2 Astekoa
Ostirala, 2023ko urriaren 13a
Ahozkotasuna
Patxi Ibarzabal
—ezkerrean— eta
Ahaztuen Oroimena
elkarteko beste kide bat,
Nieves Guenaga
Barruetabeña
elkarrizketatzen, haren
etxean, 2018an,
Etxebarriako Basabe
baserrian. AHAZTUEN
OROIMENA
Amaia Igartua Aristondo
Berango
ugarri bat
M berba eta esamolde andana biltzeko
da: 1631n,
gatzaren
prezioaren
igoerak
akuilatuta
eta 1607ko matxinadaren arras-
toak hauspotuta, herri altxamen-
du bat gertatu zen Bizkaian. Hiru
urteren ondotik, hainbat matxi-
natu exekutatuta bukatu zen ga-
tazka. «Gaur egun dugun konta-
kizun bakarra goi mailako noble
batena da, Felipe IV.a Espainiako
erregeak Bizkaira ordena ezartze-
ra bidalitako batena», Mikel Die-
go Barajas historialariaren esane-
tan. Kontakizunean, ordea, ahots
bat aditzen da, bat-batean: ema-
kume batena. «Baketzera joan
zen lider bati andreak esan zion ez
zela bidezkoa haiek sardinak ja-
tea eta herritarrek oiloa». Ahots
bat, eta bakarra. «Badakigu ema-
kumeena izan zela sozialki indar
handiena egin zuen taldea muti-
nak hiru urtez iraun zezan».
Ahots bat: arrakala bat istorio ofi-
zialean.
Historia berreskuratzeko or-
duan, ahozkotasunak prestigioa
lortu du azken urteetan, bestela-
Ahozko iturriek balio handiagoa
hartu dute azken hamarkadetan: izan
gertakariak zuzenean bizi izan dituztelako,
izan xehetasun batzuen berri izateko
modu bakarra direlako. Euskarazko
balio izan dute, baita 36ko gerran Bizkaian
eraildakoen arrastoan jartzeko ere.
Historiaren
soinua
ko lekukotza batzuen berri izate-
ko abagunea ematen baitu.
«Orain dela 30-40 urte, boteretik
zetozen ahotsak baino ez ziren
entzuten: estatuetako, monarkie-
tako eta eskualdeetako gobernu
taldeenak, eta botere ekonomiko
eta eklesiastikoa zutenenak»,
Diegoren esanetan —ahozko itu-
rrien inguruko hitzaldi bat eman
zuen joan den asteko ostegunean,
Burdin Hesiaren Museoan, Be-
rangon, Ondarearen Europako
Jardunaldietan—. Ahozko iturriak
deitoratu egin dira luzaroan; Ilus-
trazioaren eraginez, batik bat, or-
duan ezarri baitzen idazketa as-
matu osteko aroa zela Historia.
Bide horretatik, historia zienti-
fikoa sortu zen XIX. mendean.
«Kutsu zientifikoa emateko, do-
kumentuaren alde egin zuten,
euskarririk zorrotzena zela uste
baitzuten». Testigantzak ez ziren
guztiz baztertu, baina bai muga-
tu: antropologoentzako, etnogra-
foentzako eta soziologoentzako
baliabidetzat jo zituzten. Alabai-
na, «joera historiografikoak alda-
tuz doaz», Diego historialariaren
berbetan, eta bozek tokia egin zu-
ten berehala. «XX. mendearen
lehen erdian, testigantzen bilketa
abiatu zen. Bigarren Mundu Ge-
rraren ostean, beteranoak itzuli
ziren, eta jendeak jakin nahi zuen
zer gertatzen zen munduaren
beste aldean». Lehen lekukotzen
bankua 1948an sortu zen, AEBe-
tako Columbiako unibertsitate-
an, eta eztanda izan zen hortik
aurrera, historia sozialaren esna-
tzea eta 1968aren ondoriozko
«mentalitate aldaketa» tarteko.
«Boterean ez zeuden horien his-
torietara jo zen».
Jose Migel Barandiaran Ataun-
go (Gipuzkoa) ikerlaria izan zen
horretan aitzindari; hain justu,
antropologoa eta etnografoa, Die-
gok nabarmendu zuenez. 36ko
gerrako lekukotzak jaso zituen
hark; lehena, 1937ko abuztuaren
26an. Subjektu baztertuetara jo
zuen, orobat, Tomasa Cuevas mi-
litante komunistak, faxistek atxi-
lotutako andreen memoria be-
rreskuratzeko; Bizkaiko historiari
ekarpena egin zion behar horrek,
BIZKAIKO HITZA
Ascension Badiola historialaria
testigantza horietan oinarritu
baitzen Zornotzako kartzelaren
inguruko liburua idazteko: Indi-
viduas peligrosas. La Prisión
Central de Mujeres de Amorebie-
ta (1939-1947) (Txertoa, 2019).
Maiz, iturri bakarra
Subjektiboak izatea egotzi izan
zaie ahozko iturriei; eta hauskor-
tzat ere jo izan dira, memoriari lo-
tuta baitaude, ezinbestean. «Nor-
baitek testigantza ematen duene-
an gertakari historiko baten
inguruan, gogoratzen duen beza-
la kontatzen du , ez izan zen beza-
la; memoria orainaldiko tresne-
kin eraikitzen da», historialariak
esan duenez. Hala, oroitzapena
ezabatu egiten da sarri, edo mol-
datu, batzuetan. Iturri dokumen-
talekin bezala, kontrastatzea
ezinbestekoa da, Akaitze Kami-
ruaga Labayru fundazioko Herri
Ondarearen arloko arduradunak
azaldu duenez. «Euskararen ar-
loan egindako ikerketetan, hizte-
gietan ez dagoen berbaren bat to-
patzen badugu, beti kontrasta-
tzen dugu. Gainera, herririk herri
aldaerak egoten dira: batzuetan,
txikiak; beste batzuetan, berba
diferenteak dira».
Informazioaren arabera, be-

BIZKAIKO HITZA
Ostirala, 2023ko urriaren 13a
rrespenak garrantzi handiagoa
du. Mintzamoldeei dagokienez,
kontrastea ez da hain erabakiga-
rria, baina bai herri ondarearen
inguruko kontuetan. «Nahiz eta
testigantzak gure informazio itu-
rririk handiena izan, memoriak
kapritxoak izaten ditu. Batzue-
tan, oroitzapen batzuk idealizatu
samarrak daude». Iturriak ohiz
egiten duten prozesu batez min-
tzo badira, ez da arazorik egoten.
«Baina, askotan, belaunaldi bat
atzera egiten dute, eta kontatzen
dizkizute amari edo aitari en-
tzundakoak, edo umetan bizi
izandakoak, eta oroitzapen hori
arriskutsu samarra izan liteke».
Gerta liteke datuak ezin kon-
trastatu izatea, ez baitira beste
ezein iturritan agertzen. Hau da,
batzuetan, testigantza da xeheta-
sunen baten berri izateko bide ba-
karra. Horrek hauspotu du ahoz-
kotasuna ikerketaren arloan, bes-
teak beste: talde azpiratuen bizipe-
nak jasotzeko abagunea ez ezik,
beste inon topatu ezin daitekeena-
ren berri izateko aukera ere bai
baita. «Guretzat, oinarrizko infor-
mazio iturria dira testigantzak»,
Kamiruagaren arabera. «Euska-
rari lotuta, kasurako, gure hizte-
giaren berezitasunetako bat hori-
xe da: beste hiztegi batzuk gehiago
Ahozkotasuna
Xabier Amuriza bertsolaria elkarrizketatzen, aurten, Labayruren Derioko egoitzan. LABAYRU FUNDAZIOA
Andre baten argazkia Burdin Hesiaren Museoan, Berangon. O. MATXIN EDESA / FOKU
oinarritzen dira euskara idatzian,
‘‘
XIX. mendean, historiari
baina, gurean, ahozkoak pisu itze-
la dauka, eta horregatik topa dai-
tezke beste batzuetan agertzen ez
kutsu zientifikoa emate diren berbak». Proiektuetarako
aldera, dokumentuaren egindako grabazioetan —ondarea-
alde egin zuten, euskarri rekin lotutakoetarako, adibidez—,
zorrotzena zelakoan» lexiko asko batzen dutela esan du
Mikel Diego Barajas Kamiruagak, ahozko esamolde
Historialaria andana bat, eta hortik ere elika-
tzen dela Labayruren hiztegia.
«Gure hiztegian pisu Era berean, 36ko gerran eta au-
itzela dauka ahozkoak, rreko eta osteko urteetan gertatu-
eta beste batzuetan takoen berri izateko ere baliabide
agertzen ez diren aberatsa dira lekukoak, Patxi
berbak topa daitezke» Ibarzabal Markinaldeko Ahaz-
Akaitze Kamiruaga tuen Oroimena elkarteko kidea-
Labayruko Herri Ondareko arduraduna
ren esanetan. «Tokiko memoria
«Liburuetan, gatazka deitzen zaion horri buruzko in-
belikoak orokorrean formazioa jasotzen laguntzen di-
jasotzen dira, baina gute. Liburuetan, pasatutako ga-
testigantzek detaile tazka belikoen ingurukoak oro-
txikiak ematen dituzte» korrean jasotzen dira, baina
Patxi Ibarzabal testigantzek detaile txikiak ema-
Ahaztuen Oroimena elkarteko kidea ten dizkigute». Gainerako da-
Astekoa 3 BALIABIDEAK
tuak osatzeko gakoa dira, Ibarza-
balen irudiko.
Askotarikoak baitira xehetasu-
nak: besteak beste, lekukoek go-
goan dute noiz heldu ziren guda-
riak euren etxera, berton egon zi-
rela, zenbat ziren, zer-nolako
ibilgailuetan heldu ziren, nolako-
ak ziren haien jantziak eta ar-
mak... Lekukoen bidez jakin dai-
teke nondik ailegatu ziren, eta
nora egin zuten ospa. Eta jakin li-
teke, orobat, nondik sartu ziren
herria bonbardatu zuten hegaz-
kinak, baita nolakoak ziren ere.
«Egunak, orduak eta lekuak asko
zehazten dituzte ahozko itu-
rriek», esan du Ibarzabalek.
Halaber, testigantzak izan li-
tezke eraildakoen eta desagerra-
razitakoen berri izateko amuak.
Adibide bat jarri du Ibarzabalek:
altxamendu militarraren ostean,
Etxebarriko mutiko bat hil zuten
kanoikadaz; iturri batek jarri zi-
tuen haren arrastoan. «Ez dago
inon jasota. Lekukoak ez baligu
datua eman, inoiz ez genuen ja-
kingo, eta galdu egingo zen».
Ikerketan sakondu zutenean, he-
riotza haren erregistroa topatu
zuten, baina ez mutikoaren jaio-
terrian, baizik eta Bizkaiko beste
herri batean.
Elkarrizketatzailea, akuilu
Diegoren hitzetan, «ahozkoa da
historialariak sor dezakeen iturri
bakarra». Elkarrizketatzaileak
diskurtsoa bideratu dezake bere
galderekin, lor lezake gai baten
inguruko informazio mordo bat,
eta erabaki beste kontu batzuk
baztertzea; orain garrantzitsutzat
jotzen den horretan murgil daite-
ke, edo aurrerantzean inportan-
MEMORIA
Mikel Diego Barajas historia-
lariaren arabera, ondare im-
materiala zaintzeko modua da
hura «grabatzea eta jasotzea»,
baina baita herritarren eskura
jartzea ere, kontsultatu ahal
izateko. Hiru motatako ahozko
ondarea dago eskura, haren
esanetan.
Testigantzen kontaketa.
Pertsona batek —historialari
batek, ikerlari batek...—, leku-
kotza bat jasotzen du, eta ida-
tzita uzten du. Esaterako, Jose
Migel Barandiaranek 36ko ge-
rrari buruz egindako bilketa.
Gerra kontseiluak. Diegoren
arabera, testigantza «iturri
agorrezina» dira, hala akusa-
tzaileen lekukotzena, nola
akusatuenena. Lurraldeetako
auzitegi militarretan topa dai-
tezke; Bizkaiari Ferrolgoa da-
gokio (Galizia).
Memoria bankuak. Ahoan
memoriaren artxibo histori-
koa Internet bidez kontsultatu
daiteke, eta testigantzen bil-
dumak daude, Diegoren esa-
netan. Aranzadi elkarteak
jasotako lekukotzak gorde-
tzen ditu Gogora institutuak,
besteak beste. Eta herrietako
memoria elkarte askok elka-
rrizketatu izan dituzte adine-
koak. Eskuragarri jarri behar
dira lekukotzok, historialaria-
ren irudiko. «Uste dut onena
dela erakunde publiko batean
gordetzea. Baina ikerlari
batzuk ez daude ados, sentitu
dutelako erakundeek ez
dituztela babestu».
tea izan daitekeena aurreikusi;
xaxatu egin behar ditu hizlari ba-
tzuk, eta moztu beste hainbat,
gaitik gehiegi aldentzen direne-
an; konbentzitu egin behar ditu
noizbehinka, ez baiteritzote esan-
guratsu eguneroko beharrari.
Hala, ikerlariaren jarduna
oinarrizkoa da ahozko memoria
berreskuratzeko, ez baititu baka-
rrik datuak jasotzen, Kamiruaga-
ren berbei erreparatuta. «Lehe-
nik eta behin, ikerlariak bere
burua jantzi behar du; hori egin
ezean, galdera asko egin gabe
gera litezke, ageriko gauzak
bakarrik galdetzen direlako».
Adibide bat aitatu du: Geu be
bagara itsasoa lanerako, Berme-
oko, Ondarroako, Lekeitioko eta
kostaldeko beste herri batzueta-
ko andreekin berba egin zuen.
Labayruren metodologiari jarrai-
tuta, iturri idatzietatik elikatu zen
aurrena, emakumeen lanaren
berri izateko. Ibarzabalek ere
aurretiko prestaketa egiten du:
besteak beste, senideen inguruko
datuak jasotzen ditu, jakiteko
non eta norekin bizi zen elkarriz-
ketatua.