اندازهگیری یا دیگر تفاوتها در روشهای اندازهگیری باشد‪ .‬مقایسه مقادیر اغلب درصد‬

‫تفاوت را بیان میکند‪ ،‬که به صورت مقدار مطلق اختالف تقسیم بر میانگین‪ ،‬و ضرب نتیجه در صد توصیف‬

‫میشود‪:‬‬

‫‪))|×100‬مقدار دوم ‪ +‬مقدار اول)×‪)/(0/5‬مقدار دوم – مقدار اول) |=درصد تفاوت‬

‫شاید شما بخواهید مقدار تئوری یا موردانتظار را با مقدار اندازهگیری شده مقایسه کنید‪ ،‬تا بدانید که آیا مقدار‬

‫شما به مقدار معلوم نزدیک یا از آن دور است‪ .‬این موضوع میتواند مشخص کند که آیا روش آزمایش شما‬

‫معتبر است یا خیر؟ در این حالت شما میتوانید درصد خطا را مشخص کنید‪ ،‬که به صورت قدرمطلق اختالف‬

‫مقدار اندازهگیری شده و مقدار قابل انتظار تقسیم بر مقدار مورد انتظار‪ ،‬ضربدر ‪ 100‬توصیف میشود‪:‬‬

‫‪(|×100‬مقدار موردانتظار) ‪(/‬مقدار موردانتظار‪ -‬مقدار اندازهگیری شده)|=درصد خطا‬

‫توجه کنید که هنگامیکه مقدار موردانتظار خیلی کوچک باشد‪ ،‬درصدخطا خیلی بزرگ میشود زیرا تقسیم بر‬

‫یک عدد خیلی کوچک اتفاق میافتد‪ .‬هنگامیکه مقدار موردانتظار صفر باشد‪ ،‬این کمیت تعریف نشدهاست و‬

‫درصد خطا در این حالت کمیت مفیدی نیست‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫‪Percent difference‬‬
‫‪17‬‬
‫‪Percent error‬‬
 ‫‪ -9-1‬نمودارها‬

‫نمودارها اغلب روشی عالی برای ارائه و تحلیل دادهها هستند‪ .‬هنگامیکه نموداری را رسم میکنید‪،‬‬

‫راهنماییهایی‪ 18‬وجود دارند که باید از آن پیروی نمایید تا در حد امکان موضوع را واضح کند‪:‬‬

‫‪ ‬هر محور باید با نام و واحد متغیری که در آن راستا تعریف و ثبت شده مشخص شود‪.‬‬

‫‪ ‬هر محور باید شامل تعداد قابلقبولی از عالمتگذاری در هر بازه باشد‪ .‬وجود تعداد زیادی‬

‫عالمتگذاری‪ ،‬نمودار را شلوغ و خواندن آن را سخت میکند‪ .‬تعداد کم عالمتگذاری سبب میشود‬

‫که نقاط داده به سختی تعیین شود‪.‬‬

‫‪ ‬به طور معمول‪ ،‬نمودارها باید با عنوان یا زیرنویس همراه باشند‪.‬‬

‫‪ -10-1‬متﻐیرهای وابسته و مستقل‬

‫هنگامیکه شما دادهها را به صورت نمودار رسم میکنید‪ ،‬اغلب متغیر وابسته را بر حسب متغیر مستقل رسم‬

‫میکنید‪ .‬متغیر مستقل بر روی محور ‪ x‬و متغیر وابسته بر روی محور ‪ y‬رسم میشود‪ .‬یک متغیر مستقل‬

‫متغیری است که با دیگر متغیرهایی که شما سعی میکنید اندازه بگیرید تغییر نمیکند‪ .‬برای مثال‪ ،‬زمان اغلب‬

‫متغیر مستقل است‪ :‬در سینماتیک‪ ،‬فاصله‪ ،‬سرعت و شتاب وابسته به زمان هستند‪ ،‬اما بر روی زمان تﺄثیر‬

‫نمیگذارند‪ .‬یک متغیر وابسته متغیری است که وابسته به دیگر متغیرها است‪ .‬برای مثال‪ ،‬در حرکت شتاب‬

‫ثابت‪ ،‬موقعیت جسم با زمان تغییر میکند‪ ،‬پس موقعیت جسم وابسته به زمان بوده و یک متغیر وابسته است‪.‬‬

‫‪Gudelines18‬‬
 ‫‪ -11-1‬دادههای ترسیمی به صورت یک خط مستقیم‬

‫هنگامیکه یک نمودار بر روی محورهای ‪ x-y‬رسم میشود‪ ،‬سادهترین رابطهای که میتوان وجود داشته باشد‪،‬‬

‫یک خط راست است‪ .‬نقاط دادههای رسم شده به صورت یک خط راست مفید است‪ ،‬زیرا شما به راحتی میتوانید‬

‫ببینید که نقاط داده به یک خط تعلق دارند‪ .‬یک خط فهم روابط دادهها را آسان مینماید‬

‫شما میتوانید دادهها را بر روی نمودار به صورت خط راست نمایش دهید تا بتوانید شیب‪ m ،‬و عرض از مبدا‪،b،‬‬

‫را در معادله خطی ‪ y=mx+b‬مشخص نمایید‪ .‬شیب مقیاسی از آن است که ‪ y‬چگونه با تغییر ‪ ،x‬تغییر میکند‪،‬‬

‫یعنی ‪m=∆y/∆x‬عرض از مبدا جایی است که خط از محور ‪ y‬میگذرد(یعنی جاییکه ‪x=0‬است‪).‬‬

‫‪ -12-1‬خطی نمودن دادهها‬

‫حتی اگر دادههایی که شما اندازهگیری نمودهاید‪ ،‬رابطﮥ خطی نداشته باشند‪ ،‬شما میتوانید آن را با تغییر‬

‫شکل(فرم) متغیرها در نمودار خود به صورت خط راست رسم کنید‪ .‬یک روش تغییر رابطه بهگونهای است که با تغییر‬

‫شکل متغیر رابطهای به فرم ‪ y=mx+b‬حاصل شود‪ .‬برای توانهای ‪ x‬داده ها به شکل‪ y=axc+b‬است‪ .‬برای‬

‫خطی نمودن این دادهها‪ xc ،‬را در معادله با ‪ u‬جایگزین نموده و ‪ y‬را بر حسب) ‪ u(xc‬رسم کنید‪ ،‬اینگونه معادله‬

‫خطی میشود‪ .‬در این حالت نموداری خطی حاصل میشود‪ .‬برای مثال برای رسم نمودار انرژی جنبشی‪KE ،‬‬

‫‪ ،‬بر حسب سرعت‪ ،V‬برای تابع ‪ KE=0.5*mV2‬همانند شکل( ‪-3‬الف) تابعی سهموی حاصل میشود‪ .‬اما‪،‬‬

‫اگر متغیر محور افقی را با ‪ V2‬جایگزین کنید‪ ،‬نمودار خطی خواهد شد‪ ،‬همانند آنچه در شکل(‪-3‬ب) نشان‬

‫داده شدهاست‪.‬‬
 ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫شکل(‪ :(3‬الف) نمودار انرژی جنبشی بر حسب سرعت‪ ،‬ب) نمودار انرژی جنبشی بر حسب مجذور سرعت‬

‫اگر دادهها نمایی باشد‪ ،‬به صورت ‪ y=Ae bx‬یا اگر توانی از ‪ x‬باشد‪ ،‬به صورت ‪ ، y=axn‬از هر دو طرف معادله‬

‫لگاریتم میگیریم تا شکل خطی حاصل شود‪ .‬برای دادههای نمایی‪ ،‬معادلهای که شما بهدست میآورید‪،‬‬

‫‪Ln(y)=Ln(A)+bx‬است‪ .‬دادهها یک خط با عرض از مبدا )‪ Ln (A‬و شیب ‪ b‬را تقریب میزند‪.‬‬

‫میگیریم که منجر‬ ‫بهطور مشابه‪ ،‬برای یک معادله با توان ‪ ، x‬از دو طرف معادله ‪ y=axn‬لگاریتم‬

‫به)‪ Log(y)=Log(a)+n Log(x‬می شود‪ .‬اگر شما به)‪ Log(y‬را بر حسب به)‪Log(x‬رسم کنید‪ ،‬داده ها‬

‫یک خط با عرض از مبدا )‪ Log (a‬و شیب ‪ n‬را تقریب میزند‪ .‬همانند آنچه در شکلهای(‪ -4‬الف) و )‪-4‬ب)‬

‫نمایش داده شده است‪.‬‬

 ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫شکل(‪ :(4‬نمودار تابعی توانی به شکل ‪ ، y=axn‬الف) پیش از خطیسازی‪ ،‬ب) پس از خطیسازی‬
 ‫‪19‬‬
‫‪ -13-1‬تطبیق منحنی‬

‫یکی از روشهای مفید تحلیل دادهها تعیین آن است که آیا متناﻇر با مدل ریاضی خاصی است یا خیر؟ اولین‬

‫قدم‪ ،‬رسم نقاط و دیدن آن است که آیا روند قابل تشخیصی را همچون یک روند خطی‪ ،‬درجه دوم یا تابع نمایی‬

‫دنبال میکند یا خیر؟ نمودارهای شکل(‪ (5‬مثالهایی از این انواع را نشان میدهند‪.‬‬

‫شکل(‪ :(5‬طرحی از رفتار (الف) و (ت) خطی‪( ،‬ب) و (ث) درجه دو و (پ) و (ج) نمایی دادههای آزمایش‬

‫‪Curve fitting19‬‬
‫معادله عمومی یک تابع خطی ‪ y= mx +b‬است که در آن ‪ m‬شیب و ‪ b‬عرض از مبدا(محل برخورد خط با‬

‫محور ‪ ( y‬است‪ .‬برای مثال‪ ،‬یک تابع خطی در فیزیک وابستگی سرعت به زمان برای یک جسم متحرک با‬

‫شتاب ثابت‪ ،V =V 0 +at ،‬است‪ ،‬که در آن شتاب ‪ ، a‬شیب و سرعت ‪ V 0‬عرض از مبدا است‬

‫‪ .‬معادلﮥ عمومی یک تابع درجه دوم ‪ y=ax2 + bx + c‬است‪ ،‬که در آن ‪ b ، a‬و‪ c‬ثوابت دلخواه هستند‪ .‬یک‬

‫مثال از تابع درجه دو در فیزیک انرژی پتانسیل فنر‪ ،U=1/2 kx2 ،‬است‪ .‬کهدرآن ‪ x‬فاصله فنری است که از‬

‫حالت تعادل کشیده شده‪ ، k ،‬ثابت فنر است‪ ،‬در این حالت ‪ b‬و ‪ c‬صفر است‪ .‬مثال دیگری از یک تابع درجه دو‬

‫موقعیت به صورت تابعی از زمان برای جسم با شتاب ثابت‪،‬‬

‫‪ x=1/2 at2+V0t+x0‬است که در آن ‪ a‬شتاب‪ V0 ،‬سرعت اولیه و ‪ X 0‬موقعیت اولیه است‪.‬‬

‫معادلﮥ عمومی یک تابع نمایی ‪ y = A e bx‬است‪ ،‬که در آن ‪ A‬و‪ b‬ثوابت دلخواه هستند‪ .‬یک مثال تابع نمایی‬

‫‪N= N‬‬ ‫‪0‬‬ ‫در فیزیک تعداد ذرات رادیواکتیو باقیمانده پس از یک زمان خاص از واپاشی رادیواکتیو ‪e -ƛ.t‬‬

‫است که در آن ‪ N 0‬تعداد ذرات اولیه‪ ،‬نرخ واپاشی است‪ .‬اگر الگو به وضوح خطی باشد‪ ،‬یا اگر شما میتوانید با‬

‫خطی‪-‬سازی دادهها را رسم کنید‪ ،‬شما میتوانید با یک جسم با لبه صاف بهترین خط تطبیقیافتهرا که تقریباً‬

‫تعداد نقاط باال و پایین خط یکسان است‪ ،‬رسم کنید‪ .‬بهتر است جهت رسم دقیق خط‪ ،‬روش تطبیق حداقل‬

‫مربعات‪ 20‬را مطالعه نموده و بهکار برید‪.‬‬

‫اگر یک معادلﮥ دقیقتر مطلوب باشد‪ ،‬یا دادهها به وضوح از یک الگوی خطی پیروی نکنند‪ ،‬میتوانید از کامپیوتر‬

‫برای تطبیق داده به مدل ریاضی استفاده نمایید(برنامههای کامپیوتری همچون ‪ MATLAB ،EXCEL‬و ‪...‬‬

‫جهت رسم نمودار در این حالت‪ ،‬شما دادهها را وارد نموده و مدلی را که فکر میکنید بهترین تطبیق را بر‬

‫‪20‬‬
‫‪Least Square fitting‬‬
‫دادهها دارند‪ ،‬انتخاب میکنید‪ .‬این تجزیه و تحلیل رگرسیون‪ 21‬نامیده میشود‪ .‬تجزیه و تحلیل رگرسیون یک‬

‫روش معمول تطبیق منحنی است که تحلیلی که با استفاده از این روش انجام میشود‪ ،‬پارامترهای معادلهای‬

‫که برای تطبیق انتخاب نموده اید و همچنین پارامترهایی را که توضیح میدهد که با چه دقتی داده بر مدل‬

‫تطبیق یافتهاست‪ ،‬را ارائه میدهد‪ .‬نمودارهای شکل(‪ -6‬الف) و )‪ -6‬ب) دادههای یکسانی را نشان میدهد که‬

‫مدل خطی و درجه دوم به آن تطبیق یافتهاست‪ .‬مقدار ‪ r2‬ضریب تشخیص‪ )22‬ضریب تعیینکننده) است‪ .‬این‬

‫ضریب داللت بر تطبیق بهتر دارد‪ .‬در مثال زیر هر دو مدل تطبیق خوبی بر دادهها دارند‪ ،‬اما مقادیر ‪ r2‬نشان‬

‫میدهد که مدل معادلﮥ درجه دوم تطبیق بهتری دارد‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪Regression analysis‬‬
‫‪22‬‬
‫‪Coefficient of determination‬‬
 ‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫شکل(‪ :(6‬تطبیق دو معادلﮥ متفاوت(خطی و درجه دو) بر یک مجموعه داده و بررسی دقت تطبیق معادالت بر آنها‬
 ‫فصل ‪:2‬‬

‫ارتفاع توازن شناوری‬

‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -2-1‬سواالت اساسی‬

‫‪ ‬ارتفاع توازن شناوری چیست؟‬

‫‪ ‬کاربرد ارتفاع توازن شناوری چیست؟‬
‫‪ ‬آیا مکان متاسنتر به مکان مرکز وزن بستگی دارد؟‬
‫‪ ‬آیا ارتفاع توازن شناوری (‪ )GM‬با حسب زاویه ی انحراف (𝜃) تغییر می کند؟‬

‫‪ -2-2‬هدف آزمایش‬

‫تعیین کردن ارتفاع توازن شناوری (ارتفاع متاسنتر) یک شناور معمولی]‪[2‬‬

‫‪ -2-3‬مبانی آزمایش]‪[2‬‬

‫الف) اگر جسمی که ارتفاع توازن شناوری آن را می خواهیم در مایع شناور باشد و وزنه ی کوچک𝑚∆ روی‬
‫جسم به صورت قرینه و بر روی محور عمودی قرار داده شده باشد‪ ،‬و وزنه هایی را با فاصله ی کمی از مرکز‬
‫آن قرار دهیم‪ ،‬آنگاه زاویه ی انحرافی به میزان‪ θ‬پیدا می کند‪.‬‬
‫زاویه ی انحراف به کمک حرکت ﻇاهری وزنه ی شاقول که در قسمت مناسبی از جسم آویزان شده است ‪،‬‬
‫اندازه گیری می شود‪ .‬جسم تا زمانی انحراف پیدا می کند که نیروی وادار کننده و نیروی وزن که روی وزن‬
‫‪ m‬اثر می کند ( که االن در موقعیت جدید مرکز وزن ‪ G1‬عمل می کند)‪ ،‬در یک خط قرار گیرند‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫شکل (‪ )2-1‬شکل شماتیکی تغییرات مرکز وزن و مرکز فشاردر اثر انحراف یک جسم شناور]‪[2‬‬

‫اگر مومنتوم را با توجه به مرکزیت نقطه ی ‪ G‬در نظر بگیریم‪ ،‬مومنتوم مجموع برابر جمع مومنتوم تک تک‬
‫قطعات است‪.‬‬
‫) ‪𝑚. 𝑔𝐺𝐺1 = (∆𝑚𝑔)𝑥 − ∆𝑚. 𝑔(𝑥 − 𝑥1‬‬

‫که ‪ mg‬وزن جرم مایع جابه جا شده است‪.‬‬

‫هم چنین ‪ 𝑚. 𝑔𝐺𝐺1‬برابر با وزن جسم و دو جرم کوچک است‪.‬‬

‫)𝑔 ‪(∆𝑚.‬‬
‫= ‪𝐺𝐺1‬‬ ‫‪. 𝑥1‬‬
‫𝑔 ‪𝑚.‬‬
‫از آن جایی که‪:‬‬
‫)𝑔 ‪(∆𝑚.‬‬
‫= )𝜃(‪𝐺𝐺1 = 𝐺𝑀 tan‬‬
‫𝑔 ‪𝑚.‬‬

‫داریم‪:‬‬
‫‪(∆𝑚. 𝑔)𝑥1‬‬
‫= 𝑀𝐺‬ ‫))𝜃(‪= (∆𝑚/𝑚)(𝑥1 / tan‬‬
‫)𝜃(‪𝑚𝑔 tan‬‬

‫‪4‬‬
‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫𝑥)𝑔‪(∆𝑚.‬‬
‫ب) اگر معادله ی ‪𝐺𝑀 = 𝑚𝑔 tan(𝜃)1‬را در نظر بگیریم که در آن‪:‬‬
‫‪ GM ‬ارتفاع توازن شناوری با واحد ‪ mm‬باشد‪.‬‬
‫‪ ∆𝑚 ‬جرم وزنه ی قابل جا به جایی به ‪ kg‬باشد‪.‬‬
‫‪ x ‬فاصله ی وزنه ی قابل جابه جایی از مرکز به ‪mm‬باشد‪.‬‬
‫‪ m ‬جرم شناور به ‪ kg‬باشد‪.‬‬
‫‪θ ‬زاویه ی انحراف به درجه باشد‪.‬‬
‫و هم چنین معادله ی 𝑉‪ 𝐵𝑀 = 𝐼/‬در نظر بگیریم که در آن‪:‬‬
‫‪ I ‬ممان اینرسی صفحه ی آب با توجه به محور طولی و با مقدار ‪ Lb3/12‬باشد‪.‬‬
‫‪ V ‬حجم آب جابه جا شده باشد‪.‬‬
‫‪ BM ‬فاصله ی مرکز انحراف تا متاسنتر باشد‪.‬‬
‫هم چنین صفحه ی مستطیلی کف شناور با عرض ‪ a‬و با طول ‪ b‬باشد‪ ،‬در این صورت مقدار ‪ BM‬خواهد بود‪:‬‬

‫𝐼‬ ‫𝑏 ‪𝑎3‬‬
‫= 𝑀𝐵‬ ‫=‬
‫𝑉‪𝑉 12‬‬

‫بنابراین مقدار ‪ GM‬یا همان ارتفاع توازن شناوری (ارتفاع متاسنتر) عبارت است از‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑑‬
‫= 𝐺𝐵 ‪𝐺𝑀 = 𝐵𝑀 −‬‬ ‫‪−𝑦−‬‬
‫𝑉‬ ‫‪2‬‬
‫فواصل با جزئیات در شکل قبل است‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -2-4‬شرح دستگاه آزمایش]‪[2‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬شکل شماتیکی دستگاه ارتفاع توازن شناوری ( ارتفاع متاسنتر)]‪[2‬‬

‫این دستگاه از یک جعبه ی پلگسی گلس مربعی به عنوان شناور (همچون یک کشتی مستطیلی)ساخته شده‬
‫است که یک دکل عمودی دارد‪ .‬دکل عمودی یک جرم قابل جابه جایی دارد که می تواند برای تغییر دادن‬
‫مرکز وزن شناور تنظیم گردد‪ .‬یک وزنه ی شاقول با بندی به قسمت باالی دکل وصل شده است و برای اندازه‬
‫گیری زاویه ی انحراف شناور به کمک یک خط کش(در مقیاس درجه ی زاویه ) استفاده می گردد‪ .‬این‬
‫انحراف توسط یک جرم قابل تنظیم عرضی که مکان آن به صورت خطی روی خط کشی مشخص شده است‪،‬‬
‫کنترل می شود‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -2-5‬روش انجام آزمایش]‪[2‬‬

‫‪ -1‬جرم روی ستون را به باالترین حالت منتقل نمایید تا مرکز ثقل به باالترین قسمت جسم شناور انتقال‬
‫یابد‪.‬‬
‫‪ -2‬مخزن آب را پر از آب کرده و جسم شناور را داخل آب شناور کنید و همواره مراقبت نمایید تا با کناره‬
‫های مخزن اتصالی نداشته باشد تا نیروی اضافی به جسم وارد نگردد‪.‬‬
‫‪ -3‬وزنه ی قابل تنظیم که در راستای افقی جابه جا می شود ( با پیچ پالستیکی می توان آن را در محل‬
‫خود محکم کرد) ‪ ،‬را در وسط ترین حالت خود تنظیم کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬در ‪ 7‬مرحله و هر بار ‪ 10‬میلی متر به سمت راست وزنه ی قابل تنظیم را جابه جا نمایید و زاویه ی‬
‫انحراف را از خط کش زاویه ای روی دستگاه و با کمک وزنه ی کوچک آویزان بخوانید‪.‬‬
‫‪ -5‬این کار را برای سمت چپ جهت مقایسه و تکرارپذیری تکرار کنید‪.‬‬

‫‪ -2-6‬خواسته و سواالت]‪[2‬‬

‫‪ -1‬ارتفاع توازن شناوری (‪ )GM‬را برای هر دو حالت چپ و راست محاسبه نموده و نمودار ارتفاع توازن‬
‫شناوری (‪ )GM‬بر حسب زاویه ی انحراف (𝜃) را ترسیم نمایید‪.‬‬
‫‪ -2‬آیا مکان متاسنتر به مکان مرکز وزن بستگی دارد؟‬
‫‪ -3‬آیا ارتفاع توازن شناوری (‪ )GM‬با حسب زاویه ی انحراف (𝜃) تغییر می کند؟‬

‫‪7‬‬
‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

[2]‫ پیوست‬-2-7

‫) جدول داده برداری آزمایش ارتفاع توازن شناوری‬2-1( ‫جدول‬

Distance from the Inclination angle Metacentric height

movable mass to θ
the right of the
center
x(mm)
10
20
30
40
50
60
70
Distance from the Inclination angle Metacentric height
movable mass to θ
the left of the
center
x(mm)
10
20
30
40
50
60
70

Δm=30(gr) ‫جرم قابل جابه جایی‬

m=1654(gr)‫جرم سیستم شناور‬
y=………...(mm)‫مکان مرکز وزن سیستم شناور‬

8
‫ارتفاع توازن شناوری‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫عمق شناوری)‪d=…….…..(mm‬‬
‫مکان ‪ CB‬از مبدا )‪d/2=………(mm‬‬
‫ابعاد سیستم شناور)‪L*W*H=353*204*475 (mm*mm*mm‬‬

‫‪9‬‬
 ‫فصل ‪:3‬‬

‫مرکز فشار‬
 ‫‪ -3-1‬سواالت اساسی‬

‫‪ .1‬مرکز فشار چیست؟‬

‫‪ .2‬کاربردهای مهم یافتن مرکز فشار در جهان چیست؟‬
‫‪ .3‬یافتن مرکز فشار اجسام در حالت شناوری کامل با حالت نیمه شناور چه تفاوتی دارد؟‬

‫‪ -3-2‬هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش مشخص کردن مرکز فشار یک سطح مستطیلی جسم شناور است‪[2 ].‬‬

‫‪ -3-3‬تئوری آزمایش‬

‫دستگاه فشار هیدرواستاتیکی برای تعریف فشار استاتیکی اعمال شده توسط سیال بر یک سطح غوطه ور و‬

‫مقایسه محل و مقدار نیروی اندازه گیری شده با تئوری ‪ ،‬طراحی شده است‪.‬از جمله قابلیت های دستگاه اندازه‬

‫گیری مرکز فشار برای سطح کامال غوطه ور و یا شناور و مقایسه آن با مرکزفشار تئوری است‪.‬‬

‫در یک سیال ساکن فشار هر نقطه متناسب است با فاصله قائم آن نقطه تا سطح آزاد سیال یعنی‬

‫‪dp/dz=-ρg/gc‬‬

‫صفحه '‪ LL‬به مساحت ‪ A‬که در شکل نشان داده شده است ‪ ،‬در نظر می گیریم ‪ .‬فاصله مرکز سطح این‬

‫صفحه تا سطح آزاد مایع ‪ h‬می باشد ‪ .‬نیروی ‪ df‬وارد بر المانی به سطح ‪ dA‬به فاصله ‪ h‬از سطح آزاد‬

‫مایع از رابطه زیر بدست می آید‪.‬‬

‫‪dF  PdA  ghdA / g c‬‬

 ‫نیروی کل وارد بر سطح ‪ A‬با انتگرال گیری از ‪ dF‬بدست می آید‪.‬‬
‫‪g‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪ A hdA‬‬
‫‪gc‬‬
‫‪1‬‬
‫‪h ‬‬ ‫‪ hdA‬‬
‫‪A‬‬ ‫بنا به تعریف‬

‫که ‪ h‬فاصله مرکز سطح تا سطح مایع است ‪ .‬مرکز سطح یک جسم تنها به شکل هندسی آن بستگی دارد‬
‫‪ .‬بنابراین نیروهای وارد بر سطح ‪ A‬از رابطه زیر بدست می آید‪.‬‬
‫‪g‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪Ah‬‬
‫‪gc‬‬

‫چون مایع در حالت سکون است ‪ .‬هیچ تنش برشی موجود نیست و جهت نیروی ‪ F‬عمود بر صفحه '‪LL‬‬
‫خواهد بود و نقطه اثر آن را می توان از تساوی گشتاور نیروی ‪ F‬حول نقطه با مجموع گشتاورهای نیروهای‬
‫‪ dF‬حول همان نقطه مطابق رابطه زیر بدست آورد‪.‬‬

‫‪Fhp   h.dF‬‬
‫که در این رابطه ‪ h‬فاصله نیروی ‪ dF‬تا سطح آزاد مایع و ‪ hp‬مرکز فشار یعنی فاصله نقطه اثر نیروی ‪ F‬تا‬
‫سطح آزاد مایع است ‪.‬‬

‫)‪h p  1/ F  h.(PdA‬‬
‫برابراست ‪ dA :‬در نظر گرفته شود مقدار ‪ w‬برای صفحه با عرض ‪ dh‬اگر المانی با ضخامت‬

‫‪dA  wdh‬‬

‫) ‪A  w(h2  h1‬‬

‫‪hp  ( gc (g / gc h)hwdh) / gh A‬‬

‫‪h p  w  h 2 dh / h A‬‬

‫‪h p  w(h2  h1 ) / 3h A‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪h p  h2‬‬ ‫‪ h1  h1h2 / 3h‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -3-4‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫دستگاه مورد آزمایش از یک تانک مکعب مستطیل شکل با سطوح جانبی شفاف و یک جسم معلق به شکل‬

‫‪ QUADRANT‬تشکیل شده است و با اهرم بندی نشان داده شده می توان مقدار نیروها را حساب کرد ‪.‬‬

‫در گشتاور گیری نیروها حول لوال تنها نیروی وارد بر سطح مستطیل شکل به حساب می آید مقدار این نیرو‬

‫برابر است با ‪:‬‬

‫‪F  gAh / g c‬‬

‫غوطه وری جزئی‬

‫شکل (‪ )3-1‬یافتن مرکز فشار در حالت نیمه شناوری یا غوطه وری جزیی‬
‫)‪a=9(cm‬‬
‫)‪b=7(cm‬‬
‫)‪d=10(cm‬‬
‫)‪L=18.4(cm‬‬

‫برای بدست آوردن محل اعمال نیرو از روابط زیر استفاده می کنیم‪:‬‬

‫‪IG‬‬
‫‪y cp  y ‬‬
‫‪yA‬‬

‫‪xcp  x ‬‬
‫‪I ‬‬
‫‪xy‬‬

‫‪yA‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬شکل بررسی محل اعمال نیروها در شناوری‬

‫اگر شکل سطح نسبت به محور ‪ Y‬ها تقارن داشته باشد ‪ I xy‬صفر و در نتیجه ‪ X cp  x‬است ‪.‬‬
 ‫‪I‬‬
‫چون درعبارت (‪ ) 5-14‬مقدار ‪ G‬مثبت است ‪ y cp‬همیشه بزرگتر از ‪ y‬است یعنی مرکز فشارهمیشه‬
‫‪y A‬‬

‫پایین تر از مرکز سطح قرار دارد از آنجا که جسم مورد بررسی دارای تقارن نسبت به محور ‪ Y‬است پس ‪I xy‬‬

‫در فرمول (‪ ) 5-14‬صفر است وامتداد مرکز فشار در راستای قائم منطبق برراستای قائم مرکز است ‪.‬‬
 ‫‪ -3-5‬روش انجام آزمایش]‪[2‬‬

‫‪ .1‬با استفاده از تراز افقی روی دستگاه‪ ،‬سیستم را تراز نمایید‪.‬‬

‫‪ .2‬با استفاده از وزنه ی تعادل پیچشی روی دستگاه ‪ ،‬میله ی تعادل را را در وضعیت تعادل قرار دهید‪.‬‬
‫‪ .3‬وضعیت تعادل یعنی نشانگر تعادل در وسط حد باالیی و پایینی به صورت حدودی قرار گیرد‪ .‬مهم در‬
‫وضعیت تعادل این است که نشانگر به حد باال و پایین نچسبد‪.‬‬
‫‪ .4‬یک وزنه ی ‪ 24‬گرمی را روی محل وزنه ها قرار دهید‪ .‬سپس با باز کردن شیر دستگاه‪ ،‬تعادل را‬
‫برقرار نمایید و عدد روی ربع دایره را یادداشت نمایید‪.‬‬
‫‪ .5‬حالت نیمه شناوری حالتی است که آب از سطح صاف عمودی نیمه دایره باالتر نرود‪ .‬در این حالت‬
‫سه نوع وزنه ( هر بار یک وزنه ی ‪ 24‬گرمی و یک بار دو تا وزنه اضافه گردد) را در محل وزنه قرار‬
‫دهید و با باز کردن شیر آب دستگاه آن را به تعادل برسانید و ارتفاع آب را از روی نیمه دایره ی مدرج‬
‫یادداشت نمایید‪.‬‬
‫‪ .6‬حالت شناوری کامل که باالتر از سطح صاف عمودی نیمه دایره قرار می گیرد هم مشابه حالت قبل‬
‫با سه وزنه ( هر بار یک وزنه ی ‪ 24‬گرمی) انجام گردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-3‬شکل دستگاه مرکز فشار در دانشگاه علم و صنعت ایران‬

 ‫‪ -3-6‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪.1‬در هر حالت مقدار ‪ F‬نیروی وارد بر سطح غوطه ور در مایع را حساب کنید‪.‬‬

‫‪.2‬در هر حالت فاصله مرکز فشار تا سطح آزاد مایع را بدست آورید‪.‬‬

‫‪ .3‬در هر حالت مقدار نیروی ‪ F‬را به وسیله ممان گیری نیروها حول محور تکیه گاه ‪ F‬به دست آورید‬

‫سپس مقدار نیروی بدست آمده را با مقدار قسمت (‪ )1‬مقایسه کنید و میزان خطارا بدست آورید ‪.‬‬

‫‪.4‬منحنی تغییرات نیروی ‪ F‬را بر حسب عمق غوطه وری رسم نمایید‪.‬‬

‫‪ .5‬منحنی تغییرات عمق مرکز فشار را بر حسب میزان عمق غوطه وری رسم نمایید‪.‬‬

‫‪.6‬برای یک حالت نیروی ‪ F‬و مرکز فشار را با استفاده از روش منشور فشار به دست آورده و آن را با مقادیر‬

‫‪1‬و‪ 2‬مقایسه کنید‪.‬‬

‫و زاویه آن را حساب کرد به دست آورید و در هر حالت‬ ‫‪ .7‬رابطه ای که توسط آن بتوان نیروی ‪F ‬‬
‫مقدار نیروی ‪ F ‬و زاویه آن را حساب کنید‪.‬‬

‫‪ .8‬به چه علت نیروی ‪ F ‬در ممان گیری قسمت ‪ 3‬ﻇاهر نمی شود؟‬
 ‫‪ -3-7‬پیوست]‪[2‬‬

‫)‪a=9(cm‬‬
‫)‪b=7(cm‬‬
‫)‪d=10(cm‬‬
‫)‪L=18.4(cm‬‬

‫الف‪ -‬نیمه شناوری‬

‫جدول (‪ )3-1‬جدول داده برداری آزمایش مرکز فشار در حالت نیمه شناوری‬

‫)‪m (gr‬‬ ‫)‪y (mm‬‬ ‫)‪y/3 (mm‬‬ ‫)‪m/y2 (kg/ mm2‬‬

‫ب‪ -‬شناوری کامل‬

‫جدول (‪ )3-2‬جدول داده برداری آزمایش مرکز فشار در حالت شناوری کامل‬

‫)‪m (gr‬‬ ‫)‪y (mm‬‬ ‫̅𝑦)‪= y-d/2 (mm‬‬ ‫)‪m/y (kg/ mm‬‬ ‫‪l/y‬‬
‫فصل ‪:4‬‬

‫مویینگی‬
‫مویینگی‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -4-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬لوله ی مویین چیست ومعیار ساخت آن تا چه میزان است؟‬

‫‪ ‬چند نمونه از کاربرد های لوله های مویین در طبیعت را نام ببرید؟‬
‫‪ ‬نیروهای موثر در فرآیند مویینگی را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ ‬منظور از زاویه سطح مایع با دیواره چیست و چرا این زاویه تشکیل می گردد؟‬
‫‪ ‬شکل محدب و یا مقعر برای سیاالت مختلف در داخل لوله های مویین ناشی از چیست؟‬

‫‪ -4-2‬هدف آزمایش‬

‫اندازه گیری افزایش سطح مویینگی تولید شده در لوله های مویین با قطر های داخلی مختلف]‪[2‬‬

‫‪ -4-3‬مبانی آزمایش‬

‫مویینگی یکی از پدیدههای فیزیکی ناشی از نیروهای چسبندگی سطحی است‪ .‬اثر مویینگی روند یا جریانی‬
‫است که باعث می شود مایع از درون خاک و از طریق ریشه و ساقه های گیاهان باال آید و به شاخه ها و برگ‬
‫ها برسد‪ .‬نفوذ و عبور آب از دستمال کاغذی نیز ناشی از همین جریان است‪[3].‬‬

‫وقتی که یک استوانه ی شیشه ای با قطر کم داخل داخل مایع قرار می گیرد‪ ،‬سطح مایع داخل لوله ممکن‬
‫است باالتر یا پایین تر از سطح آزاد مایع بیرون لوله قرار گیرد که این موضوع بستگی به زاویه ی برخورد سطح‬
‫مایع های مختلف با آن سطح دارد‪ .‬در مایعاتی مانند آب که سطح لوله را خیس می کنند‪ ،‬نتیجه افزایش‬
‫سطح مایع داخل لوله است در حالیکه در مایعاتی که سطح لوله را خیس نمی کنند مانند جیوه نتیجه برعکس‬
‫است‪ [2 ].‬اگر یک لوله مویین شیشهای را در سیالی مانند آب قرار دهیم آب در لوله باال میرود و سطح آن‬
‫کاو (مقعر) خواهد بود اما اگر همین لوله را در جیوه مایع قرار دهیم‪ ،‬جیوه از سطح قبلی خود پایینتر میایستد‬
‫و سطح کوژ (محدب) پیدا میکند‪ .‬بین مولکولهای آب و شیشه نیروی چسبندگی سطحی قویتر از نیروی‬
‫پیوستگی بین مولکولهای آب با یکدیگر است بنابراین مولکولهای آب هرچه بیشتر به طرف مولکولهای‬

‫‪20‬‬
‫مویینگی‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫شیشه در سطح داخلی لوله موئین کشیده میشوند و در لوله باال میروند‪ .‬اما در مورد جیوه برعکس‪ ،‬نیروی‬
‫پیوستگی بین مولکولهای جیوه با یکدیگر قویتر از نیروی چسبندگی سطحی بین مولکولهای جیوه و شیشه‬
‫است پس مولکولهای جیوه به طرف مرکز لوله کشیده میشوند و در سطحی برجسته تجمع مییابند‪[3 ].‬‬

‫نیروی جاذبه ای که بر سطح مایع افزایش یافته اعمال می شود باید با توسط کشش سطحی خنثی گردد ‪.‬این‬
‫نیرو روی محیط لوله عمل می کند‪ ،‬لذا داریم‪:‬‬
‫‪𝜋𝑑2‬‬
‫‪𝜌𝑔ℎ‬‬ ‫𝜋𝜎)𝜃𝑠𝑜𝑐(𝑑 =‬
‫‪4‬‬
‫)𝜃𝑠𝑜𝑐𝜎‪(4‬‬
‫=‪ℎ‬‬
‫𝑑𝑔𝜌‬
‫‪ d‬قطر داخلی لوله است‪.‬‬
‫اگر مایع سطح دیواره ی لوله را خیس کند‪ ،‬زاویه ی برخورد سطح یا 𝜃 صفر است‪ ،‬بنابراین داریم‪:‬‬
‫𝜎‪4‬‬
‫=‪ℎ‬‬
‫𝜌𝑑𝑔‬
‫در این رابطه ‪ h‬افزایش سطح مایع داخل لوله است بر حسب میلی متر ‪ 𝜎،‬کشش سطحی بین آب و دیواره‬
‫ی لوله به مقدار ‪ 0.074‬متر بر نیوتن‪ ،‬متر‪𝜌،‬چگالی آب برابر ‪ 0.997‬گرم بر سانتی متر مکعب ‪ g ،‬شتاب‬
‫گرانش زمین بر حسب نیتون متر بر مجذور ثانیه و ‪ d‬قطر داخلی بر حسب متر برای هر لوله است‪.‬‬
‫این اثر مویینگی ممکن است باعث خطاهای جدی در هنگام اندازه گیری های مختلف شود البته فقط برای‬
‫لوله های با قطر خیلی کوچک‪[2 ].‬‬

‫شکل (‪ )4-1‬شکل شماتیکی عملکرد اثر مویینگی برای دو نوع سیال مختلف جیوه (راست) و آب (چپ)]‪[3‬‬

‫‪21‬‬
‫مویینگی‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -4-4‬شرح دستگاه‬

‫دستگاه آزمایش مویینگی موجود در آزمایشگاه سیاالت دارای بخشهای مختلف زیر است‪:‬‬
‫سه لوله ی مویین با قطر های داخلی ‪ 1.7 ،1.2‬و ‪ 2.2‬میلی متر به همراه صفحه ی مدرج نگه دارنده‬

‫شکل (‪ )4-2‬نمایی از شکل دستگاه آزمایش مویینگی در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫شکل (‪ )4-3‬نمایی از ارتفاع آب در مویینگی در برابر قطر مویینگی] ‪[3‬‬

‫در شکل (‪ )4-2‬نمایی از دستگاه آزمایش مویینگی و لوله های مویین آن مشخص است‪ .‬هم چنین در شکل‬
‫(‪ )4-3‬نمایی از ارتفاع آب در مویینگی در برابر قطر مویینگی نشان داده شده است که جالب توجه است‪ .‬با‬

‫‪22‬‬
‫مویینگی‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫توجه به این نمودار هرچه قطر لوله ی مویین کم تر باشد‪ ،‬ارتفاع آب داخل لوله ی مویین بیش تر است‪ .‬در‬
‫ادامه به روش انجام آزمایش اشاره میشود‪.‬‬

‫‪ -4-5‬روش انجام آزمایش و خواسته ها ]‪[2‬‬

‫‪ -1‬ابتدا مطمئن شوید که لوله های مویین کامال تمیز باشند‪.‬‬

‫‪ -2‬صفحه ی لوله های مویین را داخل محفظه ی آب با سطح مشخصی از آب قرار دهید به طوری که‬
‫لوله های مویین کامال داخل آب قرار گیرند‪.‬‬
‫‪ -3‬ارتفاع آب داخل هر لوله را رو به روی قطر داخلی مشخص شده یادداشت کنید‪(.‬دقت شود که این‬
‫ارتفاع آب نسبت به سطح آزاد آب در بیرون لوله است‪).‬‬
‫‪ -4‬می توانید برای بهتر خواندن ارتفاع آب داخل هر لوله‪ ،‬سطح آزاد آب داخل محفظه را کم یا زیاد‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪ -5‬برای دقت در یادداشت ارتفاع آب داخل هر لوله می توان از صفحه ای برای عالمت زدن یا عکس‬
‫برداری استفاده نمود‪.‬‬
‫𝜎‪4.‬‬
‫= 𝑛𝑜𝑖𝑡𝑎𝑙𝑢𝑐𝑙𝑎𝑐‪ h‬مقدار ارتفاع آب داخل لوله را محاسبه کنید و با مقدار‬ ‫‪ -6‬با استفاده از فرمول‬
‫𝑑‪𝜌.𝑔.‬‬
‫تجربی مقایسه نمایید‪)𝜎 = 0.074 𝑁/𝑚( .‬‬

‫‪ -4-6‬پیوست ]‪[2‬‬

‫جدول (‪ )4-1‬جدول ثبت دادهها در هر بار آزمایش مویینگی‬

‫)‪d (mm‬‬ ‫)‪h (mm‬‬ ‫)‪Calculated ℎ (mm‬‬
‫‪1.2‬‬
‫‪1.7‬‬
‫‪2.2‬‬

‫‪23‬‬
‫مویینگی‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -4-7‬نمونه نتایج و محاسبات‬

‫جدول (‪ )4-2‬جدول نمونه محاسبات آزمایش مویینگی‬

‫)‪d (mm‬‬ ‫)‪h (mm‬‬ ‫)‪Calculated ℎ (mm‬‬

‫‪1.2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25.24‬‬

‫‪h‬‬

‫‪d‬‬

‫ابعاد مورد نظر در جدول در شکل شماتیکی عملکرد اثر مویینگی برای سیال آب]‪[3‬‬

‫𝜎‪4‬‬
‫=‪ℎ‬‬
‫𝜌𝑑𝑔‬

‫𝑁‬
‫) (‪4 ∗ 0.074‬‬
‫= )𝑚𝑚(‪ℎ‬‬ ‫𝑚‬
‫𝑁‬ ‫𝑟𝑔‬
‫(‪9.8‬‬ ‫) ‪) ∗ 1.2 ∗ 0.001(𝑚) ∗ 0.997( 3‬‬
‫𝑔𝑘‬ ‫𝑚𝑐‬

‫)𝑚𝑚( ‪ℎ = 25.25‬‬

‫‪24‬‬
‫فصل ‪ :5‬قانون ارشمیدس‬
 ‫‪ -5-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬قانون ارشمیدس چیست؟‬

‫‪ ‬قانون ارشمیدس چه کاربردهایی در زندگی روزانه و یا صنعت دارد؟‬
‫‪ ‬آیا در قانون ارشمیدس کشش سطحی ویا مویینگی مدنظر قرار گرفته است؟]‪[3‬‬

‫‪ ‬آیا در قانون ارشمیدس در سیاالت پیچیده مانند سیاالت چندفازی برقرار است؟]‪[3‬‬

‫‪ ‬در مورد یکی از حاالت استثنا برای قانون ارشمیدس با نام ‪ bottom (or side) case‬توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -5-2‬هدف آزمایش‬

‫بررسی قانون ارشمیدس]‪[2‬‬

‫‪ -5-3‬مقدمه‬

‫اصل ارشمیدس اصلی در فیزیک است که بیان میکند نیروی شناوری رو به باالی وارد بر جسمی که در یک‬
‫مایع (یا گاز) فرو میرود‪ ،‬با وزن مقداری از مایع که بر اثر فرورفتن جسم جابهجا شده است برابر است‪ .‬برای‬
‫بهتر فهمیدن آن به مثال زیر توجه کنید ‪ :‬برای مثال اگر ﻇرفی را لب به لب پر از آب کنید و یک سنگ را در‬
‫آن بیندازید وزن آبی که از ﻇرف خارج می شود برابر با نیروی شناوری است که از طرف شاره (آب) به جسم‬
‫وارد می شود‪ .‬این اصل نخستین بار توسط ریاضیدان و مخترع یونانی ارشمیدس مطرح شد‪ .‬نیروی شناوری‬
‫ایجادشده از اثرات جانبی نیروی گرانش است‪[3].‬‬
 ‫‪ -5-4‬تئوری آزمایش]‪[2‬‬

‫اگر ما یک جسم متشکل از تعداد نامحدودی المان منشوری درنظر بگیریم‪ ،‬نیروی وارده ی کلی برابر خواهد‬
‫بود با‪:‬‬

‫𝐴∆ ) ‪𝐹𝐸 = ∑ 𝐹𝑒 = ∑(𝜌11 𝑔ℎ1 + 𝜌12 𝑔ℎ2‬‬

‫از آن جا که ‪:‬‬

‫‪∑ ℎ1 ∆𝐴 = 𝑉𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒 𝑜𝑓 𝑡ℎ𝑒 𝑏𝑜𝑑𝑦 𝑖𝑚𝑚𝑒𝑟𝑠𝑒𝑑 𝑖𝑛 𝑡ℎ𝑒 𝑙𝑖𝑔ℎ𝑡𝑒𝑟 𝑓𝑙𝑢𝑖𝑑 = 𝑉1‬‬

‫و هم چنین‬
‫‪∑ ℎ2 ∆𝐴 = 𝑉𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒 𝑜𝑓 𝑡ℎ𝑒 𝑏𝑜𝑑𝑦 𝑖𝑚𝑚𝑒𝑟𝑠𝑒𝑑 𝑖𝑛 𝑡ℎ𝑒 ℎ𝑒𝑎𝑣𝑖𝑒𝑟 𝑓𝑙𝑢𝑖𝑑 = 𝑉2‬‬

‫پس خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑦𝑑𝑜𝑏 𝑒‪𝐹𝐸 = 𝜌11 𝑔𝑉1 + 𝜌12 𝑔𝑉2 = 𝑊𝑒𝑖𝑔ℎ𝑡 𝑜𝑓 𝑡ℎ𝑒 𝑓𝑙𝑢𝑖𝑑 𝑚𝑎𝑠𝑠𝑒𝑠 𝑑𝑖𝑠𝑝𝑙𝑎𝑐𝑒𝑑 𝑏𝑦 𝑡ℎ‬‬

‫با مطالعه ی معادله قل ‪ ،‬میتوان نتیجه گیری نمود که وقتی یک جسم به طور آزادانه در یگ گاز و یک مایع‬
‫شناور می گردد‪ ،‬مانند هوا و آب‪ ،‬و با احتساب اینکه چگالی گاز از چگالی مایع خیلی کم تر است‪ ،‬وزن گاز‬
‫جابه جا شده توسط جسم بسیار کم تر اسن نسبت به وزن مایع جابه جا شده‪.‬‬

‫𝑦𝑑𝑜𝑏 𝑒‪𝐹𝐸 = 𝜌12 𝑔𝑉2 = 𝑊𝑒𝑖𝑔ℎ𝑡 𝑜𝑓 𝑡ℎ𝑒 𝑚𝑎𝑠𝑠 𝑜𝑓 𝑙𝑖𝑞𝑢𝑖𝑑 𝑑𝑖𝑠𝑝𝑙𝑎𝑐𝑒𝑑 𝑏𝑦 𝑡ℎ‬‬

‫الزم به ذکر است که نیروی وارده به جسم به آسانی حاصل فشار سیال ساکن است‪ .‬طبق قانون ارشمیدس‪،‬‬
‫زمانی که یک جسم به طور کامل یا نیمه در سیال شناور گردد‪ ،‬متحمل یک نیروی وارده ی به سمت باال‬
‫معادل با وزن سیالی که جسم جابه جا کرده است‪ ،‬می شود‪.‬‬

‫اگر ‪ m1‬جرم سبد و وزنه ی استوانه ای در هوا به گرم باشد‪ ،‬و ‪ m2‬جرم سبد و وزنه ی استوانه ای شناور در‬
‫آب به گرم باشد‪ ،‬طبق روابط باال نیروی وارده ی اعمالی سیال بر وزنه ی استوانه خواهد بود‪:‬‬
 ‫) ‪𝑔. (𝑚1 − 𝑚2‬‬
‫𝑁‬
‫‪103‬‬

‫اگر ‪ m3‬جرم سبد باشد‪ ،‬و ‪ m4‬جرم سبد پر از آب باشد‪ ،‬وزن آب خواهد بود‪:‬‬

‫) ‪𝑔. (𝑚4 − 𝑚3‬‬

‫𝑁‬
‫‪103‬‬

‫با اعمال قانون ارشمیدس‪ ،‬نیروی وارده برابر است با وزن آب جابه جا شده توسط وزنه ی استوانه ای‪.‬‬
‫بنابراین معادله ی فوق به دست می آید‪:‬‬

‫) ‪𝑔. (𝑚1 − 𝑚2 ) 𝑔. (𝑚4 − 𝑚3‬‬

‫=‬
‫‪103‬‬ ‫‪103‬‬
‫‪𝑚1 − 𝑚2 = 𝑚4 − 𝑚3‬‬

‫در شکل ‪ 1-5‬نیروهای وارد بر یک مکعب مغروق در سیال مشاهده می گردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )5-1‬نیروهای وارده بر یک مکعب مغروق] ‪[3‬‬

‫‪ -5-5‬روش انجام آزمایش]‪[2‬‬

‫‪-1‬ترازو را روی میز هیدرواستاتیک قرار دهید و سبد را وصل کرده و وزنه ی استوانه ای را روی آن قرار دهید‪.‬‬
‫‪ -2‬جرم سبد را با و بدون وزنه ی استوانه ای ثبت نمایید‪.‬‬
‫‪-3‬دستگاه را داخل اب بگذارید به نحوی که وزنه ی استوانه ای کامال در آب مغروق گردد اما میله ی تعادل‬
‫دستگاه مغروق نگردد‪ .‬عدد جرم به دست آمده از ترازو را یادداشت نمایید‪.‬‬
‫‪-4‬حال دستگاه را از اب دربیاورید و وزنه را از روی سبد بردارید‪ .‬حال جرم ای سبد(که پر از آب است) را‬
 ‫یادداشت نمایید‪.‬‬

‫شکل (‪ )5-2‬دستگاه آزمایش ارشمیدس] ‪[2‬‬

‫شکل (‪ )5-3‬دستگاه آزمایش ارشمیدس موجود در دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫در شکل های ‪ 2-5‬و ‪ 3-5‬به ترتیب شکل شماتیک و واقعی دستگاه آزمایش ارشمیدس مشاهده می گردد‪.‬‬
 ‫‪ -5-6‬پیوست]‪[2‬‬

‫جرم وزنه ی استفاده شده ‪)kg(....................................... :‬‬

‫جدول (‪ )5-1‬جدول داده برداری آزمایش قانون ارشمیدس‬

‫جرم(‪)kg‬‬ ‫حالت قرار گیری دستگاه‬ ‫حالت اندازه گیری‬

‫بیرون از آب‬ ‫جرم سبد به همراه وزنه(‪)m1‬‬
‫داخل آب(در حالت کامال شناور‬ ‫جرم سبد به همراه وزنه (‪)m2‬‬
‫وزنه و سبد)‬
‫بیرون از آب‬ ‫جرم سبد(‪)m3‬‬
‫بیرون از آب‬ ‫جرم پر از آب شده ی سبد(‪)m4‬‬
‫خیر‬ ‫بله‬ ‫آیا رابطه ی ‪ m1-m2=m4-m3‬یا همان قانون ارشمیدس برقرار است؟‬

‫‪ -5-7‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪ -1‬آیا رابطه ی ‪ m1-m2=m4-m3‬یا همان قانون ارشمیدس برقرار است؟]‪ [2‬درصد اختالف دو طرف‬
‫معادله در آزمایش را بیان نمایید‪.‬‬

‫‪-2‬قانون ارشمیدس چه کاربردهایی در زندگی روزانه و یا صنعت دارد؟(دو مورد)‬

‫‪-3‬آیا در قانون ارشمیدس کشش سطحی ویا مویینگی مدنظر قرار گرفته است؟]‪[3‬‬

‫‪-4‬آیا در قانون ارشمیدس در سیاالت پیچیده مانند سیاالت چندفازی برقرار است؟ توضیح دهید‪[3 ].‬‬

‫‪-5‬یکی از حاالتی که برای قانون ارشمیدس استثنا محسوب می گردد ‪ bottom (or side) case‬است‪ .‬در‬
‫این حالت جسم مغروق با کف یا دیواره ی ﻇرف برخورد دارد و هیچ سیالی از بین آن نقطه و دیوار عبور نمی‬
‫کند‪ [3 ].‬علت اینکه در این حالت قانون ارشمیدس برقرار نیست چیست؟‬
 ‫فصل ‪:6‬‬

‫ویسكومتر‬
 ‫‪ -6-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬قانون استوکس چیست وچه زمانی برقرار است؟‬

‫‪ ‬ضریب پسای گلوله ایکه در جریان سیال قرار دارد چگونه محاسبه می گردد؟‬
‫‪ ‬ویسکومتر چیست؟ انواع ان را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ ‬انواع ضریب پسا را نام ببرید‪.‬‬

‫‪ -6-2‬مقدمه‬

‫هدف از انجام این آزمایش پیدا کردن ضریب پسای کره است‪ .‬از اهداف دیگر در این آزمایش این است که به‬
‫کمک روش سقوط کره در سیال مورد نظر می توان لزجت آن سیال را به دست آورد‪.‬‬

‫‪ -6-3‬تئوری آزمایش‬

‫نیروی پسایی که بر یک جسم جامد متحرک داخل سیال اعمال می شود‪ ،‬به صورت رایج از دو قسمت تشکیل‬
‫شده است‪:‬‬
‫‪-1‬پسای سطحی یا پسای اصطکاکی‬
‫‪-2‬پسای شکلی یا پسای فشاری‬
‫نیروی پسای کلی می تواند این گونه بیان شود‪:‬‬
‫‪𝜌𝑉 2‬‬
‫𝐴 𝐷𝐶 = 𝐹‬
‫‪2‬‬
‫در قانون استوکس ‪ ،‬مالک عدد های رینولدز پایین است لذا در سقوط گلوله برای آن که از این رابطه استفاده‬
‫شود باید سرعت پایین باشد‪ .‬هم چنین برای این برقراری این رابطه باید حرکت شتاب دار نباشد و در واقع‬
‫گلوله به سرعت حد برسد‪ .‬با این شرایط‪ ،‬با استفاده از قانون استوکس داریم‪:‬‬
‫) 𝑓𝛾 ‪2 (𝛾𝑠 −‬‬
‫=𝜇‬ ‫‪𝑟2‬‬
‫‪9‬‬ ‫𝑉‬
‫اما اگر رابطه ی استوکس برقرار نبود باید با تعادل نیروهای وزن‪ ،‬نیروی پسا و اینرسی ‪ ،‬نیروی پسا و سپس‬
‫ضریب پسا را به دست آورد‪ .‬با استفاده از ضریب پسا ئ رابطه ای که در ادامه می آید‪ ،‬لزجت محاسبه می‬
‫گردد‪.‬‬
‫با داشتن لزجت از رابطه ی استوکس و در حالت پسای سطحی اطراف کره‪ ،‬می توانیم نشان دهیم‪:‬‬
‫‪24‬‬ ‫‪24‬‬
‫= 𝐷𝐶‬ ‫=‬
‫𝑒𝑅 𝜌𝐷𝑉‬
‫𝜇‬

‫که ‪ Re‬عدد رینولدز کره ی در حال حرکت در سیال است‪[6 ].‬‬

‫شکل (‪ )6-1‬شکل نمادین خطوط جریان در اطراف یک کره و نمایش پسای سطحی(باال) و پسای شکلی(پایین)]‪[6‬‬

‫‪ -6-4‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫این دستگاه از دو لوله ی شیشه ای با ابعاد دقیق طول ‪ 1.5‬متر و قطر خارجی ‪ 10‬سانتی متر ‪ ،‬که به صورت‬
‫عمودی بر روی یک صفحه ی پشتی متصل به دیوار نصب می گردد‪ ،‬تشکیل شده است‪ .‬یکی از لوله ها از‬
‫آب و لوله ی دیگر از روغن موتور ماشین یا سیال دیگری پر می شود‪ .‬یک راهنما در باالی هر لوله برای وارد‬
‫کردن ذرات با کم ترین مشکل به مایع در نظر گرفته شده است‪ .‬یک شیر چرخشی‪ 1‬در پایین هر لوله اجازه‬
‫می دهد تا گلوله ها با کم ترین هدر رفت مایع خارج گردند‪ .‬یک المپ مهتابی فلوئورسنت با یک محافظ بین‬
‫دو لوله ی شیشه ای نصب گردیده است تا مشاهده ی ذرات در حال سقوط بین عالمت های زمانی روی شیشه‬
‫ها حتی زمانی که لوله ها حاوی روغن های رنگی است را به صورت واضح امکان پذیر سازد‪.‬‬
‫هم چنین ‪ 5‬گلوله با قطر ‪ 11.8‬میلی متر برای تکرار پذیری آزمایش سقوط گلوله و یک گلوله ی ‪ 9.1‬میلی‬
‫متر جهت مقایسه ی با گلوله های قبلی برای این دستگاه موجود است‪[6 ].‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Rotary valve‬‬
‫شکل (‪ )6-2‬دستگاه ویسکومتر آزمایشگاه سیاالت در دانشگاه علم و صنعت ایران‬
 ‫‪ -4‬درپوش های راهنما‬ ‫‪-3‬لوله های شیشه ای‬ ‫‪-2‬پایه ها‬ ‫‪ -1‬محل پیچ ها‬
‫‪-7‬سیستم خروج گلوله‬ ‫‪-6‬کلید المپ مهتابی‬ ‫‪-5‬المپ مهتابی‬
‫فلوئورسنت‬
‫شکل (‪ )6-3‬تصویری از ویسکومتر و اجزاء آن ]‪[6‬‬

‫‪ -6-5‬روش انجام آزمایش‬

‫‪ .1‬ابتدا المپ مهتابی فلئورسنت را روشن نمایید‪.‬‬

‫‪ .2‬یکی از اعضای گروه باالی صندلی رفته و آماده ی رها کردن گلوله در مرکز لوله باشد‪.‬‬
‫‪ .3‬عضو دیگر با یک موبایل مجهز به فیلم برداری ‪ Slowmotion‬از کل لوله تصویر برداری کند‪.‬‬
‫‪ .4‬یک نفر دیگر از گروه آماده زدن کرونومتر باشد وآن را طوری بگیرد که در فیلم پیدا باشد‪.‬‬
‫‪ .5‬ابتدا ‪ 5‬گلوله ی ‪ 11.8‬میلی متری و بعد گلوله ‪ 9.1‬میلی متر رها شود و زمان ها توسط یکی از‬
‫اعضای گروه ثبت گردد‪.‬‬
‫‪ .6‬عضوی که مسئول کرونومتر است‪ ،‬باید در شروع‪ ،‬پایان و دو ایستگاه میانی زمان راثبت کند و اگر‬
‫به دلیل سرعت سقوط گلوله امکان پذیر نبود‪ ،‬این کار بعدا و با مشاهده ی فیلم آهسته شده انجام‬
‫پذیر است‪.‬‬
‫‪ .7‬اگر دو لوله ی شیشه ای موجود بود که تصویر برداری باید به نحوی باشد که هر دو لوله ها در‬
‫تصویر پیدا باشند‪ .‬اگر صرفا یک لوله ی شیشه ای بود و دو سیال روی هم ریخته شده بودند‪،‬‬
‫نقاط شروع و پایان و ایستگاه های میانی توسط مسئول ازمایشگاه روی لوله ها مشخص شده‬
‫اند‪.‬دقت شود که در این حالت حد فاصل بین پایان سیال باالتر تا شروع سیال پایین تر جزو‬
‫آزمایش نیست و این برای جلوگیری از خطا در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫‪ .8‬از آن جا که برای اندازه گیری ها به چگالی روغن و آب نیاز هست‪ ،‬به کمک هیدرومتر چگالی‬
‫این دو سیال را اندازه بگیرید‪ .‬در ﻇرفی(مانند بشر استوانه ای) سیال را ریخته و هیدرومتر را در‬
‫مرکز ﻇرف شناور نمایید وعدد دانسیته را از روی آن بخوانید‪ .‬قطر ﻇرف باید به اندازه ای باشد‬
‫که هیدرومتر با دیواره ها برخورد نداشته باشد‪.‬‬
‫‪ .9‬به کمک ویسکومتر توپ سقوطی که در واقع مانند دستگاه آزمایش ولی در مقیاس کوچک تر‬
‫است‪ ،‬لزجت را برای آب با دو گلوله از جنس استیل و تانتالوم اندازه بگیرید‪ .‬روش انجام این کار‬
‫مانند آزمایش اصلی است با این تفاوت که نیاز به فیلم برداری حالت آهسته نیست و خود گلوله‬
‫ها آرام پایین می آیند‪ .‬زمانی که گلوله ها از دو محل شروع و پایان رد می شوند را به کمک‬
‫کرونومتر ثبت نمایید‪ .‬در انتها میانگین این دو لزجت را حساب کرده و با لزجت به دست آمده از‬
‫آزمایش اصلی برای آب مقایسه نمایید‪.‬‬

‫‪ -6-6‬روابط و محاسبات آزمایش‬

‫با استفاده از قانون استوکس لزجت به دست می آِید] ‪:[6‬‬

‫) 𝑓𝛾 ‪2 (𝛾𝑠 −‬‬
‫=𝜇‬ ‫‪𝑟2‬‬
‫‪9‬‬ ‫𝑉‬

‫ضریب پسای کره را می توان یا با رابطه ی نهایی زیر محاسبه نمود] ‪:[6‬‬
‫) 𝑓𝛾 ‪8 𝑟(𝛾𝑠 −‬‬
‫= 𝐷𝐶‬
‫‪3 𝜌𝑉 2‬‬
‫و یا اینکه با محاسبه ی عدد رینولدز‪ ،‬از رابطه ی دیگری به صورت مرحله به مرحله محاسبه کنیم ( که در‬
‫واقع همان رابطه ی قبل است)] ‪:[6‬‬
‫𝐷𝑉𝜌‬
‫= 𝑒𝑅‬
‫𝜇‬
‫‪24‬‬ ‫‪24‬‬
‫= 𝐷𝐶‬ ‫=‬
‫𝑒𝑅 𝜌𝐷𝑉‬
‫𝜇‬

‫نهایتا با توجه به ضریب پسای به دست آمده‪ ،‬نیروی پسا عبارت است از] ‪:[6‬‬
‫‪1‬‬
‫= 𝐷𝐹‬ ‫‪𝐶 𝐴𝜌 𝑉 2‬‬
‫𝑙𝑖𝑜 𝐷 ‪2‬‬
 ‫‪ -6-7‬خواسته ها و سواالت‬

‫‪ -1‬جدول خواسته ها را تکمیل نمایید‪.‬‬

‫‪ -2‬آیا رابطه ی استوکس برقرار است؟ توضیح دهید] ‪.[6‬‬

‫‪ -3‬رابطه ی لزجت با دما چگونه است؟ نمودار آن را برای آب و روغن موتور ترسیم نمایید‪.‬‬

‫‪ -4‬لزجت ‪ ،‬ضریب پسا و نیروی پسای هر دو گلوله و همه مراحل آن ها برای آب و روغن موتور را محاسبه‬
‫نمایید] ‪.[6‬‬

‫‪ -5‬میزان خطای مراحل مختلف گلوله ی بزرگ برای آب و روغن موتور را محاسبه نمایید] ‪.[6‬‬

‫‪-6‬نمودار ضریب پسا بر حسب عدد رینولدز را در مقیاس لگاریتمی برای آب و روغن نشان دهید‪ .‬این نمودار‬
‫به صورت خطی مانند شکل زیر است‪ .‬آیا نتایج آزمایش با قانون استوکس با رابطه ی‬
‫‪24‬‬
‫= 𝐷𝐶‬
‫𝑒𝑅‬
‫هم خوانی دارد] ‪[6‬؟‬

‫شکل (‪ )6-4‬نمودار ضریب پسا بر حسب عدد رینولدز به صورت خطی‬

‫‪-7‬به این دستگاه ویسکومتر نیز می گویند‪.‬چرا؟ انواع ویسکومتر ها را نام برده و به صورت مختصر مکانیزم‬
‫آن ها را توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -8‬اصول علمی حاکم بر هیدرومتر را توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -9‬مقدار لزجت به دست آمده از ویسکومترهای کوچک را با ویسکومتر بزرگ مقایسه نمایید و علت خطا را‬
‫توضیح دهید‪.‬‬
 ‫پیوست‬

‫الف) هیدرومتر‬

‫چگالی آب در شرایط استاندارد‪)kg/m3( 1000 :‬‬

‫دمای محیط آزمایشگاه ‪)‘C(....................................... :‬‬

‫فشار محیط آزمایشگاه ‪)kPa(....................................... :‬‬

‫چگالی آب در شرایط فعلی آزمایشگاه‪)kg/m3( ............................. :‬‬

‫𝑙𝜌 𝑦𝑡𝑖𝑠𝑛𝑒𝑑 𝑑𝑖𝑢𝑞𝑖𝐿‬

‫=𝑆‬ ‫=‬
‫𝑤𝜌 𝑦𝑡𝑖𝑠𝑛𝑒𝑑 𝑟𝑒𝑡𝑎𝑊‬

‫چگالی یا جرم حجمی مایع حاصل از‬ ‫چگالی یا جرم حجمی‬

‫منبع تایید شده مثل دفترچه ی راهنما‬ ‫مایع حاصل از آزمایش‬ ‫دانسیته (‪)S‬‬ ‫مایع‬
‫(‪)kg/m3‬‬ ‫(‪)kg/m3‬‬
‫آب‬
‫روغن موتور‬

‫جدول (‪ )6-1‬جدول داده برداری آزمایش هیدرومتر‬

‫ب) ویسكومتر توپ سقوطی‬

‫لزجت کینماتیک‬ ‫لزجت دینامیک‬ ‫سرعت‬ ‫زمان‬ ‫فاصله ی سقوط توپ‬ ‫چگالی گلوله‬
‫𝜇‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑙𝜌‪𝜌𝐵 −‬‬ ‫𝐿‬ ‫جنس‬
‫(𝜌 = 𝜗 )‬ ‫𝑔 ‪) 𝜇 = 9 𝑅2.‬‬ ‫𝑢‬
‫(‬ ‫(𝑡 = 𝑢 )‬ ‫(‪)t‬‬ ‫(‪)L‬‬ ‫( 𝐵𝜌 )‬ ‫مایع‬
‫گلوله‬
‫(‪)m2/s‬‬ ‫(‪)Pa.s‬‬ ‫(‪)m/s‬‬ ‫(‪)s‬‬ ‫(‪)m‬‬ ‫(‪)gr/cm3‬‬
‫‪0.1‬‬ ‫‪16.6‬‬ ‫تانتالوم‬ ‫آب‬
‫‪0.1‬‬ ‫‪8.02‬‬ ‫استیل‬ ‫آب‬
‫میانگین لزجت ها‬
 ‫جدول (‪ )6-2‬جدول داده برداری آزمایش ویسکومتر توپ سقوطی‬

‫ج) آزمایش اصلی ویسكومتر‬

‫جرم گلوله ی اول )‪m1=7.1(kg‬‬
‫جرم گلوله ی دوم)‪m2=3.3(kg‬‬
‫قطر گلوله ی اول)‪D1=11.8(mm‬‬
‫قطر گلوله ی دوم)‪D2=9.1(mm‬‬

‫جدول (‪ )6-3‬جدول داده برداری آزمایش ویسکومتر‬

‫گلوله‬ ‫گلوله ی بزرگ‬ ‫گلوله ی کوچک‬

‫مرحله‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی اول‬
‫اول‬ ‫دوم‬ ‫سوم‬ ‫چهارم‬ ‫پنجم‬
‫سیال‬ ‫روغن آب روغن‬ ‫آب‬ ‫روغن آب روغن‬ ‫آب‬ ‫روغن‬ ‫آب‬ ‫روغن‬ ‫آب‬
‫)‪L(m‬‬
‫)‪ΔT(S‬‬
‫‪Tstart‬‬
‫‪T1‬‬
‫‪T2‬‬
‫‪T3‬‬
‫)‪V1=L/( 3*ΔT1 )(m/S‬‬
‫)‪V2=L/( 3*ΔT2 )(m/S‬‬
‫)‪V3=L/( 3*ΔT3 )(m/S‬‬
‫‪a1=2( V2- V1)/( 3*(ΔT1‬‬
‫) ) ‪+ ΔT2‬‬
‫)‪(m/S2‬‬
‫‪a2=2( V3- V2)/( 3*(ΔT2‬‬
‫) ) ‪+ ΔT3‬‬
‫)‪(m/S2‬‬
‫‪aave =(a1+a2)/2‬‬
‫آیا رابطه ی استوکس برقرار‬
‫است؟‬
 ‫فصل ‪:7‬‬

‫کالیبراسیون گیج فشار‬

‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -7-1‬سواالت اساسی‬

‫‪ ‬چند نوع فشار سنج داریم؟‬

‫‪ ‬اصول عملکرد فشار سنج بوردن چیست؟‬
‫‪ ‬آیا در حالت باربرداری و حالت بارگذاشتن با بار مشخص بر روی فشار سنج بوردن‪ ،‬مقدارنمایش داده‬
‫شده متفاوت است؟ چرا؟‬

‫‪ -7-2‬هدف آزمایش‬

‫بررسی رابطه ی فشار و نیرو و کالیبراسیون گیج فشار‬

‫شکل (‪ )7-1‬دستگاه کالیبراسیون فشارسنج]‪[5‬‬

‫‪ -7-3‬مقدمه‬

‫برای اندازهگیری فشار بسته به نوع سیال مورد نظر که قصد اندازهگیری فشار آن را داریم‪ ،‬دامنه و میزان فشار‬
‫و شرایط محیطی محل میبایست نوع فشار سنج را انتخاب نمود‪ .‬فشارسنجها با توجه به مکانیزم عملکرد و‬
‫نوع ساختارشان به سه گروه کلی تقسیم میشوند‪ :‬مانومترها‪ ،‬فشارسنجهای ارتجاعی‪ ،‬فشارسنجها الکتریکی‬

‫‪43‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪-1‬مانومترها که بر اساس فشار ناشی از ستون مایع کار میکنند و برای اندازهگیری فشارهای پایین استفاده‬
‫میشوندو شامل ‪ 4‬نوع زیر میباشند‪:‬‬
‫بارومتر که به جوسنج توریچلی یا مانومتر مخزنی نیز معروف است‪ ،‬برای اندازهگیری فشار جو استفاده میشود‪.‬‬
‫مانومتر ساده یا‪Piezometer‬‬

‫مانومتر ‪ U‬شکل‬
‫مانومتر مورب‬
‫‪-2‬فشارسنجهای ارتجاعی‪:‬‬
‫فشارسنجهای دیافراگمی‬
‫فشارسنجهای کپسولی‬
‫بلوزها‬
‫بوردن تیوب ها‬
‫‪-3‬فشارسنجهای الكتریكی‪:‬‬
‫استرین گیج ها‬
‫فشارسنجهای پیزوالکتریک]‪[3‬‬

‫در این آزمایش به بررسی و کالیبراسیون یک فشار سنج بوردن‪ 1‬یعنی یک نوع فشارسنج ارتجاعی پرداخته‬
‫می شود‪.‬‬

‫‪ -7-4‬شرح دستگاه‬

‫فشارسنج فشار بوردن از این اصل استفاده می کند که یک لوله مسطح تمایل به صاف شدن یا بازگرداندن فرم‬
‫دایره ای سطح مقطع در هنگام تحت فشار قرار گرفتن دارد‪ .‬این تغییر در سطح مقطع که ممکن است به‬
‫سختی پیدا باشد ‪ ،‬شامل تنش های متوسط در محدوده االستیک موادی که به راحتی قابل استفاده است‪ ،‬می‬
‫باشد‪ .‬کرنش ماده لوله با تشکیل لوله به شکل ‪ C‬یا حتی مارپیچ زیادتر می شود ‪ ،‬به گونه ای که به دلیل تحت‬
‫فشار بودن ‪ ،‬تمام لوله تمایل به صاف شدن االستیکی دارد‪ .‬یوجین بوردون‪ 2‬فشارسنج خود را در سال ‪1849‬‬
‫در فرانسه به ثبت رساند و به دلیل حساسیت ‪ ،‬خطی بودن ‪ ،‬دقت و صحت باالیی که داشت ‪ ،‬بسیار مورد‬

‫‪1‬‬
‫‪Bourdon gauge‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Eugène Bourdon‬‬

‫‪44‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫استفاده قرار گرفت‪[3 ].‬‬

‫شکل (‪ )7-2‬شکل فشارسنج اصلی ترکیبی یوجین بوردون در قرن نوزدهم که فشار را هم پایین و هم باالتر از فشار محیط با حساسیت باال می‬
‫خواند‪[3 ].‬‬

‫دستگاه آزمایش شامل یک فشار سنج بوردن و یک ترازوی فشار می باشد‪ .‬ترازوی فشار تشکیل شده از یک‬
‫پیستون است که می تواند به راحتی در داخل یک سیلندر حرکت نماید‪ .‬این پیستون دارای کفه ای است که‬
‫با اضافه کردن وزنه به آن می توان فشار دلخواه را در سیلندر ایجاد نمود‪.‬‬
‫در قسمت دیگر دستگاه یک فشار سنج بوردن باز شده قرار دارد که نحوه ی کار فشار سنج را نشان می‬
‫دهد‪[5].‬‬

‫‪ -7-5‬اجزاء دستگاه آزمایش‬

‫همان طور که در شکل نمایش داده شده است‪ ،‬این دستگاه از اجزاء زیر تشکیل شده است]‪:[5‬‬
‫‪-1‬پایه ی فلزی(‪)A‬‬
‫‪-2‬کفه ی بارگذاری(‪)B‬‬
‫‪-3‬پیستون(‪)C‬‬
‫‪-4‬سیلندر روغنی(‪)D‬‬
‫‪-5‬شیلنگ رابط(‪)E‬‬
‫‪45‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪-6‬بوردن گیج(‪)F‬‬

‫شکل (‪ )7-3‬طرح شماتیک دستگاه کالیبراسیون فشارسنج]‪[5‬‬

‫‪ -7-6‬روش آزمایش‬

‫ابتدا یک وزنه ی ‪ 1‬کیلوگرمی را روی کفه ی ترازو قرار داده و مقدار فشار از روی صفحه ی فشار سنج بخوانید‬
‫و عدد آن را در جدول یادداشت نمایید‪ .‬این کار برای وزنه ای ‪ 3.5 ، 2.5 ، 1.5‬و ‪ 4.5‬کیلوگرم باید تکرار‬
‫شود‪ .‬برای اینکه دقت آزمایش باال برود و جهت تکراپذیری آزمایش‪ ،‬عمل بارگذاری معکوس (به نام کاهش‬
‫فشار) را نیز انجام دهید(یعنی وزنه های را یکی پس از دیگری یردارید و هر دفعه مقدار فشار را یادداشت‬
‫نمایید)‪.‬‬
‫در نهایت فشار میانگین بین بارگذاری و باربرداری را محاسبه نمایید و در جدول یدداشت کنید‪ .‬قاعدتا باید‬
‫با فشار ایجاد شده توسط وزنه ها برابر شود(فشار حاصل از وزنه ها‪ ،‬از تقسیم وزن وزنه ها به مساحت داخلی‬
‫سیلندر روغن با قطر ‪ 21.4‬میلی متر به دست می آید)‪.‬‬
‫نكته‪ :‬از تئوری فشار تجربی میانگین و فشار ایجاد شده توسط وزنه ها باید با هم برابر باشند ولی مشاهده می‬
‫شود که این طور نیست‪ .‬چرا؟‬

‫‪46‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -7-7‬تئور ی آزمایش‬

‫فشار وارد بر یک سیال در یک نقطه برابر است با نسبت نیروی اعمال شده بر سطح مقطع سیال در آن نقطه‪:‬‬
‫𝐹‬
‫=𝑃‬
‫𝐴‬

‫شکل (‪ )7-4‬نیروی اعمال شده بر سیال]‪[5‬‬

‫که در این رابطه ‪ F‬نیروی وارد بر سطح بر حسب (‪ A ، )N‬سطح اعمال نیرو بر حسب (‪ )m2‬و ‪ P‬فشار وارد بر‬
‫سیال بر حسب (‪ )Pa‬است‪.‬‬

‫از طرفی قانون پاسکال بیان می کند که ‪ " :‬هر تغییری در فشار اعمال شده بر یک سیال تراکم ناپذیر‬
‫محبوس‪ ،‬به هر بخش از سیال و دیواره های ﻇرف انتقال می یابد و فشار وارد بر یک سیال در یک محفظه‬
‫ی محدود (ﻇرف بسته) در تمام نقاط داخل محفظه و در همه ی جهت ها یکسان است"‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫𝑧𝑃 = 𝑦𝑃 = 𝑥𝑃‬

‫بنابراین بنابراین با اتصال محفطه ی سیال به یک فشار سنج می توان فشار سیال را اندازه گیری نمود و این‬
‫فشار با توجه به قانون پاسکال در نقاط مختلف یکسان است‪[5 ].‬‬

‫‪47‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -7-7-2‬فشار سنج "لوله فنری"‬

‫این فشار سنج یکی از متداول ترین فشار سنج ها بوده و ساختمان آن طبق شکل به شرح زیر است]‪:[5‬‬

‫‪-1‬محفظه‬

‫‪-2‬لوله فنری‬

‫‪-3‬اهرم‬

‫‪-4‬صفحه ی مدور دندانه ای‬

‫‪-5‬چرخ دنده‬

‫‪-6‬عقربه‬

‫‪-7‬درجات‬

‫‪-8‬دهانه ی اتصال با محل گلویی‬

‫شکل (‪ )7-5‬ساختمان فشارسنج لوله فنری(عالمت سمت راست شکل عالمت مداری فشارسنج طبق استاندارد ‪ DIN/ISO1219‬است)]‪[5‬‬

‫‪48‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫طرز کار فشار سنج "لوله فنری"‬ ‫‪-7-7-3‬‬

‫لوله ی فنری در اثر ورود فشار (‪ )pe‬باز شده و هرمقدار فشار بیش تر باشد ‪ ،‬لوله ی فنری بیش تر باز می‬
‫شود و در نتیجه اهرم متصل به لوله باعث حرکت صفحه ی ‪ 4‬و چرخ دنده ی ‪ 5‬و عقربه می شود و در اثر‬
‫افت فشار ‪ ، pe‬لوله جمع تر شده و عقربه فشار کم تر ی را نشان خواهد داد‪ .‬دهانه ی گلویی ‪ 8‬باعث‬
‫جلوگیری از ضربات فشار به لوله شده و فشار سنج را از ضرباتی که باعث خرابی آن می شود‪ ،‬محافظت می‬
‫نماید‪[5 ].‬‬

‫‪49‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -7-8‬سواالت وخواسته ها‬

‫‪-1‬جدول داده ها را کامل نمایید‪.‬‬

‫‪-2‬با توجه به جدول داده ها‪ ،‬نمودارهای فشار افزایش و کاهشی را برحسب نیروی وزن در یک دستگاه‬
‫مختصات رسم و با هم مقایسه نمایید‪[5 ].‬‬

‫‪-3‬نمودار فشار میانگین بر حسب فشار حاصل از محاسبات را رسم کنید؟] ‪[5‬‬

‫‪ -4‬چرا با وجود اینکه از تئوری فشار تجربی میانگین و فشار ایجاد شده توسط وزنه ها باید با هم برابر باشند‬
‫ولی مشاهده می شود که عمال در آزمایش این طور نیست؟‬

‫‪-5‬چند نوع از فشارسنج های سیال موجود در بازار را نام ببرید‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫کالیبراسیون گیج فشار‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫پیوست‬

‫]‪[5‬‬
‫قطر داخلی سیلندر)‪D1=21.4(mm‬‬
‫قطر خارجی پیستون)‪D2=21.34(mm‬‬

‫جدول (‪ )7-1‬جدول داده برداری آزمایش کالیبراسیون گیج فشار‬

‫‪ P‬خوانده شده از ‪ P‬خوانده شده از ‪ P‬خوانده شده از‬

‫(‪m)kg‬‬ ‫)‪F=mg(N‬‬ ‫)‪P=F/A(Pa‬‬
‫ردیف‬ ‫گیج(افزایشی)‬ ‫گیج(کاهشی)‬ ‫گیج(میانگین)‬
‫جرم وزنه‬ ‫نیرو‬ ‫نیرو‬
‫(‪)kPa‬‬ ‫(‪)kPa‬‬ ‫(‪)kPa‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1.5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3.5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4.5‬‬

‫‪51‬‬
 ‫فصل ‪:8‬‬

‫عدد رینولدز‬
 ‫‪ -8-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬عدد رینولدز چیست و به چه پارامتر هایی بستگی دارد؟‬

‫‪ ‬جریان آرام ‪ ،‬گذرا و آشفته را تعریف کنید و محدوده ی آن ها را ذکرکنید‪.‬‬
‫‪ ‬ادی (‪ )eddy‬را تعریف کنید و نقش آن در حاالت جریان را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ ‬خیابان گردابه ی فون کارمن (‪ )von Kármán vortex street‬چیست؟‬
‫‪ ‬چرا ضریب اصطکاک (‪ )f‬یک لوله با جریان آرام و آشفته متفاوت است؟‬

‫‪ -8-2‬مقدمه‬

‫عدد رینولدز‪ 1‬عددی است بی بعد که نشان دهنده نسبت نیروی لختی به نیروی اینرسی است‪.‬در حوزه ی‬
‫مکانیک سیاالت‪ ،‬مرسوم است که از معادالت بی بعد شده استفاده کنیم‪ .‬به این منظور متغیرها را با هم ترکیب‬
‫کرده و از آنها به عنوان ضرایب عبارات دیفرانسیلی که با انتخاب مقیاس های مناسب‪ ،‬آنها را بی بعد کرده و‬
‫از مرتبه واحد قرار داده ایم‪ ،‬استفاده می کنیم‪ .‬به این ترتیب هم می توان ترم های موجود در معادله را با توجه‬
‫به ضرایب آنها با هم مقایسه نموده و هم پارامترهای موجود در مسﺄله را کاهش داد‪.‬‬
‫عدد رینولدز‪ ،‬یک عدد بی بعد است که نسبت نیروهای اینرسی به ویسکوزیته را بیان کرده و درجه ی اهمیت‬
‫نسبی این دو نیرو را به صورت کمی بیان می کند‪ .‬این عدد در زمان آنالیز ابعادی مسائل دینامیک سیال‪ ،‬به‬
‫طور مکرر استفاده شده و می تواند به منظور بررسی تشابه دینامیکی بین جریان های مختلف استفاده شود‪.‬‬
‫این عدد همچنین به منظور دسته بندی رژیم های مختلف جریان مثل آرام یا آشفته‪ ،‬به کار می رود‪ .‬جریان‬
‫آرام در اعداد رینولدز پایین اتفاق می افتد که در آنها لزجت سیال به نیروهای اینرسی غالب است‪ .‬جریان‬
‫آشفته در اعداد رینولدز باال اتفاق می افتد که در آنها نیروهای اینرسی به نیروهای ناشی از لزجت‪ ،‬غالبند‪.‬‬
‫𝑙𝑉 𝑙𝑣𝜌‬
‫= 𝑒𝑅‬ ‫=‬
‫𝜇‬ ‫𝜗‬

‫در رابطه ی باال‪ V ،‬سرعت متوسط سیال‪ L ،‬طول مشخصه (به عنوان مثال در بررسی جریان در لوله‪ ،‬برابر با‬
‫قطر لوله است)‪ µ ،‬لزجت دینامیکی سیال‪ ν ،‬لزجت سینماتیکی (‪ )ν=µ/ρ‬و ‪ ρ‬چگالی سیال است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Reynolds number‬‬
 ‫قابل ذکر است که حاصل ضرب عدد رینولدز در ‪ ،VL/VL‬برابر است با‪:‬‬

‫‪𝜌𝑣 2 𝑙 2‬‬
‫𝑙𝑣𝜇‬

‫که بیان کننده ی نسبت نیروی اینرسی به نیروی لزجت است‪ .‬بیان دیگر برای عدد رینولدز به صورت زیر‬
‫است‪:‬‬

‫انتقال کلی مومنتوم‬

‫= 𝑒𝑅‬
‫انتقال مولکولی مومنتوم‬

‫نکته ی قابل توجه در بررسی عدد رینولدز‪ ،‬انتخاب طول مشخصه است‪ .‬این انتخاب باید به نحوی باشد که‬
‫بتواند مقیاس مناسبی برای بررسی دینامیک جریان باشد‪ .‬به عنوان مثال در بررسی جریان آب در لوله‪ ،‬دو‬
‫بعد طولی وجود دارد‪ -1 :‬طول لوله ‪ -2‬قطر لوله‪.‬‬
‫اگر طول مشخصه را برابر با طول لوله در نظر بگیریم‪ ،‬برای طول های مختلف لوله‪ ،‬اعداد رینولدز متفاوتی‬
‫بدست می آیند که بیان گر تغییر جریان در طول لوله می باشد‪ .‬در صورتی که واضح است پروفیل جریان آب‬
‫در لوله‪ ،‬پس از عبور از ناحیه ی گذرای ورودی‪ ،‬ثابت شده و در طول لوله تغییر نمی کند‪ .‬لذا مقیاس مناسب‬
‫قطر لوله بوده و طول آن مقیاس مناسبی نیست‪.‬‬

‫‪ -8-3‬تئوری آزمایش‬

‫یکی از انواع تقسیم بندی جریان‪ ،‬حرکت الیه ها می باشد که بر اساس سه نوع جریان‪ ،‬قابل تفکیک است‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-1‬جریان آرام‬
‫‪2‬‬ ‫‪-2‬جریان انتقالی‬
‫‪3‬‬ ‫‪-3‬جریان آشفته‬

‫‪1‬‬
‫‪Laminar‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Transition‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Turbulent‬‬
‫در جریان آرام حرکت سیال در حرکت الیه ها خالصه می شود‪ .‬در این جریان هر الیه به نرمی روی الیه‬
‫مجاور خود می لغزد‪ .‬مبادله ممنتوم در سطوح الیه های مختلف توسط مولکول ها صورت می گیرد‪ .‬در جریان‬
‫آشفته حرکات بسیار نامنظم ذرات با تبادل شدید مومنتوم در جهت عمود برحرکت مشاهده می شود‪.‬در این‬
‫جریان کار انتقال ممنتوم از الیه ای به الیه دیگر توسط توده ذرات صورت می گیرد و در واقع حرکت ذرات‬
‫به حرکت مولکول ها اضافه می شود‪ .‬حالت گذرا مرز بین این دو حالت است ‪ .‬این دستگاه طوری ساخته شده‬
‫است که توسط آن می توان جریان مایع را دریک لوله بطورکامل مشاهده کرد و محاسبات الزم نوع جریان را‬
‫تعیین نمود ‪.‬‬
‫اولین بار جورج استوکس‪ 1‬مفهوم عدد رینولدز را در سال ‪ 1851‬معرفی کرد ولی عدد رینولدز توسط آرنولد‬
‫سامرفلد‪ 2‬در سال ‪ 1908‬بعد از آن که آزبورن رینولدز‪ 3‬استفاده از آن را در سال ‪ 1883‬معروف ساخته بود‪،‬‬
‫نام گذاری شد‪ .‬بنابراین عددی به نام رینولدز برای تفکیک جریان ها از یکدیگرتعریف شد ‪.‬عدد رینولدز بنا‬
‫به تعریف حاصل تقسیم دو نیرو است‪ ،‬نیروی اینرسی و نیروی لزجت‪.‬‬

‫𝐿𝑉𝜌 ‪𝐹𝜌 𝜌𝑉 2‬‬

‫= 𝑒𝑅‬ ‫=‬ ‫=‬
‫𝜇𝐹‬ ‫𝑉‬ ‫𝜇‬
‫𝐿𝜇‬

‫بنابراین باید انتظار داشته باشیم وقتی نیروهای اینرسی بیشتر شود‪ ،‬تالطم و بی نظمی در جریان بیشتر شده‪،‬‬
‫جریان به سمت حالت آشفته پیش رود‪ .‬عدد رینولدز در یک لوله عبارت است از‪:‬‬

‫𝐷𝑉𝜌‬
‫= 𝑒𝑅‬
‫𝜇‬
‫𝐷𝑉‬
‫= 𝑒𝑅‬
‫𝜗‬
‫𝑔𝑘‬
‫‪𝜇:‬‬ ‫ویسکوزیته ی دینامیکی‬
‫𝑠 ‪𝑚.‬‬
‫‪𝑚2‬‬
‫‪𝜗:‬‬ ‫ویسکوزیته ی سینماتیکی‬
‫𝑠‬
‫𝑔𝑘‬
‫چگالی ‪𝜌: 3‬‬
‫𝑚‬

‫‪1‬‬
‫‪George Stokes‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Arnold Sommerfeld‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Osborne Reynolds‬‬
 ‫‪ -8-4‬شرح دستگاه‬

‫دستگاه مطابق شکل از بخش های زیر تشکیل شده است ‪:‬‬
‫‪ -1‬مخزن مایع رنگی‬
‫‪ -2‬سوزن انتقال مایع رنگی‬
‫‪ -3‬گلوله های آرام کننده جریان‬
‫‪ -4‬قیف ورودی مایع‬
‫‪ -5‬مخزن اصلی مایع‬
‫‪ -6‬سر ریز‬
‫‪ -7‬شیر کنترل دبی‬

‫دستگاه آزمایش از یک مخزن استوانه ای شیشه ای تشکیل شده است‪ .‬آب از طریق لوله ای که به پایین مخزن‬
‫متصل است وارد آن می شود و پس از ورود به بستری از گلوله برخورد کرده‪ ،‬سرعت آن یک نواخت می شود‪.‬‬
‫یک لوله سرریز‪،‬سطح آب استوانه ای را ثابت نگاه می دارد‪ .‬لوله خروجی در مرکز مخزن و زیر آن قرار دارد و‬
‫با کاهش تدریجی مقطع در ورودی‪ ،‬امکان عبور سیال‪ ،‬هرچه آرام تر میسر می شود‪ .‬لوله ای که به مخزن‬
‫کوچک جوهر متصل است از باال وارد مخزن می شود‪ .‬با تنظیم شیر کنترل دبی می توان در انتهای لوله‬
‫خروجی سرعت سیال را تغییر داد و رفتار ماده جوهر را همراه با جریان سیال در سرعت های مختلف بررسی‬
‫کرد‪ .‬توسط این دستگاه می توان مایع رنگی ( ‪ ) 1‬راتوسط یک سوزن ( ‪ ) 2‬در یک لوله شیشه ای ( ‪) 8‬‬
‫هدایت کرد و به وسیله شیر ( ‪ ) 9‬میزان دبی را تغییر داد ‪ .‬گلوله های آرام کننده جهت جلوگیری از اغتشاش‬
‫آب ورودی به مخزن می باشند و قیف نیز آرام کننده جریان ورودی به شیشه است ‪.‬‬
 ‫شکل (‪ )8-1‬شکل نمادین دستگاه آزمایش عدد رینولدز‬

‫‪ -8-5‬روش انجام آزمایش‬

‫‪ -1‬ورودی آب دستگاه را به شیر آب شهر وصل نمایید و با تنظیم شیر فلکه ای میزان دبی آب‬
‫ورودی را تنظیم کنید‪ .‬دبی آب ورودی باید به نحوی تنظیم شود که آب باالتر از سطح لوله ی‬
‫تخلیه قرار گرفته و جریان ورودی‪ -‬خروجی یکنواختی برقرار گردد و ارتفاع آب در حین انجام‬
‫آزمایش ثابت باقی بماند‪.‬‬
‫‪ -2‬مخزن رنگ را با چکاندن چند قطره جوهر درون آن و پر کردن آن با آب آماده به کار کنید و در جای‬
‫مربوطه ی خود قرار دهید‪.‬‬
‫‪ -3‬به وسیله ی دماسنج دمای آب را اندازه گیری نموده و یادداشت کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬جریان خروجی از لوله ی شیشه ای قائم توسط یک شیر سوزنی کنترل می شود‪ .‬این شیر را به قدری باز‬
‫نمایید که مقدار کمی جریان خارج گردد‪.‬‬
‫‪ -5‬پیچ مخزن رنگی را را باز کنید و به محض مشاهده ی خط پر و یکنواخت رنگی درون لوله ی شیشه ای ‪،‬‬
‫مقدار دبی جریان را توسط ﻇرف مدرج و زمان سنج اندازه گیری نمایید‪( .‬مرحله ی جریان آرام)‬
‫‪ -6‬با باز کردن تدریجی شیر خروجی طی سه مرحله ی دیگر تا مرحله ی جریان آشفته ی کامل‪ ،‬آزمایش را‬
‫تکرار نموده و نتایج به دست امده را در جدول یادداشت نمایید‪.‬‬
‫‪ -7‬پس از پایان آزمایش‪ ،‬آب رنگی شده ی درون مخزن رنگ داخلی را کامال تخلیه نمایید تا این مخزن تمیز‬
‫باقی بماند‪.‬‬

‫شکل (‪ )8-2‬نمایی از دستگاه آزمایش عدد رینولدز در دانشگاه علم و صنعت‬

‫‪ -8-6‬نمونه محاسبات‬

‫با کمک اندازه گیری های انجام شده دبی به طریق زیر محاسبه می گردد و در صورت تکرار آزمایش‬
‫میانگین گرفته می شود‪:‬‬

‫‪𝑉 0.0002‬‬
‫=𝑄‬ ‫=‬ ‫‪= 5.26 ∗ 10−6‬‬
‫𝑡‬ ‫‪38.04‬‬

‫با توجه به قطر لوله که ‪ 10‬میلی متر است با تقسیم دبی بر مساحت ‪ ،‬سرعت به دست می آید‪:‬‬

‫)𝑚𝑚( ‪𝐷 = 10‬‬

‫𝑄‬ ‫𝑄‬ ‫‪5.26 ∗ 10−6‬‬ ‫𝑚‬

‫=𝑉‬ ‫=‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪2‬‬ ‫) ( ‪= 0.068‬‬
‫𝐴‬ ‫𝐷‬ ‫)‪(0.01‬‬ ‫𝑠‬
‫‪𝜋 4‬‬ ‫∗𝜋‬ ‫‪4‬‬
‫حال با استفاده از رابطه ی عدد رینولدز برای لوله که قبال معرفی شد عدد رینولدز محاسبه می گردد( با‬
‫فرض دمای ‪ 20‬درجه سانتی گراد ‪ ،‬لزجت دینامیکی ‪ )N.s/m2( 0.001‬و چگالی ‪)kg/m3( 998.19‬‬
‫است ) ‪:‬‬

‫‪𝜌𝑉𝐷 998.19 ∗ 0.068 ∗ 0.01‬‬

‫= 𝑒𝑅‬ ‫=‬ ‫‪= 678.77‬‬
‫𝜇‬ ‫‪0.001‬‬

‫‪ -8-7‬خواسته ها و سواالت‬

‫‪ -1‬با توجه به داده های به دست آمده از آزمایش و روابط ارائه شده‪ ،‬همه ی موارد جدول پیوست را محاسبه‬
‫و تکمیل نمایید‪.‬‬

‫‪-2‬تغییرات سرعت با عدد رینولدز را بر روی یک نمودار رسم کنید‪ .‬چه نتیجه ای از این نمودار می گیرید؟آیا‬
‫نتایج به دست آمده برای انواع رژیم جریان در این آزمایش با موارد تئوری مطابقت دارد؟]‪[5‬‬

‫‪-3‬جریان آرام ‪ ،‬گذرا و آشفته را تعریف کنید و محدوده ی آن ها را ذکرکنید‪.‬‬

‫‪-3‬ادی (‪ )eddy‬را تعریف کنید و نقش آن در حاالت جریان را نام ببرید‪.‬‬

‫‪-5‬خیابان گردابه ی فون کارمن (‪ )von Kármán vortex street‬چیست؟‬

‫‪-6‬در صورتی که در این آزمایش به عالوه بر آب سرد از آب گرم هم استفاده می شد‪ ،‬کدام یک زودتر به نقطه‬
‫ی بحرانی(تبدیل جریان آرام به آشفته) می رسیدند؟ چرا؟]‪[5‬‬
‫‪-7‬ضریب اصطکاک (‪ )f‬را برای لوله ی شیشه ای در جریان آرام و آشفته به دست آورید‪ .‬علت تفاوت این‬
‫ضریب در انواع جریان چیست؟]‪[5‬‬

‫𝑟𝑐𝑄‬ ‫𝑑‪𝑢𝑐𝑟 .‬‬

‫= 𝑟𝑐𝑢‬ ‫= 𝑟𝑐)𝑒𝑅( و‬ ‫‪-8‬عدد رینولدز بحرانی را در این آزمایش به دست آورید‪[4 ].‬‬
‫𝐴‬ ‫𝜗‬

‫‪-9‬اگر دو لوله با قطر های ‪ D‬و ‪ d‬داشته باشیم به طوریکه 𝑑 ≫ 𝐷 باشد و سیالی با سرعت یکسان از آن ها‬
‫بگذرد‪ ،‬جریان در کدام یک زودتر آشفته می گردد؟]‪[5‬‬
 ‫‪ -8-8‬پیوست]‪[5‬‬

‫جدول (‪ )8-1‬جدول داده برداری آزمایش عدد رینولدز‬

‫لزجت‬
‫عدد‬
‫زمان‬ ‫حجم آب‬ ‫دما‬ ‫سرعت‬ ‫سینماتیکی‬
‫نوع جریان‬ ‫رینولدز‬
‫(‪t)S‬‬ ‫(‪V)mL‬‬ ‫(‪θ)°C‬‬ ‫(‪U)m/S‬‬ ‫(‪) m2/s‬‬
‫‪Re‬‬
‫‪ν*106‬‬
‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬
‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬
‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬
 ‫فصل ‪:9‬‬

‫شدت جریان‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬تفاوت اریفیس و ونتوری چیست؟‬

‫‪ ‬نحوه ی عملکرد روتامتر به چه صورت است؟‬
‫‪ ‬چند نوع نازل داریم؟‬
‫‪ ‬آیا اریفیس ‪ ،‬ونتوری‪ ،‬نازل ‪،‬زانویی و روتامتر در صنعت هم استفاده می شوند؟ مزایا و معایب آنها‬
‫نسبت به هم چیست؟‬
‫ضریب تخلیه ) 𝑑𝐶( (‪)Discharge coefficient‬را تعریف کنید ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -9-2‬هدف آزمایش‬

‫هدف از انجام این آزمایش ‪ ،‬آشنایی با روش های مختلف اندازه گیری شدت جریان و به دست آوردن ضریب‬
‫تخلیه ونتوری متر و اریفیس متر و مدرج کردن روتامتر می باشد ‪ .‬ضمنا تغییرات افت بر حسب شدت جریان‬
‫برای وسایل اندازه گیری مختلف مورد بررسی قرار می گیرد ‪ .‬می خواهیم مقدار افت انرژی در طول ونتوری‬
‫متر و روتا متر و همچنین انبساط مخروطی را برای جریان های مختلف اندازه گیری کنیم ‪.‬‬

‫‪ -9-3‬مقدمه‬

‫دبی سنجها در دو نوع اساسی تقسیمبندی میشوند‪ :‬دبی سنجهایی که در مسیر جریان میباشند و‬
‫دبی سنجهایی که از لوله منشعب شدهاند‪.‬‬
‫هد مترها یا دبی سنجهای اختالف فشاری رایجترین نوع وسایل اندازهگیری جریان در صنعت‬
‫میباشند‪ .‬مبنای محاسبه دبی در این نوع دبی سنجها بر اساس سنجش سرعت سیال و سپس تولید سیگنالی‬
‫متناسب با سرعت سیال است‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫اندازهگیری جریان یکی از مهمترین جنبههای کنترل فرآیند است و در حقیقت رایجترین پارامتر‬
‫اندازهگیری فرآیند میباشد‪ .‬دبی سنجها برای تعیین مقدار سیال عبوری از لوله به کار میروند‪ .‬جریان عموما‬
‫توسط اندازهگیری سرعت در یک سطح مقطع مشخص اندازهگیری میشود و دبی حجمی با رابطه ی‬
‫‪Q = A * V‬به دست میآید‪ .‬در این جا ‪ A‬سطح مقطع لوله و ‪ V‬سرعت سیال است‪ .‬از عوامل موثر بر دبی‬
‫جریان در لوله عبارتند از‪ :‬سرعت سیال‪ ،‬اصطکاک سیال در تماس با لوله‪ ،‬ویسکوزیته و دانسیته سیال‪.‬‬
‫سرعت سیال به هد فشار بستگی داشته و توسط نیروی جریان درون لوله ایجاد میشود‪ .‬هد فشار‬
‫بیشتر مسبب دبی بیشتر و متعاقبا دبی حجمی بزرگتر میشود‪ .‬اندازه لوله نیز بر دبی جریان موثر است‪ .‬برای‬
‫مثال دو برابر کردن قطر لوله دبی جریان را چهار برابر میکند‪ .‬اصطکاک در لوله باعث کاهش دبی سیال درون‬
‫لوله شده و لذا به عنوان یک فاکتور منفی در نظر گرفته میشود و دبی سیال در نزدیکی دیواره لوله را کاهش‬
‫میدهد‪ .‬لوله صاف و تمیز باعث کاهش تاثیر اصطکاکی بر دبی سیال میشود‪.‬‬
‫ویسکوزیته نیز بر دبی جریان تاثیر منفی دارد‪ .‬ویسکوزیته مایعات با افزایش دما کاهش مییابد‬
‫ولی در بعضی دیگر‪ ،‬از یک حد دمایی به بعد شروع به افزایش میکند‪ .‬در کل میتوان گفت ویسکوزیته بیشتر‬
‫سیال منجر به دبی کمتر جریان میشود‪.‬‬
‫انتخاب دبی سنج مناسب مستلزم شناخت شرایط عملیاتی فرآیند و نیازمندیهای عملکرد‬
‫تجهیزات است‪ .‬شرایط عملیاتی فرآیندها شامل مواردی چون تخمین دبی حداکثر و حداقل فرآیند‪ ،‬دما و فشار‬
‫عملکرد و خواص فیزیکی اعم از ویسکوزیته‪ ،‬دانسیته‪ ،‬فرسایش و خوردگی میباشند‪ .‬از معیارهای دیگر انتخاب‬
‫دبی سنجها در فرآیندها توجه به مزایا و عیوب آنها میباشد‪ .‬مزایا و عیوب دبی سنجها بر اساس معیارهایی‬
‫چون دقت‪ ،‬قابل اعتماد بودن‪ ،‬قیمت خرید‪ ،‬هزینه نصب‪ ،‬هزینه مالکیت‪ ،‬سهولت استعمال‪ ،‬قابلیت اندزهگیری‬
‫دبی مایع‪ ،‬بخار و گاز‪ ،‬محدودیت پذیری‪ ،‬تکرار پذیری‪ ،‬قابلیت نگهداری‪ ،‬حساسیت به لرزش‪ ،‬افت فشار‪ ،‬وجود‬
‫اندازههای مختلف و ‪ ...‬میباشد‪.‬‬
‫دبی سنجها را میتوان بر اساس تکنولوژی به کار رفته در آنها طبقهبندی نمود‪ .‬لذا دستهبندی‬
‫کلی دبی سنجها به صورت زیر میباشد‪:‬‬
‫‪ ‬دبی سنجهای فشاری )‪(Head Meters‬‬
‫‪ ‬دبی سنجهای سرعتی )‪(Velocity Meters‬‬
‫‪ ‬دبی سنجهای جرمی )‪(Mass Meters‬‬
‫‪ ‬دبی سنجهای جابجایی مثبت )‪(Positive Displacement Meters‬‬

‫‪64‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫برای اندازه گیری دبی سیاالت از معادالت تئوری که توسط نتایج آزمایشگاهی توسعه پیدا کرده‬
‫اند استفاده می شود‪ .‬پایه و اساس این دستگاه ها بر اساس معادله برنولی است‪ .‬که برای خط جریان افقی‬
‫بصورت زیر است ‪:‬‬

‫برنولی‪:‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪V21‬‬ ‫‪P2‬‬ ‫‪V22‬‬
‫‪+‬‬ ‫= ‪+ h1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ h2‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪ρ‬‬ ‫‪2g‬‬
‫پیوستگی ‪:‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪Q = 4 D12 V1 2 = 4 D22 V2 2‬‬

‫‪ -9-4‬تئوری آزمایش‬

‫اندازه گیری شدت جریان در واقع با استفاده از ‪ 5‬نوع ابزار اندازه گیری انجام می شود ‪ ،‬که عبارتند از ‪:‬‬
‫‪ .1‬روتامتر‬
‫‪ .2‬ونتوری‬
‫‪.3‬نازل‬
‫‪ .4‬اریفیس‬
‫‪ .5‬زانویی‬

‫‪65‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫حال به ترتیب طرز کار هر یک از آن ها و نحوه انجام آزمایش ها شرح داده می شود‪:‬‬

‫‪ -9-4-1‬روتامتر‬

‫روتامترها (دبیسنجهای سطح متغیر) عمدتا از یک لوله شیشهای که قطر آن با شیب مالیم زیاد میشود‪،‬‬
‫ساخته شدهاند و به طور عمودی نصب شده و جریان به آن وارد میشود‪ .‬جسم شناوری که به اندازه پایه لوله‬
‫شیشهای است‪ ،‬درون آن قرار گرفته و متناسب با مقدار جریان به سمت باال حرکت میکند‪ .‬به دلیل آن که‬
‫قطر لوله در باال نسبت به پایین آن بزرگتر است‪ ،‬جسم شناور در نقطهای از لوله شیشهای نسبت به کف آن‬
‫قرار میگیرد که اختالف فشار بین سطوح باالیی و پایین با وزن جسم شناور به تعادل برسد‪.‬‬
‫در اکثر کارکردهای روتامتر‪ ،‬دبی مستقیما از درجهبندیهایی که روی لوله شیشهای نوشته شده‬
‫است‪ ،‬خوانده میشود‪ .‬در بعضی موارد یک سنسور اتوماتیک ارتفاع جسم شناور را اندازه میگیرد‪ .‬این گونه‬
‫روتامترها اغلب از فوالد یا دیگر مواد مقاوم در برابر سیاالت فشار باال ساخته میشوند‪ .‬روتامترها ممکن است‬
‫در اندازهای ‪ 0/25‬اینچ تا اندازههای ‪ 6‬اینچ باشند و نسبت به صفحه اریفیس گستره وسیعتری از جریان را با‬
‫دقت ‪2 ±‬درصد اندازه میگیرند‪.‬‬

‫شکل (‪ )9-1‬شکل و ابعاد اریفیس‬

‫‪66‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-4-2‬ونتوری‬

‫دبیسنج ونتوری شامل یک قسمت ورودی مخروطی شکل همگرا میباشد که در طول آن سطح‬
‫مقطع جریان کاهش مییابد‪ .‬قسمت واگرای ونتوری فشار سیال را به حالت اولیه برمیگرداند‪ .‬از افت فشار‬
‫ایجاد شده در قسمت همگرای دبیسنج‪ ،‬میتوان دبی جریان را به دست آورد‪ .‬گلوگاه استوانهای ونتوری مکان‬
‫اندازهگیری افت فشار ایجاد شده در واحد سطح میباشد‪.‬‬
‫ونتوری مترها در موردی که نیاز به افت فشار کم و دقت باالی اندازهگیری است‪ ،‬استفاده میشوند‬
‫و عمدتا در لولههای قطور‪ ،‬شبیه مواردی که در صنایع آب و فاضالب یافت میشود به کار میروند ؛ زیرا شیب‬
‫مالیم آن به جامدات معلق در مایع اجازه حرکت میدهد‪ .‬لذا برای اندازهگیری پسابها و دوغابها یا به عبارتی‬
‫مایعات ویسکوز یا حاوی مقدار زیادی از جامدات چسبناک مناسب میباشند‪ .‬مشکل اصلی ونتوری متر قیمت‬
‫زیاد آن میباشد و دقت آن نسبت به اریفیس کمتر است ‪ ،‬مگر آن که جریان کالیبره شده باشد‪.‬‬

‫شکل (‪ )9-2‬شکل و ابعاد ونتوری‬

‫‪67‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫* روابط مربوط به ونتوری متر‪:‬‬

‫برای جریان غیر قابل تراکم از رابطه ی برنولی داریم‪:‬‬
‫‪P1 V12‬‬ ‫‪P2 V22‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ h1 = +‬‬ ‫‪+ h2‬‬
‫‪ρ 2g‬‬ ‫‪ρ 2g‬‬
‫‪Z1 = Z2‬‬
‫‪Q = A1 V1 = A2 V2‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬
‫= ‪V1‬‬ ‫= ‪, V2‬‬
‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬

‫‪𝑄2‬‬ ‫‪𝑄2‬‬ ‫‪P1 P2‬‬

‫= ‪V1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬
‫‪2gA21 2gA22‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪γ‬‬

‫‪𝑃1‬‬ ‫‪𝑃2‬‬
‫= ‪h1‬‬ ‫= ‪, h2‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪γ‬‬

‫‪𝑄2 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( 2 − 2 ) = h2 − h1‬‬
‫‪2g A1 A2‬‬

‫) ‪2𝑔(h2 − h1‬‬
‫= ‪𝑄2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪( 2 − 2‬‬
‫‪A1 A2‬‬
‫شدت جریان برای جریان غیر قابل تراکم‪:‬‬

‫) ‪2𝑔(h2 − h1‬‬
‫√ ‪𝑄 = 𝐴2‬‬
‫𝑑‬
‫) ‪(1 − ( 1 )4‬‬
‫‪𝑑2‬‬
‫شدت جریان واقعی برای جریان غیر قابل تراکم‪:‬‬

‫) ‪2𝑔(h2 − h1‬‬
‫√ ‪𝑄∗ = 𝐶𝑑 𝐴2‬‬
‫𝑑‬
‫) ‪(1 − ( 1 )4‬‬
‫‪𝑑2‬‬

‫‪68‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-4-3‬نازل‬

‫نازلهای جریان ممکن است به عنوان ونتوری تغییر یافته تلقی شوند‪ .‬دهنه نازل یک مانع بیضوی شکل‬
‫در برابر جریان است و خروجی آن هیچ سطحی برای بازیافت فشار ندارد‪ Tap.‬های فشار‪ ،‬فاصلهای حدود نصف‬
‫قطر لوله را در خروجی و فاصلهای به اندازه تمام قطر را در ورودی لوله گرفتهاند‪ .‬نازل جریان‪ ،‬برای سنجش‬
‫دبی جریانهای سرعت باال به کار میرود (عدد رینولدز باالی ‪ .)50000‬افت فشار نازل جریان‪ ،‬بین افت‬
‫فشارهای ونتوری تیوب و اریفیس پلیت است (‪ 30‬الی ‪ 95‬درصد)‬

‫شکل (‪ )9-3‬شکل و ابعاد نازل‬

‫‪ -9-4-4‬اریفیس‬

‫محبوبترین و متداولترین وسیله اندازهگیری جریان میباشد‪ .‬اساس کار آن بدین گونه است که‬
‫اختالف فشاری که در طول این وسیله توسط یک صفحه واقع در خط فرایند ایجاد شده است‪ ،‬اندازهگیری‬
‫میشود تا دبی جریان تعیین شود‪ .‬سه نوع متداول ‪ Orifice Plate‬وجود دارد که عبارتند از ‪ :‬هممرکز‪،‬‬
‫مختلفالمرکز و قطعهای )‪ .(Segmental‬اریفیس پلیت هم مرکز سادهترین و ارزانترین هدمتر است ‪.‬‬

‫‪69‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -‬رابطه تئوری برای دبی جرمی که با ترکیب معادالت به دست میآید‪:‬‬

‫‪d2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪q pps(theory) = 0.09970190‬‬ ‫‪√hw ρf1‬‬
‫‪√1 − ( d )4‬‬
‫‪2‬‬

‫‪D‬‬

‫‪ -‬جریان در لوله اصلی به قطر ‪ D‬که باید از یک مانع به قطر ‪ d‬عبور کند‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫‪β=D‬‬ ‫‪ -‬ضریب ‪ β‬برای دستگاه به این شکل تعریف میشود‪:‬‬

‫شکل (‪ )9-4‬شکل و ابعاد اریفیس‬

‫‪ -9-4-5‬زانویی ‪ 90‬درجه‬

‫زانویی به عنوان یک قطعه ی اتصاالتی افت انرژی قابل توجهی ایجاد می کند ‪ .‬برای محاسبه ی‬
‫این افت انرژی ابتدا معادله ی برنولی را بین نقاط ورودی و خروجی آن می نویسیم و خواهیم داشت ‪:‬‬

‫‪70‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬
‫‪p1 v1 2 p2 v2 2‬‬
‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ Z + hl‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪2g‬‬

‫شکل (‪ )9-5‬شکل و ابعاد زانویی‬

‫‪v 2‬‬ ‫‪v1 2‬‬

‫یعنی ‪ k 2g1‬تعریف و محاسبه‬ ‫‪2g‬‬
‫افت ناشی از انحراف ‪ 90‬درجه ای زانویی را می توان به شکل ضریبی از‬
‫نمود ‪.‬‬
‫مقدار‪ k‬از روابط زیر وبا اندازه گیری مقدار ‪ X‬در انجام آزمایش بدست می آید ‪:‬‬
‫‪p1‬‬
‫)‪= (X + Y‬‬
‫‪γ‬‬
‫‪p2‬‬
‫)‪= (Y − Z‬‬
‫‪γ‬‬
‫‪v1 2 D1 4‬‬ ‫‪v1 2‬‬
‫‪hl = X −‬‬ ‫]‪[( ) − 1‬‬ ‫‪& hl = k‬‬
‫‪2g D2‬‬ ‫‪2g‬‬
‫‪2gX‬‬ ‫‪D1 4‬‬
‫=‪⇒k‬‬ ‫‪−‬‬ ‫([‬ ‫]‪) − 1‬‬
‫‪v12‬‬ ‫‪D2‬‬

‫‪71‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-5‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫دستگاهی که در این آزمایش مورد استفاده قرار می گیرد ‪ ،‬آب را به وسیله پمپ در مسیری که در‬
‫آن به ترتیب لوله ونتوری متر‪ ،‬نازل ‪ ،‬اریفیس ‪ ،‬زانویی ‪ 90‬درجه و روتامتر قرار گرفته اند ‪ ،‬به جریان می اندازد‬
‫‪ .‬مقدار این جریان توسط یک شیر کنترل می شود و توسط روتامتر می توان مقدار این جریان را اندازه گیری‬
‫نمود ‪ .‬اجزای دستگاه و ابعاد آن به شرح زیر می باشند ‪:‬‬

‫‪ -1‬ونتوریمتر با قطر ورودی ‪ 26mm‬وقطر گلوگاه ‪16mm‬وقطر خروجی ‪26mm‬‬

‫‪ -2‬نازل از قطر ‪ 26mm‬به قطر ‪51mm‬‬
‫‪ -3‬اریفیس به قطر ‪20mm‬‬
‫‪ -4‬زانویی ‪ 90‬درجه به قطر ‪ 51mm‬و ‪25mm‬‬
‫‪ -5‬روتامتر‬
‫‪ -6‬پیزومترهایی که جهت اندازهگیری فشار استاتیک در ابتدا و انتهای هر یک از اجزا نصب شده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )9-6‬شکل دستگاه آزمایش شدت جریان در دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪72‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-6‬روش انجام آزمایش‬

‫‪ .1‬پیش از انجام آزمایش کلیه لوله ها را از حباب های هوا خالی می کنیم ‪.‬‬

‫‪ .2‬با میزان کردن پیچ های پایه ‪ ،‬دستگاه را به صورت افقی در می آوریم ‪ .‬در این حالت کلیه ارتفاعات‬
‫پیزومتریک مساوی می باشند‪.‬‬

‫‪ .3‬پمپ را روشن کرده و دو شیر ‪a‬و‪ b‬را با یکدیگر به آهستگی باز می کنیم ‪ ،‬تا شدت جریان ماکزیمم‬
‫طوری حاصل شود که کلیه ارتفاعات پیزومتریک قابل اندازه گیری باشند ‪.‬‬

‫‪ .4‬ارتفاعات پیزومتریک را یادداشت کرده و زمان مقدار مناسب آب (‪ )15-3‬کیلوگرم در تانک اندازه گیری‬
‫را به کمک زمان سنج یادداشت می نماییم ‪.‬‬

‫‪ .5‬با تغییر دادن شیر ‪ ،‬مقدار ارتفاع آب را در روتامتر کاهش می دهیم که مالکی از مقدار دبی می باشد ‪.‬‬

‫‪ .6‬این کار در ‪ 10‬مرحله و از ارتفاع ‪ 1‬تا ‪ 18‬انجام می دهیم و در هر مرحله مقدار ارتفاعات پیزومتریک را‬
‫یادداشت می کنیم ‪.‬‬

‫‪ .7‬برای هر مرحله نیز زمان الزم برای جمع اوری ‪ 7.5‬کیلوگرم آب را یادداشت می کنیم ‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-7‬پیوست‬

‫نتایج به دست آمده از آزمایش را برای ‪ 7.5kg‬آب جمع آوری شده ‪ ،‬در جدول زیر یادداشت نمایید ‪.‬‬
‫(چگالی آب را تقریبا برابر ‪ 1000kg/m3‬می گیریم‪).‬‬

‫جدول (‪ )9-1‬جدول داده برداری آزمایش شدت جریان‬

‫‪Q‬‬ ‫‪Hi‬‬ ‫‪Hh‬‬ ‫‪Hg‬‬ ‫‪Hf‬‬ ‫‪He‬‬ ‫‪Hd‬‬ ‫‪Hc‬‬ ‫‪Hb‬‬ ‫‪Ha‬‬ ‫‪H‬‬ ‫مراحل وزن زمان‬
‫‪𝑚3‬‬ ‫)‪(mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫)‪(s) (Kg‬‬
‫𝑠‬

‫‪∗ 10−4‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪7‬‬

‫‪8‬‬

‫‪9‬‬

‫‪10‬‬

‫‪74‬‬
 ‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -9-8‬خواسته های آزمایش‬

‫‪ -1‬با توجه به نتایج جداول زیر را پر کنید‪ Cc(.‬را‪ 0.85‬بگیرید‪).‬‬

‫*مقادیر تئوریک و واقعی شدت جریان برای ونتوری متر‪:‬‬

‫) 𝐵‪2𝑔(ℎ𝐴 − ℎ‬‬
‫‪𝑄𝑇ℎ𝑒𝑜𝑟𝑦 = 𝐴2‬‬
‫√‬ ‫‪𝐷 4‬‬
‫] ) ‪[1 − (𝐷2‬‬
‫‪1‬‬

‫جدول (‪ )9-2‬محاسبات اول آزمایش شدت جریان‬

‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫مراحل‬
‫‪𝑚3‬‬
‫(‬ ‫دبی تئوری)‬
‫𝑠‬

‫‪𝑚3‬‬
‫(‬ ‫دبی عملی)‬
‫𝑠‬

‫جدول (‪ : )2‬دبی مربوط به ونتوری متر‬

‫*مقادیر تئوریک و واقعی شدت جریان برای اوریفیس متر‪:‬‬

‫) ‪2g(hE − hF‬‬
‫√ ‪Q 𝑇ℎ𝑒𝑜𝑟𝑦 = A0‬‬
‫‪D‬‬
‫‪1 − Cc 2 (D0 )4‬‬
‫‪1‬‬

‫‪75‬‬
 ‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬
‫جدول (‪ )9-3‬جدول محاسبات دوم آزمایش شدت جریان‬

‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫مراحل‬
‫‪𝑚3‬‬
‫(‬ ‫دبی تئوری)‬
‫𝑠‬

‫‪𝑚3‬‬
‫(‬ ‫دبی عملی)‬
‫𝑠‬

‫جدول (‪ : )3‬دبی مربوط به اریفیس متر‬

‫‪ -2‬نمودارهای خواسته شده در این قسمت را ترسیم و سپس مقادیر خواسته شده را بدست آورید‪.‬‬

‫الف)نمودار ‪( Qa‬دبی بدست آمده از آزمایش)بر حسب ‪( Q‬دبی بدست آمده از تئوری)برای ونتوری متر و‬
‫اوریفیس متر را ترسیم نمائید‪.‬‬
‫ب)با استفاده از نمودارهای فوق ضریب تخلیه ی ونتوری متر واوریفیس متر را تعیین کنید‪.‬‬
‫ج)نمودار‪ Qa‬بر حسب ‪( y‬ارتفاع مخروط غوطه ور) در روتامتر را رسم واز روی آن نسبت تناسب ‪ Q‬بر حسب‬
‫‪ y‬را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪-3‬محل کاربرد صنعتی هر کدام از دستگاه های اندازه گیری زیر را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -‬روتامتر‬
‫‪ -‬ونتوری متر‬
‫‪ -‬نازل‬
‫‪ -‬اریفیس‬
‫‪ -4‬میزان افت هد را در اریفیس‪ ،‬نازل و ونتوری را مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ -5‬اریفیس‪ ،‬نازل و ونتوری را از نظر میزان هزینه اولیه مرتب کنید‪.‬‬
‫‪ -6‬مزایا و معایب استفاده از روتامتر را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -7‬چه نظر و ایده ای در مورد بکارگیری دستگاه ونتوری متر دارید؟‬

‫‪76‬‬
‫شدت جریان‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -8‬هرگاه ونتوری متر افقی قرار نگیرد‪،‬نتایج چه تغییراتی می کند ؟ هرگاه ونتوری متر کامال عمودی قرار‬
‫گیرد برای اعداد مشخص شده توسط پیزومتر تصحیحی انجام می دهید یا خیر؟چرا؟‬
‫‪ -9‬نتایج آزمایش نشان می دهد که یک افت فشار در ونتوری متر از ورودی تا خروجی آن وجود دارد واین‬
‫افت فشار با افزایش شدت جریان زیاد می شود‪ .‬آیا نقصی در به کارگیری این افت فشار به منظور‬
‫مدرج کردن ونتوری متر مشاهده می کنید؟چرا؟‬
‫‪ Discharge coefficient(𝐶𝑑 )-10‬را تعریف کنید ‪.‬‬
‫‪-11‬نمودار تغییرات مقدار 𝑑𝐶 را بر حسب عدد رینولدز در یک اوریفیس رسم کنید‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫فصل ‪:10‬‬

‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬

‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -10-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬جریان سیال از نظر آشفتگی به چند نوه تقسیم می شود؟‬

‫‪ ‬افت در طول یک لوله ی مستقیم به چه علت اتفاق می افتد؟‬
‫‪ ‬رابطه ی دارسی وایسباخ چیست؟ شروط ان چیست؟ در این رابطه ‪ f‬تابعی از چه می باشد ؟‬
‫‪ ‬کاربرد ‪ Surge Tank‬چیست ؟‬

‫‪ -10-2‬هدف آزمایش‬

‫هدف از انجام این آزمایش اندازه گیری افت فشار در لوله و نشان دادن وابستگی ضریب اصطکاک به نوع جریان‬
‫است ؛ به طوریکه اگر جریان آرام باشد ضریب اصطکاک فقط به ‪ Re‬بستگی دارد و اگر آشفته باشد هم به ‪Re‬‬
‫و هم به زبری نسبی سطح بستگی دارد ‪.‬‬

‫‪ -10-3‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫شکل (‪ )9-1‬شمای دستگاه این آزمایش شکل (‪ )9-2‬دستگاه این آزمایش که در دانشگاه علم و صنعت ایران‬
‫موجود است را نشان می دهد ‪ .‬توسط مانومترهای تفاضلی جیوه ای و آبی روی دستگاه می توان افت فشار‬
‫را بین دو نقطه از یک لوله مستقیم به طول ‪ 524 mm‬و قطر اسمی ‪ 3 mm‬اندازه گرفت ‪ .‬واضح است که‬
‫در افت فشارهای کم ( جریان آرام ) از مانومتر تفاضل آبی و در افت فشارهای زیاد ( جریان آشفته ) از‬
‫برای اندازه گیری دبی‬ ‫مانومترهای تفاضلی جیوه استفاده می شود ‪.‬‬
‫آب در لوله از یک ﻇرف مدرج و کرنومتر استفاده می شود ‪ .‬تغییرات دبی توسط یک شیر سوزنی در قسمت‬
‫برای برقراری جریان‬ ‫خروجی لوله انجام می گیرد ‪.‬‬
‫آرام از سرج تانک در ارتفاع ثابت استفاده می شود و برای بر قراری جریان آشفته ‪ ،‬خروجی پمپ را مستقیما‬
‫به لوله اصلی وصل می کنند ‪.‬‬

‫از دیگر وسایل آزمایش می توان به یک پمپ اشاره کرد که آب را از اخل یک مخزن آب به داخل لوله ها‬
‫پمپ می کند ‪ .‬همچنین در این آزمایش از سرج تانک استفاده می شود ‪ .‬از سر تانک برایر تبدیل جریان‬
‫‪79‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫آشفته به آرام و از بین بردن اغتشاشات جریان ‪ ،‬یکنواخت کردن سرعت ‪ ،‬تغییر فرم انرژی سیال از‬
‫دینامیکی به پتانسیل و در حالت کلی برای از بین بردن انرژی های ناخواسته ی وارد به سیال استفاده می‬
‫𝑔𝑘‬
‫‪ ρ = 1000‬می باشد ‪.‬‬ ‫گردد ‪ .‬با توجه به دمای آزمایش )‪ (21.5 0C‬مقادیر ‪ μ = 10−3 Pa. s‬و‬
‫‪m3‬‬
‫جنس لوله مس است ‪.‬‬

‫شکل (‪ )10-1‬شمای دستگاه آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم در دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫شکل (‪ )10-2‬نمایی از دستگاه آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم در دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪80‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -10-4‬تئوری آزمایش‬

‫در حالت کلی افت اصطکاکی از فرمول زیر که به رابطه دارسی وایس باخ مشهور است بدست می آید ‪.‬‬

‫‪L V2‬‬
‫∗ ∗ ‪ℎl = f‬‬
‫‪D 2g‬‬

‫در رابطه فوق ‪ hl‬افت اصطکاکی ‪ f ،‬ضریب اصطکاک لوله ‪ L ،‬طول لوله ‪ D ،‬قطر لوله و ‪ V‬سرعت متوسط سیال‬
‫داخل لوله است ‪ .‬ضریب اصطکاک در جریان آرام تنها تابع ‪ Re‬است و ‪:‬‬

‫‪64‬‬
‫=𝑓‬
‫𝑒𝑅‬
‫همچنین از رابطه پوازی نیز می توان افت فشار در طول لوله بدست آورد ( فقط برای جریان آرام ) ‪:‬‬

‫𝑃∆ ∗ ‪𝐷2‬‬
‫= ̅𝑉‬
‫𝐿 ∗ 𝜇 ∗ ‪32‬‬

‫در رابطه فوق 𝑃∆ افت فشار در طول ‪ L‬از لوله می باشد ‪.‬‬

‫اما در جریان آشفته مقدار این ضریب به زبری لوله نیز بستگی دارد که برای استخراج آن نیاز به نمودار مودی‬
‫است ‪ .‬در این نمودار با داشتن ‪ Re‬و زبری نسبی )‪ (ε/D‬می توان به ‪ f‬رسید ‪ .‬الزم به ذکر است این نمودار در‬
‫گستره های وسیعی از ‪ ( Re‬جریان آرام و آشفته ) کاربرد دارد ‪ .‬شکل (‪ )9-3‬این نمودار را نشان می دهد‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫شکل (‪ )10-3‬نمودار مودی‬

‫چنانچه معادله برنولی را با در نظر گرفتن افت انرژی بین دو نقطه ‪ A‬و ‪ B‬از لوله به کار بیریم ‪،‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪P1 V12‬‬ ‫‪P2 V22‬‬ ‫‪P1 P2 V12 V22‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+ Z1 − hl = +‬‬ ‫‪+ Z2 ==> hl = − +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ Z1 − Z2‬‬
‫‪γ 2g‬‬ ‫‪γ 2g‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪γ 2g 2g‬‬

‫اگر لوله را بصورت افقی فرض کنیم ‪:‬‬

‫‪𝑃1 − 𝑃2‬‬
‫= 𝑙‪ℎ‬‬
‫𝛾‬
‫𝑃‬
‫کمیت ارتفاع فشار پیزومتریک سیال است که توسط پیزومتر قابل اندازه گیری است ‪ .‬پیزومتر لوله پالستیکی‬
‫‪γ‬‬
‫شفافی است که در یک نقطه به جدار لوله وصل می شود و ارتفاع آب در امتداد شاقول قرائت می شود ‪ .‬در‬
‫نتیجه مقدار افت طبق فرمول زیر بدست می آید ‪:‬‬

‫‪𝑃1 − 𝑃2‬‬
‫= ‪ℎl‬‬ ‫‪= ℎ1 − h2 = ∆h‬‬
‫𝛾‬
‫‪82‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫شیب هیدرولیکی طبق فرمول زیر بدست می آید ‪:‬‬

‫𝑙‪ℎ‬‬
‫=𝑖‬
‫𝑙‬
‫در شکل (‪ )9-4‬افت فشار در لوله و شیب هیدرولیکی کامال مشخص است ‪:‬‬

‫شکل (‪ )10-4‬نمودار افت فشار در لوله و شیب هیدرولیکی‬

‫اکنون به تشریح انواع جریان در لوله می پردازیم ‪:‬‬

‫‪ -1‬جریان آرام )‪ : (laminar‬جریانی است که خطوط جریان کامال موازی یکدیگرند ‪.‬‬
‫‪ -2‬جریان انتقالی )‪ : (transitional‬با افزایش اندازه سرعت خطوط جریان تا حدی با یکدیگر مخلوط می‬
‫شوند‬
‫‪ -3‬جریان آشفته )‪ : (turbulent‬خطوط جریان کامال در هم مخلوط می شوند ‪.‬‬

‫در شکل (‪ )9-5‬جریان های آرام ‪ ،‬انتقالی و آشفته را می توان مقایسه کرد‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫شکل (‪ )10-5‬مقایسه جریان های آرام ‪ ،‬انتقالی و آشفته‬

‫بین شیب خط هیدرلیکی و سرعت جریان در جریان الیه ای رابطه ای خطی وجود دارد ‪ .‬ولی برای جریانهای‬
‫نوع دیگر متفاوت است ‪.‬‬

‫رابطه ی پوازی برای جریان الیه ای ‪:‬‬

‫𝑉𝜇‪32‬‬
‫=𝑖‬
‫‪𝜌𝑔𝐷2‬‬

‫در رابطه فوق ‪ μ‬ویسکوزیته دینامیکی سیال ‪ ρ ،‬جرم مخصوص سیال و ‪ D‬قطر لوله است ‪.‬‬

‫از طرفی در جریان الیه ای داریم ‪:‬‬

‫𝑉𝑑‬
‫‪τ=μ‬‬
‫‪dr‬‬
‫‪ τ‬تنش برشی است ‪.‬‬

‫در جریان آشفته داریم ‪:‬‬

‫‪𝑉2‬‬
‫𝜌𝑓 = ‪τ‬‬
‫‪2‬‬

‫اکنون شیب هیدرولیکی را از معادله دارسی وایس باخ بدست می آوریم ‪:‬‬

‫‪𝑓 𝑉2‬‬
‫=𝑖‬
‫𝑔‪𝐷 2‬‬

‫‪84‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -10-5‬روش انجام آزمایش‬

‫الف‪-‬جریان آشفته‪:‬‬

‫‪.1‬ابتدا با تنظیم پیچ های پایه‪ ،‬مانومتر را به حالت قائم در بیاورید‪ .‬پمپ را روشن نمایید‪ .‬در ابتدا قصد بر این‬
‫است که جریان آشفته باشد‪ ،‬لذا جریان آب را مستقیما از پمپ به لوله منتقل کرده و از مانومتر جیوه ای‬
‫استفاده کنید‪.‬‬

‫‪.2‬دقت شود که نقاط اتصال لوله های الستیکی و سوراخ های پیزومتری کامال از هوا خالی باشد ‪.‬‬

‫‪.3‬شیر را به قدری باز نمایید که اختالف سطح جیوه در دو شاخه به ارتفاع ‪ mm 10‬برسد ‪.‬‬

‫‪.4‬سپس زمان سنج را روشن کرده و زمانی را که طول می کشد آب به حجم ‪ CC 100‬از استوانه مدرج را‬
‫پر کند اندازه بگیرید‪.‬‬

‫‪.5‬این کار را برای اختالف ارتفاع های مختلف در ده مرحله انجام دهید ‪ .‬هر بار زمان را نیز اندازه گرفته و‬
‫نتایج را در جدول ثبت نمایید ‪.‬‬

‫ب‪-‬جریان آرام‪:‬‬

‫‪.6‬اکنون جریان را آرام کنید ؛ به این صورت که ابتدا سیال را با باز کردن شیر باالی سه راهی به سرج تانک‬
‫هدایت نمایید تا اغتشاشات جریان از بین برود ‪ .‬شیر باید تا حدی باز گردد که سطح آب سرج تانک به حد‬
‫مشخص شده برسد‪.‬‬

‫‪.7‬سپس زمان الزم برای پر شدن ‪ CC 50‬از استوانه مدرج را اندازه بگیرید‪.‬‬

‫‪.8‬این آزمایش را برای اختالف ارتفاع های مختلف در ده مرحله تکرار نمایید ‪ .‬هر بار زمان را نیز اندازه گرفته‬
‫و نتایج را در جدول یادداشت کنید ‪.‬‬

‫‪.9‬به علت تماس آب با جیوه حتما پس از آزمایش دستانتان را بشویید‪.‬‬

‫‪85‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫جدول (‪ )10-1‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آرام‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Δh=h2-h1‬‬
‫(‪)mmH2O‬‬
‫)‪t(s‬‬

‫اکنون جریان را آرام می کنیم ؛ به این صورت که ابتدا سیال را به سرج تانک هدایت می کنیم تا اغتشاشات‬
‫جریان از بین برود سپس زمان الزم برای پر شدن ‪ 50 CC‬از استوانه مدرج را اندازه می گیریم ‪:‬‬

‫جدول (‪ )10-2‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آشفته‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Δh=h2-h1‬‬
‫(‪)mmHg‬‬
‫)‪t(s‬‬

‫‪ -10-6‬خواسته ها و نمونه محاسبات‬

‫‪-1‬هریک از جداول زیر را با توجه به نمونه محاسبات کامل نمایید ‪:‬‬

‫‪86‬‬
 ‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪V‬‬ ‫‪∆h (mm‬‬

‫مرحله‬ ‫)‪(CC‬‬ ‫)‪t (s‬‬ ‫)‪H2O‬‬ ‫)‪Q (CC/S‬‬ ‫‪i‬‬ ‫)‪V (m/s‬‬ ‫‪Re‬‬
‫)‪Log(i) Log(V‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪0.704225 0.038168 0.099678 299.0341 0.214022 1.4183 1.0014‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪50‬‬

‫جدول (‪ )10-3‬جدول داده برداری و محاسبات آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آرام‬

‫‪∆h (mm‬‬
‫)‪ V (CC‬مرحله‬ ‫)‪T (s‬‬ ‫)‪Hg‬‬ ‫)‪Q (CC/S‬‬ ‫‪i‬‬ ‫)‪V (m/s‬‬ ‫‪Re‬‬ ‫‪f‬‬ ‫)‪Log(i‬‬ ‫)‪Log(V‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪23.5‬‬ ‫‪20 4.255319 0.519084 0.60231 1806.93 0.084221 0.28476 0.22018‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬

‫جدول (‪ )10-4‬جدول داده برداری و محاسبات آزمایش افت انرژی در طول لوله ی مستقیم – جریان آشفته‬

‫‪87‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫یک نمونه محاسبه برای جریان آرام ‪:‬‬

‫𝑂 ‪𝑉 = 50 CC , T = 71 S , ∆h = 20 mm𝐻2‬‬
‫‪V 50‬‬ ‫‪CC‬‬
‫=‪Q‬‬ ‫=‬ ‫‪= 0.704‬‬
‫‪T 71‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪∆ℎ‬‬ ‫‪20‬‬
‫=𝑖‬ ‫=‬ ‫‪= .0382‬‬
‫𝑙‬ ‫‪524‬‬
‫‪𝑄 0.704 ∗ 10−6‬‬ ‫𝑚‬
‫𝜋 = =𝑉‬ ‫‪= 0.099‬‬
‫𝐴‬ ‫‪∗ 9 ∗ 10−6‬‬ ‫𝑠‬
‫‪4‬‬
‫‪𝜌𝑉𝐷 1000 ∗ 0.099 ∗ 3 ∗ 10−3‬‬
‫= 𝑒𝑅‬ ‫=‬ ‫‪= 297‬‬
‫𝜇‬ ‫‪10−3‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪64‬‬
‫=𝑓‬ ‫=‬ ‫‪= 0.215‬‬
‫‪𝑅𝑒 297‬‬

‫‪88‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫یک نمونه محاسبه برای جریان آشفته ‪:‬‬

‫‪𝑉 = 100 CC , T = 23.5 S , ∆h = 20 mmHg‬‬

‫‪𝑉 100‬‬ ‫𝐶𝐶‬
‫=𝑄‬ ‫=‬ ‫‪= 4.26‬‬
‫‪𝑇 23.5‬‬ ‫𝑆‬
‫‪∆ℎ 13.6 ∗ 20‬‬
‫=𝑖‬ ‫=‬ ‫‪= 0.519‬‬
‫𝑙‬ ‫‪524‬‬
‫‪𝑄 4.26 ∗ 10−6‬‬ ‫𝑚‬
‫𝜋= =𝑉‬ ‫‪= 0.602‬‬
‫𝐴‬ ‫‪∗ 9 ∗ 10−6‬‬ ‫𝑠‬
‫‪4‬‬
‫‪𝜌𝑉𝐷 1000 ∗ 0.602 ∗ 3 ∗ 10−3‬‬
‫= 𝑒𝑅‬ ‫=‬ ‫‪= 1806‬‬
‫𝜇‬ ‫‪10−3‬‬

‫‪𝑖 ∗ 𝐷 ∗ 2𝑔 0.519 ∗ 3 ∗ 10−3 ∗ 2 ∗ 9.81‬‬

‫=𝑓‬ ‫=‬ ‫‪= 0.084‬‬
‫‪𝑉2‬‬ ‫‪0.6022‬‬

‫‪-2‬چرا اتصال پیزومترها از ابتدا و انتهای لوله مقداری فاصله دارند ؟‬

‫‪-3‬ثابت کنید که اگر ‪ ، ℎl = aV n‬ماکزیمم قدرت هیدرولیکی که می توان از یک لوله عبور داد موقعی‬
‫‪H‬‬
‫= ‪ ℎl‬که در آن ‪ H‬انرژی کل در ابتدای لوله است ‪.‬‬ ‫است که‬
‫‪n+1‬‬

‫‪-4‬با توجه به نتایج آزمایشاتی که رینولدز به اقطار مختلف در درجه حرارتهای گوناگون انجام داد ‪ ،‬پارامتر‬
‫تعیین کننده در نوع جریان با چگالی و سرعت سیال و قطر لوله و ویسکوزیتی چه نسبتی دارد ؟‬

‫‪89‬‬
‫افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪-5‬در جریانهای آشفته برای محاسبه افت فشار از رابطه ی دارسی وایسباخ استفاده می شود ‪ .‬در این رابطه ‪f‬‬
‫تابعی از چه می باشد ؟‬

‫‪-6‬در جریانهای آرام که افت فشار کم است از چه نوع مانومترهایی استفاده می شود ؟ در جریانهای آشفته‬
‫که افت فشار زیاد است چطور ؟‬

‫‪-7‬کاربرد ‪ Surge Tank‬چیست ؟‬

‫‪-8‬شروط استفاده از معادله دارسی وایس باخ چیست ؟‬

‫‪-9‬نمودار ‪ h‬برحسب ‪ f ، V‬برحسب ‪ Re‬و ‪ i‬برحسب ‪ v‬را برای جریان آرام و آشفته رسم نمایید ‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫فصل ‪:11‬‬

‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬

‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -11-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬افت انرژی در شیرها و اتصاالت به چه علت رخ می دهد ؟‬

‫‪ ‬چهار نوع شیر مختلف برای سیال آب را نام ببرید ومقایسه نمایید‪.‬‬
‫‪ ‬آیا افت در انبساط ناگهانی همیشه از افت در انقباض ناگهانی بیشتر است ؟‬
‫‪ ‬افزایش سرعت سیال چه تاثیری در افت فشار دارد ؟‬

‫‪ -11-2‬هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش تعیین افت انرژی ناشی از اجزا یک سیستم لوله کشی (مانند زانوئی‪ ،‬شیر فلکه و تغییرات‬
‫ناگهانی سطح مقطع لوله) و تعیین رابطه ای بین افت انرژی و سرعت می باشد‪ .‬بررسی تغییرات ضریب‬
‫اصطکاک با عدد رینولدز ‪ ،‬ضریب افت با انرژی جنبشی و تﺄثیر شعاع انحناء یک خم در مقدار افت انرژی محلی‬
‫آن از مسائلی است که در این آزمایش مورد نظر می باشد‪.‬‬

‫‪ -11-3‬مقدمه آزمایش‬

‫یکی از مسایل هیدرولیک تخمین زدن افت فشار در سیستمهای لوله کشی است ‪ .‬این افت انرژی از مجموع‬
‫دو گروه افتهای زیر تشکیل شده است ‪.‬‬
‫الف ) افت هد به موجب مقاومت ناشی از ویسکوزیته که در طول کلیه لوله های سیستم صورت می پذیرد‪.‬‬
‫ب ) افت هد به موجب عوامل محلی واقع در سیستم که افت جزیی نام دارد و به علت وجود شیرها ‪ ،‬زانوییها‬
‫و تغییرات ناگهانی در سطح مقطع صورت می گیرد ‪ .‬بواسطه تاثیر اجزای مجاور بر روی یکدیگر ‪ ،‬مقدار واقعی‬
‫افت کلی ممکن است با مقدار تخمین زده که از جمع افتهای یک اجزا بدست آمده ‪ ،‬متفاوت باشد ‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -11-4‬تئوری آزمایش‬

‫افت انرژی کلی در یک سیستم لوله کشی ناشی از دو عامل است‪ .‬یک افت انرژی طولی که در اثر مقاومت‬
‫نیروی چسبندگی سیال بوجود می آید(افت انرژی اصطکاکی ) و دیگری افت انرژی در اثر عواملی از قبیل‬
‫زانویی‪ ،‬شیرها یا تغییرات سطح مسیر می باشد‪.‬‬

‫‪ -11-4-1‬افت انرژی طولی‬

‫افت انرژی طولی در لولهای مستقیم به طول ‪ L‬و قطر ثابت ‪ d‬از رابطه زیر به دست میآید‪.‬‬
‫‪L u2‬‬
‫‪h f  f‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪d 2g‬‬ ‫که در آن ‪ f‬بدون بعد است‪.‬‬
‫مقدار ‪( f‬ضریب اصطکاک)‪ ،‬تابعی از عدد رینولدز جریان و زبری نسبی لوله میباشد‪ .‬در لولههای نسبتا صاف‬
‫و جریان آشفته ‪ ،‬مقدار ‪ f‬را میتوان ازرابطه زیر (بالزیوس) بدست آورد‪ .‬در شکل (‪ )10-1‬نمودار افت فشار‬
‫در لوله بر حسب دبی‪ ،‬قطر و سرعت جریان در لوله مشاهده می گردد‪.‬‬
‫‪0.316‬‬
‫‪f ‬‬
‫‪Re 0.25‬‬

‫شکل (‪ )11-1‬نمودار افت فشار در لوله بر حسب دبی‪ ،‬قطر و سرعت جریان در لوله‬

‫‪93‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -11-4-2‬افت انرژی در اثر تﻐییر ناگهانی سطح مقطع لوله‬

‫اگر سطح مقطع یک کانال ناگهان بزرگ شود‪ ،‬خطوط جریان سیال از دیواره جدا شده و به صورت یک جت‬
‫وارد بخش بزرگتر میشوند‪ .‬سپس این جت منبسط شده و کل سطح مقطع مجرای بزرگتر را پر میکند‪.‬‬
‫فضای بین جت منبسط شده و دیواره مجرا از سیالی پر میشود که حرکت گردابی دارد و مشخصه جدایش‬
‫الیه مرزی است‪ .‬در این حالت اصطکاک قابل مالحظهای در این فضا ایجاد میشود‪.‬‬
‫برای انبساط ناگهانی اگر افت انرژی در طول ‪ L‬از لوله برابر با ‪ ∆hf‬باشد و از افت انرژی جنبشی در قسمت با‬
‫قطر بزرگتر صرفنظر شود‪ ،‬با نوشتن رابطه برنولی بین دو پیزومتر میتوان افت جزیی را از رابطه زیر به دست‬
‫آورد‪.‬‬
‫‪u2‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪hL  h ‬‬ ‫‪ h f  ‬‬
‫‪2g‬‬ ‫‪L‬‬

‫در روابط فوق ‪ u‬سرعت جریان درقسمت باریکتر لوله و ‪ h‬اختالف ارتفاع پیزومترهای ورودی و خروجی‬
‫میباشد‪.‬‬
‫وقتی که سطح مقطع مجرا ناگهان کاهش یابد‪ ،‬جریان سیال نمیتواند گوشههای تیز را دنبال کند و در نتیجه‬
‫تماس سیال با دیواره مجرا قطع میشود و در این حالت یک جت تشکیل میشود که به درون قسمت سیال‬
‫ساکن در بخش کوچکتر جریان مییابد‪ .‬این جت ابتدا منقبض شده و سپس منبسط میگردد و کل سطح‬
‫مقطع کوچکتر را پر میکند‪ .‬سرانجام در پایین دست جریان توزیع سرعت حالت معمولی خود را باز مییابد‪.‬‬

‫‪d=25.4mm‬‬
‫‪d =25.4mm‬‬ ‫‪d=12.7mm‬‬
‫‪x=120mm‬‬

‫‪L=215mm‬‬
‫‪L=215 mm‬‬
‫شکل (‪ )11-2‬شکل تغییرات ناگهانی مقطع مجرای جریان‬

‫‪u2‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪hL  h ‬‬ ‫‪ h f  ‬‬
‫‪2g‬‬ ‫‪L‬‬
‫‪94‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪u2‬‬
‫‪hL  Kc‬‬
‫‪2g‬‬

‫‪ -11-4-3‬افت انرژی در زانوها و خمها‬

‫اگر در دو نقطه از مسیر لولهها که بین آنها زانویی یا خم وجود داشته باشد‪ ،‬دو پیزومتر نصب شود اختالف‬
‫ارتفاعی که توسط دو پیزومتر مشخص میشود‪ ،‬مربوط به دو عامل است‪:‬‬
‫‪h f‬‬
‫و افت جزیی‬ ‫یکی افت انرژی طولی و دیگری افت جزیی در اثر زانویی‪ .‬اگر افت انرژی طولی بین دو نقطه‬
‫‪h‬‬
‫‪ b‬و اختالف ارتفاع پیزومترها ‪ h‬باشد‪ ،‬رابطه زیر بین دو نقطه برقرار است‪.‬‬

‫‪hb  h  h f‬‬

‫شکل (‪ )11-3‬یک نوع اتصال سه راهی‬

‫‪95‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬
‫جدول (‪ )11-1‬جدول ضرایب افت فشار در اتصاالت شرکت آذین‬

‫در شکل (‪ )11-2‬یک نوع اتصال سه راهی و در جدول ‪ 1-11‬ضرایب افت فشار در اتصاالت شرکت آذین‬
‫مشاهده می گردد‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -11-4-4‬افت انرژی در شیرها‬

‫اتصاالت و شیرها‪ ،‬خطوط جریان معمولی را مختل کرده و سبب ایجاد اصطکاک میشوند‪ .‬در یک خط لوله‬
‫کوتاه با اتصاالت زیاد‪ ،‬افت اصطکاک ناشی از اتصاالت ممکن است بیشتر از افت اصطکاک خود لوله باشد‪ .‬افت‬
‫انرژی جزیی در شیرها بستگی به نوع ساختمان آن دارد‪.‬‬
‫افت جزیی شیرها از رابطه زیر به دست میآید‪.‬‬

‫‪h  k f u 2 / 2 g‬‬
‫‪L‬‬
‫‪ u‬سرعت متوسط در لولهای است که به اتصال ختم میشود‪.‬‬
‫‪Kf‬‬
‫در شیرها ثابت نمیباشد‪ .‬بلکه به نوع شیر و مقدار باز بودن آن بستگی دارد‪ .‬جدول زیر مقادیر‬ ‫مقدار‬
‫‪Kf‬‬
‫را برای بعضی از اتصاالت مشخص میکند‪.‬‬ ‫ضرایب افت‬

‫جدول (‪ )11-2‬جدول مقادیر ضرایب افت برای بعضی از اتصاالت‬

‫‪Kf‬‬ ‫نوع اتصال‬

‫‪10.0‬‬ ‫شیر کروی – کامالً باز‬

‫‪0.2‬‬ ‫شیر دریچه ای‪-‬کامالً باز‬

‫‪5.6‬‬ ‫شیر دریچه ای‪-‬نیمه باز‬

‫‪0.4‬‬ ‫زانویی ‪90‬‬

‫‪97‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -11-5‬روش انجام آزمایش‬

‫قبل از شروع آزمایش میبایست دستگاه را تنظیم نمود و سپس آزمایش را در دو مرحله انجام داد‪ .‬در مرحله‬
‫اول شیر کروی را بسته و شیر دریچهای را به طور کامل باز میکنیم تا حداکثر جریان آب در مدار به رنگ آبی‬
‫تیره برقرار شود‪ .‬حال توسط قرائت پیزومترها میتوان افت انرژی کلی و سپس افت انرژی جزیی هر اتصال‬
‫موجود در مدار فوق را تعیین نمود‪.‬‬
‫برای بررسی تغییرات افت انرژی نسبت به انرژی جنبشی آب جاری در لوله‪ ،‬به تدریج شیر دریچهای را میبندیم‬
‫و هر بار سطوح آب در پیزومترها را یادداشت میکنیم‪ .‬بعد از انجام قدمهای فوق شیر دریچه را کامال بسته و‬
‫مرحله دوم آزمایش را به صورت زیر انجام دهید‪.‬‬
‫در مرحله دوم آزمایش شیر کروی را کامال باز کنید سپس توسط یادداشت نمودن پیزومترها و اندازهگیری‬
‫دبی میتوان افت انرژی کلی و افت انرژی جزیی هر اتصال موجود در مدار آبی روشن را تعیین نمود‪.‬‬
‫برای بررسی تغییرات افت انرژی جزیی نسبت به انرژی جنبشی آب جاری در لوله به تدریج شیر کروی را بسته‬
‫و هر بار سطوح آب در پیزومترها را یادداشت نموده و دبی را اندازهگیری نمایید‪ .‬این عمل را حدودا ‪ 5‬بار‬
‫تکرار نمایید‪ .‬در هربار اندازه گیری اختالف فشار دو سر هر جزء ‪ ،‬دبی آب را از طریق اندازه گیری زمان جمع‬
‫آوری ‪ 5‬لیتر آب داخل سطل بدست می آوریم ‪.‬‬

‫‪ -11-6‬یک نمونه از محاسبات ازمایش‬

‫برای مثال برای سطر اول از نتایج آزمایش شیر سوزنی داریم ‪:‬‬

‫جدول (‪ )11-3‬جدول نمونه محاسبات آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‬

‫‪Hf(mm‬‬
‫)‪A(m2‬‬ ‫)‪K Q/Q(max‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s) t (s‬‬
‫)‪H2O‬‬
‫‪0.000145‬‬ ‫‪1.36167‬‬ ‫‪0.39138‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪1.25895431‬‬ ‫‪0.08078‬‬ ‫‪0.00018‬‬ ‫‪27.39‬‬

‫𝑂‪𝑡 = 27.39 𝑠 & ℎ𝑓 = 110 𝑚𝑚 𝐻2‬‬

‫‪𝑉 5 ∗ 10−3 𝑚3‬‬ ‫‪−4‬‬
‫‪𝑚3‬‬
‫= =𝑄‬ ‫‪= 1.8255 ∗ 10‬‬
‫𝑡‬ ‫𝑠 ‪27.39‬‬ ‫𝑠‬
‫‪3‬‬
‫‪−4‬‬ ‫𝑚‬
‫‪𝑄 1.8255 ∗ 10‬‬ ‫𝑚 ‪𝑠 = 1.26‬‬
‫= =𝑣‬
‫𝐴‬ ‫‪0.000145 𝑚2‬‬ ‫𝑠‬
‫‪2‬‬
‫𝑣‬ ‫‪2𝑔ℎ𝑙 2 ∗ 9.81 ∗ 110 ∗ 10−3‬‬
‫𝑘 = 𝑙‪ℎ‬‬ ‫= ‪==> 𝑘 = 2‬‬ ‫‪= 1.36‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑣‬ ‫‪1.262‬‬
‫‪98‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -11-7‬خواسته ها و پیوست آزمایش‬

‫‪-1‬جداول زیر را با انجام آزمایش و محاسبات مربوطه را با توجه به نمونه ی محاسبات تکمیل نمایید‪.‬‬
‫الف‪-‬شیر سوزنی‪:‬‬

‫جدول (‪ )11-4‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر سوزنی‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬

‫ب‪-‬شیر دروازه ای‬

‫جدول (‪ )11-5‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر دروازه ای‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬

‫‪99‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫ج‪-‬شیر دیافراگمی‬

‫جدول (‪ )11-6‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر دیافراگمی‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬

‫د‪-‬شیر کروی‬

‫جدول (‪ )11-7‬جدول داده برداری آزمایش افت انرژی در اجزای شبکه ی لوله کشی‪ -‬شیر کروی‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬

‫‪ -1‬نمودار ضریب ‪ k‬برحسب ‪ Q/Qmax‬را برای هر کدام از شیرها ترسیم کنید‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬ ‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪-2‬افت انرژی در شیرها و اتصاالت به چه علت رخ می دهد ؟‬

‫‪-3‬چرا اتصال پیزومترها از ابتدا و انتهای لوله مقداری فاصله دارند ؟‬

‫‪-4‬چه روشهایی برای اندازه گیری قطر داخلی لوله مناسب است ؟‬

‫‪-5‬نتیجه گیری کلی خود را از آزمایش بیان کنید ‪.‬‬

‫‪-6‬منابع خطا را در این آزمایش بیان کنید ‪.‬‬

‫‪-7‬آیا افت در انبساط ناگهانی همیشه از افت در انقباض ناگهانی بیشتر است ؟‬

‫‪-8‬از منحنی تغییرات ‪ K‬بر حسب ‪ V2/2g‬برای زانویی ها چه نتیجه ای می گیرید ؟‬

‫‪-9‬افزایش سرعت سیال چه تاثیری در افت فشار دارد ؟‬

‫‪-‬‬

‫‪101‬‬
‫فصل ‪:12‬‬

‫جت آب‬
 ‫‪ -12-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬جت آب چیست و چگونه ایجاد می گردد؟‬

‫‪ ‬نیروی حاص از برخورد جت اب با یک صفحه به چه عواملی وابسته است؟ آیا شکل صفحه در آن‬
‫تاثیر دارد؟‬
‫‪ ‬نازل چیست؟ آیا تنها با نازل می توان به جت آب دست یافت؟‬

‫‪ -12-2‬مقدمه‬

‫بهره گیری از انرژی فشار آب به صورت یک جت آب ‪ ،‬یکی از روشهای تولید کار مکانیکی حاصل از‬
‫سیاالت تحت فشار است ‪ .‬اساس این آزمایش مبتنی بر عملکرد توربینهای هیدرولیکی است ‪.‬‬
‫توربینهای آبی اعم از ضربه ای ای عکس العملی بر اساس همین اصل برخورد جت آب به منظور‬
‫تحصیل انرژی دورانی ساخته می شوند ‪ .‬توربینهای آبی معموال توانایی تولید راندمانهای باالی ‪%90‬‬
‫و گاها بیشتر را داشته و در مواردی راندمان آنان تا حدود ‪ %94‬نیز افزایش داده شده است ‪ .‬به عنوان‬
‫مثال ‪ ،‬در اثر برخورد جت آب به پره های چرخ پلتون ‪ ،‬نیروی حاصل از تغییر مومنتوم خطی آب‬
‫باعث به گردش درآمدن چرخ می شود ‪.‬‬

‫‪ -12-3‬هدف آزمایش‬

‫در این آزمایش برخورد یک جت آب با یک سطح صاف و همچنین یک نیم کره فلزی انجام می‬
‫شود سپس نیروهای وارده از جت آب بر دو جسم مذکور را بررسی و تجزیه و تحلیل می گردد ‪.‬‬

‫‪ -12-4‬تئوری آزمایش‬

‫معادالت پیوستگی ‪ ،‬انرژی یا همان برنولی و نیز مومنتوم ( خطی و زاویه ای ) روابطی مهمی در‬
‫مکانیک سیاالت هستند که در ادامه هریک از این روابط را از دو دیدگاه دیفرانسیلی ( حجم کنترل‬
‫یبنهایت کوچک ) و نیز حجم کنترل بررسی نموده و از روابط مناسبی جهت تجزیه و تحلیل این‬
‫آزمایش استفاده می کنیم ‪.‬‬
‫الف) معادله پیوستگی ‪ :‬مقدار حجم و جرمی از سیال که در واحد زمان از یک مقطع عبور می کند را‬
‫به ترتیب دبی حجمی و دبی جرمی می گوییم ‪ .‬در سیاالت تراکم پذیر عموما از دبی جرمی و در‬
‫سیاالت تراکم ناپذیر از دبی حجمی استفاده می کنیم ‪.‬‬
‫دبی حجمی از رابطه ی ‪ 1‬به دست می آید ‪:‬‬

‫(‪𝑄 = ∫𝐴 𝑉𝑑𝐴 )1‬‬

‫رابطه ی ‪ 1‬برحسب سرعت متوسط مطابق رابطه ‪ 2‬بیان می شود ‪:‬‬

‫𝐴 ̅𝑉 = 𝑄‬ ‫(‪)2‬‬

‫با ضرب دبی حجمی در چگالی و وزن مخصوص ‪ ،‬به ترتیب دبی جرمی و وزنی به دست می آید ( ‪ 3‬و‬
‫‪:)4‬‬

‫𝐴 ̅𝑉𝜌 = ̇𝑚‬ ‫)‪(3‬‬

‫𝐴 ̅𝑉𝛾 = ̇𝑤‬ ‫)‪(4‬‬

‫در برخی موارد ممکن است مقطع جریان به چند سطح کوچکتر تقسیم شده باشد و سرعت متوسط را‬
‫در هریک از سطوح کوچک بدانیم ‪ .‬در این حالت دبی از رابطه ‪ 5‬محاسبه می شود ‪:‬‬

‫𝑛𝑉 𝑛𝐴 ‪𝑄 = 𝐴1 𝑉1 + 𝐴2 𝑉2 + ⋯ +‬‬ ‫) ‪(5‬‬

‫اگر بردار سرعت ‪ u‬در هرنقطه به امتداد عمود برالمان سطح ‪ dA‬زاویه ای مانند ‪ θ‬بسازد آنگاه خواهیم‬
‫داشت ‪:‬‬
‫(‪𝑑𝑄 = 𝑢 cos 𝜃 𝑑𝐴 )6‬‬

‫معادله فوق معادله عمومی پیوستگی است که برای جریانهای داخلی به کار می رود ‪ .‬این معادله بیان‬
‫می کند که دبی جرمی خالص ورودی به حجم کنترل برابرست با میزان افزایش جرم داخل حجم‬
‫کنترل نسبت به زمان ‪.‬‬
‫اگر جریان پایا باشد ‪ ،‬آنگاه تغییر جرم داخل حجم کنترل نسبت به زمان صورت نمیگیرد و دبی خالص‬
‫گذرنده از مرزهای حجم کنترل برابر صفر است ‪ .‬به بیان دیگر داریم ‪:‬‬
 ‫‪𝑄1 = Q 2 ⇒ A1V1 = A2V2‬‬ ‫)‪(7‬‬
‫معادله ی فوق بیانگر شکل خاصی از معادله پیوستگی برای سیال تراکم ناپذیر است که در این آزمایش‬
‫کابرد دارد ‪.‬‬
‫شکل دیفرانسیلی معاله پیوستگی را با توجه به شکل ‪ 1‬و اثبات ریاضی ‪ ،‬می توان به شکلهای زیر بیان‬
‫کرد ‪:‬‬

‫شکل (‪ )12-1‬حجم کنترل بسیار کوچکی با حجم ‪dV‬‬

‫)𝑤𝜌(𝜕 )𝑣𝜌(𝜕 )𝑢𝜌(𝜕 𝜌𝜕‬

‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝑡𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑧𝜕‬

‫و در حالت سیال تراکم ناپذیر ‪:‬‬

‫𝑤𝜕 𝑣𝜕 𝑢𝜕‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝑧𝜕 𝑦𝜕 𝑥𝜕‬

‫ب ) معادله ی انرژی ( برنولی ) ‪ :‬اکنون حجم کنترل بسیار کوچکی با حجم ‪ dV‬در نظر میگیریم ‪.‬‬
‫سیال در این حجم کنترل در اثر کار نیروهای خارجی ( که عبارتند از فشار ‪ ،‬وزن ‪ ،‬کار توربوماشین و‬
‫اصطکاک ) دستخوش تغییر انرژی جنبشی می شود ‪.‬‬
 ‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪𝛾𝑑𝑉(𝑧1 − 𝑧2) + (𝑃1 − 𝑃2)𝑑𝐴𝑑𝑋 + ℎ𝑚 𝛾𝑑𝑉 − ℎ𝑓 𝛾𝑑𝑉 = 𝜌𝑑𝑉(𝑉2 − 𝑉1‬‬
‫‪2‬‬
‫کار نیروی وزن‬ ‫تغییرات انرژی جنبشی کار نیروی اصطکاک کار توربوماشین کار نیروی فشاری‬

‫در رابطه ی فوق ( ‪ h ) 10‬نماد هد یا همان کار در واحد وزن است ‪ .‬لذا ‪ hf‬کار نیروی اصطکاک در‬
‫واحد وزن سیال و ‪ hm‬کار توربوماشین در واحد وزن سیال است ‪.‬‬
‫در حالتیکه جریان غیرویسکوز باشد )‪ (hf=0‬و توربوماشین نداشته باشیم )‪ ، (hm=0‬به معادله ی‬
‫برنولی خواهیم رسید که با انتگرالگیری رابطه ‪ 10‬به رابطه ی ‪ 11‬می رسیم ‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪𝑃1 + 𝜌𝑉1 2 + 𝛾𝑍1 = 𝑃2 + 𝜌𝑉2 2 + 𝛾𝑍2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫از شرایط معادله ی برنولی پایا و غیرویسکوز بودن سیال ‪ ،‬تراکم ناپذیری سیال و همچنین در راستای‬
‫یک خط جریان بودن است ‪ .‬همچنین غیرچرخشی بودن جریان و عدم وجود توربوماشین در مسیر‬
‫حرکت سیال از شرایط الزم برای بکار بردن معادله برنولی است ‪.‬‬
‫ج ) معادله مومنتوم خطی ‪ :‬اصلی ترین رابطه ی ورد استفاده در این آزمایش است ‪ .‬این معادله نتیجه‬
‫بکارگیری قانون دوم نیوتون برای حجم کنترل است که بیان می کند برآیند نیروهای وارد بر سیال برابر‬
‫آهنگ زمانی تغییر مومنتوم خطی است ‪ ( .‬معادله ‪ 12‬و شکل ساده شده آن ‪: ) 13‬‬

‫𝑃𝜕‬
‫= 𝐴𝑑 ∗ ̂𝑛 ‪∫ 𝑣 ∗ 𝜌. 𝑣⃗.‬‬ ‫)‪(12‬‬ ‫>==‬ ‫)‪̇ vout − vin ) = ∑ 𝐹 (13‬‬
‫(𝑚‬
‫𝑡𝜕‬

‫الزم به ذکر است که در معادله ی ‪ ، 13‬منظور از 𝐹 ∑ برآیند نیروهای وارد بر سیال است ‪.‬‬
‫تیغه شکل زیر را در نظر می گیریم ‪ ( .‬شکل ‪) 2‬‬

‫شکل (‪ )12-2‬برخورد جت آب بالبه ی تیغه و نمایش سرعت ها و نیروها‬

 ‫𝑗𝐹 ‪∑ 𝐹𝑦 = 𝑚̇(vout − vin ) ==> −𝐹𝑏 𝑐𝑜𝑠𝜃 +‬‬
‫) ‪= 𝑚̇(vb cosθ − vj‬‬ ‫>==‬ ‫𝑡𝐹‬
‫) ‪= 𝑚̇(vb cosθ − vj‬‬

‫در برخورد جت آب با نیمکره ‪ ،‬زاویه ی جریان برگشتی با جریان رفت ‪ 180‬درجه است (‪. )θ =180‬‬
‫لذا ‪ cosθ = −1‬و خواهیم داشت ‪:‬‬

‫) ‪𝐹1 = −Ft = 𝑚̇(𝑉𝑗 − Vb cosθ) = 𝑚̇(𝑉𝑗 + Vb‬‬

‫با توجه به ناچیز بودن تغییرات انرژی پتانسیل و همچنین انرژی فشاری سیال ( فشار پیزومتریک ) ‪،‬‬
‫می توان از تغییرات انرژیهای فوق پس از برخورد با تیغه صرفنظر کرده و نوشت ‪:‬‬

‫𝑗𝑉̇𝑚‪𝑉𝑗 = 𝑉𝑏 ==> 𝐹1 = 2‬‬ ‫)‪(14‬‬

‫در برخورد جت آب با صفحه تخت داریم ‪ θ=90‬لذا = ‪ . 0cosθ‬پس ‪:‬‬

‫𝑗𝑉̇𝑚 = )‪𝐹2 = −Ft = 𝑚̇(𝑉𝑗 − Vb cosθ‬‬ ‫)‪(15‬‬

‫همانطور که در بخش معادله پیوستگی توضیح داده شد ‪ ،‬دبی جرمی یا همان ̇𝑚 را از رابطه ی ‪3‬‬
‫بدست می آوریم ‪.‬‬

‫‪D2j‬‬ ‫‪Mw‬‬ ‫𝑗 ̇𝑚‪4‬‬

‫‪𝑚̇ 𝑗 = ρVj Aj = ρVj π‬‬ ‫= 𝑗 ̇𝑚 &‬ ‫= ‪==> Vj‬‬ ‫)‪(16‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪πρD2j‬‬

‫لذا سرعت جت آب را نیز می توانیم از رابطه ی ‪ 16‬بدست آوریم ‪ .‬در این آزمایش قطر نازل برابر ‪10‬‬
‫‪ mm‬است ‪.‬‬
‫با استفاده از رابطه ‪ 17‬که نتیجه ی معادله ی برنولی است ‪ ،‬می توان ‪ Vo‬که همان سرعت ورودی به‬
‫داخل حجم کنترل است را به دست آورد ‪.‬‬

‫‪𝑉o = √Vj2 − 2gy1‬‬ ‫)‪(17‬‬

 ‫فاصله ‪ y1‬همان فاصله ی جت آب تا سطح صاف و یا نیم کره فلزی بوده و برابر با ‪ 40 mm‬می باشد ‪.‬‬
‫وسایل آزمایش ‪ :‬وسایل آزمایش که در شکل ‪ 3‬نشان داده شده است متشکل از یک فواره که در داخل‬
‫استوانه ی شیشه ای قرار گرفته می باشد ‪ .‬همچنین یک صفحه ی صاف و یک نیم کره توخالی فلزی‬
‫برای انجام آزمایش مورد استفاده قرار می گیرد که در باالی استوانه به ترازو متصل می شود ‪.‬‬

‫شکل (‪ )12-3‬شکل نمادین دستگاه مورد استفاده در آزمایش جت آب و اجزای آن‬

 ‫شکل (‪ )12-4‬شکل دستگاه مورد استفاده در آزمایش جت آب در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت‬

‫‪ -12-5‬روش انجام آزمایش‬

‫پس از تراز کردن دستگاه مورد آزمایش‪ ،‬با قرار دادن وزنه متحرک به جرم ‪ m=160 gr‬بر روی خط کش‬
‫مدرج می بایستی اهرم را به حالت تعادل درآورد ‪ .‬سپس شیر آب را نیمه باز کرده و با چرخانیدن پیچهای‬
‫پایه می بایست دستگاه را طوری تنظیم نمود تا نقطه ی برخورد جت آب با مرکزصفحه صاف و یا مرکز‬
‫نیمکره فلزی منطبق گردد ‪ .‬در چنین وضعیتی شیر آب را می بایست بطور کامل باز نمود تا بیشترین‬
‫مقدار دبی حجمی آب حاصل شود ‪ .‬بدیهی است که اهرم متعادل شده حالت تعادل خود را از دست می‬
‫دهد ‪ .‬در این وضعیت محل وزنه تعادل را جابجا می کنیم تا مجددا اهرم در وضعیت تعادل قرار گیرد ‪.‬‬
‫سپس اندازه ی موقعیت وزنه روی خط کش مدرج را به صورت مقادیری از ‪ x1‬یادداشت می کنیم ‪ .‬اما‬
‫بهتر است ابتدا وزنه را روی اعداد مختلف روی اهرم قرار داده و سپس شیر را آنقدر باز کنیم تا اهرم در‬
‫حالت تعادل قرار گیرد ‪ .‬اکنون عدد ‪ x1‬را یادداشت می کنیم ‪ .‬در انجام این آزمایش از روش دوم استفاده‬
‫شده است ‪.‬‬
‫در هر مرحله با استفاده از کرنومتر مقدار معینی آب ( ‪ ) 7.5 kg‬را در تانک جمع آوری کرده و زمان‬
‫منطبق بر این جمع آوری را یادداشت می کنیم ‪ .‬پس از پایان هر مرحله شیر تانک را باز نموده تا آب در‬
‫مخزن پایین جمع آوری گردد و دوباره پمپ شود‪.‬‬
 ‫‪ -12-6‬پیوست‬

‫جدول (‪ )12-1‬جدول داده برداری آزمایش جت آب در برخورد با صفحه تخت‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫)‪x(mm‬‬ ‫‪10‬‬
‫)‪t(s‬‬ ‫‪39.84‬‬

‫جدول (‪ )12-2‬جدول داده برداری آزمایش جت آب در برخورد با نیم کره‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫)‪x(mm‬‬ ‫‪10‬‬
‫)‪t(s‬‬ ‫‪40.74‬‬

‫توضیح ‪ :‬به دلیل محدودیت در دبی ایجاد شده توسط شیر ‪ ،‬آزمایش مورد ب را تا ‪ X=60 mm‬ادامه‬
‫می دهیم ‪.‬‬
 ‫‪ -12-7‬نمونه محاسبات‬

‫با داشتن )‪ t=39.83 (s‬و )‪ x=10 (mm‬برای صفحه ی تخت در یک مرحله ‪ ،‬از رابطه ی زیر دبی را‬
‫به دست می آوریم‪:‬‬
‫‪Mw‬‬ ‫‪7.5‬‬
‫= 𝑗 ̇𝑚)‪0.188253 (kg/s‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪t‬‬ ‫‪39.84‬‬

‫با استفاده از رابطه ی ‪ 16‬سرعت جت آب را به دست می آوریم ‪.‬‬

‫𝑗 ̇𝑚‪4‬‬ ‫‪m‬‬
‫= ‪Vj‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪2.398128‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫)‪(16‬‬
‫‪πρD2j‬‬ ‫‪s‬‬
‫حال با استفاده از رابطه ی ‪( 15‬در حالت نیم کره رابطه ی ‪ )14‬نیرو را به دست می آوریم‪.‬‬

‫‪𝐹2 = −Ft = 𝑚̇(𝑉𝑗 − Vb cosθ) = 𝑚̇𝑉𝑗 = 0.188253 ∗ 2.398128‬‬

‫)𝑁( ‪= 0.451455‬‬ ‫)‪(15‬‬

‫توسط رابطه ‪ 17‬نیز می توان سرعت ورودی به حجم کنترل ( سرعت آب هنگام برخورد با تیغه ) را‬
‫بدست آورد ‪.‬‬
‫‪m‬‬
‫) ( = ‪𝑉o = √Vj2 − 2gy1 = √(2.398128)2 − 2 ∗ 9.8 ∗ y1‬‬ ‫)‪(17‬‬
‫‪s‬‬
‫مقدار نیروی واقعی حاصل از برخورد جت آب )‪ (Fa‬از رابطه ی زیر حساب می شود ‪:‬‬

‫‪M. g. X1 0.61 ∗ 9.8 ∗ 𝑋1‬‬

‫= ‪𝐹a‬‬ ‫=‬ ‫)‪= (N‬‬ ‫)‪(18‬‬
‫‪X2‬‬ ‫‪0.0015‬‬

‫‪M=610 gr‬جرم وزنه تعادل‬

‫‪ X1 ‬مقدار جابجایی الزم برای وزنه تعادل است تا شرایط تعادل روی خط کش افقی حاصل‬
‫شود‪.‬‬

‫‪X2=150 mm ‬فاصله محور صفحه مورد آزمایش تا مفصل تعادل خط کش افقی است‪.‬‬
 ‫𝑎𝐹‬
‫= 𝜂راندمان حاصل از برخورد جت آب است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫𝑡𝐹‬

‫‪ -12-8‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪ -1‬با توجه به فرمولهای ذکر شده و نتایج بدست آمده از آزمایش ‪ ،‬جدول زیر را برای صفحه ی تخت و نیم‬
‫کره تکمیل نمایید‪.‬‬

‫مراحل‬ ‫)‪x(mm‬‬ ‫)‪T(s‬‬ ‫)‪M(kg‬‬ ‫)‪𝑚̇ 𝑗 =dm/dt(kg/s‬‬ ‫‪Vj‬‬ ‫‪V0‬‬ ‫‪Ft‬‬ ‫‪Fa‬‬ ‫بازده‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪39.84‬‬ ‫‪7.5‬‬ ‫‪0.188253‬‬ ‫‪2.398128 2.228501 0.902909 0.406667 0.450396‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪70‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪90‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬

‫جدول (‪ )12-3‬جدول نمونه محاسبات آزمایش جت آب‬

‫‪ -2‬تغییرات نیروی واقعی ‪ Fa‬را برحسب ‪ 𝑚̇ 𝑗 ∗ Vo‬برای صفحه صاف و نیمکره رسم کنید ‪.‬‬

‫‪-3‬مقادیر نیروهای واقعی )‪ (Fa‬حاصل از برخورد جت آب با صفحه صاف و نیمکره فلزی را با هم مقایسه‬
‫کنید ‪.‬‬
 ‫‪-4‬اگر جت برخوردی به صفحه به اندازه یک درجه انحراف داشته باشد ‪ ،‬تاثیر این اختالف در مقادیر‬
‫محاسبه شده ی نیروها چگونه تاثیر می گذارد ؟‬

‫‪-5‬اثرافزایش و کاهش فاصله جت آب تا تیغه )‪ (y1‬به اندازه 𝑚𝑚 ‪ ±10‬را برای هر مرحله از آزمایش‬
‫بررسی نمایید ‪.‬‬

‫‪-6‬اثر کاهش ‪ ( Aj‬سطح مقطع نازل ) به اندازه ‪ %25‬بر روی نیروهای اعمالی به صفحه صاف و نیمکره فلزی‬
‫را در هر مرحله بررسی کنید ‪.‬‬

‫‪ -7‬در برخورد جت آب با صفحات فرض بر آن است که سرعت در سطح مقطع جت به طور یکنواخت توزیع‬
‫شده باشد ‪ .‬اگر توزیع سرعت به طور یکنواخت نباشد ‪ ،‬آنگاه اثر عدم توزیع سرعت بروی مومنتوم جت چه‬
‫خواهد بود ؟ اگر سرعت در نصف مقطع معادل ‪ 0.5V0‬و در نصف دیگر آن معادل ‪ 1.5V0‬باشد ‪ ،‬بدیهی است‬
‫در این حالت شدت جریان جرمی معادل همان مقداری خواهد بود که توزیع سرعت در سطح مقطع جت به‬
‫صورت یکنواخت فرض شده بود ‪ .‬نشان دهید در این حالت شدت مومنتوم خطی برابر ‪ 1.25𝑚̇𝑉0‬است ‪.‬‬
 ‫فصل ‪:13‬‬

‫آزمایش سر ریز‬
 ‫‪ -13-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬سر ریز چیست و چه کاربرد هایی دارد؟‬

‫‪ ‬در کانال های باز از چه انواع سرریزی استفاده می گردد؟‬
‫‪ ‬اگر بخواهیم گذر حجمی جریان عبوری از یک سرریز را کنترل کنیم چه ابزاری مناسب است ؟‬
‫‪ ‬ضریب تخلیه پیست و در انواع سر ریز های کانال باز به چه صورت است؟‬
‫‪ ‬ضریب تخلیه در سرریزها با ضریب تخلیه در دبی سنجهای اریفیس ‪ ،‬ونتوری و نازل چه تفاوتی‬
‫دارد؟‬

‫‪ -13-2‬هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش بدستتت آوردن رابطه بین ارتفاع موثر بر روی ستترریزها و شتتدت جریان برای دو ستترریز‬
‫مستطیل و مثلثی شکل میباشد‪.‬‬

‫‪ -13-3‬مقدمه‬

‫سرریز سازه ای ا ست که آب ا ضافی را خ صو صا به هنگام سیالب که جریان آب به بدنه سد صدمه وارد می‬
‫آورد و امکان دارد باعث تخریب آن شود دفع می کند ‪ .‬در حقیقت این نوع سازه تخلیه کننده دریاچه سد در‬
‫مواقع اضطراری می باشد ‪ .‬مهمترین و حساسترین بخش در سازه های آبی سرریز می باشد ‪ .‬در حقیقت اگر‬
‫سرریز یک سد به در ستی محا سبه و احداث گردد ‪ ،‬م شکل ناپایداری سازه و بحث سیالب در آن منطقه را‬
‫نخواهیم داشت ‪.‬‬
 ‫‪ -13-4‬تئوری آزمایش‬

‫به کمک رابطه برنولی میتوان مقدار سرعت جریان در یک نقطه اختیار شده روی دهانه تخلیه سرریز لبه تیز‬
‫که به ارتفاع ‪ h‬از سطح آزاد سیال داخل حوضچه پشت سرریز قرار دارد را تعیین نمود ‪.‬‬
‫خط جریانی در نظر میگیریم که از نقطه مورد نظر عبور کند (روی دهانه سرریز لبه تیز) و داخل حوضچه‬
‫پشت سرریز در نقطه هم ارتفاع نقطه مورد نظر بگذرد ‪.‬‬

‫شکل (‪ )13-1‬یک نوع سر ریز و نمایش مشخصات جریان‬

‫با نوشتن رابطه برنولی داریم ‪:‬‬

‫‪V1 / 2  P1 /   Z1  V2 / 2  P2 /   Z 2  h f‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫چون سطح مقطع جریان داخل حوضچه پشت سرریز خیلی بزرگتر از سطح مقطع جریان روی دهانه تخلیه‬
‫سرریز است ‪:‬‬

‫‪V1  0‬‬
‫‪Z1  Z 2‬‬

‫چون تخلیه از روی سرریز لبه تیز در فشار محیط آزاد انجام میشود ‪:‬‬

‫‪P1   .h‬‬ ‫‪p2  0‬‬

‫با قرار دادن مقادیر در رابطه برنولی به دست میآید ‪:‬‬

‫‪V2 / 2 g  P1 /   h‬‬
‫‪2‬‬
 ‫‪ V‬نشان‬ ‫سرعت جریانی که از این رابطه تعیین میشود‪ ،‬سرعت تئوری جریان گویند که آن را با‬
‫‪0‬‬
‫میدهیم ‪:‬‬

‫‪V0  2gh‬‬

‫عبور میکند‪ ،‬طبق رابطه پیوستگی برابر است با‪:‬‬ ‫‪dA‬‬ ‫مقدار شدت جریان کوچکی که از المان سطح کوچک‬
‫‪dQ0  V0 .dA  2gh.dA‬‬

‫یک پارهخط افقی رسم میکنیم تا لبههای مقابل هم از دهانه تخلیه سرریز مستطیلی شکل را روی لبههای‬
‫تیز قطع نماید‪ .‬طول این پاره خط برابر ‪ b‬میباشد‪ .‬چون پارهخط افقی میباشد‪ ،‬کلیه نقاط روی آن دارای‬
‫مقدار سرعت جریان نظیر یکدیگر است‪ .‬بنابراین باضرب کردن آن در تغییر ارتفاع کوچک ‪ dh‬مقدار المان‬
‫به دست میآید ‪:‬‬
‫‪dA  b.dh‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪dQ0  2gh.b.dh‬‬

‫با انتگرالگیری رابطهای برای تخلیه سرریز لبه تیز به دست میآید‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪Q0  b 2 g  h dh ‬‬ ‫‪b 2g H 3/ 2‬‬
‫‪3‬‬

‫اگر سرریز لبه تیز مثلثی شکل به زاویه راس ‪ 2‬باشد‪ ،‬اگر نیمساز زاویه را رسم کنیم بر سطح افقی عمود‬
‫خواهد بود‪ .‬پارهخط افقی رسم میکنیم‪ ،‬آنگاه طول پارهخط برابر است با ‪:‬‬
‫‪2( H  h) tan ‬‬

‫چون این پارهخط افقی است‪ ،‬پس تمام نقاط روی آن دارای سرعت یکسانی میباشد‪ .‬پس با انتگرالگیری‬
‫خواهیم داشت ‪:‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Q0  b 2 g tan  H 5 / 2‬‬
‫‪15‬‬
‫چون در انتگرالگیری روابط باال‪ ،‬از تراکم خطوط جریان که در لبهها اتفاق میافتد صرف نظر شده‪ ،‬پس به‬
‫این روابط روابط تئوری تخلیه آب از روی سرریزها میگویند و مقادیر آنها را با اندیس صفر نشان میدهند‪.‬‬
‫(‪)Q0‬‬
 ‫نسبت دبی واقعی به مقدار شدت جریان به دست آمده از تئوری را ضریب تخلیه سرریز گویند ‪:‬‬
‫‪C d  Qa / Q0‬‬
‫ضریب تخلیه برای سرریزهای لبه تیز حدود ‪ 0.6‬می باشد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪ 0‬مستطیلی‬ ‫‪‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪b 2g H 3/ 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬
‫‪ Q0  C d .‬مثلثی‬ ‫‪b 2 g tan  H 5 / 2‬‬
‫‪15‬‬

‫در هر یک از معادالت باال ‪ Cd‬و توان ‪ H‬را میتوان از طریق زیر به دست آورد‪ .‬هر دو معادله را میتوان به‬
‫صورت زیر نوشت ‪:‬‬
‫‪Q  K .H n‬‬
‫و یا ‪:‬‬
‫‪log Q  log K  n. log H‬‬

‫اگر با به کار بردن نتایج آزمایش منحنی ‪ log Q‬بر حسب ‪ log H‬رسم شود‪ ،‬به شرط این که در حدود‬
‫مقادیر آزمایش ‪ K‬و ‪ n‬ثابت باشد‪ ،‬یک خط راست به دست خواهد آمد که گرادیان آن‪ n ،‬و عرض نقطه‬
‫تقاطع خط راست و محور ‪y‬ها ‪ log K‬خواهد بود‪.‬‬

‫‪ -13-5‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫وسایل آزمایش تشکیل شده از یک کانون کوتاه که در انتهای آن میتوان یک سرریز مثلثی یا مستطیلی شکل‬
‫را که در یک صفحه فلزی ایجاد شدهاند نصب نمود‪.‬‬
‫در یک طرف بدنه کانال‪ ،‬یک استوانه شفاف نصب شده که از طریق یک لوله پالستیکی به داخل تانک راه دارد‪.‬‬
‫در داخل استوانه یک ارتفاع سنج اولتراسونیک قرار گرفته است که برای اندازهگیری سطح آب داخل کانال به‬
‫کار میرود‪ .‬این ارتفاع سنج موج اولتراسونیک می فرستد که به سطح آب برخورد کرده و باز میگردد و دستگاه‬
‫با اندازه گیری زمان رفت و برگشت موج صوتی فاصله سطح آب تا محل نصب دستگاه )‪ (H‬را اندازه می گیرد‬
‫‪.‬‬
 ‫‪ -13-6‬نحوه ی انجام آزمایش‬

‫‪-1‬از روی نمایشگر عمق سنج دیجیتال فاصله ی ‪ h0‬را یادداشت کنید‪(H=2.05 dm=20.5 cm).‬‬
‫‪-2‬سرریز مستطیلی شکل را در انتهای کانال نصب کرده‪ ،‬پمپ را روشن نموده تا لحظه ای که سریز اتفاق‬
‫بیفتد‪.‬‬
‫‪ -3‬حال پمپ را خاموش نموده و دقیقا زمان پایان سرریز از لبه ی مستطیل شکل را به عنوان زمان نقطه ی‬
‫شروع سر ریز یادداشت کنید‪.‬‬
‫‪-5‬از روی نمایشگر عمق سنج دیجیتال نقطه ی شروع سرریز را ثبت نمایید‪.‬‬
‫‪-6‬حال با توجه به دارا بودن نقطه ی ‪ h0‬و نقطه ی شروع سر ریز‪ ، h‬عمق ‪)H = h - h0(H‬را به دست‬
‫آورید‪.‬‬
‫‪-7‬شیر اصلی آب ورودی به سر ریز را که پشت دستگاه قرار دارد‪ ،‬از روی نشانگر شیر نیم دور باز کنید‪.‬‬
‫‪-8‬با اندازهگیری زمان جمعآوری مقدار ‪ 7.5‬لیتر آب‪ ،‬شدت جریان را به کمک کرونومتر پیدا کنید‪.‬‬
‫‪ -9‬این عمل را با باز کردن تدریجی یک ربع دور‪ ،‬یک ربع دور شیر اصلی برای ‪ 6‬مقدار مختلف ‪ h‬تکرار‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪-7‬آزمایش باال را برای سرریز مثلثی شکل تکرار نمایید‪.‬‬
‫‪-8‬عرض سرریز مستطیلی شکل و زاویه سرریزمثلثی شکل را یادداشت کنید‪.‬‬

‫‪ -13-7‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪ -1‬با توجه به داده های آزمایش‪ ،‬نمودارهای دبی بر حسب ارتفاع را به صورت خطی و لگاریتمی برای سر‬
‫ریز های مثلثی و مستطیلی ترسیم نمایید‪.‬‬
‫‪-2‬تفاوت عمده سرریز مستطیلی و مثلثی در چیست ؟ این دو سرریز را اگر از کانال بردارید و فقط یک‬
‫سرریز بگذارید که فقط لبه تیز باشد ‪ ،‬جریان سیال عبوری چگونه خواهد بود ؟‬

‫‪-3‬در کانالهای باز از سرریز لبه تیز و مثلثی و مربعی استفاده می شود ‪ .‬روابط حاکم بر هریک از این‬
‫سرریزهای لبه تیز و مثلثی و مربعی را بیان کنید‪.‬‬

‫‪-4‬یک نوع سرریز در کانال باز داریم که به سرریز لبه پهن معروف است ‪ .‬این سرریز چه ویژگیهایی دارد و‬
‫کاربرد آن کجاست ؟‬
 ‫‪-5‬اگر بخواهیم گذر حجمی جریان عبوری از یک سرریز را کنترل کنیم چه ابزاری مناسب است ؟‬

‫‪-6‬ضریب تخلیه در سرریزها با ضریب تخلیه در دبی سنجهای اریفیس ‪ ،‬ونتوری و نازل چه تفاوتی دارد ؟‬
 ‫‪ -13-8‬پیوست‬

‫الف‪ -‬سرریز مثلثی ‪:‬‬

‫جدول (‪ )13-1‬جدول داده برداری آزمایش سرریز‪ -‬نوع مثلثی‬

‫شماره‬ ‫زمان‬
‫‪Q‬‬
‫آزمایش‬ ‫آب جمع‬ ‫جمع‬ ‫)‪Q (m3/s‬‬
‫)‪h (dm‬‬ ‫)‪H (dm‬‬ ‫)‪(m3/s‬‬ ‫‪Log Q‬‬ ‫‪Log H‬‬
‫شده( ‪)kg‬‬ ‫آوری به‬ ‫تئوری‬
‫آزمایش‬
‫ثانیه‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ب‪ -‬سرریز مستطیلی ‪:‬‬

‫جدول (‪ )13-2‬جدول داده برداری آزمایش سرریز‪ -‬نوع مستطیلی‬

‫زمان جمع‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬

‫آب جمع‬
‫شماره‬ ‫)‪h (dm‬‬ ‫)‪H (dm‬‬ ‫آوری به‬ ‫)‪(m3/s‬‬ ‫)‪(m3/s‬‬ ‫‪Log Q‬‬ ‫‪Log H‬‬
‫شده( ‪)kg‬‬ ‫تئوری‬ ‫آزمایش‬
‫آزمایش‬ ‫ثانیه‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
 ‫فصل ‪:14‬‬

‫آزمایش کانال باز‬

 ‫‪ -14-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬پرش هیدرولیکی تحت چه شرایطی رخ می دهد ؟‬

‫‪ ‬پدیده ‪ vena contract‬را تعریف کرده و بیان کنید در چه نقاطی در کانال باز این پدیده مشاهده‬
‫می شود ؟ محل تشکیل شوک در کجاست ؟‬
‫‪ ‬عدد فرود چیست؟ رفتار جریان بر اساس آن چگونه است؟‬

‫‪ -14-2‬هدف‬

‫بررسی پرش هیدرولیکی در یک کانال باز و به دست آوردن مشخصه های علمی پرش و مقایسه آنها با تئوری‬

‫‪.‬‬

‫‪ -14-3‬مقدمه‬

‫در بسیاری از مسایل مهندسی مثل انتقال آب و امور فاضالب با حرکت مایعات در مجاری باز سر و کار داریم‬
‫‪ .‬به طور کلی در تمام مواردی که سطح آزاد مایع تحت فشار محلی ( عموما فشار محیط ) قرار داشته باشد ‪،‬‬
‫مجرا را می توان باز در نظر گرفت ‪ .‬تفاوت اصلی در حرکت مایعات در لوله ها و مجرای باز در آن است که‬
‫لوله ها تحت فشار موثربر مایع در قسمتهای متفاوت است و می توان با استفاده از اختالف ارتفاع طبیعی و یا‬
‫پمپ ‪ ،‬آنرا به میزان دلخواه کنترل کرد ‪ .‬درصورتیکه فشار وارده بر سطح مایع در مجرای باز و در تمام‬
‫قسمتهای مسیر ثابت می باشد ‪ .‬در واقع عامل اصلی حرکت در مجراهای باز شیب کف بستر و به عبارت‬
‫بهتر نیروی ثقل است ‪.‬‬
 ‫‪ -14-4‬تئوری آزمایش‬

‫جریان در کانالهای باز نمایانگر جریانهایی است که سطح آزاد آنها با یک جو در ارتباط است ؛ مانند یک‬
‫رودخانه یا یک کانال سیالب ‪ .‬در جریان درون کانالهای بسته ‪ ،‬کانال مملو از سیال بوده و هیچ سطح آزادی‬
‫در آن وجود ندارد و حرکت سیال تحت تاثیر گرادیان فشار در امتداد محور کانال به وجود می آید ‪ .‬در‬
‫جریانهای کانال باز ‪ ،‬حرکت سیال فقط تحت تاثیر نیروی گرانش است و گرادیان فشار در سطح مشترک جو‬
‫قابل اغماض است ‪ .‬تقریبا همیشه آب سیال مرتبط با این کانالهاست ‪ .‬جریان کانال باز عموما سه بعدی ‪،‬‬
‫ناپایدار و اغلب کامال پیچیده است ‪.‬‬

‫‪ -14-4-1‬مثال ها‬

‫‪ ) 1‬کانالهای باز طبیعی ‪ :‬رودخانه ها ‪ ،‬آبراهه ها‬

‫‪ ) 2‬کانالهای باز مصنوعی ‪ :‬چوب ها ‪ ،‬زهکش ها و کانالهایی که برای اهداف خاص ساخته شده اند ‪.‬‬

‫‪ -14-4-2‬موارد استفاده از کانال باز‬

‫برای انتقال بی خطر سیال ‪ ،‬اندازه گیری دبی حجمی جریان ‪ ،‬برای میرا کردن مقادیر زیاد انرژی و یا دادن‬
‫انرژی به مقادیر کم ‪ ،‬تبدیل هد هیدروستاتیکی به دینامیکی و بالعکس ‪.‬‬
‫وقتی سیال از ارتفاع باال به پایین می ریزد ‪ ،‬هوا به داخل مجموعه می رود و این حبابهای هوا اغتشاشی را‬
‫در جریان منجر می شوند ‪ .‬در عمل هرچیزی که مثال در رودخانه جلوی مسیر آب قرار گیرد ‪ ،‬عامل‬
‫اغتشاش می شود ‪.‬‬
‫جریان داخل کانالها را از یک منظر می توان به دو دسته تقسیم کرد ‪:‬‬
‫‪ ) 1‬جریان یکنواخت که تغییر ارتفاع نسبت به طول کانال صفر است ‪. dy/dx=0 :‬‬
‫‪ ) 2‬تغییرات ارتفاع وجود دارد که اگر این تغییرات بسیار زیاد باشد آنرا ‪ (dy/dx=1) RVF‬و اگر ناچیز‬
‫باشد آنرا ‪ (dy/dx<<1) GVF‬می نامند ‪.‬‬
 ‫شکل (‪ )14-1‬یک نوع کانال باز با مشخصات‬

‫‪ -14-4-3‬تقریب سرعت در کانال باز‬

‫پروفیل سرعت در یک کانال باز کامال پیچیده است ‪ .‬مقدار حداکثر سرعت در نزدیکی سطح اتفاق می افتد ‪.‬‬
‫پروفیل سرعت از کف تا سطح آزاد تقریبا لگاریتمی است ‪ .‬درصورتیکه کانال دارای خم یا انحنا باشد ‪ ،‬حرکت‬
‫ثانویه به دلیل اثرات گریز از مرکز ‪ ،‬موجب زیاد شدن سرعت در نزدیکی شعاع خارجی خم یا انحنا می شود ‪.‬‬

‫شکل (‪ )14-2‬پروفیل سرعت در یک کانال باز با مقطع دایر(راست) و با مقطع مستطیل(چپ)‬

 ‫‪ -14-4-4‬گروه بندی جریان بر اساس تﻐییرات عمق‬

‫سطح آزاد ویژگی ای است که تنها در کانال باز دیده می شود و ما این ویژگی را در لوله نمی بینیم ‪ .‬وجود‬
‫سطح آزاد در کانالهای باز موجب می شود تا ما حاالت جدیدی از جریان را داشته باشیم ‪ .‬متداولترین شیوه‬
‫گروهبندی جریانهای کانال باز بر اساس تغییرات عمق است و ساده ترین و گسترده ترین حالت مربوط به‬
‫جریان یکنواخت می باشد که در آن عمق و در نتیجه مقدار سرعت در جریان ثابت باقی می ماند ‪ .‬گروهها‬
‫به صورت زیر است ‪:‬‬
‫‪ ) 1‬جریان یکنواخت ( شیب و عمق ثابت )‬
‫‪ ) 2‬جریان تغییر یافته‬
‫الف ) ‪ : GVF‬پسزدگی در پشت دریچه کشویی کانال ‪ ،‬بند و یا سد ‪.‬‬
‫ب ) ‪ : RVF‬پرش هیدرولیکی ‪.‬‬

‫‪ -14-4-5‬گروه بندی جریان بر اساس فرود‬

‫عدد فرود در کانالها نسبت سرعت سیال در کانال به سرعت انتشار یک موج کوچک اغتشاش در کانال است ‪.‬‬
‫برای کانال مستطیلی یا کانال بسیار عریض با عمق ثابت ‪ ،‬این عدد برابر است با ‪:‬‬

‫‪If‬‬ ‫‪Fr<1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪subcritical flow‬‬

‫‪If‬‬ ‫‪Fr>1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪supercritical flow‬‬
‫‪If‬‬ ‫‪Fr=1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪critical‬‬
‫سرعت انشار موج در کانال باز بدین صورت بدست می آید ‪:‬‬

‫شکل (‪ )14-3‬سرعت انشار موج در کانال باز‬

 ‫برای بدست آوردن معادالت جریان کانال باز از معادله انرژی استفاده می کنیم ‪:‬‬

‫با در نظر گرفتن ‪ S0=(z1-z2)/L‬و ‪ Sf=hL/L‬و نیز ‪ ( P/γ=y‬زیرا توزیع فشار در جریان کانال باز‬
‫هیدروستاتیکی است ‪: ) .‬‬
 ‫شکل (‪ )14-4‬خط انرزی در کانال باز با شیب مشخص‬

‫با تعریف انرژی مخصوص ‪:‬‬

‫با جایگذاری دبی حجمی در واحد عرض کانال )‪ (q‬در رابطه ‪ ، E‬خواهیم داشت ‪:‬‬

‫برای بدست آوردن مینیمم مقدار انرژی ویژه ‪ ،‬از عبارت فوق مشتق گرفته و برابر صفر قرار می دهیم ‪ .‬بدین‬
‫ترتیب ‪ ycr‬و ‪ Emin‬بدین صورت بدست می آید ‪:‬‬
 ‫شکل (‪ )14-5‬خط بدست آوردن مینیمم مقدار انرژی ویژه‬

‫‪ -14-4-6‬معادالت شزی و مانینگ‬

‫برای بدست آوردن سرعت جریان ودر نتیجه دبی در یک جریان یکنواخت به کار می روند ‪:‬‬
‫معادله شزی ‪:‬‬
‫معادله مانینگ ‪:‬‬

‫‪And‬‬

‫ضریب مانینگ )‪ (n‬از جدول زیر و با توجه به جنس کانال باز تعیین می شود ‪:‬‬
 ‫جدول (‪ )14-1‬جدول ضریب مانینگ (‪ )n‬با توجه به جنس کانال باز‬

‫‪ -14-5‬روش انجام آزمایش‬

‫‪-1‬پمپ را روشن نمایید و شیب کانال را به وسیله ی پیچ تنظیم ارتفاع دستگاه که سمت ستون زیرین‬
‫سمت چپ دستگاه قرار دارد را به روی شیب مدنظر قرار دهید‪.‬‬
‫‪-2‬برای بررسی تاثیرات مانع بر پروفیل جریان چند نوع مانع موجود است ‪ .‬در هر مرحله مانع مورد نظر را در‬
‫برابر جریان قرار دهید‪.‬‬
‫‪ -2‬تغییرات مشاهده شده در جریان را به صورت شهودی یادداشت نمایید ‪.‬‬
‫‪-3‬پدید های ضربه ی قوچ‪ ،‬پرش هیدرولیکی‪،‬پدیده ‪ ،vena contract‬زبری کف کانال را مشاهده نمایید‬
‫ودر مورد آن توضیحات مناسب را بر روی کاغذ یادداشت نمایید‪.‬‬
‫‪-5‬می توان به وسیله ی عمق سنج ‪ ،‬لوله ی پیتوت و گیت انتهای کانال‪ ،‬به ترتیب عمق آب‪ ،‬فشار استاتیک‬
‫و سکون و در نتیجه سرعت و تنظیم دبی خروجی را اندازه گیری وتنظیم کرد‪.‬‬
 ‫‪ -14-5-1‬مشاهدات‬

‫در شکل سمت چپ ‪ ،‬لبه انتهایی مانع به آرامی تغییر می نماید بطوریکه پروفیل جریان ما در انتهای مانع یا‬
‫در ناحیه آرام قرار دارد یا در ناحیه ی تغییر یافته تدریجی ولی در شکل سمت راست تغییرات مانع در انتهای‬
‫مسیر به گونه ایست که ما پرش هیدرولیکی ‪ ،‬جریانهای گردابه ای و حبابها و هوا را در جریان مشاهده نمودیم‬
‫‪ .‬علت تشکیل حبابها این است که در نواحی که فشار موضعی ما از فشار بخار کمتر می شود و کاویتاسیون‬
‫اتفاق می افتد ‪.‬‬

‫شکل (‪ )14-6‬مشاهده ی اول در ازمایش کانال باز‬

‫وقتی مانعی مطابق با شکل روبرو در مسیر جریان قرار دادیم ‪ ،‬مشاهده کردیم که جریان روی مانع با تغییرات‬
‫ارتفاع همراه بود ‪ .‬چون لبه های مانع گرد هستند تغییرات جریان به آرامی است ‪.‬‬

‫شکل (‪ )14-7‬مشاهده ی دوم در ازمایش کانال باز‬

‫در این شکل پدیده آبشاری مشاهده می گردد ‪ .‬هرچقدر جریان آبشاری ناآرامتر باشد وجود حباب در جریان‬
‫افزایش می یابد ‪.‬‬

‫شکل (‪ )14-8‬مشاهده ی سوم در ازمایش کانال باز‬

 ‫‪ -14-6‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫وسایل آزمایش تشکیل شده است از یک کانال با عرض مشخص و با دیواره ای شیشه ای که بوسیله یک‬
‫پمپ تغذیه می شود ‪ .‬دبی جریان توسط شیر بعد از پمپ قابل تغییر است ‪ .‬یک کنتور دبی جریان را اندازه‬
‫میگیرد ‪ .‬محل پرش توسط یک سرریز متحرک قابل تغییر است ‪ .‬ارتفاع آب در کانال را می توان توسط یک‬
‫پیچ مخصوص تنظیم کرد ‪ .‬توجه شود که موقع تنظیم مانع ‪ ،‬آبی از باالی آن جریان نیابد ‪ .‬ارتفاع آب داخل‬
‫کانال توسط یک متحرک قابل اندازه گیری است ‪ ( .‬شکل در صفحه بعد )‬

‫شکل (‪ )14-9‬دستگاه ازمایش کانال باز در آزمیشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪.‬‬

‫‪ -14-7‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪-1‬پرش هیدرولیکی تحت چه شرایطی رخ می دهد ؟‬

‫‪-2‬تغییرات پرش هیدرولیکی را با تغییرات عدد فرود نشان دهید ‪.‬‬

‫‪-3‬پدیده ‪ vena contract‬را تعریف کرده و بیان کنید در چه نقاطی در کانال باز این پدیده مشاهده‬
‫می شود ؟‬
‫‪-4‬به نظر شما برای آسیب کمتر کانالهای انتقال آب چه باید کرد ؟‬
 ‫‪-5‬عدد فرود را تعریف کنید ‪ .‬رفتار جریان را بر اساس آن توضیح دهید ‪.‬‬

‫‪-6‬اگر رابطه مانینگ در سیستم ‪ SI‬مطرح گردد ‪ k=1 ،‬است ‪ .‬در سیستم انگلیسی مقدار ‪ k‬چقدر است ؟‬

‫‪ -14-8‬پیوست‬

‫جدول (‪ )14-2‬جدول داده برداری آزمایش کانال باز‬

‫آیا این پدیده را درک کردید؟‬ ‫پدیده‬

‫ضربه ی قوچ‬
‫پرش هیدرولیکی‬
‫پدیده ‪vena contract‬‬
‫زبری کف کانال‬
 ‫فصل ‪:15‬‬

‫چشمه و چاه(جریان پتانسیل)‬

 ‫‪ -15-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬تئوری پتانسیل را توضیح بدهید و فرضیات تئوری پتانسیل چیست؟‬

‫‪ ‬اگر استوانه ای که در جریان قرار می گیرد حول خود بچرخد چه اتفاقی رخ می دهد؟‬
‫‪ ‬پدیده ی واماندگی ( ‪ ) satll‬چیست؟‬
‫‪ ‬تفاوت بیضی رانکین ودابل چیست ؟‬
‫‪ ‬تفاوت دابل و جریان حول استوانه چیست؟ ‪.‬‬

‫‪ -15-2‬هدف آزمایش‬

‫هدف از انجام این آزمایش‪ ،‬بدست آوردن خطوط جریان در یک صفحه و ترسیم شکل خطوط جریان با وجود‬
‫چشمه ها و چاه ها در موقعیت های مکانی مختلف و مقایسه ی نتایج حاصله با نتایج بدست آمده از تئوری‬
‫جریان پتانسیل است‪.‬‬

‫مقدمه‪:‬‬
‫برای بررسی جریان ها‪ ،‬سه الگوی اصلی بکار میرود‪:‬‬
‫‪)1‬خط جریان (‪ )Stream Line‬که بردار سرعت در هر نقطه بر آن مماس است‪ .‬به عنوان مثال یک روبان‬
‫سبک را در جریان میگذاریم اگر روبان سبک باشد بر جریان تاثیر نمیگذارد‪ .‬سپس از روبان درون جریان در‬
‫هر لحظه عکس میگیریم‪ .‬منحنی که این عکسها به ما میدهند در هر لحظه بر سرعت جریان مماس است‪.‬‬
‫این مفهوم مربوط به رویکرد "اویلری" میباشد‪.‬‬
‫توجه‪ :‬در عرض خط جریان هیچ جریانی عبور نمی کند‪.‬‬
‫با توجه به تغییر بردار سرعت در یک نقطه‪ ،‬شکل خطوط جریان با زمان تغییر می کند‪.‬‬
‫توجه‪ :‬امکان تقاطع خطوط جریان به جز در نقاط منفردی با سرعت صفر یا بی نهایت وجود ندارد چون در‬
‫این صورت در نقطه تقاطع ذره دارای دو سرعت خواهد بود که از لحاظ فیزیکی ممکن نیست‪.‬‬
‫‪)2‬خط مسیر (‪ )Path Line‬مسیری است که هر ذره معین داخل جریان آن را طی میکند‪ .‬اگر ذرهای با‬
‫چگالی بسیار کم را در سیال بیاندازیم و در لحظات مختلف از آن عکس بگیریم و درون عکس های متوالی‬
‫ردپای ذره را دنبال کنیم به اینصورت که نقاط مختلف را به هم وصل کنیم و به وسیلهی نقاط یک خط را‬
‫تشکیل دهیم توانسته ایم خط مسیر را بیابیم‪ .‬این مفهوم مربوط به رویکرد "الگرانژی" می باشد‪.‬‬
‫‪)3‬خط رگه (‪ )Streak Line‬مکان هندسی ذراتی است که از یک نقطه خاص داخل جریان عبور کردهاند‪.‬‬
‫اگر با یک سوزن یک مقدار جوهر درون سیال تزریق کنیم ذرات جوهر درون سیال حرکت کرده و پخش‬
‫میشوند‪ .‬در این صورت خط اثر به جای مانده از جوهر درون سیال خط رگه را به ما میدهد‪ .‬این عمل‪،‬‬
‫ترکیبی از دیدگاه اویلری و دیدگاه الگرانژی است‪.‬‬

‫اگر جریان ‪ steady‬باشد هر سه حالت ذکر شده روی هم میافتند‪ .‬همچنین استفاده از خط رگه برای‬
‫آشکارسازی جریان روش مناسبتری است زیرا اثر آن بر روی جریان کمتر است‪ .‬در این آزمایش نیز از همین‬
‫روش استفاده شده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )15-1‬در مکانیک سیاالت برای قابل مشاهده ساختن نتایج ریاضی‪ ،‬از الگوی خطوط جریان استفاده میشود‪ .‬شکل (‪ )a‬نشان دهنده نمونه یک‬
‫مجموعه از چند خط جریان است‪ ،‬شکل (‪ )b‬یک الگوی بسته به نام لوله جریان را نشان میدهد‪.‬‬

‫توجه‪ :‬در جریان دائمی هر سه خط (خط جریان‪ ،‬مسیر جریان و خط تمایل) برهم منطبق میشوند‪ .‬در حالیکه‬
‫خط جریان الگوی فعلی جریان را نشان میدهد‪ ،‬مسیر جریان و خط تمایل تاریخچه جریان را ارائه میدهند‪.‬‬

‫‪ -15-3‬تئوری آزمایش‬

‫برای بدست آوردن خطوط جریان خارجی یک سیال غیرلزج‪ ،‬در مکانیک سیاالت از تئوری تابع جریان استفاده‬
‫می شود‪ .‬تابع جریان در جریان دو بعدی تعریف می شود‪ .‬این تابع از معادله ی پیوستگی به صورت زیر بدست‬
‫می آید‪:‬‬
 ‫معادله ‪1‬‬

‫اگر تابعی به صورت زیر تعریف شود‪ ،‬در معادله ی ‪ 1‬صدق می کند‪.‬‬

‫معادله ‪2‬‬

‫با مقایسه ی روابط ‪ 1‬و ‪ 2‬نتیجه می شود که‪:‬‬

‫معادله ‪3‬‬

‫به راحتی قابل اثبات است که خطوط ‪ ψ‬ثابت‪ ،‬همان خطوط جریان هستند‪ .‬اثبات این قضیه در کتب مکانیک‬
‫سیاالت نظیر ‪ White‬موجود می باشد‪.‬‬
‫برای محاسبه ی تابع جریان برای حالت های مختلف‪ ،‬تابع سرعت را در معادالت ‪ 3‬قرار می دهیم و با انتگرال‬
‫گیری و جایگذاری شرایط مرزی‪ ،‬تابع جریان را محاسبه می نماییم‪.‬‬
‫برای جریان های پیچیده تر‪ ،‬نظیر جریان حول استوانه از اصل جمع آثار استفاده می کنیم ‪ ،‬برای استوانه با‬
‫جمع توابع دابلت و جریان یکنواخت‪ ،‬به تابع مورد نظر دست پیدا می کنیم‪.‬‬
‫جدول ‪ 1-15‬نتیجه ی محاسبات توابع پتانسیل و جریان را برای حاالت مختلف ارائه می کند‪.‬‬
‫جدول (‪ )15-1‬جدول نتیجه ی محاسبات توابع پتانسیل و جریان برای حاالت مختلف‬

‫با رسم خطوط جریان هر کدام از حالت ها‪ ،‬نتایج زیر(شکل ‪ )2‬بدست می آید‪:‬‬
 ‫شکل (‪ )15-2‬رسم خطوز جریان برای هریک از حالت های گفته شده‬

‫‪ -15-4‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫دستگاه مورد نظر برای آزمایش مطابق شکل از چند روزنه جهت ایجاد چشمه و چاه تشکیل شده است‪8.‬‬
‫شیر باال برای ایجاد چشمه استفاده می شوند و جریانی به سمت بیرون تولید می کنند و ‪ 8‬شیر پایین با‬
‫کشیدن جریان‪ ،‬چاه تولید می کنند‪.‬‬
‫با باز کردن شیر اصلی‪ ،‬جریان در زیر شیشه ی مدرج از سمت چپ به وجود می آید‪ .‬ممکن است با باز‬
 ‫کردن شیر حباب هایی زیر شیشه به وجود آید که با باز کردن شیشه توسط زنجیر هایی که تعبیه شده و‬
‫بستن آرام آن‪ ،‬عملیات حباب گیری صورت می گیرد‪ .‬با باز کردن شیر مخزن جوهر‪ ،‬از سرنگ هایی که در‬
‫فاصله های معین قرار گرفته اند‪ ،‬جوهر جاری می شود و خطوط جریان نمایان می گردند‪.‬‬

‫شکل (‪ )15-3‬دستگاه ازمایش چشمه و چاه در آزمیشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪ -15-5‬روش انجام آزمایش‬

‫‪-1‬ابتدا شیر اصلی دستگاه را باز نمایید تا جریان از زیر شیشه عبور کرده و اثری از حباب ها باقی نماند‪(.‬برای‬
‫انجام بهتر این کار می توانید شیشه را باال برده تا حباب ها خارج گردند و بعد شیشه را به آرامی در سر جای‬
‫خود بگذارید‪).‬‬
‫‪-2‬مخزن جوهر را از جوهر پر کرده تا از همه ی سوزن های زیرین شیشه خروج جوهر صورت پذیرد‪.‬‬
‫‪-3‬حال خطوط موازی جوهر(خطوط جریان) در راستای جریان آب به موازات هم تا انتهای برقرار می گردد‪.‬‬
‫‪-4‬هندسه مورد نظر مثال استوانه را(در صورت نیاز در آن مرحله ی آزمایش) با زاویه ی درست در زیر شیشه‬
‫قرار دهید‪.‬‬
‫‪ -5‬متناسب با هندسه ی مورد نظر(مثال استوانه) و یا شکل خطوط جریان خواسته شده (مثال بیضی رانکین)و‬
‫مطابق با راهنمای شیر ها که بر روی دیوار تعبیه شده است‪ ،‬شیر ها را به گونه ای باز و بسته می کنیم تا‬
‫چشمه و چاه به کمک خطوط جوهر در فاصله ی درست ایجاد شود‪.‬‬
‫‪ -6‬مثال برای ایجاد بیضی رانکین‪ ،‬شیر های ابتدا و انتها را باز کرده تا دو چشمه با فاصله ی نسبتا زیاد ایجاد‬
‫گردد‪.‬‬
‫‪-7‬در انتهای کار شیر انتهایی مخزن جوهر را ببندید و سپس شیر اصلی دستگاه را ببندید‪.‬‬
 ‫پدیده های زیر باید توسط دانشجو آزمایش شود و درک گردد‪ ،‬عبارتند از‪:‬‬
‫‪-1‬جریان حول استوانه با قطر ‪ 11‬میلی متر‬
‫‪-2‬جریان حول ایرفویل با زاویه ‪ 0‬درجه‬
‫‪-3‬جریان حول ایرفویل با زاویه ‪ 10‬درجه‬
‫‪-4‬جریان حول ایرفویل در حالت واماندگی (‪)Stall‬‬
‫‪-5‬جریان حول مربع‬
‫‪-6‬نیمه جسم رانکین(‪)Half body of Rankine‬‬
‫‪-7‬بیضی رانکین(‪)Rankine oval‬‬
‫‪-8‬دابل(‪ ( )Double‬دقیقا مانند جریان حول استوانه)‬

‫شکل (‪ )15-4‬شکل بیضی رانکین ایجاد شده در آزمایش چشمه وچاه‬

 ‫‪ -15-6‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪-1‬آیا در پدیده های باال جریان پتانسیل برقرار است؟ فرضیات تئوری پتانسیل را ذکر کنید و توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -2‬اگر استوانای که در جریان قرار می گیرد حول خود بچرخد چه اتفاقی رخ می دهد؟‬

‫‪ -3‬در صفحه ی آزمایش حاضر آیا جریان آرام است یا آشفته؟‬

‫‪-4‬پدیده ی واماندگی ‪ satll‬را تعریف کرده و بیان کنید در تقریبا چه زاویه ی حمله ای برای ایرفویل‬
‫موجود این پدیده مشاهده می شود؟‬

‫‪-5‬تفاوت بیضی رانکین ودابل چیست ؟‬

‫‪-6‬تفاوت دابل و جریان حول استوانه چیست؟‬

 ‫‪ -15-7‬پیوست‬

‫جدول (‪ )15-2‬جدول داده برداری آزمایش چشمه و چاه( جریان پتانسیل)‬

‫آیا این پدیده را مشاهده و‬

‫شکل‬ ‫پدیده‬
‫درک کردید؟‬

‫جریان حول استوانه با قطر ‪ 11‬میلی متر‬

‫جریان حول ایرفویل با زاویه ‪ 0‬درجه‬

‫جریان حول ایرفویل با زاویه ‪ 10‬درجه‬

‫جریان حول ایرفویل در حالت واماندگی (‪)Stall‬‬

‫‪aeromuseum.org‬‬

‫جریان حول مربع‬

‫‪hindawi.com‬‬

‫نیمه جسم رانکین(‪)Half body of Rankine‬‬

‫بیضی رانکین(‪)Rankine oval‬‬

‫دابل(‪ ( )Double‬دقیقا مانند جریان حول استوانه)‬

‫فصل ‪:16‬‬

‫گردابه‬
 ‫‪ -16-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬گردابه ی آزاد به چه دلیل تشکیل می شود؟‬

‫‪ ‬تشکیل گردابه ی آزاد در نقاط مختلف کره ی زمین چه تفاوتی دارد؟‬
‫‪ ‬عوامل موثر در تشکیل گردابه ی آزاد و اجباری چیست؟‬

‫‪ -16-2‬هدف آزمایش‬

‫تعیین پروفیل سطح گرداب در گرداب های آزاد و اجباری‬

‫‪ -16-3‬تئوری آزمایش‬

‫‪ -16-3-1‬مقدمه ای در مورد گردابه‬

‫ورتکس (‪ )vortex‬یا گرداب حالت خا صی از حرکت سیال ا ست که ری شه در چرخش المان سیال دارد‪ .‬در‬

‫دینامیک ستتتیاالت ورتکس یا جریان های گردابی اغلب به الگوی چرخش ستتتیال حول یک محور عمودی‬

‫مستتتقیم گفته می شتتود‪ .‬ورتکس را می توان نواحی متصتتل ستتیال با تمرکز بستتیار باالی ورتیستتیتی نامید‪.‬‬

‫گردابه ها معموال از مایعات‪ ،‬گازهای و پالسما تشکیل می شوند‪ .‬برخی از نمونه های جریان های گردابی می‬

‫توان به حلقه های دود‪ ،‬جریان گرداب در پشت قایق‪ ،‬باد اطراف طوفان و گرد و غبار شدید اشاره کرد‪ .‬جریان‬

‫های گردابه ای اغلب آشفته می باشد‪ .‬در غیاب نیروی خارجی به سیال‪ ،‬نیروی اصطکاکی چسبنده ای تمایل‬

‫به کشیدن سیال به درون جریان گردابی دارد‪ .‬در چنین گردابی سرعت سیال در نزدیکی محور فرضی بیشتر‬

‫است و هر چه از محور دورتر شویم سرعت کاهش می یابد‪ .‬گردش جریان در هسته گردابه ماکزیمم است‪.‬‬
‫این پدیده مهم نه تنها در جریان های برشی آرام و توربوالنس بلکه در جریان های ایده ال نیز دیده می شود‬

‫و در تحلیل نیرو ها و فرآیند های انتقال نقش اساسی دارد‪.‬‬

‫شکل (‪ )16-1‬یک نوع گردابه در سیال آب‬

‫شکل (‪ )16-2‬گردابه ی ایجاد شده در سیال هوا که پشت هواپیما تشکیل شده است‪.‬‬
 ‫‪ -16-3-2‬مفهوم گردابه‬

‫آیا چرخش و گردش به یک معنا ه ستند؟ در سیال گردش رخ می دهد یا چرخش و یا ممکن ست هر دو رخ‬

‫دهند؟ اگر هر دو روی می دهند‪ ،‬هر کدام در چه شرایطی رخ می دهد و چرا؟ ا صالً جریان چرخ شی یا غیر‬

‫چرخشی چیست؟‬

‫حرکت برای هر ذره دارای دو قستتمت می باشتتد که عبارتند از حرکت انتقالی و حرکت چرخشتتی‪ .‬در شتتکل‬

‫سمت چپ در شکل ‪ ، 3-15‬ذره حول محور ‪ O‬حرکت دارد و این حرکت از نوع انتقال ست در حالیکه در‬

‫شکل سمت راست‪ ،‬حرکت توأمی از حرکت های انتقالی وچرخشی نشان داده شده است‪ .‬مشاهده میشود که‬

‫در شکل سمت را ست ذره مورد مطالعه‪ ،‬عالوه بر آنکه از لحاظ مخت صاتی که در آن قرار گرفته‪ ،‬در حرکت‬

‫انتقالی خود‪ ،‬تغییر مکان میدهد‪ ،‬اما همزمان حول مححوری در داخل خود نیز حرکتی دارد که به آن حرکت‬

‫وضعی یا چرخش گفته می شود‪.‬‬

‫شکل (‪ )16-3‬توضیح مفهوم گردابه با توجه به المان سیال‪ .‬حرکت انتقالی المان سیال در شکل سمت چپ و حرکت ترکیبی انتقالی وچرخشی در‬
‫شکل سمت راست‬
‫شکل ‪ 4-15‬را در نظر بگیرید‪ .‬در این شکل یک المان سیال که ج سم صلیبی شکل بر روی آن قرار گرفته‬

‫دیده میشتتتود‪ .‬در انتقال المان مورد مطالعه از نقطه ی ‪ I‬به نقطه ی ‪ ،II‬دو حالت مختلف‪ ،‬به همراه شتتتکل‬

‫المان و صتتلیب ترستتیم شتتده استتت‪ .‬در تمامی این حالت‪ ،‬حرکت ما صتترفا یک حرکت انتقالی استتت‪ ،‬بدون‬

‫چرخش‪ .‬زیرا همانطور که م شاهده می شود‪ ،‬در را ستاهای ‪ K-L‬و ‪ M-N‬حفظ شده اند و تنها شاهد جابه‬

‫جایی در محل و شتتکل المان هستتتیم‪ .‬در مورد حالت ‪ III‬هم با اینکه المان تغییر شتتکل داده و این تغییر‬

‫شکل‪ ،‬باعث تغییر زاویه صلیب گ شته ا ست‪ ،‬اما از آ«جا که میزان این تغییر زاویه ها در دو را ستای ‪ K-L‬و‬

‫‪ M-N‬در خالف جهت یکدیگر میبا شند‪ ،‬لذا حرکت چرخ شی متو سط صفر ا ست و عمال بازهم فقط حرکت‬

‫انتقالی داریم‪ ،‬با این تفاوت که به علت تغییر شکل المان سیال‪ ،‬میزان زاویه بین دو شاخه صلیب تغییر یافته‬

‫است‪.‬‬

‫شکل (‪ )16-4‬توضیح مفهوم گردابه با توجه به المان صلیبی در حرکت انتقالی و تغییر شکل المان‬

‫بیایید نگاهی به شکل بعد بیندازیم‪ .‬باز هم مکان ذره از نقطه ‪ I‬به نقطه ‪ II‬تغییر یافته و این تغییر به شکل‬

‫دو حالت مختلف نمایش داده شده ا ست‪ .‬مالحظه می شود که را ستاهای اولیه شکل صلیبی تغییر کرده و از‬

‫طرفی این تغییر به صورت دو تغییر زاویه م ساوی اما مخالف جهت (همانند حالت ‪ II‬شکل ‪ )4-15‬که باعث‬

‫خنثی شدن یکدیگرو بی چرخشی شوند‪ ،‬نیست؛ لذا اختالف این چرخش در راستاهای شکل صلیبی ( با در‬

‫نظر گیری جهت چرخش هریک از را ستاها) معرف میزان چرخش موجود در المان سیال مورد مطالعه ا ست‪.‬‬
‫با توجه به این نکته ضتتروری استتت که اوال در حرکت چرخشتتی الزاما انتقال یا جابجایی المان وجود ندارد و‬

‫ذره یا المان سیال میتواند در همان مکان اولیه حول محور خود چرخش دا شته با شد و ثانیا اینکه در شکل‬

‫(‪ )5-15‬حرکت های انتقالی و چرخش توأم نشان داده شده اند‪.‬‬

‫شکل (‪ )16-5‬توضیح مفهوم گردابه با توجه به المان صلیبی در حرکت انتقالی ‪،‬چرخشی و تغییر شکل المان‬

‫عوامل بوجود آمدن چرخش در محیط سیال که محیطی پیوسته در نظر گرفته می شود‪ ،‬عبارتند از‪:‬‬

‫جت یا چسبندگی‪ ،‬شاید به خاطر داشته باشید که در مدلسازی سیاالت در جریان پتانسیل که وجود لزجت‬

‫نادیده فرض شده یا ناچیز در نظر گرفته می شود‪ ،‬جریان ما جریانی بدون چرخش است‪ ،‬چرا که یکی از‬

‫مهمترین عوامل انتقال چرخش در یک محیط پیوسته وجود لزجت می باشد‪ .‬عامل دوم وجود نیروهای خارجی‬

‫ناپایستاری است که می توان به یک محیط پیوسته اعمال کرد و سومین عامل وجود محیط غیر باروتروپیک‬

‫است یعنی محیطی که در آن فشار تابعی از چگالی و یا چگالی تابعی از فشار نباشد و در واقع ارتباطی بین‬

‫فشار و چگالی وجود نداشته باشد‪.‬‬

‫بنابراین اگر در محیطی از یک سیال تمامی عوامل باال را حذف کنیم‪ ،‬میتوان میزان سیرکوالسیون را برای هر‬

‫منحنی بسته ای‪ ،‬برابر با صفر بدست آورد و از آنجا نتیجه گرفت که میزان چرخش (𝑈 × ∇ = ‪ )ω‬برابر‬

‫صفر است‪ ،‬لذا محیط مورد مطالعه غیرچرخشی خواهد بود‪.‬‬

‫اگر مایعی درون ﻇرفی قرار داشته باشد‪ ،‬سطح آن موازی سطح افق خواهد بود‪ .‬حال اگر ﻇرف شروع به دوران‬

‫کند‪ ،‬مایع نیز بر اثر وجود ویسکوزیته و تنش برشی شروع به دوران خواهد نمود‪ .‬پس از سپری شدن یک‬

‫فاصله زمانی‪ ،‬سیال مانند یک جسم صلب حرکت می کند‪ .‬به این معنا که تمام ذرات سیال با سرعت زاویه ای‬

‫یکسان ( ‪ =ω‬سرعت زاویه ای ﻇرف) حرکت می کنند‪ .‬در این حالت هیچگونه تنش برشی وجود نخواهد داشت‬

‫و دوران سیال حول محور دوران " دوران اجباری " (‪ )Forced Vortex‬نامیده می شود‪.‬‬

‫در " دوران آزاد " ﻇرف سیال هیچگونه حرکتی ندارد‪ .‬در این حالت ﻇرف محتوی مایع در پایین سوراخ است‬

‫و مایع از آنجا خارج می شود‪ .‬مایع جهت خروج از سوراخ مذکور‪ ،‬حالت گرداب مانند تشکیل می دهد و دوران‬

‫می کند‪.‬‬

‫باید به تفاوت اصلی دوران اجباری و دوران آزاد توجه داشت‪ ،‬چرا که در دوران آزاد سرعت ذرات مایع با فاصله‬

‫اش از مرکز دوران نسبت عکس دارد‪.‬‬

‫شکل (‪ )16-6‬توضیح و مقایسه ی گردابه های آزاد و اجباری‬

‫اگر متغییری مثل ‪ T‬به صورت تابعی از زمان (‪ )t‬و نیز تابعی از مختصات مکان )‪ (x,y,z‬در نظر گرفته شود‪،‬‬

‫میتوان نوشت‪:‬‬

‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬

‫= 𝑇𝑑‬ ‫‪𝑑𝑡 +‬‬ ‫‪𝑑𝑥 +‬‬ ‫‪𝑑𝑦 +‬‬ ‫𝑧𝑑‬
‫𝑡𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑧𝜕‬

‫اگر دو طرف را به ‪ dt‬تقسیم کنیم‪ ،‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑇𝜕 𝑇𝑑‬ ‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬

‫=‬ ‫𝑢‪+‬‬ ‫𝑣‪+‬‬ ‫𝑤‪+‬‬
‫𝑡𝑑‬ ‫𝑡𝜕‬ ‫𝑥𝜕‬ ‫𝑦𝜕‬ ‫𝑧𝜕‬

‫که ‪ u,v,w‬مولفه های سرعت در سه جهت ‪ x,y,z‬می باشند‪ .‬همانطور که در شکل نشان داده شده است‪،‬‬

‫در یک سی ستم مخت صات ا ستوانه ای اگر 𝑤 ‪ 𝑢𝑟 , 𝑢𝜃 ,‬مولفه های بردار سرعت ‪ q‬برروی سه جهت 𝑧 ‪𝑟, 𝜃,‬‬

‫باشند‪ ،‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑇𝜕 𝑇𝑑‬ ‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬ ‫𝑇𝜕‬

‫=‬ ‫𝑟𝑢 ‪+‬‬ ‫𝜃𝑣 ‪+‬‬ ‫𝑤‪+‬‬
‫𝑡𝑑‬ ‫𝑡𝜕‬ ‫𝑟𝜕‬ ‫𝜃𝜕𝑟‬ ‫𝑧𝜕‬

‫شکل (‪ )16-7‬مولفه های سرعت در مختصات استوانه ای‬

‫مفهوم فیزیکی این ت ساوی این ا ست که تغییرات ‪ T‬برابر ا ست با تغییرات آن در مکان به ا ضافه تغییرات آن‬

‫⃗⃗⃗⃗ 𝑟𝑢( =⃗𝑞 قراردهیم‪ ،‬با توجه به اینکه‪:‬‬

‫⃗⃗⃗⃗⃗ 𝜃𝑣 ‪𝑒𝑟 +‬‬
‫)⃗⃗⃗⃗𝑒𝑤 ‪𝑒𝜃 +‬‬
‫در زمان‪ .‬اگر به جای ‪ T‬بردار 𝑧‬

‫⃗𝑞‬
‫⃗⃗⃗⃗ 𝑟𝑎( =‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗ 𝜃𝑎 ‪𝑒𝑟 +‬‬
‫)⃗⃗⃗⃗𝑒 𝑧𝑎 ‪𝑒𝜃 +‬‬
‫𝑧‬
‫𝑡𝑑‬

‫که 𝑟𝑎 ‪ 𝑎𝑧 , 𝑎𝜃 ,‬شتاب در سه جهت 𝑧 ‪ 𝑟, 𝜃,‬میباشند‪ ،‬حال خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑢𝜕‬ ‫𝑢𝜕 𝑣 𝑢𝜕‬ ‫‪𝜕𝑢 𝑣 2‬‬

‫= 𝑟𝑎‬ ‫𝑢‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑤‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫𝑡𝜕‬ ‫𝜃𝜕 𝑟 𝑟𝜕‬ ‫𝑧𝜕‬ ‫𝑟‬
‫𝑣𝜕‬ ‫𝑣𝜕 𝑣 𝑣𝜕‬ ‫𝑣𝑢 𝑣𝜕‬
‫= 𝜃𝑎‬ ‫𝑢‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑤‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫𝑡𝜕‬ ‫𝜃𝜕 𝑟 𝑟𝜕‬ ‫𝑧𝜕‬ ‫𝑟‬

‫𝑤𝜕‬ ‫𝑤𝜕 𝑣 𝑤𝜕‬ ‫𝑤𝜕‬

‫= 𝑟𝑎‬ ‫𝑢‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑤‪+‬‬
‫𝑡𝜕‬ ‫𝜃𝜕 𝑟 𝑟𝜕‬ ‫𝑧𝜕‬

‫حال یک جریان دائمی گردابی را در نظر بگیرید که فقط دارای سرعت مماسی 𝜃𝑣 است‪ .‬به صورتی که 𝜃𝑣‬

‫در جهت ‪ θ‬تغییر نمیکند و ثابت است و تغییرات آن فقط در جهت ‪ r‬میباشد‪ .‬به این ترتیب سه مولفه شتاب‬

‫به صورت زیر ساده میشوند‪:‬‬

‫𝜃‪𝑣2‬‬
‫‪𝑎𝑟 = −‬‬
‫𝑟‬

‫‪𝑎𝜃 = 0‬‬

‫‪𝑎𝑧 = 0‬‬

‫حال مطابق شتتتکل المانی را در میدان جریان در نظر بگیرید به صتتتورتی که محور ‪ z‬در جهت عمود بر افق‬

‫داشته باشد‪ .‬اگر از نیروهای تنش برشی روی المان صرف نظر نماییم‪ ،‬در جهت ‪ r‬داریم‪:‬‬

‫𝑟𝑑 𝑝𝜕‬ ‫𝑟𝑑 𝑝𝜕‬

‫‪(𝑝 −‬‬ ‫‪) (𝑟 𝑑𝜃 𝑑𝑧) − (𝑝 +‬‬ ‫𝑟𝑎 𝑟𝑑 𝑧𝑑 𝜃𝑑𝑟𝜌 = 𝑧𝑑 𝜃𝑑)𝑟𝑑 ‪) (𝑟 +‬‬
‫‪𝜕𝑟 2‬‬ ‫‪𝜕𝑟 2‬‬
 ‫شکل (‪ )16-8‬المان سیال در میدان جریان‬

‫با صرفنظر از ترم های کوچک در نتیجه خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑝𝜕 ‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫𝑟𝑎 =‬
‫𝑟𝜕 𝜌‬

‫𝑝𝜕 ‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫𝜃𝑎 =‬
‫𝜃𝜕 𝑟 𝜌‬

‫𝑝𝜕 ‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫𝑧𝑎 = 𝑔 ‪−‬‬
‫𝑧𝜕 𝜌‬

‫با جایگذاری روابط باال در روابط بدست آمده برای سه مولفه شتاب داریم‪:‬‬

‫𝑝𝜕 ‪1‬‬ ‫𝜃‪𝑣2‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪=−‬‬
‫𝑟𝜕 𝜌‬ ‫𝑟‬

‫𝑝𝜕‬
‫‪−‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝜃𝜕 𝑟‬

‫𝑝𝜕‬
‫𝑔𝜌‪= −‬‬
‫𝑧𝜕‬
 ‫‪ -16-3-3‬گردابه ی اجباری‬

‫در یک گرداب اجباری سیال مایع (مثال آب) به صورت یک جسم صلب در چرخش میباشد‪ .‬اگر سرعت زاویه‬

‫ای چرخش آب 𝜔 باشتتد‪ ،‬پس 𝜔𝑟 = 𝜃𝑣 بنابراین معادالت به دستتت آمده در قستتمت قبل به صتتورت زیر‬

‫خواهد شد‪:‬‬

‫𝑝𝜕 ‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪𝜌𝑟 2 𝜔2‬‬
‫‪−‬‬ ‫= 𝑝 → 𝜔𝑟‪= −‬‬ ‫)𝑧 ‪+ 𝑓(𝜃,‬‬
‫𝑟𝜕 𝜌‬ ‫‪2‬‬

‫𝑝𝜕‬
‫‪−‬‬ ‫)𝑧 ‪= 0 → 𝑝 = 𝑓(𝑟,‬‬
‫𝜃𝜕 𝑟‬

‫𝑝𝜕‬
‫)𝑟 ‪= −𝜌𝑔 → 𝑝 = −𝜌𝑔𝑧 + 𝑓(𝜃,‬‬
‫𝑧𝜕‬

‫و یا به عبارتی‪:‬‬

‫‪𝜌𝑟 2 𝜔2‬‬
‫=𝑝‬ ‫𝑐 ‪− 𝜌𝑔𝑧 +‬‬
‫‪2‬‬

‫که ‪ c‬ثابت انتگرال میباشتتد و باید با شتترایط مرزی به دستتت آید‪ .‬حال اگر در یک گرداب اجباری محورهای‬

‫مختصات را مطابق با شکل باال فرض کنیم‪ c ،‬صفر خواهد شد و خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪𝑝 𝑟 2 𝜔2‬‬
‫=‬ ‫𝑧‪−‬‬
‫𝛾‬ ‫𝑔‪2‬‬

‫با توجه به آنکه فشار در سطح آب صفر است داریم‪:‬‬

‫‪𝑟 2 𝜔2‬‬
‫=𝑧‬
‫𝑔‪2‬‬
 ‫شکل (‪ )16-9‬سطح آب در یک گردابه ی اجباری‬

‫‪ -16-3-4‬گردابه ی آزاد‬

‫در یک گرداب آزاد ستترعت با عکس فاصتتله از مرکز گرداب نستتبت دارد بنابراین هرچه از مرکز گرداب دورتر‬

‫شویم سرعت کاهش میابد‪ ،‬به صورتیکه در زیر نشان داده شده است‪:‬‬

‫𝑐‬
‫= 𝜃𝑣‬
‫𝑟‬

‫بنابراین معادالت به صورت زیر در خواهد آمد‪:‬‬

‫𝑝𝜕 ‪1‬‬ ‫‪𝑐2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪−‬‬ ‫)𝑧 ‪= − 3 → 𝑝 = − 𝜌𝑐 2 ( 2 ) + 𝑓(𝜃,‬‬
‫𝑟𝜕 𝜌‬ ‫𝑟‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑟‬

‫𝑝𝜕‬
‫‪−‬‬ ‫)𝑧 ‪= 0 → 𝑝 = 𝑓(𝑟,‬‬
‫𝜃𝜕 𝑟‬
‫𝑝𝜕 ‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫)𝑟 ‪= −𝜌𝑔 → 𝑝 = −𝜌𝑔𝑧 + 𝑓(𝜃,‬‬
‫𝑧𝜕 𝜌‬

‫یا به عبارتی‪:‬‬

‫‪1 𝜌𝑐 2‬‬
‫‪𝑝=−‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪− 𝜌𝑔𝑧 + 𝑐 ′‬‬
‫𝑟 ‪2‬‬
 ‫که ’‪ c‬ثابت انتگرال گیری میباشد‪ .‬حال اگر محورهای مختصات را مطابق با شکل در نظر بگیریم‪:‬‬

‫‪𝑝=0‬‬
‫{→‪𝑧=0‬‬ ‫‪→ 𝑐′ = 0‬‬
‫∞=𝑟‬

‫پس خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝜌‬ ‫‪1 𝑐2‬‬

‫‪=−‬‬ ‫𝑧‪−‬‬
‫𝛾‬ ‫‪2𝑔 𝑟 2‬‬

‫‪𝑐2‬‬
‫= 𝑧‪−‬‬
‫‪2𝑔𝑟 2‬‬

‫شکل (‪ )16-10‬سطح آب در یک گردابه ی آزاد‬

‫‪ -16-4‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫د ستگاه این آزمایش شامل یک ا ستوانه شفاف که گرداب در آن ت شکیل میگردد‪ ،‬میبا شد‪ .‬در ا ستوانه مورد‬

‫نظر دو عدد لوله وجود دارد که کامال روبه روی هم قرار گرفته اند و در یک امتداد قرار دارند‪ .‬همچنین دو‬

‫لوله ی دیگر با مقداری انحراف در روبه روی هم قرار دارند که برای تولید چرخش است‪ .‬از مرکز کف ا ستوانه‬

‫نیز یک خروجی قرار دارد‪ .‬پروفیل گرداب به وجود آمده را میتوان با شاخ صی که در باالی د ستگاه قرار می‬

‫گیرد تعیین نمود‪.‬‬

 ‫شکل (‪ )16-11‬دستگاه آزمایش گردابه در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪ -16-5‬نحوه ی انجام آزمایش‬

‫‪-1‬در حالت اول و برای ایجاد گرداب اجباری‪ ،‬شتتتیر مربوطه را باز نمایید تا آّب از درون لوله ها با انحراف‬

‫‪ 60‬درجه وارد استوانه می شود‪.‬‬

‫‪ -2‬در زمانی که آب درون مخزن به حد سرریز ر سید‪ ،‬شیر خروجی را شروع به باز کردن نمایید و شیر را‬

‫طوری تنظیم کنید که آب درون مخزن به پایداری برسد‪.‬‬

‫‪-3‬اکنون با کمک شاخص های اندازه گیری می توان پروفیل سطح گرداب را تعیین کرد‪.‬‬

‫‪-4‬در حالت دوم و برای ایجاد گرداب آزاد‪ ،‬لوله های وروی که کامال روبه روی یکدیگر و بدون انحراف قرار‬

‫گرفته اند را باز و لوله های انحراف دار را که منجر به ایجاد جریان گردشی می شدند بندید‪.‬‬

‫‪ -5‬اکنون خروجی وسط استوانه را باز کنید و شیر آن را طوری تنظیم نمایید که آب درون مخزن به پایداری‬

‫برسد‪.‬‬
‫‪-6‬حال همانند حالت قبل به کمک شاخص های اندازه گیری پروفیل سطح گرداب را تعیین نمایید‪.‬‬

‫‪ -16-6‬سواالت وخواسته ها‬

‫‪-1‬گردابه ی آزاد به چه دلیل تشکیل می شود؟‬

‫‪ -2‬تشکیل گردابه ی آزاد در نقاط مختلف کره ی زمین چه تفاوتی دارد؟ دلیل آن را توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -3‬عوامل موثر در تشکیل گردابه ی آزاد و اجباری را نام ببرید‪.‬‬

 ‫‪ -16-7‬پیوست‬

‫جدول (‪ )16-1‬جدول داده برداری آزمایش گردابه‬

‫حالت دوم گردابه ی اجباری‬ ‫حالت اول گردابه ی اجباری‬

 ‫فصل ‪:17‬‬

‫بررسی عملكرد پمپ ها‬

 ‫‪ -17-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬نحوه ی عملکرد پمپ چگونه است؟‬

‫‪ ‬انواع پمپ را نام ببرید؟‬
‫‪ ‬نمودار مشخصه ی پمپ چیست؟‬
‫‪ ‬در مقایسه ی پمپ ها‪ ،‬کدام مهم تر است؟ ماکزیمم دبی عبوری‪ ،‬ماکزیمم فشار یا راندمان؟‬
‫‪ ‬تفاوت پمپ با کمپرسور در چیست؟‬

‫‪ -17-2‬هدف آزمایش‬

‫بررسی عملکرد چند نوع پمپ ومقایسه ی آنها‬

‫‪ -17-3‬مقدمه‬

‫پمپ ها توربو ماشین هایی هستند که انرژی را از یک منبع به سیال عامل انتقال می دهند ‪ .‬بدین لحاظ‬
‫از جهت عملکرد درست در مقابل توربین ها قرار دارند ‪ .‬پمپ ها با سیاالت تراکم ناپذیر کار کرده و انرژی ای‬
‫را که پمپ به سیال می دهد به صورت هد بیان می شود ‪ .‬پمپها دارای انواع مختلفی هستند‪ .‬دستهبندیهای‬
‫گوناگون‪ ،‬پمپها را بر پایه ویژگیهای گوناگون طبقهبندی میکنند‪ .‬در یکی از رایجترین این طبقهبندیها‪،‬‬
‫برپایه نحوه انتقال انرژی از پمپ به سیال‪ ،‬پمپها به دودسته تقسیم میشوند‪:‬‬

‫پمپهای دینامیکی‪ :‬در این پمپها انتقال انرژی به سیال به طور دایمی است‪ .‬انواع پمپهای دینامیکی عبارتند‬
‫از‪:‬‬

‫پمپهای گریز از مرکز‬ ‫‪‬‬

‫پمپهای محیطی‬ ‫‪‬‬

‫پمپهای خاص‬ ‫‪‬‬

‫پمپهای جابجایی مثبت‪ :‬در این پمپها انتقال انرژی به سیال به صورت متناوب یا پریودیک صورت میپذیرد‪.‬‬
‫انواع پمپهای جابجایی مثبت عبارتند از‪:‬‬

‫پمپهای رفت و برگشتی‬ ‫‪‬‬

‫پمپهای گردشی‬ ‫‪‬‬

‫‪ -17-4‬تئوری آزمایش و روابط‬

‫برای تحلیل جریان گذرنده از پمپ ها از معادله برنولی استفاده می شود ‪ .‬به این ترتیب که انرژی هد سیال‬
‫خروجی از پمپ برابر استتت با انرژی ستتیال ورودی به عالوه هد اعمالی پمپ ‪ .‬البته در این آزمایش به دنبال‬
‫محاسبه جریان اعمال شده به سیال نخواهیم بود‪ .‬حال با توجه به رابطه برنولی داریم ‪:‬‬

‫‪𝑃1 V1 2‬‬ ‫‪𝑃2 V2 2‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+ hp = +‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪2g‬‬

‫باکینگهام اعداد بدون بعد زیر برای توربو ماشین ها به دست می آید‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫با استفاده از روش‬

‫ت ضریب ﻇرفیت (دبی)‬

‫𝑄‬
‫= ‪𝜋1‬‬
‫‪𝑁𝐷3‬‬
‫ت ضریب هد‬

‫‪9ℎ‬‬
‫= ‪𝜋2‬‬
‫‪𝑁 2 𝐷2‬‬
‫ت ضریب قدرت (توان)‬
 ‫𝑃‬
‫= ‪𝜋3‬‬
‫‪𝜌𝑁 3 𝐷5‬‬

‫روابط فوق نشان می دهد که دبی متناسب با سرعت ‪ ،‬هد متناسب با توان دوم سرعت و توان متناسب با‬
‫توان سوم سرعت می باشد‪.‬‬

‫در هر ما شین که با مایع سروکار دارد ‪ ،‬هر وقت ف شار ا ستاتیکی محلی کمتر از ف شار بخار مایع گردد ‪،‬‬
‫ممکن ا ست کاویتا سیون رخ دهد‪ .‬در صورت وقوع کاویتا سیون سیال مایع می تواند در آن محل تبدیل به‬
‫بخار گ شته و حفره بخار ایجاد نماید‪ .‬حفره بخار‪ ،‬شکل مؤثر مجرای جریان را تغییر می دهد و به این ترتیب‬
‫میدان فشتتار محلی را تغییر می دهد‪ .‬از آنجا که اندازه و شتتکل حفره بخار تحت تﺄثیر میدان محلی قرار می‬
‫گیرد‪ ،‬جریان می تواند ناپایدار شتتود‪ .‬ناپایداری می تواند باعث شتتود که تمام جریان نوستتان کند‪ ،‬با شتتروع‬
‫کاویتاستتیون عملکرد پمپ یا توربین به شتتدت کاهش می یابد از این رو باید از وقوع کاویتاستتیون جلوگیری‬
‫شود تا پایداری و عملکرد مؤثر حفظ شود ‪.‬‬

‫برای اندازه گیری مقدار بازده پمپ باید توان ورودی به پمپ به وستتتیله ماشتتتین الکتریکی و مقدار توان‬
‫منتقل شده به سیال را برهم تق سیم نمود ‪ .‬توان ورودی به پمپ را از گ شتاور عکس العملی که به پو سته‬
‫استاتور اعمال می شود و مقدار دوری که موتور دارد محاسبه می کنند ‪ .‬مقدار توان منتقل شده به سیال نیز‬
‫از رابطه زیر قابل محاسبه است ‪.‬‬

‫𝜔𝑇 = 𝑛𝑖𝑃‬

‫) 𝑣‪𝑃𝑜𝑢𝑡 = 𝜌𝑔𝑄(ℎ𝑝 − ℎ‬‬

‫) 𝑣‪𝑃𝑜𝑢𝑡 𝜌𝑔𝑄(ℎ𝑝 − ℎ‬‬

‫=𝜂‬ ‫=‬
‫𝑛𝑖𝑃‬ ‫𝜔𝑇‬

‫‪ -17-5‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫د ستگاه این آزمایش شامل یک میز می با شد که در ق سمت زیرین آن چهار عدد الکترو پمپ همراه با یک‬
‫عدد الکترو موتور م شترک قرار دارد ‪ .‬هر یک از این پمپ ها به و سیله یک ت سمه می توانند ب صورت جداگانه‬
‫با موتور کوپل شوند ‪ .‬روی پو سته یک لینک و صل شده و این لینک به یک خط کش که می تواند حرکت‬
‫دورانی حول محور خود انجام دهد مت صل می با شد‪ .‬بر روی خط کش مذکور یک وزنه وجود دارد که هرگاه‬
‫این خط کش تراز شتتود نشتتان دهنده آن استتت که نیروی اعمالی موتور و وزنه گشتتتاور یکستتانی دارند (در‬
‫شرایط برقراری تعادل) و از آنجا گشتاور محاسبه می شود‪ .‬در این دستگاه چند فشار سنج که هد پمپ و هد‬
‫خالء را اندازه می گیرد قرار دارد‪ .‬آب پمپاژ شده به داخل یک حوضچه می ریزد که در زیر آن یک لوله مدرج‬
‫برای اندازه گیری حجم آب قرار دارد‪ ،‬به کمک کرنومتر میزان دبی آب اندازه گیری می شتتتود همچنین دور‬
‫موتور از روی نمایشگر مربوطه قابل خواندن می باشد‪.‬‬

‫شکل (‪ )17-1‬دستگاه آزمایش بررسی عملکرد پمپ ها در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪ -17-6‬معرفی پمپ های استفاده شده در آزمایش‬

‫‪ -17-6-1‬پمپ گریز از مرکز‬

‫یک پمپ گریز از مرکز بر اساس تبدیل انرژی جنبشی یک سیال جاری به فشار ایستا کار میکند‪ .‬این نحوه‬
‫عمل به وسیله قانون برنولی توصیف میشود‪ .‬قاعده عملکرد پمپ گریز از مرکز را میتوان با مالحظه تاثیر‬
‫تکان دادن یک سطل آب بر روی یک مسیر دایرهای شکل توسط یک طناب‪ ،‬نشان داد‪ .‬نیرویی که آب را به‬
‫کف سطل فشار میدهد‪ ،‬نیروی گریز از مرکز است‪ .‬اگر یک سوراخ در کف سطل تعبیه شود‪ ،‬آب از طریق این‬
‫سوراخ جریان مییابد‪ .‬از این گذشته اگر یک لوله ورودی در باالی سطل تعبیه شود‪ ،‬جریان آب به بیرون‬
‫سوراخ منجر به تولید یک خال موضعی در داخل سطل خواهد شد‪ .‬این خال آب را از یک منبع در سمت دیگر‬
‫لوله ورودی به داخل سطل خواهد کشید‪ .‬بدین روش یک جریان پیوسته از منبع و به بیرون سطل به وجود‬
‫میآید‪.‬‬
‫در رابطه با پمپهای گریز از مرکز‪ ،‬سطل و سرپوش آن متناﻇر با قاب پمپ‪ ،‬سوراخ و لوله ورودی متناﻇر با‬
‫ورودی و خروجی پمپ هستند و طناب و بازو متناﻇر کار پروانه را انجام میدهد‪.‬‬

‫پمپ گریز از مرکز پمپی است که از یک پروانه گردان به منظور افزودن فشار یک سیال استفاده مینماید‪.‬‬
‫پمپهای گریز از مرکز عموما برای جابجا کردن سیال از طریق یک سیستم لولهکشی کاربرد دارد‪ .‬سیال در‬
‫امتداد یا نزدیک محور چرخان وارد پروانه پمپ گشته و به وسیله این پروانه شتاب میگیرد و به سرعت به‬
‫سمت بیرون و به داخل یک پخش کننده یا محفظه حلزونی جریان مییابد که از آنجا به درون سیستم‬
‫لولهکشی پایین جریان خارج میگردد‪.‬‬

‫تیغههای روی پروانه به طور تصاعدی از مرکز پروانه پهن میشوند که سرعت را کاهش داده و فشار را افزایش‬
‫میدهد‪ .‬این امکان به پمپ گریز از مرکز اجازه میدهد تا جریانهای پیوسته با فشار باال ایجاد نماید‪.‬‬

‫پمپهای سانتریفوژ دارای یک محفظه هستند که حلزونی شکل است و پوسته یا کِیسینگ نامیده میشود و‬
‫درون آن یک یا چند چرخ قرار دارد که روی یک محور (شفت) نصب شدهاند‪ .‬هر چرخ مجهز به تعدادی پره‬
‫میباشد‪ .‬انتقال انرژی به سیال در این قسمت انجام میشود‪ .‬برای این که از محل خروج شفت از کِیسینگ‬
‫پمپ سیالی خارج نشود و اصطالحا نشتی به خارج نداشته باشیم‪ ،‬از ابزاری به نام مکانیکال سیل استفاده شده‬
‫است‪ .‬نکته بسیار مهم در مورد این نوع پمپها هواگیری یا پرایم کردن پمپ پیش از روشن کردن آنها‬
‫می باشد‪ .‬یعنی پس از الین آپ نمودن پمپ و اطمینان از ورود سیال به داخل پمپ‪ ،‬باید از خروج کامل هوا‬
‫یا گاز حبس شده در داخل پمپ نیز اطمینان حاصل نمود‪ .‬از این نوع پمپها در ابعاد و اندازههای مختلف‬
‫برای مصارف گوناگون ساخته میشوند‪.‬‬

‫شکل (‪ )17-2‬شکل یک پمپ گریز از مرکز‬

 ‫‪ -17-6-2‬پمپ محوری‬

‫برای آبیاری‪ ،‬انتقال فاضالب‪ ،‬انحراف سیالبها‪ ،‬رانش قایقها و به طور کلی برای انتقال مایع با حجم زیاد و‬

‫هد نسبتا کم از پمپهای با جریان محوری که به آنها پمپهای ملخی و یا جریان مستقیم نیز گفته میشود‪،‬‬
‫استفاده میگردد‪ .‬پروانه این پمپها باز است و معموال محور آنها به طور مستقیم با الکتروموتور کوپل میشود‪.‬‬

‫به این دلیل سرعت دوران پروانه با سرعت دوران الکتروموتور یکی است‪.‬‬

‫پمپهای محوری برای هد کم (تا ‪ 30‬فوت) و دبی زیاد به کار میروند‪ .‬همچنین سرعت دورانی محور این‬

‫پمپها نسبتا کم است (‪ 200‬تا ‪ 1800‬دور بر دقیقه)‪ .‬سرعت مخصوص پمپهای محوری با سرعتهای‬
‫مخصوص کمتر از ‪ 10000‬نیز طراحی میشود‪ .‬ولی راندمان آنها در مقایسه با پمپهای مختلط پایین بوده‬
‫و به عالوه دارای قدرت شروع به حرکت زیاد بوده و در برابر کاویتاسیون نامطلوب است‪ .‬پمپهای محوری با‬

‫سرعتهای مخصوص باالتر از ‪ 15000‬نیز ساخته میشوند‪ .‬اما دارای راندمان نظیر پمپهای با سرعت‬
‫مخصوص ‪ 15000‬نیستند‪.‬‬

‫شکل (‪ )17-3‬شکل نمادین پمپ محوری‬

 ‫‪ -17-6-3‬پمپ چرخ دنده ای‬

‫این پمپها نوعی از پمپهای گردشی یا روتاری میباشند‪ .‬پمپهای چرخ دندهای از دو قسمت متمایز تشکیل‬
‫شدهاند‪ ،‬یکی قسمت جداره ثابت و دیگری قسمت دوار که شامل یک محور گردان با چرخ دنده میباشد‪ .‬در‬
‫پمپهای چرخ دندهای مقداری مایع بین دندههای چرخ دنده پمپ به اصطالح به تله میافتد و در اثر چرخیدن‬
‫چرخ دندهها این مایع به قسمت خروجی پمپ رانده میشود‪ .‬این پمپها به گونهای ساخته میشوند که در‬
‫آنها فاصله میان اجزاء گردنده و جداره ثابت بسیار کم میباشد‪ .‬کار برد این پمپها برای جا به جایی مایع با‬
‫حجم کم و فشار متوسط میباشد‪ .‬نکته مهم در مورد این پمپها آن است که هرگز نباید آنها را در حالیکه شیر‬
‫خروجی پمپ (دیسشارژ پمپ) بسته است روشن نمود؛ چرا که در این حالت‪ ،‬اگر هیچ شیر اطمینانی (سِیفتی‬
‫وَلو) در مسیر دیسشارژ پمپ وجود نداشته باشد‪ ،‬یا خود پمپ از بین میرود و یا اینکه لوله دیسشارژ میشکند‪.‬‬

‫شکل (‪ )17-4‬شکل نمادین پمپ چرخ دنده ای‬

‫‪ -17-6-4‬پمپ توربینی‬

‫در پمپهای توربینی از پروانههای جریان مختلط (‪ )mixed flow‬استفاده میشود که در آن سیال موازی‬
‫محور (‪ )shaft‬وارد پروانه میگردد و بهطور زاویه دار نسبت به محور از پروانه (‪ )impeller‬خارج میگردد‪[3 ].‬‬

‫پمپ های توربینی ذاتا گریز از مرکز هستند اما برخی از ویژگی های پمپ های جابجایی مثبت را دارند‪ .‬در‬
‫حالی که این ضد و نقیض به نظر می رسد ‪ ،‬برای عملکردهای مختلف ‪ ،‬آنها متفاوت رفتار می کنند‪.‬‬
‫اول آنکه نحوه ی انتقال انرژی به مایع ذاتا جنبشی (و از این رو گریز از مرکز) است‪ .‬با این حال ‪ ،‬آنها به طور‬
‫معمول چندین مرحله دارند که هر مرحله یک مقدار افزایش فشار ایجاد می شود‪ .‬از آنجا که فشار در هر‬
‫مرحله افزایشی است ‪ ،‬خطر ابتال به کاویتاسیون کمتر است‪.‬گفته می شود کلیرنس یا لقی این پمپ ها بسیار‬
‫دقیق و کوچک است و از این رو ‪ ،‬مراجعه به آنها دارای برخی از ویژگی های پمپ های جابجایی مثبت است‪.‬‬

‫بیشتر به دلیل اندازه جمع و جور و قابلیت چند مرحله ای بودن ‪ ،‬کاربرد معمولی آنها با آب تمیز (تازه یا زباله)‬
‫با حداقل مواد جامد معنی می یابد‪( .‬تلرانس ها نسبتاً کم آنها نمی تواند مدت طوالنی از دوغاب های ساینده‬
‫مانند گل های حفاری جان سالم به در ببرد!)‪ .‬این پمپ ها اغلب در کاربرد های با فشار باال اما با حجم نسبت ًا‬
‫کم مانند پمپاژ آب به ارتفاع قابل توجهی استفاده می شوند‪[7 ].‬‬

‫‪ -17-6-5‬پمپ رفت و برگشتی‬

‫این نوع پمپها وسایلی هستند که انتقال انرژی از آنها به سیال به صورت پریودیک و دورهای میباشد‪ .‬نیروی‬
‫محرکه این نوع پمپها نیز غالباً توسط موتورهای الکتریکی تﺄمین میگردد‪ .‬در این نوع پمپها حرکت چرخشی‬
‫میل لنگ تبدیل به حرکت رفتوآمدی پیستونی در یک سیلندر میشود‪ .‬با عقب رفتن پیستون در سیلندر‬
‫ایجاد مکش شده و در نتیجه مایع از طریق یک شیر ورودی داخل سیلندر میگردد‪ .‬با حرکت پیستون به‬
‫طرف جلو دریچه ورودی بسته و مایع از طریق شیر خروجی به خارج هدایت میگردد‪ .‬شیرهای ورودی و‬
‫خروجی یکطرفه بوده و طوری ساخته شدهاند که در مراحل رفتوآمد پیستون‪ ،‬از ورود مایع داخل سیلندر به‬
‫قسمت کم فشار و بالعکس ممانعت شود‪ .‬اگر به جای پیستون‪ ،‬پالنجری در داخل سیلندر رفتوآمد کند در‬
‫این حالت به آن پمپ پالنجری میگویند‪ .‬در ضمن چنانچه پالنجر دیافراگمی را حرکت دهد پمپ از نوع‬
‫دیافراگمی است‪ .‬فرق میان پیستون و پالنجر در این است که طول سر پیستون کوتاهتر از مسافتی است که‬
‫پیستون درون سیلندر طی مینماید‪ ،‬در حالی که طول پالنجر بیشتر از طول مسافت طی شده توسط آن در‬
‫داخل سیلندر میباشد‪ .‬از طرفی در پمپهای پیستون از حلقه یا رینگی جهت آببندی پیستون و سیلندر‬
‫استفاده شدهاست که روی بدنه پیستون قرار گرفته و همراه آن حرکت میکند‪ ،‬در حالیکه در پمپهای‬
‫پالنجری این رینگ روی سیلندر قرار دارد و ثابت است‪ .‬این پمپها معموالً کم ﻇرفیت هستند ولی فشار‬
‫خروجی سیال را میتوانند تا مقدار زیادی افزایش دهند؛ بنابراین از این پمپها در جاهایی که نیاز به جابهجا‬
‫کردن سیالی با حجم کم ولی فشار باال میباشد استفاده میکنند‪ .‬در ضمن باید به این نکته نیز توجه داشت‬
‫که جریان سیال در این پمپها به صورت غیر یکنواخت میباشد‪ .‬نکته بسیار مهم در مورد این پمپها آن‬
 ‫است که هرگز نباید آنها را در حالیکه شیر خروجی پمپ (دیسشارژ پمپ) بستهاست روشن نمود‪[3].‬‬

‫‪ -17-7‬نحوه انجام آزمایش]‪[8‬‬

‫‪-1‬اولین کاری که باید صورت پذیرد کالیبره کردن د ستگاه می با شد‪ .‬برای کالیبره کردن د ستگاه موتور را‬
‫بدون بار رو شن نموده و وزنه را روی صفر خط کش قرار داده پیچ آن را آنقدر می چرخانیم تا گ شتاور صفر‬
‫شود ‪ ،‬در این حالت دستگاه کالیبره شده است ‪.‬‬

‫‪-2‬درپوش مربوط به پمپ محوری در کف مخزن را گذا شته و درپوش دیگر مخزن را بردارید تا آب به مخزن‬
‫زیرین بر سد‪(.‬برای پمپ محوری برعکس عمل کنید و به کمک یک پمپ دیگر منتظر بمانید تا مخزن باالیی‬
‫پر گردد‪( .‬‬

‫‪-3‬فاصله ی وزنه ی مربوط به گشتاور را روی یک مقدار ثابت برای همه ی آزمایش ها تنظیم کنید‪.‬‬

‫‪-4‬درجه ی دور موتور را ابتدا روی صفر قرار دهید و بعد د ستگاه را رو شن نموده و حال درجه ی دور موتور‬
‫را روی مقدار معین گفته شتتده(در ادامه) قرار دهید‪( .‬برای پمپ های دنده ای و محوری مرحله ی ‪ 4‬و‪ 5‬باید‬
‫جابه جا گردد یعنی ابتدا مطمئن شوید که شیر های کنترل جریان این پمپ ها ابتدا باز هستند و سپس این‬
‫پمپ ها را روشن نمایید‪).‬‬

‫‪ -5‬شیر ا صلی کنترل جریان و شیر کنترل جریان مربوط به پمپ موردنظر را کامال باز کنید‪ ( .‬پمپ محوری‬
‫فقط یک شیر کنترل جریان دارد که آن هم در مسیر خروجی آن است که به کانال باز می رسد‪).‬‬

‫‪-6‬شیر گیج خال پمپ موردنظر را باز و بقیه را ببندید‪.‬‬

‫‪-7‬دو نوع آزمایش انجام می شود‪ .‬در آزمایش اول‪ ،‬همه ی پمپ ها را در دور ‪ 1000‬دور بر دقیقه‪ ،‬هر کدام‬
‫در ‪ 6‬مرحله آزمایش می کنیم‪ .‬در این آزمایش شیر کنترل جریان هر پمپ باید به ‪ 6‬ق سمت تق سیم گردد(‬
‫به غیر از شتتیر کامال بستتته) و پارامترها را خوانده و یادداشتتت نمایید‪ .‬در آزمایش دوم‪ ،‬فقط یک پمپ به‬
‫انتخاب خودتان‪ ،‬در ‪ 6‬قستتیمت( از لحاظ باز شتتدگی شتتیر) و در هر بازشتتدگی شتتیر‪ ،‬ستته دور مختلف پمپ‬
‫(‪ 750 ،500‬و‪ 1000‬دور بر دقیقه) انجام دهید و پارامترها را خوانده و یادداشتتتت کنید‪( .‬دور ‪ 1000‬دور بر‬
‫دقیقه در قسمت قبل انجام شده است و داده هایش موجود است‪).‬‬

‫‪-8‬همه ی پارامترهای الزم از جمله فشار خالء‪ ،‬فشار بعد پمپ ‪ ،‬گشتاور (فاصله وزنه روی خط کش از صفر)‬
‫و موارد دیگر را خوانده و در جداول مورد نظر یادداشت کنید‪.‬‬

‫‪ -9‬برای همه ی پمپ ها به جز محوری‪ ،‬به کمک کرونومتر و با مشاهده ی لوله ی شیشه ی مدرج دستگاه‪،‬‬
‫دبی آب را برای مقدار مشخصی آب(در حالت پایدار یا ‪ )steady‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪-10‬برای اندازه گیری دبی پمپ محوری‪ ،‬ستتر ریز مربعی را را در خروجی کانال باز قرار دهید و با کمک خط‬
‫کش مخصوص اندازه گیری ‪ ،‬افزایش سطح آب را اندازه گیری کرده و دبی را به دست بیاورید‪ .‬برای این کار‬
‫منتظر شتتوید تا پمپ آب ستتطح کانال باز را به جایی برستتاند تا آب ستتر ریز شتتود وحال پمپ را خاموش‬
‫نمایید‪(.‬به شیرهای کنترل جریان دست نزنید‪ ).‬حال ارتفاع اولیه را به کمک خط کش مخصوص اندازه گیری‬
‫اندازه گرفته و دوباره پمپ را رو شن نمایید تا سطح آب کانال باز باالتر بیاید‪.‬حال بدون خاموش کردن پمپ‬
‫‪2‬‬
‫ارتفاع ثانویه رااندازه گیری کنید‪ .‬به کمک رابطه ی مقابل دبی را به دست آورید‪𝑄 = 𝐶𝐷 𝐵√2𝑔𝐻3 :‬‬

‫(در این رابطه ‪ CD‬که ضریب تخلیه ا ست ‪ B ،0.6‬عرض سر ریز‪ Q،‬دبی به لیتر بر ثانیه‪ g ،‬شتاب گرانش و‬
‫‪ H‬اختالف ارتفاع آب به میلی متر است‪).‬‬

‫‪ -11‬در مرحله بعد موتور را با پمپ های دیگر(پمپ های سانتریفیوژ‪،‬دنده ای‪ ،‬محوری) کوپل کرده و نتایج را‬
‫در جداول مورد نظر یادداشت نمائید ‪.‬‬

‫‪-12‬با انجام معکوس مراحل باال ‪ ،‬فرآیند خاموش ستتازی دستتتگاه حتما انجام شتتود و نهایتا دستتتگاه از برق‬
‫کشیده شود‪.‬‬
 ‫‪ -17-8‬پیوست]‪[8‬‬

‫دور موتور‪N=1000(rpm) :‬‬

‫درصد باز‬ ‫هد‬

‫فشار آب‬ ‫فشار خال‬ ‫حجم آب(‪ )Lit‬یا‬ ‫زمان جمع آوری‬
‫نوع پمپ‬ ‫کردن شیر‬ ‫‪Hp -Hv‬‬ ‫دبی(‪)Lit/Sec‬‬
‫)‪Hp(m.H2O‬‬ ‫) ‪Hv( m.H2O‬‬ ‫اختالف ارتفاع(‪)cm‬‬ ‫آب(‪)Sec‬‬
‫(‪ 6‬قسمت)‬ ‫) ‪( m.H2O‬‬
 ‫جدول (‪ )17-1‬جدول داده برداری آزمایش اول بررسی عملکرد پمپ ها‬

‫درصد باز‬

‫زمان جمع آوری‬

‫) ‪Hv( m.H2O‬‬

‫دبی(‪)Lit/Sec‬‬
‫حجم آب(‪)Lit‬‬
‫)‪Hp(m.H2O‬‬

‫) ‪( m.H2O‬‬

‫ارتفاع(‪)cm‬‬

‫توان ورودی‬

‫هیدرولیكی‬
‫دور‬

‫یا اختالف‬

‫)‪(Watts‬‬

‫)‪(Watts‬‬
‫آب(‪)Sec‬‬
‫فشار خال‬
‫فشار آب‬

‫)‪T(N.m‬‬
‫‪Hp -Hv‬‬

‫گشتاور‬
‫کردن شیر‬

‫توان‬
‫هد‬
‫نوع پمپ‬ ‫موتور‬
‫(‪6‬‬
‫)‪N(rpm‬‬
‫قسمت)‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪1000‬‬

‫جدول (‪ )17-2‬جدول داده برداری آزمایش دوم بررسی عملکرد پمپ ها‬
 ‫‪ -17-9‬روابط‪ ،‬سواالت و خواسته ها]‪[8‬‬

‫‪1‬ت با توجه به آزمایش اول‪ ،‬منحنی مشخصه ی هر چهار پمپ در دور ‪ 1000‬دور بر دقیقه (محور عمودی هد‬
‫پمپ و محور افقی دبی باشد) را رسم نمایید و همه را با هم مقایسه نمایید‪.‬‬

‫‪ -2‬با توجه به آزمایش اول و سوال قبل‪ ،‬پمپ ها را به پمپ های دبی باال‪-‬فشار پایین و پمپ های دبی پایین‪-‬‬
‫فشار باال تقسیم نمایید و با توجه به این تقسیم بندی و مشخصه های دبی‪ -‬فشار آن ها‪ ،‬کاربرد صنعتی هر‬
‫پمپ را بیان کنید‪.‬‬

‫‪ -3‬با توجه به آزمایش دوم‪ ،‬منحنی های مشخصه ی پمپ مورد نظر( ‪Family of charactersitic‬‬
‫‪ )curves‬در این سه دور مختلف(محور عمودی هد پمپ و محور افقی دبی باشد و دور مورد نظر را روی هر‬
‫منحنی بنویسید) را رسم نمایید و این منحنی ها را تحلیل کنید‪.‬‬

‫‪ -4‬با توجه به آزمایش دوم‪ ،‬منحنی های مشخصه ی پمپ مورد نظر( ‪Family of charactersitic‬‬
‫‪ )curves‬در این سه دور مختلف(محور عمودی توان و محور افقی دبی باشد و دور مورد نظر را روی هر‬
‫منحنی بنویسید) را رسم نمایید و این منحنی ها را تحلیل کنید‪.‬‬

‫‪ -5‬با توجه به آزمایش دوم‪ ،‬منحنی های مشخصه ی پمپ مورد نظر( ‪Family of charactersitic‬‬
‫‪ )curves‬در این سه دور مختلف(محور عمودی راندمان پمپ و محور افقی دبی باشد و دور مورد نظر را روی‬
‫هر منحنی بنویسید) را رسم نمایید و این منحنی ها را تحلیل کنید‪ .‬قابل ذکر است که رابطه ی راندمان و‬
‫توان های ورودی و خروجی(هیدرولیکی) به صورت زیر است(در این روابط‪ N‬دور برحسب دور بر دقیقه‪T،‬‬
‫گشتاور بر حسب نیتون متر‪ PH ،‬توان خروجی یا هیدرولیکی بر حسب وات‪ Pi ،‬توان ورودی بر حسب وات ‪،‬‬
‫𝜌 چگالی آب ‪ g،‬شتاب گرانش‪ Q ،‬دبی بر حسب لیتر بر ثانیه و‪ H‬هد پمپ بر حسب مترآب است‪:‬‬

‫توان خروجی یا هیدرولیکی‪:‬‬

‫‪𝑃𝐻 = 𝜌𝑔𝑄𝐻 ∗ 10−3‬‬

‫توان ورودی‪:‬‬

‫𝑇𝑁𝜋‪2‬‬
‫= 𝑛𝑖𝑃‬
‫‪60‬‬
‫راندمان پمپ‪:‬‬
 ‫𝐻𝑃‬
‫= 𝑦𝑐𝑛𝑒𝑖𝑐𝑖𝑓𝑓𝐸‬
‫𝑖𝑃‬

‫نکته ‪ :‬برای به دست آوردن دور واقعی پمپ‪ ،‬باید تبدیل انجام داد چرا که هر پمپی با تسمه ای به موتور اصلی‬
‫وصل می گردد و تعداد دندانه های متفاوت روی هر پمپ ‪،‬دور متفاوتی را برای هر پمپ ممکن می کند که‬
‫باید در محاسبات مدنظر قرار گیرد‪ .‬برای این کار الزم است دور موتوری که در حین آزمایش یادداشت نمودید‬
‫را با کمک رابطه ی درنسبت دندانه های موتور به پمپ ضرب نموده تا دور موتور هر پمپ به راحتی به دست‬
‫آید‪:‬‬

‫𝑦𝑒𝑙𝑙𝑢𝑃 𝑟𝑜𝑡𝑜𝑀 𝑛𝑜 ‪𝑇𝑒𝑒𝑡ℎ‬‬

‫∗ 𝑑𝑒𝑒𝑝𝑆 𝑟𝑜𝑡𝑜𝑀 = 𝑑𝑒𝑒𝑝𝑆 𝑝𝑚𝑢𝑃‬
‫𝑦𝑒𝑙𝑙𝑢𝑃 𝑝𝑚𝑢𝑃 𝑛𝑜 ‪𝑇𝑒𝑒𝑡ℎ‬‬
‫نسبت دندانه ها عبارت است از‪:‬‬

‫ها]‪[8‬‬ ‫جدول (‪ )17-3‬جدول نسبت دندانه ی موتور به پمپ‬

‫نسبت دندانه ها‬ ‫موتور به پمپ‬

‫‪ 23‬به ‪17‬‬ ‫موتور به پمپ سانتریفیوژ‬

‫‪ 27‬به ‪14‬‬ ‫موتور به پمپ محوری‬

‫‪ 23‬به ‪32‬‬ ‫موتور به پمپ چرخ دنده ای‬

‫‪ 27‬به ‪14‬‬ ‫موتور به پمپ توربینی‬

‫‪-6‬با توجه به آزمایش دوم و تمام منحنی های مشخصه ی پمپ مورد نظر که رسم نمودید‪ ،‬بهینه ترین‬
‫نقطه ی عملکرد برای پمپ در این دور(‪ 1000‬دور بر دقیقه) چیست؟‬

‫‪-7‬در چه شرایطی پمپ در حال کارکرد‪ ،‬در بیش ترین راندمان است؟‬

‫‪-8‬با توجه به منحنی های مشخصه ی توان‪-‬دبی‪ ،‬آیا پمپ ها بهتر است که با شیر کنترل جریان باز راه‬
‫اندازی گردند یا بسته؟ چرایی پاسﺦ خود را تشریح نمایید‪.‬‬
 ‫فصل ‪:18‬‬

‫کاویتاسیون‬
 ‫‪ -18-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬کاویتاسیون چیست و چه زمانی رخ می دهد؟‬

‫‪ ‬انواع کاویتاسیون را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ ‬تاثیر پارامتر های دما و لزجت بر کاویتاسیون چیست؟‬
‫‪ ‬روش های جلوگیری از کاویتاسیون چیست؟‬

‫‪ -18-2‬هدف آزمایش‬

‫به دست آوردن فشار بخار آب با استفاده از پدیده کاویتاسیون‬

‫‪ -18-3‬مقدمه‬

‫کاویتاسیون پدیدهای است که در سرعتهای باال باعث خرابی و ایجاد گودال در سطح میگردد‪ .‬گاهی در یک‬

‫سیستم هیدرولیکی به علت باال رفتن سرعت‪ ،‬فشار منطقهای پایین میآید و ممکن است این فشار به حدی‬

‫پایین بیاید که برابر فشار بخار سیال در آن شرایط باشد و یا در طول سرریز یا حوضچه خالزایی در اثر وجود‬

‫ناصافیها و یا ناهمواریهای کف سرریز خطوط جریان از بستر خود جدا شده و بر اثر این جداشدگی‪ ،‬فشار‬

‫موضعی در منطقه جداشدگی کاهش یافته و ممکن است که به فشار بخار سیال (فشار بخار فشاری است که‬

‫در آن مایع شروع به جوشیدن کرده و با بخار خود به حالت تعادل میرسد) برسد‪ .‬در این صورت بر اثر این دو‬

‫عامل بالفاصله مایعی که در آن قسمت از مایع در جریان است‪ ،‬به حالت جوشش درآمده و سیال به بخار‬

‫تبدیل شده و حبابهایی از بخار به وجود میآید‪ .‬این حبابها پس از طی مسیر کوتاهی به منطقهای با فشار‬

‫بیشتر رسیده و منفجر میشود و تولید سر وصدا میکند و امواج ضربهای ایجاد میکند و به مرز بین سیال و‬

‫سازه ضربه زده و پس از مدت کوتاهی روی مرز جامد ایجاد فرسایش و خوردگی میکند‪ .‬تبدیل مجدد حبابها‬
‫به مایع و فشار ناشی از انفجار آن گاهی به ‪ 1000‬مگاپاسکال میرسد‪ .‬از آنجایی که سطوح تماس این حبابها‬

‫با بستر سرریز بسیار کوچک میباشند‪ ،‬نیروی فوقالعاده زیادی در اثر این انفجارها به بسترهای سرریزها و‬

‫حوضچههای آرامش وارد میکند‪ .‬این عمل در یک مدت کوتاه و با تکرار زیاد انجام میشود که باعث خوردگی‬

‫بستر سرریز میشود و به تدریج این خوردگیها تبدیل به حفرههای بزرگ میشوند‪ .‬در سرریزهای بلند چون‬

‫سرعت سیال فوقالعاده زیاد میباشد‪ ،‬در نتیجه ناصافیهای حتی در حد چند میلیمتر هم میتواند باعث ایجاد‬

‫جداشدگی جریان شود‪ .‬هر نوع روزنه یا برآمدگی تعویض ناگهانی سطح مقطع هم میتواند باعث جدایی خطوط‬

‫جریان شود‪ .‬این پدیده معموال در پایههای دریچهها بر روی سرریزها‪ ،‬در قسمت زیر دریچههای کشویی و‬

‫انتهای شوتها رخ میدهد‪ .‬شرایطی که موجب کاویتاسیون میگردد‪ ،‬اغلب در جریانهای با سرعت باال پدید‬

‫میآید‪ .‬به طور مثال سطح آبروی سریز که ‪ 40‬تا ‪ 50‬متر پایینتر از سطح تراز آب مخزن میباشد‪ ،‬به طور‬

‫حاد در معرض خطر کاویتاسیون قرار دارد‪ .‬پدیده کاویتاسیون در جریانات فوق آشفته در پرش هیدرولیکی در‬

‫مکانهایی مثل حوضچههای خالزایی مشکالت فراوانی ایجاد میکند‪ .‬صدمه کاویتاسیون به سازههای طراحی‬

‫شده برای سرعتهای باال و در سدهای بلند و سرریزهای بزرگ یک مشکل دایمی است‪ .‬کمیت بدون بعدی‬

‫را که بیانگر جوشش ناشی از جریان مایع باشد‪ ،‬عدد کاویتاسیون مینامند‪:‬‬

‫𝑏𝑃 ‪𝑃𝑎 −‬‬

‫= 𝐴𝐶‬
‫‪1 2‬‬
‫𝑉𝜌‬
‫‪2‬‬

‫در طی حداقل ‪20‬سال تجربه و بررسی عملکرد سرریزها (شامل مدل و آزمایش بر روی پروتوتایپها) این طور‬

‫نتیجهگیری شده که کاویتاسیون در اثر عملکرد مجموعهای از عوامل و شرایط است‪ .‬معموال یک عامل به‬

‫تنهایی برای ایجاد مسئله کاویتاسیون کافی نیست ولی ترکیبی از عوامل هندسی و هیدرودینامیکی و‬

‫فاکتورهای وابسته دیگر ممکن است منجر به خسارت کاویتاسیون گردد‪ .‬از مهمترین عواملی که در این زمیه‬

‫ممکن است دخیل باشند‪ ،‬میتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬

‫‪ -1‬عوامل هندسی‬
‫‪ -2‬عوامل هیدرودینامیکی‬
 ‫‪ -3‬عوامل متفرقه‬

‫شکل (‪ )18-1‬نمایش وقوع کاویتاسیوت واقعی در یک پمپ‬

‫شکل (‪ )18-2‬نمودار فازهای سیال و نمایش وقوع کاویتاسیون‬

 ‫‪ -18-4‬تئوری آزمایش‬

‫چنانچه فشار استاتیک در نقطهای از مجرای عبور یک سیال به حد فشار بخار سیال در درجه حرارت مایع‬

‫برسد‪ ،‬در این صورت قسمتی از سیال به بخار تبدیل میشود و همراه جریان حمل میگردد‪ .‬اگر حبابها به‬

‫نقطهای باالتر برسند‪ ،‬حبابهای گاز به سرعت از بین میروند و دوباره تبدیل به مایع میشوند که این تولید‬

‫و انهدام حبابها اثرات نامطلوبی در سیستمهای هیدرولیکی به جا میگذارد‪.‬‬

‫کاویتاسیون در تجهیزات هیدرولیکی که مسئله جدایی سیال در آنها مطرح است‪ ،‬نیز ممکن است پدید آید‪.‬‬

‫در پدیده کاویتاسیون تولید حبابهای گاز مشکلی ایجاد نمیکند بلکه انهدام حبابها است که باعث ایجاد‬

‫اثرات نامطلوب و خرابی در سیستم میگردد؛ به طوری که فشارهای موضعی شدید ایجاد کرده و باعث خوردگی‬

‫)‪ (erosion‬و کنده شدن ذرات جداره )‪ (pitting‬میشود‪.‬‬

‫به طور کلی اثرات نامطلوب ناشی از بروز کاویتاسیون به شرح زیر است‪:‬‬

‫‪ .1‬خوردگی و کندگی‬

‫‪ .2‬ایجاد ارتعاش در سیستم‬

‫‪ .3‬ایجاد سر و صدا‬

‫‪ .4‬کاهش راندمان حجمی و به تبع آن راندمان کلی سیستم‬

‫در این آزمایش از یک ونتوری با مساحت مقطع ورودی ‪ a1‬و مساحت گلوگاه ‪ a2‬استفاده میشود‪.‬‬

‫حال معادالت بقای جرم و انرژی را برای ونتوری مورد نظر بین گلوگاه و ورودی آن نوشته میشود‪:‬‬

‫‪P1 u12 P2 u22‬‬

‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+ + h1‬‬
‫‪ρg 2g ρg 2g‬‬
‫‪P1 − P2 u22 − u12‬‬
‫=‬ ‫‪+ h1‬‬
‫‪ρg‬‬ ‫‪2g‬‬

‫با توجه به قانون بقای جرم داریم‪:‬‬

‫‪u1 × a1‬‬
‫= ‪u2‬‬
‫‪a2‬‬

‫‪a1‬‬
‫‪if‬‬ ‫‪= b1 u2 = u1 × b1‬‬
‫‪a2‬‬ ‫→‬

‫‪P1 − P2 (b12 − 1) × u12‬‬ ‫‪k × u12‬‬

‫=‬ ‫= ‪+ h1‬‬ ‫‪+ h1‬‬
‫‪ρg‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪2g‬‬

‫کاویتاسیون هنگامی رخ میدهد که ‪ P2=Pv‬گردد‪ .‬حال خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪P1 k × u12 P2‬‬

‫=‬ ‫‪+ + h1‬‬
‫‪ρg‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪ρg‬‬

‫از طرفی داریم‪:‬‬

‫‪u12‬‬
‫× ‪h1 = k1‬‬
‫‪2g‬‬

‫‪P1 k 2 × u12 Pv‬‬

‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪⇒ ρg‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪ρg‬‬

‫‪Pv‬‬ ‫‪u21‬‬ ‫‪P1‬‬

‫ومیتوان‬ ‫با شیب ‪ ،K2‬عرض از مبدا برابر است با مقدار‬ ‫نسبت به‬ ‫با توجه به رابطه باال‪ ،‬در نمودار‬
‫‪ρg‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪ρg‬‬

‫‪Pv‬را به دست آورد‪.‬‬

 ‫‪ -18-4-1‬کاویتاسیون در پمپ ها‬

‫انواع کاویتاسیون که ممکن است در پمپ ها اتفاق بیفتد عبارت است از ‪:‬‬

‫الف ) کاویتاسیون تبخیری ‪ :‬شایعترین نوع کاویتاسیون است ‪ .‬برای جلوگیری از این نوع کاویتاسیون‬

‫مقدار ‪ NPSHa‬در سیستم باید از مقدار ‪ ( NPSHr‬موجود در کاتالوگ پمپ ) بیشتر باشد ‪ .‬برای‬

‫جلوگیری از صدمات ناشی از این نوع کاویتاسیون راههای زیر ارایه می شود ‪:‬‬

‫‪ ) 1‬کاهش دما که مقدار هد ناشی از فشار بخار سیال را کاهش دهد ‪.‬‬

‫‪ ) 2‬افزایش تراز مایع در مخزن مکش که مقدار هد استاتیکی را افزایش می دهد ‪.‬‬

‫ب ) کاویتاسیون مكشی ‪ :‬مکش هوا به اشکال مختلف در لوله ها و نقاط مختلف پمپ اتفاق می افتد ‪.‬‬

‫مثال در صورت ایجاد خال در پمپ ‪ ،‬هوا می تواند به درون لوله ها وارد شود ‪ .‬با آب بندی بهتر اتصاالت می‬

‫توان از وقوع این نوع از کاویتاسیون جلوگیری نمود ‪.‬‬

‫‪ -18-5‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫دستگاه مورد آزمایش شامل یک ونتوری میباشد‪ .‬برای مشاهده پدیده کاویتاسیون یک صفحه مستطیلی‬

‫شیشهای در برش طولی ونتوری قرار داده شده است تا بتوان پدیده کاویتاسیون را مشاهده کرد‪ .‬دو اتصال در‬

‫سیستم وجود دارد که یکی شیر رگوالتور را به ابتدای ونتوری و دیگری را به لوله تخلیه متصل مینماید‪.‬‬

‫تپینگهای فشار بر روی ورودی و گلوگاه قرار گرفته است و به وسیله لولههای مسی به گیجهای فشار و وکیوم‬

‫که بر روی صفحه نمایشگر قرار دارد‪ ،‬متصل گشته است‪.‬‬

 ‫شکل (‪ )18-3‬دستگاه آزمایش کاویتاسیون در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪ -18-6‬روش انجام آزمایش‬

‫‪-1‬ابتدا شیر رگوالتور را به صورت کامل باز کنید و کلید اصلی دستگاه را زده تا پمپ شروع به کار کند‪.‬‬

‫‪-2‬حال شیر رگوالتور را به آرامی ببندید تا به نقطه ی شروع پدیده ی کاویتاسیون برسید که نشانگر آن‬

‫وجود حباب های ریز است‪.‬‬

‫‪-3‬زمان جمعآوری ‪ 5‬لیتر آب را یادداشت کنید تا دبی قابل محاسبه گردد‪.‬‬

‫‪-4‬فشار باال دست را با باز کردن تدریجی شیر رگوالتور به میزان یک دهم بار کم کنید‪.‬‬

‫‪-5‬توجه نمایید که در صورتی که شیر به صورت سریع باز شود باعث شکسته شدن دستگاه همراه با تولید‬

‫صدای شدید میشود‪.‬‬

‫‪-6‬فشار پایین دست و باالدست را در هر مرحله یادداشت نمایید‪.‬‬

‫‪- 7‬این آزمایش را تا جایی که کاویتاسیون متوقف گردد( ماکزیمم‪ 7‬بار) تکرار نمایید وبرای هر کدام زمان‬

‫های مختلف اندازه گیری را یادداشت کرده و مقدار دبی را به دست آورید‪.‬‬

‫(سطر ‪ 4‬فشار کم می شود یا زیاد؟ چک شود)‬

‫شکل (‪ )18-4‬وقوع کاویتاسیون و آسیب آن به پره ی پمپ‬

‫‪ -18-7‬نتایج آزمایش و پیوست‬

‫جدول (‪ )18-1‬جدول داده برداری آزمایش کاویتاسیون‬

‫مرتبه آزمایش‬ ‫آب جمع آوری‬

‫) ‪t (sec‬‬ ‫)‪Q (m3/s‬‬ ‫)‪P1(bar‬‬ ‫)‪P2(bar‬‬
‫‪3‬‬
‫شده) ‪(m‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0.005‬‬ ‫‪20.42‬‬ ‫‪0.005‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪0.7‬‬

 ‫‪2‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪0.005‬‬

‫‪ -18-8‬نمونه محاسبات آزمایش‬

‫جدول (‪ )18-2‬جدول محاسبات آزمایش کاویتاسیون‬

‫مرحله‬ ‫)‪P1(bar‬‬ ‫‪P1/ρg‬‬ ‫)‪P2(bar‬‬ ‫‪P2/ρg‬‬ ‫)‪Q(m3) t(sec) q(m3/sec‬‬ ‫)‪u1(m/s‬‬ ‫)‪u2(m/s‬‬ ‫‪u12/2g‬‬

‫آزمایش‬ ‫)‪(mH2o‬‬ ‫)‪(mH2o‬‬

‫‪1‬‬
‫‪0.3‬‬ ‫‪3.06‬‬ ‫‪0.7‬‬ ‫‪7.14‬‬ ‫‪0.005 20.42‬‬ ‫‪0.000245‬‬ ‫‪1.68867574‬‬ ‫‪7.035023‬‬ ‫‪0.145343‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫مقدار تقریبی ‪50.968 : K2‬‬

‫مقدار تقریبی ‪(mH2O)-5.0007: Pv‬‬
 ‫در تکمیل جدول فوق از روابط زیر استفاده شده است ‪:‬‬

‫‪𝑃1‬‬
‫)𝑜 ‪(𝑚𝐻2‬‬ ‫𝑢𝑃‪= 10.2‬‬
‫𝑔𝜌‬

‫‪ Pt ‬فشار در گلوگاه بر حسب بار ‪.‬‬

‫‪𝑃2‬‬
‫)𝑜 ‪(𝑚𝐻2‬‬ ‫𝑡𝑃‪= 10.2‬‬
‫𝑔𝜌‬

‫‪ : Q ‬حجم آب جمع آوری شده بر حسب لیتر ‪.‬‬

‫‪ : t ‬زمان جمع آوری آب‬
‫‪𝑚3‬‬ ‫𝑄‬ ‫‪1‬‬
‫= )𝑐𝑒𝑠( 𝑞‬ ‫‪ :q‬دبی حجمی آب ‪× 1000‬‬
‫𝑡‬

‫𝑚‬ ‫𝑞‬
‫‪ :u1‬سرعت ورودی ‪u1 (𝑠𝑒𝑐) = 145 × 10−6‬‬

‫𝑚‬
‫‪:u2‬سرعت در گلوگاه ‪u2 (𝑠𝑒𝑐) = 4.166 × 𝑢1‬‬
 ‫‪ -18-9‬سواالت و خواسته های آزمایش‬

‫‪-1‬با توجه به روابط گفته شده و داده های حاصل از آزمایش‪ ،‬همه ی مقادیر جدول قسمت قبل از جمله دبی‬
‫و سرعت ها را برای هر ‪ 8‬مرحله محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪-2‬نمودار ‪ P1/ρg‬را بر حسب ‪ u12/2g‬رسم کرده و آن را تحلیل کنید‪.‬‬

‫‪-3‬تاثیر پارامتر های زیر بر روی کاویتاسیون چیست؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ ‬دما‬
‫‪ ‬لزجت‬
‫‪ ‬سرعت‬
‫‪ ‬فشار‬
‫‪ ‬اصطکاک مسیر جریان‬
‫‪ ‬سطح مقطع عبور جریان‬

‫‪-4‬روش های جلگری از کاویتاسیون چیست؟‬

 ‫فصل ‪:19‬‬

‫ضربه ی قوچ‬
 ‫‪ -19-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬پدیده ی ضربه ی قوچ چیست و چه مواقعی رخ می دهد؟‬

‫‪ ‬برای کنترل پدیده ی ضربه ی قوچ چه باید کرد ؟‬
‫‪ ‬تانک فشارگیر یا لوله ی تعادل چیست و کاربرد صنعتی آن در کجاست؟‬

‫‪ -19-2‬هدف آزمایش‬

‫بررسی پدیده ی ضربه ی قوچ برای سیال تراکم ناپذیر داخل لوله و چگونگی استفاده از تانک فشار گیر (لوله‬
‫ی تعادل) جهت کاهش اثرات ضربه ی قوچ ]‪[5‬‬

‫‪ -19-3‬مقدمه‬

‫هرگاه جریان در یک لوله مثال به واسطه تغییر بازشدگی یک شیر‪ ،‬به طور ناگهانی تحت شتاب مثبت یا منفی‬
‫قرار گیرد‪ ،‬افزایش فشار به صورت یک موج در تمامی سیال موجود در داخل لوله منتشر می شود که به آن‬
‫ضربه ی قوچ می گویند‪ .‬به عبارت دیگر در اثر بستن شیری در پایین دست جریان‪ ،‬کاهش در شدت جریان‬
‫به وجود می آید که این امر باعث کاهش انرژی جنبشی سیال می گردد یعنی جریان غیر دائمی در لوله ایجاد‬
‫می شود‪ .‬این کاهش انرژی به صورت افزایش فشار در خط لوله ﻇاهر می شود که گاهی برای خط لوله اثرات‬
‫تخریبی دارد‪ .‬هم چنین نوسان جریان در خطوط لوله هنگامی که اثرات تراکم پذیری مهم نباشد‪ ،‬سرژ نامیده‬
‫می شود‪[5 ].‬‬

‫این پدیده در خطوط لوله جریان تحت فشار و مجاری باز اتفاق میافتد و به وضوح بر قوانین فشار‪ ،‬تغییرات‬
‫آبی یا تغییرات سرعت جریان و شرایط زمانی و مکانی حرکت سیال استوار است‪ .‬در بعضی از سیستمهای‬
‫هیدرولیکی تحت فشار‪ ،‬نظیر خطوط انتقال آب‪ ،‬نفت یا شبکههای توزیع و لولههای آب بر منتهی به توربینها‪،‬‬
‫تونلهای آبی‪ ،‬سیستمهای پمپاژ و جریانهای ثقلی‪ ،‬پدیده ضربه قوچ با ایجاد موجهای سریع‪ ،‬زودگذر و میرا‬
‫موجب خطرات گوناگونی میشود‪ .‬گاهی اوقات قدرت تخریبی این موجهای فشار به حدی است که نتایج‬
‫وخیمی به بار میآورد‪ .‬ترکیدن خطوط لوله در سیستمهای انتقال و شبکههای توزیع‪ ،‬خرابی و شکسته شدن‬
 ‫شیرها‪ ،‬دریچههای کنترل و پمپها از نمونههای بارز تﺄثیر این پدیده میباشد‪[3 ].‬‬

‫برای نمونه‪ ،‬در سال ‪ 1934‬میالدی قدرت تخریبی ضربه قوچ در پروژهای موجب شده که قطعهای از اطراف‬
‫خط لوله به وزن ‪ 12‬تن تا فاصله ‪ 50‬متری پرتاب شود‪ .‬در واقع امروزه در کلیه طرحهای انتقال آب یا‬
‫سیستمهای انتقال سیاالت دیگر‪ ،‬بررسی و مطالعه دقیق ضربه قوچ به عنوان یک امر الزم و ضروری میباشد‬
‫تا با شناخت کامل اثر آن‪ ،‬برای کنترل اثرات سوء این فرایند تمهیدات مناسب اتخاذ گردد‪.‬‬

‫‪ -19-4‬تئوری آزمایش‬

‫یکی از روش های حذف ضربه ی قوچ تامین شرایطی است که مایع بتواند در یک مخزن نوسان کند‪ .‬لوله ی‬
‫انتقال آب یک نیروگاه آبی را در نظر بگیرید که به شیر ورودی توربین منتهی می شود‪ .‬بازشدگی شیر توسط‬
‫گاورنر تنظیم می شود‪ .‬اگر بار ژنراتور به طور ناگهانی کاهش یابد‪ ،‬شیر به طور سریعا بسته شده‪ ،‬جریان را‬
‫قطع می کند‪ .‬توقف سریع تمام سیال داخل این لوله ی طویل که معنای کاهش سریع مومنتوم آن به صفر‬
‫است‪ ،‬سبب ایجاد فشارهای زیادی می شود که کاربرد لوله های گران قیمت را ایجاب می کند‪ .‬اگر مطابق‬
‫شکل‪ ،‬در نزدیکی شیر‪ ،‬لوله را به یک مخزن مرتبط کنیم‪ ،‬با بسته شدن شیر ورودی توربین‪ ،‬آب جاری در‬
‫باالدست وارد مخزن شده‪ ،‬در آن نوسان خواهد کرد و از ایجاد فشارهای زیاد در این ناحیه جلوگیری می شود‪.‬‬
‫مخزن سرژ یا ضربه گیر در نیروگاه های آبی عموما به شکل استوانه بلند قائمی است که بعضا لوله ی‬
‫تعادل نامیده می شود‪ .‬قسمتی از انتقال که بین لوله ی تعادل و شیر قرار دارد‪ ،‬باید بتواند ضربه ی قوچ را‬
‫تحمل کند‪[5 ].‬‬

‫انواع دیگر روش های جلوگیری از اثر ضربه قوچ عبارت است از] ‪:[3‬‬
‫‪ ‬سادهترین روش کاهش اثر ضربهٔ قوچ اینست که با افزایش قطر لوله از سرعت جریان پمپ کاست‪.‬‬
‫البته با در نظر گرفتن جنبه اقتصادی که دقت ویژهای را می طلبد‪.‬‬
‫‪ ‬با افزایش مدت زمان ایستادن پمپ که این کار معموالً با قراردادن چرخ لنگر در محور پمپ انجام‬
‫میگیرد‪.‬البته باید جرم چرخ به صورت دقیق محاسبه گردد‪.‬‬
‫‪ ‬با قرار دادن شیرهای الکتریکی پشت پمپ مدت زمان بستن و بازکردن شیر را به دلخواه تنظیم نمود‬
‫تا پیش از روشن وخاموش کردن پمپ از آن استفاده نمود‪.‬‬
‫‪ ‬با قرار دادن شیر خودکار هواده وهوا گیر پس از پمپ ‪ ،‬موجب میشوند که هنگام ایجاد مکش هوا‬
 ‫وارد لوله شده وهنگام برگشت موج فشار هوا از لوله بیرون رود‪.‬‬
‫‪ ‬با کمک خفه کنندهها مانند منبعهای هوای فشرده و برج تعادل ( یا لوله ی تعادل که به این روش‬
‫اشاره گردید) مانع از کاهش آنی سرعت جریان در لوله می گردند‪.‬‬
‫‪ ‬برای کاستن سرعت موج انتخاب نوع لوله مؤثر میباشد بهطور مثال با استفاده از لولههای‬
‫انعطافپذیری مانند انواع لولههای پلی اتیلنی میتوان مقدار سرعت موج را کاهش داد ‪[3 ].‬‬

‫شکل (‪ )19-1‬لوله ی تعادل در خط لوله ی طویل‬

‫‪ -19-4-2‬تشریح ضربه ی قوچ‬

‫هرگاه جریان در یک لوله مثال به واسطه تغییر بازشدگی یک شیر‪ ،‬تحت شتاب مثبت یا منفی قرار گیرد‪،‬‬
‫ممکن است ضربه ی قوچ رخ دهد‪ .‬اگر تغییرات تدریجی باشد‪ ،‬می توان مایع را تراکم ناپذیر و لوله را صلب‬
‫فرض کرد و محاسبات را به روش سرژ انجام داد‪ .‬در غیر این صورت باید تراکم پذیری مایع و االستیسیته ی‬
‫لوله را منظور کرد‪ .‬هنگامی که در یک لوله‪ ،‬شیری به طور ناگهانی بسته شود‪ ،‬دبی عبوری از شیر کاهش می‬
‫یابد‪ .‬این امر باعث افزایش فشار در باالدست شیر و کاهش فشار در پایین دست آن می شود‪ .‬در باالدست شیر‬
‫یک موج افزاینده ی فشار ایجاد می شود و با سرعت ‪ a‬در خالف جهت جریان حرکت می کند‪ .‬این موج سرعت‬
‫جریان را کاهش می دهد‪ .‬در پایین دست شیر یک موج کاهنده ی فشار ایجاد می شود و با سرعت ‪ a‬در جهت‬
‫جریان حرکت می کند‪ . .‬این موج نیز سرعت جریان را کاهش می دهد‪ .‬اگر بسته شدن شیر سریع و فشار‬
‫اولیه کم باشد‪ ،‬ممکن است در پایین دست شیر مایع تبخیر شود‪ .‬تقطیر ناگهانی بخارات منجر به ایجاد موج‬
‫افزاینده ی فشار خواهد شد‪.‬‬
‫در اینجا برای یک سیستم ساده روند وقایعی را که به دنبال بسته شدن ناگهانی شیر رخ می دهد‪ ،‬شرح می‬
 ‫دهیم‪ .‬باید توجه داشت که در این توضیحات‪ ،‬از اثرات اصطکاک صرف نظر می کنیم‪.‬‬
‫‪ -1‬لوله ای را در نظر بگیرید که ابتدای آن به یک مخزن بزرگ و انتهای آن به یک شیر متصل شده است‪.‬‬
‫شیر باز است و جریان دائمی با سرعت ‪ V0‬در لوله برقرار است‪ .‬در لحظه ی ‪ t=0‬شیر بسته می شود‪ .‬الیه ای‬
‫از سیال که در مجاورت شیر قرار دارد متوقف شده و متراکم می شود‪ .‬جداره ی لوله در پیرامون این الیه‬
‫منبسط می شود‪ .‬پس از متراکم شدن این الیه و توقف آن‪ ،‬الیه بعدی متراکم خواهد شد‪ .‬فرآیند تراکم سیال‬
‫و انبساط لوله برای تمام قطعات تکرار می شود و به صورت یک موج فشاری به طرف باالدست حرکت می‬
‫کند‪ .‬در حالیکه سیال باالدست هنوز با سرعت ‪ V0‬در جریان است‪ .‬موج در ‪ t=L/a‬به ابتدای لوله می رسد‪ .‬در‬
‫این لحظه تمام سیال داخل لوله تحت فشار اضافی ‪ h‬قرار دارد‪ .‬مومنتوم سیال به صفر رسیده و تمام انرژی‬
‫جنبشی آن به انرژی االستیک تبدیل شده است‪.‬‬
‫‪-2‬در لحظه ای که موج به مخزن می رسد‪ ،‬وضعیت نامتعادل است‪ .‬سیال داخل لوله تحت فشاری بیش از‬
‫مخزن قرار دارد‪ ،‬لذا به داخل مخزن بر می گردد‪ .‬بابر گشت سیال به مخزن‪ ،‬فشار به فشار اولیه می رسد و‬
‫لوله به حالت عادی خود بر می گردد‪ .‬این فرایند به صورت یک موج که با سرعت ‪ a‬به طرف شیر حرکت می‬
‫کند‪ ،‬برای تمام قطعات تکرار می شود‪.‬با عبور موج ‪ ،‬سیال پشت آن با سرعت ‪ V0‬به طرف مخزن جریان می‬
‫یابد‪.‬در لحظه ی ‪ t=2L/a‬موج به شیر می رسد‪ .‬در این هنگام فشار در سراسر لوله به فشار اولیه رسیده است‬
‫و سرعت در تمام نقاط ‪ –V0‬است‪ .‬چون شیر بسته است‪ ،‬سیالی وجود ندارد که در آن جریان یابد و لذا الیه‬
‫ای از سیال که در مجاورت شیر است متوقف شده و فشار آن به اندازه ی ‪ h‬کاهش می یابد‪ .‬یک موج کاهنده‬
‫ی فشار ایجاد می شود و با سرعت ‪ a‬به طرف باالدست حرکت می کند‪ .‬این موج سیال را منبسط و لوله را‬
‫منقبض می کند و سرعت جریان را به صفر می رساند‪ .‬هرگاه فشار استاتیک لوله کم اشد‪ ،‬ممکن است فشار‬
‫مایع به فشار بخار برسد‪ .‬در این صورت قسمتی از مایع تبخیر شده‪ ،‬برای مدت طوالنی به طرف باالدست‬
‫حرکت خواهد کرد‪.‬‬
‫‪-3‬در لحظه ی ‪ t=3L/a‬موج کاهنده ی فشار به ابتدای لوله می رسد‪ .‬در این لحظه سیال داخل لوله ساکن‬
‫است و فشار در سرتاسر لوله نسبت به فشار مخزن ‪ –h‬است‪ .‬در این وضعیت نامتعادل سیال از مخزن وارد لوله‬
‫شده با سرعت ‪ V0‬به طرف شیر حرکت می کند‪ .‬موج با سرعت ‪ a‬به طرف شیر حرکت کرده‪ ،‬لوله و سیال را‬
‫به حالت عادی خود بر می گرداند‪.‬‬
‫‪ -4‬در لحظه ای که این موج به شیر می رسد‪ ،‬شرایط دقیقا همان است که در لحظه ی بسته شده ی شیر‬
‫یعنی ‪ 4L/a‬ثانیه قبل بوده است‪.‬‬
 ‫مراحل فوق الذکر هر ‪ 4L/a‬ثانیه یک بار تکرار می شوند‪ .‬در عمل اصطکاک سیال و کامال االستیک نبودن‬
‫لوله و سیال باعث استهالک نوسانات شده و سیال را به سکون دائمی می رسانند‪ .‬بسته شدن شیر در مدتی‬
‫کم تر از ‪ 2L/a‬را بسته شدن سریع و در مدتی بیش تر از ‪ 2L/a‬را بسته شدن آهسته می گویند‪[5 ].‬‬

‫شکل (‪ )19-2‬توالی رویدادها در یک سیکل پس از بسته شدن ناگهانی شیر‬

‫‪ -19-5‬روابط آزمایش ]‪[5‬‬

‫بررسی تئوری نوسانات سطح آب در مخزن دشوار است‪ ،‬زیرا ضریب اصطکاک ‪ f‬در حرکت داخل مخزن‬
‫تعادل‪ ،‬تابعی از زمان است‪ .‬در صورتی که تغییرات سرعت خیلی نباشد‪ ،‬مقدار ضریب اصطکاک را می توان‬
‫ثابت و برابر مقدار آن در جریان دائمی در نظر گرفت‪.‬‬
‫شکل را درنظر می گیریم‪ .‬در هر لحظه ‪ t‬پس از تغییر دبی جریان توسط شیر انتهاییف مشخصات جریان را‬
‫به صورت زیر در نظر می گیریم‪:‬‬

‫‪ :V‬سرعت در لوله در لحظه ی ‪t‬‬

‫‪ :y‬اختالف سطح آب در مخزن تعادل با سطح آزاد آب‬
‫‪ :Q‬دبی حجمی جریان در لحظه ی ‪t‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫‪ :‬سرعت باال یا پایین آمدن سطح آب در مخزن تعادل‬
‫𝑡𝑑‬
 ‫در جهت حرک تبرای مقدار آب داخل لوله قانون دوم نیوتن را به کار می بریم‪:‬‬
‫𝑉𝑑‬
‫𝐿𝑎𝜌‬ ‫𝑓‪= 𝜌𝑔𝑎𝐻1 − 𝜌𝑔𝑎(𝐻2 + 𝑦) + 𝜌𝑔𝑎𝑙𝑠𝑖𝑛𝜃 − 𝜌𝑔𝑎ℎ‬‬
‫𝑡𝑑‬
‫که در آن ‪ a‬سطح مقطع لوله ‪ L ،‬طول لوله و 𝑓‪ ℎ‬افت اصطکاکی بین تانک فشارگیر و مخزن اصلی است‪ .‬اگر‬
‫کوچک باشد‪:‬‬
‫𝑘 ‪𝐻2 = 𝐻1 +‬‬
‫𝑉𝑑 𝐿‬
‫‪+ 𝑦 + ℎ𝑓 = 0‬‬
‫𝑡𝑑 𝑔‬
‫طبق رابطه ی پیوستگی خواهیم داشت‪:‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫𝐴 = 𝑉 ‪𝑎.‬‬ ‫𝑄‪+‬‬
‫𝑡𝑑‬

‫در رابطه ی اخیر ‪ A‬سطح مقطع تانک فشارگیر است و ‪ Q‬دبی حجمی خروجی از شیر‪.‬‬

‫𝑄 𝑦𝑑‬
‫𝐴=𝑉‬ ‫‪+‬‬
‫𝑎 𝑡𝑑‬

‫با قرار دادن سرعت از رابطه ی در رابطه ی رابطه ی نیوتن به صورت زیر ساده می شود‪:‬‬
‫𝑦𝑑 𝐴 𝑑 𝐿‬
‫(‬ ‫‪) + 𝑦 + ℎ𝑓 = 0‬‬
‫𝑡𝑑 𝑎 𝑡𝑑 𝑔‬
‫با توجه به ینکه ‪ Q‬یک تابع از زمان و 𝑓‪ ℎ‬یک تابع از توان ‪ n‬ام سرعت است‪ ،‬رابطه ی آخر یک معادله ی‬
‫کلی بوده و هیچ راه حل عمومی ندارد‪ .‬اما اگر از اصطکاک صرف نظر شود و شیر سریعا بسته شود‪،‬‬
‫(‪ ℎ𝑓 = 0‬و ‪ )Q=0‬رابطه ی اخیر به شکل ساده ای درمی آید که حل آن را امکان پذیر می کند‪ .‬بنابراین‬
‫خواهیم داشت‪:‬‬
‫𝑎𝑔 𝑦 ‪𝑑 2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪𝑦=0‬‬
‫𝐴𝐿 ‪𝑑𝑡 2‬‬

‫𝑎𝑔‬
‫اگر فرض شود که فرکانس برابر با 𝐴𝐿 = ‪ 𝜔2‬باشد‪:‬‬

‫𝑦 ‪𝑑2‬‬
‫‪+ 𝜔2 𝑦 = 0‬‬
‫‪𝑑𝑡 2‬‬
‫که این معادله حرکت سینوسی هارمونیک غیرمیرا است که جواب آن برابر است با‪:‬‬

‫𝑡‬
‫𝜋‪𝑦 = 𝑦𝑚𝑎𝑥 𝑠𝑖𝑛2‬‬
‫𝑇‬
‫که در آن 𝑥𝑎𝑚𝑦 ماکزیمم دامنه ی نوسان و ‪ T‬زمان نوسان حرکت هستند که دارای مقادیر زیر می باشند‪:‬‬
‫𝜋‪2‬‬ ‫𝐴𝐿‬
‫=𝑇‬ ‫√𝜋‪= 2‬‬
‫𝜔‬ ‫𝑎𝑔‬
 ‫𝑢‬ ‫𝐴𝐿‬
‫= 𝑥𝑎𝑚𝑦‬ ‫√𝑢 =‬
‫𝜔‬ ‫𝑎𝑔‬
‫𝑉𝑎‬
‫‪ U‬سرعت پایین ترین سطح آب در تانک فشارگیر و برابر‪ 𝑢 = 0‬و ‪ V0‬سرعت جریان دائمی در لوله است‪.‬‬
‫𝐴‬
‫اگر بخواهیم اثرات اصطکاک را نیز به حساب آوریم‪ ،‬جواب های تئوری (تقریبی) نیز برای حالتی که به طور‬
‫ناگهانی شیر را می بندیم به کار می رود‪:‬‬
‫𝑓‪) = (𝑦𝑚𝑎𝑥 ) − 0.6ℎ‬با اصطکاک( 𝑥𝑎𝑚𝑦‬

‫‪ -19-6‬شرح دستگاه‬

‫دستگاه آزمایش از یک مخزن ذخیره آب همراه پمپ‪ ،‬یک مخزن مدرج با ارتفاع ثابت و دو مسیر جریان‬
‫جداگاانه تشکیل شده است‪ .‬مسیر اول شامل یک لوله تعادل همراه با یک سنسور فشار الکترونیکی ‪ ،‬یک شیر‬
‫ربع گرد و یک شیر فلکه می باشد‪ .‬مسیر دوم که برای اندازه گیری فشار ناشی از ضربه قوچ طراحی شده‬
‫است‪ ،‬دارای دو سنسور الکترونیکی فشار در دو نقطه از لوله ‪ ،‬یک شیر ربع گرد و یک شیر فلکه دریچه ای‬
‫می باشد‪.‬‬
‫آب مخزن ذخیره‪ ،‬توسط پمپ به مخزن با ارتفاع ثابت که به صورت مدرج است منتقل و مازاد آب پمپ شده‬
‫از یک مسیر سرریز به مخزن ذخیره بر میگردد‪ .‬از مخزن مدرج‪ ،‬دو لوله هر کدام به طول و قطر مشخص‬
‫منشعب شده است‪ .‬در انتهای انشعاب لوله‪ ،‬یک شیر فلکه دریچه ای برای تنظیم دبی جریان عبوری و یک‬
‫شیر ربع گرد برای قطع ناگهانی جریان قرار داده شده است‪ .‬قبل از شیر ربع گرد‪ ،‬یک لوله تعادل برای‬
‫جلوگیری از افازیش فشار تعبیه شده است و یک سنسور فشار الکترونیکی فشار آب را در هر لحظه دریافت‬
‫نموده و به نرم افزار منتقل می نماید‪.‬‬
‫در انتهای انشعاب دوم یک شیر فلکه دریچه ای برای تنظیم دبی جریان عبوری و یک شیر ربع گرد قرار گرفته‬
‫است‪ .‬شیر دریچه ای برای تنظیم دبی جریان عبوری به کار می رود و یک شیر ربع گرد قرار گرفته است‪ .‬شیر‬
‫دریچه ای برای تنظیم برای تنظیم دبی جریان عبوری به کار می رود و شیر ربع گرد برای قطع و وصل‬
‫سریع جریان درنظر گرفته شده است‪ .‬سنسور های الکترونیکی فشار در این لوله به طور همزمان فشار جریان‬
‫را اندازه گرفته و به نرم افزار ارسال می نمایند‪ .‬نرم افزار گراف های فشار بر حسب زمان را برای هر دو نقطه‬
‫رسم می کند که به راحتی قابل مقایسه با یکدیگر می باشند‪.‬‬
‫دستگاه دارای یک نرم افزار ویژه است که اطالعات مربوط به فشار درون لوله ها را از سنسور دریافت نموده و‬
‫گراف فشار نسبت به زمان را رسم می نماید‪ .‬برقراری ارتباط بین سیستم و دستگاه به کمک وایرلس و دانگل‬
 ‫انجام خواهد شد‪[5 ].‬‬

‫شکل (‪ )19-3‬دستگاه آزمایش ضربه ی قوچ در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬

‫‪ -19-7‬نرم افزار ‪[5] Water Hammer & Surge Chamber‬‬

‫نرم افزار "‪ " Water Hammer & Surge Chamber‬به منطور کنترل دستگاه‪ ،‬ترسیم گراف و ثبت نتایج‬
‫آزمایش طراحی شده است‪(.‬شکل ‪)1‬‬
‫در باالی صفحه سه ‪ box‬دیده می شود که فشار سه نقطه را رسم می کند‪.‬‬
‫باکس اول و دوم مربوط به ‪ Water Hammer‬و باکس سوم مربوط به ‪ Surge Chamber‬می باشد‪.‬‬
‫در رسم منحنی نیز رنگ سبز مربوط به ‪ Surge Chamber‬و دو رنگ آبی و قرمز مربوط به ‪Water Hammer‬‬

‫می باشد‪.‬‬
‫با برداشتن تیک مربوط به هر رنگ در گوشه سمت چپ و باالی نرم افزار می توانید رسم منحنی آن رنگ را‬
‫حذف کنید‪.‬‬
‫در صفحه ی اصلی این نرم افزار قسمت های زیر وجود دارد‪:‬‬
‫نوار ابزار‬
‫در قسمت باالی صفحه ی اصلی یک نوار ابزار وجود دارد که دکمه های مختلفی روی آن قرار دارد‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ : Start‬با فشردن این دکمه ترسیم گراف براساس اطالعات گرفته شده از سنسورها شروع می شود‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ :Stop‬با فشردن این دکمه ترسیم گراف متوقف می شود‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ :Save‬با فشردن این دکمه پنجره ی ‪ Save‬استاندارد ویندوز باز می شود و اطالعات مربوط به تست‬
‫جاری را با نام دلخواه می توان ذخیره کرد‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ :Open‬با فشردن این دکمه پنجره ی ‪ Open‬استاندارد ویندوز باز می شود و با وارد کردن نام فایل‪،‬‬
‫گراف های ذخیره شده را می توان بازبینی نمود‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ :Print‬با فشردن این دکمه صفحه ی ‪ Print Preview‬باز می شود که در آن گراف تست‪ ،‬قابل‬
‫مشاهده است‪ .‬در این صفحه قبل از چاپ می توان خصوصیات پرینتر و کاغذ را تغییر داد‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ :Calibration‬با فشردن این دکمه پس از وارد کردن ‪ Password‬پنجره ی کالیبراسیون باز می شود‬
‫که در آن ﻇرفیت سنسورهای فشار و ضرایب کالیبراسیون وارد می شود‪ .‬کالیبراسیون‪ ،‬توسط شرکت سازنده‬
‫دستگاه(دقت آزما) انجام می پذیرد‪.‬‬
‫دکمه ی ‪ Export to Excel‬برای ذخیره اطالعات به صورت لیستی از مختصات نقاط مربوط به گراف که قابل‬
‫بازیابی توسط نرم افزار ‪ Excel‬می باشد‪ ،‬به کار می رود‪.‬‬

‫گراف‬
‫در این قسمت منحنی تغییرات فشار بر حسب زمان‪ ،‬بر مبنای مقادیر به دست آمده از تست به صورت رسم‬
‫می شود‪ .‬دکمه های و برای بزرگ یا کوچک کردن گراف‪ ،‬در پایین این قسمت قرار دارد‪.‬‬
‫در صورتی که نوع تست ‪ Surge Chamber‬باشد‪ ،‬مقدار فشار ‪ P1‬به صورت لحظه ای نمایش داده شده و‬
‫گراف ‪ P1‬نسبت به زمان رسم می شود‪ .‬در تست ‪ Water Hammer‬گراف های ‪ P2‬و ‪ P3‬نسبت به زمان رسم‬
‫می شوند و در هر لحظه مقدار این فشارها در صفحه نرم افزار قابل مشاهده است‪.‬‬
Water hammer & Surge chamber ‫) نرم افزار‬19-4( ‫شکل‬
 ‫‪ -19-8‬نحوه ی راه اندازی دستگاه]‪[5‬‬

‫‪-1‬دو شاخه برق دستگاه را به پریز وصل کنید‪.‬‬

‫‪ -2‬به کمک کلید صفر و یک دستگاه را روشن کنید‪ .‬در این حالت پمپ شروع به کار خواهد کرد‪.‬‬
‫‪ -3‬دانگل همراه دستگاه را به کامپیوتر وصل کنید و نرم افزار مربوطه را اجرا کنید‪ .‬در این حالت باید در‬
‫گوشه ی سمت چپ و پایین دستگاه ‪ ON‬را مشاهده خواهید کرد‪ .‬این بدان معنی است که ارتباط بین‬
‫سیستم و دستگاه برقرار است‪.‬‬
‫‪ Water Hammer‬یا ‪ Surge Chamber‬را که می خواهید‬ ‫‪ -4‬جریان آب را در هر کدام از حالت های‬
‫تست کنید برقرار سازید و با استفاده از شیر فلکه ای موجود در انتهای مسیر دبی آن را نیز تنظیم کنید‪.‬‬
‫‪ -5‬با زدن دکمه ی ‪ play‬در نرم افزار‪ ،‬نرم افزار شروع به رسم منحنی خواهد کرد و تغییرات فشار در مسیر‬
‫را نشان خواهد داد‪.‬‬

‫‪ -19-9‬روش انجام آزمایش‬

‫‪ -19-9-1‬آزمایش لوله ی تعادل]‪[5‬‬

‫در این آزمایش هدف بادگیری چگونگی استفاده از لوله ی تعادل جهت کاهش اثرات ضربه ی قوچ است‪.‬‬
‫مراحل این آزمایش عبارتند از‪:‬‬
‫‪-1‬پمپ دستگاه را روشن نمایید تا آب وارد مخزن شود‪.‬‬
‫‪-2‬شیر ربع گرد را کامال باز نمایید‪.‬‬
‫‪-3‬شیر دریچه ای را تا حدی باز کنید که ارتفاع سطح آب در مخزن مدرج ثابت بماند‪ .‬بهتر است سطح آب را‬
‫در یک ارتفاع کم ثابت نمایید‪.‬‬
‫‪-4‬به منظور اندازه گیری دبی جریان‪ ،‬کرونومتر را آماده نموده و شیر ربع گرد را کامال ببندید‪ .‬مراقب باشید‬
‫که تغییری در وضعیت شیر دریچه ای ایجاد ننمایید‪ .‬سپس کرونومتر را زده و تغییر ارتفاع سطح آب را اندازه‬
‫بگیرید‪.‬‬
‫‪ ‬سطح مقطع داخلی مخزن ‪ 32*37‬سانتیمتر می باشد‪ .‬با تقسیم حجم آب وارد شده به مخزن بر‬
‫مدت زمان اندازه گیری شده ‪ ،‬دبی جریان به دست می آید‪.‬‬
‫‪ ‬ارتفاع آب نباید به لوله ی سرریز برسد‪.‬چون در این صورت مقداری از آب ورودی به مخزن از این‬
‫طریق تخلیه می شود‪.‬‬

‫‪ -5‬حال شیر ربع گرد را به آرامی باز کنید تا جریان در لوله برقرار شود‪ (.‬ارتفاع آب در لوله ی تعادل در‬
‫لحظه ی باز کردن شیر ربع گرد‪ ،‬همان ارتفاع آب با ارتفاع ثابت ‪ H2‬است‪).‬‬
‫‪-6‬ارتباط سیستم و دستگاه را مانند روش گفته شده در قسمت قبل برقرار کنید‪.‬‬
‫‪-7‬بر روی دکمه ی ‪ play‬نرم افزار کلیک نموده و سپس شیر ربع گرد را به سرعت ببندید‪.‬ارتفاع حداکثر‬
‫اولیه ی لوله ی تعادل (‪ )Hmax‬را یادداشت نمایید‪ .‬گراف فشار آب در یک نقطه ی مشخص در لوله ی‬
‫تعادل(‪ )P1‬نسبت به زمان که به صورت نوسانی است توسط نرم افزار رسم می شود‪.‬‬
‫‪-8‬بعد از پایان نوسانات سطح آب‪ ،‬ارتفاع آب در لوله ی تعادل (‪ )Hmin‬را یادداشت نمایید‪.‬‬

‫‪ -19-9-2‬آزمایش ضربه ی قوچ]‪[5‬‬

‫در این ازمایش هدف بررسی پدیده ی ضربه ی قوچ برای سیال تراکم ناپذیر داخل لوله است‪ .‬مراحل این‬
‫آزمایش عبارتند از‪:‬‬
‫‪-1‬پمپ دستگاه را روشن نمایید تا آب وارد مخزن شود‪.‬‬
‫‪-2‬نرم افزار را آماده نموده و با بستن شیر ربع گرد مربوط به قسمت ضربه ی قوچ نوسانات را در لوله ایجاد‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪-3‬شیر دریچه ای را تا حدی باز کنید که ارتفاع سطح آب در مخزن مدرج ثابت بماند‪ .‬بهتر است سطح آب را‬
‫در یک ارتفاع کم ثابت نمایید‪.‬‬
‫‪-4‬دبی جریان را مطابق روش شرح داده شده در مورد ‪ 4‬آزمایش لوله ی تعادل اندازه گیری نمایید‪.‬‬
‫‪-5‬در قسمت ‪ Test type‬نرم افزار‪ ،‬گزینه ی ‪ Water Hammers‬را انتخاب نمایید‪.‬‬
‫‪-6‬پس از یکنواخت شدن جریان بر روی دکمه ی ‪ play‬نرم افزار کلیک نموده و سپس شیر را ببندید‪ .‬فشار‬
‫آب در دو نقطه ی لوله (‪ P2‬و ‪ )P3‬نسبت به زمان توسط نرم افزار رسم می گردد‪.‬‬
 ‫‪ -19-10‬سواالت و خواستهها‬

‫‪ .1‬دو گرافی که در این دو آزمایش توسط نرم افزار ترسیم شده اند را با هم مقایسه نمایید‪.‬‬
‫‪ .2‬پریود نوسانات سطح آب در لوله ی فشار را از روی گراف رسم شده و نیز معادله ی‬
‫𝜋‪2‬‬ ‫𝐴𝐿‬
‫= 𝑇 را به دست آورده و با هم مقایسه نمایید‪[5 ].‬‬ ‫𝑎𝑔√𝜋‪= 2‬‬
‫𝜔‬

‫ی‬ ‫رابطه‬ ‫از‬ ‫آورید‪.‬‬ ‫دست‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫حداکثر‬ ‫نوسان‬ ‫ی‬ ‫‪ .3‬دامنه‬
‫𝑓‪) = (𝑦𝑚𝑎𝑥 ) − 0.6ℎ‬با اصطکاک( 𝑥𝑎𝑚𝑦‬

‫استفاده نموده و و افت اصطکاکی را از رابطه ی‬

‫‪2‬‬
‫‪𝑉02‬‬
‫) ‪ℎ𝑓 = 𝐻 − (𝐻𝑚𝑖𝑛 +‬‬
‫𝑔‪2‬‬
‫محاسبه کنید‪ .‬سپس مقدار تجربی ‪ ymax‬را به دست آورید و آن ها را مقایسه کنید‪ .‬علل اختالف مقادیر تجربی‬
‫و تئوری حداکثر دامنه ی نوسان را شرح دهید‪[5 ].‬‬

‫ی‬ ‫رابطه‬ ‫از‬ ‫تئوری‬ ‫ی‬ ‫دامنه‬ ‫حداکثر‬ ‫تعیین‬ ‫‪ .4‬با‬

‫𝑓‪) = (𝑦𝑚𝑎𝑥 ) − 0.6ℎ‬با اصطکاک( 𝑥𝑎𝑚𝑦‬
‫𝜋‪2‬‬ ‫𝐴𝐿‬
‫= 𝑇 معادله ی حرکت سینوسی سطح آب در لوله ی تعادل را رسم‬ ‫𝜔‬
‫و پریود نوسان از رابطه ی 𝑎𝑔√𝜋‪= 2‬‬

‫نموده و با گراف رسم شده توسط نرم افزار مقایسه نمایید‪[5 ].‬‬

‫‪ .5‬در یک سیستم برق‪-‬آبی طول لوله ی هدایت ‪ 500‬متر و قطر لوله ‪ 50‬سانتی متر و دبی جریان یک‬
‫مترمکعب بر ثانیه است‪ .‬با صرف نظر کردن از اصطکاک در صورتی که)𝑚( ‪ 𝑦𝑚𝑎𝑥 = 1.5‬باشد‪ ،‬فالش‬
‫تانک فشارگیر و زمان نوسان (‪ )T‬را به دست آورید‪[5 ].‬‬
 ‫‪ .6‬شیری در انتهای لوله ای به طول ‪ 800‬متر که در آن آب جریان دارد‪ ،‬در زمان یک ثانیه بسته می‬
‫شود‪ .‬چنانچه سرعت اولیه ی سیال ‪ 5‬متر بر ثانیه باشد‪ ،‬ازدیاد فشار سیال را در محل شیر محاسبه‬
‫نمایید‪[5 ].‬‬

‫‪ -19-11‬پیوست‬

‫)‪ A=32*37 (cm*cm‬سطح مقطع مخزن‬

‫جدول (‪ )19-1‬جدول داده برداری آزمایش تانک فشار گیر(لوله ی تعادل)‬

‫دبی آب‬ ‫ارتفاع آب با‬ ‫ارتفاع حداکثر اولیه‬ ‫ارتفاع آب در لوله ی‬

‫اختالف‬
‫ارتفاع ثانویه ی‬ ‫ارتفاع ثابت‬ ‫ی آب در لوله ی‬ ‫تعادل بعد از نوسانات‬
‫ارتفاع اولیه ی‬ ‫ارتفاع آب‬
‫آب مخزن‬ ‫در لوله ی‬ ‫تعادل‬
‫)‪∆t(S‬‬ ‫آب مخزن‬ ‫مخزن‬ ‫)‪Q (cm3/S‬‬
‫تعادل‬ ‫)‪Hmin(m‬‬
‫)‪h1(m‬‬
‫)‪h2(m‬‬ ‫)‪Hmax(m‬‬
‫)‪∆h(m‬‬
‫)‪H2(m‬‬

‫جدول (‪ )19-2‬جدول داده برداری آزمایش ضربه ی قوچ‬

‫اختالف‬ ‫دبی آب‬

‫ارتفاع ثانویه ی‬
‫ارتفاع اولیه ی‬ ‫ارتفاع آب‬
‫آب مخزن‬
‫)‪∆t(S‬‬ ‫آب مخزن‬ ‫مخزن‬
‫)‪Q (cm3/S‬‬
‫)‪h1(m‬‬
‫)‪h2(m‬‬
‫)‪∆h(m‬‬
 ‫پیوست‬

‫آزمایش تانک فشار گیر(لوله ی تعادل) ‪:‬‬

‫)‪ A=32*37 (cm*cm‬سطح مقطع مخزن‬

‫دبی آب‬ ‫ارتفاع آب با‬ ‫ارتفاع حداکثر اولیه‬ ‫ارتفاع آب در لوله ی‬

‫اختالف‬
‫ارتفاع ثانویه ی‬ ‫ارتفاع ثابت‬ ‫ی آب در لوله ی‬ ‫تعادل بعد از نوسانات‬
‫ارتفاع اولیه ی‬ ‫ارتفاع آب‬
‫آب مخزن‬ ‫در لوله ی‬ ‫تعادل‬
‫)‪∆t(S‬‬ ‫آب مخزن‬ ‫مخزن‬ ‫)‪Q (cm3/S‬‬
‫تعادل‬ ‫)‪Hmin(m‬‬
‫)‪h1(m‬‬
‫)‪h2(m‬‬ ‫)‪Hmax(m‬‬
‫)‪∆h(m‬‬
‫)‪H2(m‬‬

‫داده های نرم افزاری آزمایش تانک فشار گیر(لوله ی تعادل) توسط این گروه تحویل گرفته‬
‫شد‪:‬‬

‫آزمایش ضربه ی قوچ ‪:‬‬

‫اختالف‬ ‫دبی آب‬

‫ارتفاع ثانویه ی‬
‫ارتفاع اولیه ی‬ ‫ارتفاع آب‬
‫آب مخزن‬
‫)‪∆t(S‬‬ ‫آب مخزن‬ ‫مخزن‬
‫)‪Q (cm3/S‬‬
‫)‪h1(m‬‬
‫)‪h2(m‬‬
‫)‪∆h(m‬‬

‫داده های نرم افزاری آزمایش ضربه ی قوچ توسط این گروه تحویل گرفته شد‪:‬‬
 ‫فصل ‪:20‬‬

‫فن گریز از مرکز‬

 ‫‪ -20-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬ویژگی های فن گریز از مرکز چیست؟‬

‫‪ ‬نمودار مشخصه ی فن ها به چه صورت است؟‬
‫‪ ‬چه پارامتری در بررسی عملکرد فن ها موثر تر است؟‬
‫‪ ‬تفاوت فن با کمپرسور در چیست؟‬
‫‪ ‬مثلث سرعت چیست و ترسیم آن چه کمکی می کند؟‬
‫‪ ‬آیا فرض تراکم ناپذیری در تحلیل عملکرد فن ها صحیح است؟‬

‫‪ -20-2‬هدف آزمایش‬

‫در این آزمایش به صورت مقدماتی با فن گریز از مرکز و عوامل موثر بر عملکرد آن می توان آشنا شد‪.‬‬

‫‪ -20-3‬مقدمه‬

‫فن به دستگاهی گفته میشود که هوا را به جریان میاندازد‪ .‬فنها از لحاظ کاربردی جهت مکیدن هوا‬
‫)‪ ،(Exhust Fan‬دمیدن هوا )‪ (Supply Fan‬و یا گردش هوا )‪ (Circulation Fann‬مورد استفاده‬
‫قرار میگیرند‪.‬‬

‫با توجه به کاربرد فراوان انواع فن ها در صنعت ‪ ،‬شناخت انواع فن ها و عوامل موثر بر عملکرد آن ها مورد نیاز‬
‫است‪.‬‬

‫فن ها در حالت کلی به صورت زیر دسته بندی میشوند‪:‬‬

‫‪-1‬فن گریز از مرکز‬

 ‫‪-2‬فن محوری‬

‫‪ -20-3-1‬فن گریز از مرکز‬

‫فن گریز از مرکز به وسیله نیروی گریز از مرکز‪ ،‬هوا را به جریان میاندازد‪ .‬در این گونه فنها زاویه ورود و‬
‫خروج هوا ‪ 90‬درجه است‪ .‬فنهای سانتریفور معمولترین نوع فنهای مورد استفاده در صنایع هستند‪ .‬در این‬
‫فنها‪ ،‬هوا از بخش پروانه به سمت پرهها حرکت کرده و انرژی جنبشی آن زیاد میشود‪ .‬این انرژی جنبشی‬
‫قبل از ورود به بخش خروجی به انرژی فشاری تبدیل شده و در نتیجه فشار هوا باال میرود‪ .‬فنهای سانتریفوژ‬
‫برای جریانهای حاوی ذرات (رطوبت و گرد و غبار)‪ ،‬برای انتقال مواد و همچنین برای سیستمهای دارای‬
‫دمای باال کاربرد دارد‪.‬‬

‫‪ -20-3-2‬فن محوری‬

‫در فن محوری جریان هوا موازی محور فن است‪ .‬سه نوع عمده فنهای محوری عبارتند از‪ :‬فنهای پروانهای‪،‬‬
‫فنهای لوله محوری و فنهای پره محوری (جت فن)‪ .‬فنهای محوری دارای قاب که داخل پنجره و دیوار‬
‫نصب میشوند‪ ،‬فنهای به کار رفته در رایانهها‪ ،‬پنکههای سقفی و رومیزی و فنهای محوری کانالی استفاده‬
‫شده در صنعت جز این دسته از فنها قرار میگیرند‪.‬‬
 ‫‪ -20-3-2-1‬اجزای فن‬

‫اجزای اصلی و مشترک فن ها شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫‪ ‬پروانه‬

‫‪ ‬بدنه (‪)Housing‬‬

‫‪ ‬الکتروموتور‬

‫‪ ‬پولی‬

‫‪ ‬تسمه‬

‫‪ ‬یاتاقان‬

‫‪ ‬شفت‬

‫شکل (‪ )20-1‬یک فن گریز از مرکز و اجزای آن‬

 ‫‪ -20-3-3‬انتقال قدرت در فن ها‬

‫حوه انتقال قدرت از الکتروموتور به پروانه در فنها عموماً به سه حالت صورت میگیرد‪.‬‬

‫اتصال مستقیم)‪(Direct Drive‬‬

‫در این نوع اتصال شفت (محور)الکتروموتور مستقیماً به پروانه متصل میگردد‪.‬‬

‫اتصال تسمه پولی)‪(Belt Drive‬‬

‫در این نوع اتصال‪ ،‬نیرو از الکتروموتورتوسط پولی هاوتسمهها به پروانه فن منتقل میشود‪ .‬در این‬
‫سیستم یاتاقانو قطر شفت نقش مهمی در انتقال نیرو دارد‪.‬‬

‫اتصال کوپلینگی)‪(Coupling‬‬
‫در این اتصال که انواع مختلفی دارد شفت (محور )الکتروموتور با یک مجموعهشفت (محور )و یاتاقان که‬
‫به پروانه فن متصل است توسط کوپلینگ‪ ،‬کوپل میشود‪.‬‬

‫‪ -20-4‬توضیحاتی در مورد فن گریز از مرکز‬

‫فن گریز از مرکز به فنی گفته میشود که جریان گاز در آن بهوسیله نیروی گریز از مرکز جابجا شود‪.‬‬
‫فن سانتریفوژ یا گریز از مرکز هوا را در جهت عمود بر محور گردش پروانه تخلیه میکنند‪ .‬به عنوان یک‬
‫قانون کلی این نوع هواکش در سیستمهای کانال کشی شده با فشار باال کاربرد دارد‪ .‬هوای ورودی به موازات‬
‫محور گردش پروانه وارد هواکش شده و با حرکت شعاعی به سمت پیرامون پروانه و نوک بالکها حرکت‬
‫میکند‪ .‬همزمان با این حرکت‪ ،‬جریان هوا مقداری انرژی جنبشی دریافت میکند که افزایش فشار استاتیک‬
‫را همزمان با آهسته شدن حرکت جریان هوا قبل از ورود به مسیر تخلیه را در پی دارد‪ .‬هواکشهای سانتریفوژ‬
‫قابلیت عملکرد در مکانهایی که جریان هوا کثیف و دارای ناخالصی است و یا دارای دمای باال میباشند را‬
‫دارند‪ .‬اما مهمترین ویژگی این هواکشها توانایی آنها در غلبه بر افت فشار استاتیک باال در سیستمهای کانال‬
‫کشی شده میباشد‪.‬‬
 ‫‪ -20-4-1‬اجزای ساختاری فن گریز از مرکز‬

‫هواکشهای گریز از مرکز از قسمتهای زیر تشکیل یافتهاند‪:‬‬

‫‪ .1‬حلزونی که پروانه داخل آن قرار میگیرد‪.‬‬

‫‪ .2‬پروانه که قسمت اصلی هواکش میباشد و وﻇیفه به جریانانداختن هوا را بهعهده دارد‪ .‬پروانه‬
‫هواکشهای گریز از مرکز عموماً به سه دسته طبقهبندی میشوند‪.‬‬
‫‪ .3‬الکتروموتور که به عنوان نیروی محرک پروانه عملمیکند‪.‬‬
‫‪ .4‬صفحه برشی صفحهای که در قسمت دهانه خروجی هواکش قرارگرفته و از بازگشت هوای‬
‫تخلیهشده به داخل حلزونی جلوگیری میکند‪.‬‬
‫‪ .5‬قیفی که در قسمت دهانه ورودی هواکش قرار میگیرد و جهت افزایش بازدهی هواکش بهکار‬
‫میرود‪.‬‬

‫شکل (‪ )20-2‬نمایی از اجزای ساختاری فن گریز از مرکز‬

 ‫‪ -20-4-2‬انواع فن گریز از مرکز‬

‫هواکشهای گریز از مرکز با توجه به نوع پروانه بهکار رفته درآنها به سه دسته تقسیم میشوند‪:‬‬

‫شکل (‪ )20-3‬انواع فن گریز از مرکز‬

‫‪ ‬هواکشهای گریز از مرکز با پروانه خم به جلو(‪)Forward‬‬

‫در این نوع پرهها رو به جلو و در جهت چرخش پروانه میباشد‪ .‬تعداد پرههای آن در مقایسه با پروانههای خم‬
‫به عقب و شعاعی بیشتر میباشد‪ .‬توان واقعی در این هواکشها بهعلت ساختار پروانه آن‪ ،‬بیشتر از توان محاسبه‬
‫شده برای هواکش میباشد‪ .‬هواکشهای دارای این نوع پروانه بیشتر در صنایع تهویه مطبوع و تهویه در‬
‫ساختمانها و برجهای اداری و مسکونی بهکار میرود‪.‬‬

‫‪ ‬هواکشهای گریز از مرکز با پروانه خم به عقب(‪)Backward‬‬

‫بازدهی این هواکشها نسبت به هواکشهای با پروانه خم به جلو بیشتر و دارای صدای کمتری میباشد و در‬
‫آن توان واقعی با توان محاسباتی تقریباً برابر میباشد‪ .‬پرهها در این نوع رو به عقب بوده و در خالف جهت‬
‫چرخش پروانه میباشد‪.‬‬

‫‪ ‬هواکشهای گریز از مرکز با پروانه شعاعی(‪)Radial‬‬

‫این نوع هواکشها نسبت به هواکشهای ذکر شده در باال‪ ،‬فشار بیشتری ایجاد میکنند و کاربرد آنها بیشتر‬
‫برای انتقال مواد و ذرات میباشد‪.‬‬
 ‫‪ -20-5‬تئوری آزمایش]‪[5‬‬

‫افزایش فشار استاتیک در فن گریز از مرکز از رابطه ی زیر به دست می آید‪:‬‬

‫𝑄 ‪𝑢2 .‬‬
‫‪∆𝑃𝑇 = 𝜌(𝑢22 −‬‬ ‫)‬
‫‪𝜋𝐷2 𝑏2 𝑡𝑎𝑛𝛽2‬‬

‫که در این رابطه داریم‪:‬‬

‫𝑇𝑃∆‪ :‬افزایش فشار استایک‬
‫‪ :ρ‬جرم حجمی هوا‬
‫‪ :𝑢2‬سرعت مماسی پروانه در خروج‬
‫‪ :𝛽2‬زاویه ی بین سیال با پروانه‬
‫‪ :𝐷2‬قطر بزرگ پروانه‬
‫‪ :𝑏2‬عرض پروانه‬
‫‪ :Q‬دبی سیال‬
‫توان واقعی خروجی را با توجه به مقدار افزایش فشار استاتیک میتوان به صورت رابطه ی زیر محاسبه کرد‪:‬‬
‫𝑄 ‪𝑃𝑜𝑢𝑡 = ∆𝑃.‬‬
‫جهت محاسبه ی توان ورودی به فن مقدار آمپر مصرفی را از روی اینورتر می خوانیمو سپس راندمان دستگاه‬
‫را با استفاده از حاصل قسمت توان خروجی به توان ورودی محاسبه می کنیم‪.‬‬
‫با به کار بردن رابطه ی انرژی بین ورودی و خروجی فن داریم‪:‬‬
‫𝑃‬ ‫‪𝑉2‬‬ ‫𝑃‬ ‫‪𝑉2‬‬
‫‪( +‬‬ ‫‪+ 𝑍) + ℎ𝑓𝑎𝑛 = ( +‬‬ ‫𝑠𝑠𝑜𝑙‪+ 𝑍) + ℎ‬‬
‫𝑔‪𝜌𝑔 2‬‬ ‫𝑛𝑖‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑡𝑢𝑜‬

‫به عبارت دیگر‪:‬‬

‫‪∆𝑃 ∆𝑉 2‬‬
‫= 𝑓‪ℎ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑠𝑠𝑜𝑙‪+ ∆𝑍 + ℎ‬‬
‫𝑔‪𝜌𝑔 2‬‬

‫𝑃∆‬
‫کوچک است و می توان از آن صرف نظر نمود‪.‬‬ ‫سیال غیر قابل تراکم فرض می شود‪ ∆𝑍 .‬در مقایسه با‬
‫𝑔𝜌‬
‫𝑠𝑠𝑜𝑙‪ℎ‬نیز اتالفات انرژی است که در یاتاقان ها و جریان داخل و غیر تبدیل به حرارت می شود و باعث باال‬
‫رفتن دمای سیال خروجی و گرم شدن پوسته ‪ ،‬پره و ‪ ...‬می شود‪ .‬با صرف نظر کردن از 𝑠𝑠𝑜𝑙‪ℎ‬رابطه به این‬
‫صورت خواهد بود‪:‬‬
‫‪∆𝑃 𝑉22 − 𝑉12‬‬
‫= 𝑓‪ℎ‬‬ ‫‪+‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬
‫𝑄‬ ‫𝑄‬
‫= ‪𝑉1‬‬ ‫= ‪, 𝑉2‬‬
‫‪𝐴1‬‬ ‫‪𝐴2‬‬

‫محاسبه ی دبی جریان هوای عبوری از اریفیس‪:‬‬

‫جهت محاسبه ی دبی جریان سیال‪ ،‬با به کار بردن رابطه ی برنولی بین نقطه ی سکونی در محیط ازمایشگاه‬
‫و اریفیس می توان نوشت‪:‬‬
‫𝑃‬ ‫‪𝑉2‬‬ ‫𝑃‬ ‫‪𝑉2‬‬
‫‪( +‬‬ ‫)𝑍 ‪+‬‬ ‫‪=( +‬‬ ‫)𝑍 ‪+‬‬
‫𝑔‪𝜌𝑔 2‬‬ ‫𝑚𝑡𝑎‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑁‬

‫𝑁𝑃 ‪𝑉𝑁2 𝑃𝑎𝑡𝑚 −‬‬ ‫𝑃∆‪2‬‬

‫=‬ ‫= ‪⇒ 𝑉𝑁2‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬ ‫𝜌‬

‫سرعت در نقطه ی سکون صفر است‪ ،‬با حذف عبارت ‪ Z‬از طرفین می توانیم سرعت سیال در گلوگاه فن را‬
‫برحسب اختالف فشار استاتیک گلوگاه نازل و محیط آزمایشگاه به دست آوریم‪ .‬سپس توسط راندمان نازل به‬
‫صورت واقعی و مطابق رابطه ی زیر آن را اصالح می کنیم‪ .‬راندمان نازل را ‪ 0.8‬در نظر بگیرید‪.‬‬

‫)طبیعی( ‪𝑉2‬‬
‫= نازل𝜂‬
‫)تئوریک( ‪𝑉1‬‬
‫د رنهایت از رابطه ی زیر دبی جریان را به دست می آوریم‪:‬‬
‫𝑁𝐴 طبیعی𝑉 = 𝑄‬

‫قطر گلوگاه نازل را ‪ 20‬میلی متر در نظر بگیرید‪.‬‬

 ‫محاسبه ی گشتاور وارده به موتور‪:‬‬
‫توان ورودی فن مشخص است و با داشتن ‪ N‬می توان ‪ ω‬را به دست آورد و طبق فرمول ‪ ، 𝑃 = 𝑇ω‬گشتاور‬
‫موتور را می توان حساب کرد‪.‬‬

‫‪ -20-6‬شرح دستگاه آزمایش]‪[5‬‬

‫دستگاه ازمایش از یک فن گریز از مرکز تشکیل شده است‪ .‬لوله ی ورودی فن به قطر داخلی ‪ 10‬سانتی متر‬
‫و طول تقریبی ‪ 43‬سانتی متر می باشد که در ابتدای ان یک اریفیس به قطر ‪ 5‬سانتی متر جهت اندازه گیری‬
‫دبی جریان هوای ورودی تعبیه شده است‪ .‬در خروجی فن از دریچه های مختلف جهت تغییر مساحت خروجی‬
‫هوا استفاده شده است‪ .‬قطر لوله ی خروجی فن ‪ 120‬میلی متر می باشد‪ .‬فشار نسبی دهانه ی ورودی و‬
‫خروجی فن و نیز فشار نسبی بعد از اریفیس توسط دو مانومتر روغنی ‪ U‬شکل قابل اندازه گیری است‪ .‬تغییرات‬
‫فشار در نازل و ورودی نسبت به اتمسفر منفی و در خروجی مثبت است‪.‬‬
‫در ورودی فن یک سنسور دما قرار گرفته که مقدار دما را اندازه گرفته و توسط نمایشگر مربوطه نشان داده‬
‫خواهد شد‪ .‬فن توسط یک موتور معلق با توان ‪ 0.37‬کیلو وات با دور قابل تنظیم به حرکت در می آید‪ .‬دور‬
‫موتور توسط یک ولوم اینورتر قابل تنظیم است‪.‬نمایشگر اینورتر مقدار آمپر مصرفی را نیز نشان می دهد که‬
‫از آن می توان توان مصرفی را به دست آورد‪ .‬هم چنین دور فن توسط سنسور اندازه گیری شده و به وسیله‬
‫ی نمایشگر دیجیتال نمایش داده می شود‪[5 ].‬‬

‫شکل (‪ )20-4‬دستگاه آزمایش فن گریز از مرکز در آزمایشگاه سیاالت دانشگاه علم و صنعت ایران‬
 ‫‪ -20-7‬نحوه ی انجام آزمایش‬

‫برای راه اندازی دستگاه]‪: [5‬‬

‫‪-1‬دو شاخه ی برق دستگاه را به پریز وصل کنید و توسط کلید صفر و یک دستگاه را روشن نمایید‪ .‬در این‬
‫حالت تمامی نمایشگر ها باید روشن شوند‪.‬‬
‫‪-2‬برای روشن شدن موتور دکمه ی ‪ run‬در روی تنظیم دور فن را بزنید و با چرخاندن ولوم نصب شده بر‬
‫روی آن موتور را در سرعت دلخواه قرار دهید‪.‬‬
‫‪-3‬مقدار دور فن ‪ rpm‬بر روی نمایشگر مربوط به ‪ rpm‬نمایش داده می شود‪.‬‬
‫‪-4‬آمپر مصرفی موتور با دو بار فشردن دکمه ی ‪ DSP/FUN‬روی تنظیم دور فن قابل مشاهده است‪.‬‬
‫‪-5‬با قرار دادن دریچه های مختلف با قطرها ‪ 70 ،90 ،110‬و ‪ 50‬میلی متر در لوله ی خروجی فن ‪ ،‬و تاثیر‬
‫هر یک قابل مشاهده است‪.‬‬

‫نحوه ی انجام آزمایش]‪:[5‬‬

‫‪-1‬دریچه را ‪ %100‬باز نمایید و سپس دستگاه را روشن کنید‬
‫‪-2‬دور موتور را در یک حد پایین قرار داده و ارتفاع روغن در مانومترها را در جدول داده برداری یادداشت‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪-3‬برای چند حالت مختلف بازشدگی دریچه‪ ،‬آزمایش را با همین دور انجام دهید‪.‬‬
‫‪-4‬دور موتور را افزایش داده و آزمایش را تکرار نمایید‪.‬‬
 ‫‪ -20-8‬سواالت و خواسته های آزمایش‬

‫با توجه به روابط مقادیر‪:‬‬

‫‪ ‬دما‬
‫𝑜𝐻∆‬ ‫‪‬‬
‫𝑓𝐻∆‬ ‫‪‬‬
‫توان‬ ‫‪‬‬
‫را در دو حالت دور باال و پایین برای بازشدگی های مختلف دریچه (یا با توجه به زاویه ی دریچه‬
‫‪ )θ‬محاسبه نمایید‪[5 ].‬‬

‫جدول (‪ )20-1‬جدول محاسبات آزمایش فن گریز از مرکز‬

‫‪θ‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪30‬‬

‫‪rpm‬‬ ‫‪2969‬‬ ‫‪2969‬‬ ‫‪2968‬‬ ‫‪1576‬‬ ‫‪1577‬‬ ‫‪1578‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪16.1‬‬
‫𝑜𝐻∆‬ ‫‪3.5‬‬
‫𝑓𝐻∆‬ ‫‪4.2‬‬
‫توان‬ ‫‪49.87‬‬

‫‪-2‬در مورد فن مورد آزمایش در دور های مختلف‪ ،‬نمودار توان ورودی‪ ،‬توان خروجی‪ ،‬راندمان و فشار‬
‫استاتیک را برحسب دبی و در هر دور به صورت جداگانه ترسیم کنید‪ .‬هم چنین این منحنی ها را با هم‬
‫مقایسه و در مورد آن ها بحث نمایید‪[5].‬‬

‫‪-3‬رابطه ی مربوط به افزایش فشار استاتیک را اثبات کرده و بر حسب مقادیر مختلف ‪𝛽2‬بحث کنید‪[5] .‬‬
‫‪-4‬در مورد فن مورد آزمایش در دور باال و دبی ماکزیمم نمودار مثلث های سرعت ورودی و خروجی پره را با‬
‫مقیاس مناسب رسم کرده و از روی آن افزایش فشار استاتیک تئوری را به دست آورده و با مقدار اندازه گیری‬
‫شده مقایسه و بحث کنید‪[5 ].‬‬

‫‪-5‬چرا فرض تراکم ناپذیری در مورد هوا در این آزمایش صحیح است؟]‪[5‬‬

‫‪ -6‬چه پارامتری در بررسی عملکرد فن ها موثر تر است؟‬

‫‪-7‬تفاوت فن با کمپرسور در چیست؟‬

‫‪ -20-9‬نمونه محاسبات‬
 ‫‪ -20-10‬پیوست‬

‫جدول (‪ )20-2‬جدول داده برداری آزمایش فن گریز از مرکز در دور پایین‬

‫دور پایین‬
‫قرائت مانومتر(‪)cm‬‬
‫خروجی‬ ‫ورودی‬ ‫اریفیس‬
‫فن‬ ‫فن‬

‫جدول (‪ )20-3‬جدول داده برداری آزمایش فن گریز از مرکز در دور باال‬

‫دور باال‬
‫قرائت مانومتر(‪)cm‬‬
‫خروجی‬ ‫ورودی‬ ‫اریفیس‬
‫فن‬ ‫فن‬
 ‫فصل ‪:21‬‬

‫آزمایشگاه مجازی آیرودینامیک اتومبیل‬

‫(ضریب اصطكاک هوا)‬

 ‫‪ -21-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬ضریب مقاومت در برابر جریان یا ضریب اصطکاک (‪ )cw‬برای اجسام داخل سیال چیست؟‬
‫‪ ‬کالیبراسیون چیست و نمودار آن چگونه به دست می آید؟‬
‫‪ ‬اگر یک سنگ و پر سقوط کند ‪ ،‬کدام یک سریع تر است؟ چرا و تحت چه شرایطی؟‬
‫‪ ‬تفاوت ضریب عملکرد هیتپمپ با کولر گازی چیست؟‬
‫‪ ‬در اتومبیل های درحال حرکت‪ ،‬چگونه باد یا جهت آن (جلو ‪ ،‬کنار یا پشت) بر مصرف بنزین تﺄثیر‬
‫می گذارد؟ چرا؟‬

‫‪ -21-2‬هدف آزمایش‬

‫آشنایی با نحوه ی انجام یک آزمایش تونل باد همراه با کالیبراسیون جهت اندازه گیری ضریب اصطکاک هوا‬
‫با اتومبیل های مدل‪[4].‬‬

‫شکل (‪ )21-1‬خطوط جریان تولید شده با دود اطراف یک ماشین واقعی ]‪[4‬‬
 ‫‪ -21-3‬مقدمه‬

‫امروزه بهینه سازی دینامیک سیاالت اتومبیل ها یک بخش اجباری از پیشرفت خودروها است‪ .‬هدف از این‬
‫است ‪.‬‬ ‫فنی‬ ‫فرآیندهای‬ ‫چنین‬ ‫برای‬ ‫اولیه‬ ‫اصول‬ ‫ارائه‬ ‫آزمایش‬
‫در این آزمایش کاربر می تواند مقاومت هوایی و ضریب اصطکاک هوا (مقدار )‪ CW‬وسایل نقلیه مختلف‬
‫(اتومبیل اسپرت ‪ ،‬ماشین ‪ ، Offroad‬موتور آتش نشانی) را در یک تونل باد تعیین و مقایسه کند‪ .‬می توان‬
‫سرعت جریان هوا و اندازه و مشخصات وسایل نقلیه تحت تﺄثیر جریان هوا را تغییر داد‪ .‬در انتها دانشجویان‬
‫باید بتوانند تﺄثیر مقاومت هوا در هنگام رانندگی خودرو بر مصرف بنزین را تخمین بزنند‪.‬مثال دانشجویان باید‬
‫بتوانند اینکه مقدار انرژی الزم برای غلبه بر این مقاومت هوا چقدر است را حساب کند‪[4] .‬‬

‫‪ -21-4‬تئوری آزمایش]‪[4‬‬

‫‪ -21-4-1‬مقاومت جریان‬

‫اگر جسمی نسبت به گاز یا مایع در حال حرکت باشد ‪ ،‬نیرویی بر روی آن جسم عمل می کند ‪ ،‬که جهت آن‬
‫خالف جهت حرکت است ‪.‬به این نیرو مقاومت در برابر جریان گفته می شود ‪ ،‬در صورت وجود هوا به عنوان‬
‫گاز در حال جریان ‪ ،‬مقاومت هوا نامیده می شود‪ .‬دلیل این مقاومت در برابر جریان برای جریان آرام و آشفته‬
‫متفاوت است‪ .‬در حالت جریان آرام ‪ ،‬اصطکاک داخلی محیط باعث این مقاومت در برابر جریان می شود‪ .‬اگر‬
‫جسم یک کره ساده باشد ‪ ،‬این نیروی اصطکاک( ‪) F‬توسط قانون استوکس تعیین می شود‪:‬‬

‫𝑣𝑟𝜂𝜋‪𝐹 = 6‬‬
‫که در این رابطه ‪ η‬ویسکوزیته دینامیکی محیط ‪ r ،‬شعاع کره و ‪ v‬سرعت کره است‪ .‬در حالت جریان متالطم‬
‫‪ ،‬اگر سرعت بیش از یک مقدار بحرانی خاص باشد ‪ ،‬این مقاومت جریان توسط گردابه های پشت جسم‬
‫متحرک تولید می شود‪ .‬در اینجا قانون نیوتونز اعمال می شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫=𝐹‬ ‫‪𝑐 𝜌𝐴𝑣 2‬‬
‫𝑤 ‪2‬‬
‫که در این رابطه ضریب ‪ cw‬مقاومت در برابر جریان جسم ‪ ρ،‬چگالی گاز در حال جریان (به عنوان مثال برای‬
‫هوای خشک در ‪ 20‬درجه سانتیگراد ‪ 30(kg/m3)،ρL = 1‬است) ‪ A،‬سطح مقطع جسم عمود بر جهت جریان‬
‫و ‪ v‬سرعت جسم نسبت به محیط است‪.‬‬

‫ضریب مقاومت جریان (به اصطالح ‪ )cw‬معیاری برای مقاومت در برابر جریان است که مخصوص یک جسم‬
‫مشخص در یک جریان مشخص است‪ .‬این امر فقط به فرم جسم بستگی دارد ‪ ،‬و نه به اندازه بدن (این پارامتر‬
‫توسط سطح مقطع( ‪) A‬توصیف گردیده است)‪ .‬این مقدار ‪ cw‬می تواند برای دو وسیله نقلیه متفاوت باشد‬
‫حتی اگر آنها دارای سطح مقطع مشابه باشند‪.‬‬
‫برای تعیین این مقدار ‪ cw‬در تونل باد ‪ ،‬باید نیروی عمل شده بر روی وسیله نقلیه را در جهت جریان هوا‬
‫توسط یک سنسور نیرو اندازه گیری کرد (در اینجا تیر کرنش سنج)‪ .‬با توجه به فرمول فوق برای محاسبه‬
‫مقدار ‪ ، cw‬باید سطح مقطع( ‪ ،) A‬سرعت نسبی جسم ( ‪ ) v‬و چگالی گاز در حال جریان( ‪) ρ‬را بدانیم‪.‬‬

‫‪ -21-4-2‬به دست آوردن رابطه ی مقاومت جریان‬

‫در یک مدل ساده ‪ ،‬وسیله نقلیه موجود در مسیر جریان‪ ،‬باید در مقدار جرم هوا ( ‪ ) mL = ρLV = ρLAs‬در‬
‫جلوی سطح مقطع ‪ A‬در حجم ‪ V‬از سرعت ‪ 0‬تا سرعت ‪ ، vL‬که به طور کلی با سرعت خودرو متفاوت است‬
‫تغییر ایجاد کند‪ .‬وسیله نقلیه نیروی ثابت ‪ F‬را بر روی مقدار ‪ mL‬یعنی جرم هوا انجام می دهد و شتاب ‪W‬‬

‫را در هوا تولید می کند‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= 𝑆𝐹 = 𝑛𝑖𝑘𝐸‬ ‫‪𝑚𝐿 𝑣𝐿2 = 𝜌𝐿 𝐴𝑠𝑣𝐿2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫بنابراین نیروی شتاب دهنده ی ‪ F‬که توسط وسیله نقلیه اعمال می شود عبارت است از‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪𝐹 = 𝜌𝐿 𝐴𝑣𝐿2‬‬
‫‪2‬‬

‫رابطه بین سرعت خودرو ‪ v‬و سرعت ‪ vL‬هوا با فرم وسیله نقلیه مشخص می شود‪ .‬این با ضریب مقاومت در‬
‫برابر جریان یا ضریب اصطکاک توضیح داده شده است‪ .‬با‬
‫‪𝑣𝐿2 = 𝑐𝑤 𝑣 2‬‬

‫خواهیم داشت‪:‬‬
 ‫‪1‬‬
‫‪𝐹 = 𝑐𝑤 𝜌𝐿 𝐴𝑣 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ -21-4-3‬گازها و مایعات در حال جریان‬

‫برای نشان دادن جزئیات یک جریان ‪ ،‬از خطوط جریان استفاده می کنیم (شکل ‪ .)1‬این خطوط اصطکاک‬
‫است که در طی آن یک ذره در جریان حرکت می کند‪ .‬هرچه خطوط باریک تر باشند ‪ ،‬سرعت جریان بزرگتر‬
‫است‪ .‬در صورتی که این خطوط بدون اینکه از یکدیگر عبور کنند به صورت نزدیک به هم بچسبند ‪ ،‬ما جریان‬
‫را آرام می نامیم‪ .‬این موردی است که نیروهای اصطکاک( ‪) FR‬در مقابل نیروهای شتاب دهنده( ‪) FB‬بزرگ‬
‫هستند‪.‬‬

‫شکل (‪ )21-2‬جریان آرام (راست) و جریان مغشوش(چپ) حول یک استوانه]‪[4‬‬

‫در صورت وجود اصطکاک (به عنوان مثال انتقال مومنتوم) بین الیه های جریان محیط یا در مرز ‪ ،‬آنگاه جریان‬
‫آشفته را مشاهده می کنیم‪ .‬در این حالت ‪ ،‬نیروهای شتاب دهنده( ‪ ) FB‬در مقابل نیروهای اصطکاک( ‪) FR‬‬
‫بزرگتر هستند‪ .‬گردابها تولید می شوند ‪ ،‬که خطوط جریان را به طور کامل در هم می آمیزند‪.‬‬
‫انتقال از جریان آرام به جریان آشفته توسط به اصطالح عدد رینولد توصیف می شود ‪ ،‬که بستگی به پارامترهای‬
‫جریان و پارامترهای جسم درون جریان دارد‪ .‬اگر عدد رینولدز واقعی از یک عدد رینولدز بحرانی بزرگتر باشد‬
‫‪ ،‬گردابه ها تولید می شود‪ .‬عدد رینولدز که بدون بعد است اینگونه تعریف می شود‪:‬‬
 ‫𝐵𝐹‬
‫= 𝑒𝑅‬
‫𝑅𝐹‬
‫‪.‬‬

‫اگر این تعریف را برای جسم داخل جریان استفاده کنیم ‪ ،‬عدد رینولدز( ‪ ) Re‬اینگونه می شود‪:‬‬

‫𝑥𝑣𝜌‬
‫= 𝑒𝑅‬
‫𝜂‬

‫که در این رابطه ‪ ρ‬چگالی محیط ‪ v،‬سرعت جسم نسبت به محیط ‪ x،‬یک پسوند مشخصه از جسم و ‪η‬‬

‫ویسکوزیته دینامیکی محیط است‪.‬‬

‫در مرحله بعد می خواهیم عدد واقعی رینولدز را برای دستگاه تونل باد خود تعیین کنیم‪ .‬در صورتی که مقدار‬
‫واقعی عدد رینولدز بزرگتر از عدد بحرانی رینولدز باشد (به صورت تئوری ‪، )Re>2300:‬در این وضعیت ‪ ،‬گردابه‬
‫های درون لوله ی صاف تولید می شوند‪ .‬در آزمایشات مقادیری برای ‪ Re‬یافت می شود که به طور قابل‬
‫توجهی کوچکتر هستند (کم تر از ‪ ، )1000‬چرا که حتی آشفتگی های کوچک ممکن است باعث گذر از‬
‫جریان آرام به جریان آشفته شوند‪.‬‬
‫با ‪ ، v = 39 m / s ،3 kg / m3 ،ρ = 1‬شعاع ‪ x = 57 mm‬و ‪ 1 µPa · s ،η = 18‬عدد رینولدزی در حدود ‪42‬‬
‫به دست می آوریم ‪ ،‬بنابراین می توانیم جریان را آرام فرض کنیم‪.‬‬
 ‫‪ -21-5‬شرح دستگاه آزمایش]‪[4‬‬

‫‪ -21-5-1‬ستاپ کل آزمایش‬

‫ستاپ آزمایشی شامل تونل باد و قسمت اندازه گیری است که در شکل ‪ 3-20‬مشخص است‪.‬‬

‫شکل (‪ )21-3‬ستاپ آزمایشی دستگاه شامل تونل باد و قسمت اندازه گیری]‪[4‬‬

‫‪ -21-5-1-2‬تونل باد‬
‫اجزای تونل باد عبارتند از‪:‬‬

‫‪-1‬یک نازل ورودی و یکسو کننده جریان هوا‬

‫‪-2‬یک لوله ورودی به طول ‪ 2‬متر‬
‫‪-3‬سرعت سنج برای جریان هوا ( با محدوده ی ‪ 150 - 2.5‬کیلومتر در ساعت)‬
‫‪-4‬یک ژنراتور باد قابل تنظیم (در این مورد جاروبرقی)‪.‬‬
 ‫این تونل باد برای جریان تقریباً همگن هوا طراحی شده است‪:‬‬

‫‪-‬فرم نازل ورودی تضمین می کند که هوا به طور منظم و آرام وارد تونل باد می شود‪ .‬شعاع انحنای مناسب‬
‫( ‪) R‬نازل ورودی با ‪ R / D = 1/4‬طراحی گردیده است‪.‬‬
‫‪-‬یکسو کننده همان طور که در شکل مشخص است‪ ،‬تضمین می کند تا هوا بدون پیچ و تاب و به طور منظم‬
‫در تونل باد جریان یابد‪ .‬قطر مناسب لوله های یکسو کننده( ‪ ) DG‬با ‪ DG ≤ 0.2 · D‬طراحی گردیده است‪.‬‬
‫(قطر لوله ورودی ( ‪ ) D‬است و ‪ DG = 4mm‬است)‪ .‬طول یکسو کننده باید برابر با قطر لوله ورودی ( ‪) D‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪-‬لوله ورودی باید دارای طول تقریبی ‪ L ≈ 20 · D‬باشد‪.‬‬

‫شکل (‪ )21-4‬مقطع یکسو کننده ی تونل باد]‪[4‬‬

 ‫‪ -21-5-1-3‬ناحیه ی اندازه گیری‬
‫اجزای ناحیه ی اندازه گیری ( شکل) عبارتند از‪:‬‬
‫‪-1‬یک واحد جابجایی خطی با سه اتومبیل مدل (‪ ، BMW X5 ،BMW 6 Coupe‬آتش نشانی)‬
‫‪-2‬یک ‪ beam‬کرنش سنج متصل به هر وسیله نقلیه‬
‫‪-3‬یک مولتی متر برای خواندن ولتاژ برای اندازه گیری الکترونیکی نیروی اصطکاک‪.‬‬

‫شکل (‪ )21-5‬شکل وافعی و هم چنین نمایش نمادین قسمت اندازه گیری تونل باد]‪[4‬‬

‫‪ -21-5-2‬اندازه گیری نیروی اصطكاک هوا‬

‫‪ -21-5-2-1‬اندازه گیری الكتریكی نیرو‬

‫نیروی اصطکاک هوا به صورت الکتریکی اندازه گیری می شود ‪ ،‬زیرا نیروها تنها چند ‪ mN‬هستند و می‬
‫خواهیم از طریق کنترل از راه دور اندازه گیری کنیم‪ .‬بنابراین تمام اتومبیل های مدل در قسمت باالیی ‪beam‬‬

‫ثابت می شوند (شکل ‪.)4‬‬

 ‫شکل (‪ )21-6‬اندازه گیر الکترونیکی نیروی اصطکاک هوا اطراف ماشین های مدل در تونل باد]‪[4‬‬

‫در هر حالت ‪ ،‬دو کرنش سنج در دو طرف تیر نصب می گردد (شکل ‪ ، 5‬سمت چپ)‪ 4 .‬کرنش سنج مقاومت‬
‫در مدار پل ‪ Wheatsstone‬هستند (شکل ‪ ، 5‬سمت راست)‪.‬‬

‫شکل (‪ )21-7‬شکل نمادین بزرگ شده از کرنش سنج(سمت چپ) و مدار پل‪ Wheatsstone‬با چهار کرنش سنج(سمت راست)] ‪[4‬‬

‫عملكرد اندازه گیری نیروی الكترونیكی‪ :‬اگر هیچ نیروی اصطکاکی( ‪) F‬روی ماشین مدل کار نکند ‪ ،‬در‬
‫یک حالت ایده آل هر چهار سنج کرنش مقاومت یکسانی دارند‪ UA .‬ولتاژ خروجی تقویت شده که بر مولتی‬
‫متر نمایش داده شده است از پل ‪ Wheatsstone‬صفر است‪ .‬تغییرات نیروی ‪ )ΔF( F‬باعث افزایش طول‬
‫نسبی( ‪ ) Δl‬در یک طرف از تیر و فشرده سازی در طرف دیگر می شود‪ .‬این باعث ایجاد تغییرات نسبی مقاومت‬
‫کرنش سنج ها (‪ )ΔR‬و تغییرات نسبی ولتاژ خروجی (‪ )ΔUA‬می شود‪ .‬در مقایسه با یک پل با یک کرنش‬
‫سنج ‪ ،‬این پل با چهار سنج کرنش ‪ ،‬تغییرات چهارگانه ولتاژ خروجی را ایجاد می کند و به طور خودکار‬
‫تغییرات مقاومت کرنشسنج ها که توسط تغییرات دما ایجاد شده است را جبران می کند‪.‬‬

‫‪ -21-5-2-1‬کالیبراسیون اندازه گیری نیرو‬

‫کالیبراسیون بین نیروی ‪ F‬در انتهای هر تیر و ولتاژ خروجی ‪ UA‬از پل ‪ Wheatsstone‬رابطه برقرار می کند‪.‬‬
‫تیرهای اتومبیلهای مدل که در اثر نیروی افقی (‪ )F = FG‬تحت فشار قرار دارند توسط نقاطی نموداری تشکیل‬
‫می دهند که در شکل ‪ 6‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )21-8‬نمودار کالیبراسیون اندازه گیری نیرو]‪[4‬‬

‫برای اندازه گیری نیروی اصطکاک در اتومبیل های مدل شیب های نمودار کالیبراسیون هر اتومبیل‬
‫مدل(‪ )ΔUA / ΔFG‬در جدول داده شده است‪.‬‬

‫جدول (‪ )21-1‬جدول شیب های نمودار کالیبراسیون هر کدام از اتومبیل مدل(‪)ΔUA / ΔFG‬‬

‫‪Fire brigade truck‬‬ ‫‪21.77 V/N‬‬

‫‪BMW X5‬‬ ‫‪49.33 V/N‬‬
‫‪BMW 6er Coupe‬‬ ‫‪48.94 V/N‬‬
 ‫‪ -21-5-3‬مساحت مقطعی اتومبیلهای مدل و تخمین خطاها‬

‫مساحت مقطعی مربوطه ی هر سه اتومبیل مدل ( ‪ ) A‬را با توجه به واحدهای شطرنجی یک ا که روی‬
‫عکس هر اتومبیل مدل پوشانده کشیده شده است ‪ ،‬محاسبه گردیده است‪( .‬شکل ‪)1‬‬

‫شکل (‪ )21-9‬سطح مقطع ماشین های مدل با توجه به صفحه ی شطرنجی]‪[4‬‬

‫‪ -21-5-3-2‬گیری تخمین خطاها‬

‫خطای سرعت باد ‪ Δv / v‬در حدود ‪ ٪9‬است‪ .‬بخشی از آن به دلیل خطای سرعت سنج به اندازه ی ‪ ٪4‬داده‬
‫ها از کتابچه راهنمای) و بخش دیگر آن به دلیل خطای ‪ ٪5‬گردابه هااست‪ .‬گردابه های جریان هوا در لوله‬
‫در پشت وسایل نقلیه و جلوی باد سنج بر سرعت باد تﺄثیر می گذارد‪ .‬این مقدار ‪ ٪5‬از اندازه گیری و مقایسه‬
‫سرعت باد قبل و بعد از هر وسیله نقلیه حاصل می شود‪.‬‬
‫خطای اندازه گیری نیرو ( ‪) ΔF‬به دلیل مقاومت در برابر هوا در حدود ‪ N 0.001‬برای ‪ BMW 6 Coupe‬و‬
‫ماشین آتش نشانی و برای ‪ N 0.002 BMW X5‬است‪ .‬این مقادیر پس از کالیبراسیون تعیین شدند‪.‬‬
 ‫‪ -21-6‬نحوه ی انجام آزمایش]‪[4‬‬

‫‪- 1‬ابتدا از طریق لینک مشخص شده در وبگاه دانشکده ی مکانیک دانشگاه علم و صنعت وارد صفحه ی‬
‫آزمایشگاه مجازی آیرودینامیک شوید‪.‬‬

‫‪- 2‬قسمت سیستم آزمایش )‪ (Setup‬وقسمت تئوری )‪(Theory‬را به دقت مطالعه نمایید‪.‬‬

‫‪- 3‬در قسمت آزمایشگاه )‪ (Laboratory‬با زدن دکمه ی ‪ start experiment‬آزمایش را شروع نمایید‪.‬‬
‫تمامی دستگاه های اندازه گیری را با دکمه ی ‪ On‬روشن نمایید‪ .‬ماشین مورد نظر را انتخاب کرده و دکمه‬
‫ی ‪ positio‬را بزنید‪ .‬حاال تونل باد شما آماده برای آزمایش است!‬

‫‪- 4‬با نوشتن سرعت دلخواه طبق جدول در قسمت ‪ ، Airflow‬عدد مولتی متر که نشان دهنده ی نیروی‬
‫اصطکاک هوا و عدد سرعت سنج را از روی تصویر خوانده و آن را یادداشت نمایید‪ .‬این جدول را برای یک‬
‫اتومبیل دیگر هم تکرار نمایید ‪.‬‬

‫‪- 5‬یکی از قسمت های مهم در اندازه گیری های تونل باد کالیبراسیون است‪ .‬در کالیبراسیون گیج نیروسنج‪،‬‬
‫ولتاژ خوانده شده را به نیروی اصطکاک تبدیل می کنیم‪ .‬این تبدیل توسط نمودار خطی که در قسمت قبل‬
‫توضیح داده شد انجام می شود‪.‬‬
 ‫‪ -21-7‬نمونه محاسبات]‪[4‬‬

‫برای نمونه به محاسبات مربوط به ماشین آتش نشانی توجه نمایید‪:‬‬

‫براساس فرمول نیوتن برای نیروی اصطکاک( ‪ ) F‬مقدار ‪ cw‬عبارت است از‪:‬‬

‫𝐹‪2‬‬
‫= 𝑤𝑐‬
‫‪𝜌𝐴𝑉 2‬‬

‫با داشتن ‪ A = 826 mm2‬و ‪ ΔUA / ΔF = 21.77 V / N‬و هم چنین برای ‪UA = 2.2 ، v = 0‬‬
‫‪ V‬و برای ‪ v = 34 km / h = 9.44 m / s‬ولتاژ ‪ UA = 3.1 V‬مقدار نیروی اصطکاک با توجه به‬
‫نمودار کالیبراسیون به دست می آید‪:‬‬

‫𝑉‪3.1𝑉 − 2.2‬‬
‫=𝐹‬ ‫)𝑁𝑚( ‪= 0.0413 (𝑁) = 41.3‬‬
‫𝑁‪21.77 𝑉/‬‬

‫برای مقدار ‪ cw‬ماشین آتش نشانی به دست می آید‪:‬‬

‫)𝑁( ‪2 ∗ 0.0413‬‬
‫= 𝑤𝑐‬ ‫‪= 0.0413 (𝑁) = 0.86‬‬
‫𝑔𝑘‬
‫) ‪1.3 ( 3 ) ∗ 826 ∗ 10−6 (𝑚2 ) ∗ (9.44)2 (𝑚2 /𝑆 2‬‬
‫𝑚‬

‫با داشتن )‪،)(ΔF / F = 0.024( ΔF = 0.001 N ،ΔA = 18 mm2 (ΔA / A = 0.021‬‬

‫‪ Δv / v = 0.09‬و هم چنین اگر چگالی هوا را بدون خطا در نظر بگیریم‪ ،‬طبق قانون انتشار خطا ‪،‬‬
‫برای مقدار ‪ cw‬خطای نسبی عبارت است از‪:‬‬

‫𝑤𝑐∆‬
‫‪= 0.024 + 0.021 + 2 ∗ 0.09 = 0.225 = 22.5%‬‬
‫𝑤𝑐‬
 ‫بنابراین مقدار واقعی ‪ cw‬به دست می آید‪.cw = 0.18 ± 0.86 :‬‬

‫‪ -21-8‬سواالت و خواسته ها]‪[4‬‬

‫‪- 1‬مقدار ‪ CW‬را با استفاده از روابط موجود در قسمت تئوری )‪(Theory‬و قسمت تحلیل )‪(Analysis‬‬
‫برای هر سرعت و دو اتومبیل محاسبه کرده ومقایسه ای بین دو اتومبیل انجام دهید‪.‬‬

‫‪-2‬از نظر کیفی بیان کنیدکه نیروی اصطکاک به چه مقادیری بستگی دارد‪.‬‬

‫‪ -3‬نمودار کالیبراسیون چگونه به دست می آید؟‬

‫‪ -4‬چرا مقدار سرعت مورد نظری که وارد می کنیم و در واقع فن تونل باد تولید می کند با مقداری که‬
‫سرعت سنج نشان می دهد متفاوت است؟‬

‫‪ -5‬مقدار ‪ cw‬بزرگتر از ‪ 1‬به چه معنی است؟‬

 ‫‪ -6‬کدام شرایط در مقدار ‪ cw‬تﺄثیر دارد؟‬

‫‪ -7‬اگر یک سنگ و پر سقوط کند ‪ ،‬کدام یک سریع تر است؟ چرا و تحت چه شرایطی؟‬

‫‪ -8‬برای جلوگیری از صدمه در هنگام فرود یک چتر نجات با جرم ‪ m = 80‬کیلوگرم‪ ،‬باید حداکثر سرعت‬
‫آن ‪ 5‬متر بر ثانیه باشد‪ .‬ابعاد چتر نجات (‪ )cw = 1.4‬چقدر است؟‬

‫‪ -9‬یک بازیکن فوتبال توپی را شوت می کند (با محیط )‪ ، U = 90(cm‬جرم )‪ )m = 600(gr‬که دارای‬
‫سرعت ‪ 20‬متر بر ثانیه است‪ .‬نیروی مقاومت هوا را با نیروی ناشی از وزن ‪ ،‬مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪ -10‬یک ایرباس ‪ A 320‬با سرعت ‪ 1000‬کیلومتر در ساعت در ارتفاع ‪ 10‬کیلومتری پرواز می کند‪.‬‬
‫هواپیمای دیگر با نصف سرعت آن و در نیمی از ارتفاع هواپیمای ایرباس پرواز می کند‪ .‬نسبت نیروها به‬
‫دلیل مقاومت هوا برای هر دو هواپیما را تعیین کنید‪ .‬چگالی هوا ‪ 0.67‬کیلوگرم بر متر مکعب در ارتفاع ‪5‬‬
‫کیلومتر و ‪ 0.38‬کیلوگرم بر متر مکعب در ارتفاع ‪ 10‬کیلومتر است‪ .‬فرض کنید که هر دو هواپیما دارای‬
‫سطح مقطع مؤثر و مقدار ‪ cw‬یکسان هستند‪.‬‬

‫‪ -11‬در رابطه ی ضریب اصطکاک‪ ،‬کدام مقدار نمی تواند به طور مستقل از مقادیر دیگر متغیر باشد؟‬

‫‪ -12‬دلیلی برای مقادیر مختلف ‪ cw‬در وسایل نقلیه انتخابی ازمایش پیدا کنید‪.‬‬

‫‪ -13‬چگونه باد یا جهت آن (جلو ‪ ،‬کنار یا پشت) بر مصرف بنزین تﺄثیر می گذارد؟ چرا؟‬
 ‫‪ -21-9‬پیوست]‪[4‬‬

‫نوع ماشین ‪1‬‬

‫)‪V ( km/h‬‬ ‫)‪V (m/s‬‬ ‫)‪V2 (m2/s2‬‬ ‫)‪UA (V‬‬ ‫)‪UA(v) - UA(0) (V‬‬ ‫)‪F (mN‬‬

‫‪0‬‬

‫‪5‬‬
‫‪10‬‬
‫‪15‬‬
‫‪20‬‬
‫‪25‬‬
‫‪30‬‬
‫‪35‬‬
‫‪40‬‬

‫نوع ماشین ‪2‬‬

‫)‪V ( km/h‬‬ ‫)‪V (m/s‬‬ ‫)‪V2 (m2/s2‬‬ ‫)‪UA (V‬‬ ‫)‪UA(v) - UA(0) (V‬‬ ‫)‪F (mN‬‬

‫‪0‬‬

‫‪5‬‬
‫‪10‬‬
‫‪15‬‬
‫‪20‬‬
‫‪25‬‬
‫‪30‬‬
‫‪35‬‬
‫‪40‬‬

‫جدول (‪ )21-2‬جدول داده برداری آزمایشگاه مجازی آیرودینامیک اتومبیل (ضریب اصطکاک هوا)‬
 ‫فصل ‪:22‬‬

‫آیرودینامیک کره و استوانه‬

 ‫‪ -22-1‬سؤاالت اساسی‬

‫‪ ‬چگونه در یخچالفریزرها دمای یخچال و فریزر را متفاوت تنظیم میکنند؟‬

‫‪ ‬چرخه کولر گازی‪ /‬هیتپمپ چگونه است؟‬
‫‪ ‬ضریب عملکرد 𝛽 در هیتپمپ چگونه تعریف میشود؟‬
‫‪ ‬تفاوت ضریب عملکرد هیتپمپ با کولر گازی چیست؟‬
‫‪ ‬کاربردهای صنعتی هیتپمپ را نام ببرید‪.‬‬

‫‪ -22-2‬هدف آزمایش‬

‫در قسمت اول هدف از این آزمایش‪،‬اندازه گیری و مقایسه نیروهای درگ وارد بر کره صیقلی وزبر در سرعت‬
‫های مختلف جریان هوا‪ .‬در قسمت دوم‪،‬هدف از انجام این آزمایش به دست آوردن پروفیل فشار حول یک‬
‫استوانه و محاسبه نیروی پسا بر اساس توزیع فشار می باشد ‪ .‬برای این عمل مانومتر چند لوله ای به کار می‬
‫رود ‪ .‬در هنگام استفاده از روشهای تحلیلی یا عددی در آیرودینامیک معموال هدف اصلی عبارت است از‬
‫مشخص کردن چگونگی توزیع فشار بر روی سطح یک جسم معین ‪ .‬علت این امر این است که اگر فشار در‬
‫هر نقطه از سطح یک جسم معلوم باشد می توان کلیه نیروها و گشتاورهای وارد بر جسم را که ناشی از حرکت‬
‫سیال روی آن می باشد را به دست آورد‪..‬‬
 ‫‪ -22-3‬مقدمه‬

‫‪ -22-3-1‬کره زبر و نرم‬

‫هنگامی که جریان سیال به یک جسم کروی برخورد می کند‪ ،‬به علت تقارن کامل شکل جسم‪ ،‬تنها نیروی‬
‫وارد بر جسم نیروی مقاوم یا پسا (‪ )drag‬می باشد ‪ .‬از آنجائیکه معموال کاهش نیروی پسا مورد نظر و مطلوب‬
‫است ‪ ،‬در این آزمایش یکی از طرق کاهش نیروی پسا را که افزایش زبری است ‪ ،‬بررسی می کنیم ‪ .‬افزایش‬
‫زبری سطح موجب کاهش نیروی مقاوم می گردد‪ ،‬در حالیکه این امر موجب افزایش اصطکاک می شود ‪.‬‬

‫‪ -22-3-2‬استوانه‬

‫‪ -22-4‬تئوری آزمایش‬

‫‪ -22-4-1‬کره زبر و نرم‬

‫نمودار زیر منحنی تغییرات ضریب پسا یک کره با سطح صیقلی را بر حسب عدد رینولدز نمایش می دهد ‪.‬‬

‫شکل (‪ )22-1‬منحنی تغییرات ضریب پسا یک کره با سطح صیقلی را بر حسب عدد رینولدز‬
 ‫شکل (‪ )22-2‬شکل های خطوط جریان در اطراف یک کره بر حسب تغییرات عدد رینولدز‬

‫چنانچه مشاهده می شود رینولدز کوچک (‪ (Re<1‬ضریب پسا از قانون استوکس تبعیت کرده )‪(CD=24/Re‬‬
‫وبا رینولدز نسبت معکوس دارد ‪ .‬در این حالت جریان بر روی سطح جسم می لغزد و هنوز جدایی ایجاد نشده‬
‫است ‪ .‬با افزایش رینولدز جدایی الیه مرزی از نقطه سکون پشت جسم آغاز شده و به تدریج به سمت جلو می‬
‫آید ‪.‬‬

‫در ‪ 1<Re<1000‬از شیب منحنی کاسته شده تا اینکه به صورت افقی در می آید‪ .‬در محدوده‬
‫‪ 1000<Re<250000‬ضریب درگ در حدود ‪ 0.45‬باقی می ماند وتقریبا تابع عدد رینولدز نمی باشد زیرا‬
‫در این ناحیه نقطه جدایی در حدود ‪ 80‬باقی مانده و حجم ناحیه ‪ wake‬تغییر نمی کند و نیروی درگ‬
‫فشاری ثابت می ماند ‪ .‬تا اینجا هنوز الیه مرزی آرام است ‪ .‬در ‪ Re=250000‬در اثر تبدیل الیه مرزی از آرام‬
‫به آشفته و در نتیجه افزایش مومنتوم ذرات سیال در جهت عمود بر سطح جسم ‪ ،‬جدایی به تاخیر افتاده و از‬
‫نقطه ‪ 80‬درجه به نقطه حدود ‪ 115‬درجه منتقل می گردد ‪ .‬پس حجم ناحیه ‪ wake‬کوچک شده و درگ‬
‫کم می شود وافت ناگهانی می کند و به حدود کمتر از نصف می رسد ‪ .‬عدد رینولدزی که در آن این افت پسا‬
‫رخ می دهد‪ ،‬عدد رینولدز بحرانی گویند ‪.‬‬

‫با توجه به بحث فوق ‪،‬تاثیر فوق العاده نوع جریان الیه مرزی بر روی مقدار نیروی پسا مشخص می گردد و‬
‫اکنون می توان گفت که افزایش زبری سطح موجب تسریع در انتقال الیه مرزی از آرام به آشفته می گردد و‬
‫در نتیجه در اعداد رینولدز پایین تری نقطه جدایی به پایین می رود وسقوط ضریب پسا رخ می دهد ‪ .‬شکل‬
‫زیر مشخص کننده اثر زبری سطح در کاهش حجم ناحیه ‪ wake‬در کره سمت راست است ‪ .‬باید توجه داشت‬
‫که عدد رینولدز هر دو کره یکسان است ‪.‬‬

‫شکل (‪ )22-3‬شکل مشخص کننده اثر زبری سطح در کاهش حجم ناحیه ‪ wake‬در کره سمت راست است ‪.‬‬

‫در اینجا الزم به ذکر است در عمل به علت اغتشاش (‪ )turbulent‬جریان هوا در تونل باد‪،‬انتقال از حالت‬
‫آرام به آشفته زودتر رخ می دهد و هر چه هر چه اغتشاش بیشتر باشد این عمل سریع تر اتفاق می افتد ‪ .‬به‬
‫همین دلیل معموال از کره به عنوان یک معیار برای سنجش میزان اغتشاش جریان در تونل های باد استفاده‬
‫می شود ‪ .‬نسبت عدد رینولدز بحرانی در یک تونل باد به این عدد در یک تونل باد بسیار کم اغتشاش را ضریب‬
‫اغتشاش یا ضریب توربوالنس آن تونل گویند‪ .‬پس عدد رینولدز موثر یک تونل باد برابر است با عدد رینولدز‬
‫ﻇاهری ضربدر ضریب اغتشاش‪.‬‬

‫برای کره صاف داریم ‪:‬‬

‫𝐷 ‪∆𝑃 = 0.88 ∗ 𝑃. 𝑅.‬‬

‫‪1‬‬ ‫𝑃∆ ∗ ‪2‬‬

‫= 𝑃∆‬ ‫√ = ∞𝑉 >== ‪∗ 𝜌 ∗ 𝑉∞2‬‬
‫‪2‬‬ ‫𝜌‬

‫𝑑 ∗ ∞𝑉 ∗ 𝜌‬
‫= 𝑒𝑅‬
‫𝜇‬

‫‪𝐷 = (𝐾3 − 𝐾𝑜 ) ∗ 10−3 ∗ 9.81‬‬

‫𝜋‬
‫=𝐴‬ ‫‪∗ 𝑑2‬‬
‫‪4‬‬
 ‫𝐷‬
‫= 𝐷𝐶‬
‫𝑃∆ ∗ 𝐴‬

‫‪ -22-4-2‬استوانه‬

‫درمواردی که بتوان از اثرات لزجت سیال صرفنظر کرد استفاده از تئوری جریان پتانسیل حل تحلیلی مساله‬
‫را ساده می کند اما اکثرا چنین فرضی صحیح نیست و لیجاد الیه مرزی و جدایش جریان و ایجاد ناحیه‬
‫‪ wake‬در پشت جسم تاثیر به سزایی روی چگونگی توزیع فشار بر روی سطح جسم بر جای می گذارد ‪ .‬در‬
‫این آزمایش توزیع فشار واقعی حول استوانه اندازه گیری شده و با توزیع فشار محاسبه شده از طریق تئوری‬
‫پتانسیل مقایسه می گردد ‪.‬‬

‫شکل (‪ )22-4‬انواع گردابه ها در جریان حول یک استوانه‬

‫شکل (‪ )22-5‬شکل واقعی گردابه های موجود در جریان حول یک استوانه‬

 ‫بر اساس تئوری پتانسیل ‪ ،‬جریان اطراف یک استوانه را می توان حاصل ترکیب جریان یکنواخت و دابلت‬
‫فرض کرد ‪ .‬لذا تابع جریان به این شکل به دست می آید ‪:‬‬

‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫) ‪ψ = 𝜓uniform + ψdoublet = Ursinθ − sinθ = (sinθ) (Ur −‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫𝜓𝜕 ‪1‬‬ ‫𝑘‬ ‫𝑘‬
‫) ‪𝑣𝑟 = ( ) = (𝑐𝑜𝑠𝜃) (𝑈 − 2‬‬ ‫&‬ ‫‪𝑣𝑟 (𝑟 = 𝑎) = 0 ==> 𝑈 −‬‬ ‫‪=0‬‬
‫𝜃𝜕 𝑟‬ ‫𝑟‬ ‫‪𝑎2‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑎𝑈 = 𝑘 >==‬

‫𝜓𝜕‬ ‫𝑘‬ ‫‪𝑈𝑎2‬‬

‫‪𝑣𝜃 = −‬‬ ‫)𝑈 ‪= −(𝑠𝑖𝑛𝜃) ( 2 + 𝑈) = −(𝑠𝑖𝑛𝜃) ( 2 +‬‬
‫𝑟𝜕‬ ‫𝑟‬ ‫𝑟‬

‫𝜃𝑛𝑖𝑠𝑈‪𝑣𝜃 (𝑟 = 𝑎) = −2‬‬ ‫اندازه سرعت سیال اطراف استوانه‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫>== )𝜃 ‪𝑃∞ + ρU 2 = Ps + ρvθ2 ==> ∆𝑃 = 𝜌𝑈 2 (1 − 4𝑠𝑖𝑛2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫𝑃∆‬
‫= 𝑃𝐶‬ ‫𝜃 ‪= 1 − 4𝑠𝑖𝑛2‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫‪1 2‬‬
‫𝑈𝜌‬
‫‪2‬‬
‫بدین ترتیب ضریب فشار را مبتنی بر نظریه جریان پتانسیل از رابطه ‪ 1‬می توان محاسبه نمود ‪ .‬چنانچه در‬
‫نمودار شکل ‪ 1‬مشاهده می گردد ‪ ،‬طبق این نظریه توزیع فشار جلو و عقب استوانه کامال متقارن است و وجود‬
‫نیروی ‪ drag‬منتفی است ‪ .‬اما این نتیجه مغایر با واقعیت است ‪ .‬زیرا استوانه یا هر جسم دیگری در مقابل‬
‫جریان سیال دارای نیروی مقاوم است ‪ .‬این تناقض توسط داالمبر کشف شد که علت آن وجود لزجت در‬
‫جریان حقیقی سیال است ‪ .‬به علت وجود لزجت سیال از سطح جدا شده و در پشت آن یک ناحیه کم فشار‬
‫گردابی به نام ‪ wake‬ایجاد میگردد ‪ .‬پس تقارن توزیع فشار به هم خورده و نیرویی در جهت جریان بر جسم‬
‫وارد می گردد ‪.‬‬
 ‫شکل (‪ )22-6‬ضریب فشار بر حسب زاویه ی جریان از سینه ی استوانه (نقطه ی سکون) در دو حالت تئوری و تجربی‪.‬‬

‫نظریه پتانسیل پیش بینی می کند که سرعت در زوایای ‪ 0‬و ‪ 180‬درجه طبق منحنی فوق صفر است و در‬
‫زوایای ‪ 30‬و ‪ 150‬درجه فشار نسبی استاتیکی صفر می شود ‪ .‬بین ‪ 0‬تا ‪ 90‬درجه گرادیان مساعد فشار داریم‬
‫و بین ‪ 90‬تا ‪ 180‬درجه گرادیان معکوس فشار داریم ‪ .‬البته منحنی جریان واقعی باالتر از منحنی جریان غیر‬
‫لزج قرار می گیرد و از زاویه ای خاص به بعد ( در منحنی باال ‪ 130‬درجه به بعد ) فشار ثابت می ماند که‬
‫نشان دهنده جدایش جریان است ‪.‬‬

‫‪ -22-5‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫‪ -22-5-1‬کره زبر و نرم‬

‫‪ -1‬تونل باد‬

‫‪-2‬دستگاه اندازه گیری نیرو‬

 ‫‪-3‬دستگاه نمایش رقمی‬

‫‪-4‬لوله پیتوت‬

‫‪-5‬مانومتر چند لوله ای‬

‫‪-6‬دما سنج‬

‫‪-7‬مدل های کره نرم و زبر‬

‫‪ = 39 mm‬کره زبر‪D‬‬

‫‪ = 38 mm‬کره نرم‪D‬‬

‫‪ -22-5-2‬استوانه‬

‫‪-1‬تونل باد‬

‫‪ -2‬مدل استوانه با حفره اندازه گیر –‬

‫‪ -3‬مانومتر چند لوله ای زاویه متغیر –‬

‫‪ -4‬لوله پیتوت‬

‫‪ -5‬دماسنج‬
 ‫‪ -22-6‬روش انجام آزمایش‬

‫‪-1‬ابتدا کره یا استوانه ی مذکور را در جایگاه خود بسته سپس تونل باد را روشن کنید ‪.‬‬

‫‪-2‬در این هنگام با تنظیم سرعت فن سایر پارامترها را بخوانید‪.‬‬

‫‪-3‬در هر مرحله نتایج را در جداول یادداشت کنید ‪.‬‬

‫‪ -22-7‬پیوست‬

‫‪ -22-7-1‬کره زبر و نرم‬

‫‪ = 39 mm‬کره زبر‪D‬‬
‫‪ = 38 mm‬کره نرم‪D‬‬

‫مقادیر اولیه‪:‬‬

‫‪K1 = ………….‬‬
‫‪K2 = ………….‬‬
‫‪K3 = ………….‬‬
 ‫جدول (‪ )22-1‬جدول داده برداری آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره‬

‫کره‬

‫‪RPD‬‬ ‫‪K1‬‬ ‫‪K2‬‬ ‫‪K3‬‬

‫نوع زبری‬ ‫صیقلی‬ ‫زبر‬ ‫صیقلی‬ ‫زبر‬ ‫صیقلی‬ ‫زبر‬

‫‪15‬‬

‫‪20‬‬

‫‪30‬‬

‫‪40‬‬

‫‪50‬‬

‫‪60‬‬

‫‪70‬‬
 ‫‪ -22-7-2‬استوانه‬

‫‪ = 76 mm‬استوانه‪D‬‬
‫‪ = 455 mm‬استوانه‪L‬‬
‫‪ = 0.88 gr/cm3‬گازوییل𝜌‬
‫‪RPD=………….‬‬

‫جدول (‪ )22-2‬جدول داده برداری آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬استوانه‬

‫استوانه‬
‫زاویه ی چرخش‬ ‫فشار استاتیک‬ ‫فشار سکون‬ ‫فشار استوانه‬
‫‪0‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪12.3‬‬ ‫‪12.1‬‬
‫‪10‬‬
‫‪20‬‬
‫‪30‬‬
‫‪40‬‬
‫‪50‬‬
‫‪60‬‬
‫‪70‬‬
‫‪80‬‬
‫‪90‬‬
‫‪100‬‬
‫‪110‬‬
‫‪120‬‬
‫‪130‬‬
‫‪140‬‬
‫‪150‬‬
‫‪160‬‬
‫‪170‬‬
‫‪180‬‬
 ‫کره صیقلی‪:‬‬

‫جدول (‪ )22-3‬جدول نتیجه برای نمونه محسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره ی صیقلی‬

‫‪k3‬‬ ‫‪PRD‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-17160‬‬ ‫‪77‬‬
‫‪K0=-17290‬‬

‫کره زبر‪:‬‬

‫جدول (‪ )22-4‬جدول نتیجه برای نمونه محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره ی زبر‬

‫‪k3‬‬ ‫‪PRD‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪-17255‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪K0=-17320‬‬

‫استوانه‬

‫جدول (‪ )22-5‬جدول نتیجه برای نمونه محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬استوانه‬

‫‪Rotate angle‬‬ ‫‪Static pressure‬‬ ‫‪Total pressure‬‬ ‫‪Cylinder pressure‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪12.3‬‬ ‫‪12.1‬‬
 ‫‪ -22-8‬نمونه محاسبات‬

‫‪ -22-8-1‬کره زبر و نرم‬

‫‪P  PRD  0.88  77  0.88  67.76 Pa‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2P ‬‬ ‫‪2  67.76‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪P   .V  V ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 10.8‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1.16‬‬ ‫‪sec‬‬

‫‪ .VD 1.16 10.8  3.8110 2 ‬‬
‫‪Re ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 24623.74‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1.94 10 5‬‬
‫‪D  K 3  Ko 10 3  9.81  17290  1716010 3  9.81  1.2753 N‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪A  d 2  3.8110 2  1.140110 3 m 2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪D‬‬
‫‪0.5984‬‬
‫‪CD  A ‬‬ ‫‪ 16.5‬‬
‫‪P 1.140110 3 123.2‬‬

‫‪ -22-8-2‬استوانه‬

‫فرمولهای مورد نیاز برای بدست آوردن ضریب فشار و همچنین پروفیل توزیع فشار حول استوانه ‪:‬‬

‫فشار دینامیکی در منطقه آزمون ‪:‬‬

‫𝑎𝑃 ‪𝑃 = 𝑃. 𝑅. 𝐷 ∗ 0.88 = 260 ∗ 0.88 = 228.8‬‬

‫‪ℎ𝑏𝑎𝑠𝑒 = 20.02‬‬
‫𝑡𝑠‪∑ ℎ‬‬
‫= 𝑡𝑎𝑡𝑠‪ℎ‬‬ ‫‪= 193.02632‬‬
‫‪19‬‬
‫𝑡‪∑ ℎ‬‬
‫= 𝑙𝑎𝑡𝑜𝑡‪ℎ‬‬ ‫‪= 12.4316‬‬
‫‪19‬‬
 ‫‪𝑓𝑜𝑟 𝑓𝑖𝑟𝑠𝑡 𝑠𝑡𝑒𝑝 (𝜃 = 0):‬‬

‫‪𝐶𝑃,𝑡ℎ𝑒𝑜𝑟𝑖𝑐𝑎𝑙 = 1 − 4𝑠𝑖𝑛2 𝜃 = 1 − 0 = 1‬‬

‫‪1‬‬
‫∗ ) 𝑡𝑎𝑡𝑠‪𝜌𝑔(ℎ𝑐𝑦𝑙 − ℎ‬‬
‫= 𝑙𝑎𝑡𝑛𝑒𝑚𝑖𝑟𝑒𝑝𝑥𝑒‪𝐶𝑃,‬‬ ‫‪2 = (ℎ𝑐𝑦𝑙 − ℎ𝑠𝑡𝑎𝑡 ) = 12.1 − 19‬‬
‫‪1 (ℎ𝑡𝑜𝑡𝑎𝑙 − ℎ𝑠𝑡𝑎𝑡 ) 12.3 − 19‬‬
‫∗ ) 𝑡𝑎𝑡𝑠‪𝜌𝑔(ℎ𝑡𝑜𝑡𝑎𝑙 − ℎ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= 1.03‬‬

‫‪ -22-9‬سواالت و خواسته ها‬

‫‪ -1‬بر مبنای نمونه ی محاسبه‪ ،‬مشابه جدول زیر را برای هم کره زبر و هم کره صیقلی کامل نمایید‪.‬‬

‫‪ko‬‬ ‫‪k3‬‬ ‫‪PRD‬‬ ‫‪delta P‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Re‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪Cd‬‬

‫‪-17290‬‬ ‫‪-17160‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪67.76 10.80868 24559.11‬‬ ‫‪1.2753 16.59518‬‬
‫‪-17290‬‬
‫‪-17290‬‬
‫‪-17290‬‬
‫‪-17290‬‬

‫جدول (‪ )22-6‬جدول محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬کره‬

‫‪-2‬نمودار ضریب پسا بر حسب عدد رینولدز را برای هر دو کره با توجه به جداول سوال ‪ 1‬رسم نمایید و انها‬
‫را مقایسه نمایید‪.‬‬

‫‪-3‬چه فرقی بین نیروی درگ کره صاف و زبر وجود دارد ؟‬

‫‪-4‬عدد رینولدز موثر یک تونل باد چیست ؟‬

‫‪-1‬بر مبنای نمونه ی محاسبه‪ ،‬جدول زیر را برای آزمایش استوانه کامل نمایید‪.‬‬
 ‫‪Rotate Static‬‬ ‫‪Total‬‬ ‫‪Cylinder theorical experimental‬‬
‫‪angle pressure pressure pressure‬‬ ‫‪Cp‬‬ ‫‪Cp‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪12.3‬‬ ‫‪12.1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1.029851‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪19.1‬‬ ‫‪12.5‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪0.305407‬‬ ‫‪0.924242‬‬

‫‪20‬‬
‫‪30‬‬
‫‪40‬‬
‫‪50‬‬
‫‪60‬‬
‫‪70‬‬
‫‪80‬‬
‫‪90‬‬
‫‪100‬‬
‫‪110‬‬
‫‪120‬‬
‫‪130‬‬
‫‪140‬‬
‫‪150‬‬
‫‪160‬‬
‫‪170‬‬
‫‪180‬‬

‫جدول (‪ )22-7‬جدول محاسبات آزمایش آیرودینامیک کره و استوانه‪ -‬استوانه‬

‫‪ -2‬مقادیر ‪cP‬بدست آمده از تئوری و تجربی بر حسب ‪ θ‬را در یک نمودار ترسم کرده و مقایسه نمایید‪.‬‬
 ‫‪-3‬بر روی رفتار منحنی تئوری و عملی بحث کرده و آنها را با هم مقایسه کنید ‪.‬‬

‫‪-4‬در کدام قسمتها از نمودار واقعی گرادیان فشار مثبت و در کدام قسمت منفی است ؟‬

‫‪-5‬با توجه به منحنی ‪ ،‬نقطه جدایش جریان در چه زاویه ای از سطح استوانه قرار دارد ؟‬

‫‪-6‬با توجه به محل نقطه جدایش آیا نوع جریان در الیه مرزی آرام است و یا مغشوش ؟‬

‫‪-7‬فشارهای خوانده شده بر روی سطح استوانه فشار سکون است یا استاتیکی ؟‬

‫‪-6‬با توجه به منحنی ناحیه ‪ wake‬چه ویژگی دارد ؟‬

 ‫فصل ‪:23‬‬

‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬

‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -23-1‬سؤاالت اساسی‬

‫ایرفویل های متقارن و نامتقارن چه تفاوتی ارند؟‬ ‫‪‬‬

‫واماندگی (‪ )Stall‬چیست و چه زمانی رخ می دهد؟‬ ‫‪‬‬
‫چند ن‪.‬ع ضرایب آیرودینامیکی داریم؟کاربرد آنها چیست؟‬ ‫‪‬‬
‫جدایش چیست و چه زمانی رخ می دهد؟‬ ‫‪‬‬

‫‪ -23-2‬هدف آزمایش‬

‫اندازه گیری نیروهای درگ ‪ ،‬لیفت و گشتاور وارد ایرفویل متقارن و ایرفویل متقارن با فلپ متغیر(نامتقارن)‬
‫است ‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫‪ -23-3‬تئوری آزمایش‬

‫‪ -23-3-1‬ایرفویل متقارن‬

‫هنگامی که جریان هوا به یک جسم بر می خورد ‪ ،‬در حالت کلی یک نیرو و یک گشتاور بر آن اعمال می شود‬
‫که می توان هریک را به سه مولفه در جهت های محور های مختصات تجزیه نمود ‪ .‬پس جمعا سه نیرو و سه‬
‫گشتاور بر جسم اعمال می شود ‪ .‬در اجسام دو بعدی مانند ایرفویل ها ‪ ،‬تنها دو نیرو و یک گشتاور بر جسم‬
‫وارد می آید که عبارتند از نیروهای لیفت ‪ ،‬درگ و گشتاور ‪ .‬نیروی درگ ناشی از تنش برشی دیواره و اختالف‬
‫فشار ( جدایش جریان ) ‪ ،‬نیروی لیفت ناشی از اختالف فشار بین سطوح پایین و باالی جسم و گشتاور ناشی‬
‫از اختالف توزیع فشار در قسمتهای جلو و عقب جسم است ‪ .‬در ایرفویلها گشتاور معموال حول نقطه نوک‬
‫ایرفویل یا لبه حمله آن و یا حول مرکز فشار آن اندازه گیری می شود ‪ .‬الزم به ذکر است که مرکز فشار یک‬
‫جسم نقطه اعمال نیروی کل بر آن جسم است ‪ .‬بنابراین گشتاور نصب حول این نقطه صفر است ‪ .‬در تونلهای‬

‫‪258‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫باد نیز معموال محل اتصال میله نگهدارنده مدل بر ایرفویل را در همین نقطه قرار می دهند ‪ .‬نیروها و گشتاور‬
‫نصب وارد بر یک ایرفویل در هر زاویه حمله مقدار خاصی دارد و بررسی تغییرات این مقادیر با زاویه حمله‬
‫یکی از مهمترین موارد تحقیق در آیرودینامیک می باشد ‪.‬‬

‫شکل (‪ )23-1‬شکل یک ایرفویل و قسمت های مختلف آن‬

‫‪ -23-3-2‬ایرفویل نامتقارن‬

‫انحنای ایرفویل از جهتی مفید است و از جهت دیگر مضر ؛ از این جهت مفید است که با افزایش انحنای‬
‫ایرفویل‪ ،‬مقدار نیروی برآ افزایش می یابد و این امر برای ما مطلوب است‪ .‬در عین حال افزایش انحنا مقدار‬
‫نیروی پسا را نیز افزایش می دهد و هم چنین باعث می گردد که ایرفویل در زاویه حمله کوچکتری دچار‬
‫به‬ ‫واماندگی شود که این شرایط برای ما مطلوب نیست‪.‬‬
‫همین علت هست که در هواپیما ها از ایرفویل با انحنای متغییر استفاده می شود‪ .‬تغییر انحنای ایرفویل توسط‬
‫ابزاری به نام فلپ (‪ )flap‬انجام می گیرد‪ .‬در واقع فلپ بالکی است که در انتهای ایرفویل قرار می دهند و با‬
‫تغییر زاویه آن‪ ،‬انحنای ایروفیل تغییر می کند‪ .‬فلپ ها معموال نزدیک ریشه بال هواپیما (در مجاورت بدنه)‬
‫هنگام بلند‬ ‫قرار می گیرند ‪ .‬برخی از هواپیماها بیش از یک فلپ دارند ‪.‬‬
‫شدن و فرود هواپیماها از فلپ استفاده می شود ‪ .‬در این وضعیت ها به خاطر پایین بودن سرعت هواپیما‪،‬‬
‫نیروی برآ برای پرواز کافی نیست‪ ،‬بنابراین با استفاده از فلپها انحنای ایرفویل بالها افزایش و در نتیجه نیروی‬

‫‪259‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫برآ افزایش می یابد‪ .‬و همچنین در بقیه شرایط پروازی که سرعت هواپیما زیاد است‪ ،‬از فلپها استفاده نمی‬
‫شود‪ ،‬چون استفاده از فلپ مساویست با افزایش انحنای ایرفویل و در نتیجه افزایش نیروی پسا‪.‬‬

‫شکل (‪ )23-2‬انواع فلپ در ایرفویل های نامتقارن‬

‫‪ -23-4‬وسایل آزمایش‬

‫یکی از تونلهای باد – دستگاه اندازه گیری نیرو – دستگاه نمایش رقمی – لوله پیتوت – مانومتر چند لوله ای‬
‫– دما سنج – مدل ایرفویل‬

‫‪260‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -23-5‬روش انجام آزمایش‬

‫‪-1‬در مرحله اول ایرفویل متقارن را در داخل تونل قرار داده زاویه حمله مدل را منفی ‪ 8‬کرده و مدل را محکم‬
‫کنید‪.‬‬

‫‪-2‬پس از باز کردن پیچهای مخروطی و ازاد کردن دستگاه اندازه گیری‪ ،‬مقادیر اولیه میکرو مترها را دو یا چند‬
‫بار خوانده و ثبت کنید‪.‬‬

‫‪-3‬تونل را بر روی حد اکثر سرعت قرار دهید‪.‬‬

‫‪-4‬پس از چند دقیقه مقادیر میکرومتر ها و مانومتر روی تونل ‪ rpd‬را خوانده و ثبت کنید‪.‬‬

‫‪-5‬زاویه حمله ی ایرفویل را ‪ 2‬درجه یا یک درجه افرایش داده و این کار را تا زاویه حمله ‪ 16‬درجه ادامه‬
‫دهید‪.‬‬

‫‪-6‬تونل را خاموش کرده و بار دیگر مقادیر اولیه میکرومتر ها را بخوانید‪.‬‬

‫‪-7‬دمای هوای داخل تونل را یک بار در ابتدا و یکبار در انتهای کار تونل اندازه گیری کنید‪.‬‬

‫‪ -8‬در مرحله دوم همین مراحل را برای ایرفویل نامتقارن یک بار با فلپ ‪ 0‬درجه و یک بار با فلپ ‪ 30‬درجه‬
‫نیز تکرار نمایید‪.‬‬

‫‪-9‬اعداد اولیه خوانده شده از روی)‪ (Strain Gage‬به این شرح می باشند‪.‬‬

‫‪ K 01  1044‬‬
‫‪‬‬
‫‪ K 02  788‬‬
‫‪ K  12916‬‬
‫‪ 03‬‬

‫‪-10‬مقدار ‪ RPD‬برابر با ‪ 95 pa‬قرار داده می شود‪.‬‬

‫‪261‬‬
 ‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -23-6‬پیوست‬

‫جدول (‪ )23-1‬جدول داده برداری آزمایش ایرفویل متقارن و نامتقارن‬

‫زاویه ی حمله‬ ‫‪K3‬‬ ‫‪K2‬‬ ‫‪K1‬‬

‫نوع ایرفویل‬ ‫متقارن‬ ‫با فلپ‬ ‫با فلپ‬ ‫متقارن‬ ‫با فلپ‬ ‫با فلپ‬ ‫متقارن‬ ‫با فلپ ‪0‬‬ ‫با فلپ‬
‫‪ 0‬درجه‬ ‫‪ 30‬درجه‬ ‫‪ 30‬درجه ‪ 0‬درجه‬ ‫درجه‬ ‫‪ 30‬درجه‬
‫‪RPD‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪95‬‬
‫مقادیر اولیه ی ‪k‬ها‬ ‫‪12916‬‬ ‫‪12573‬‬ ‫‪12581‬‬ ‫‪788‬‬ ‫‪1218‬‬ ‫‪802‬‬ ‫‪1044‬‬ ‫‪1455‬‬ ‫‪1282‬‬

‫‪-8‬‬ ‫‪12934‬‬ ‫‪12573‬‬ ‫‪973‬‬ ‫‪1117‬‬ ‫‪1157‬‬ ‫‪1472‬‬

‫‪-6‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪0‬‬
‫‪4‬‬
‫‪6‬‬
‫‪8‬‬
‫‪12‬‬
‫‪13‬‬
‫‪14‬‬
‫‪15‬‬
‫‪16‬‬

‫‪262‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -23-7‬روابط‬

‫برای محاسبه مقدار ضرایب برا و پسا و گشتاور از روابط زیر استفاده خواهیم کرد‪( .‬روابط برای ایرفویل متقارن‬
‫و نامتقارن یکسان است‪).‬‬

‫شکل (‪ )23-3‬نمایی از نیروهای موثر بر یک ایرفویل‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫‪CD ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪A  b.c‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V .A‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪L‬‬
‫‪CL ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V .A‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪M‬‬
‫‪CM ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V .A‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫که در آنها ‪:‬‬

‫‪ ، b‬پهنای ایرفویل‬
‫‪263‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ ، c‬طول وتر ایرفویل‬

‫‪ ،‬سرعت جریان آزاد‬ ‫‪V‬‬

‫‪ ، ‬زاویه ی حمله‬

‫شکل (‪ )23-4‬نمایی از فشارهای موثر بر سطوح یک ایرفویل‪.‬‬

‫‪ -23-8‬نمونه ای از نتایج و محاسبات‬

‫جدول (‪ )23-2‬جدول نمونه محاسبات آزمایش ایرفویل متقارن و نامتقارن‬

‫‪Alpha = -8‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪CD‬‬ ‫‪CL‬‬ ‫‪CM‬‬

‫متقارن‬ ‫‪0.17658‬‬ ‫‪-2.92338 0.044851 0.010666‬‬ ‫‪-0.17658‬‬ ‫‪0.017777‬‬

‫’‪Flap= 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0.82404‬‬ ‫‪-0.07351‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0.049775‬‬ ‫‪-0.02913‬‬

‫’‪Flap= 30‬‬ ‫‪0.06867‬‬ ‫‪-2.23668 7.122016 0.004148‬‬ ‫‪-0.1351‬‬ ‫‪2.822802‬‬

‫کلیه ی روابط و محاسبات ( ایرفویل متقارن و نامتقارن مشابه می باشد ‪ .‬برای نمونه محاسبات ایرفویل متقارن‬
‫در زاویه ‪ 8-‬درجه این گونه است‪:‬‬

‫‪264‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪K 01  1044‬‬
‫‪K 02  788‬‬
‫‪K 03  12916‬‬
‫‪( Drag ) D  K 3  K 03  10 3  9.81‬‬
‫)‪( Lift‬‬ ‫‪L  K1  K 01   K 2  K 02  10 3  9.81 N ‬‬
‫‪(monent ) M  K 2  K 02   K1  K 01  10 3  9.81  2.5  2.54  10 2‬‬ ‫‪N.m‬‬

‫‪ : P0  R.P.D  0.88‬فشار دینامیک واقعی‬

‫‪𝑓𝑜𝑟 𝛼 = −8°‬‬

‫𝑁 ‪𝐷 = (12934 − 12916) ∗ 10−3 ∗ 9.81 = 0.176‬‬

‫𝑁 ‪𝐿 = [(1044 − 1157) + (788 − 973)] ∗ 10−3 ∗ 9.81 = −2.92‬‬

‫‪𝑀 = [(973 − 788) − (1157 − 1044)] ∗ 10−3 ∗ 9.81 ∗ 2.5 ∗ 2.54 ∗ 10−2‬‬
‫𝑚 ‪= 0.0044 𝑁.‬‬
‫‪−2.92‬‬
‫= ‪𝐶L‬‬ ‫‪= −0.176‬‬
‫) ‪(270 ∗ 0.88)(6 ∗ 18 ∗ 2.542 ∗ 10−4‬‬
‫‪0.176‬‬
‫= 𝐷𝐶‬ ‫‪= 0.0107‬‬
‫) ‪(270 ∗ 0.88)(6 ∗ 18 ∗ 2.542 ∗ 10−4‬‬
‫‪0.0044‬‬
‫= 𝑀𝐶‬ ‫‪= 0.018‬‬
‫) ‪(270 ∗ 0.88)(6 ∗ 18 ∗ 2.542 ∗ 10−4 )(6 ∗ 2.54 ∗ 10−2‬‬

‫جداول ضرایب محاسبه شده بر اساس زوایای حمله می باشد‪.‬‬

‫‪265‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -23-9‬خواسته ها و سواالت‬

‫‪-1‬مطابق روابط داده شده ضرایب و نیروهای آیرودینامیکی را محاسبه کرده و جدول زیر را برای همه ی‬
‫زوایای آن تکمیل نمایید‪.‬‬

‫جدول (‪ )23-3‬جدول محاسبات آزمایش ایرفویل متقارن و نامتقارن‬

‫‪alpha‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪CD‬‬ ‫‪CL‬‬ ‫‪CM CL/CD‬‬

‫‪-8‬‬ ‫‪0.17658‬‬ ‫‪-2.92338 0.044851 0.010666 -0.17658‬‬ ‫‪0.017777 -16.5556‬‬

‫‪-6‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪0‬‬

‫‪4‬‬

‫‪6‬‬

‫‪8‬‬

‫‪12‬‬

‫‪13‬‬

‫‪14‬‬

‫‪15‬‬

‫‪16‬‬

‫‪-2‬نمودار هر سه ضریب ایرودینامیکی بر حسب زاویه ی حمله را ترسیم نمایید‪.‬‬

‫‪-3‬واماندگی (‪ )Stall‬چیست و چه زمانی رخ می دهد؟‬

‫‪-4‬تفاوت ایرفویل متقارن و نامتقارن از نظر ایرودینامیکی چیست؟‬

‫‪266‬‬
‫آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬
‫جزوهی آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ -5‬نقطه ی جدایش را تعریف کنید و تاثیر زاویه ی فلپ بر روی ان را بیان کنید؟‬

‫‪-6‬آیا ضرایب آیرودینامیکی دیگری نیز داریم؟ سه مورد نام ببرید و روابط آنها را بیان نمایید‪.‬‬

‫‪267‬‬
‫مراجع‬
 ‫مراجع‬
[1] V. R. Voller, "A Fixed Grid Numerical Modeling Methodology For Convection-Diffusion Mushy Region
Phase-Change Problems", Int. J. Heat and Mass Transfer, Vol. 30, No. 8, pp-1709-1719, (1987)
[2] Edibon Co. /Manuals/Spain
[3] https:// wikipedia.org
[4] University of German armed forces Munich(Germany)/ Remotely Controlled Laboratories – RCLs/ This test
is created by by Carina Zorn
[5] http://deghatazma.com/
[6] Armfield Co. /Instruction manual of “Drag coeficients of prticles apparatus”/England
[7] “Practical Wellbore Hydraulics and Hole Cleaning/ Unlock Faster, More Efficient, and Trouble-Free Drilling
Operations”, A volume in Gulf Drilling Guides, Mark S. Ramsey P. E., 2019
[8] Armfield Co. /Instruction manual of “Universal Pump Test Rig”/England
‫پیوست‬
 ‫جداول داده برداری آزمایشگاه سیاالت‬

‫آزبورن رینولدز‬ ‫کالود لوییس ناوییر‬

‫تئودور فون کارمن‬

‫ارنست ماخ‬

‫سر جورج استوکس‬

‫‪Ludwig Prandtl‬‬
‫لودویگ پرانتل‬
‫‪Wikipedia.com‬‬

‫پدر علم آیرودینامیک‬

 ‫برگه ی اول‬

‫ ارتفاع توازن شناوری‬:‫آزمایش اول‬

Δm=30(gr) ‫جرم قابل جابه جایی‬
m=1654(gr)‫جرم سیستم شناور‬
y=………...(mm)‫مکان مرکز وزن سیستم شناور‬
d=…….…..(mm)‫عمق شناوری‬
d/2=………(mm) ‫ از مبدا‬CB ‫مکان‬
L*W*H=353*204*475 (mm*mm*mm)‫ابعاد سیستم شناور‬

Distance from the Inclination angle Metacentric height

movable mass to θ
the right of the
center
x(mm)
10
20
30
40
50
60
70
Distance from the Inclination angle Metacentric height
movable mass to θ
the left of the
center
x(mm)
10
20
30
40
50
60
70
 ‫برگه ی دوم‬

‫آزمایش دوم‪ :‬مرکز فشار هیدرواستاتیک‬

‫)‪a=9(cm‬‬
‫)‪b=7(cm‬‬
‫)‪d=10(cm‬‬
‫)‪L=18.4(cm‬‬

‫الف‪ -‬نیمه شناوری‬

‫)‪m (gr‬‬ ‫)‪y (mm‬‬ ‫)‪y/3 (mm‬‬ ‫)‪m/y2 (kg/ mm2‬‬

‫ب‪ -‬شناوری کامل‬

‫)‪m (gr‬‬ ‫)‪y (mm‬‬ ‫̅𝑦)‪= y-d/2 (mm‬‬ ‫)‪m/y (kg/ mm‬‬ ‫‪l/y‬‬
 ‫برگه ی سوم‬

‫آزمایش سوم‪ :‬مویینگی‬

‫𝜎 ‪4.‬‬
‫= 𝑛𝑜𝑖𝑡𝑎𝑙𝑢𝑐𝑙𝑎𝑐‪ℎ‬‬
‫𝑑 ‪𝜌. 𝑔.‬‬
‫𝑁‬
‫) ( ‪𝜎𝑤𝑎𝑡𝑒𝑟−𝑠𝑢𝑟𝑓𝑎𝑐𝑒 = 0.074‬‬
‫𝑚‬

‫)‪d (mm‬‬ ‫)‪h (mm‬‬ ‫)‪Calculated ℎ (mm‬‬

‫‪1.2‬‬
‫‪1.7‬‬
‫‪2.2‬‬

‫آزمایش چهارم‪ :‬آزمایش ارشمیدس‬

‫جرم وزنه ی استفاده شده ‪)kg(....................................... :‬‬

‫جرم(‪)kg‬‬ ‫حالت قرار گیری دستگاه‬ ‫حالت اندازه گیری‬

‫بیرون از آب‬ ‫جرم سبد به همراه وزنه(‪)m1‬‬
‫داخل آب(در حالت کامال شناور‬ ‫جرم سبد به همراه وزنه (‪)m2‬‬
‫وزنه و سبد)‬
‫بیرون از آب‬ ‫جرم سبد(‪)m3‬‬
‫بیرون از آب‬ ‫جرم پر از آب شده ی سبد(‪)m4‬‬
‫خیر‬ ‫بله‬ ‫آیا رابطه ی ‪ m1-m2=m4-m3‬یا همان قانون ارشمیدس برقرار است؟‬
 ‫برگه ی اول‬

‫آزمایش پنجم‪ :‬ویسكومتر‬

‫الف) هیدرومتر‬

‫چگالی آب در شرایط استاندارد‪)kg/m3( 1000 :‬‬

‫دمای محیط آزمایشگاه ‪)‘C(....................................... :‬‬

‫فشار محیط آزمایشگاه ‪)kPa(....................................... :‬‬

‫چگالی آب در شرایط فعلی آزمایشگاه‪)kg/m3( ............................. :‬‬

‫𝑙𝜌 𝑦𝑡𝑖𝑠𝑛𝑒𝑑 𝑑𝑖𝑢𝑞𝑖𝐿‬

‫=𝑆‬ ‫=‬
‫𝑤𝜌 𝑦𝑡𝑖𝑠𝑛𝑒𝑑 𝑟𝑒𝑡𝑎𝑊‬

‫چگالی یا جرم حجمی مایع حاصل از‬ ‫چگالی یا جرم حجمی‬

‫منبع تایید شده مثل دفترچه ی راهنما‬ ‫مایع حاصل از آزمایش‬ ‫دانسیته (‪)S‬‬ ‫مایع‬
‫(‪)kg/m3‬‬ ‫(‪)kg/m3‬‬
‫آب‬
‫روغن موتور‬

‫ب) ویسكومتر توپ سقوطی‬

‫لزجت کینماتیک‬ ‫لزجت دینامیک‬ ‫سرعت‬ ‫زمان‬ ‫فاصله ی سقوط توپ‬ ‫چگالی گلوله‬
‫𝜇‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑙𝜌‪𝜌𝐵 −‬‬ ‫𝐿‬ ‫جنس‬
‫(𝜌 = 𝜗 )‬ ‫𝑔 ‪) 𝜇 = 9 𝑅2.‬‬ ‫𝑢‬
‫(‬ ‫(𝑡 = 𝑢 )‬ ‫(‪)t‬‬ ‫(‪)L‬‬ ‫( 𝐵𝜌 )‬ ‫مایع‬
‫گلوله‬
‫(‪)m2/s‬‬ ‫(‪)Pa.s‬‬ ‫(‪)m/s‬‬ ‫(‪)s‬‬ ‫(‪)m‬‬ ‫(‪)gr/cm3‬‬
‫‪0.1‬‬ ‫‪16.6‬‬ ‫تانتالوم‬ ‫آب‬
‫‪0.1‬‬ ‫‪8.02‬‬ ‫استیل‬ ‫آب‬
‫میانگین لزجت ها‬
 ‫برگه ی دوم‬

‫گلوله‬ ‫گلوله ی بزرگ‬ ‫گلوله ی کوچک‬

‫مرحله‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی‬ ‫مرحله ی اول‬
‫اول‬ ‫دوم‬ ‫سوم‬ ‫چهارم‬ ‫پنجم‬
‫سیال‬ ‫روغن آب روغن‬ ‫آب‬ ‫روغن آب روغن‬ ‫آب‬ ‫روغن‬ ‫آب‬ ‫روغن‬ ‫آب‬
‫)‪L(m‬‬
‫)‪ΔT(S‬‬
‫‪Tstart‬‬
‫‪T1‬‬
‫‪T2‬‬
‫‪T3‬‬
‫)‪V1=L/( 3*ΔT1 )(m/S‬‬
‫)‪V2=L/( 3*ΔT2 )(m/S‬‬
‫)‪V3=L/( 3*ΔT3 )(m/S‬‬
‫‪a1=2( V2- V1)/( 3*(ΔT1‬‬
‫) ) ‪+ ΔT2‬‬
‫)‪(m/S2‬‬
‫‪a2=2( V3- V2)/( 3*(ΔT2‬‬
‫) ) ‪+ ΔT3‬‬
‫)‪(m/S2‬‬
‫‪aave =(a1+a2)/2‬‬
‫آیا رابطه ی استوکس برقرار‬
‫است؟‬
 ‫برگه ی سوم‬

‫آزمایش ششم‪ :‬کالیبراسیون گیج فشار‬

‫قطر داخلی سیلندر)‪D1=21.4(mm‬‬

‫قطر خارجی پیستون)‪D2=21.34(mm‬‬

‫‪ P‬خوانده شده از ‪ P‬خوانده شده از ‪ P‬خوانده شده از‬

‫(‪m)kg‬‬ ‫)‪F=mg(N‬‬ ‫)‪P=F/A(Pa‬‬
‫ردیف‬ ‫گیج(افزایشی)‬ ‫گیج(کاهشی)‬ ‫گیج(میانگین)‬
‫جرم وزنه‬ ‫نیرو‬ ‫نیرو‬
‫(‪)kPa‬‬ ‫(‪)kPa‬‬ ‫(‪)kPa‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1.5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3.5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4.5‬‬
 ‫آزمایش هفتم‪ :‬عدد رینولدز‬

‫‪D=10mm‬‬

‫‪V=Q/A‬‬

‫‪Q=V/t‬‬

‫لزجت‬
‫عدد‬
‫زمان‬ ‫حجم آب‬ ‫دما‬ ‫سرعت‬ ‫سینماتیکی‬
‫نوع جریان‬ ‫رینولدز‬
‫(‪t)S‬‬ ‫(‪V)mL‬‬ ‫(‪θ)°C‬‬ ‫(‪U)m/S‬‬ ‫(‪) m2/s‬‬
‫‪Re‬‬
‫‪ν*106‬‬
‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬ ‫تكرار‬
‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬
‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬ ‫آزمایش‬
 ‫برگه ی اول‬

‫آزمایش هشتم‪ :‬افت انرژی در اجزای شبكه ی لوله کشی‬

‫الف‪-‬شیر سوزنی‪:‬‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬

‫ب‪-‬شیر دروازه ای‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
 ‫برگه ی دوم‬

‫شیر دیافراگمی‬-‫ج‬

A(m2) K Q/Q(max) Hf(mm H2O) V(m/s) V2/2g Q(m3/s) t (s)

0.00014
5
0.00014
5
0.00014
5
0.00014
5
0.00014
5

‫شیر کروی‬-‫د‬

A(m2) K Q/Q(max) Hf(mm H2O) V(m/s) V2/2g Q(m3/s) t (s)

0.00014
5
0.00014
5
0.00014
5
0.00014
5
0.00014
5
 ‫برگه ی سوم‬

‫ز‪ -‬سه راهی یا زانویی یا اریفیس یا ونتوری یا فیلتر (یا صافی)‬

‫)‪A(m2‬‬ ‫‪K‬‬ ‫)‪Q/Q(max‬‬ ‫)‪Hf(mm H2O‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪t (s‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0.00014‬‬
‫‪5‬‬
 ‫آزمایش نهم‪ :‬افت انرژی در طول لوله ی مستقیم‬

‫‪‬جدول ‪ 1‬نتایج حاصل برای جریان آرام‪:‬‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Δh=h2-h1‬‬
‫(‪)mmH2O‬‬
‫)‪t(s‬‬

‫‪‬جدول ‪ 2‬نتایج حاصل برای جریان آشفته‪:‬‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Δh=h2-h1‬‬
‫(‪)mmHg‬‬
‫)‪t(s‬‬

‫*مشخصات زیر نیز مورد نیاز است ‪:‬‬

‫‪L=524mm‬‬ ‫طول لوله ‪:‬‬

‫‪D = 3mm‬‬ ‫قطر لوله ‪:‬‬
 ‫ شدت جریان‬:‫آزمایش دهم‬

H Ha Hb Hc Hd He Hf Hg Hh Hi T Q
‫مرحله‬ )mm( )mm( )mm( )mm( )mm( )mm( )mm( )mm( )mm( )mm( )sec( )m3/sec(

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
 ‫برگه ی اول‬

‫آزمایش یازدهم‪ :‬چشمه وچاه‬

‫آیا این پدیده را مشاهده و‬

‫شکل‬ ‫پدیده‬
‫درک کردید؟‬

‫جریان حول استوانه با قطر ‪ 11‬میلی متر‬

‫جریان حول ایرفویل با زاویه ‪ 0‬درجه‬

‫جریان حول ایرفویل با زاویه ‪ 10‬درجه‬

‫جریان حول ایرفویل در حالت واماندگی (‪)Stall‬‬

‫‪aeromuseum.org‬‬

‫جریان حول مربع‬

‫‪hindawi.com‬‬

‫نیمه جسم رانکین(‪)Half body of Rankine‬‬

‫بیضی رانکین(‪)Rankine oval‬‬

‫دابل(‪ ( )Double‬دقیقا مانند جریان حول استوانه)‬

 ‫برگه ی دوم‬

‫‪-1‬آیا در پدیده های باال جریان پتانسیل برقرار است؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -2‬اگر استوانای که در جریان قرار می گیرد حول خود بچرخد چه اتفاقی رخ می دهد؟‬

‫‪ -3‬در صفحه ی آزمایش حاضر آیا جریان آرام است یا آشفته؟‬

‫‪-4‬پدیده ی واماندگی ‪ satll‬را تعریف کرده و بیان کنید در تقریبا چه زاویه ی حمله ای برای ایرفویل‬
‫موجود این پدیده مشاهده می شود؟‬

‫‪-5‬تفاوت بیضی رانکین ودابل چیست ؟‬

‫‪-6‬تفاوت دابل و جریان حول استوانه چیست؟‬

 ‫برگه ی سوم‬

‫آزمایش دوازدهم‪ :‬گردابه‬

‫حالت دوم گردابه ی اجباری‬ ‫حالت اول گردابه ی اجباری‬

‫‪-1‬گردابه ی آزاد به چه دلیل تشکیل می شود؟‬

‫‪ -2‬تشکیل گردابه ی آزاد در نقاط مختلف کره ی زمین چه تفاوتی دارد؟ دلیل آن را توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ -3‬عوامل موثر در تشکیل گردابه ی آزاد و اجباری را نام ببرید‪.‬‬

 ‫برگه ی اول‬

‫آزمایش سیزدهم‪ :‬سر ریز‬

‫الف‪ -‬سرریز مثلثی ‪:‬‬

‫شماره‬ ‫زمان‬
‫‪Q‬‬
‫آزمایش‬ ‫آب جمع‬ ‫جمع‬ ‫)‪Q (m3/s‬‬
‫)‪h (dm‬‬ ‫)‪H (dm‬‬ ‫)‪(m3/s‬‬ ‫‪Log Q‬‬ ‫‪Log H‬‬
‫شده( ‪)kg‬‬ ‫آوری به‬ ‫تئوری‬
‫آزمایش‬
‫ثانیه‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫ب‪ -‬سرریز مستطیلی ‪:‬‬

‫زمان جمع‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬

‫آب جمع‬
‫شماره‬ ‫)‪h (dm‬‬ ‫)‪H (dm‬‬ ‫آوری به‬ ‫)‪(m3/s‬‬ ‫)‪(m3/s‬‬ ‫‪Log Q‬‬ ‫‪Log H‬‬
‫شده( ‪)kg‬‬ ‫تئوری‬ ‫آزمایش‬
‫آزمایش‬ ‫ثانیه‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬
 ‫برگه ی دوم‬

‫آزمایش چهاردهم‪ :‬کانال باز‬

‫آیا این پدیده را درک کردید؟‬ ‫پدیده‬

‫ضربه ی قوچ‬
‫پرش هیدرولیکی‬
‫پدیده ‪vena contract‬‬
‫زبری کف کانال‬

‫‪-1‬پرش هیدرولیکی تحت چه شرایطی رخ می دهد ؟‬

‫‪-2‬تغییرات پرش هیدرولیکی را با تغییرات عدد فرود نشان دهید ‪.‬‬

‫‪-3‬پدیده ‪ vena contract‬را تعریف کرده و بیان کنید در چه نقاطی در کانال باز این پدیده مشاهده می‬
‫شود؟‬

‫‪-4‬به نظر شما برای آسیب کمتر کانالهای انتقال آب چه باید کرد ؟‬

‫‪-5‬عدد فرود را تعریف کنید ‪ .‬رفتار جریان را بر اساس آن توضیح دهید ‪.‬‬

‫‪-6‬اگر رابطه مانینگ در سیستم ‪ SI‬مطرح گردد ‪ k=1 ،‬است ‪ .‬در سیستم انگلیسی مقدار ‪ k‬چقدر است ؟‬
 ‫آزمایش پانزدهم‪ :‬جت آب‬

‫جدول ‪-1‬مشخصات جت آب در برخورد با صفحه تخت‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫)‪x(mm‬‬
‫)‪t(s‬‬

‫جدول ‪-2‬مشخصات جت آب در برخورد با نیم کره‬

‫مرحله‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫)‪x(mm‬‬
‫)‪t(s‬‬
 ‫آزمایش شانزدهم‪ :‬کاویتاسیون‬

‫مرتبه آزمایش‬ ‫آب جمع آوری‬

‫) ‪t (sec‬‬ ‫)‪Q (m3/s‬‬ ‫)‪P1(bar‬‬ ‫)‪P2(bar‬‬
‫شده)‪(m3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪0.005‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪0.005‬‬
 ‫آزمایش هفدهم‪ :‬فن گریز از مرکز‬

‫دور پایین‬
‫قرائت مانومتر(‪)cm‬‬
‫خروجی‬ ‫ورودی‬ ‫اریفیس‬
‫فن‬ ‫فن‬

‫دور باال‬
‫قرائت مانومتر(‪)cm‬‬
‫خروجی‬ ‫ورودی‬ ‫اریفیس‬
‫فن‬ ‫فن‬
 ‫آزمایش هجدهم‪ :‬ضربه ی قوچ‬

‫آزمایش تانک فشار گیر(لوله ی تعادل) ‪:‬‬

‫)‪ A=32*37 (cm*cm‬سطح مقطع مخزن‬

‫دبی آب‬ ‫ارتفاع آب با‬ ‫ارتفاع حداکثر اولیه‬ ‫ارتفاع آب در لوله ی‬

‫اختالف‬
‫ارتفاع ثانویه ی‬ ‫ارتفاع ثابت‬ ‫ی آب در لوله ی‬ ‫تعادل بعد از نوسانات‬
‫ارتفاع اولیه ی‬ ‫ارتفاع آب‬
‫آب مخزن‬ ‫در لوله ی‬ ‫تعادل‬
‫)‪∆t(S‬‬ ‫آب مخزن‬ ‫مخزن‬ ‫)‪Q (cm3/S‬‬
‫تعادل‬ ‫)‪Hmin(m‬‬
‫)‪h1(m‬‬
‫)‪h2(m‬‬ ‫)‪Hmax(m‬‬
‫)‪∆h(m‬‬
‫)‪H2(m‬‬

‫داده های نرم افزاری آزمایش تانک فشار گیر(لوله ی تعادل) توسط این گروه تحویل گرفته‬
‫شد‪:‬‬

‫آزمایش ضربه ی قوچ ‪:‬‬

‫اختالف‬ ‫دبی آب‬

‫ارتفاع ثانویه ی‬
‫ارتفاع اولیه ی‬ ‫ارتفاع آب‬
‫آب مخزن‬
‫)‪∆t(S‬‬ ‫آب مخزن‬ ‫مخزن‬
‫)‪Q (cm3/S‬‬
‫)‪h1(m‬‬
‫)‪h2(m‬‬
‫)‪∆h(m‬‬

‫داده های نرم افزاری آزمایش ضربه ی قوچ توسط این گروه تحویل گرفته شد‪:‬‬
‫آزمایش نوزدهم‪ :‬آزمایش مجازی آیرودینامیک (ضریب اصطكاک هوا)‬

‫نوع ماشین ‪1‬‬

‫)‪V ( km/h‬‬ ‫)‪V (m/s‬‬ ‫)‪V2 (m2/s2‬‬ ‫)‪UA (V‬‬ ‫)‪UA(v) - UA(0) (V‬‬ ‫)‪F (mN‬‬

‫‪0‬‬

‫‪5‬‬
‫‪10‬‬
‫‪15‬‬
‫‪20‬‬
‫‪25‬‬
‫‪30‬‬
‫‪35‬‬
‫‪40‬‬

‫نوع ماشین ‪2‬‬

‫)‪V ( km/h‬‬ ‫)‪V (m/s‬‬ ‫)‪V2 (m2/s2‬‬ ‫)‪UA (V‬‬ ‫)‪UA(v) - UA(0) (V‬‬ ‫)‪F (mN‬‬

‫‪0‬‬

‫‪5‬‬
‫‪10‬‬
‫‪15‬‬
‫‪20‬‬
‫‪25‬‬
‫‪30‬‬
‫‪35‬‬
‫‪40‬‬
 ‫برگه ی اول‬

‫آزمایش بیستم‪ :‬آیرودینامیک کره و استوانه‬

‫‪ = 39 mm‬کره زبر‪D‬‬
‫‪ = 38 mm‬کره نرم‪D‬‬

‫مقادیر اولیه‪:‬‬

‫‪K1 = ………….‬‬
‫‪K2 = ………….‬‬
‫‪K3 = ………….‬‬

‫کره‬

‫‪RPD‬‬ ‫‪K1‬‬ ‫‪K2‬‬ ‫‪K3‬‬

‫نوع زبری‬ ‫صیقلی‬ ‫زبر‬ ‫صیقلی‬ ‫زبر‬ ‫صیقلی‬ ‫زبر‬

‫‪15‬‬

‫‪20‬‬

‫‪30‬‬

‫‪40‬‬

‫‪50‬‬

‫‪60‬‬

‫‪70‬‬
 ‫برگه ی دوم‬

‫‪ = 76 mm‬استوانه‪D‬‬
‫‪ = 455 mm‬استوانه‪L‬‬
‫‪ = 0.88 gr/cm3‬گازوییل𝜌‬
‫‪RPD=………….‬‬

‫استوانه‬
‫زاویه ی چرخش‬ ‫فشار استاتیک‬ ‫فشار سکون‬ ‫فشار استوانه‬
‫‪0‬‬
‫‪10‬‬
‫‪20‬‬
‫‪30‬‬
‫‪40‬‬
‫‪50‬‬
‫‪60‬‬
‫‪70‬‬
‫‪80‬‬
‫‪90‬‬
‫‪100‬‬
‫‪110‬‬
‫‪120‬‬
‫‪130‬‬
‫‪140‬‬
‫‪150‬‬
‫‪160‬‬
‫‪170‬‬
‫‪180‬‬
 ‫آزمایش بیستم و یكم‪ :‬آیرودینامیک ایرفویل متقارن و نامتقارن‬

‫زاویه ی حمله‬ ‫‪K3‬‬ ‫‪K2‬‬ ‫‪K1‬‬

‫نوع ایرفویل‬ ‫متقارن‬ ‫با فلپ‬ ‫با فلپ‬ ‫متقارن‬ ‫با فلپ‬ ‫با فلپ‬ ‫متقارن‬ ‫با فلپ ‪0‬‬ ‫با فلپ‬
‫‪ 0‬درجه‬ ‫‪ 30‬درجه‬ ‫‪ 30‬درجه ‪ 0‬درجه‬ ‫درجه‬ ‫‪ 30‬درجه‬
‫‪RPD‬‬
‫مقادیر اولیه ی ‪k‬ها‬
‫‪-8‬‬
‫‪-6‬‬
‫‪-4‬‬
‫‪0‬‬
‫‪4‬‬
‫‪6‬‬
‫‪8‬‬
‫‪12‬‬
‫‪13‬‬
‫‪14‬‬
‫‪15‬‬
‫‪16‬‬
 ‫برگه ی اول‬

‫آزمایش بیستم و دوم‪ :‬بررسی عملكرد پمپ ها‬

‫دور موتور‪N=1000(rpm) :‬‬

‫درصد باز‬ ‫هد‬

‫فشار آب‬ ‫فشار خال‬ ‫حجم آب(‪ )Lit‬یا‬ ‫زمان جمع آوری‬
‫نوع پمپ‬ ‫کردن شیر‬ ‫‪Hp -Hv‬‬ ‫دبی(‪)Lit/Sec‬‬
‫)‪Hp(m.H2O‬‬ ‫) ‪Hv( m.H2O‬‬ ‫اختالف ارتفاع(‪)cm‬‬ ‫آب(‪)Sec‬‬
‫(‪ 6‬قسمت)‬ ‫) ‪( m.H2O‬‬
 ‫نوع پمپ‬
‫(‪6‬‬
‫قسمت)‬
‫درصد باز‬
‫کردن شیر‬
‫دور‬

‫‪750‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪500‬‬
‫‪750‬‬
‫‪500‬‬
‫موتور‬

‫‪1000‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪1000‬‬
‫‪1000‬‬
‫)‪N(rpm‬‬
‫فشار آب‬
‫)‪Hp(m.H2O‬‬

‫فشار خال‬
‫) ‪Hv( m.H2O‬‬
‫هد‬
‫‪Hp -Hv‬‬
‫) ‪( m.H2O‬‬
‫حجم آب(‪)Lit‬‬
‫یا اختالف‬
‫ارتفاع(‪)cm‬‬
‫زمان جمع آوری‬
‫آب(‪)Sec‬‬
‫دبی(‪)Lit/Sec‬‬

‫گشتاور‬
‫)‪T(N.m‬‬

‫توان ورودی‬
‫)‪(Watts‬‬

‫توان‬
‫هیدرولیكی‬
‫برگه ی دوم‬

‫)‪(Watts‬‬