Ìèðçÿëè ÙÖÑÅÉÍÇÀÄß

ÑßÍÑÈÇ ÄÀÐÛÕÛÐÛÃ,
ÒÎÐÏÀÃ

“Àçÿðáàéúàí Íÿøðèééàòû” ÌÌÚ

Áàêû – 2023
Мирзяли Щцсейнзадя – публисист, шаир, нашир
(31.12.1939 – 15.03.2002)
Ù 02(23)
ÔÀÍÒÀÑÒÈÊ ÏÎÂÅÑÒ

ÛÛ ÍßØÐ
ÑßÍÑÈÇ ÄÀÐÛÕÛÐÛÃ, ÒÎÐÏÀÃ

Ê ÿïÿçëèíèí gåcÿ-göíäöç ÿëëÿøèá ùàçûðëàäûüû ùàâà gÿìèsè-

Ìèðçÿëè Ùöñåyíçàäÿ
Ù 02 (23) Ñÿíñèç äàðûõûðûã, òîðïàã. – Áàêû, “Àçÿðáàéúàí Íÿøðèé-
éàòû” ÌÌÚ, 2023.
“Ñÿíñèç äàðûõûðûã, òîðïàã” Ìèðçÿëè Ùöñåéíçàäÿíèí íÿñð êèòàáûäûð. Êèòàáäà
“Ñÿíñèç äàðûõûðûã, òîðïàã” àäëû ôàíòàñòèê ïîâåñò, áèð ñûðà ùåêàéÿ âÿ íàüûëëàð éåð
àëûð.
Êèòàá èëê äÿôÿ 1983-úö èëäÿ “Ýÿíúëèê” íÿøðèééàòûíäà èøûã öçö ýþðìöøäöð.
Èíäèéÿäÿê ÿäèáèí “Ñåâýè èëëÿðè”, “Ýþéòÿïÿ”, “Ýöëäÿí ëÿ÷ÿéè, ãàðäàí ÷è÷ÿ-
éè”, “Íèýàðàíàì” êèìè øåèð êèòàáëàðû íÿøð îëóíìóøäóð.
ßñÿðëÿðèíäÿ îõóúóëàðà õîøáÿõòëèê, ÿìèí-àìàíëûã, úÿñóðëóã, Âÿòÿíÿ ìÿ-
ùÿááÿò ùèññëÿðè àøûëàíûð, ãîðõàãëûã, ÿäàëÿòñèçëèê, àúýþçëöê èñÿ òÿíãèä îëóíóð.
4804000000 – 002(2023)
Ù Ñèôàðèøëÿ
Ì670(07) – 2023
ÛÑÁÍ 978-9952-33-047-2
© “Àçÿðáàéúàí Nÿøðèééàòû” ÌÌÚ, 2023.
íèí ñîí òàìàìëàìà èøëÿðè ýþðöëöá ãóðòàðìûøäû.
Êÿïÿçëèíèí ÿí áþyöê àðçóñó ùàçûðëàäûüû gÿìècèêäÿ óçàã óë-
äóçëàðà ó÷ìàã, Àyà, Ìàðñà ñÿyàùÿò åòìÿê èäè.
Î, óøàãëûã èëëÿðèíäÿí áó ìöãÿääÿñ àðçó èëÿ yàøàyûá-äöøöíöð-
äö. Ìÿêòÿáäÿ ôèçèêàíû, ðèyàçèyyàòû, êèìyàíû... áèð ñþçëÿ, òåõíèêè
ôÿíëÿðè äàùà yàõøû þyðÿíèð, “Yóíûy òåõíèê” æóðíàëûíû, äåìÿê îëàð
êè, áàøäàí-áàøà îõóyóðäó.
Áóäóð, î, àðòûã þç àðçóñóíà ÷àòùà÷àòäàäûð. Ñàáàù, yà î áèðèñè
göí gÿìècèyèíÿ ìèíèá êîñìîñà ó÷àcàãäû.
Êÿïÿçëè ùÿëÿ óøàãêÿí þç øèðèí õÿyàëëàðûíûí ãàíàäëàðûíäà óçàã
óëäóçëàðà î ãÿäÿð ó÷ìóøäó êè. Gåcÿëÿð yàòàüûíà óçàíûá gþçëÿðè-
íÿ yóõó gåäÿíäÿ, øÿôÿãñà÷àí óëäóçëàð îíà ãîíàã gÿëèð, þç ñèðëè
äöíyàëàðûíäàí äàíûøûðäûëàð.
Êÿïÿçëè áó yóõóëàðûíû, àðçóëàðûíû, øèðèí õÿyàëëàðûíû äîñòëàðûíà
äàíûøàíäà ùÿìyàøûäëàðû îíó ÿëÿ ñàëàð, “õÿyàëïÿðâÿð” àäëàíäûðàð-
äûëàð. Ùÿòòà îíó “ôàíòàñòèê” ÷àüûðàðäûëàð.
Èíñàí ùÿìèøÿ þç óøàãëûã àðçóëàðû èëÿ yàøàyûð âÿ áöòöí þìðö áî-
yó îíó ùÿyàòà êå÷èðìÿyÿ ÷àëûøûð.
... Êÿïÿçëè ùàçûðëûã èøëÿðèíè ýþðöá ãóðòàðäû. Õÿðèòÿ, ùàâà áàëîí-
ëàðû... Öìóìèyyÿòëÿ, êîñìîñäà îíà ýÿðÿê îëàcàã øåyëÿðè ýÿìèñè-
íÿ yûüäû. Yåðëÿ ìöíòÿçÿì ÿëàãÿ ñàõëàyà áèëÿcÿê êè÷èê ðàäèîñòàí-
ñèyà äà ùàçûð èäè.
Ýÿìèñèíèí è÷èíäÿ ýåòäèyè yåðëÿðè ýþñòÿðÿcÿê òåëåâèçîð äà äö-
çÿëòìèøäè.
...Î, áó àõøàì äà íàðàùàò yàòäû. Yåíÿ äÿ óëäóçëó yóõóëàð ýþð-
äö. Åëÿ áèë êè, óëäóçëàð àëÿìèíÿ äöøìöøäö, yàíûá-ñþíÿí óëäóçëàð
àðàñûíäà ó÷óð, ó÷óðäó...
3
 Áèð äÿ îíà ýþðÿ íàðàùàò yàòìûøäû êè, îáàøäàí êîñìîñà ó÷àcàãäû.
Àícàã ñÿùÿð òåçäÿí ùÿyÿòÿ ÷ûõàíäà gþçëÿðèíÿ èíàíìàäû. Èëëÿð-
ëÿ ÿçàá-ÿçèyyÿòëÿ ùàçûðëàäûüû ùàâà ýÿìèñè yîõ èäè! Ùåyðÿòäÿí
ýþçëÿðè áÿðÿëäè, òÿÿccöáëö âÿ ùÿyÿcàíëû òÿðçäÿ äåäè:
– Ùå÷ áåëÿ äÿ èø îëàð? Hàâà ýÿìèñè íåcÿ îëà áèëÿð? Înó êè
êèìñÿ ñöðÿ áèëìÿç? Âåëîñiïåä äåyèë êè, ãîíøó óøàãëàð ñöðñöíëÿð?
Íàðàùàò, öçöcö àíëàð áàøëàäû, óçóí-óçàäû àõòàðûøëàð àïàðûëäû.
Ùÿòòà ìèëèñ èøÿ ãàðûøäû. Ùàâà gÿìèñèíäÿí ñÿñ-ñÿìèð, ÿñÿð-ÿëàìÿò
yîõ èäè.
Êÿïÿçëè Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíÿ çÿíg âóðóá ÿùâà-
ëàòû äàíûøäû. Äÿñòÿyè Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíèí ÿëàãÿ-
ëÿíäèðìÿ øþáÿñèíèí åëìè èø÷èñè Àðàçëû gþòöðìöøäö. Î, Êÿïÿçëèíè
äèíëÿyèá áèð àç gþçëÿìÿñèíè õàùèø åòäè. Ñîíðà íÿyÿñÿ, ùàíñû ãåyä-
ëÿðÿñÿ áàõûá äåäè:
– Áèçèì Ìÿðêÿç áó gåcÿyàðû Øÿùðèyàð äöçöíäÿí êîñìîñà
ãàëõìûø ùàâà gÿìèñè ùàããûíäà ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìèøäèð. Gÿìiäÿ
èêè óøàã îëóá.
Áó õÿáÿð Êÿïÿçëèíè äàùà áÿðê ãîðõóòäó: gÿìèíèí ãà÷ûðûëìàñû
áèð yàíà, áÿñ óøàãëàð? Înëàð gÿìènè èäàðÿ åäÿ áèëìÿçëÿð, ùàâà
áîøëóüónà äöøöá ìÿùâ îëàðëàð!
Êÿïÿçëèíèí ÿëëÿðè ÿñèðäè – òåëåôîí äÿñòÿyè òèòðÿyèðäè.
– Àëî! Ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì êè, òÿcèëè òÿäáèðëÿð gþðÿñèíèç. Î
óøàãëàð ùàâà gÿìèñèíäÿ ó÷ìàüà ùàçûð äåyèëëÿð. Îíëàðû òàíûìûðàì.
Òÿëèìàòëàíäûðìàìûøàì. Îíëàð ìÿùâ îëà áèëÿðëÿð!
Àðàçëû, gþðöíöð, ïàïèðîñ ÷ÿêèðäè, ñÿñè êàëëàøìûøäû. Õûðûëòûëû ñÿñ-
ëÿ äåäè:
– Àðõàyûí îëóí. Àyäàêû yîëäàøëàðà õÿáÿð âåðÿðÿì. Ñþçñöç êè,
îíëàð Àyà ó÷àcàãëàð. Àõû, áèëäèyèìèç êèìè, áèç – äöíyà àëèìëÿðè
Àyäà göcëö ìàãíèò ñàùÿñè yàðàòìûøûã. Åëÿ göcëö ìàãíèò ñàùÿñèäèð
êè, êoñìîñà ó÷àí gÿìèëÿðè òóòóá ñàõëàyûð. Àõû, áåëÿ îëìàñà...
Äàíûøûã yàðûì÷ûã ãàëäû. Yÿãèí êè, òÿcèëè èø âàð. Îíñóç äà Êÿ-
ïÿçëè áèëèð êè, Àyäà íÿ ö÷öí göúëö ìàãíèò ñàùÿñè yàðàäûðëàð...
Àõû, yåðäÿ îëàí õóëèãàíëûãëàð, áÿä ÿìÿëëÿð, cèíàyÿòêàðëûãëàð
åyíÿí êîñìîñäà äà áàø âåðèð. Áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, îüðóëàð, àüûð cè-
4 5
íàyÿò åòìèø ìÿõëóãëàð ÿëÿ êå÷èðäèêëÿðè ùàâà áàëîíëàðûíà ìèíèá
áàøãà ïëàíåòëÿðÿ ãà÷ûðëàð. Yà äà ìöùàðèáÿ èñòÿyÿí, áóíäàí âàðëà-
íàcàüûíû äöøöíÿí òþð-òþêöíòöëÿð êîñìîñäàí äà þç õåyðè ö÷öí èñ-
òèôàäÿ åòìÿyÿ ÷àëûøûð, ùàíñû ïëàíåòèñÿ ïàðòëàòìàã èñòÿyèð âÿ ñ.
Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðû cèëîâëàìàã, ÿìÿëëÿðèíè ýþñòÿðìÿê,
õàëãëàðûí ÿìèí-àìàíëûüûíû ãîðóìàã ö÷öí Àyäà ýöcëö ìàãíèò ñà-
ùÿñè yàðàäûáëàð.
Àðàçëûíûí “Àðõàyûí îëóí” ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà áåëÿ Êÿïÿçëèíèí
öðÿyè ñàêèò îëìàäû. Àõû, îíóí ùàçûðëàäûüû ùàâà ýÿìèñèíäÿ ìàãíèò-
ãîðóyócó ñàùÿ âàðäû. Íÿ ãÿäÿð ýöcëö ìàãíèò ñàùÿñè îëñà äà, ýÿ-
ìèíè cÿçá åäÿ áèëìÿçäè.
Áó äà áåëÿ... áÿñ íÿ åòìÿëè?
Êÿïÿçëè åâÿ ãà÷äû. Ãîíøóëàðäàí ñîðóøóá áó äÿcÿë êîñìîíàâò-
ëàðûí êèìëÿð îëäóüóíó þyðÿíìÿê èñòÿäè.
Íÿâÿëÿðèíèí ùàâà ýÿìèñèíäÿ êîñìîñà ó÷äóüóíó åøèäèá áèëÿí-
äÿ íÿíÿ èëÿ áàáàíûí àç ãàëäû êè, öðÿêëÿðè äàyàíñûí. Ôèðäîâñè èëÿ
Òàùèð êîñìîñà, àõû, íÿ ö÷öí ó÷ñóíëàð?!
Ùöñåyí áàáà ïàïèðîñóíó yàíäûðûá ÿëëÿðè ÿñÿ-ÿñÿ äåyèðäè:
– Hÿ... ÿ... iíäè áèëäèì êè, áó äÿcÿëëÿð gåcÿ-göíäöç íÿ ö÷öí
Êÿïÿçëèyÿ ôèêèð âåðèð, îíóí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèíÿ gþç ãîyóðäóëàð.
Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíèí èø÷èëÿðè âÿ Êÿïÿçëè ècàçÿ-
ñèç êîñìîñà ó÷ìóø äÿcÿë êîñìîíàâòëàðû àõòàðìàã âÿ îíëàðû õèëàñ
åòìÿêäÿ îëñóíëàð, ñèçÿ ùÿìèí èêè äÿúÿë ãàðäàøäàí – Òàùèðëÿ Ôèð-
äîâñèäÿn äàíûøàã.
***
Hàâà gÿìèñè ócà äàüëàðûí öñòö èëÿ ñöðÿòëÿ ó÷óðäó. Yóõàðûäàí
áàõàíäà Yåðäÿêè øåyëÿð åëÿ áàëàcà, åëÿ ãÿðèáÿ ýþðöíöð êè, ýÿë,
ýþðÿñÿí.
Íåcÿ êè äîüìà yåðëÿð, òîðïàã àïàyäûí ýþðöíöðäö. Òàùèðëÿ Ôèð-
äîâñè þçëÿðèíè êîñìîñ ýÿìèñèíäÿ ðàùàò âÿ õîøáÿõò ùèññ åäèðäèëÿð.
Àícàã áó õîøáÿõòëèê óçóí ñöðìÿäè. Ýÿìè ñöðÿòëÿ yóõàðû ãàëõûá
áóëóäëàðûí àðàñûíäà ýþçäÿí èòäè.
 Ãàðäàøëàð ùàâàñûç áîüóëóðäóëàð. Àícàã áó çàìàí Ôèðäîâñè ÿëè-
íè àòàíäà ùå÷ þçö äÿ áèëìÿäÿí ùàâà áàëîíóíà òîõóíäó. Õîøáÿõò-
ëèyÿ áàõ, ýÿìèäÿ ùàâà ìàñêàëàðû âàðìûø!
Ôèðäîâñè ñåâèícÿê äèëëÿíäè:
– Òàùèð, ãàðäàøûì, àë ìàñêàíû òàõ. Îêñèýåí ìàñêàëàðûäûð. Íÿ
yàõøû îëäó!
Êè÷èê ãàðäàø òåç ìàñêàíû àëûá ýåyäè. Yàâàø-yàâàø þçöíÿ ýÿë-
äè. Äöíyàäà àçàä íÿôÿñ àëìàãäàí yàõøû íÿ îëà áèëÿð?!
Áèð àçäàí ùÿð øåy äÿyèøèëäè: ÿòðàô ãàòû ãàðàíëûã îëäó. Óçàãëàð-
äà òÿê-òÿê óëäóçëàð ñàyðûøûð, åëÿ áèë áèð-áèðèíÿ ýþç âóðóðäóëàð.
Òàùèðèí öðÿyèíÿ äÿ áó ãàòû ãàðàíëûãäàí àõûá äîëäó. Îíó âàùè-
ìÿëè ùèññëÿð ÷óëüàäû.
Òàùèð: – Ýåðè ãàyûäàã, – äåyÿ ãîðõóyà äöøìöø àäàì êèìè äèë-
ëÿíäè.
Áóíó åëÿ äåäè êè, ýóyà áó äÿðñäÿí ãà÷ûá åâëÿðèíÿ ýåòìÿê êè-
ìè àñàíäûð... Ôèðäîâñè èñÿ ýåðè ãàyûòìàüûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó
yàõøû áèëèðäè. Îäóð êè, äåäè:
– Ãàðäàøûì, ýåðè ãàyûòìàã îëìàç. Àõû, áèç äàíûøìûøûã êè, Àyà
ó÷àúàüûã. Yàðû yîëäàí ãàyûòìàã èíñàôäàí äåyèë!
– Yîõ, Ôèðäîâñè. Ìÿí ãàyûäûðàì. – Î, ÿëèíè àòûá ùàíñû äöyìÿ-
íèñÿ áàñäû. Ýÿìè ñöðÿòèíè áèð àç äà àðòûðäû. Ôèðäîâñè äåäè:
– Àyà äöøÿðèê. Îõóìàìûñàí? Îðàäà ýöcëö ìàãíèò ñàùÿñè âàð.
Ýÿìèìèçè òóòóá Àyà àïàðàcàãëàð. Áèç Àyäàí Yåðÿ áàõàðûã. Àyû
ýÿçÿðèê. Ñîíðà àäàìëàð yåíÿ äÿ áèçè Yåðÿ ãàyòàðàðëàð. Ãîðõìà,
ùå÷ íÿ îëìàç...
Áèðäÿí íÿ èñÿ áÿðê ýóðóëòó ãîïäó. ßòðàôäà ùå÷ íÿ ýþðöíìÿäè.
Ôèðäîâñè ãàáàüû ýþñòÿðÿí òåëåâèçîðó èøÿ ñàëäû. Ày àìàí! Òåëåâè-
çîðäà íÿëÿð ýþðöíöð?! Áóíëàð êè, ó÷àí èíñàíëàðäûð! Îíëàðà áàõ,
åëÿ áèë êè, ãàðòàëëàðäûð, åëÿcÿ ãàíàä ÷àëûá ó÷óð, ó÷óðëàð... Àícàã
äèããÿòëÿ áàõàíäà ýþðöðñÿí êè, áóíëàð äà èíñàíëàðäûð...
Ôèðäîâñè îíëàðû ãàðäàøûíà ýþñòÿðìÿê èñòÿìèðäè. Àícàã èø áóðà-
ñûíäàäûð êè, Òàùèð äÿ áó ãåyðè-àäè, ó÷àí o èíñàíëàðû ýþðöðäö. Ðÿí-
ýè ñàïñàðû ñàðàëìûøäû. Áÿäÿíè ÿñèðäè...
– Ôèðäîâñè, áóíëàð íÿäèð áåëÿ?
6 7
– Àäàìëàðäûð. Ãîðõìà, Òàùèð.
– Áåëÿ äÿ àäàì îëàð? Ãàíàäëû?
– Íÿ îëñóí! Îíëàð êîñìîñäà, ùàíñû ïëàíåòäÿñÿ yàøàyûðëàð. Yÿ-
ãèí ó÷àí èíñàíëàðäûð.
– Ó÷àí èíñàí? Ùå÷ áóíó åøèòìÿìèøÿì.
– Èíäè ýþðöðñÿí êè...
Òåëåâèçîðäà äàùà ãÿðèáÿ øåyëÿð ýþðöíöðäö: ó÷àí àäàìëàðûí
ýþyÿ÷àëàí, èðè ýþçëÿðè ïàðûëäàyûðäû.
– Îíëàð áèçÿ òÿðÿô ýÿëèðëÿð.
– Ãîy ýÿëñèíëÿð! – äåyÿ Ôèðäîâñè þçö ãîðõñà äà ãàðäàøûíà
öðÿê-äèðÿê âåðäè..
– Ýÿëèá áèçè þçëÿðèëÿ àïàðàcàãëàð!
– Äàùà yàõøû, áÿñ êîñìîñà íÿ ö÷öí ó÷óðóã? Yåðäÿ îëàíäà ýþ-
yÿ ó÷ìàüû àðçóëàyûðäûí. Èíäè yåðÿ ãàyûòìàã èñòÿyèðñÿí?
– Ôèðäîâñè, ìÿí åâÿ ãàyûäûðàì! – äåyÿ Òàùèð yàðïàã êèìè ÿñ-
äè. Åëÿ áó âàõò ýÿìè áÿðê ñèëêÿëÿíäè. Åëÿ áèë, àëÿì ãàðûøäû. Ýþy
ýóðóëäàäû.
Ôèðäîâñè öðÿê-äèðÿê âåðèá äåäè:
– Ãàðäàø, ìþùêÿì îë, ãîðõìà. Ãîðõó èíñàíûí äöøìÿíèäèð.
Îíëàð áèçÿ ùå÷ áèð øåy åäÿ áèëìÿçëÿð. Áèð àç ñþùáÿò åäÿcÿê, áÿçè
øåyëÿð ñîðóøàcàãëàð. Yåíÿ áèçè Éåðÿ yîëà ñàëàcàãëàð.
Äåyèëÿíÿ èíàíìàñà äà, êè÷èê ãàðäàø áèð ãÿäÿð öðÿêëÿíäè:
– Îíëàð áèçèì ýÿìèíè ñûðàäàí ÷ûõàðûá, yåäÿyÿ àëûáëàð.
– Áÿëêÿ, Àyäàêû ìàãíèò ñàùÿñèíÿ äöøìöøöê.
– Êàø åëÿ îëàyäû...
***
Ãàðäàøëàð þçëÿðèíÿ ýÿëÿíäÿ ãÿðèáÿ ìÿíçÿðÿ ýþðäöëÿð. Ùÿð òÿ-
ðÿô – yåð äÿ (ÿñëèíäÿ áóíà yåð-òîðïàã äåìÿê îëìàçäû – ñåëëîôàí
êàüûçà îõøàð åëàñòèê øåyäèð), ýþy äÿ (åëÿ ýþy äÿ íàüûëâàðè èäè. Åëÿ
áèë, ðÿíýëÿíìèø øàð èäè) yàìyàøûë èäè. Ýþy öçöíäÿ õûðäà-õûðäà óë-
äóçúóãëàð ñàyðûøûð, áèð-áèðèíÿ ìöÿyyÿí ìÿñàôÿäÿ yàõûíëàøûð, ñîí-
ðà yåíÿ äÿ àyðûëûðäûëàð. Õåyëè àðàëûäà èñÿ ÿëâàí áèð øÿëàëÿ ýóðóëòó
èëÿ àõûá-ýåäèðäè. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó øÿëàëÿ äåyèë, áóõàð, yà
äà áóüäó. Åëàñòèê yåðäÿí ãàyíàyûð, yóõàðû ãàëõûð, yåíÿ äÿ àøàüû
áóõàðëàíûð. Ôèðäîâñè äèããÿòëÿ áàõûá óëäóçëàðûí àðàñûíäàí ýöcëÿ
ñåçèëÿí óçóíñàããàë, ñàããàëûíûí ùÿð òöêöíäÿ áèð óëäóçcóã ïàðëà-
yàí ãîcà áèð êèøèíè ýþðäö. Ãîcàíûí àëíûíäà äà, áàøûíäà äà áàëàcà
óëäóçcóãëàð ïàðëàyûðäû.
Áàëàcà áàëûüà îõøàyàí ýÿìècèêëÿð îíà îëäóãcà yàõûíäàí, ñö-
ðÿòëÿ ùàðàñà øöòöyöá ýåäèðäèëÿð. Ôèðäîâñè î ãîcàíû ãàðäàøûíà ýþñ-
òÿðäè. Òàùèðèí ôèêðè èñÿ áàøãà yåðäÿ èäè. Î ýþðöðäö êè, áàøäàí-àyà-
üà yàøûë óëäóçcóãëàðäàí äîí ýåyìèø ýöìöøö ñà÷ëàðû îëàí áèð ãà-
äûíûí äþðä yàíûíäà, ùÿòòà áàøûíûí öñòöíäÿ áåëÿ ÷è÷ÿê-ãûçëàð ó÷ó-
øóð, åëÿ áèë áèð äÿñòÿ àðû øèðÿ yûüìàã ö÷öí ÿòèðëè ýöëëÿðÿ ãîíìàã
èñòÿyèðäè. Ãàäûí äà ÿëëÿðèíè òÿðïÿòäèêúÿ îíóí ÿëëÿðèíäÿí yàøûë òöñ-
òöéÿ îõøàð áèð øåy ãàëõûð...
Ãàðäàøëàð ýþðäöêëÿðèíè áèð-áèðëÿðèíÿ ýþñòÿðäèëÿð.
Áóäóð, ùÿìèí ÷è÷ÿê-ãûçëàðäàí áèð äÿñòÿ ó÷à-ó÷à ãàðäàøëàðûí
yàíûíà ýÿëäèëÿð. Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðèí ÿë-ãîëóíäàí, àyàãëàðûíäàí
òóòóá yàâàøcà ùàâàyà ãàëõäûëàð. Ãàðäàøëàðû ùàâàäà ýÿçäèðÿ-ýÿç-
äèðÿ óëäóç ïàëòàðëû ãàäûíûí yàíûíà ýÿòèðäèëÿð.
Ãîðõóäàí Òàùèðèí äèëè-äîäàüû ãóðóìóøäó. Åëÿcÿ áàõûøëàðû èëÿ
ãàðäàøûíà áàøà ñàëìàã èñòÿyèðäè êè, àõûðûìûç ÷àòûá. Ôèðäîâñèíèíñÿ
áàõûøëàðûíäà ãîðõóäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò yîõ èäè, ÿêñèíÿ åëÿ áèë êè, áó
ãåyðè-àäèëèyÿ ñåâèíèðäè.
Áÿñ íåcÿ, áó ãÿäÿð yîë ýÿëÿñÿí, áàøãà áèð ïëàíåòÿ ó÷óá äöøÿ-
ñÿí, áåëÿ ùàäèñÿëÿðëÿ ðàñòëàøàñàí, ùå÷ áóðàäà ãîðõìàã îëàð?!
×è÷ÿê-ãûçëàð ãàðäàøëàðû àíàíûí ãàðøûñûíäà éåðÿ ãîyäóëàð. Yåð
äåyÿíäÿ, äåäèyèìèç êèìè, ñåëëîôàí êàüûç êèìè åëàñòèê áèð øåy èäè.
Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèð àyàãëàðûíû yåðÿ áàñàíäà, åëÿ áèë, yóìøàã äþøÿ-
yèí öñòöíÿ äöøäöëÿð.
Àíà ýöëöìñÿäè. Èíñàí êè ýöëöìñÿäè – äåìÿê, ùÿð øåy õîøëóã-
ëà, õåyèðõàùëûãëà ãóðòàðàcàã; ïèñ øåy ýþçëÿíèëìèð...
Àíà ýöëöìñÿyÿðêÿí, ãàðäàøëàðà åëÿ ýÿëäè êè, îíóí öç-ýþçöí-
äÿí ýöë-÷è÷ÿê òîçó, ÿí ýþçÿë ÿòèð òþêöëöð.
ßòðàô áàùàð ÷è÷ÿêëÿðèòÿê òÿðàâÿòëè èäè.
8 9
Àíà Ôèðäîâñèíèí áàøûíû ñûüàëëàyûá äåäè:
– Õîø ýÿëìèñèíèç! Áèçèì äöíyàíûí ãàïûëàðû ñèçèí êèìè ÿçèç ãî-
íàãëàðûí öçöíÿ ùÿìèøÿ à÷ûãäûð.
Àíàíûí öç-ýþçöíäÿí, áàõûøëàðûíäàí ñöçöëÿí áó ìåùðèáàíëûüû
âÿ ñÿìèìèyyÿòè ýþðÿí Òàùèðèí äèëè à÷ûëäû. Êÿêÿëÿyÿ-êÿêÿëÿyÿ
äåäè:
– Áèç... áèç... ãîðõóðóã. Yåðÿ, þç òîðïàüûìûçà ãàyûòìàã èñòÿyè-
ðèê.
Àíà ýöëöìñÿyèá, ÿëèíè yåëëÿäè. Áó çàìàí ÷è÷ÿê-ãûçëàð ó÷óá
Òàùèðÿ yàõûíëàøäûëàð. Îíëàð ÿëëÿðèíäÿêè ãÿðèáÿ, yàìyàøûë ÷è÷ÿyè
Òàùèðèí áóðíóíà yàõûí òóòäóëàð. Òàùèð ãÿðèáÿ áèð ÿòèð äóyäó. Cè-
yÿðëÿðè ñàíêè áó ÿòèðäÿí ýåíèøëÿíèá òÿçÿëÿíäè, öðÿyè ýöc àëäû.
Îíó ãîðõó ùèññè òÿðê åòìèøäè.
Àíà ÷è÷ÿê-ãûçëàðà íÿñÿ äåäè. Ñàíêè åëÿcÿ áàõûøëàðû èëÿ ãàíäûð-
äû, ãûçëàð î ñààò ó÷óá, Àòàíûí yàíûíà ýåòäèëÿð.
×è÷ÿê-ãûçëàð Àòàíûí áàøû öñòöíäÿ äþâðÿ âóðóá ó÷äóëàð, ñîíðà
yåíÿ äÿ Àíàíûí yàíûíà ýÿëäèëÿð.
Áèð àçäàí Àòà yàâàø àääûìëàðëà (åëÿ áèë êè, yåðèìèðäè. Ãàðäàø-
ëàð îíà áàõàíäà ìåòðîäà ýåòäèêëÿðè yàäà äöøäö. Ñàíêè ïèëëÿëÿðèí
öñòöíäÿ äàyàíìûøäûëàð.) Àíàyà òÿðÿô ýÿëäè. Àíàíûí ãàðøûñûíäà òÿ-
çèì åäèá äàyàíäû. Àíà äåäè:
– Ãîíàãëàðûìûç áóíëàðäûð. Òàíûøñûíûçìû?
– Ùÿ, ùÿ! – äåyÿ Àòà ýöëöìñöíäö. – Õÿáÿðèì âàð.
– Äåyÿñÿí, Yåðäÿí ýÿëèáëÿð. Ìÿí åëÿ áèëäèì Ìàðñäàí, yà Éó-
ïèòåðäÿíäèðëÿð.
“Àùà! Äåìÿëè áóðàyà Ìàðñäàí, Yóïèòåðäÿí, áèçÿ òàíûø îëàí âÿ
îëìàyàí ïëàíåòëÿðäÿí äÿ ãîíàã ýÿëèð. Ýþðÿñÿí, áóðà ùàðàäûð,” –
ãàðäàøëàð èêèñè äÿ áó ùàãäà ôèêèðëÿøèðäèëÿð.
– Áóíëàð äà îíëàðà îõøàyûðëàð. Áèðúÿ ôÿðãè âàð êè, îíëàðûí ýÿ-
ìèñè áàìáàøãàyäû. Áóíëàðûíêû èñÿ...
×è÷ÿê-ãûçëàð Àòà-Àíàíûí ýþñòÿðèøèëÿ ãàðäàøëàðû yàìyàøûë ÷ÿ-
ìÿíëèêäÿêè áèð åâÿ àïàðäûëàð. Åâ áàøäàí-áàøà, åëÿ áèë êè, yàøûë ÷î-
áàíyàñòûüû ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí òèêèëìèøäè.
 Ãàðäàøëàð åâÿ äàõèë îëàíäà ýþçëÿðèíÿ èíàíìàäûëàð: åâèí è÷èíäÿ
äà áàëàcà, yàøûë óëäóçcóãëàð ïàðëàyûðäû. Åëÿ áèë, îòàüà êÿïÿíÿêëÿð
äîëìóøäó. Áåø ÷àðïàyûäà áåø ýþçÿë-ýþy÷ÿê, ëàï yåðäÿêè èíñàíëà-
ðà îõøàyàí óøàãëàð yàòûðäûëàð. Ôèðäîâñè óøàãëàðû ýþðÿíäÿ åëÿ ñå-
âèíäè êè! Åëÿ áèë þç åâëÿðèíäÿyäè. Òàùèðèí àç ãàëà ñåâèícäÿí öðÿ-
yè ýåäÿcÿyäè: áó íÿäèð? Áó óøàãëàð ëàï îíëàðûí êÿíäëÿðèíäÿêè
óøàãëàðà îõøàyûðëàð! Åëÿ áèë, yàíàãëàðûíäà ëàëÿ áèòèá. Íåcÿ äÿ ýþ-
çÿë, òÿìèç, äîüìà ñóðÿòëÿðè âàð!
Ôèðäîâñèíèí àyàüû áèð áåøèyÿ (áó, áåøèê äåyèë, ýöëëÿðäÿí òîõó-
íóëìóø ÷ÿëÿíý èäè) òîõóíäó. Áåøèêäÿ yàòàí óøàã ÿëëÿðèíè ýöë yày-
ëûüûí àëòûíäàí ÷ûõàðûá ùàâàäà îyíàòäû. Áó çàìàí èêè êÿïÿíÿê
ó÷óá, îíóí ÿëëÿðèíÿ ãîíäó.
Óøàã óçóí êèðïèêëè ãàðà ýþçëÿðèíè ýåíèø à÷ûá êÿïÿíÿêëÿðÿ áàõ-
äû. Êÿïÿíÿêëÿð, åëÿ áèë êè, îíóí áàõûøëàðûíäàí íÿ äåìÿê èñòÿäèyè-
íè äóyäóëàð. Èêèñè äÿ ó÷óá ýåòäè âÿ áèð àçäàí ýþçÿë áèð ãûç ýÿëèá
óøàüû ãócàüûíà àëäû. Ãûçûí ÿyíèíäÿ ïàð÷àäàí òèêèëìèø ùå÷ áèð ïàë-
òàð yîõ èäè. Àícàã ÿí çÿðèô ýöëëÿðèí ëÿ÷ÿêëÿðèíäÿí ùàçûðëàíìûø ýå-
yèì âàðäû. Àyàããàáûëàðûíûí öñòöíäÿ áèð cöò ÷îáàíyàñòûüû âàðäû...
Ãûç, óøàüû ãócàüûíà àëàíäà, óøàã Òàùèðëÿ Ôèðäîâñèíè ýþðöá ýö-
ëöìñöíäö. Áàëàcà ÿëëÿðèíè îíëàðà òÿðÿô óçàòäû. Ôèðäîâñè þçöíö
ñàõëàyà áèëìÿyèá èðÿëè àòûëäû âÿ óøàüû ãócàüûíà àëäû. Óøàüà áàõ-
ìàüà ýÿëÿí ÷è÷ÿê ïàëòàðëû ãûç îòàãäàí íåcÿ ÷ûõäûñà áóíäàí ãàð-
äàøëàð õÿáÿð òóòìàäûëàð.
Òàùèð äÿ ãà÷ûá î áèðè áåøèêäÿêè óøàüû îyàòìàã èñòÿäè. Àícàã
óøàã áÿðê yàòìûøäû, ãàëõìàäû...
Òàùèð óøàüû ãàðäàøûíûí ÿëèíäÿí äàðòûá àëäû: ñàíêè áóíóíëà þç
ãÿðèáëèyèíè, yàä ïëàíåòäÿ îëìàñûíû, ãîðõóñóíó óíóòìàã èñòÿyèðäè.
Ëàêèí óøàã îíóí ãócàüûíà ýåòìÿê èñòÿìÿäè. Ãîëëàðûíû Ôèðäîâñè-
íèí áîyíóíà äîëàyûá àüëàìñûíäû. Îíóí äà ÿyíèíäÿ ëÿ÷ÿêëÿðäÿí
òèêèëìèø êþyíÿê âàðäû.
Ôèðäîâñè óøàüû äàùà ìÿùÿááÿòëÿ ñûüàëëàyûá ñèíÿñèíÿ ñûõäû. Åëÿ
áó âàõò ó÷àí ÷è÷ÿê-ãûçëàð ýÿëèá Ôèðäîâñèíèí yàíûíäà äàyàíäûëàð.
Îíëàðûí áèðè öçöíäÿêè ëÿ÷ÿêëÿðè àçcà àðàëàyûá Ôèðäîâñèyÿ äåäè:
– Ñèçÿ çÿùìÿò îëàð, âåðèí àïàðûì.
10
Ôèðäîâñè ãûçûí ñèôÿòèíè ýþðÿíäÿ åëÿ ñåâèíäè êè! Àõû, áó ãûç äà
yåðäÿêè èíñàíëàðà îõøàyûðäû. Áÿñ íåcÿ ó÷óðëàð? Íèyÿ ïàëòàðëàðû áå-
ëÿ ãÿðèáÿäèð?
Åëÿ áóíó ñîðóøìàã ö÷öí áèð áÿùàíÿ àõòàðàí Òàùèð yàõûíëàøûá
äåäè:
– Ýþçÿë ãûç, ñèç äÿ áèçèì êèìèñèíèç.
Ãûç ãÿðèáÿ òÿðçäÿ, èëê äÿôÿ ýþðöðìöø êèìè Òàùèðÿ áàõäû. Àçcà
ýöëöìñöíäö.
– Áÿñ íåcÿ îëìàëûyûã êè? Èíñàí – ùÿð yåðäÿ åyíè cöðäöð.
– Áÿñ ñèç íåcÿ ó÷óðñóíóç?
– Áèç èø öñòöíäÿyèê. Èøëÿyèðèê. ßyíèìèçÿ õöñóñè ïàëòàð ýåyìè-
øèê êè, èñòÿäèyèìèç yåðÿ òåç ýåäèá-ýÿëÿê. Àääûì-àääûì ýåäèícÿ,
áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãóø êèìè ó÷óðóã.
– Àù, íÿ yàõøû! – äåyÿ Òàùèð ùåyðÿòëÿíäè. – Î õöñóñè ýåyèì-
äÿí ìÿíäÿ äÿ îëñà, þçöìö õîøáÿõò ñàíàðäûì. Àõû, åâäÿí ìÿê-
òÿáèìèçÿcÿí õåyëè yîëäóð. Ùÿì äÿ åâèìèçäÿí ñòàäèîíà, òÿcðöáÿ
ñòàíñèyàñûíà, ÷èìÿðëèyÿ õåéëè yîë âàð. Èñòÿäèyèì yåðÿ ñèçèí êèìè
ó÷à-ó÷à ýåäÿðäèì.
– Áó, ÷îõ àñàíäûð, – äåyÿ ÷è÷ÿê-ãûç ýöëöìñÿäè. – Óëäóçcóãëà-
ðû ýþðöðñÿí? Îíëàðûí càçèáÿ ãöââÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê õöñóñè
ìàãíèò ñàùÿñè yàðàäûðûã. Áó càçèáÿ ãàíóíó èëÿ äÿ ó÷óð, ùÿðÿêÿòè
òÿíçèìëÿyèðèê...
– Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðÿì, – äåyÿ Òàùèð àüçûíû à÷äû.
– Àüçûíû yóì, – äåyÿ î áèðè ÷è÷ÿê-ãûç ýöëäö. – Áèçäÿ àðûëàð âàð
– ýèðìÿyÿ yåð àõòàðûðëàð.
Ôèðäîâñè ýöëìÿêäÿí óüóíäó. ×è÷ÿê-ãûçëàð äà ýöëöøäöëÿð. Ôèð-
äîâñèíèí ãócàüûíäàêû óøàã äà ÿë ÷àëûá ýöëäö. Ùÿëÿ áàøãà áåøèê-
ëÿðäÿ yàòàí êþðïÿëÿð áåëÿ ÿëëÿðèíè ýöë þðòöêëÿðèí àëòûíäàí ÷ûõàðûá
îyíàòäûëàð, îíëàð ýþçëÿðèíè ìàðàã âÿ ùåyðÿòëÿ ãàðäàøëàðà äèêèá ùà-
ìû êèìè ýöëäöëÿð.
Òÿêcÿ Òàùèð ïÿðò îëìóøäó. ×è÷ÿê-ãûçà càâàá ãàyòàðà áèëìÿäè.
×è÷ÿê-ãûç äåäè:
– Ùÿ, äåìÿê ìÿüëóá îëäóí. Áèð-ñûôûð. Áó ýöí íàð áàüûíäà äöç
èêè ýöíäþíöìö èøëÿyÿcÿêñÿí.
11
 – Áèð áó ãàëìûøäû! – Òàùèð þçöíó åâëÿðèíäÿêè êèìè ùèññ åëÿäè.
×è÷ÿê-ãûç óøàüû Ôèðäîâñèäÿí àëûá Òàùèðÿ òÿðÿô äþíäö:
– Ìÿíè ýöëäöðÿcÿê áèð ñþç äåìÿñÿí, óäóçìóø, ìÿüëóá îëóí-
ìóø ñàyûëûðñàí. Áèçäÿ ãàyäà áåëÿäèð: ùàìû ÷àëûøûá áèð-áèðèíè ýöë-
äöðìÿëèäèð. Ýöëöø áèçäÿ ÿí Ýþçÿë äÿðìàíäûð.
– Åëÿ áèçäÿ äÿ áåëÿäèð, – äåyÿ Ôèðäîâñè ÷è÷ÿê-ãûçûí ÿëèíäÿí
òóòäó. Åëÿ áèë, îõóäóüó ñÿêêèçèícè ñèíèôäÿyäè, þçö äÿ Íàð÷è÷ÿê
àäëû ÿëà÷û ãûçûí ÿëèíäÿí òóòóá...
×è÷ÿê-ãûç îíà áó ãàyüû âÿ ìÿùÿááÿòÿ ýþðÿ òÿçèì åyëÿäè, ÿëè-
íè öñóëëócà ÷ÿêèá, óøàüû äà ýþòöðöá îòàãäàí ÷ûõäû.
Î áèðè ÷è÷ÿê-ãûç èñÿ Òàùèðÿ áàõà-áàõà ó÷óá ïÿícÿðÿäÿí ÷ûõäû
âÿ Òàùèðÿ åëÿ ýÿëäè êè, ÷è÷ÿê-ãûç îíó àðõàñûícà ÷àüûðûð. Àícàã Òà-
ùèð ó÷à áèëìèðäè...
***
Ãàðäàøëàð èëê äÿôÿ èäè êè, áó ïëàíåòèí ýöíÿøèíè ýþðöðäöëÿð. Åëÿ
áèë, ÿëäÿãàyûðìà ýöíÿøäèð. Ãàðäàøëàð áóíà îõøàyàí ýöíÿøëÿðè
ìóëòôèëìëÿðäÿ ýþðìöøäöëÿð. Åëÿ áèë, ýöíÿáàõàíäûð, ñàïñàðû ñà-
÷àãëàðû âàð. Þçö äÿ ëàï yàõûíäàäûð. Ôèðäîâñèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, ócà
áèð äàüûí çèðâÿñèíÿ ÷ûõñàëàð, ÿë óçàòñàëàð áó ïëàíåòèí ýöíÿøèíÿ ÷à-
òàð. Àícàã ýöíÿø ÷îõ yöêñÿêäÿäèð, yàøûë øÿôÿã ñà÷ûð. Àäàìû èñòÿ-
ìèð, ùå÷ ãàðäàøëàðûí ýþçëÿðè äÿ ãàìàøìàäû.
Àù, áèçèì Ýöíÿø íåcÿ äÿ ìÿùÿááÿòëè, íåcÿ äÿ ùÿðàðÿòëèäèð.
Àäàìûí càíû èñèíèð. Îíà ýþç ãûyìàäàí áàõìàã îëìóð, î ãÿäÿð
øÿôãÿòëèäèð êè!
Ãàðäàøëàðû – Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðè ýåíèø áèð ìåyäàí÷àyà àïàðäû-
ëàð. Àòà èëÿ Àíà îíëàðëà ãîøà àääûìëàyûðäû. Áóðàyà ÷îõëó àäàì
òîïëàøìûøäû. Äöçäö, àäàìëàð áèçèìêèëÿðÿ – yåðäÿêèëÿðÿ î ãÿäÿð
äÿ îõøàìûðäûëàð. Ýþçëÿðè àëûøûá-yàíûð, ñà÷ëàðû èøûì-èøûì èøûëäàyûð,
ÿëëÿðè, ãîëëàðû óçóíäóð. Åëÿ áèë êè, àyàãëàðûíà óçóí òàõòàäàí äà-
yàãëàð ãîyìóøäóëàð. Áîyóíëàðû äà åëÿ óçóí èäè êè, åëÿ áèë ëåyëÿê
èäèëÿð.
12
Àícàã Àòà-Àíà yåðäÿêè èíñàíëàðà ÷îõ îõøàyûðäûëàð. Áóíëàðûí
ñÿáÿáèíè, íÿyèí íèyÿ áåëÿ yàðàíìàñûíû ãàðäàøëàð ñîðóøóá-þyðÿí-
ìÿê èñòÿñÿëÿð äÿ èíäè yåðè äåyèëäè.
Àòà ÿëèíè ãàëäûðûá ìåyäàíà òîïëàøàíëàðû ñàëàìëàäû. Àäàìëàð äà
ñàäÿcÿ îëàðàã ÿëëÿðèíè yóõàðû ãàëäûðûá yåëëÿäèëÿð.
Àòà íÿñÿ äàíûøìàã èñòÿäè. Ýöíÿøèí yàøûë øÿôÿãëÿðè îíóí ýþçö-
íÿ äöøäö. Áóíó àäàìëàðäàí êèìñÿ ýþðäö. Áèð àíäà ýþçäÿí èòäè.
Ãàðäàøëàð äèããÿòëÿ ôèêèð âåðèá ýþðäöëÿð êè, Àòàíûí ýþçëÿðèíÿ
äàùà ýöíÿø øöàëàðû äöøìöð. Àòàíûí áàøû öçÿðèíäÿ yàðàäûëìûø áó-
ëóä òîïàñûíà äÿyèá ñûíûð, ÿêñ îëóíóá áàøãà yåðÿ ñöçöëöð.
Àòà öçöíö ìåyäàíà òîïëàøàí àäàìëàðà òóòóá äåäè:
– Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ãîíàãëàðûìûçëà òàíûø îëóí! Îíëàð óçàã áèð
ïëàíåòäÿí – Yåðäÿí ýÿëèáëÿð.
Ìåyäàíà òîïëàøàí àäàìëàð ãàðäàøëàðà òÿçèì åòäèëÿð. Ôèðäîâñè
èëÿ Òàùèð äÿ îíëàðà òÿçèì åòäè. Àäàìëàðûí àðàñûíäàí äþðä íÿôÿð
àðàëàíûá ãàðäàøëàðà yàõûíëàøäû. Îíëàðûí èêèñè Ôèðäîâñèíè, èêèñè äÿ
Òàùèðè ãîëëàðû öñòöíÿ àëûá ìåyäàíäàêû àäàìëàðà ñàðû àïàðäû. Ãàð-
äàøëàðû àòûá-òóòäóëàð, îíëàðà ÿòèðëè, yàìyàøûë ÷è÷ÿêëÿð âåðäèëÿð. Áó
÷è÷ÿêëÿðäÿí åëÿ ýþçÿë õîø ÿòèð ãàëõäû êè, Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðè àç ãà-
ëà yóõó òóòàcàãäû.
Òÿáðèêëÿìÿ ìÿðàñèìèíäÿí ñîíðà åëÿ ãàðäàøëàð yàøäà èêè îüëàí
Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðÿ yàõûíëàøäû. Áèðè Ôèðäîâñèíèí, î áèðè èñÿ Òàùèðèí
ÿëèíäÿí òóòóá äåäè:
– Ýåäÿê, yåìÿê yåyèí. Áèð àç äèícÿëèí. Ñîíðà ñèçÿ áèçèì âÿ-
òÿíèìèç ùàããûíäà äàíûøàcàüûã.
Áó òÿêëèô ãàðäàøëàðûí èêèñèíèí äÿ öðÿyèíäÿí îëäó: îíëàð òîðïàã-
äàí àðàëàíàíäàí áÿðè àc èäèëÿð. Èíäè áó òÿêëèôè öðÿêëÿ, úàí-áàøëà
ãÿáóë åòäèëÿð. Ùÿòòà Òàùèð þç ãàðûíãóëóëóüóíó ýþñòÿðäè.
– Ëàï yàõøû! Áèç åëÿ yåìÿê èñòÿyèðèê êè!
Ãàðäàøû îíà ùèì-cèìëÿ áàøà ñàëìàã èñòÿäè êè, áèð àç ñÿáèðëè îë-
ñóí. Îíñóç äà yåìÿyÿ ýåäèðëÿð.
Îüëàíëàð ãàðäàøëàðûí ÿëèíäÿí òóòóá ìåyäàíäàí óçàãëàøäûëàð.
Ôèðäîâñè äþíöá àðõàyà áàõäû. Àäàìëàð ðÿãñ åäèð, äåyèá-ýöëöð-
äöëÿð. Äèããÿòè cÿëá åäÿí áèð äÿ î èäè êè, ÷è÷ÿê-ãûçëàð ìåyäàí÷à-
13
íûí öñòö èëÿ î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ó÷óð, àäàìëàðà øèðèí øÿðáÿò ïàyëàyûð-
äûëàð..
***
Yåð þâëàäëàðû ùå÷ âàõò áåëÿ yåìÿê ýþðìÿìèøäèëÿð. Ùå÷ yóõó-
ëàðûíäà áåëÿ áó cöð õþðÿê ýþðìÿìèøäèëÿð. Òåëåâèçèyà âåðèëèøëÿðèí-
äÿ, êèíîëàðäà äà áåëÿ yåìÿê ýþñòÿðèëìÿìèøäè. Yîõ, yîõ, áó, ãåy-
ðè-àäè yåìÿêëÿðäèð!
Yåìÿê ÿòëè yåìÿyÿ îõøàyûðäû. Àícàã ÿòèí öñòÿ íÿñÿ ÿëàâÿ åò-
ìèøäèëÿð – yåìÿêäÿí ýöë ÿòðè ýÿëèðäè. Ùàíñû ñó èñÿ õþðÿyÿ ÿëàâÿ
åòìèøäèëÿð – õþðÿêäÿí õîø âÿ èñòè áóü ãàëõûðäû. Ýöë ëÿ÷ÿêëÿðèíÿ
îõøàð ãàøûãëàðëà ñöôðÿ áÿçÿäèëìèøäèð.
Òàùèð äàyàíà áèëìÿyèá áèð ãàøûã ýþòöðöá áîøãàáà óçàòäû. Ãÿ-
ðèáÿ èäè: áîøãàáäàí ùå÷ áèð òèêÿ äÿ ýþòöðÿ áèëìÿäè. Ãàøûüû áèð
äÿ... áèð äÿ áîøãàáà óçàòäû. Yåíÿ äÿ ùå÷ áèð øåy ýþòöðÿ áèëìÿäè.
Îüëàíëàðäàí áèðè áóíó ýþðöá Òàùèðÿ äåäè:
– Áåëÿ åòìÿçëÿð: ãàøûüû ÿëèíèçÿ ýþòöðÿðêÿí “Áó ÷þðÿyè ãàçà-
íàí ùàëàë èíñàíëàðà åøã îëñóí!” äåìÿëèñèíèç. Yîõñà ùå÷ íÿ yåyÿ
áèëìÿçñèíèç.
Òàùèð ÷îõ äà ôèêèðëÿøìÿäÿí òÿêðàð åòäè:
– Áó ÷þðÿyè ãàçàíàí ùàëàë èíñàíëàðà åøã îëñóí!
Áó ñþçëÿðè äåyèá ãàøûüû yåíèäÿí áîøãàáà ñàëäû. Áó äÿôÿ ãàøûã
äîëó èñòè õþðÿyè àüçûíà àëäû. Yåìÿyèí åëÿ øèðèí äàäû âàðäû êè! Òà-
ùèðÿ áàõûá Ôèðäîâñè äÿ ùÿìèí ñþçëÿðè ñþyëÿäè âÿ î äà yåìÿyÿ
áàøëàäû.
Ãàðäàøëàð áèðcÿ àíûí è÷èíäÿ áîøãàáëàðû áîøàëòäûëàð. Èêè ÷è÷ÿê-
ãûç ó÷óá ÿëëÿðèíäÿêè ýöë ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí òîõóíóëìóø äÿñìàëëàðû
ãàðäàøëàðà óçàòäûëàð êè, ÿëëÿðèíè âÿ àüûçëàðûíû ñèëñèíëÿð.
Îíëàð ãîíàãëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð ýöë êàñàñûíäà øÿðáÿò ýÿòèðäèëÿð.
Ãàðäàøëàð øÿðáÿòè è÷èá ÷è÷ÿê-ãûçëàðà áàõäûëàð.
Áèð ãÿäÿð äèícÿëñèíëÿð äåyÿ ÷è÷ÿê-ãûçëàð Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðè î
áèðè îòàüà äÿâÿò åòäèëÿð. Ãàðäàøëàð yàòàüà óçàíàí êèìè øèðèí yóõó-
yà ýåòäèëÿð.
14
...Ïëàíåòèí ýöíÿøè ýþðöíìÿç îëìóøäó. ßòðàô ãàðàíëûã èäè. Ëàï
óçàãëàðäà ùÿðäÿíáèð yàøûë èøûãëàð yàíûá-ñþíöð, ùÿyÿcàí õÿáÿðè
âåðèðäè. Ñÿí äåìÿ, áóðàäà – êîñìîñäà äà äÿùøÿòëè ìöùàðèáÿëÿð
ýåäèðìèø; áóðàäà äà èíñàíëàð âóðóøóð, áèð-áèðëÿðèíè ìÿùâ åäèðìèø-
ëÿð...
Ùÿð èêè ãàðäàøû yóõóäàí òÿáèë ñÿñè îyàòäû. Ãàðäàøëàðà åëÿ ýÿë-
äè êè, ïèîíåð äöøÿðýÿñèíäÿäèðëÿð. Øåyïóð ÷àëûíûð, áàðàáàí ñÿñëÿ-
íèð...
Àícàã yîõ, áó, î òÿáèëäÿí äåyèë. Íÿñÿ ùÿyÿcàíëû ñÿñëÿíèð. Åëÿ
áèë êèìèñÿ ùàðàyà, êþìÿyÿ ÷àüûðûð...
Ãàðäàøëàð äóðóá ýåyèíäèëÿð. Áàyûðà ÷ûõìàã èñòÿyèðäèëÿð êè, èêè
îüëàí îíëàðû îòàãäàí ÷ûõìàüà ãîyìàäû.
– Àõû, íÿ îëóá? – äåyÿ Òàùèð öðÿyèíÿ äàììûø ãîðõóíó ãîâ-
ìàã èñòÿäè.
– Ùå÷... Ñèç äèícÿëèí. Ñàêèò îëóí.
– Àõû, íÿ áàø âåðèá? – äåyÿ Ôèðäîâñè äÿ ÷ûëüûíëûãëà ñîðóøäó.
Îüëàíûí áèðè ñàíêè ïû÷ûëòû èëÿ äèëëÿíäè: – Áÿäáÿõò ùàäèñÿ áàø âå-
ðèá. Ñàä ïëàíåòèíäÿ yàøàyàíëàð áèçÿ ùöcóì åäèáëÿð. Îíëàð àðòûã
áèçèì ñÿðùÿäëÿðèìèçÿ òîïëàøûáëàð.
Áþyöê ãàðäàø åëÿ áèë ñåâèíäè: áÿñ íåcÿ, î, ðîìàíòèê îüëàíäûð.
Ùÿìèøÿ õÿyàëëàðëà yàøàyûð. Èñòÿyèð êè, ùÿyàòäà íÿñÿ ãåyðè-àäè ùà-
äèñÿëÿðëÿ ðàñòëàøñûí. Àõû, áó ýþðäöêëÿðèíè âÿ äöøöíäöêëÿðèíè yàç-
ìàã, êèòàá íÿøð åòäèðìÿê èñòÿyèð...
– Ìÿí åâèìèçÿ ýåòìÿê èñòÿyèðÿì – áó, êè÷èê ãàðäàø èäè. – Yåð-
ëÿð ö÷öí áóðíóìóí ócó ýþyíÿyèð. Äöøìÿíëÿð áèçè ÿñèð àëñàëàð,
íåcÿ îëàcàã? Ôèðäîâñè ãàðäàøûíà àcûãëàíäû:
– Ñÿíè áåëÿ ãîðõàã áèëìÿçäèì! Êîñìîíàâò öðÿêëè îëìàëûäûð!
Ãîðõìà, èíäè áàõ, áó ñààò ýÿìèìèçÿ ýåäèá Yåðëÿ äàíûøàðûã. Îí-
ëàð áèçÿ äÿ, áèçèì áó äîñòëàðûìûçà äà êþìÿê åäÿðëÿð. Yåð áèçè ÷ÿ-
òèíëèêäÿ ãîyìàç!
– Ýåäÿê! Ýåäÿê! Óðà, Yåðëÿ äàíûøàcàüûã! – äåyÿ Òàùèð “áåø”
àëìûø áèðèícè ñèíèô øàýèðäè êèìè àòûëûá-äöøäö, – Yåðëÿ äàíûøàcàüûã!
15
 Îíëàð þç ýÿìèëÿðèíÿ yàõûíëàøàíäà, ýþðäöëÿð êè, êö÷ÿ âÿ ìåy-
äàí÷àëàðäà ÷îõëó àäàìëàð òîïëàøûáëàð. Ùàìû ùàðàñà ýåòìÿê ö÷öí
åëÿ áèë, ÿìð ýþçëÿyèðäè.
Ôèðäîâñèýèë ýÿìèyÿ ìèíäèëÿð. ßëàãÿyàðàòìà äöyìÿñèíè áàñäû-
ëàð. Çÿèô õûðûëòû åøèäèëäè: – Yåð! Yåð! Ìÿíè åøèäèðñÿíìè, Yåð?
Ëàêèí Yåðäÿí ùå÷ áèð õÿáÿð yîõ èäè. Yåð îíëàðû åøèòìèðäè...
– Yåð! Yåð! Áèç èêè ãàðäàø...
Yåð ñóñóð, càâàá âåðìèðäè. Ãàðäàøëàðû ùÿyÿcàí áöðöäö. Áó
yàä, ãÿðèáÿ ïëàíåòäÿ îíëàðà äîüìà îëàí ýÿìè èäè, áèð äÿ Yåðëÿ
ÿëàãÿ âàñèòÿñè. Áó äà áåëÿ. Ãàðäàøëàð ñàíêè êèìñÿñèç àäàäà ãàë-
ìûøäûëàð. Yåðèí ñÿñèíè åøèòìÿìÿê åëÿ þëöì êèìè áèð øåyäèð; Âÿ-
òÿí, äîüìà àäàìëàð ñÿíèí ñÿñèíè åøèòìèð. Ñÿíÿ êþìÿê åäÿ áèëìèð.
Áÿëêÿ, îíëàð åëÿ áó äÿãèãÿëÿðäÿ áèçè àõòàðûðëàð?
Òàùèð ùÿyÿcàíëàíäû:
– Ãàðäàøûì, – äåäè. – Áèç íåyëÿyÿcÿyèê? Ùå÷ ýåðè ãàyûòìàüà
öìèäèì yîõäóð. Áó yàíäàí äà ìöùàðèáÿ. Ùå÷ êîñìîñäà äà ìö-
ùàðèáÿ îëàð? Áóíëàðûí àüëû âàðìû?
Ãàðäàøëàðû ìöøàyèÿò åäÿí îüëàí äåäè:
– Ñèç íàðàùàò îëìàyûí. Àòà-Àíà ñèçÿ êþìÿê åäÿcÿêëÿð. Ýþç-
ëÿyèí, áó äàâà ãóðòàðñûí.
– Äàâà òåçìè ãóðòàðàcàã? – Ôèðäîâñè ñîðóøäó.
– Áóíó ùå÷ êèì äåyÿ áèëìÿç...
Áó çàìàí áåø ó÷àí ÷è÷ÿê-ãûç ãàðäàøëàðà yàõûíëàøäû. Òàùèð îí-
ëàðûí èêèñèíè òàíûäû. Îíëàðëà ñþùáÿò åäÿí ãûçëàð èäè. Ó÷àí ãûçëàð
Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðè ãàíàäëàðûíà ýþòöðöá Àíàíûí yàíûíà àïàðäûëàð.
Àíà ÷îõ ôèêèðëè ùàëäà îòóðìóøäó. Àòà ýþçÿ äÿyìèðäè. Ãÿðèáÿ
áóðàñûíäàyäû êè, èíäè Àíàíûí áàøû öñòöíäÿ óëäóçúóãëàð ýþðöíìöð,
ÿââÿëêè çÿð-çèáàäàí, áÿçÿê-äöçÿêäÿí, óëäóçcóãëàðäàí ÿñÿð-ÿëà-
ìÿò yîõ èäè. Àíà ãàðäàøëàðà äåäè:
– ßçèç ãîíàãëàðûìûç, áèçè áàüûøëàyûí. Yóðä-yóâàìûç ñèçÿ ãóð-
áàíäûð. Àícàã âÿòÿíèìèç òÿùëöêÿäÿäèð. Ñàä ïëàíåòèíäÿí áèçÿ ùö-
cóì åäèáëÿð. Ñèç ñàêèò âÿ òÿùëöêÿñèç áèð ãÿñðäÿ îòóðóá äèícÿëèí.
Áèç ãàëèá ýÿëÿðèê, äàâà ãóðòàðàð, ñîíðà ñèçè Âÿòÿíèíèçÿ ýþíäÿðÿ-
ðèê. Äàðûõìàyûí.
16
– Èúàçÿ âåðèí, áèç äÿ ñèçÿ êþìÿê åäÿê – áóíó Ôèðäîâñè äåäè.
– Íÿ áèëèðñèíèç, äàâàäà ñèç ãàëèá ýÿëÿcÿêñèíèç? – äåyÿ êè÷èê
ãàðäàø ñîðóøäó.
Àíà þçöíÿìÿõñóñ âöãàðëà äåäè:
– Áèç äàâà èñòÿìèðèê. Áàøãàñûíûí yóðä-yóâàñûíäà ýþçöìöç
yîõäóð. Àícàã óçàã ïëàíåòëÿðäÿí áèçÿ òåç-òåç ùöcóì åäèðëÿð. Áèç
áöòöí ãöââÿìèçè åëìÿ, ùÿyàò ýöçÿðàíûìûçûí yàõøûëàøìàñûíà âå-
ðèðèê. Îíëàðñà ýöíäÿ áèð ñèëàù íþâö ùàçûðëàyûá, öñòöìöçÿ cóìóð-
ëàð.
– Ãîðõìàyûí, – äåyÿ Ôèðäîâñè äèëëÿíäè. – Áèç áóðàäàyûã.
Ìöìêöíñÿ, áèçè Yåðëÿ, Âÿòÿíèìèçëÿ càëàøäûðûí. Áèçèì Âÿòÿíè-
ìèç äÿ Yåð öçÿðèíäÿ ñöëùöí òÿðÿôäàðûäûð. Áèçèì Âÿòÿí ñèçè äàðäà
ãîyìàç.
Àíà òÿÿññöôëÿíäè:
– Ùåyèô êè, ñèçèí Yåð áèçäÿí ÷îõ-÷îõ óçàãäàäûð. Yåðäÿí áèçÿ
ãîíàã ýÿëÿí èëê åë÷èëÿð ñèçñèíèç. Áèçÿ áàøãà ïëàíåòëÿðäÿí ÷îõ ãî-
íàãëàð ýÿëèð. Îíëàðäàí ÿí ÷îõ áèçÿ, áèçèì ïëàíåòèí àäàìëàðûíà îõ-
øàyàí ñèçèí Yåð àäàìëàðûäûð. Áåëÿ ÷ûõûð êè, áèçèì ïëàíåòëÿ ñèçèí
ïëàíåò åyíèäèð. Áèç ãîùóìóã.
– Áèç äÿ áåëÿ ôèêèðëÿøèðèê. Áèç áèð íÿñèëäÿíèê, – äåyÿ Òàùèð þç
êþùíÿ äîñòóíó ýþðìöø àäàìëàð êèìè ñåâèíäè.
– Ùÿ, èíäèñÿ áóyóðóí ãÿñðÿ.
Àíà îíëàðà ócà, yàðàøûãëû áèð ãÿñð ýþñòÿðäè. Ãÿñðèí ÿí ócà ãöë-
ëÿñèíäÿ õîðóçà îõøàð óëäóçëàð ïàðëàyûðäû. Åëÿ áèë êè, ãÿñðèí äþðä-
áåø yåðèíäÿí êÿìÿðëÿ ìþùêÿì-ìþùêÿì áàüëàìûøäûëàð.
×è÷ÿê-ãûçëàð ëÿ÷ÿê ïàëòàðëàðûíûí yàõàñûíû à÷ìûøäûëàð. Îíëàð ó÷-
ìóðäóëàð. Àíà èëÿ ãàðäàøëàð yàíàøû àääûìëàyûðäûëàð. Àíà ñîí ýþñ-
òÿðèøëÿðèíè âåðèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà îíëàðà äåäè:
– Áèç âóðóøìàüà ýåäèðèê. Ãÿñðäÿ ñèçèí ö÷öí ùÿð øåy âàð. Íà-
ðàùàò îëìàyûí. Òåçëèêëÿ ýþðöøÿðèê.
– Ñèç ùàìûíûç äàâàyà ýåäèðñèíèç? – äåyÿ Ôèðäîâñè ñîðóøäó.
– Áÿëè. Äöøìÿíëÿ áèç ùàìûìûç âóðóøóðóã.
– Ñèëàùûíûç âàð? – äåyÿ Òàùèð ñîðóøäó. – Áèçèì ýÿìèìèçäÿ...
17
2. – 286
 Àíà îíóí ñþçöíö êÿñäè. Åëÿ Ôèðäîâñè äÿ ãàðäàøûíûí àyàüûíäàí
áàñäû: ýÿìèäÿ îëàí îäñà÷àí ñèëàù áàðÿäÿ ùàìûyà äàíûøìàã îë-
ìàç. Äöçäöð, Àíà ùàìû äåyèëäè. Ìåùðèáàíäûð. Þçö äÿ ñöëù òÿðÿô-
äàðûäûð. Ñöëù òÿðÿôäàðëàðûñà – äåìÿê áèçèì äîñòóìóçäóð. Îäñà-
÷àí ñèëàù áàðÿäÿ îíà äàíûøìàã îëàðäû. Àíúàã ùÿð èøèí þç ìÿãàìû
âàð, àõû...
×è÷ÿê-ãûçëàð, Àíà âÿ îüëàíëàð ãÿñðäÿí àðàëàíäûëàð. Íÿäÿíñÿ
Ôèðäîâñè êþâðÿëäè. Òåëåâèçîðëàðäà ýþðäöéö Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðè-
áÿñè èëëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí ôèëìëÿð, úÿáùÿéÿ éîëà äöøÿíëÿð éàäûíà
äöøäö, ýþçëÿðè éàøàðàí àíàñû õÿéàëûíäà úàíëàíäû...
Èíäèñÿ, ìåùðèáàí Àíà âÿ îíóí ÷è÷ÿê-ãûçëàðû úÿáùÿéÿ ýåäèðëÿð.
Áÿëêÿ... áÿëêÿ ñàü ãàëìàäûëàð. Êèì äåéÿ áèëÿð êè, ñÿí úÿáùÿäÿí,
þëöì-äèðèì âóðóøìàñûíäàí ñàëàìàò ãàéûäàúàãñàí?
***
Óçàãëàðäà ãîðõóíú èøûãëàð éàíûá-ñþíöðäö. Äóìàíà îõøàð ùà-
âàäà ÷ÿòèíëèêëÿ íÿôÿñ àëìàã îëóðäó.
“Áÿëêÿ áóíëàð íöâÿ ñèëàùû èëÿ âóðóøóðëàð”, – äåéÿ Ôèðäîâñè äö-
øöíäö. – Áÿëêÿ åëÿ ñèëàù èúàä åäèáëÿð êè, ùàâàíû çÿùÿðëÿéèð, èíñàí-
ëàðû ìÿùâ åäèð?”
– Ôèðäîâñè, áóðàäà ëàë-êàð îòóðìàüûí õåéðè éîõäóð. Ýÿë, áèç äÿ
úÿáùÿéÿ ýåäÿê. Áàõûá ýþðÿê íåúÿ âóðóøóðëàð. Áÿëêÿ îäñà÷àí
àïàðàòûìûçû äà ýþòöðÿê? Êþìÿê åäÿðèê.
Ôèðäîâñè äåäè:
– Àé ñàü îë, ãàðäàø! Åëÿ áèëèðäèì êè, ãîðõàãñàí. Ìÿí äÿ ñÿíèí
êèìè ôèêèðëÿøèðÿì.
Ãàðäàøëàð ãÿñðäÿí ÷ûõûá ýÿìèëÿðèíÿ ýåòäèëÿð. Îíëàð ýÿìèíè
ýþðÿíäÿ, îíà ìèíÿíäÿ þçëÿðèíäÿ áèð éöíýöëëöê äóéäóëàð, åëÿ áèë
êè, äîüìà àäàìëàðëà ýþðöøäöëÿð.
Ýÿìè ùÿðÿêÿòñèç äàéàíìûøäû. Áþéöê ãàðäàø ýÿìèéÿ ìèíèá
îäñà÷àí àïàðàòû ýþòöðäö. Áó áèçèì èøûã áàòàðåéàñûíà îõøàéûðäû.
Êÿïÿçëè þçö èõòèðà åòìèøäè. Äöéìÿñèíè áàñàíäà ýöúëö èøûã îä êè-
ìè èñòèëèê áóðàõûð, ãàðøûñûíäàêû ìàíåÿíè ìÿùâ åäèð.
18
Ôèðäîâñè îäñà÷àíû ýþòöðöá áàéûðà, îíó ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéÿí
ãàðäàøûíûí éàíûíà ýÿëäè.
– Ýåòäèê! – äåéÿ Òàùèð, åëÿ áèë, îäñà÷àí ñèëàùû ýþðöá öðÿêëÿí-
äè. – Ýåäÿê, Àíàéà âÿ îíóí þâëàäëàðûíà êþìÿê åäÿê!
Øÿùÿðäÿ (áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ), äåìÿê îëàð êè, áèð èíñ-úèíñ
ýþçÿ äÿéìèðäè. Óøàãëàð âÿ ãîúàëàð, ãàäûíëàð âÿ êèøèëÿð ùàìûñû
úÿáùÿéÿ ýåòìèøäèëÿð.
– Åøèäèðñÿíìè, Ôèðäîâñè? Îíëàð áàõ îðàäà – áèçèì öôöãëÿðÿ îõ-
øàyàí äàüëàðûí àðõàñûíäà âóðóøóðëàð. Òîç-äóìàíû ýþðöðñÿí?
Óçàãäà äàüëàð ýþðöíöðäö. Àícàã îíëàðà äàü äåìÿê îëìàçäû:
òîç-äóìàí ãàëàüûíû àíäûðûðäû. Äàüëàðûí ÿòÿêëÿðèíäÿñÿ yàøûë àüàc-
ëàð áàëàcà áîyëàðû èëÿ ñàíêè þyöíöðäöëÿð...
Ãàðäàøëàð áàëàcà áèð òÿïÿyÿ ýÿëèá ÷ûõäûëàð. Àù! Áó íÿ ãÿðèáÿ
äþyöø ñÿùíÿñè èäè! Àòà-Àíà âÿ îíëàðûí þâëàäëàðû cÿáùÿ áîyó úÿð-
ýÿ èëÿ äöçöëìöøäöëÿð. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó àäàìëàð àðàñûí-
äàí ùå÷ ãóø äà êå÷ÿ áèëìÿç! Ñàä ïëàíåòèíèí ÷àüûðûëìàìûø ãîíàã-
ëàðû äà èòè, ö÷áócàã øÿêëèíäÿ ñûõ úÿðýÿëÿðëÿ èðÿëèëÿyèðäèëÿð.
Ãÿðèáÿ èäè êè, äöøìÿíëÿð, Ñàä ïëàíåòèíäÿí ýÿëÿíëÿð, åëÿ áèë,
áèðýþçëö èäèëÿð. Ôèðäîâñèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíëàð ÿëåyùãàç ýåyèíèá-
ëÿð. Àícàã yîõ, îíëàð ùå÷ áèð ÿëåyùãàç-ôèëàí ýåyìÿyèáëÿð. Åëÿ
òàyýþçäöðëÿð.
Áÿäÿíëÿðèíäÿ äÿ, åëÿ áèë, ãàíàäëàðû âàðäû. Ãàïãàðà àäàìëàðäû.
Àícàã ãàíàäëàðû äöìàüäû. Òàùèð ãàðäàøûíû äöìñöêëÿäè:
– Ýþðöðñÿí? Îíëàðûí ãàíàäëàðû íèyÿ àüäûð?
Ôèðäîâñè þçöíö ÷îõáèëìèø ýþñòÿðìÿê èñòÿäè. – Yÿãèí, îíëàð äà
ó÷à áèëèðëÿð.
Òàùèð äåäè:
– Îëà áèëÿð êè, îíëàð þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí áåëÿ ãàíàä
òàõìûøëàð.
– Îëñóí!
– Áÿëêÿ ãàíàä äåyèë, ãàíàäàîõøàð ñèëàùëàðäûð?
Áóäóð, Ñàä ïëàíåòèíäÿí ýÿëìèø àäàìëàð ÿëëÿðèíäÿêè yóìðó øå-
yè âàð ýöcëÿðè èëÿ èðÿëè àòäûëàð. Àòà-Àíà âÿ îíóí þâëàäëàðû äöøìÿ-
19
2*.
íèí àòäûüû yóìðó øåyëÿðè ýþyäÿ òóòóð, îíëàðû yåíèäÿí ñàäëûëàðà òÿ-
ðÿô àòûðäûëàð.
Ñàäëûëàðûí yóìðó ñèëàùëàðû ýåðè ãàyûäûá þç àäàìëàðûíûí àyàãëà-
ðû àëòäà ïàðòëàäû. Yöçëÿðëÿ äþyöø÷öíöí êöëö ùàâàyà ñîâðóëäó...
– Yÿãèí, áó, áîìáàäûð? – äåyÿ Ôèðäîâñè äèëëÿíäè.
– Ýþðìöðñÿí áîìáàäûð! Þçö äÿ áèçèì ãðàíàò êèìè øåyäèð...
Òàùèð äåäè:
– Ãàðäàø, ýþðÿñÿí, áó Yàøûë ïëàíåòèí àäàìëàðû î ãðàíàò-áîì-
áàëàðû íåcÿ òóòóðëàð? Åëÿcÿ gþyäÿ ãàïûðëàð.
Ôèðäîâñè äÿ òÿÿccöáëÿíäè:
– Äîüðóäàí äà, ìàðàãëûäûð.
Ñàäëûëàð áèðäÿí ùàâàyà ãàðà ãàðüàëàðà îõøàyàí î ãÿäÿð ãóø áó-
ðàõäûëàð êè, åëÿ áèë, ãàïãàðà áóëóä èäè. Áó çÿùìëè ãóøëàð ãàïãàðà
ãàíàäëàðûíû ÷ûðïà-÷ûðïà Yàøûë ïëàíåòèí þâëàäëàðûíûí áàøû öñòöíäÿ
ó÷óðäóëàð. ßí äÿùøÿòëèñè áó èäè êè, ãàðà ãàðüàëàðà îõøàyàí ãóøëàð
äèìäèêëÿðèíäÿêè áîìáàëàðû àøàüû áóðàõûðäûëàð. Áàëàcà áîìáàëàð
yåðÿ – Yàøûë ïëàíåòèí þâëàäëàðû àðàñûíà äöøÿíäÿ áèð ýóðóëòó ãîï-
äó êè, ýÿë, ýþðÿñÿí.
Ó÷àí ÷è÷ÿê-ãûçëàð äþyöø ìåyäàíûíäà ìÿùâ îëàíëàðûí ìåyèòëÿ-
ðèíè ýþòöðöá ýåðè ãà÷ûðëàð.
Ñàäëûëàð ÷îõ ñåâèíèðëÿð! Îíëàð äàùà äà èðÿëè cóìóðëàð. Ëàêèí
Yàøûë ïëàíåòèí äþyöø÷öëÿðè ýåðè ÷ÿêèëìèðëÿð. Îíëàð ìÿùâ îëóðëàð.
Ëàêèí òÿñëèì îëìóðëàð...
Òàùèð äåäè:
– Ýÿë êþìÿyÿ ãà÷àã. Áàõìàãëà èø àøìûð!
– Îíëàð ýöcëöäöðëÿð! Îíëàð áèçè äÿ ìÿùâ åäÿðëÿð. Îíëàðûí ñè-
ëàùû âàð! – äåyÿ áþyöê ãàðäàø ùÿyÿcàíëàíäû. – Äÿùøÿòäèð! Îíëàð
áó Yàøûë ïëàíåòè ìÿùâ åäÿcÿêëÿð. Ñîíðà äà áèçè òàïûá î ñþç!
Òàùèðèí öðÿyè äöøäö: äîüðóäàíìû îíóí ôÿõð åòäèyè ñåâèìëè ãàð-
äàøû áåëÿ ãîðõàãìûø?
Äîüðóñó, áåëÿ äåyèëäè. Êÿïÿçëèíèí ó÷àí ùàâà ýÿìèñèíÿ ìèíèá
êîñìîñà ó÷ìàüûí òÿøÿááöñêàðû êèì èäè? ßëáÿòòÿ, Ôèðäîâñè. Êîñ-
ìîñà ó÷óá, áó Yàøûë ïëàíåòÿ äöøÿí, ÷ÿòèí âàõòëàðäà ãàðäàøûíà
20
öðÿê-äèðÿê âåðÿí “êîñìîíàâò cöðÿòëè îëàð”, äåyÿí êèì îëäó? ßë-
áÿòòÿ, Ôèðäîâñè! Áÿñ èíäè? Èíäè áþyöê ãàðäàø þçö ãîðõóð?
Áöòöí áó ôèêèðëÿð Òàùèðè äàùà äà ãîðõóçóðäó âÿ áÿäÿíèíè ýè-
çèëäÿäèðäè...
“Äöíyàäà ãîðõóäàí äÿùøÿòëè ùå÷ íÿ yîõäóð. Ýÿðÿê ãîðõóíó
þçöíÿ yàõûí ãîyìàyàñàí. Ãîðõó – cöðÿòäÿí ãà÷ûð. Ýÿðÿê cÿñà-
ðÿòëÿ äîñò îëàñàí”, – Ôèðäîâñè þç-þçöíÿ äöøöíäö. Î, Òàùèðèí äö-
øöíäöyö ãÿäÿð äÿ ãîðõàã äåyèë. Îäñà÷àí àïàðàòû ñàü ÿëèíäÿ áÿðê-
áÿðê ñûõûá èðÿëè àòûëäû!
– Ýåòäèê, ãàðäàøûì!
Òàùèð ãàðäàøûíûí ÿëèíäÿí òóòäó:
– Ãàðäàø, öðÿyèìÿ áèð øåy äàìûá!
– Íÿäèð, yåíÿ ãîðõó?
– Yîõ, Ôèðäîâñè.
– Äå ýþðÿê, äå!
– Ôèðäîâñè, äåyèðÿì, áèðäÿí áèçè þëäöðÿðëÿð, áÿñ îíäà?
– Ày ñÿíè! Îõóìàìûñàí? Áèçèì ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç âàõòèëÿ Èñ-
ïàíèyàäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè çàìàíû àçàäëûãñåâÿí èíñàíëàðà
íåcÿ êþìÿyÿ ýåòìèøäèëÿð?! Áèçèì Âÿòÿíèìèç, îíóí ñöëùñåâÿð
õàëãû ùÿð yåðäÿ, ùÿìèøÿ àçàäëûüû ãîðóyàí, îíóí óüðóíäà âóðóøàí
àäàìëàðà êþìÿê åòìèøäèð.
– Áóíëàðû áèëèðÿì, – Òàùèð ùÿyÿcàíëàíäû. – Àõû, áèçè ìÿùâ åò-
ñÿëÿð, Yåðÿ êèì ãàyûäàcàã? Yåð áèçè àõòàðàúàã. Ùÿëÿ àòà-àíàìûç?
Áÿñ ñåíòyàáðäàí äÿðñÿ êèì ýåäÿcÿê?!
Ôèðäîâñè ýöëöìñöíäö:
– Ãîðõìà. “Èêè”ëÿðèí ñÿíè ýþçëÿyèð.
Òàùèð äÿðñëÿðèíè yàõøû îõóyóðäó. Àícàã òÿíáÿëëèê åäÿíäÿ, áà-
øû õûðäà èøëÿðÿ ãàðûøàíäà äÿðñèíè áèëìèðäè, ìöÿëëèì äÿ îíà “èêè”
âåðèðäè.
– Ýåòäèê! – Òàùèð áó “èêè” ñþùáÿòèíè ãóðòàðìàã èñòÿäè.
Ãàðäàøëàð cÿáùÿ õÿòòèíÿ yàõûíëàøûðäûëàð.
– Áèð-áèðèìèçè èòèðñÿê, ãÿñðÿ ýÿëÿð, îðàäà ýþðöøÿðèê! – äåyÿ Ôèð-
äîâñè ãàðäàøûíà õÿáÿðäàðëûã åòäè, – ùàðàäà îëñàã Yàøûë ïëàíåòÿ ýÿë-
ìÿëèyèê. Áó òàyýþçëÿðäÿí þçöíö ãîðó. Îäñà÷àíû ÿëäÿí âåðìÿ ùà!
21
 ***
Ñàä ïëàíåòèíäÿí ýÿëìèø ãîøóí Yàøûë ïëàíåò ñàêèíëÿðèíè ëàï ñû-
õûøäûðûðäû.
Àòà-Àíà âÿ îíóí ÿçèç þâëàäëàðû ó÷à-ó÷à îíëàðûí áàøëàðû öñòöí-
äÿ äþâðÿ âóðàí, äèìäèêëÿðèíäÿí áîìáà àòàí ãàðà ãàðüàëàðà ãàëèá
ýÿëÿ áèëìèð, ýåðè ÷ÿêèëèðäèëÿð. Càâàíëàð âÿ ýþçÿë ãûçëàð ó÷à-ó÷à
äöøìÿíÿ ãàðøû âóðóøóð, ìÿùâ îëóðäóëàð.
***
Ãàðäàøëàð îäñà÷àí ñèëàùäàí àòÿø à÷äûëàð. Äöøìÿíèí ãàðà ãàð-
üàëàðûíû áèðcÿ àíûí è÷èíäÿ yàíäûðûá êöë åäÿí áó ñèëàùû Yàøûë ïëàíå-
òèí äþyöø÷öëÿðè ùåyðÿòëÿ ãàðøûëàäûëàð: áó íÿäèð, íÿ îëàí øåyäèð, áó
ìÿüëóáîëóíìàç ãàðà ãàðüàëàðû ìÿùâ åäÿí ùàíñû ñåùðëè ãöââÿäèð
áåëÿ?!
Àòà-Àíà ãàðäàøëàðûí ÿëèíäÿêè ñèëàùû ýþðÿí êèìè öðÿêëÿíäèëÿð.
Èøûã èñÿ þç ìàâè çîëàüû èëÿ àyäûícà ñå÷èëèð, ñàäëûëàðûí ãàðà ãàð-
üàëàðûíû yàíäûðûá, yîõ åäèðäè. Îíëàðûí äèìäèêëÿðèíäÿêè áîìáàëàð
áåëÿ ÿðèyèá êöë îëóðäó.
Ñàäëûëàð þçëÿðèíè ãöââÿòëè âÿ ùå÷ çàìàí ìÿüëóáåäèëìÿç áèëñÿ-
ëÿð äÿ ùåyðÿòëÿ áó èøûüà – ãÿíèìëÿðèíÿ áàõûð, ùå÷ íÿ áàøà äöøÿ
áèëìèðäèëÿð...
Ãàðà ãàðüàëàðûíûí ìÿùâ îëìàñûíû ýþðÿí êèìè ñàäëûëàðûí ãîøó-
íó ýåðè ÷ÿêèëäè. Èøûã îíëàðà òÿðÿô àõäûãcà ãîøóíóí è÷èíÿ âÿëâÿëÿ
äöøöðäö. Òàyýþç âÿùøèëÿð yàíûá êöë îëóðäóëàð.
Áó òàyýþç ñàäëûëàð þëöìãàáàüû ãàíàäëàðûíû ÷ûðïûá ó÷ìàã èñòÿ-
yèðëÿð, àícàã îäñà÷àí èøûã áóíà àìàí âåðìèðäè, îíëàð êöë îëóðäó-
ëàð...
Yàøûë ïëàíåòèí ãîøóíëàðû “óððà” äåyèá èðÿëè cóìäóëàð. ßñèð
àëûíìûø ñàäëûëàðû ãÿñðÿ òÿðÿô ýÿòèðèðäèëÿð.
Àòà-Àíà äþyöø ìåyäàíûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Òàùèðëÿ Ôèðäîâñè-
íè áàüûðëàðûíà áàñûá ñåâèíäèëÿð:
– Ùÿ, äåìÿê, ãàðà ãàðüàëàðû âÿ ñàäëûëàðûí ãîøóíóíó ìÿùâ
åäÿí ñèëàù ñèçèíêèäèð?! ×îõ ñàü îëóí, òîðïàã cÿñóðëàðû!
22
Òàùèð áþyöê ãàðäàøûíû ãócàãëàäû:
– Äöøìÿí ýåðè ÷ÿêèëèð! Âàð îëñóí îäñà÷àí ñèëàù!
Ôèðäîâñè äÿ êè÷èê ãàðäàøûíû ãócàãëàyûá þïäö.
Ñàü ãàëìûø ñàäëûëàð àü ãàíàäëàðûíû ÷ûðïà-÷ûðïà ùàâàyà ãàëõäû-
ëàð, ãàðüà-ãóçüóíëàð Yàøûë ïëàíåòäÿí ó÷óá óçàãëàøäûëàð. Òîç-äó-
ìàí ÷ÿêèëäè. Yàøûë ïëàíåòèí yàøûë ýöíÿøè ýöëöìñÿäè. ßòðàô yàøûëëû-
üà ãÿðã îëäó. Ó÷àí ãûçëàð âóðóø ìåyäàíûíäà ùÿëàê îëìóø àòàëà-
ðûí, ãàðäàø âÿ áàúûëàðûíûí ìåyèòèíè äàøûyûá yàøûë òîðïàüà áàñäûðäû-
ëàð.
Èýèä îüóëëàð ñàäëûëàðäàí ÿñèð àëûíìûø òàyýþç ãàíàäëûëàðû ãÿñðèí
çèðçÿìèñèíÿ ñàëûá ãàïûíûí àüçûíäà êåøèê ÷ÿêèðäèëÿð.
Îí íÿôÿð – áåøè Àíàíû, áåøè äÿ Àòàíû ãîëëàðû öñòöíÿ àëûá åâëÿ-
ðèíÿ ýÿòèðäè.
Äþðä ÷è÷ÿê-áàúû Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðè, åëÿ áèë, ãàíàäëàðûíà àëìûø-
äûëàð – ýÿòèðèá Àòà-Àíàíûí yàíûíäà yåðÿ ãîyäóëàð.
Àòà ÿëëÿðèíè óçàäûá ãàðäàøëàðûí áàøûíû ñûüàëëàäû:
– Ñàü îëóí, Yåð îüóëëàðû! – äåyÿ Àòà äèëëÿíäè. – Áèçÿ êþìÿê
åòäèíèç. Êþìÿê yîõ, áèçè òàìàìèëÿ ìÿùâ îëìàãäàí õèëàñ åòäèíèç.
Áèçèì Yàøûë ïëàíåòèìèçèí áöòöí ñàêèíëÿðè àäûíäàí ñèçÿ òÿøÿêêöð
åäèðÿì. Ñèç áèçèì Yàøûë ïëàíåòèí ãÿùðÿìàíëàðûñûíûç!
Èêè ÷è÷ÿê-áàcû ó÷à-ó÷à ýÿëèá Òàùèðëÿ Ôèðäîâñèíèí áîyíóíà yà-
øûë ÷è÷ÿêëÿðäÿí òîõóíóëìóø ÷ÿëÿíý êå÷èðäè. Ãàðäàøëàðûí àëûíëàðûíà
yàøûë ÷è÷ÿê yàïûøäûðäû. Ôèðäîâñèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, áó yàøûë ÷è÷ÿyè àë-
íûíäàí ùå÷ çàìàí ãîïàðà áèëìÿyÿcÿê.
Ñîíðà Àíà ýÿëäè. Î, ãàðäàøëàðûí èêèñèíèí äÿ àëíûíäàí þïäö, îâ-
cóíäà ïàð-ïàð ïàðûëäàyàí èêè óëäóç âàðäû. Àíà áó óëäóçóí áèðèíè
Ôèðäîâñèyÿ, áèðèíè äÿ Òàùèðÿ áàüûøëàäû.
– Ñàü îëóí, áàëàëàðûì! – äåäè. – Áèç áöòöí þìðöìöç áîyó ñè-
çÿ, Yåð þâëàäëàðûíà ìèííÿòäàðûã! Áèçè äöøìÿí càyíàüûíäàí ãóð-
òàðäûíûç!
Àòà ÿëèíè îäñà÷àíà óçàòäû.
– Îüëóì, äåäè, – áó íÿäèð áåëÿ?
– Îäñà÷àí ñèëàùäûð, – äåyÿ Òàùèð ñàíêè ñèëàùëàðû èëÿ þyöíäö.
– ×îõ ýöcëö ñèëàùäûð, – áóíó Àíà äåäè.
23
 – Áó ñèëàùäàí áèçäÿ äÿ îëñà, áèçÿ ùå÷ áèð ãöââÿ áàòà áèëìÿç!
Òàùèð äèê àòûëäû:
– Áèçè Yåðÿ ãàyòàðûí, î ñèëàùû ñèçÿ âåðÿðèê! Ìöòëÿã âåðÿðèê!
Àòà äåäè:
– Èíäè äàüûëìûø þëêÿíè äèð÷ÿëòìÿëèyèê. Áóíà cÿìè ö÷ ýöí âàõò
ëàçûìäûð. Ñèç áóðà ýÿëÿíè îí ýöí âàõò êå÷èð. Äàðûõìàyûí, ö÷ ýöí-
äÿí ñîíðà Yåðëÿ ÿëàãÿyÿ ýèðìÿyÿ ÷àëûøàðûã.
Àíà ñþùáÿòÿ ãîøóëäó:
– Áèç Yåðëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿyÿ ýèðÿ áèëìÿðèê.
Òàùèðèí ñèôÿòè àüàðäû:
– Íåcÿ ýèðÿ áèëìÿðèê? Áÿñ...
Àíà þçöíö òÿìêèíëè ýþñòÿðìÿyÿ ÷àëûøäû:
– Áèç ùå÷ âàõò Yåð ïëàíåòè èëÿ ÿëàãÿyÿ ýèðìÿìèøèê. – Áèçèì
êîñìîíàâòëàð ó÷óá Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿí ñèçèí ïëàíåòèí õÿyàëè øÿ-
êèëëÿðèíè ÷ÿêèáëÿð. Ñèçèí ïëàíåò ÷îõ-÷îõ óçàãäàäûð. Äÿíèçëÿð ïëà-
íåòèíäÿí ñèçèí ïëàíåòÿ ýåòìÿê ö÷öí áöòþâ áèð þìöð áÿñ åëÿìèð.
– Áèð þìöð áÿñ åëÿìèð?! – Òàùèð ñîðóøäó. – Áèð þìöð íå÷ÿ èë-
äèð?
– Áèçäÿ áèð þìöð 400 èë ñàyûëûð. Áèçèì êîñìîíàâòëàðûìûç ÿí èòè
ñöðÿòëÿ ó÷óð, yöç èëÿ áåëÿ ñèçèí ïëàíåòèí õÿyàëè øÿêëèíè ÷ÿêèðëÿð...
Àícàã åyáè yîõ, áèç Äÿíèçëÿð ïëàíåòè èëÿ ðàáèòÿ ÿëàãÿñè yàðàòìû-
øûã. Õàùèø åäÿðèê, îíëàð ñèçèí ïëàíåòÿ ñèãíàëëàð ýþíäÿðÿðëÿð. Òîð-
ïàã áó ñèãíàëû àëàð âÿ áóðà càâàá ýþíäÿðÿð.
Àòà äåäè:
– Ñèçè òîðïàüà – þç ïëàíåòèíèçÿ àícàã øöà âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðÿ
áèëÿðèê. Áèçèì ïëàíåòäÿí ùå÷ áèð ýÿìè ãàëõà áèëìÿç.
– Ày àìàí! – äåyÿ Ôèðäîâñè àù ÷ÿêäè. – Íåcÿ yÿíè áèð þìöð,
yöç èë, øöà?
– Áöòöí áóíëàð yàõøûëûãëà ãóðòàðàcàã, – äåyÿ Àíà ýöëöìñöí-
äö. – Áèçèì Yàøûë ïëàíåòèìèçäÿ èíñàí ÷îõ ýåc ãîcàëûð, Áèçäÿ àí-
càã âóðóøìàëàðäà, ãûðüûíëàðäà þëöì òåç îëóð. Yîõñà...
Àòà îíóí ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
24
– Áèçäÿ èíñàíëàð ýþðöðëÿð êè, ãîcàëûáëàð, àäàìëàðà, Yàøûë ïëà-
íåòÿ ùå÷ áèð õåyèð âåðÿ áèëìèðëÿð, îíäà þçëÿðè ó÷óá Õÿç ïëàíåòèíÿ
ýåäèðëÿð.
– Íåcÿ ó÷óá ýåäèðëÿð? Õÿç ïëàíåòè íÿäèð? – Òàùèð åëÿ ìàðàãëà
ñîðóøäó êè, Àòà äà ùÿâÿñëÿ ñþùáÿòèíè äàâàì åòäèðäè:
– Áÿëè. Ãîcàëàð Õÿç ïëàíåòèíÿ ó÷óð, ñîí ýöíëÿðèíè îðàäà yàøà-
yûðëàð. Ùÿðäÿíáèð îíëàðà áàø ÷ÿêìÿyÿ ýåäèðèê. Áèçèì îðàäà “ãî-
càëàð áàüû”ìûç âàð. ßí ýþçÿë yåìÿêëÿðè îðàyà – Õÿç ïëàíåòèíäÿ-
êè ãîcàëàðà ýþíäÿðèðèê êè, þìöðëÿðèíèí ñîí göíëÿðè yàõøû êå÷ñèí.
***
Áó ýöí ãàðäàøëàð ö÷öí õöñóñèëÿ ÿëàìÿòäàð âÿ ñåâèíäèðècè èäè.
Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ ñèãíàë ýþíäÿðèëìèøäè. Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿí
Yåðÿ, àíà òîðïàüà ñèãíàë øöà ýþíäÿðèëÿcÿê: Yåð áó øöàíû òóòóá
àïàðàòëàð âàñèòÿñèëÿ þyðÿíÿcÿê âÿ càâàá ãàyòàðàcàã.
Ñîíðà... ñîíðà äà òîðïàã þâëàäëàðû ýÿëèá ãàðäàøëàðû Àyà – îðà-
äàí äà äîüìà òîðïàüà àïàðàcàãëàð...
Äîüìà òîðïàã ö÷öí Ôèðäîâñè âÿ Òàùèðèí áóðíóíóí ócó ýþyíÿ-
yèðäè. Îíà ãîâóøìàã èñÿ ùÿëÿ àícàã õîø àðçó îëàðàã ãàëûðäû... Àõ-
øàì ãàðäàøëàð ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø îòàãäà yàòäûëàð. Îíëàðà ãóë-
ëóã åäÿí èêè ÷è÷ÿê-ãûç yóõóëàìûøäû.
Yàøûë ïëàíåòÿ yàøûë yàüûø yàüûðäû. Ýåcÿíèí yàøûëëûüûíäà yàøûë
äóìàí ýþðöíöðäö. Òàùèð ñÿñ åøèäèá äèê àòûëäû. Yàíûíà áàõàíäà àç
ãàëäû äÿëè îëñóí: îíóí ñåâèìëè ãàðäàøû yàíûíäà yîõ èäè. Äåìÿê,
Ôèðäîâñèíè ÿñèð àëûíìûø òàyýþçëöëÿð îüóðëàyûá þçëÿðè èëÿ àïàðìûø-
äûëàð...
Ýþçÿë, ÿòèðëè âÿ òÿðàâÿòëè áèð ñÿùÿð èäè. Ùÿð yàíäà yàìyàøûë îò-
ëàð, yàøûë ëÿ÷ÿêëè ýöë-÷è÷ÿêëÿð ýþðöíöðäö. Yàøûë àðûëàð, êÿïÿíÿêëÿð
áó yàøûë ÷è÷ÿêëÿðèí êàñàëàðûíäà âûçûëäàøûðäû.
Òàùèð áó ýþçÿëëèyÿ, áó yàøûë ÷è÷ÿêëÿðèí, îòëàðûí öñòöíÿ ãîíìóø
ñÿùÿð øåùèíÿ áåëÿ áèýàíÿ èäè: áó yàä âÿ óçàã ïëàíåòäÿ èñòÿêëè ãàð-
äàøûíäàí àéðû äöøìÿñè îíóí öðÿyèíè yàíäûðûðäû. Ýþç yàøëàðû yà-
íàãëàðû èëÿ àøàüû ñöçöëöðäö.
25
 Àòà äà, Àíà äà êÿäÿðëè èäè. Èêèñè äÿ áàøûíû àøàüû ñàëìûøäû. Îí-
ëàð äà áó àüûð èòêèíè áàøà äöøöðäöëÿð.
Ãàðäàøëàðûí êåøèyèíè ÷ÿêÿí èêè ÷è÷ÿê-ãûç ïåøìàí÷ûëûüà äþçÿ
áèëìÿyèá þçëÿðèíè þëäöðìöøäöëÿð: îíëàðûí þëöìö äÿ ãÿðèáÿ èìèø:
ãûçëàð íÿôÿñ àëìàìûø, áîüóëìóøëàð!
Åëÿ áó âàõò Àòà èøàðÿ èëÿ ÿòðàôûíäàêûëàðäàí áèðèíè yàíûíà ÷àüûð-
äû. Åëÿ Òàùèð áîyäà îëàí áèð îüëàí ýÿëèá Àòàíûí yàíûíäà äàyàíäû.
Îíóí ñàü ÿëèíè þïäö. Ñîíðà äà ÿëèíè yóõàðû ãàëäûðûá Àòàíûí áîy-
íóíà äîëàäû: Àòà äà ìåùðèáàíëûãëà áó îüëàíûí àëíûíäàí þïäö. Áó,
Àòà-Àíàíûí yåýàíÿ îüëó î èäè.
– Ôèðäîâñèíèí äàëûícà ýåòìÿê ëàçûìäûð. Îíëàð áèçè õèëàñ åòäè-
ëÿð. Ôèðäîâñè òàïûëìàëûäûð! – Àíà äåäè.
– Áèç ùàçûðûã! – äåyÿ î âöãàðëà càâàá âåðäè.
– Ãàðäàøûìûí äàëûícà ìÿí äÿ ñèçèíëÿ ýåäèðÿì! – äåyÿ Òàùèð
èðÿëè ÷ûõäû.
Àíà öðÿyèyóìøàãëûãëà äåäè:
– Îüëóì, ñÿí ãàëñàí yàõøûäûð. Îð – áèçèì èýèääèð, ÷îõ ÷ÿòèíëèê-
ëÿðÿ ñèíÿ ýÿðèá. Îíóí ñûíàíûëìûø ñèëàù äîñòëàðû ÷îõäóð. Ñÿí ýåò-
ìÿ!
Yîõ, Òàùèð áèð äÿãèãÿ áåëÿ äàyàíà áèëìÿç. Þç èñòÿêëè ãàðäàøû-
íûí àðäûícà ýåòìÿëèäèð, þëöìÿ áåëÿ ýåäÿcÿê! Áó yàä ïëàíåòäÿ
òÿíùà ãàëìàã åëÿ þëöìäÿí áåòÿðäèð!
Òàùèð yàëâàðìàüà áàøëàäû:
– Àíà, ècàçÿ âåð ìÿí äÿ ýåäèì!
Åëÿ áèë êè, åâëÿðèíäÿyäè, àíàñûíà yàëâàðûá äÿíèçÿ ÷èììÿyÿ
ýåòìÿê ö÷öí ècàçÿ èñòÿyèðäè.
Àòà-Àíàyà áàõäû. Îíëàð áèð-áèðèíèí ôèêðèíè îõóäóëàð. Àòà Òàùè-
ðèí äÿ ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàäû:
– Ñÿí äÿ ýåò, îüëóì! Ýþðöðÿì êè, ãî÷àã îüëàíñàí. Ýåò.
Îð – áó èýèä îüëàí þçöíöí èêè äîñòóíó ñÿñëÿäè. Îíëàð ñàíêè áó-
íó ÷îõäàí ýþçëÿyèðäèëÿð – cÿëä èðÿëè ÷ûõûá ùàçûð äàyàíäûëàð.
– Áÿñ áóíëàðûí ñèëàùëàðû ùàíû? – äåyÿ Òàùèð ôèêèðëÿøäè. – Áÿñ
Ôèðäîâñèíè íåcÿ õèëàñ åäÿcÿyèê? Îíëàðû ùàðàäàí òàïàcàüûã? Ñàä-
26
ëûëàð, èíäè yÿãèí êè, îíóí èñòÿêëè ãàðäàøûíà íåcÿ èøýÿícÿëÿð âåðèð-
ëÿð!
Áÿñ áóíëàð íÿäèð? Ó÷àí áîøãàáëàð? Ày àìàí, Òàùèð áó ó÷àí
áîøãàáëàð ùàããûíäà ÷îõ îõóìóøäó. Yåðäÿ áó ó÷àí áîøãàáëàðà
ùÿðÿ áèð cöð áàõûð. Êèìè îíëàðû óyäóðìà, êèìè äÿ ùÿãèãÿò àäëàí-
äûðûð. Áÿçè ãÿçåòëÿð èðè áàøëûãëàð àëòûíäà ó÷àí áîøãàáëàðäàí áÿùñ
åäÿí ìàðàãëû yàçûëàð äÿðc åòìèøäèëÿð. Æóðíàëëàðäà ó÷àí áîøãàáëàð
ùàããûíäà ìàðàãëû ôèêèðëÿð ñþyëÿíèëèðäè.
Áÿñ áó ó÷àí áîøãàáëàð äåyèë? Äåìÿëè, ó÷àí áîøãàáëàð óyäóð-
ìà äåyèë, ùÿãèãÿò èìèø!
Äþðä ó÷àí áîøãàá ùàâàäà äþâðÿ âóðóá, Òàùèðýèëèí yàíûíäà äà-
yàíäû. Îð, îíóí èêè yîëäàøû ùÿðÿñè áèð ó÷àí áîøãàáà ìèíäè.
Îð èøàðÿ èëÿ Òàùèðÿ áèëäèðäè êè, ó÷àí áîøãàáà ìèíñèí. Òàùèð òÿ-
ðÿääöä åòäè. Äöçö, áîøãàáà ìèíìÿê ãîðõóëó èäè. Áîøãàá äåyÿí-
äÿ áîøãàáà îõøàyûðäû, àícàã èðè èäè, äèñêè àíäûðûðäû.
Òàùèðèí ãàðäàøûíà ìÿùÿááÿòè îíóí öðÿyèíè ÷óëüàìûø ãîðõóyà
ãàëèá ýÿëäè.
Àyàüûíû ãàëäûðûá ó÷àí áîøãàáà ìèíäè. Áó àíëàðäà îíóí öðÿ-
yèíäÿ íÿñÿ áèð àðçó îyàíäû: áÿëêÿ áó ó÷àí áîøãàáëàðëà äîüìà
òîðïàüà ãàyûòñûíëàð? Êÿïÿçëèíèí ùàçûðëàäûüû ýÿìè áóðàäà, Yàøûë
ïëàíåòäÿ ãàëàð. ßëáÿòòÿ, ãàðäàøëàð áó ó÷àí áîøãàáëàðû äîüìà yå-
ðÿ àïàðñàëàð ÿëà îëàð. Áöòöí ãÿçåòëÿð ùày-êöyëÿ áó òÿçÿ õÿáÿðè
äöíyàyà yàyàðëàð. Ðàäèî, òåëåâèçèyà åëÿ Òàùèðäÿí, îíóí ñåâèìëè
ãàðäàøû Ôèðäîâñèäÿí, îíëàðûí ègèäëèyèíäÿí äàíûøàð...
Òàùèð ó÷àí áîøãàá yåðèíäÿí òÿðïÿíÿð-òÿðïÿíìÿç ãûøãûðäû:
– Ìÿíèì ñèëàùûì yîõäóð! Ìÿí îäñà÷àíû þçöìëÿ ýþòóðìÿëè-
yÿì!
Äöøöá ãà÷à-ãà÷à ãÿñðÿ ýåòäè. Îäñà÷àíû ýþòöðöá ãîéíóíà ãîy-
äó! Yàõøû êè, ñàäëûëàð áó ñèëàùà ÿë âóðìàüà öðÿê åòìÿìèøäèëÿð.
Àícàã àyäûí èäè êè, äöøìÿíëÿð Ôèðäîâñèíè îíà ýþðÿ àïàðìûøäûëàð.
Øöáùÿñèç, Ñàä ïëàíåòèíèí äàâàäà ÿñèð àëûíìûø äþyöø÷öëÿðè áó îä-
ñà÷àí ñèëàùûí äèëèíè þyðÿíìÿê èñòÿìèøëÿð. Àícàã ñèëàùûí áóðàäà
ãàëìàñû ñèðð èäè: íåcÿ îëà áèëÿðäè êè, Ôèðäîâñè îíóíëà þçöíö ãîðó-
ìàñûí?
27
 Òàùèð îäñà÷àíû ýþòöðöá yåíèäÿí ó÷àí áîøãàáà ìèíäè. Àçcà âû-
çûëòû åøèäèëäè. Åëÿ áèë êè, àðû âûçûëäàyûðäû. Ó÷àí áîøãàáëàð yàâàøcà
ùàâàyà ãàëõäû. Òàùèð Îðà âÿ äîñòëàðûíà áàõûá áîøãàáäà îëàí ìàñ-
êàíû áàøûíà òàõäû. Ìàñêàíûí èðè, ìàâè ýþçcöêëÿðè âàðäû: îðàäàí ÿò-
ðàô ëàï yàõøû ýþðöíöðäö. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, ðÿíýëè òåëåâèçîð
ãàðøûñûíäà îòóðóá “Ñÿyàùÿò” âåðèëèøèíÿ áàõûðñàí...
Ó÷àí áîøãàáëàð yàâàø-yàâàø ñöðÿòè àðòûðûá ÷îõ-÷îõ yöêñÿêëèyÿ
ãàëõäûëàð. Áèçèì ìàâè ñÿìàíû õàòûðëàäàí ñÿìàäà òîïà-òîïà ãûðìû-
çû, ñàðû, yàøûë ðÿíýëÿðÿ ÷àëàí áóëóäëàð öçöðäö. Òàùèð àøàüû áàõàí-
äà îíà åëÿ ýÿëäè êè, Êÿïÿçëèíèí ó÷àí ùàâà ýÿìèñèíäÿäèð: áó, íå-
cÿ îëàí øåyäèð? Ùÿð øåy äîüìà Yåðèí à÷ûã-ìàâè ñÿìàñûíû õàòûð-
ëàäûð... Áó, yàõøûäûð: åëÿ áèë êè, äîüìà yåðëÿðè ýþðöðñÿí.
Ëàï àøàüûëàðäà – óçàã-óçàã yåðëÿðäÿ ócà çèðâÿëè òîç äàüëàðû
ýþðöíöðäö. Òàùèð áåëÿ äàüëàðû òåëåâèçèyà âåðèëèøëÿðèíäÿ âÿ ôàíòàñ-
òèê êèíîôèëìëÿðäÿ ýþðìöøäö. Ñóyóí àëòûíäà, îêåàíëàðûí äÿðèíëè-
yèíäÿ äÿ áåëÿ äàüëàð ýþðöíöðäö.
Áó äàüëàðûí çèðâÿëÿðèíäÿ ìàâè èøûãëàð ñàyðûøûá ñþíöðäö, ó÷àí
áîøãàáëàð áó äàüëàðûí öñòöíäÿ, ÷îõ-÷îõ yöêñÿêëèêäÿí ó÷àíäà Òà-
ùèð ýþðäö êè, àøàüûäàí yóõàðû ó÷àí áîøãàáëàðà äîüðó èøûã ñåëè àõûá
ýÿëèð.
Îðóí âÿ îíóí èêè ñèëàùäàøûíûí ó÷àí áîøãàáëàðû ñöðÿòè àðòûðäûëàð.
Ñþçñöç êè, ñöðÿò Yàøûë ïëàíåòäÿí, îðàäàêû ñöðÿò ñòàíñèyàñûíäàí
èäàðÿ îëóíóðäó. Áèð àçäàí Òàùèðèí äÿ ýÿìèñè ñöðÿòèíè àðòûðäû.
Àøàüûäàí ýÿëÿí èøûã çîëàüû ó÷àí áîøãàáëàðà òîõóíà áèëìÿyèá
yàí êå÷äè.
Yîõñà àüûð ôÿëàêÿòëÿð áàø âåðÿ áèëÿðäè.
***
Ó÷àí áîøãàáëàð òîç-äóìàíà áöðöíìöø äàüëàðûí öñòöíäÿí êå-
÷èðäèëÿð. Ãàðøûäà áàìáàøãà áèð ñÿìà ýþðöíäö. Áóðà Ñàðû ïëàíåò –
ñàäëûëàðûí þëêÿñè èäè. Yàøûë ïëàíåòäÿí ôÿðãëè îëàðàã áó ïëàíåòäÿ ùÿð
øåy ñàðû èäè. Ýöíÿø äÿ ñàðû øÿôÿãëÿðèíè ÿòðàôà ñà÷ûðäû.
28
Ó÷àí áîøãàáëàð åùìàëcà àøàüû åíäè. Ñàðû ìåøÿëèyèí àðàñûíäàêû
ñàðû òàëàäà yåðÿ äöøäöëÿð.
Îð ó÷àí áîøãàáäàí Òàùèðÿ äöøìÿêäÿ êþìÿê åòäè. Òàùèð Ñàðû
ïëàíåòÿ àyàã áàñàíäà ñàêèòëÿøäè. Àõû, îíóí äîüìà, èñòÿêëè ãàðäà-
øû áóðàäà èäè! Yÿãèí êè, ãàðäàøû èëÿ òåçëèêëÿ ýþðöøÿcÿê. Îíóíëà
Yàøûë ïëàíåòÿ ýåäÿcÿêëÿð. Ñîíðà îðàäàí äîüìà òîðïàüà ó÷àcàã-
ëàð.
Îð þç ó÷àí ýÿìèñèíäÿí áàëàcà, yàøûë ãàíàäëû áèð ýþyÿð÷èí ÷û-
õàðûá îâcóíäà ñàõëàäû. Òàùèð ýþyÿð÷èíè ýþðöá ñåâèíc äîëó òÿÿc-
cöáëÿ ãûøãûðäû:
– Gþyÿð÷èíäèð?! Áó ùàðàäàí ýÿëèá?
Îð äåäè:
– Áèçèì Yàøûë ïëàíåòäÿ áåëÿ ýþyÿð÷èíëÿð ÷îõäóð. Ùåyèô êè, ïëà-
íåòèìèçè ùÿëÿ yàõøû ýÿçìÿìèñèíèç. Áó ýþyÿð÷èíëÿð áèçèì ÿí åòè-
áàðëû êþìÿê÷èëÿðèìèçäèð. Îíëàð äþyöøäÿ áèçÿ ÷îõ êþìÿê åäèðëÿð.
Èíäè, áàõ, áó ýþyÿð÷èí ó÷óá ñÿíèí ãàðäàøûíû òàïàcàã. Ñîíðà èñÿ...
Òàùèð Îðóí ñþçöíö yàðûì÷ûã êÿñäè:
– Ñîíðà èñÿ áèç ýåäèá Ôèðäîâñèíè îðàäàí ýþòöðÿcÿyèê, ùÿ, åëÿ
äåyèëìè?
– ßëáÿòòÿ! – äåyÿ Îðóí ñèëàùäàøëàðûíäàí Îä äèëëÿíäè – Ôèðäîâ-
ñèíè àïàðìàüà ýÿëìèøèê. Ãîy ÿââÿëcÿ îíó òàïàã. Ñàäëûëàð, ñþçñöç
êè, ãàðäàøûíû åòèáàðëû áèð yåðäÿ ýèçëÿòìèøëÿð – ùå÷ íÿ ìÿíèì gþ-
yÿð÷èíèìèí ýþçöíäÿí yàyûíìàç! – Îð ýþyÿð÷èíÿ íÿñÿ áàøà ñàëûð-
äû.
Òàùèð ýÿëèá ýþyÿð÷èíèí áàøûíû, òöêëÿðèíè ñûüàëëàäû:
– Áó ýþçÿë ýþyÿð÷èíëÿð Yåð öçÿðèíäÿ ñöëùöí càð÷ûñû, ñöëù ðÿì-
çèäèð. Îíëàðû áèçèì Âÿòÿíèìèçäÿ ÷îõ ñåâèð âÿ ÿçèçëÿyèðëÿð. Îíëàð
ùàãäà ÿí ýþçÿë ìàùíûëàð, øåèðëÿð yàçûëûá.
– Áèç äÿ áó ýþyÿð÷èíëÿðè ÷îõ ñåâèðèê, – áóíó Îä äåäè. Î, ýþ-
yÿð÷èíèí áàøûíû, òöêëÿðèíè ñûüàëëàäû, Îð ýþyÿð÷èíÿ ñîí ýþñòÿðèøëÿ-
ðèíè âåðèá îíó ùàâàyà áóðàõäû. Ýþyÿð÷èí åëÿ áèçèì ìàâè ñÿìàëàð-
äà îëäóüóòÿê ãàíàä ÷àëûá ó÷äó âÿ áèð àçäàí ñàðû áóëóäëàðûí àðà-
ñûíäà ýþðöíìÿç îëäó.
Îð èíàìëà äåäè:
29
 – Gþyÿð÷èíèí ãàíàäëàðû àëòûíà áèçÿ õÿáÿð âåðÿúÿê àïàðàò ãîy-
ìóøóã. Ãàðäàøûíû ýþðÿíòÿê î áó äöyìÿcèyè äèìäèêëÿyÿcÿê. Áèç
äöyìÿcèê âàñèòÿñèëÿ Ôèðäîâñèíèí ñÿñèíè åøèäÿcÿyèê. Ñîíðà ó÷àí
áîøãàáëàðäàí áèðèíè îðàyà ýþíäÿðÿcÿyèê. Ãàðäàøûíû ýþòöðöá ýÿëÿ-
úÿê.
– Íÿ yàõøû! Áó, ëàï àñàíäûð êè! – äåyÿ Òàùèð ñåâèíäè. – Ñàäëû-
ëàð ùå÷ õÿáÿð òóòìàçëàð. Þëöì-èòèìñèç èøèìèçè ýþðÿðèê.
– Ùÿëÿ ñåâèíìÿyÿ äÿyìÿç! – Îä øöáùÿ èëÿ äèëëÿíäè. – Ñàäëû-
ëàð î ãÿäÿð äÿ áàcàðûãñûç äåyèëëÿð. Îíëàð áèçè ìÿùâ åäÿ áèëÿðäè-
ëÿð. Ñèç áèçÿ ÷ÿòèí âàõòäà êþìÿê åòäèíèç. Îíëàðûí ÷îõëó ñèëàùëàðû
âàð, àäàìëàðû êöòëÿâè ãûðàí çÿùÿðëÿyècè ãàçëàðû, ó÷àí ãàðà ãàðüà-
ëàðû âàð!
Îð ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Yîõ! Ãàðà ãàðüàëàð áèçèì ìàâè gþyÿð÷èíèìèçÿ ùå÷ áèð øåy
åäÿ áèëìÿçëÿð, – Îð âöãàðëà äèëëÿíäè. – Ùÿëÿ áèçèì ýþyÿð÷èíëÿð
áèð äÿôÿ äÿ îëñóí ãàðà ãàðüàëàðà òàáå îëìàyûáëàð.
... Gþçëÿíèëÿí âàõò ýÿëèá ÷àòäû. Îðóí ó÷àí áîøãàáûíäà ìàâè
èøûã yàíäû. Áó, èøàðÿ èäè. Îð äÿðùàë õöñóñè ìàñêàíû ýåyäè. Ìàñêà-
íûí ýþçcöyöíäÿ äàëüàëàð ýþðöíäö. Áèð àçäàí Ôèðäîâñèíèí ñÿñè åøè-
äèëäè. Êè÷èê ãàðäàø äàyàíà áèëìÿyèá ãûøãûðäû:
– Ôèðäîâñè, ãàðäàøûì! Ãîðõìà, ýÿëìèøèê ñÿíè àïàðìàüà!
– Î, áèçè åøèòìèð, – äåyÿ Îä òÿÿññöôëÿ äèëëÿíäè. – Áèçèì áó
àïàðàòëàðû êÿøô åäÿí âàõòñûç þëäö. Îíóí øàýèðäëÿðè äÿ áóíó ùàçûð-
ëàyà áèëìÿäèëÿð.
– Áèçäÿ áó, ùÿëë îëóíóá! – äåyÿ Òàùèð ñåâèíÿðÿê càâàá âåðäè.
– Áèçèì êîñìîíàâòëàð ùÿìèøÿ Yåðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàyûðëàð. Åëÿ áèë,
öç-öçÿñÿí, ñþùáÿò åäèð, ñóàë âåðèá càâàá àëûðñàí. Áèçèì êîñìèê
ýÿìèëÿðèìèç Yåðäÿí èäàðÿ îëóíóð. Áèð àyàüûìûç ùÿìèøÿ Yåðäÿ-
äèð. Àõû, áèç yåð þâëàäëàðûyûã...
Áèðäÿí Îä êèáðèò áîyäà òåëåâèçîðó cèáèíäÿí ÷ûõàðäû. Òàùèð
áóíäàí ÷îõ øàä îëäó.
Ôèðäîâñèíèí ñèìàñû òàì àyäûíëûüû èëÿ ýþðöíöðäö. Îíóí áàøû öñ-
òöíäÿ äþðä ñàäëû äóðìóøäó. Ñàäëûëàð – áó òàygþçëöëÿð îíäàí íÿ-
yèñÿ òÿëÿá åäèðäèëÿð. Ôèðäîâñè èñÿ ñóñóð, càâàá âåðìèðäè.
30
Òàùèð òàyýþçëöëÿðè ýþðÿí êèìè ãÿçÿáëÿíäè. Yóìðóãëàðû äöéöí-
ëÿíäè:
– Ýÿðÿê, – äåäè, – îíëàðûí ùàìûñûíû yàíäûðàyäûã, ùåyèô êè, îä-
ñà÷àí Ôèðäîâñèíèí ÿëèíäÿyäè...
Òàùèð Îðà, Îä âÿ îíëàðûí äîñòó Êöíÿ òàyýþçëÿð ùàãäà Yåðäÿ
îëàí ðÿâàyÿò âÿ íàüûëëàðäàí ñþùáÿò à÷äû. Äåäè êè, Yåðÿ òàyýþçëÿð,
äèâëÿð, ÿæäàùàëàð; àäàìyåyÿíëÿð, yÿãèí êè, áóðàäàí, áó Ñàä ïëà-
íåòèíäÿí ýÿëèáìèøëÿð...
– Îëà áèëñèí, – äåyÿ Îä äèëëÿíäè. – Áó Ñàä ïëàíåòèíèí àäàìëà-
ðû ÷îõ ùèyëÿýÿðäèðëÿð. Îíëàð áöòöí ïëàíåòëÿðÿ êÿøôèyyàò÷û ýþíäÿ-
ðèð, ùÿð yåðäÿí õÿáÿð òóòóðëàð. Áó êÿøôèyyàò÷ûëàð ó÷àí ãàðà ãàðüà-
ëàð, àðûëàð, ùÿòòà èëàíëàð îëà áèëÿð...
Îð äåäè:
– Ýÿëèí, áó ñþùáÿòëÿðè ñîíðàyà ñàõëàyàã. ßñàñ èøèìèçëÿ ìÿøüóë
îëàã. – Î, ó÷àí áîøãàáëàðäàí áèðèíÿ yàõûíëàøûá õöñóñè äöyìÿíè
áàñäû.
Ó÷àí áîøãàá áèðäÿí yóõàðû ãàëõûá áóëóäëàðûí è÷èíäÿ ýþçäÿí èò-
äè. Òàùèð äåäè:
– Ýÿðÿê þçöì ýåäÿyäèì. Ùåyèô!
Îä àðõàyûí-àðõàyûí äåäè:
– Áèçèì ýåòìÿyèìèç ëàçûì äåyèë. Ýÿìèìèç ýþyÿð÷èíèí yàíûíà
ýåäÿcÿê. Îðàäàí éàâàø-yàâàø Ñàðû ïëàíåòÿ äöøÿcÿê. Ôèðäîâñè äÿ
ýÿìèyÿ ìèíèá ýÿëÿcÿê.
Îð ýÿìèíèí ó÷óøóíó gåyäèyè ìàñêàíûí ýþçcöyö èëÿ èçëÿyèðäè.
Ó÷àí áîøãàá äöç áþyöê ãàðäàøûí áàøû öñòöíäÿ äþâðÿ âóðóð. Ôèð-
äîâñè cÿëä ýÿìèyÿ àòûëûð: ýþðÿñÿí, áó, îíóí àüëûíà ùàðàäàí ýÿëäè?
Î, íÿ áèëäè êè, áó ó÷àí áîøãàáëàð Yàøûë ïëàíåòäÿí ýþíäÿðèëèá.
Ôèðäîâñè ó÷àí áîøãàáà ìèíÿí êèìè ýÿìè ñöðÿòëÿ yöêñÿêëèyÿ
ãàëõäû. Ñàäëûëàð áóíäàí õÿáÿð òóòóá íàðàùàò îëäóëàð: îíëàðcà ãàðà
ãàðüà áèð àíäàcà ó÷àí áîøãàáûí àðõàñûícà ùàâàyà ãàëõäû.
Îð, Îä, Êöí âÿ Òàùèð òÿøâèøÿ äöøäöëÿð. Ãàðà ãàðüàëàð ãàíàä
÷àëìàüà âàõò èòèðìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Îíëàð èòè ñöðÿòëÿ øûüûyûð, ýÿìè-
yÿ ÷àòìàüà ÷àëûøûðäûëàð.
Ýþyÿð÷èíèí ãàðà ãàðüàëàðûí öñòö èëÿ øûüûäûüûíû ýþðÿí Îð äåäè:
31
 – Îäóð, áèçèì ýþyÿð÷èí äÿ ýþðöíöð. Ãîðõóðàì ãàðüàëàð îíó
òÿêëÿñèíëÿð.
– Ýþyÿð÷èíÿ êþìÿê åòìÿê ëàçûìäûð! – äåyÿ Îä ùÿyÿúàíëàíäû.
– Àðõàyûí îëóí. Ãàðüàëàð áèçèì ýÿìèyÿ ÷àòìàçëàð.
– Ýÿëèí ùàâàyà ãàëõàã! – äåyÿ Òàùèð ãûøãûðäû. Yîõñà îíëàð
ãàðäàøûìû òóòóá þëäöðÿcÿêëÿð. Ìÿí ãîðõóðàì!
– Äîüðóäàí äà, ýþyÿð÷èíÿ âÿ ó÷àí ýÿìèìèçÿ êþìÿê åòìÿëè-
yèê, – äåyÿ Êöí äèëëÿíäè.
Îð Òàùèðÿ äåäè:
– Ñÿíèí îäñà÷àí ñèëàùûí ùàíû?
– Áóäóð! – äåyÿ Òàùèð îäñà÷àí ñèëàùûíû ýþñòÿðäè. – Ó÷àãìû?
– Ó÷àã!
Îð Éàøûë ïëàíåòëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûá ÿùâàëàòû äàíûøäû. Êþìÿê
ö÷öí ùàâàyà ãàëõìàüà ècàçÿ àícàã èêè íÿôÿðÿ âåðèëèðäè, èêè íÿôÿð
ýþçëÿìÿëè èäè.
Îð äåäè:
– Áèç Êöíëÿ áóðàäà ãàëûðûã. Òàùèð, ñèç Îäëà ó÷óí.
Òàùèð äåäè:
– Áèçäÿí àðõàyûí îëóí. Îäñà÷àí áèçèìëÿäèð.
Îä âÿ Òàùèð ó÷àí áîøãàáëàðà ìèíäèëÿð. Áîøãàáëàð áèð ýþç ãûð-
ïûìûíäà yöêñÿêëèyÿ ãàëõäûëàð.
Ôèðäîâñè ó÷àí áîøãàáäà èäè. Î áåëÿ ãÿðèáÿ ýÿìè ýþðìÿìèøäè. Àí-
càã åøèòìèøäè êè, Yåð ñÿìàñûíäà ó÷àí áîøãàáëàð ýþðöáëÿð. Áó áîø-
ãàáëàðû ùàíñû ïëàíåòäÿíñÿ Yåð ÿòðàôûíà êÿøôèyyàòà ýþíäÿðìèøëÿð...
Èíäè î, áó ó÷àí áîøãàáäà ó÷óðäó. Áîøãàá ùàðàäàíñà èäàðÿ åäè-
ëèðäè.
Àðõàyà áàõàíäà Ôèðäîâñèíèí öðÿyè äöøäö. Ãàðà ãàðüàëàð ýÿìè-
yÿ ÷àòùà÷àòäà èäèëÿð. Áÿñ î íÿäèð – ýþyÿð÷èí?! Ày àìàí, ýþyÿð-
÷èí äÿ îíóí àðõàñûícà ó÷óð. ßëáÿòòÿ, áóíëàð àäècÿ ãóøëàð äåyèëëÿð
– ñþçñöç êè, ñàäëûëàðûí ó÷àí ñèëàùëû ïåyêëÿðè èäè...
Ãàðà ãàðüàëàð Ôèðäîâñèíèí îòóðäóüó ýÿìèíè äþâðÿyÿ àëäûëàð.
Åëÿ áó âàõò Ôèðäîâñè ñèãíàë åøèòäè. Êèìñÿ äåyèðäè: – Àøàüû åí. Ýÿ-
ìèäÿêè ìàñêàíû òàõ!
32
Ôèðäîâñè àøàüû ñèíèá ìàñêàíû ýåyäè. Ãàðà ãàðüàëàð ýÿìèäÿí
yóõàðû ãàëõûá äèìäèêëÿðè èëÿ ãîëòóãëàðûíûí àëòûíäàêû áîìáàëàðû ÷û-
õàðìàüà ùàçûðëàøûðäûëàð.
Åëÿ áó çàìàí Ôèðäîâñè ýöcëö èøûã çîëàüû ýþðäö. Îíóí ýþçëÿðè
ãàìàøäû. Ãàðà ãàðüàëàð áèð ýþç ãûðïûìûíäà ÿðèyèá ùàâàyà ãàðûøäû-
ëàð. Î èíäè áàøà äöøäö êè, áó, îäñà÷àíäûð! Êÿïÿçëèíèí îäñà÷àíû!
Yÿãèí êè, ãàðäàøû äà áóðàäàäûð!
Ôèðäîâñè áàøûíû àçcà yóõàðû ãàëäûðûá áàõäû: ÿòðàôûíäà àícàã ýþ-
yÿð÷èíè ýþðäó. Ñåâèíäè. Áèëäè êè, áó ýþyÿð÷èí ãàðà ãàðüàëàðûí òàyû
äåyèë. Îíóí äîñòóäóð.
Áèð àçäàí îíóí ÿòðàôûíäà èêè ó÷àí áîøãàá ýþðöíäó. – Ùÿ, äå-
ìÿê ãàðäàøûìýèëäèð, – äåyÿ Ôèðäîâñè ñåâèíäè.
Îíëàð Îðëà Êöí îëàí yåðäÿ àøàüû åíäèëÿð. Òàùèð ýÿìèäÿí ñû÷-
ðàyûá ãàðäàøûíà äîüðó ãà÷äû. Ôèðäîâñèíè áÿðê-áÿðê ãócàãëàäû.
– Ôèðäîâñè, ãàðäàøûì!
– Òàùèð!
Îíëàð óçóí èëëÿðèí ùÿñðÿòëÿðè êèìè ãócàãëàøäûëàð. Ôèðäîâñè ñîí-
ðà Îðó, Êöíö âÿ Îäó ãócàãëàäû. Îäëà þïöøäö: Îä ëàï Òàùèðÿ îõ-
øàyûðäû.
Ýþyÿð÷èí ýÿëèá Îðóí îâcóíà ãîíäó. Ôèðäîâñè ñåâèìëè ãóøóí
áàøûíû ñûüàëëàäû.
Òàùèð ñîðóøäó:
– Ôèðäîâñè, îíëàð ñÿíè íåcÿ àïàðäûëàð? Íÿ èñòÿyèðäèëÿð, àõû?
– Ìÿí yóõóäàí îyàíà áèëìèðäèì, – äåyÿ áþyöê ãàðäàø áàøûíà
ýÿëÿíëÿðè äàíûøìàüà áàøëàäû, – ùèññ åäèðäèì êè, íÿ èñÿ áàø âåðèð,
ìÿíè ùàðàñà àïàðûðëàð. Àícàã îyàíûá þçöìö ÿëà àëà áèëìèðäèì. Î
çàìàí ýþçöìö à÷äûì, ýþðäöì êè, ñàäëûëàðûí Ñàðû ïëàíåòèíäÿyÿì.
– Îíëàð ñÿíäÿí íÿ èñòÿyèðäèëÿð?
– Îäñà÷àí ñèëàùû. Ìÿí àõøàì îäñà÷àíû ÷è÷ÿêëèêäÿ òîðïàüà
áàñäûðìûøäûì êè, êèìñÿíèí ÿëèíÿ êå÷ìÿñèí, ßñèðëÿð öñò-áàøûìû
÷îõ àõòàðäûëàð. Îíëàð åëÿ ôèêèðëÿøèáìèø êè, ìÿí îäñà÷àí, àäàìû
yàíäûðûá êöëÿ äþíäÿðÿí áó ñèëàùäàí yåíèñèíè ùàçûðëàyà áèëÿðÿì.
Áó òàyýþçëöëÿð yàìàí äÿùøÿòëè àäàìëàðäûð, ùà! Àäàìû èícèòìÿê
ö÷öí ùàâà óäìàüà, íÿôÿñ àëìàüà ãîyìóðëàð. Îíëàð õöñóñè áèð
33
3. – 286
àïàðàòäàí ùàâàéà íÿñÿ àòÿø à÷ûðëàð, ùàâà ñàíêè êðèñòàëëàøûð, íÿôÿñ
àëìàã îëìóð.
– Ôèðäîâñè, áÿñ ñÿí?!
– Îíëàð ìÿíè þëäöðìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Ìÿãñÿäëÿðè îäñà÷àí ñè-
ëàùû àëìàã èäè. Ñèç òåçëèêëÿ êþìÿyÿ ýÿëäèíèç. Ñàü îëóí, äîñòëàð!
Îð, Îä, Êöí, Ôèðäîâñè âÿ Òàùèð ó÷àí áîøãàáëàðà ìèíèá Yàøûë
ïëàíåòÿ yîëà äöøäöëÿð.
... Àòà-Àíà, Yàøûë ïëàíåòèí þâëàäëàðû, Ôèðäîâñèíè àçàä åòìèø
èýèäëÿðèí âÿ Ôèðäîâñèíèí þç øÿðÿôèíÿ áþyöê øÿíëèêëÿð êå÷èðèðäèëÿð.
Ýþyëÿðÿ yàøûë ôèøÿíýëÿð àòûëûð, yàøûë òîíãàëëàð ãàëàíûðäû. Yàøûë þð-
ïÿêëè, yàøûë ýþçëö ãûçëàð yàøûë ÷è÷ÿêëÿðèí, ýöëëÿðèí àðàñûíäà ðÿãñ
åäèðäèëÿð.
Àòà yàøûë òîíãàëëàðûí áèðèíèí áàøûíäà áàðäàø ãóðóá îòóðìóøäó
âÿ ãàðäàøëàðà åëÿ ýÿëäè êè, äîüìà åâëÿðèíäÿäèðëÿð. Ùÿyÿòäÿ îòó-
ðóá áàáàíûí øèðèí íàüûëëàðûíû, ñþùáÿòëÿðèíè äèíëÿyèðëÿð.
Òîíãàëûí èøûüû ùÿð òÿðÿôÿ äöøìöøäö. Áóðà òîïëàøûá ãóëàã àñàí-
ëàðûí öç-ýþçöíäÿ îyíàyûð, òèòðÿyèðäè...
Àòà yåíèäÿí ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
– Áåëÿ ÷ûõûð êè, ïèñ èíñàí ùÿð yåðäÿ âàð: Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿ,
ñàäëûëàðûí Ñàðû ïëàíåòèíäÿ, Ñîëòàí ïëàíåòèíäÿ äÿ ìöùàðèáÿ ùÿðèñëÿ-
ðè âàð. Áèç íå÷ÿ äÿôÿ Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿí ðàêåòëÿðëÿ ãà÷ûá úàíûíû
ãóðòàðìàã èñòÿyÿí ìöùàðèáÿ ùÿðèñëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìèøèê. Àícàã áè-
çèì Yàøûë ïëàíåòèí àäàìëàðû ùå÷ çàìàí ìöùàðèáÿ èñòÿìèðëÿð. Þâ-
ëàäëàðûìûç ñöëùñåâÿðäèðëÿð; èøëÿìÿyè, ãóðóá-yàðàòìàüû, äåyèá-ýöë-
ìÿyè, ýÿçìÿyè, øÿíëÿíìÿyè õîøëàyûðëàð. Áèçèì òîç äàüëàðûìûç âàð.
Ïëàíåòèìèçäÿí ùàâàyà ãàëõàí òîçó òóòóá ñàõëàyûð, îíëàðû òîç äàü-
ëàðûíà ÷åâèðèðèê. Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà èñÿ áó òîç äàüëàðûíäàí èñòè-
ôàäÿ åäèðèê. Òîç äàüëàð yîë ÷ÿêèëèøèíäÿ, áàü-áàü÷à ñàëûíìàñûíäà
ýÿðÿyèìèç îëóð. Òîç – áó áÿðêèìèø òîðïàã áèçÿ ÷îõ õåyèð âåðèð...
Òàùèð èíäè áàøà äöøäö êè, ýþðäöyö î òîç-äóìàí äàüëàðû íÿ
ö÷öíìöø... Yàøûë ïëàíåòäÿ ñÿìàíû ÷èðêëÿíäèðìÿìÿê ö÷öí ýþð íÿ
èøëÿð ýþðöðëÿð. Áÿñ yåðäÿ? Yîõ, áó ñàùÿäÿ äåyÿñÿí áèçèì ýþçÿë
âÿ ÿâÿçåäèëìÿç ïëàíåòèìèç Yåð áèð àç àõñàyûð ùà!
34
Àòà äåäè:
– Áèç ïëàíåòèìèçèí ùàâàñûíû ùÿìèøÿ òÿìèç ñàõëàìàüà ÷àëûøûðûã.
Ìöùàðèáÿëÿð âàõòû áåëÿ yåðäÿí ãàëõàí òîçó òóòóá ñàõëàyûðûã êè,
ãàëõûá Yàøûë ïëàíåòè ÷èðêëÿíäèðìÿñèí...
Àòà áóíó äàùà ýåíèø øÿêèëäÿ áåëÿ èçàù åòäè:
– Àõû, òîç yåðäÿí ñÿìàyà ãàëõûð. Ùàâàíû êîðëàyûð. Áóëóäà ãî-
âóøóá yàüûø ùàëûíäà yàüûð. Òîçãàðûøûã yàüûøëàð èñÿ ñóyó, ÷þë ÷ÿ-
ìÿíè êîðëàyûð...
***
Òàùèð Îðóí ÿëèíè ñûõûá äåäè:
– Ýÿë, áèçèìëÿ Yåðÿ ýåäÿê. Ñîíðà yåíÿ ãàyûäàðñàí.
– Áó, ùÿëÿ ìöìêöí äåyèë – Yåðëÿ ùÿëÿëèê ùå÷ áèð ÿëàãÿ ñàõëà-
yà áèëìèðèê.
Åëÿ áó àí Òàùèðèí ýþçö ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêèá þçëÿðèíè þëäöðìöø
ãûçëàðà ñàòàøäû. Áó íåcÿ èøäèð? – äåyÿ äöøöíäö. – Áÿñ áóíëàð þë-
ìÿìèøäèëÿðìè?
Ãûçëàðäàí áèðè Òàùèðÿ áàõûá õÿôèôcÿ ýöëöìñöíäö. Òàùèð Îðäàí
áóíóí íåcÿ áàø âåðäèyèíè ñîðóøäó. Îð äåäè:
– Áèç ýöíàùñûç þëÿíëÿðè, þç ýöíàùûíû àíëàyûá þçëÿðèíè ìÿùâ
åäÿíëÿðè yåíèäÿí ùÿyàòà ãàyòàðûðûã.
– Áó, îëà áèëìÿç! – Òàùèð èíàíìàäû, – èíñàí áöòöí áÿøÿð áîyó
âàõòñûç þëöìöí ãàðøûñûíû àëìàüà ÷àëûøìûøäûð. Ëàêèí áó ýöíÿcÿí
àðçó îëàðàã ãàëûð. Áèç Yåð öçÿðèíäÿ âàõòèëÿ ÷àðÿñè îëìàyàí âÿáà-
íûí, òàóíóí, ãûçûëcàíûí, õÿð÷ÿíýèí, ãðèïèí âÿ áàøãà õÿñòÿëèêëÿðèí
êþêöíö òàìàìèëÿ êÿñìèøèê. Ñîí âàõòëàðà êèìè ãðèïèí âÿ õÿð÷ÿí-
ýèí ÿëàcû yîõ èäè. Õÿð÷ÿíý yåð öçÿðèíäÿ àüàëûã åäèðäè... Ùÿð ýöí
yöçëÿðëÿ èíñàí áó ñàüàëìàç õÿñòÿëèêäÿí ìÿùâ îëóðäó.
Àíà ùÿyÿcàíëà ñîðóøäó:
– Î íåcÿ õÿñòÿëèêäèð åëÿ?
Ôèðäîâñè, äåyÿñÿí, þçöíö èòèðäè. Êè÷èê ãàðäàø èñÿ ãîíøóëàðû ùÿ-
êèìäÿí åøèòäèêëÿðèíè yàäûíà ñàëûá äåäè:
35
3*.
 – Õÿð÷ÿíý, íåcÿ äåyèì, øèøäèð. Èíñàí áÿäÿíèíèí èñòÿíèëÿí yå-
ðèíäÿ øèø ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó áÿäõàññÿëè øèøèí ÿëàcû òàïûëìûðäû. Õÿñòÿ
ìÿùâ îëóðäó.
– Áÿñ íåcÿ îëäó êè, îíóí ãàðøûñûíû àëäûíûç? – äåyÿ Îä äà ñþù-
áÿòÿ ãîøóëäó.
Ôèðäîâñè áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøèá äåäè:
– Ñîâåò ùÿêèìëÿðè âÿ àëèìëÿðè, ìöùÿíäèñëÿðè óçóí çàìàí àõ-
òàðûøëàð àïàðûá ÿëàc òàïäûëàð: ñÿí äåìÿ, áó ÿí àäè ÷àðÿ èìèø: àäècÿ
íåôò ëàìïàñûíûí ùèñèíè òîïëàyûá õöñóñè ìÿùëóëà ãàòûðëàð. Ñîíðà øè-
øÿ ÷ÿêèðëÿð. Õÿñòÿ yàõøûëàøûð. Ýÿðÿê õÿñòÿ óçóí ìöääÿò íåôò ëàì-
ïàñû èøûüû àëòûíäà ãàëñûí... Áóíó äà áèçèì Îäëàð yóðäó Àçÿðáày-
càíäà ùÿêèì ãûçëàð òàïûá. Áóíà ýþðÿ îíëàðà äöíyàíûí ÿí ìÿøùóð
ùÿêèìëÿðè ùÿñÿä àïàðûð. Áó ãûçëàðûí ùÿð áèðèíè Âÿòÿíèìèç yöêñÿê
ãèyìÿòëÿíäèðèá... Ùÿêèì ãûçëàð àëäûãëàðû ïóë ìöêàôàòûíû êþðïÿëÿð
åâèíèí ôîíäóíà êå÷èðèáëÿð. Áèçäÿ ùÿð êÿñ áåëÿ åäÿðäè...
Èêè ÷è÷ÿê-ãûç ó÷à-ó÷à ñåâèícëÿ Îðà yàõûíëàøûá íÿ äåäèëÿðñÿ, Îð
äà Àòàyà yàõûí ýÿëèá áàø ÿyäè. Àòà èñÿ îíóí àëíûíäàí þïäö. Ìÿ-
ëóì îëäó êè, Îðóí òÿøÿááöñö èëÿ Äÿíèçëÿð ïëàíåòè Yàøûë ïëàíåòèí
Yåðÿ ýþíäÿðäèyè ñèãíàëûí càâàáûíû àëìàüà ùàçûðäûð.
Áó õÿáÿðÿ Òàùèð ÷îõ ñåâèíäè.
– Ày càí! – äåyÿ òîíãàëûí öñòöíäÿí ùîïïàíäû. – Yåðëÿ ÿëàãÿ
òàïûëäû!
Àòà Îðäàí ñîðóøäó:
– Íÿ äåäèëÿð?
Îð äåäè:
– Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿí õÿáÿð âåðèðëÿð êè, áèçèì Yàøûë ïëàíåòëÿ
ÿëàãÿyÿ ýèðìÿê ö÷öí ùàçûðäûðëàð. Yåð ïëàíåòè õàùèø åäèð êè, îíóí
þâëàäëàðûíû Äÿíèçëÿð ïëàíåòè âàñèòÿñèëÿ Àyà – îíëàðûí êîñìèê
ìÿðêÿçèíÿ ýþíäÿðÿê.
– Äå êè, áèç äÿ ùàçûðûã. Àícàã áèçèì ïëàíåòäÿí îíëàðûí ýÿìè-
ëÿðè ãàëõà áèëìÿç. Õÿáÿð âåð êè, êîñìîíàâòëàðû áèçèì ó÷àí áîø-
ãàáëàðëà yîëà ñàëûðûã. Îíëàðà èêè ýþyÿð÷èí äÿ ãîøóðóã êè, yîëäà
òÿùëöêÿñèç îëñóíëàð.
36
– Îëäó! – äåyÿ Îð áèçèì ÿñgÿðëÿð êèìè ôàðàüàò âÿçèyyÿòäÿ äà-
yàíäû.
Àòà äåäè:
– Èøèíèçäÿ îëóí. Êöíëÿ Îä èñÿ áèçèì ãÿùðÿìàíëàðû Yàøûë ïëà-
íåòëÿ òàíûø åòñèíëÿð. Ãîy Yåð þâëàäëàðû Yàøûë ïëàíåòè áàøäàí-áàøà
ýÿçñèíëÿð. Îíëàðà ãàíàä âåðèí...
***
Ôèðäîâñè áèëèðäè êè, yàõûí ýöíëÿðäÿ îíëàð áó ãÿðèáÿ, yàøûëëûãëàð
äèyàðû èëÿ âèäàëàøàcàãëàð. Þìöðëÿðè áîyó áÿëêÿ áóðàyà áèð äÿ ýÿë-
ìÿäèëÿð. Áóðàäà ýþðäöêëÿðèíè ìÿêòÿáäÿ äîñòëàðûíà äàíûøìàã
ö÷öí Òàùèð åëÿ áó äÿãèãÿ Yåðÿ ÷àòìàã èñòÿyèðäè...
Ôèðäîâñè òåç äåäè:
– Êöí, ó÷àí áîøãàáëàðëà ýÿçÿê.
– Îëàð! – äåyÿ Êöí càâàá âåðäè.
Îäëà Êöí þçëÿðèíèí êîñìîíàâòèêà ìÿðêÿçè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàyûá
ãîíàãëàðûí ó÷àí áîøãàáëàðäà ýÿçìÿê èñòÿäèêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð.
Ðàçûëûã àëûíäû âÿ Îä, Êöí âÿ ãàðäàøëàð ùÿð áèðè àyðûcà áèð ó÷àí
áîøãàáà-ýÿìèyÿ ìèíäèëÿð. Åëÿ áèë óøàã îyóícàüû èäè. Ó÷àí áîø-
ãàáëàð yàâàø-yàâàø yóõàðû ãàëõäû.
Ôèðäîâñè èíäèyÿäÿê óíóòäóüó ôîòîàïàðàòû þçö èëÿ ýþòöðìöøäö.
Èíäè áó yöêñÿêëèêäÿí Yàøûë ïëàíåòèí ýþçÿë ìÿíçÿðÿëÿðèíèí øÿêëè-
íè ÷ÿêäè.
Ùÿð òÿðÿô yåíÿ äÿ yàøûë ðÿíýäÿ èäè. Àøàüûäà äÿíèçëÿð, ÷àyëàð
ýþðöíöðäö.
Ôèðäîâñè ëàï óçàãëàðà áàõäû. Öðÿyè ðèããÿòÿ ýÿëäè. Åëÿ áèë öôöã-
äÿí ýöíÿø ïàðëàyûðäû. Öôöã àëûøûá-yàíûðäû.
– Î íÿäèð åëÿ? Îðà ùàðàäûð? – äåyÿ êè÷èê ãàðäàø ñîðóøäó.
Îä äÿðèí êþêñ þòöðöá äåäè:
– Îðà Ñàðû ïëàíåòäèð. Yÿãèí êè, ñàäëûëàð þç ïëàíåòëÿðèíè ïàðòëà-
äûðëàð.
– Íèyÿ êè? – ãàðäàøëàð èêèñè äÿ áèðäÿí ñîðóøäóëàð. – Íèyÿ ïàðò-
ëàäûðëàð êè?!
37
 Îíëàð ìöùàðèáÿíè óäóçäóëàð. Îíëàðûí ìÿüëóáåäèëìÿç ãàðà
ãàðüàëàðû ìÿùâ åäèëäè... Ñàäëûëàð þçëÿðè-þçëÿðè èëÿ äÿ ìöùàðèáÿëÿð
àïàðûðëàð...
Ãàðäàøëàðäàí áþyöyö Îääàí ñîðóøäó:
– Yàõøû. Îíëàð þç ïëàíåòëÿðèíè ïàðòëàäûðëàð. Áÿñ ùàðàäà yàøàyà-
càãëàð?
– Yÿãèí, áàøãà ïëàíåòäÿ þçëÿðèíÿ ìÿñêÿí ñàëûáëàð. Îíëàð
óçàã-óçàã ïëàíåòëÿðÿ ó÷óá ýåäèð, yàõøû yåð ñå÷èá îðà êþ÷öðëÿð.
Îíëàðûí Âÿòÿíè yîõäóð. Òày ýþçëÿðè èëÿ àícàã þçëÿðèíè ýþðöðëÿð...
Èíäè äÿ yóðä-yóâàëàðûíà îä âóðóðëàð...
– Îä, ñèç áàøãà yåðëÿðÿ ýåäèá-ýÿëèðñèíèçìè?
– Ùÿðäÿí ýåäèá-ýÿëèðèê. ßââÿëëÿð áó ñàäëûëàðëà äîñòëóã åäèð-
äèê. Ñîíðà îíëàð èñòÿäèëÿð êè, áèçèì öçÿðèìèçäÿ ùþêìðàíëûã åòñèí-
ëÿð. ßëàãÿíè êÿñäèê.
– Áÿñ Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ, Ñîëòàí ïëàíåòèíÿ íåcÿ?
– Îðàëàðà äà ó÷óðóã. Îíëàð äà åëÿ îëóð êè, áèçÿ ó÷óá ýÿëèðëÿð, èø
áóðàñûíäàäûð êè, áèçèì îðàyà, îíëàðûí áèçÿ ó÷ìàëàðûíà åùòèyàc yîõ-
äóð: áèç áèð-áèðèìèçëÿ ãðàâèòàñèyà âàñèòÿñèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàyûðûã. Äàë-
üà yàðàäûð, ñèãíàëëàð âåðèá-àëûð, ñþçöìöçö, àðçóìóçó áèëäèðèðèê.
– Áÿñ áèð øåy àëûá-âåðìÿê èñòÿñÿíèç? – Òàùèð ìàðàãëà ñîðóøäó.
– Áèçèì ýþyÿð÷èíëÿðèìèç, ó÷àí áîøãàáëàðûìûç âàð. Îíëàðû ýþí-
äÿðèðèê. Ó÷àí áîøãàáëàð èíñàíñûç äà ó÷à áèëèð. Áó ýÿìèëÿð õöñóñè
ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíóðëàð.
Òàùèð ñîðóøäó:
– Îä, áèç Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ ó÷àíäà îðàäà íÿ ãÿäÿð ãàëàcà-
üûã? Äÿíèçëÿð ïëàíåòè Yåðäÿí ÷îõìó óçàãäûð? Áåëÿ äåyèðëÿð êè,
ýóyà èíñàí êîñìîñäà càâàí ãàëûð. Yåðÿ ãàyûäàðêÿí ýþðöð êè,
îíóí ãîyóá ýÿëäèyè (ÿgÿð óçóí ìöääÿò êîñìîñäà ãàëûáñà...)
ùÿìyàøûäëàðû ñà÷-ñàããàëëû áàáàäûðëàð.
– Îëà áèëÿð, – äåyÿ Îä äèëëÿíäè. – Áèçäÿ ãîcàëìà ÷îõ ýåc áàø-
ëàyûð. Àõû, èíñàíû ãîcàëäàí èëëÿð äåyèë – ôèêèðäèð. Âàð-äþâëÿò ùÿðèñ-
ëèyèäèð. Áóðàäà ùÿð áèð àäàìûí øÿðÿôè-øàíû îíóí õàëãà âåðäèyè õå-
yèðäÿí, yàõøûëûãëàðäàí àñûëûäûð. Ùàìû ÷àëûøûð êè, àäàìëàðà äàùà ÷îõ
yàõøûëûã åòñèí.
38
– Áèçäÿ äÿ áåëÿäèð! – äåyÿ Ôèðäîâñè äèëëÿíäè. – Yåð ïëàíåòèí-
äÿ î ãÿäÿð þëêÿ âàð êè!.. Àícàã yåðäÿ áÿçè äþâëÿòëÿð ãûçûë, áàùà-
ëû äàø-ãàø ùÿðèñèíäÿäèð. Äÿíèçëÿðèí äèáèíäÿ áåëÿ ðàêåòëÿð ãóðàøäû-
ðûðëàð êè, áèð áàøãàñû ýÿëèá áóðàëàðäà ãûçûë àõòàðìàñûí.
– Ãûçûë íÿäèð? – Êöí ìàðàãëà ñîðóøäó.
– Ñàðû ìåòàëäûð. Áó ñàðû ìåòàë áÿøÿð òàðèõèíäÿ ÷îõ ìöùàðèáÿ-
ëÿðÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áÿçÿí áöòöí áèð þëêÿ ãûçûë õÿñòÿëèyèíäÿí
ìÿùâ îëìóøäóð.
– Áóðàäà åëÿ ìåòàë îëìóð. – Êöí áóíó äåìèøäè êè, Ôèðäîâñè
àøàüûäà ïàðëàã èøûã ýþðäö. Èëê äÿôÿ èäè êè, Yàøûë ïëàíåòäÿ èøûãñà-
÷àí yåð ýþðöðäö.
– Áÿñ î íÿäèð åëÿ?
– Îðà ìÿäÿíäèð. Îðàäàí ãèyìÿòëè äàø ÷ûõàðûðûã. Áó äàøëà áÿçè
õÿñòÿëèêëÿðèí ãàðøûñûíû àëûðûã. Áó äàøëàðû åâëÿðèí äèâàðëàðûíà ùþðö-
ðöê êè, ïàðëàñûí âÿ åâëÿðÿ èñòèëèê âåðñèí. Ïëàíåòèìèçÿ èøûã ñà÷ñûí...
Áþyöê ãàðäàø ùèññ åòäè êè, âèäàëàøìà âàõòû ýÿëèá ÷àòìûøäûð.
Îíëàð íåcÿ äèëëÿðèíÿ ýÿòèðèá äåyÿcÿêëÿð:
– ßëâèäà, Yàøûë ïëàíåò! ßëâèäà, ÿçèç Àòà, ìåùðèáàí Àíà!
×è÷ÿê-ãûçëàð, yàøûëýþç îüëàíëàð, Àòà âÿ Àíà êÿäÿðëè èäè. Áóðà-
äà, yàä âÿ óçàã áèð ïëàíåòäÿ Yåðèí, òîðïàüûí áèð ïàð÷àñû îëàí áó
êîñìèê ýÿìèíè ãîyóá ýåòìÿê ãàðäàøëàð ö÷öí íÿ ãÿäÿð àüûð èäè!
Òàùèð ôèêèðëÿøèðäè êè, áó êîñìèê ýÿìèíèí õàòèðÿ ö÷öí øÿêëèíè
÷ÿêèá þçëÿðè èëÿ àïàðñûíëàð. Áó ôèêðè ãàðäàøûíà äà äåäè. Ôèðäîâñè áó
òÿêëèôäÿí ñåâèíäè, áèð àç òÿñêèíëèê òàïäû. Ôîòîàïàðàòûíû ÷ûõàðòäû âÿ
“Àòàäàí õàùèø åòäè êè, õàòèðÿ îëàðàã îíëàðûí øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêìÿyÿ
ècàçÿ âåðñèí. Àòà áó ãÿðèáÿ øÿêèë÷ÿêÿíÿ áàõûá äåäè:
– Áó äà îäñà÷àíäûð?
– Yîõ, áó, áàõ áåëÿ øÿêèëëÿð ÷ÿêèð, – äåyÿ Ôèðäîâñè áèðcÿ àíäà
Êöíöí, Îðóí âÿ Îäóí øÿêëèíè ÷ÿêèá îíó Àòàyà ýþñòÿðäè. Àòà þç
þâëàäëàðûíûí øÿêëèíè ýþðäöêäÿ ìàò ãàëäû. Äåäè:
– Áó åëÿ àïàðàòäûð êè, èíñàíû èêèëÿøäèðèð. Yàëíûç îíà càí âåðÿ
áèëìèð.
39
 Áóðàäàcà ãàðäàøëàðäàí áèðèíèí yàäûíà äöøäö êè, î, Àòàäàí õà-
ùèø åòñèí êè, ýöíàùñûç âÿ âàõòñûç þëìöø àäàìëàðû äèðèëòìÿyèí ñèð-
ðèíè îíëàðà äàíûøñûí.
Àòà äåäè:
– Áóðàäà ÷ÿòèí áèð øåy yîõäóð. Èíñàíûí îðãàíèçìè ñàüëàì èìèø-
ñÿ, î, òÿñàäöôÿí âÿ yà ýöíàùñûç, âàõòûíäàí ÿââÿë þëìöøäöðñÿ, äå-
ìÿê, îíóí áÿäÿíèíèí áöòöí ùèññÿëÿðè öñòöíäÿäèð. Ìÿí äåìÿê èñ-
òÿyèðÿì êè, èíñàí þëÿðêÿí áÿäÿí öçâëÿðè õÿñòÿ äåyèëìèøñÿ, áèç
ìåyèòè õöñóñè ìöàyèíÿäÿí êå÷èðèðèê. Ñóñìóø öðÿyÿ õöñóñè äÿð-
ìàí âóðóðóã. Èyíÿ òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Öðÿê yàâàø-yàâàø èøëÿìÿyÿ
áàøëàyûð. Ùÿì÷èíèí ãóðóìóø ãàíû ñûõûëìûø äàìàðëàðäàí ÷ûõàðìàã
ëàçûì ýÿëèð. Áóíóí ö÷öí äàìàðýåíèøëÿíäèðècè ìÿùëóëäàí èñòèôàäÿ
åäèðèê. Äàìàðëàð ýåíèøëÿíèð âÿ áó çàìàí îðàéà øèìøÿêäÿí àëûí-
ìûø ñó ìÿùëóëó âóðóðóã. Áèëÿíäÿ êè, äàìàðëàðäà ãóðóìóø ãàí cè-
ñèìcèêëÿðè ãàëìàyûá, ùÿìèí äàìàðà, ýöíÿø øöàñû èëÿ èñèíìèø ãàí
êþ÷öðöðöê. Áó òÿçÿ ãàí áèð àçäàí öðÿê òÿðÿôèíäÿí ñîðóëóð. Öðÿê
àëäûüû ãàíû áåyèíÿ ÷àòäûðûð âÿ ñîíðà èíñàí éàâàø-yàâàø ýþçëÿðèíè
à÷ûá îyàíûð. Îíà åëÿ ýÿëèð êè, yàòûá, yóõó ýþðöðìöø...
– Ày àìàí, åëìÿ áàõ! – äåyÿ Òàùèð ùåyðÿò âÿ òÿÿccöá äîëó
áàõûøëàðëà Àòàyà áàõäû. Yåðäÿ áèç ùÿëÿ áóíëàðû åäÿ áèëìèðèê. Äöç-
äöð, Yåð öçÿðèíäÿ äÿ åëì, òåõíèêà, òèáá ÷îõ ýåíèø èíêèøàô åòìèø-
äèð. Áèð èíñàíûí öðÿyèíè ÷ûõàðûá áàøãàñûíà ãîyóðëàð. Ñîí çàìàíëàð
þëìöø àëèìëÿðèí áåyíèíè – yÿíè îíóí áöòöí áèëèê ñèñòåìèíè càâàí
áåyèíÿ êþ÷öðöðëÿð. ßëëÿðè, àyàãëàðû äà ìöàëècÿ åäèð, äÿyèøèðëÿð.
Ùÿëÿ áèð àëèì íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë ñöíè öðÿê äÿ ùàçûðëàìûøäûð.
Áó ñöíè öðÿêëÿ õÿñòÿëÿð áèð èëÿ ãÿäÿð yàøàìûøëàð. Áó àëèì ôèêèðëÿ-
øèðìèø êè, åëÿ öðÿê ùàçûðëàñûí êè, èíñàí èñòÿäèyè çàìàí ñààò êèìè
îíó ãóðóá-èøëÿòñèí... Èíñàí öðÿyè þìðö áîyó èøëÿyèð, áèð àí áåëÿ
äàyàíìûð. Ùÿìèí àëèì èñòÿyèðìèø êè, èíñàí yàòàíäà öðÿyèíè äà-
yàíäûðñûí. Îyàíàíäà èñÿ (çÿíý÷àëàí ñààòòÿê) öðÿê þç-þçöíÿ àâòî-
ìàòèê èøëÿìÿyÿ áàøëàñûí.
– Áÿñ íÿòèúÿñè íÿ îëäó? – äåyÿ Àòà ìàðàãëà ñîðóøäó.
Ôèðäîâñè òÿÿññöôëÿ áèëäèðäè:
40
– Ùåyèô êè, áó àëèìèí þç öðÿyè õÿñòÿëÿíäè. Áÿëêÿ äÿ, èíñàí öðÿ-
yè ñöíèëèyÿ äþçìÿäè, àëèì ìÿùâ îëäó âÿ îíóí àðçóñó åëÿ àðçó
îëàðàã äà ãàëäû.
– Áèç áóíó ùÿyàòà êå÷èðìÿyÿ ùàçûðûã! – Áóíó ÷è÷ÿê-ãûçëàðäàí
áèðè äåäè. – Áèç èíñàí áÿäÿíèíÿ èêèícè öðÿê äÿ ãîyà áèëèðèê. Èíñàí
cûð ìåyâÿíè càëàã åäèð. Èñòÿäèyè åëìè ðåàêñèyà àïàðûá èñòÿäèyè íÿ-
òècÿíè àëûð. Áÿñ íåcÿ îëàð êè, èêèícè öðÿyè êÿøô åäÿ áèëìÿñèí? Áè-
çèì àëèìëÿð áóíó ùÿëë åòìèøëÿð.
– Íåcÿ? – äåyÿ Ôèðäîâñè ùÿyÿcàíëà ñîðóøäó. – Èêèícè öðÿê
êÿøô åäèëìèøäèð?
– Áóðàäà òÿÿccöáëö áèð øåy yîõäóð, – äåyÿ î áèðè ÷è÷ÿê-ãûç äåäè:
– Àðòûã áèçäÿ óøàãëàð èêè öðÿêëÿ äîüóëóðëàð.
– Íåcÿ yÿíè? – Òàùèðèí ýþçëÿðè áÿðÿëäè.
– Óøàã àíà áÿòíèíäÿyêÿí õöñóñè øöà èëÿ îíóí êþêñ íàùèyÿñèí-
äÿ cÿððàùèyyÿ ÿìÿëèyyàòû àïàðûðûã. Ñöíè öðÿyè øöà âàñèòÿñèëÿ îíóí
ñèíÿñèíèí ñàü òÿðÿôèíÿ áèðëÿøäèðèðèê. Óøàã áþyöyÿíäÿ èêè öðÿyèí
àícàã áèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Î, áèëÿíäÿ êè, öðÿyè yîðóëóá, yàõóä
àüðûyûð, îíäà àëèìëÿðÿ ìöðàcèÿò åäèð. Ùÿêèìëÿð îíóí õÿñòÿ öðÿyè-
íè äàyàíäûðûð, èêèícè öðÿyè øöà âàñèòÿñèëÿ èøÿ ñàëûðëàð...
– Íÿ yàõøû! – Òàùèð åëÿ ñåâèíäè êè, åëÿ áèë, îíóí äà ñèíÿñèíäÿ
èêèíúè öðÿê âàðäû. Àícàã yàäûíà äöøäö êè, ñèíÿñèíäÿ áèðcÿ öðÿê
âàð – ìÿyóñ îëäó.
– Ñèç áèçÿ äÿ èêèícè öðÿê âåðÿ áèëÿðñèíèçìè?
– Yîõ.
– Íèyÿ, àõû?
– Îíà ýþðÿ êè, ñèç áèçèì Yàøûë ïëàíåòäÿ äîüóëìàìûñûíûç.
– Áàøà äöøìöðÿì...
– Àõû, ñèç ýÿðÿê áèçèì ïëàíåòäÿ äîüóëàyäûíûç. Àíàíûçûí áÿò-
íèíäÿyêÿí ýÿðÿê ñèíÿíèçÿ èêèícè öðÿê êþ÷öðöëÿyäè...
Ôèðäîâñè ñþùáÿòÿ ÿëàâÿ åäèá äåäè:
– Åyáè yîõ. Åëÿ áèçèì äÿ èêè öðÿyèìèç âàð. Âÿòÿíèìèçÿ îëàí
ìÿùÿááÿò ñèíÿìèçäÿ ÷ûðïûíàí èêèícè öðÿêäèð. Yåðÿ, äîüìà òîðïà-
üà ìÿùÿááÿòèìèç èêèícè öðÿêäèð áèçÿ.
Òàùèð äÿ äèëëÿíäè:
41
 – Áóíó áèëèðÿì! Àíàyà, Àòàyà, äîñòëàðà îëàí ìÿùÿááÿòèìèç
äÿ áèçèì ñèíÿìèçäÿ âóðàí èêèícè öðÿêäèð!
***
Îð èëÿ Êöí ó÷àí áîøãàáëàðäà ãàðäàøëàðû ìöøàyèÿò åòìÿê ö÷öí
ùàçûð èäèëÿð. Ýÿìè èëÿ âèäàëàøìà âàõòû ÷àòäû. Ôèðäîâñè Êÿïÿçëèíèí
ýÿìèñèíèí øÿêëèíè ÷ÿêèá ÿçèç õàòèðÿ êèìè þç äþø cèáèíÿ ãîyäó. Òà-
ùèð ýÿìèíèí ñîyóã äÿìèðëÿðèíè áèð íå÷ÿ äÿôÿ þïäö âÿ þçö äÿ áèë-
ìÿäÿí àüëàäû. Ýÿìè äÿ, åëÿ áèë êþâðÿëìèøäè. Àíúàã àüëàyà áèë-
ìèðäè. Àõû, îíóí öðÿyè äÿìèðäÿíäèð. Öðÿyè äÿìèðäÿí îëàíëàð ùå÷
çàìàí àüëàyà áèëìÿçëÿð...
Áþyöê ãàðäàø äà âÿôàëû ýÿìèyÿ áàõûá àüëàäû. Êÿïÿçëèíèí ýÿ-
ìèñèíÿ ÿë åäÿ-åäÿ ó÷àí áîøãàáëàðà ìèíäèëÿð.
Áèð àíäàcà ó÷àí áîøãàáëàð – Yàøûë ïëàíåòèí êîñìèê ýÿìèëÿðè –
ùàâàyà ãàëõäû.
Àøàüûäà – Yàøûë ïëàíåòäÿ yàøûëëûüà áöðöíìöø åâëÿð, ÷àyëàð,
äàüëàð, àäàìëàð âÿ ÿëáÿòòÿ, Êÿïÿçëèíèí êîñìèê ýÿìèñè ýþðöíöð-
äö...
Áó Äÿíèçëÿð ïëàíåòè íÿ ãÿðèáÿ yåðäèð – åëÿ áèë êè, äîüìà òîð-
ïàãäàñàí. Àícàã ùàðà áàõûðñàíñà äÿíèç ýþðöðñÿí. Ùÿð yàí äÿíèç-
äèð. Àäàëàðäà åâëÿð, êö÷ÿëÿð âÿ èíñàíëàð ýþðöíöð.
Îð äåäè:
– Äàùà áèç ó÷à áèëìÿðèê. Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ äöøìÿyèìèçÿ åù-
òèyàc yîõäóð. Èêèíèç äÿ ñàü-ñàëàìàò Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ åíÿcÿêñè-
íèç. Îðàäà ñèçè êîñìîíàâòëàð ýþçëÿyèðëÿð. Ìÿëóìäóð êè, Äÿíèçëÿð
þëêÿñèíèí êîñìîíàâòëàðû ñèçè Ày ïëàíåòèíÿ àïàðàcàãëàð. Äÿíèçëÿð
ïëàíåòèíÿ äöøÿí êèìè áèçèì ó÷àí áîøãàáëàðû ýåðè áóðàõûí; îíëàðû
àçàä åòìÿê èñòÿäèyèíèçè áèëÿí êèìè ýåðè ãàyûäàcàãëàð.
Îðëà Êöíöí ýÿìèñè ãàðäàøëàðûí ýÿìèñèíÿ yàõûíëàøäû. Äîñòëàð
ìèí-ìèí êèëîìåòðëÿðëÿ yöêñÿêëèêäÿ ãócàãëàøûá-þïöøäöëÿð. Ñîíðà
Yàøûë ïëàíåòèí âÿôàëû îüëàíëàðû ýåðè äþíìÿyÿ ùàçûðëàøäûëàð. Ôèð-
äîâñè áèðäÿí êÿäÿðãàðûøûã ñåâèícëÿ ãûøãûðäû:
– Îð! Àë, áó ñèëàùû ñÿíÿ âåðèðÿì!
42
Îð åëÿ ñåâèíäè êè!
– Ñàü îë, Ôèðäîâñè!
– Îð, áó ñèëàùëà äöøìÿíëÿðèíèçäÿí ãîðóíàðñûíûç. Ãîy óçàã áèð
ïëàíåòäÿ äÿ ñöëùö, ÿìèí-àìàíëûüû ãîðóyàí ýöcëö áèð ñèëàù îëñóí.
Yîõñà áó ìöùàðèáÿ ùÿðèñëÿðè áöòöí ïëàíåòëÿðè ìÿíèìñÿìÿê èñòÿð-
ëÿð...
Îðëà Êöíöí ó÷àí áîøãàáëàðû ýåðèyÿ – âÿòÿíëÿðèíÿ òÿðÿô yîë àë-
äû.
Áèð ãÿäÿð ñîíðà îíëàð ýþðöíìÿäèëÿð...
Èíäè ãàðäàøëàð òÿê-òÿíùà ãàëìûøäûëàð. Ó÷àí áîøãàáëàð èñÿ îíëà-
ðû yàâàø-yàâàø àøàüû – Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ åíäèðèðäè.
***
Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿ îíëàðû ö÷ êîñìîíàâò ãàðøûëàäû. Áó êîñìî-
íàâòëàð, åëÿ áèë, ÿyèíëÿðèíÿ äÿíèç äàëüàëàðûíäàí òîõóíóëìóø ïàëòàð
ýåyèíìèøäèëÿð. Áàøëàðûíäà êîñìîíàâò ïàïàüû âàðäû. Îíëàð ãàðäàø-
ëàðû ìåùðèáàíëûãëà ãàðøûëàäûëàð.
Òàùèðýèë ó÷àí áîøãàáëàðëà âèäàëàøìàëû îëäóëàð.
Ó÷àí áîøãàáëàð yàâàøcà ùàâàyà ãàëõûá ýþçäÿí èòäè. Êè÷èê ãàð-
äàø áþyöê ãàðäàøà äåäè:
– Áó ó÷àí áîøãàáëàð áèð àçäàí Yàøûë ïëàíåòäÿ îëàcàãëàð. Áèçèì
ýþçÿë ýÿìèìèç èñÿ îðàäà ãàëäû...
Ôèðäîâñè êÿäÿðëÿíäèyèíè áöðóçÿ âåðìÿê èñòÿìÿäè:
– Åyáè yîõ. Âàõò ýÿëÿð êè, ó÷óá ýÿìèìèçè Yàøûë ïëàíåòäÿí ýþ-
òöðÿðèê!
Êîñìîíàâòëàðû ãàðäàøëàðû áàëûüà îõøàyàí ýÿìèyÿ ìèíäèðäèëÿð.
Äöyìÿñèíè áàñàí êèìè áàëûã-ýÿìè äÿíèçèí ãîyíóíà ýèðèá ñöðÿòëÿ
öçäö. Áàëûã-ýÿìè ñöðÿòèíè àðòûðûá ýþçÿë áèð àäàyà yàí àëäû. Ñþyëÿ-
ñÿí ùå÷ êèì èíàíìàç. Áóðà, åëÿ áèë Yåð èäè. Yåð ïëàíåòè, äîüìà
òîðïàã èäè. Ùÿð øåy åëÿ áèçäÿêè êèìèäèð! Åëÿ áèëèðñÿí êè, óçàã áèð
Àôðèêà þëêÿñèíäÿñÿí... Ýöíÿø äÿ áèçäÿ îëäóüó òÿê èøûã ñà÷ûð. Àí-
càã ñÿìà, åëÿ áèë, ùÿìèøÿ äóìàíëûäûð.
43
 Îíëàð ýÿëèá áèð ýþçÿë àäàyà ÷ûõäûëàð. Àyàüû íå÷ÿ ýöíäÿ èëê äÿ-
ôÿ îëàðàã òîðïàüà äÿyÿí Òàùèð ñåâèíäè.
Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíèí àäàìëàðû õåyèðõàù èíñàíëàðäûð – îíëàð Yà-
øûë ïëàíåòèí ñöëùñåâÿð àäàìëàðû èëÿ ÿëàãÿ yàðàäûáëàð. Àòà èëÿ äîñò-
ëóã åäèðëÿð. Yîõñà ùå÷ îíëàð áó êîñìîíàâò ãîíàãëàðû ãÿáóë åäèá,
áåëÿ ìåùðèáàíëûãëà ãàðøûëàðäûëàðìû? Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíèí ñàêèíëÿðè
ãöðóðëà äåäèëÿð:
– Áóðà áèçèì êîñìîíàâòèêà ìÿðêÿçèìèçäèð. Êîñìîíàâòëàðû-
ìûç áóðàäà èøëÿyèð, äèícÿëèðëÿð.
Ôèðäîâñè yàõûíëàøûá ñîðóøäó:
– Ñèç ùàðàëàðà ó÷óðñóíóç?
– Áèç áöòöí ïëàíåòëÿðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàyûðûã. Àyäàêû Yåð Êîñìî-
íàâòèêà Ìÿðêÿçè èëÿ äÿ ñûõ ÿëàãÿìèç âàð.
– Íÿ yàõøû! – äåyÿ Òàùèð ñåâèíäè. – Èíäè áèçèì äîüìà òîðïàüà
÷àòìàüûìûçà àç ãàëûá... Yàìàí äàðûõûðûã äîüìà òîðïàã ö÷öí!
Yåð îüóëëàðû ö÷ ýöí Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíäÿ ýþçëÿìÿëè èäèëÿð. Îí-
ëàð áóðàäà þçëÿðèíè yàõøû ùèññ åäèð, yåðäÿêè êèìè ýÿçèð, yåyèá-è÷èð-
äèëÿð.
Åðòÿñè ýöí îíëàðû áàëûã-ýÿìèyÿ ìèíäèðäèëÿð. Äÿíèçëÿð ïëàíåòè-
íèí êîñìîíàâòû ßðÿí äÿ îíëàðëà èäè. Áàëûã-ýÿìè Äÿíèçëÿð ïëàíå-
òèíèí ýåíèø ñóëàðû èëÿ øöòöyöá ùàâàyà ãàëõäû. ßðÿí äåäè:
– Áèç Ñîëòàí, Àüðû, Çÿð, Ýöíÿø ïëàíåòëÿðèíäÿí êå÷èá Àyà åíÿ-
cÿyèê. Îðà ÷àòàíà êèìè áèð íå÷ÿ ïëàíåòäÿ àçcà äèícÿëèá ñîíðà ó÷-
ìàëûyûã. Áèç Ày Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàyûá ñèçèí
Yàøûë ïëàíåòäÿ îëäóüóíóçó õÿáÿð âåðìèøèê. Áèëèðñèíèçìè, îíëàð ñè-
çè íåcÿ àõòàðûðäûëàð?! Ùÿð yåðÿ ñèãíàëëàð ýþíäÿðìèøäèëÿð. Èíäè ñè-
çè ýþðöá áÿðê ñåâèíÿúÿêëÿð!
– Áèç yåíÿ ñèçèí Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíèçÿ ýÿëÿ áèëÿðèêìè? – äåyÿ
Òàùèð ñîðóøäó.
ßðÿí äåäè:
– Ñèç cÿñóð êîñìîíàâòëàðñûíûç. ×îõ yåðëÿð ýÿçìèñèíèç. Èíäèyÿ-
äÿê Yåð ïëàíåòèíäÿí íÿ áèçèì Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíÿ, íÿ äÿ Yàøûë
ïëàíåòÿ ùå÷ áèð êîñìîíàâò àyàüû äÿyìÿyèá. Áèð âàõò ýÿëÿcÿê êè,
áöòöí ïëàíåòëÿð àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿ – ÿìÿêäàøëûã îëàcàã. Àäàìëàð
44
èñòÿäèêëÿðè ïëàíåòÿ ñÿðáÿñòcÿ ó÷àcàãëàð. Îíäà ñèðëè, êÿøô åäèëìÿ-
ìèø ùå÷ áèð ïëàíåò ãàëìàyàcàã!
– Áèç ñàäëûëàðûí Ñàðû ïëàíåòèíäÿ äÿ îëìóøóã! – äåyÿ Ôèðäîâñè
þçöíö þyäö.
– Äîüðóäàí?
Òàùèð äåäè:
– Ñàäëûëàð þç ïëàíåòëÿðèíè ïàðòëàòäûëàð.
ßðÿí äèëëÿíäè:
– Îëà áèëìÿç. Yÿãèí, îðàäà ýöcëö âóëêàíëàð îëóá. Ñàäëûëàð î
ãÿäÿð äÿ àõìàã äåyèëëÿð. Îíëàðûí ïëàíåòëÿðèíäÿ òåç-òåç ïöñêöð-
ìÿëÿð îëóð.
Áàëûã-ýÿìè áóëóääàí ÷ûõûá ìàâè ñÿìàäà áèð íå÷ÿ äþðÿ âóðäó.
ßðÿí äöyìÿëÿðè áàñûá ùàðàñà ñèãíàë ýþíäÿðäè.
– Ñîëòàí ïëàíåòè áèçÿ åíìÿyÿ ècàçÿ âåðèð! – äåäè.
– Ñîëòàí ïëàíåòèíäÿ äÿ êîñìîíàâòëàð âàð? – Òàùèð õÿáÿð àëäû.
ßðÿí äåäè:
– ßëáÿòòÿ. Áöòöí ïëàíåòëÿðèí þç êîñìîíàâòëàðû âàð. Áèç þyðÿí-
ìèøèê êè, Yåð êîñìîíàâòëàðû Ìàðñà, Yóïèòåðÿ, Ñàòóðíà àðòûã þç åë-
÷èëÿðèíè ýþíäÿðìèøëÿð Yåðÿ ÿí yàõûí îëàí Àyûí ñèðëÿðèíè áèëèðñèíèç.
Àíúàã áèð èø âàð êè, áèçèì Äÿíèçëÿð ïëàíåòèíèí êîñìîíàâòëàðû ñè-
çèíêèëÿðäÿí ãàáàã áó ïëàíåòëÿðäÿ îëìóøëàð. Òÿÿññöô êè, Yåð àëèì-
ëÿðè áèð çàìàíëàð åëÿ çÿíí åòìèøëÿð êè, Àyäà, Ñàòóðíäà, Yóïèòåð-
äÿ âÿ Ìàðñäà èíñàí yàøàìûð...
– Áÿñ ñèç?
– Áèç èëê êÿøôèyyàòäàí ñîíðà áó ãÿíàÿòÿ ýÿëäèê êè, ùÿìèí ïëà-
íåòëÿðäÿ äÿ ùÿyàò âàð. Öìóìèyyÿòëÿ, òÿáèÿòäÿ òîðïàã îëàí yåðäÿ
càíëûëàð yàøàyûðëàð.
Áàëûã-ýÿìè ñöðÿòèíè àçàëäûá Ñîëòàí ïëàíåòèíäÿ ócà áèð çèðâÿäÿ
yåðÿ äöøäö. Ãàðäàøëàð ýþçëÿðèíè à÷ûá ÿòðàôà áàõìàìûø áàëûã-ýÿ-
ìèíèí yàíûíà yöçëÿðëÿ ëèëèïóò òîïëàøäû. Áó ëèëèïóòëàð þç äèëëÿðèíäÿ
íÿñÿ åëÿ òåç-òåç, ãàðìàãàðûøûã äàíûøûðäûëàð êè, àäàì ùå÷ áèð øåy
áàøà äöøìöðäö.
ßðÿí äåäè:
45
 – Ãîðõìàyûí. Îíëàð áàøãà ïëàíåòäÿí ãîíàã ýþðÿíäÿ áóðà yû-
üûøûð, îíëàðäàí ùÿäèyyÿ àëûð, áÿçè øåyëÿð ñàòûðëàð.
– Áóíëàð íåcÿ äÿ áàëàcàäûðëàð! – äåyÿ Ôèðäîâñè äèëëÿíäè. –
Áóíëàðäàí áèçèì yåðäÿ äÿ âàð.
– Äîüðóäàí?
– Äöç äåyèðÿì. Ëèëèïóòëàð ãÿøÿíý ñèðê ïðîãðàìëàðûíäà ÷ûõûø
åäèðëÿð. Áèçèì Áàêûíûí äà ñèðêëÿðèíäÿ ëèëèïóòëàð èøëÿyèðëÿð.
– Áàêû ùàðàäàäûð? – äåyÿ ßðÿí ãàøëàðûíû ÷àòäû, – Yåðäÿ øÿùÿðäèð?
– Àù, ñèç Áàêûíû òàíûìûðñûíûç? – äåyÿ Òàùèð åëÿ òÿÿccöáëÿíäè
êè! Åëÿ áó óçàã ïëàíåòèí êîñìîíàâòû îíóí Áàêûñûíû òàíûìàëû èäè.
Àõû, ßðÿí Ñèáèðäÿ, Àôðèêà cÿíýÿëëèyèíäÿ yàøàìûð êè, Áàêûíû íåcÿ
îëñà òàíûñûí.
Ôèðäîâñè áóíëàðû áàøà äöøöðäö. Îíà ýþðÿ ßðÿíÿ äåäè:
– Áàêû ùàããûíäà äàíûøàðàì...
Îíëàð áàëûã-ýÿìèäÿí äöøäöëÿð. Ëèëèïóòëàð ßðÿíÿ ôèêèð âåðìèð-
äèëÿð. Yÿãèí, îíó ÷îõ ýþðìöøäöëÿð. Îíëàð àç ãàëà ãàðäàøëàðû àðà-
yà àëûá ñûõàcàãäûëàð. Þçëÿðè äÿ íÿñÿ ãûøãûðûð, èñòÿyèðäèëÿð. ßí ÷îõ
äà “÷å-÷å”, “÷ö-÷ö” ñþçëÿðè èøëÿäèðäèëÿð. Òàùèðèí äèçèíÿ ãÿäÿð áî-
yó îëàí áèð ëèëèïóò òåç-òåç áåëÿ äåyèðäè:
– “×å-ìå”, “÷è-÷ö”, “÷å-ìå”, “÷ö-÷ö”!
Òàùèð îíó þçöíäÿí êÿíàðà èòÿëÿyèá äåäè:
– “×å-ìå”, “÷è-÷ö”, “÷å-÷å”, “÷ö-÷ö”!
Åëÿ áóíó ýþçëÿyèðìèø êèìè ùÿìèí ëèëèïóò ãîëòóã ÷èáèíäÿí èøûë-
äàyàí áèð øåy ÷ûõàðûá Òàùèðÿ âåðäè. Áó, äåyÿñÿí, ÷îõ ãèyìÿòëè äàø
èäè. Ïàð-ïàð àëûøûá-yàíûðäû. Òàùèð ùèññ åòäè êè, ÿëè èñèíèð... Îíó yà-
íàãëàðûíà ñöðòäö. Èñòè Òàùèðèí yàíàãëàðûíäàí áöòöí áÿäÿíèíÿ yà-
yûëäû. Þçöíäÿ áèð ðàùàòëûã, yöíýöëëöê ùèññ åòäè. Åëÿ áèë, óçàã yîë
ýÿëìèøäè, ùå÷ yîðóëìàìûøäû...
Äåìÿëè, áó, ãèyìÿòëè äàøäûð, î, íÿñÿ ìöàëècÿâè ÿùÿìèyyÿòëè-
äèð. Òàùèð äàøû cèáèíÿ ãîyóá áó ëèëèïóòà íÿ âåðÿcÿyèíè ôèêèðëÿøäè.
Ëèëèïóò ýþçöíö Òàùèðäÿí ÷ÿêìÿäè. Òàùèð cèáëÿðèíè òþêöøäöðöá
Áàêû øÿùÿðèíèí åìáëåìèíè òàïäû. Ñåâèíäè. Îíó ýÿòóðöá ëèëèïóòóí
äþø cèáèíèí öñòöíÿ ñàícäû. Ëèëèïóò ãèyìÿòëè ùÿäèyyÿíè ÿëè èëÿ ñû-
üàëëàyûá:
46
×å-÷ó-có-÷à! – äåäè.
Òàùèð áèëäè êè, î, “ñàü îë” äåyèð. Þçö äÿ ëèëèïóòóí ñþçëÿðèíè òÿê-
ðàð åòäè...
– ×å-÷ó-có-÷à!
Ëèëèïóòëàð Ôèðäîâñèyÿ äÿ ùÿìèí ãèyìÿòëè äàøäàí áàüûøëàäûëàð.
Î, ÿâÿçèíäÿ Yàøûë ïëàíåòäÿ ÷ÿêäèyè øÿêèëëÿðäÿí áèðèíè âåðäè.
Ëèëèïóòëàð ßðÿíè, Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèðè çèðâÿäÿí äàüûí yàìàcûíà
ýÿòèðäèëÿð. Áóðàäà ýåíèø, ýöíÿø èøûüûíûí áîë-áîë äöøöá èñèòäèyè áèð
áèíà âàðäû. ßðÿí äàðûõìûðäû, ýþðöíöð, áó yåðëÿðÿ áÿëÿä èäè. Ãàð-
äàøëàð þçëÿðèíè ãÿðèá âÿ yàä êèìè ùèññ åäèðäèëÿð.
Òàùèð áèíàyà ÷àòàíäà äèëëÿíäè:
– Ãàðäàø, àcìûøàì.
– Ìÿí äÿ àcìûøàì, – äåyÿ Ôèðäîâñè ßðÿíÿ áàõäû. ßðÿí äåäè:
– Èíäè áèçè ãîíàã åäÿcÿêëÿð.
Àü, ãàðà ðÿíýëè ëèëèïóòëàð áèíàäàí ÷ûõûá êîñìîíàâòëàðû ãàðøûëà-
äûëàð. ßðÿí ÷èáèíäÿí áàëûüàîõøàð íÿñÿ áèð øåy ÷ûõàðûá àü ëèëèïóòà
âåðäè. Àü ëèëèïóò ùÿäèyyÿíè ñåâèícëÿ ãÿáóë åäèá ýöëöìñöíäö.
Êîñìîíàâòëàð áèíàyà, ýåíèø áèð îòàüà ýèðäèëÿð. Äèâàðëàðäà àü, ãûð-
ìûçû, ñàðû, yàøûë ðÿíýëè ÷è÷ÿêëÿð ñàíêè ýöëöìñÿyèð, õîø ÿòèð ñà÷ûð-
äûëàð.
Ãîíàãëàð yåìÿê ñöôðÿñè ÿòðàôûíäà îòóðäóëàð. Yåìÿê, åëÿ áèë,
ýþìgþy îòëàðäàí ùàçûðëàíìûøäû. Áèçèì êöêöyÿ îõøàyûðäû. Ãàð-
äàøëàð yåìÿêäÿí yåäèêcÿ, åëÿ áèë, áÿäÿíëÿðèíäÿ áèð yöíýöëëöê,
ðàùàòëûã ùèññ åäèðäèëÿð. Yåìÿêäÿí ñîíðà ãàòû ìàyå ýÿòèðäèëÿð. Òà-
ùèð áóíó è÷ÿíäÿ äàäûíû, åëÿ áèë, òàíûäû. Áèçèì çîüàë ìöðÿááÿñèíÿ
îõøàyûð. Øèðèí âÿ òóðøìÿçÿ èäè.
Yåìÿêäÿí ñîíðà ßðÿí äåäè:
– Âàõòûìûç àçäûð. Áèð àç äèícÿëèá yîëà äöøÿê.
Ãàðäàøëàð áó “áèð àç” äèícÿëìÿyèí íÿ ãÿäÿð, íå÷ÿ ñààò îëäó-
üóíó áèëìèðäèëÿð: îíëàð êîñìîñäà âàõò, çàìàí þë÷öñöíö èòèðìèø-
äèëÿð âÿ àíëàyà áèëìèðäèëÿð êè, äîüìà òîðïàãäàí àyðûëäûãëàðû ýöí-
äÿí íÿ ãÿäÿð êå÷èá...
Ëèëèïóòëàð yàøûë, ócà àüàcëàðûí àëòûíäà yàðïàãëàðäàí ùþðöëìöø
yåëëÿícÿêëÿðäÿ yàòûðäûëàð. Yåýàíÿ ócà áèíà ãîíàãëàð îëàí ìåù-
47
ìàíõàíà èäè. Àäàì èíàíìûðäû êè, áó áàëàcà ëèëèïóòëàð áåëÿ ùöíäöð
áèíàëàð ócàëäà áèëÿðëÿð... Ñÿí äåìÿ, áóíó ßðÿí äÿ äóyìóøäó.
– Áó áèíàíû âàõòèëÿ ùàíñû áèð ïëàíåòäÿíñÿ ýÿëìèø êîñìîíàâò-
ëàð òèêèáëÿð. Ùà÷àíñà îíëàð áó yåðëÿðÿ ó÷óá ýÿëìèøëÿð. Òèêèíòè ìà-
òåðèàëëàðûíû äà þçëÿðè ýÿòèðèáëÿðìèø. Ñîíðàëàð îíëàð áèð äàùà áó ïëà-
íåòÿ ó÷ìàìûøëàð. Àícàã áàøãà ïëàíåòëÿðäÿí ýÿëÿí êîñìîíàâòëàð
ùÿìèøÿ áóðàäà äèícÿëèðëÿð. Áó ëèëèïóòëàð ÷îõ ãîíàãïÿðâÿð âÿ èñòè-
ãàíëû àäàìëàðäûð. Îíëàð áó áèíàíû êîñìîíàâòëàð ö÷öí àyûðûðëàð.
Þçëÿðè áó áèíàäà yàøàìûðëàð.
– Áÿñ, îíëàð íÿ ö÷öí àüàcëàðûí àëòûíäà yàøàyûðëàð? – Ôèðäîâñè
ñîðóøäó:
– Íèyÿ þçëÿðèíÿ åâ òèêìèðëÿð?
ßðÿí äåäè:
– Àõû, îíëàð ëàï ãÿäèìäÿí àüàcëàðûí àëòûíäà yàøàìàüà àäÿò åò-
ìèøëÿð. Þç àäÿòëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõìàüà öðÿê åòìèðëÿð. ßñëèíäÿ áóíà
ùå÷ áèð åùòèyàc äà yîõäóð. Åâ íÿyÿ ëàçûìäûð – áóðàäà ãàð, yàüûø
îëìóð.
Ãîíàãëàð yóìøàã yîðüàí-äþøÿêäÿ yîõ, àüàú ãàáûüûíäàí âÿ
yàðïàãëàðäàí ùàçûðëàíìûø äþøÿêëÿðäÿ óçàíûá yàòäûëàð.
Áþyöê ãàðäàø èëê äÿôÿ èäè êè, ðàùàò yàòûð âÿ øèðèí yóõó ýþðöð-
äö. Ãÿðèáÿäèð êè, äîüìà òîðïàãäàí àyðûëàíäàí áÿðè îíëàðûí ýþð-
äöêëÿðè yóõó yàääà ãàëìûðäû. Ôèðäîâñè ýþðäöyö yóõóíó ãàðäàøû-
íà äàíûøäû, åëÿ øèðèí-øèðèí äàíûøäû êè, åëÿ áèë, ùÿyÿòäÿ áàøûíà gÿë-
ìèø ùàäèñÿíè íàüûë åäèðäè:
“Yóõóäà ýþðäö êè, åâëÿðèíÿ ýåäèð. Äîããàçà yåíèúÿ ÷àòìûøäû.
Èòëÿðè ãà÷ûá îíóí àyàãëàðûíû yàëàäû, îíà øûðìàíäû. Ôèðäîâñè áèð íå-
÷ÿ àyëûã, áÿëêÿ äÿ íå÷ÿ èëëèê àyðûëûãäàí ñîíðà èòëÿðèíèí ýþçëÿðèí-
äÿí þïöð, þïöðäö. Ùÿyÿòäÿ îòóðóá ãÿëyàí ÷ÿêÿí áèð ãîcà Ôèðäîâ-
ñèíè ýþðöá òÿíáÿë-òÿíáÿë ñîðóøäó:
– Êèìè èñòÿyèðñÿí, îüëóì?
Ôèðäîâñèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, áó ñÿñè íÿ âàõòñà åøèäèá, áó ãîcàíûí
ýþçëÿðè îíà åëÿ òàíûø ýÿëèð! Î, ãîcàyà äåäè:
– Ìÿí áó åâèí îüëóyàì, Ôèðäîâñèyÿì.
– Ôèðäîâñè?! – äåyÿ ãîcà óøàã cÿëäëèyè èëÿ àyàüà ãàëõäû.
48
– Ôèðäîâñè, Ôèðäîâñè, ñÿíñÿí? Áÿñ áó âàõòàúàí ùàðàäàyäûíûç,
à áàëà?! Áÿñ ãàðäàøûí ùàíû? Òàùèð ùàíû?
Ãîcà îíó áÿðê-áÿðê ãócàãëàäû:
– Ìÿíèì áàëàì! – äåyÿ áàüðûíà áàñäû. Îíóí ýþç yàøëàðû Ôèð-
äîâñèíèí ÿëëÿðèíè, öçöíö yàíäûðûðäû. Áþyöê ãàðäàø áàøà äöøìöðäö
êè, áó ãîcà êèìäèð, îíó ùàðàäà ýþðöá? Ãîcà èñÿ àüëàyà-àüëàyà
äåyèðäè:
– Ìÿíÿì, Ùöñåyí áàáàíàì. Òàíûìàäûí? Ìÿíèì áàëàì...
Àòàí ñÿíè áöòöí þìðö áîyó àõòàðäû. Àíàí ýþçëÿðèíè ùÿìèøÿ ýþy-
ëÿðÿ äèêÿðäè... Êîñìîíàâòëàð ýþyäÿ ýÿçèá, ñèçäÿí õÿáÿð ýÿòèðìÿ-
äèêcÿ àòà-àíà õèôôÿò åäèá, ñîëóðäóëàð...
Ãîcà çÿèô, äàìàðëàðû ýþðöíÿí ÿëëÿðè èëÿ íÿâÿñèíè òóòóá áÿðê-
áÿðê ñèëêÿëÿyèð. Åëÿ áèë áó óçóí àyðûëûã ö÷öí îíäàí càâàá ýþçëÿ-
yèðäè.
Ôèðäîâñè áó ñèëêÿëÿíìÿäÿí ýþçëÿðèíè à÷äû. Ùèññ åòäè êè, àüëà-
yàí þçöäöð. Ýþçëÿðè áàùàð ÷è÷ÿêëÿðè êèìè yàøàðäû, yàíàãëàðûíû
yàíäûðäû.
Íÿñÿ áàyûðäà ýóðóëäàyûðäû. Êè÷èê ãàðäàø ïÿícÿðÿäÿí áàyûðà
áîyëàíûá äàüûí çèðâÿñèíäÿ yåðäÿêè âåðòîëyîòëàðäàí áåø-îí äîôÿ
áþyöê ìàøûí ýþðäö. Îíóí óçóí ãàíàäëàðû âàðäû: ìàøûíûí è÷èíäÿí
yåðäÿêè òöêëö àyûëàðäàí äà yåêÿ, öçëÿðèíè òöê áàñìûø íÿùÿíý
àäàìëàð äöøöðäöëÿð. Áó òöêëö íÿùÿíýëÿðè ýþðÿíòÿê Òàùèðèí ðÿíýè
àüàðäû. ßðÿíÿ ñûüûíûá ïû÷ûëòû èëÿ äåäè:
– ßðÿí ÿìè, ìÿí ãîðõóðàì...
Ôèðäîâñè ýþçëÿyèðäè êè, ßðÿí êè÷èê ãàðäàøûíà öðÿê-äèðÿê âåðÿ-
cÿêäèð. Yîõ, áåëÿ îëìàäû. Äåyÿñÿí, áó íÿùÿíý ãîíàãëàðäàí î äà
yàìàí ãîðõäó, ÿëëÿðè òèòðÿäè:
– Äàyàíûí, ýþðÿê, îíëàð íåyëÿìÿê èñòÿyèðëÿð.
Ôèðäîâñè îäñà÷àí ñèëàùû Îðà âåðäèyè ö÷öí öðÿyèíäÿ yàìàí
ùåyèôñèëÿíäè. Îäñà÷àí ñèëàù yàíûíäà îëñàyäû – yöç áåëÿ íÿùÿíý
îëñóí – îíëàðà íåyëÿyÿcÿê? Ùå÷ áèð øåy.
Ôèðäîâñè åùìàëcà äåäè:
– ßðÿí ÿìè, îíëàð áèçÿ òÿðÿô ýÿëèðëÿð. Ýþð, íåcÿ äÿ íÿùÿíýäèð-
ëÿð!
49
4. – 286
 – Ày àìàí, îíëàð òàyýþçäöðëÿð! Ñàäëûëàðäûð! Ñàðû ïëàíåòèí càíè-
ëÿðèäèð! – Áóíó Òàùèð äåäè. Þçö äÿ ãîðõóäàí äèë-äîäàüû òèòðÿyèðäè.
– Îëñóíëàð! – äåyÿ ßðÿí, íÿùàyÿò, ãîðõó áóçóíó ñûíäûðäû. –
Êèì îëóð-îëñóí!
Ìàøûíäàí îí íÿôÿð òöêëö àäàì äöøÿí êèìè ëèëèïóòëàð îíëàðûí
ãàðøûëàðûíà yöyöðäöëÿð. Áó ãûëëû àyûëàð òÿïèêëÿðèíè èøÿ ñàëûá áàëàúà
ëèëèïóòëàðû ãàðûøãà êèìè òàïäàëàäûëàð. Ëèëèïóòëàð ãà÷ûá úàíëàðûíûí
ãîðõóñóíäàí àüàúëàðà äûðìàøäûëàð. Ëàêèí áó ãûëëû âÿ ýöcëö àäàì-
ëàð àüàcëàðû êþêöíäÿí ÷ûõàðûá ëèëèïóòëàðû ìÿùâ åäèðäèëÿð.
– Áóíëàð âÿùøè èíñàíëàðäûð! – äåyÿ ßðÿí íÿñÿ åòìÿê èñòÿäè.
– Yîõ, ßðÿí ÿìè, îíëàð àäàìyåyÿí âÿùøèäèðëÿð!
ßðÿí äåäè:
– Èíäè áèç íåyëÿyÿê?
– Áèçèì îäñà÷àí ñèëàùûìûç âàðäû! – äåyÿ Òàùèð òÿÿññöôëÿ äèë-
ëÿíäè, – êàø èíäè ÿëèìèçäÿ îëàyäû.
– Âàðäû. Áÿñ íåyëÿäèíèç?
– Äîñòëàðûìûçà áàüûøëàäûã.
ßðÿíèí gþçëÿðèíäÿí îõóìàã îëàðäû êè, î íÿyÿñÿ àðõàyûíäûð.
Öçöíö áàëàcà êîñìîíàâòëàðà òóòóá äåäè:
– Áèðèíèç ýèçëèícÿ îíëàðûí ìàøûíûíûí yàíûíà ýåòìÿëèñèíèç. Yÿ-
ãèí êè, îíëàðëà âóðóøìàëûyûã...
Òàùèð áàøûíû ãàëäûðûá ãàðäàøûíà áàõäû. Yîõ, ðàçû îëìàç êè, ñå-
âèìëè ãàðäàøû òÿê-òÿíùà áó âÿùøèëÿðèí ìàøûíûíûí yàíûíà ýåòñèí.
– Ìÿí ýåäÿðÿì! – Òàùèð äèëëÿíäè. – ßðÿí ÿìè, ìÿí îðàäà íåy-
ëÿìÿëèyÿì?
ßðÿí úèáèíäÿí áàëàcà, àâòîìàò ãÿëÿìÿ îõøàyàí áèð øåy ÷ûõà-
ðûá îíà âåðäè.
– Îíëàð ìàøûíà ìèíìÿê èñòÿñÿëÿð àïàðàòûí àüçûíû îíëàðà òÿðÿô
òóòóá áó äöyìÿíè áàñàðñàí. Ãàëàíû èëÿ èøèí îëìàñûí. Ìÿí èñòÿyè-
ðÿì êè, îíëàðäàí, ùå÷ îëìàñà, áèðèíè äèðè òóòóì.
– Îëäó! – äåyÿ Òàùèð àïàðàòû àëäû. Îíóí öðÿyèíäÿêè ãîðõó êå-
÷èá ýåòäè: “ßðÿí – èýèä êîñìîíàâòäûð. Ùÿëÿ áó ãûëëû âÿùøèëÿðäÿí
áèðèíè äèðè òóòìàã èñòÿyèð!”
Òàùèð ãàðäàøûíûí öçöíÿ ìÿùÿááÿò äîëó áàõûøëàðëà áàõäû.
50
– Ôèðäîâñè, áèð øåy îëñà...
– Òàùèð, ãîðõìà! Öðÿêëè îë, ßðÿí ñÿíè äàðäà ãîyìàç.
Òàùèð äàüûí çèðâÿñèíÿ, ìàøûíà äîüðó äûðìàøäû. ßðÿí ùÿìèí
àïàðàòäàí áèðèíè äÿ Ôèðäîâñèyÿ âåðèá äåäè:
– Ýåòäèê. Îíëàðà yàõûíëàøûá äöyìÿíè áàñàðñàí. Áó àïàðàòäàí
àäàìyàòûçäûðàí ìàyå ÷ûõàcàã âÿ î, âÿùøèëÿðè äÿðùàë yóõóyà âå-
ðÿcÿê. ßýÿð yàòûçäûðà áèëìÿñÿ... îíäà ýÿðÿê ìÿùâ îëñóíëàð.
Ëèëèïóòëàð ãà÷ûð, ãûëëû èíñàíëàð îíëàðû ãûðûá òþêöðäö. Åëÿ áèë êè,
îíëàð áóðàyà ëèëèïóòëàðû ìÿùâ åòìÿyÿ ýÿëìèøäèëÿð.
Ôèðäîâñè èëê äÿôÿ èäè êè, âÿùøè èíñàíëàðëà öç-öçÿ ýÿëèðäè. Ãûëëû
àäàìëàð Ôèðäîâñè èëÿ ßðÿíè ýþðÿí êèìè ÿââÿë-ÿââÿë ÷àøäûëàð. Íÿ
åäÿcÿêëÿðèíè áèëìÿäèëÿð. Ñîíðà Ôèðäîâñèíèí öñòöíÿ úóìäóëàð. Ôèð-
äîâñè àïàðàòûí äöyìÿñèíè áàñäû. Ö÷-äþðä âÿùøè èíñàí yåðÿ ñÿðèë-
äè. ×àïàëàyûá yóõóyà ýåòäèëÿð.
Yîëäàøëàðûíûí yåðÿ yûõûëûá yàòäûüûíû ýþðÿí âÿùøè èíñàíëàðäàí
àëòûñû yóõàðû – çèðâÿyÿ, ìàøûíëàðûíà äîüðó ãà÷äû. ßðÿíëÿ Ôèðäîâñè
îíëàðà ÷àòà áèëìèðäèëÿð. Ýÿðÿê yóõó äÿðìàíû îíëàðà ãàðøûäàí àòû-
ëàyäû... ßëàc Òàùèðÿ ãàëûðäû. “Áèðäÿí Òàùèð äöyìÿíè áàñà áèë-
ìÿäè, ýåcèêäè...” Áþyöê ãàðäàø áÿðê ùÿyÿúàí êå÷èðèðäè. Òàùèð çèð-
âÿyÿ ÷ûõûá ìàøûíà yàõûíëàøäû. Áàõäû. Ìàøûíà ýèðèá îðàäà ÿëèíÿ
êå÷ÿí ñèëàùàîõøàð áöòöí øåyëÿðè ýþòöðöá yåðÿ äöøäö, áèð êîëëóãäà
ýèçëÿòäè.
ßðÿíëÿ Ôèðäîâñèíèí ãàðøûñûíäàí ãà÷ûá ìàøûíà ìèíìÿê èñòÿyÿí
âÿùøè èíñàíëàð càâàícà áèð îüëàíû ýþðöá äàyàíäûëàð. Òàùèð ôöðñÿòè
ÿëäÿí âåðìÿäè. Îíëàðà yàõûíëàøûá àïàðàòûí äöyìÿñèíè áàñäû. Òà-
ùèð áóíó ýþçëÿìèðäè. Îíëàðûí àëòûñû äà áèðäÿí yåðÿ yûõûëûá õîðóëòó
èëÿ yàòìàüà áàøëàäû.
ßðÿíýèë ýÿëèá ÷àòäûëàð. ßðÿí èëê äÿôÿ îëàðàã Òàùèðèí àëíûíäàí
þïäö.
– Ãî÷àã îüëàíñàí! – äåäè. Áó âàõò Ôèðäîâñè ßðÿíëÿ Òàùèðèí,
ñîíðà äà áàø-áàøà âåðèá õîðóëòó èëÿ yàòàí âÿùøèëÿðèí øÿêëèíè ÷ÿêäè.
Òàùèð äåäè:
– ßðÿí ÿìè, ìàøûíäà îíëàðûí ñèëàùëàðû âàðäû. Êîëëàðûí àðàñûíäà
ýèçëÿòìèøÿì!
51
4*.
 – Ýåäÿê áàõàã! – äåyÿ ßðÿí ñåâèíäè.
Ôèðäîâñè ñèëàùëàðà áàõàíäàí ñîíðà äåäè:
– Ìÿí áåëÿ ñèëàùëàðû êèíîëàðäà ýþðìöøÿì. Áóíëàð Yåð ïëàíå-
òèíèí Ðåy þëêÿñèíèí ñèëàùëàðûäûð.
ßðÿí íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ äåäè:
– Îëà áèëñèí êè, ñèëàùû Éåðäÿí ýþíäÿðèáëÿð. Áó àäàìëàð êîñìîñ
ãóëäóðëàðûäûð. Áóíëàðû àïàðûá Àyà, ñèçèí Êîñìîñ Ìÿðêÿçèíÿ âåð-
ìÿê ëàçûìäûð. Ãîy ïëàíåòëÿð áèðëèyèíèí ìÿùêÿìÿñèíèí þçö áóíëà-
ðûí cÿçàñûíû âåðñèí.
– Áÿñ îíëàðû íåcÿ àïàðàã?
– Èíäè gþðÿðñèíèç, – äåyÿ ßðÿí äèëëÿíäè. Îíëàð êþìÿêëÿøèá ÷îõ
÷ÿòèíëèêëÿ áó âÿùøè èíñàíëàðû äà áàëûã-ýÿìèyÿ ìèíäèðäèëÿð. Áàëûã-
ýÿìè ùå÷ áèð àüûðëûã ùèññ åòìÿäÿí yàâàø-yàâàø Ñîëòàí ïëàíåòèíèí
ñÿìàñûíà ãàëõäû.
Àøàüûäà ëèëèïóòëàð, äàüûí çèðâÿñèíäÿñÿ âÿùøèëÿðèí àüûð ìàøûíû
ýþðöíöðäö.
Áàëûã-ýÿìè Ày ïëàíåòèíÿ yîë àëìûøäû.
***
Áó äà Ày! Ùàìûìûç òà óøàãëûãäàí ùÿñÿäëÿ áàõäûüûìûç ýþçÿë
Ày, Yåðÿ ÿí yàõûí ïëàíåò.
Àyäà Âÿòÿíèìèçèí ýåîëîãëàðû àõòàðûøëàð àïàðûðëàð. Ìÿëóìäóð
êè, Àyäà Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíèí ôèëèàëû âàð.
ßðÿíýèëèí êîñìèê ýÿìèñè ñöðÿòè àçàëäûá Àyäà yåðÿ åíäè.
Àäàìëàð ãà÷à-ãà÷à ýÿëèá áó ö÷ êîñìîíàâòû ýöë-÷è÷ÿêëÿ ãàðøûëà-
äûëàð. Êÿïÿçëèíèí ñà÷ëàðû àüàðìûøäû. Î, Òàùèðëÿ Ôèðäîâñèíè ãócàã-
ëàyûá áàüðûíà áàñäû.
– Ày øåyòàíëàð! – äåäè. – Ñèçÿ àcûüûì òóòìóøäó.
Ñîíðà ýåòäèyèíèç ïëàíåòëÿðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàäûã. Yàâàø-yàâàø ùèð-
ñèì ñîyóäó...
Àyäàêû Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíèí äèðåêòîðó Àðàçëû äà
ãàðäàøëàðûí öçëÿðèíäÿí þïäö: – Ýÿëèí àòà-àíàíûçëà äàíûøûí! – äåäè.
52
Îíëàðû yàðàøûãëû áèð êàáèíåòÿ àïàðäû. Áóðàäà ðóñ, Àçÿðáàyúàí
âÿ èíýèëèñcÿ øöàðëàð, ïëàêàòëàð àñûëìûøäû. Ñîâåò þëêÿñèíèí ùÿyàòûíà
äàèð ôîòîñòåíäëÿð, õÿáÿðëÿð, ìÿëóìàòëàð ýþçÿ ÷àðïûðäû. Ìóüàí
Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíèí Àçÿðáàycàí øþáÿñèíäÿ Í. Íÿðèìàíî-
âóí ùåyêÿëè äöç Ýöíÿøÿ áàõûðäû.
Ãàðäàøëàð òåëåôîíóí ãàðøûñûíäà äàyàíäûëàð. Àðàçëû äöyìÿíè áà-
ñûá Yåðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàäû.
Ìóüàíäàí úàâàá ýÿëäè.
– Ãà÷ãûí êîñìîíàâòëàðûìûçû òàïìûøñûíûç. Ñèçè òÿáðèê åäèðèê!
– Îíëàðû åâëÿðè èëÿ càëàyûí.
Àù, áó äà îíëàðûí åâëÿðè! Òåëååêðàíäà óøàãëàðûí àòà-àíàñû ýþ-
ðöíäö. Âàëèäåyíëÿðèí ýþçëÿðè äîëìóøäó. Ãàðäàøëàð áèðäÿí ãûøãûð-
äûëàð:
– Àòà! Àòàcàí! Àíàcàí, áèç áóðäàyûã!
– Ìÿíèì áàëàëàðûì...
– Àòà, èíäè åâÿ ýÿëèðèê...
***
“Ìóüàí” êîñìèê ðàêåò ýÿìèñè Øÿùðèyàð äöçÿíëèyèíäÿ äîüìà
òîðïàüà åíäè. Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèð ýÿìèäÿí äöøöá äîüìà òîðïàüà
àyàã áàñàí êèìè îíó ãócàãëàäûëàð, þïöá äåäèëÿð:
– Áèçèì àíàìûç... Ñÿíñèç íåcÿ äàðûõìûøäûã! Ùàðàäà îëóðäóã-
ñà, öðÿyèìèç ñÿíèí yàíûíäàyäû...
Áèð àçäàí ìÿêòÿáëèëÿð âÿ êè÷èêyàøëû óøàãëàð ãà÷ãûí êîñìî-
íàâòëàðû òÿáðèêÿ ýÿëìèøäèëÿð. Àòà-àíàëàð, ãàðäàø-áàcûëàð îíëàðû
äþâðÿyÿ àëìûøäûëàð.
Ýÿíc êîñìîíàâòëàðû ýÿëÿcÿê êîñìèê ó÷óøëàð ýþçëÿyèðäè...
... Èëëÿð êå÷äè... Ãàðäàøëàð òÿëèì ìÿøãëÿðèíè áàøà âóðäóëàð.
Íÿùàyÿò, ýþçëÿíèëÿí ó÷óø ýöíö ÷àòäû. Yåð ãàðäàøëàðû Òàùèð âÿ
Ôèðäîâñè “Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñèíäÿ äîüìà òîðïàãëà âèäàëàøûá ýþ-
yÿ ãàëõäûëàð.
Ïÿíáÿ áóëóäëàð àøàüûäà ãàëûð, ìàâè ñÿìà þç ýåíèø ãîyíóíó
Yåð îüóëëàðûíà à÷ûð, îíëàðû áèð àíà ìÿùÿááÿòèëÿ cÿëá åäèðäè.
53
 “Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñèíäÿ ðàùàòcà îòóðìóø èêè ýÿíc êîñìî-
íàâò êå÷ìèø ó÷óøëàðûíäàí ñþùáÿò à÷ìûøäûëàð. Îíëàð èíäèyÿäÿê íå-
÷ÿ-íå÷ÿ ïëàíåòäÿ îëìóøäóëàð. Áèçÿ ñèðëè ýþðöíÿí áó ìàâè ýþyëÿð
þç ãîyíóíäà íÿ ãÿäÿð èíñàí þâëàäûíûí ìÿñêÿíèíè ýèçëÿäèá ñàõëà-
yûðìûø!
Èíäèyÿcÿí Àçÿðáàycàíûí áó èêè êîñìîíàâòû Ñàðû ïëàíåòèíäÿ,
Yàøûë âÿ Äÿíèçëÿð ïëàíåòëÿðèíäÿ âÿ áàøãà ïëàíåòëÿðäÿ îëìóøäóëàð.
Áóýöíêö ó÷óø èñÿ îíëàðûí ùÿyàòûíäà ÿëàìÿòäàð ó÷óø îëàcàãäûð.
Àõû, Göíÿøÿ yàõûí ùå÷ áèð ïëàíåò êÿøô åäèëìÿìèøäè. Áöòöí åëìè
ôÿðçèyyÿëÿð òÿñäèã åäèðäè êè, Göíÿøÿ yàõûí èíñàí ìÿñêÿíè ñàyûëà
áèëÿcÿê ùå÷ áèð ïëàíåò îëà áèëìÿç: Góíÿø þç èñòè øöàëàðû èëÿ îíà
yàõûí îëàí ùÿð øåyè ÿðèäèá yîõ åäèð.
Ìöõòÿëèô áåyíÿëõàëã ùåyÿòëÿðèí êîñìîíàâòëàðû Göíÿøÿ yàõûí
ìÿñàôÿäÿí áåëÿ ó÷óá êå÷ÿ áèëìÿìèøäèëÿð.
Yåð-ñÿìà ãàðäàøëàðûíûí åëìè ìÿñëÿùÿò÷èëÿðè àüñà÷ëû àëèì Êÿ-
ïÿçëè èñÿ èääèà åäèðäè êè, ìöòëÿã Göíÿøÿ yàõûí îëàí áèð ïëàíåò âàð
âÿ îðàäà èíñàíëàð yàøàyûðëàð.
Èíäè êîñìîíàâòëàð àüñà÷ëû àëèìèí èääèàñûíû òÿñäèã åòìÿê ö÷öí
ùÿìèí yåðÿ ó÷óðäóëàð.
Yàõøû áèëèðëÿð êè, áóðàäà îíëàðû þëöì äÿ ýþçëÿyèð, ùÿyàò âÿ ãÿ-
ëÿáÿ äÿ!
Îíëàð áÿøÿðèyyÿòèí ÿí áþyöê àðçóñóíó – Göíÿøÿ ó÷ìàã àðçó-
ñóíó ùÿyàòà êå÷èðìÿê yîëóíäà èëê àääûìëàðûíû àòûðäûëàð. Áèðäÿí
ïåyê ñèëêÿëÿíäè. Åëÿ áèë, ìàøûíäûð, ãÿôèëäÿí ãàyàyà òîõóíóá ôûíõûð-
äû.
Ôèðäîâñè ýþñòÿðècè àyíàyà áàõäû: ãàðøûäà êå÷èëìÿç áóëóäëàð
ýþðöíäö.
Ïåyê èñÿ åëÿ áèë òóòóëóá ñàõëàíûëìûøäû. Ùå÷ áèð òÿðÿôÿ ùÿðÿêÿò
åäÿ áèëìèðäè.
Áþyöê ãàðäàø åùòèyàò ìîòîðó èøÿ ñàëäû. Ìîòîð äåyÿíäÿ, Göíÿø
åíåðæèñè èëÿ èøëÿyÿí âÿ àøûíìàyà ãàðøû ìþùêÿì îëàí “öðÿê” èøÿ
äöøäö. Áó äà êþìÿê åòìÿäè. Åëÿ áèë, “Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñè ÿñèð
àëûíìûøäû.
– Áó, íåcÿ îëà áèëÿð?
54
– Áÿëêÿ áèçè òóòóá ñàõëàìàã èñòÿyèðëÿð?
Òàùèð ïàïàüûíû àçàcûã ãàëäûðûá ÿëàâÿ åòäè:
– Õÿðèòÿyÿ áàõàã. Gþðÿê áèç ùàðàäàyûã?
Ôèðäîâñè áóíó ýþçëÿyèðìèø êèìè, õÿðèòÿ äöyìÿñèíè áàñäû. Ëà-
êèí ýÿìè-ïåyêèí ùàðàäà îëäóüóíó õÿðèòÿ äÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿäè. Åëÿ
áèë ùàíñû ñåùðëè ãöââÿñÿ îíëàðû òóòóá ñàõëàìûø, Òàùèðèí òÿáèðèícÿ
äåñÿê, òÿðê-ñèëàù åòìèøäèð...
– Yåðëÿ äÿ ÿëàãÿ êÿñèëèá, – êè÷èê ãàðäàø äèëëÿíäè.
– Àíòèìàãíèò ãöââÿñèíè èøÿ ñàë. Áèç ìàãíèò ñàùÿñèíÿ äöøìö-
øöê! – äåyÿ Ôèðäîâñè ñåâèícëÿ äèëëÿíäè.
– Äîüðóäóð.
Àíòèìàãíèò ãöââÿñè èøÿ ñàëûíäû. “Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñè yàü êè-
ìè èðÿëè øöòöäö.
– Ýþðöðñÿí?
– Ùå÷ àüëûìûçà ýÿëìÿyèá.
– Ýþðÿñÿí, áèç ùàíñû ïëàíåòèí ìàãíèò ñàùÿñèíÿ äöøìöøäöê?
– Äÿãèã áèëìèðÿì. Yÿãèí, Íóð ïëàíåòèíèíêè îëàúàã. Íóð ïëàíå-
òèíèí ñàêèíëÿðè ìþùêÿì ñöíè ìàãíèò ñàùÿñè yàðàäûðëàð.
– Îíëàð áèëìèðëÿðìè êè, Yåð þâëàäëàðû îíëàðäàí äà áècäèðëÿð?
– Îíëàð àícàã Ýþy ïëàíåòëÿðèíèí ñàêèíëÿðèíè ýþðöáëÿðìèø. Yà-
äûíäàìû, áèçè íåcÿ ãàðøûëàäûëàð: àòûëûá-äöøöð, äåyèá-ýöëöð, øàäëà-
íûðäûëàð.
– Øÿí, õîøáÿõò èíñàíëàðäû, – äåyÿ Òàùèð îíóí äåäèyèëÿ ðàçûëàø-
äû âÿ ÿëàâÿ åòäè: – Ýþðÿñÿí, Ýöíÿøÿ yàõûí ïëàíåòèí ñàêèíëÿðè áè-
çè íåcÿ ãàðøûëàyàcàãëàð?
– Ñÿíÿ êàáàá âÿ êîíyàê ãîíàãëûüû òÿøêèë åäèáëÿð. Þçëÿðè äÿ
ñÿáèðñèçëèêëÿ yîëóíó ýþçëÿyèðëÿð, – Ôèðäîâñè çàðàôàòcà ýöëäö.
... Çàìàí øêàëàñû ýþñòÿðäè êè, “Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñèíèí Yåð-
äÿí àyðûëìàüûíäàí äöç ö÷ ày êå÷èð. Áó ö÷ ày áèçèì êîñìîíàâò-
ëàðà ùå÷ ö÷ ñààò ãÿäÿð äÿ ýþðöíìöðäö.
Ùàâàäà ó÷óð, ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê äóyìóðñàí. Áóðàäà èíñàí ãîcàë-
ìàüûí âÿ çàìàí ìàøûíûíûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó ùèññ åòìèð. Yóõà-
ðûäàí Ýöíÿø øÿôÿã ñà÷ûð. Àøàüûäà ãàïãàðà, ócà äàüëàðû áöðöìöø
ñûõ, yàüûøëû, ãàðëû äóìàí ýþðñÿíèðäè.
55
 Òàùèð äåäè:
– Ìÿí áèð àç yàòûì. Yåðäÿí àyðûëäûüûìûç ö÷ àyäûð, àììà ùÿëÿ
yàòìàìûøûã.
– Yàò. – Áþyöê ãàðäàø îíó àðõàyûí åòäè. – Yàò, yóõóíäà äîü-
ìà àäàìëàðû ýþð.
– Àðõàyûí îë. Yóõóìó äóðàíäà ñÿíÿ äàíûøàcàüàì, – äåyÿ Òà-
ùèð äÿ çàðàôàòyàíà äèëëÿíäè. – ßýÿð ýÿìèyÿ Ày àyûëàðû ùöcóì åòñÿ-
ëÿð, ìÿíè îyàòìà. Ãîðõóðàì. Yàäûíäà âàðìû, Íóð ïëàíåòèíäÿí ãà-
yûäàíäà Ày àyûëàðûíû ýþðÿíäÿ àç ãàëäûì êè, þçöìö ýÿìèäÿí àòûì.
– Ñÿí öðÿêëè îüëàíñàí! – äåyÿ Ôèðäîâñè ãàðäàøûíû ñåâèíäèðäè. –
Ãîðõìà, Ày àyûëàðû áóðàyà ó÷óá ýÿëÿ áèëìÿçëÿð. Yàò, áèð àç äèícÿë.
Êè÷èê ãàðäàø ÿëöñòö yóõóyà ýåòäè.
... Ôèðäîâñè èñÿ ãàðøûäà à÷ûëìûø ìÿíçÿðÿyÿ áàõàíäà ñàíêè, yå-
ðèíäÿcÿ äîíóá ãàëäû: èëê ÿââÿë îíà åëÿ ýÿëäè êè, äîüìà yåðäÿäèð.
Ïåyê-ýÿìèíèí ãàðøûñûíäà ñöä ðÿíýèíäÿ îëàí ýåíèø ìÿíçÿðÿ à÷ûë-
ìûøäûð. Yàøûë ìåøÿëÿð, åëÿ áèë, ñöä þðïÿyÿ áöðöíìöøäö. Óúà äàü-
ëàð, äÿðèí äÿðÿëÿð, ÷ÿìÿíëÿð, ÷àyëàð áåëÿ, ñàíêè, àü äóìàíà áö-
ðöíìöøäöëÿð.
Åëÿ çÿíí åëÿäè êè, äîüðóäàí äà, yåðäÿäèðëÿð: àõû, áåëÿ ýþçÿë,
ÿñðàðÿíýèç ìÿíçÿðÿ, îíóí ôèêðèícÿ àíúàã àíàìûç Yåð ïëàíåòèíäÿ
îëà áèëÿðäè...
Î, ãàðäàøûíû äöìñöêëÿyèá øèðèí yóõóäàí îyàòäû. Òàùèð, åëÿ áèë,
yåíècÿ yóõóyà ýåòìèøäè. Ýþçëÿðèíè îâóøäóðóá ãàðøûyà áàõäû: –
Ày àìàí! Áóðà ùàðàäûð áåëÿ? Áèç Éåðäÿyèê?
– Ìÿí äÿ åëÿ ôèêèðëÿøèðÿì. Åëÿ áèë, Øóøàäàyûã.
– Î íÿäèð åëÿ? Øÿëàëÿäèð?
– Äîüðóäàí äà, øÿëàëÿäèð!
– Yàðäûìëûäà ýþðäöyöìöç øÿëàëÿyÿ îõøàyûð... ýÿìè-ïåyê ñö-
ðÿòèíè àçàëäûá yàâàø-yàâàø àøàüû åíèðäè.
Êîñìîíàâòëàð áó ÿñðàðÿíýèç òîðïàüà åíìÿyÿ ùàçûðëàøûðäûëàð.
Ïåyê-ýÿìèäÿ ãóðàøäûðûëìûø òåëåàïàðàòëàð èøÿ äöøìöøäö.
“Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñè ñöä ðÿíýëè þðïÿyÿ áöðöíìöø äöçÿíëèê-
äÿ òîðïàüà åíäè.
56
ßòðàô ñàêèòëèê èäè. Áèçèì Yåð þâëàäëàðûíà åëÿ ýÿëäè êè, ìåøÿëÿð-
äÿ, äöçÿíëÿðäÿ, öìóìèyyÿòëÿ, áöòöí ïëàíåòäÿ ñàyñûç-ùåñàáñûç
cûðúûðàìàëàð îõóyóð.
Àícàã yîõ. Áó, úûðcûðàìàëàðûí õîø ñÿñè äåyèëäè. Ùàíñû ìóñèãè-
íèíñÿ ýþçÿë, öðÿêîõøàyàí ìåëîäèyàñûäûð. Áöòöí ïëàíåò íÿüìÿ
îõóyóðäó.
Ýöíÿø ýþðöíìöðäö. Åëÿ áèë, ñÿìàíûí ãàðøûñûíû äÿìèð òÿáÿãÿ-
ëÿðëÿ þðòìöøäöëÿð. Yóõàðû, ñÿìà òÿðÿô ñûõ áóëóäëó èäè. Àíúàã ùèññ
îëóíóðäó êè, áó ãàòû äóìàíûí àðàñûíäàí èëûã Ýöíÿø øöàëàðû ñöçö-
ëöá ýÿëèð âÿ òîðïàüû èñèäèð.
ßòðàôäà èñÿ àëà-áÿçÿê ãóøëàð ó÷óð. Ýþçëÿðèíÿ áàøãà càíëû ýþ-
ðöíìöðäö.
Ãàðøûäàêû äàüûí çèðâÿñèíäÿí ýóðóëòó èëÿ àõûá ýÿëÿí øÿëàëÿ îí-
ëàðà äîüìà yåðëÿðè àíäûðûðäû.
– Áÿëêÿ, Éåðäÿyèê?
– Ìÿíÿ äÿ åëÿ ýÿëèð, – äåyÿ Òàùèð càâàá âåðäè.
Áþyöê ãàðäàø äóðáèíè ýþòöðöá øÿëàëÿyÿ òÿðÿô áàõäû:
– Îëà áèëìÿç êè, yàä àäàìëàðûí áóðàyà äöøìÿyèíè áóðàëàðûí
ñàêèíëÿðè áèëìÿñèíëÿð.
– Áÿëêÿ, áóðàëàðäà ùå÷ èíñàí yàøàìûð?
– Îëà áèëìÿç, – Ôèðäîâñè äåäè, – ìóñèãè êè âàð – äåìÿê, îðàäà
èíñàí äà yàøàyûð. Ìóñèãè èëÿ èíñàíëàð ÿêèç äîüóëóðëàð.
Áó çàìàí Yåð þâëàäëàðû àüàïïàã ñÿìàyà òóøëàíìûø ìàâè ôèøÿíý-
ëÿðèí ñÿñèíè åøèòäèëÿð. Ýþyÿ áèð-áèðèíèí àðäûícà ôèøÿíýëÿð àõûðäû.
– Yÿãèí, áàyðàì åäèðëÿð.
Ôèðäîâñè äóðáèíè ócà äàüëàðûí äþøöíÿ äîüðó òóøëàyûá äèããÿòëÿ
áàõäû: øÿëàëÿíèí yàíûíäà áèð óøàã ýþðöá ñåâèíäè.
– Èíñàí! Îäóð, áàõ.
Òàùèð cÿëä äóðáèíè ãàïûá áàõäû:
– Àù! Êÿïÿçëè äöç äåyèðìèø. Áóðà, îëà áèëñèí êè, åëÿ Ýöíÿøÿ
yàõûí îëàí “Áàùàð” ïëàíåòèäèð.
Îíëàð “Ìóüàí” ïåyê-ýÿìèñèíäÿí êè÷èê âåðòîëyîòó ÷ûõàðûá
ìèíäèëÿð.
Âåðòîëyîò ýóðóëäàyàðàã ýþyÿ ãàëõäû âÿ øÿëàëÿyÿ òÿðÿô öç òóòäó.
57
 Øÿëàëÿíèí yàíûíäà ñàðûñà÷ áèð ãûç îòóðìóøäó, ÿëèíäÿêè ñàðûëÿ- – Yàõøûäûð. ×îáàí÷è÷ÿyèíè ãîõëàyàí êèìè àyûëäû.
÷ÿêëè ÷è÷ÿêëÿðè ñóyà òóòóá èyëÿyèðäè. Î, âåðòîëyîòó, îðàäàí äöøÿí Òàùèð ãûç óøàüûíûí òîòóã ÿëèíè ñûõäû.
èêè éàä àäàìû ýþðöá ýöëöìñöíäö. Ãîðõìàäû. Áó yàä àäàìëàðû, – Ñàü îë! Òÿøÿêêöð åäèðÿì!
åëÿ áèë, ùàðàäàñà ýþðìöøäö. Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèð ãûçà yàíàøûá îíóí- – Íÿyÿ ýþðÿ, àõû?
ëà öçáÿöç îòóðäóëàð. – Ãàðäàøûì ùàãäà øàä õÿáÿð âåðäèí. Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè...
Ãûç ÿëèíäÿêè ÷è÷ÿê äÿñòÿñèíè îíëàðà òÿðÿô òóòäó. Êîñìîíàâò – Íÿ áèëèðäèíèç êè?
ãàðäàøëàð ÷è÷ÿyè àëûá èyëÿäèëÿð. Ñàíêè áóíóíëà äà ùÿð øåy àëò-öñò – Ùå÷. Ãîðõäóì êè, áèð-áèðèìèçè èòèðÿê.
îëäó. Yåðèí ÷îõáèëÿí úÿñóð êîñìîíàâòëàðû áèùóø ùàëäà òîðïàüà – Áèçäÿ ùå÷ êèì èòìèð.
óçàíûá yóõóyà ýåòäèëÿð. Òàùèð ñîðóøäó:
Áöòöí áóíëàð åëÿ òåç áèð âàõòäà áàø âåðäè êè, “Ìóüàí” ïåyê- – Yàõøû, ñÿí áèçè ýþðÿíäÿ áèçÿ ÷è÷ÿê âåðäèí. Áèç äÿ ùóøóìó-
ýÿìèñèíèí êîñìîíàâòëàðû áàøãà ùå÷ íÿ ýþðöá-åøèòìÿyÿ ìàcàë çó èòèðäèê. Àõû, íèyÿ áåëÿ åòäèí? Áèç êè ñÿíÿ ùå÷ áèð ïèñëèê åòìÿ-
òàïìàäûëàð... äèê.
ßââÿë êè÷èê ãàðäàø yóõóäàí îyàíäû. Áàøûíûí öñòöíäÿ yàíàãëà- – Ìÿí ñèçäÿí ãîðõäóì.
ðûíà ãûðìûçû ýöíÿø øÿêëè ÷ÿêèëìèø èêè ãûç ýþðäö. Ãûçëàð, åëÿ áèë, yà- – Áèðäÿí áèç ìÿùâ îëàðäûã?
íàãëàðûíà ãÿñäÿí ýöíÿø øÿêëè ÷ÿêèá yàïûøäûðìûøäûëàð. Îíëàðäàí
– Yîõ. Áó ÷è÷ÿê èíñàíû ìÿùâ åòìèð. Ìöâÿããÿòè îëàðàã ùóøó-
áèðè, ýþçëÿðè ÷è÷ÿyè àíäûðàí ãûç Òàùèðèí äöç yàíûíäà äóðìóøäó.
íó èòèðèð.
Òàùèð ùÿð øåyè óíóòìóøäó. Åëÿ áèë ùå÷ íÿ áàø âåðìÿìèøäè. ßòðà-
– Áÿñ áèçè íÿyëÿ ùóøà ýÿòèðäèíèç?
ôûíà áàõäû: ãàðäàøû yàíûíäà yîõ èäè âÿ öðÿyè òèòðÿäè; ýþðÿñÿí îíóí
– ×îáàí÷è÷ÿyè ÿòðè èëÿ.
ÿçèç ãàðäàøû, àðçó âÿ ÿìÿë ñèëàùäàøû Ôèðäîâñè ùàíû? Áÿëêÿ... áÿë-
– ×îáàí÷è÷ÿyè? Ñèçäÿ äÿ ÷îáàí÷è÷ÿyè îëóð?
êÿ, îíóí áàøûíà ãÿðèáÿ èø ýÿëèá?
Áó äöøöícÿëÿðÿ äàëäûãcà îíóí öðÿyè yàðïàã êèìè ÿñèðäè. Î áè- – Íèyÿ îëìóð? ×îáàí÷è÷ÿyè ÿòðè áöòöí äÿðäëÿðèí äÿðìàíûäûð.
ðè ãûç êè÷èê ãàðäàøà áàõûá ýöëöìñöíäö. Ñîíðà îíóí ÿëèíäÿí òóòäó. – Õÿð÷ÿíýèí äÿ? – äåyÿ Yåð êîñìîíàâòû ìàðàãëà ñîðóøäó âÿ
– Ýåäÿê, ýåäÿê, áèçèìëÿ, – äåyÿ ùÿìèí ãûç äèëëÿíäè. äåäè êè, õÿð÷ÿíýè áÿøÿðèyyÿò óçóí èëëÿð ìöàëècÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð.
Òàùèð äÿ ýåòäè. Áó õÿñòÿëèê òàðèõ áîyó ìèëyîíëàðëà èíñàí ìÿùâ åòìèøäèð.
Øöáùÿëÿð, Ôèðäîâñèíèí yîõ îëìàñû ãîðõóñó Òàùèðèí öðÿyèíè äè- – Áèçäÿ åëÿ õÿñòÿëèê yîõäóð.
äèðäè. Ãîðõóðäó êè, ãàðäàøûíûí áàøûíà áÿäáÿõò èø ýÿëÿð. – Îëà áèëìÿç!
Î, ãûçëàðäàí ñîðóøäó: – Èíàíìûðñûíûç?
– Ùàðà ýåäèðèê? Òàùèð ôèêèðëÿøäè êè, áó áîyäà êîñìîíàâò, ýþð, êèìèíëÿ – áàëà-
– Îðà. cà áèð ãûçëà ñþùáÿò åäèð, îíó ñîðüó-ñóàëà òóòóá.
– Îðà ùàðàäûð åëÿ? Àõû, yåðäÿ áöòöí áÿøÿð àëèìëÿðèíèí óçóí èëëÿð áèðýÿ ìöáàðèçÿ
– Ãàðäàøûíûí yàíûíà. àïàðûá ãàëèá ýÿëäèêëÿðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèyè ùàãäà áó áàëàcà ãûçûí
Êè÷èê ãàðäàøûí ãöññÿëè ýþçëÿðè èøûãëàíäû. Ñèôÿòèíèí èícÿ ãûðûøëà- íÿ ìÿëóìàòû îëà áèëÿð?
ðû à÷ûëäû. Åëÿ áèë êè, óøàã áóíó – Òîðïàã þâëàäûíûí öðÿyèíäÿí êå÷ÿíëÿðè
– Ãàðäàøûì ùàíû? äóyìóøäó. Äåäè:
58 59
 – Yîõ, áåëÿ äåyèë. Ìÿíè áàëàcà ùåñàá åòìÿyèí. Áèçèì ïëàíåòè-
ìèçäÿ ùå÷ áèð õÿñòÿëÿíìÿ îëìóð.
– Îëà áèëìÿç! – äåyÿ Òàùèð òÿÿccöáëÿ äèëëÿíäè. – Èíñàí áèð ýöí
äîüóëäóüó êèìè áèð ýöí äÿ ìÿùâ îëóá òîðïàüà ãàðûøìàëûäûð.
Îíëàð ýÿëèá áàëàcà áèð áàü÷àyà ÷àòäûëàð. Áóðàäà äà ùÿìèí ìó-
ñèãè ÷àëûíûðäû. Áàü÷àäà êÿïÿíÿêëÿð ó÷óøóðäó. Gþðäöyö ìÿíçÿðÿ
îíóí öðÿyèíè ñàðñûòäû.
Èíäèyÿcÿí íå÷ÿ-íå÷ÿ ïëàíåòäÿ, þëêÿäÿ îëàí Òàùèð – áó ãîðõ-
ìàç Yåð îüëó áåëÿ áèð ãîðõóíc ìÿíçÿðÿ ýþðìÿìèøäè: îíóí ãàð-
øûñûíäà áàøñûç àäàì äàyàíìûøäû, áàø ýþðöíìöðäö. Áÿäÿí èñÿ ýþy
îòëàðûí öñòöíäÿ äöìäöç äàyàíìûøäû. Îíó àü ÷è÷ÿêëÿðÿ îõøàð ïàð-
÷àyà áöêìöøäöëÿð.
Ãàðäàøûíû òàíûäû:
– Ôèðäîâñè! – äåyÿ àüëàyà-àüëàyà ãûøãûðäû. – Ãàðäàøûì!
Áàyàãêû áàëàcà ãûç ýöëöìñÿyÿðÿê êè÷èê ãàðäàøà áàõäû âÿ áó
áàõûøëàð êè÷èê ãàðäàøûí öðÿyèíè ñàíêè äåøèá êå÷äè.
Ãûç äåäè:
– Ãîðõìàyûí. Îíóí áàøûíû ìöàëècÿ åäèðëÿð.
– Íÿ?
– Ùÿ. Áàøûíû.
– Íåcÿ? Ñèçäÿ õÿñòÿíè áåëÿìè ìöàëècÿ åäèðëÿð? Áàøû áÿäÿíèí-
äÿí àyûðûáñûíûç êè, ìöàëècÿ åäèðèê?!
Áó âàõò èêè ýþçÿë ãàäûíûí îíëàðà òÿðÿô ýÿëäèyèíè ýþðÿí êè÷èê
ãàðäàø áèð àç öðÿêëÿíäè.
Ãàäûíëàðûí ÿëëÿðèíäÿ íÿñÿ àü þðòöyÿ áöðöíìöø øåy âàðäû.
Îíëàð ùå÷ íÿ îëìàìûø êèìè, áàøû þðïÿyèí àðàñûíäàí ÷ûõàðûá áÿ-
äÿíÿ yàïûøäûðäûëàð. Ñîíðà ùàíñû ýöëöíñÿ ñóyóíó áàøëà áÿäÿíèíèí
áèðëÿøäèyè yåðÿ ÷ÿêäèëÿð.
Áþyöê êîñìîíàâò àñãûðûá àyàüà äóðäó. Þç ãàðäàøûíû ãócàãëà-
yûá þïäö.
– Ôèðäîâñè!
– Òàùèð!
60
Ãàðäàøëàð äþíÿ-äþíÿ þïöøäöëÿð. Ùÿìèí èêè ýþçÿë ãàäûí ãàð-
äàøëàðà yàõûíëàøûá áèð ãÿäÿð äèícÿëìÿê ö÷öí îíëàðû ñàðàyà äÿâÿò
åòäèëÿð.
Áóëóä òîïàëàðûíûí àðàñûíäàí ñöçöëÿí çÿðèô øöàëàð ñàðàyûí ýöí-
äîüàí òÿðÿôèíÿ äöøìöøäö. Ñàðàyûí öñòö âÿ äèâàðëàðû ãûçûëäàí èäè,
ïàð-ïàð yàíûðäû. Ýåíèø, óëäóçâàðè ïÿícÿðÿëÿðäÿí ýöíÿáàõàíà îõ-
øàð ÷è÷ÿêëÿð áîyëàíûðäû. Áàyàãêû ìóñèãè yåíÿ ñÿñëÿíèðäè. Áó, îõó-
yàí ïëàíåòèí ãÿðèáÿëèêëÿðèíäÿí áèðè èäè.
Ãÿôèëäÿí ýþy ýóðëàäû, èëûã yàüûøëàð yàüìàüà áàøëàäû. Ïàðëàyàí
òîðïàãäàí õîø ÿòèð ãàëõäû. Ùÿð òÿðÿôäÿ ñàïñàðû îòëàð, ÷è÷ÿêëÿð, áè-
÷ÿíÿêëÿð ýþyÿðäè. Óøàãëàð ÿëëÿðèíäÿ ÷è÷ÿêëÿðÿ îõøàð ãàáëàð yàüû-
øûí àëòûíäà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷ûð, äåyÿñÿí, yàüûø ñóyó yûüûðäûëàð.
Òàùèð áóíóí ñÿáÿáèíè yàíûíäàêû ÷è÷ÿê ãûçäàí ñîðóøäó. Yàíàã-
ëàðû ýöíÿø øÿêèëëè ãûç äåäè:
– Yàüûø ñóyó áèçèì ïëàíåò ö÷öí ÷îõ ãèyìÿòëèäèð. Áèç õöñóñè ëà-
áîðàòîðèyàäà yàüûøûí òÿðêèáèíè, îíóí ùàðàäàí ýÿëìÿñèíè âÿ þçýÿ
ïëàíåòëÿðäÿ áàø âåðÿí òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíè þyðÿíèðèê. Ùÿì äÿ áèç
yàüûø ñóyóíó ñó àíáàðëàðûíà äîëäóðóá ñó ìÿíáÿyèíÿ ÷åâèðèðèê.
Åùòèyàú îëàíäà îíäàí èñòèôàäÿ åäèá ñóñóç ñÿùðàëàðû ñóâàðûðûã.
Ñÿìà-Yåð ãàðäàøëàðû ñàðàyà ÷àòùà÷àòäà îíëàðû yàíàãëàðû ýö-
íÿø øÿêèëëè ãûçëàð ãàðøûëàäûëàð. Êîñìîíàâòëàð ýöíÿøÿ yàõûí þëêÿ-
íèí ãîíàãëàðû ö÷öí àyðûëìûø îòàüà äàõèë îëäóëàð. Îíëàðû óøàüàîõ-
øàð, ãûñàáîy áèð àäàì ãàðøûëàyûá åùòèðàìëà yåð ýþñòÿðäè. Î, ýþçö-
íÿ ãÿðèáÿ ýþçcöê òàõìûøäû. Ýþçëöyöí øöøÿñè àëìàç êèìè ïàðûëäà-
yûðäû.
Êîñìîíàâòëàð îíëàðû ñàëàìëàyàí áó áàëàcà, óøàüà îõøàyàí êî-
ñàñàããàë, åyíÿêëè àäàìà ìàðàãëà áàõûðäûëàð.
Yàíàãëàðû ýöíÿø øÿêèëëè ãûç êîñìîíàâòëàðûí áó ìàðàüûíû ùèññ
åäÿðÿê äåäè:
– Áó, áèçèì êîñìèê ó÷óøëàð ìÿðêÿçèìèçèí ïðîôåññîðóäóð. Áèð
íå÷ÿ ïëàíåòäÿ îëóá.
Ãûç òÿìêèíèíè ïîçìàäàí ýöëöìñöíäö.
– Ïðîôåññîðóí àäû Ãåãäèð. Îíóí 100 yàøû âàð.
61
 – Áóíóí yöç yàøû âàð? – Êè÷èê ãàðäàø yåíÿ äÿ òÿÿccöáëÿ ñî-
ðóøäó. Ôèðäîâñè ñÿáèðñèçëèê åëÿyÿí ãàðäàøûíà ùèì-cèìëÿ áèëäèðìÿê
èñòÿäè êè, åëÿ äàíûøìàñûí. Ãåã ùèðñëÿíÿ áèëÿð.
Ãåã òÿêðàð áàø ÿyÿðÿê îíëàðû ñàëàìëàäû:
– Áèçèì ïëàíåòÿ – Ýöíÿøÿ yàõûí îëàí þëêÿìèçÿ õîø ýÿëìèñèíèç!
– Áóðàíûí àäû íåcÿäèð? – êè÷èê ãàðäàø åëÿ ñîðóøäó êè, ýóyà áó
ïëàíåòèí àäûíû yàõøû áèëèð, èíäè óíóäóá...
– Áèçèì ïëàíåò ßø àäëàíûð. ßââÿëcÿ Áàùàð ïëàíåòè èäè.
Áþyöê ãàðäàø àyäûíëàøäûðàðàã äåäè:
– Ùÿ? Ýöí öñòÿýÿë ßø?
– Åëÿäèð. Ýöí öñòÿýÿë ßø. Áèç Ýöíÿøÿ ÿí yàõûí ïëàíåòèê. Èíäè-
yÿcÿí áèçÿ áàøãà ïëàíåòëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿí ãîíàã ýÿëìÿìèøäèð.
Ãåã åyíÿyÿ îõøàyàí ýþçëöyöíö äöçÿëäèá ñîðóøäó:
– Ñèç ùàðàäàí ýÿëìèñèíèç?
– Yåðäÿí.
– ÑÑÐÈ-äÿí.
Ãåã ÷èyèíëÿðèíè ÷ÿêäè: yÿíè äåìÿê èñòÿäè êè, áåëÿ áèð þëêÿ òà-
íûìûð.
Òàùèð ócàäàí äåäè:
– ÑÑÐÈ-íè – êîñìîíàâòëàð þëêÿñèíè òàíûìûðñàí?
Ãåã yåíÿ äÿ ÷èyèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
– Åøèòìÿìèøÿì.
Òàùèðèí äÿ, Ôèðäîâñèíèí äÿ öðÿyèíäÿ áó áàëàcà ïðîôåññîðà øöá-
ùÿ âÿ êèí ÿìÿëÿ ýÿëäè.
ßø ïëàíåòèíäÿ òîy-áàyðàì èäè; áó ýöí îíëàð Ýöíÿøèí øÿôÿãëÿ-
ðèíäÿí áîë-áîë è÷ÿcÿêäèëÿð. Áóíó ßø ïëàíåòèíèí cÿñóð âÿ ãîðõìàç
êîñìîíàâòû Øîí áåëÿ èçàù åòäè:
– Áèçèì ïëàíåò Ýöíÿøÿ ÿí yàõûí îëàí ïëàíåòäèð. Ýöíÿø þçöíÿ
ùå÷ êèìè yàõûí äöøìÿyÿ ãîyìóð. Áó ãÿäÿð èñòèëèyèíÿ âÿ òåìïå-
ðàòóðóíà áàõìàyàðàã Ýöíÿø ñîyóãäóð; î, èíñàíñûç þìöð ñöðöð...
Áèç áóðàäà ìÿñêÿí ñàëàðêÿí ÷îõ ãóðáàíëàð âåðìèøèê. Ëàêèí èíñàí
èðàäÿñè ùÿð øåyÿ ãàëèá ýÿëèð. Áèçèì óçàãýþðÿí àëèìëÿð äöøöíöá-
äàøûíäûëàð. Àõûð êè, êÿøô åòäèëÿð. Ïëàíåòèí ñÿòùèíè – öñò ùèññÿñèíè
õöñóñè äóìàí-òîçëà þðòäöê.
62
Ýöíÿøèí èñòèñèíè àç êå÷èðÿí äóìàí-òîç ùèññÿñè ïëàíåòè Ýöíÿøèí
òåìïåðàòóðóíäàí ãîðóyóð.
– Ýöíÿø äóìàí-òîçó yàíäûðûá ìÿùâ åäÿ áèëìèð? – Ôèðäîâñè ñî-
ðóøäó.
– Yîõ, – Øîí càâàá âåðäè. – Äóìàí-òîç ùèññÿñè ýöíÿø èñòèñèíè
óäóð. Îíó òÿíçèì åäèá ýåðè ãàyòàðûð. Äóìàí-òîç ùèññÿñèíè òåç-òåç
äÿyèøèðèê.
Áþyöê ãàðäàø áÿçÿäèëìèø êö÷ÿëÿðè, áèíàëàðû, øÿíëèêëÿðè ýþðöá
Øîíäàí ñîðóøäó:
– Áÿñ áó ýöí íÿ áàyðàìûäûð?
Øîí Ôèðäîâñèíèí ñþçëÿðèíè, äåyÿñÿí, åøèòìÿäè. Þç ñþùáÿòèíè
äàâàì åòäèðäè:
– Áó ýöí äóìàí-òîç ùèññÿñèíè àç âåðÿúÿyèê. Ýöíÿø ïëàíåòèìè-
çè öðÿêëÿ, àícàã åùòèyàòëà èñèäÿcÿê. Àõû, àíàìûç Ýöíÿø èñèòìÿäè-
yè òîðïàãäà ùå÷ áèð íåìÿò áèòìÿç.
– Áÿñ îíóí èñòèëèyèíè íÿ èëÿ òÿíçèì åäÿcÿêñèíèç?
– ×îõ àäè. Ùÿìèí òîç-äóìàíäàí áóðàõàcàüûã.
Ñÿñëÿíÿí ìóñèãè Øîíóí ñþçöíö êÿñäè.
... ßëëÿðèíäÿ ýöíÿáàõàíëàðà îõøàð ýöë-÷è÷ÿê äÿñòÿëÿðè òóòìóø
îüëàí âÿ ãûçëàð ðÿãñ åäèð, àòûëûá-äöøöð, ìàùíû îõóyóðäóëàð.
Øîí äåäè:
– Áó ýöí ßø êîñìîíàâòëàðû ïëàíåòèí ñàêèíëÿðè ãàðøûñûíäà ó÷óø
ìÿøãëÿðèíè íöìàyèø åòäèðÿcÿêëÿð. Ìÿí îðàäà îëìàëûyàì. Ñèç äÿ
ýåòìÿê èñòÿyèðñèíèçìè?
– ßëáÿòòÿ, áèç äÿ ýåòìÿê èñòÿyèðèê.
Îíëàð äàüûí çèðâÿñèíÿ ãàëõäûëàð. Çèðâÿäÿ õöñóñè ìåòàëäàí ùà-
çûðëàíìûø ÿëàâÿ çèðâÿ äÿ âàðäû. Áóðàäà ÷îõëó ó÷óø ëÿâàçèìàòû,
êîñìîíàâò ýåyèìè, ðàêåò ùèññÿëÿðè âàðäû.
Ùèññ îëóíóðäó êè, áóðà ßø ïëàíåòè êîñìîíàâòëàðûíûí ó÷óø ìÿð-
êÿçè – êîñìîäðîìóäóð.
Ôèðäîâñè äåäè:
– Áèçèì ðàêåò-ïåyêèìèç àøàüûäà ãàëûá.
– Ùàðàäà? – äåyÿ Øîí ùÿyÿcàíëà ñîðóøäó.
– Äàüûí êÿíàðûíäà.
63
 – Øÿëàëÿíèí yàõûíëûüûíäà, – äåyÿ Òàùèð äÿ ñþùáÿòÿ ãîøóëäó.
– Ày ùày! – ßø ïëàíåòèíèí êîñìîíàâòû òÿÿññöô ùèññèëÿ ÿëèíè yåë-
ëÿäè. – Èíäè yÿãèí êè, ÿðèyèá.
– Íèyÿ? – Ôèðäîâñè ñîðóøäó.
– Àõû, èíäè Ýöíÿø èñòèñè ÷îõ áóðàõûëàcàã.
– Áèç ãîðõìóðóã. – Òàùèð èíàìëà äèëëÿíäè. – Ýÿìèìèç åëÿ ìà-
òåðèàëäàí ùàçûðëàíûá êè, Ýöíÿøèí ùÿðàðÿòè îíó ÿðèäÿ áèëìÿç.
– Íÿ yàõøû?!
– Ñûíàãäàí ÷îõ ÷ûõàðòìûøûã.
– Ýÿëèí ó÷àã, – äåyÿ Øîí ó÷óøà ùàçûðëàøàí ãàðòàë êèìè ãîëëàðû-
íû ýåíèø à÷ûá ñèíÿñèíè ãàáàüà âåðäè.
Ôèðäîâñè èëÿ Òàùèð áèëäèðäèëÿð êè, Yåð þâëàäëàðûíäàí áàøãà áö-
òöí ïëàíåòëÿðèí ñàêèíëÿðè ó÷à áèëèðëÿð. Îíà ýþðÿ ßø êîñìîíàâòûí-
äàí ñîðóøäóëàð:
– Ó÷óø ö÷öí ùå÷ íÿ yîõäóð?
– Ñèç ó÷à áèëìèðñèíèç? – äåyÿ Øîí ùåyðÿòëÿ ñîðóøäó.
– Áèç ñöíè àïàðàòëàðëà ó÷à áèëèðèê. Áÿñ ñèç?
Øîí ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ãîëëàðûíû ýåíèø à÷ûá ùàâàyà ãàëõäû. Åëÿ
áèë êè, ãàðòàë ó÷óðäó. Äàüûí ÿòðàôûíäà áèð àç äþâðÿ âóðóá ãàðäàø-
ëàðûí yàíûíà ãàyûòäû. Áèð àçäàí êèìèíëÿñÿ äàíûøäû. Êîñìîíàâò ýå-
yèìèíäÿ îëàí áèð êèøè ó÷àí áîøãàáäà îíëàðûí yàíûíäà ùàçûð îëäó.
Ýÿëèá Yåð îüóëëàðû èëÿ ýþðöøäö.
– Áó, áèçèì Yåð ïëàíåòèíÿ ýþíäÿðÿcÿyèìèç êîñìîíàâòäûð, àäû
äà Êîêäóð, – äåyÿ Øîí òàíûø åòäè. – Áèç èíäèyÿcÿí Yåð ïëàíåòèíÿ
þç êîñìîíàâòëàðûìûçû ýþíäÿðÿ áèëìÿìèøèê. Àëèìëÿðèìèç Yåðëÿ
ÿëàãÿ ñàõëàìàã èñòÿyèðëÿð.
Êîê:
– Õîøáÿõòÿì êè, ñèçèíëÿ, Yåð êîñìîíàâòëàðû èëÿ òàíûø îëäóì, –
äåäè.
Î, ñåâèícëÿ ÿëèíè yåðäÿí ó÷ìóø ãîíàãëàðà óçàòäû. Ãàðäàøëàð
êîñìîíàâò Êîêëà òàíûø îëìàüà ñåâèíäèëÿð. Êîê áèçèì êîñìîíàâò
Ãàãàðèíÿ îõøàyûðäû. Ôèðäîâñè Êîêóí ÿëèíè ñûõûá õåyëè ñàõëàäû. Áó-
íóíëà äåìÿê èñòÿyèðäè êè, áèð-áèðèìèçÿ ýÿðÿyèê âÿ òàëå áèçè õîø-
áÿõò òÿñàäöôëÿ ýþðöøäöðäö.
64
Ãàðäàøëàðà ó÷àí áîøãàáëàð âåðäèëÿð. Îíëàð áó áîøãàáëàðà yàõ-
øû áÿëÿääèðëÿð. Ó÷àí áîøãàáëàðà ìèíèá ùàâàyà ãàëõäûëàð. ßø ïëà-
íåòèíèí êîñìîíàâòëàðû èñÿ ãóøòÿê ãàíàä ÷àëûá îíëàðëà áÿðàáÿð
ó÷óðäóëàð.
Àøàüûäà ñöä ðÿíýëè ÷þëëÿð, äöçëÿð ýþðöíöð, ÷àyëàðûí öñòöíäÿ
çÿðèô ñÿùÿð äóìàíû ñöðöíöðäö. Îíëàð õåyëè yöêñÿêëèyÿ ãàëõäûëàð.
Øîí ÿëëÿðèíèí èøàðÿñè èëÿ áèëäèðäè êè, äàùà yöêñÿêëèyÿ ãàëõìàã îë-
ìàç. Ýöíÿøèí èñòè øöàëàðû ßø ïëàíåòèíèí ñàêèíëÿðèíè yàíäûðûá êöë
åäÿð.
Ôèðäîâñè ãàðäàøûíà èøàðÿ èëÿ àøàüûíû, øÿëàëÿíè ýþñòÿðäè. “Ìó-
üàí” êîñìèê ýÿìèñè îðàäàí àyäûí ýþðöíöðäö. Åëÿ áèë, ßø ïëàíå-
òèíäÿ áèð áàëàcà àäà êèìè äàyàíìûøäû.
Yåð þâëàäû îëàí èêè êîñìîíàâò ñöðÿòè àçàëäûá yàâàø-yàâàø àøà-
üû åíäèëÿð, ýÿëèá “Ìóüàí” êîñìèê ýÿìèñèíèí yàíûíäà yåðÿ äöø-
äöëÿð.
Êîêëà Øîí äà yàâàøúà åíèá îíëàðûí yàíûíäà òîðïàüà ãîíäóëàð.
Äþðäö äÿ “Ìóüàí” êîñìèê ýÿìèñèíÿ ìèíäèëÿð. Ïåyê-ýÿìè
yåðäÿí ãóø êèìè ãàëõäû. ßø ïëàíåòè öçÿðèíäÿ äþâðÿ âóðìàüà áàø-
ëàäû.
Ãàëûí ìåøÿëèyèí öñòö èëÿ ó÷àíäà Êîê äåäè:
– Ýÿëèí ìåøÿyÿ äöøÿê. Îðàäà ñÿðèí ñó è÷ÿê.
– Áó ñóäàí áèð äàìcû è÷ÿí áèð þìöð càâàíëàøûð, – äåyÿ Øîí äà
áóëàãäàí äàíûøäû. – Áèçèì áàáàëàð áó ñóäàí è÷èá úàâàíëàøûðëàð.
Ôèðäîâñè ãàðäàøûíà äåäè:
– Íàüûëëàðäà äåyèëÿí äèðèëèê ñóyó, áÿëêÿ, åëÿ áó áóëàüûí ñóyó
èìèø?! Áÿëêÿ áèð âàõò áèçèì áàáàëàðûìûç, óëó ÿcäàäëàðûìûç ßø
ïëàíåòèíÿ ó÷ìóøëàð? Îíëàð ïåyêëÿðëÿ áóðàyà ó÷ìóø âÿ äèðèëèê ñó-
yóíó Yåðÿ àïàðìûøëàð?
– Îëà áèëÿð, – äåyÿ Òàùèð ìåøÿyÿ ùåyðÿòëÿ áàõäû.
Îíëàð ìåøÿíèí àðàñûíäà yåðÿ äöøäöëÿð. Êîê äåäè
– Åùòèyàòëû îëìàã ëàçûìäûð.
– Àäàìyåyÿí âàð? – äåyÿ Òàùèð ùÿyÿcàíëà ñîðóøäó.
– Àäàìyåyÿí ÿæäàùà âàð. – Áóíó Êîê äåäè âÿ îíóí ñþçöíÿ
Øîí ÿëàâÿ åòäè:
65
5. – 286
 – Áó àäàìyåyÿí ÿæäàùà áóëàüûí áàøûíäà yàøàyûð. Îíóí ãîðõó-
ñóíäàí áóðàyà ùå÷ êèì ýÿëìèð. Ãÿðèáÿäèð êè, ÿæäàùà êîñìîíàâò-
ëàðà äÿyìèð. Îíëàðû ýþðÿíäÿ êþêñ þòöðöð.
– Yÿãèí, î äà ó÷ìàã èñòÿyèð, – äåyÿ Ôèðäîâñè ñþùáÿòè çàðàôàò
áèëäè.
– Îëà áèëñèí êè, î áèð âàõò ó÷óáìóø. – Òàùèð äèëëÿíäè.
Êîê cèääè âÿçèyyÿò àëûá äåäè:
– Áèçèì ïðîôåññîð Ãåã èñáàò åäèá êè, áó àäàìyåyÿí ÿæäàùà Êà
ïëàíåòèíäÿí áóðàyà ñöðýöí åäèëìèøäèð. Ýóyà áó, Êà ïëàíåòèíäÿ
áöòöí àäàìëàðà àüàëûã åòìÿê èñòÿìèø, çÿùÿðëè ñèëàùëàðû ó÷äóüó
ïëàíåòëÿðäÿí òîïëàyûá èãàìÿòýàùûíäà ñàõëàyûáìûø. Ñîíðà áàøûíà
þçö êèìèëÿðèíè yûüûá càìààòû ãûðìàã, ãîðõóòìàã èñòÿyèá. Êà ïëà-
íåòèíèí ñàêèíëÿðè îíó þëêÿäÿí ñöðýöí åäèáëÿð. Àäû äà Àíäûð. Ùÿ-
ìèøÿ îíó “Àí” äåyÿ ÷àüûðàíäà öçöìöçÿ áàõûð. Ùèññ åäèðèê êè, î,
äîüðóäàí äà, Êà ïëàíåòèíäÿí ãîâóëìóø Àíäûð...
Äþðä êîñìîíàâò ñþùáÿò åäÿ-åäÿ áóëàüà yàõûíëàøäûëàð. Àäàì-
yåyÿí ÿæäàùà êîñìîíàâòëàðû ýþðÿí êèìè èíèëäÿäè. Îíóí àüçûíäàí
àëîâ ÷ûõäû. Êè÷èê ãàðäàø ÿæäàùàyà yàõûíëàøûá òÿñëèì îëóðìóø êèìè
ÿëëÿðèíè yóõàðû ãàëäûðäû.
Àí – ÿæäàùà ñþçëÿðè ÿçÿ-ÿçÿ ìûçûëäàíäû:
– Ìÿíÿ êþìÿê åäèí. Ìÿíè áóðà ñöðýöí åäèáëÿð...
– Êèì ñöðýöí åäèá? – äåyÿ Òàùèð ñîðóøäó. – Ñÿí ùàðàäàí ãî-
âóëìóñàí?
– Êà ïëàíåòèíäÿí. – ßæäàùà gþçëÿðèíè ýåíèø à÷àðàã, äåyÿñÿí,
ñåâèíäè. Àõû, îíóíëà áèð äèëäÿ äàíûøà áèëÿí èíñàíà ðàñò ýÿëìèøäè.
Èíäèyÿcÿí ßø ïëàíåòèíèí ñàêèíëÿðèíäÿí ùå÷ êèì îíóíëà áó äèëäÿ
äàíûøìàìûøäû.
– Ñÿíèí ýöíàùûí íÿäèð? – Ôèðäîâñè ìàðàãëà ñîðóøäó.
– Ìÿíèì ýöíàùûì yîõäóð, – äåyÿ Àí ìûçûëäàäû. – Ìÿí äÿ ñè-
çèí êèìè óçàã-óçàã ïëàíåòëÿðÿ ó÷óðäóì. ×îõëó âàðëàíìûøäûì. Èñ-
òÿyèðäèì êè...
ßæäàùà àüûð íÿôÿñ àëûá ôûñûëäàäû. Ñþçöíöí àðäûíû äåyÿ áèëìÿäè.
– Èñòÿyèðäèí êè, áöòöí èíñàíëàðà àüàëûã åäÿñÿí? – ßø êîñìî-
íàâòû Øîí äåäè. – Àõû, íèyÿ áåëÿ ôèêðÿ äöøìöøäöí?
66
– Ècàçÿ âåð, ñó è÷ÿê, – äåyÿ Ôèðäîâñè ÿæäàùàyà ìöðàúèÿò åòäè.
ßæäàùà ôûñûëäàyà-ôûñûëäàyà ñóäàí êÿíàðà ÷ÿêèëäè.
Êè÷èê ãàðäàø îâócëàðûíû äîëäóðóá ñÿðèí ñóäàí è÷äè. Áèðcÿ àíûí
è÷èíäÿ îí áåø yàøëû áèð îüëàíà ÷åâðèëäè. Áóíó ýþðÿí êèìè áþyöê
ãàðäàø äà îâócëàðûíû äîëäóðóá è÷äè. Î äà îí áåø yàøëû ýÿícÿ ÷åâ-
ðèëäè. Øîíëà Êîê ñóäàí è÷ìÿäèëÿð.
Ôèðäîâñè Àíäàí ñîðóøäó:
– Áÿñ ñÿí þçöí áó ñóäàí íèyÿ è÷ìèðñÿí? Ýÿícëÿøìÿê èñòÿìèð-
ñÿí?
– Áó ñó îíóí êèìèëÿðÿ êþìÿê åòìÿç, – äåyÿ Øîí äèëëÿíäè. –
Áóëàüûí ñóyó öðÿyèà÷ûã, ãÿëáèýåíèø, õåyèðõàù àäàìëàðà êþìÿê
åäèð, càâàíëàøäûðûð.
– Ùÿ...
Êîñìîíàâòëàð Àíäàí – àäàìyåyÿí ÿæäàùàäàí àðàëàíäûëàð.
Îíëàð “Ìóüàí” ðàêåò-ýÿìèñèíÿ ìèíùàìèíäÿ ýþðäöëÿð êè, Àí –
áó àäàìyåyÿí ÿæäàùà ãà÷à-ãà÷à ýÿëèð. Î, ýÿëèá ðàêåòèí àðõàñûí-
äàí áÿðê-áÿðê èêèÿëëè òóòäó. Ðàêåò-ýÿìèíè ùàâàyà ãàëõìàüà ãîé-
ìàã èñòÿìèðäè. Ëàêèí “Ìóüàí”ûí ãàðøûñûíäà ùå÷ áèð ãöââÿ äàyà-
íà áèëìÿçäè. Àí ðàêåòè yóìðóãëàyûð, îíó ñàõëàìàã, êîñìîíàâòëà-
ðû ìÿùâ åòìÿê èñòÿyèðäè. “Ìóüàí” ôûøûëòû èëÿ ýþyÿ ãàëõäû âÿ êîñ-
ìîíàâòëàð ýþðäöëÿð êè, Àí ýÿìèíèí ãóyðóã ùèññÿñèíäÿí yàïûøûá.
Îíóí àyàãëàðû yåëëÿíèðäè. Íÿðèëòèñè àëÿìè áàøûíà ýþòöðìöøäö.
“Ìóüàí” áèð àç äà ñöðÿòèíè àðòûðûðäû. Áó âàõò êîñìîíàâòëàð
ýþðäöëÿð êè, Àíûí ÿëëÿðè ðàêåòäÿí öçöëäö. Î ÷ûüûð-áàüûð ñàëûá, ÿë-
ãîë àòà-àòà ñàíêè ùàâàäàí òóòóá ýþyäÿ ãàëìàã èñòÿyèðäè. Ëàêèí
áóíëàð îíà êþìÿê åòìÿäè. Öçöàøàüû äöç ãàyàëàðûí, äàøëàðûí öñòö-
íÿ äöøäö.
– Îíà áó äà àçäûð, – Êîê äåäè. – Î þç ïëàíåòèíäÿ yàøàyà áèë-
ìÿäè. Þç ìÿñëÿêäàøëàðû yàíëàðûíäàí ãîâäóëàð. Ýÿëèá áèçèì ïëà-
íåòèìèçäÿ äèðèëèê âÿ ýÿícëèê áóëàüûíà ñàùèá îëìàã èñòÿyèð. Yàõøû
îëäó êè, ìÿùâ åäèëäè.
– Ñèç èíäèyÿ êèìè íèyÿ îíó ìÿùâ åòìèðäèíèç? – äåyÿ Ôèðäîâñè
ñîðóøäó.
67
5*.
 – Áèçäÿ cÿçàëàíäûðìà áàøãà cöð îëóð: îíó þçáàøûíà áóðàõäûã.
Äàíûøäûðûá-äèíäèðìÿäèê. Þç-þçöíÿ òÿíùà ãàëûá âÿùøèëÿøäè. Þçö
þç cÿçàñûíà ÷àòäû.
– Yåðÿ ãàyûäàíäà î ñóäàí ÷îõëó àïàðàðûã, – ãàðäàøëàð äåäèëÿð.
– ßëáÿòòÿ. Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿíèç àïàðûí. Àícàã áó ñó ùÿð àäàìà
êþìÿê åòìèð ùà!
– Àyäûíäûð. – Ôèðäîâñè äèëëÿíäè. – Áèçèì þëêÿäÿ ïèñ àäàì yîõ-
äóð. Ùàìû áèð-áèðèíÿ càí äåyèá, càí åøèäèð.
***
“Ìóüàí” ðàêåò-ýÿìèñè ßø ïëàíåòèíèí ÿí yöêñÿê çèðâÿñè îëàí
Àð äàüûíäà yåðÿ åíäè. Áóðàäà áàyðàì øÿíëèêëÿðè áàøà ÷àòìàã öç-
ðÿ èäè. Yåðäÿí äóìàí-òîç áóðàõûëûðäû êè, Ýöíÿøèí øöàëàðûíûí ãàð-
øûñûíû àëñûí. Äóìàí-òîç óçóí áîðóëàðäàí ôîíòàí âóðóá yöêñÿêëèyÿ
ó÷óð, òîïà-òîïà yàyûëûð. Ýöíÿøèí èñòèëèyè àçàëûðäû.
– Áèç ßø ïëàíåòèíäÿí äîüìà Yåðÿ ãàyûòìàã èñòÿyèðäèê, – äå-
yÿ Ôèðäîâñè äèëëÿíäè.
– Ùÿëÿ òÿëÿñìÿyèí, áèçèì ïëàíåòèìèçëÿ yàõøû òàíûø îëóí. Áèçèì
ãûø ñàðàyûìûçà – ãûø ôÿñëèìèçÿ äÿ áàõûí, – äåyÿ Êîê ñåâèícëÿ ãàð-
äàøëàðûí ÿëëÿðèíäÿí òóòäó. – Áèç äÿ ñèçèí ïëàíåòèíèçÿ ó÷àcàüûã.
– Ãûø ñàðàyûíûç – ãûø ôÿñëèíèç?
– Áÿëè, þç ÿëëÿðèìèçëÿ ñàëäûüûìûç ãûø ñàðàyûìûç âàð. Áèçäÿ ôÿ-
ñèëëÿð yîõäóð. ßø ïëàíåòèíäÿ èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðè yàçäûð. Îíà ýþðÿ
äÿ þçöìöç ö÷öí ôÿñèëëÿð – ñàðàyëàð äöçÿëòìèøèê.
– Áó íåcÿ îëà áèëÿð? – äåyÿ Òàùèð ñîðóøäó.
– Ùÿ äÿ. Ñöíè ôÿñèëëÿð äöçÿëòìèøèê. Îðàäà, ãûø ñàðàyûíäà ÿñë
ãûøäûð. Ïàyûç ñàðàyûíäà èñÿ ïàyûç...
– Ýåäÿê áàõàã.
Êîñìîíàâòëàð ó÷àí áîøãàáëàðûíà ìèíèá ãûø ñàðàyûíà – ãûø ôÿñ-
ëèíÿ ó÷äóëàð.
Ãàðøûäà ÿñë ãûø ìÿíçÿðÿñè à÷ûëûðäû. Áàëàcà äàüëàðûí áàøû ãàð þð-
òöyöíÿ áöðöíìöøäöð. Äöçÿíëèêëÿð ãàð òîïàëàðû àëòûíäà ãàëìûøäû.
Îðàäà-áóðàäà áàëàcà åâcèêëÿð ýþðöíöðäö âÿ áó åâcèêëÿðèí áàcà-
68
ëàðûíäàí ýþyÿ òöñòö ÷ûõûðäû. Åëÿ áèë, áó ïëàíåòäÿ yàøàyàíëàð yåð
ñàêèíëÿðè èäèëÿð. Õåyëè ó÷äóãäàí ñîíðà ãàðäàøëàð äåäèëÿð:
– Ýåäÿê ïàyûç ñàðàyûíà äà áàõàã.
Áèð õåyëè ó÷äóãäàí ñîíðà êîñìîíàâòëàð ïàyûç ñàðàyûíà – äàùà
äîüðóñó, ïàyûç ôÿñëèíÿ äàõèë îëäóëàð. Àüàcëàðûí ñàðû yàðïàãëàðû òþ-
êöëöðäö. Ãûø ñàðàyûíäà ìóñèãè åøèäèëìÿäè. Àícàã áóðàäà, áó ïà-
yûç ôÿñëèíäÿ èñÿ êÿäÿðëè ìóñèãè ñÿñëÿíèðäè. Ùÿð òÿðÿô ãûçûëû ðÿíýÿ
áÿëÿíìèøäè. Ýöíÿøèí çÿðèô øöàëàðû ñàðàëìûø yàðïàãëàðû èñèäèðäè.
– Áÿñ yày ôÿñëè? Yày ôÿñëèíÿ áàõìàyàã?
– Áèçèì ïëàíåòäÿ àyðûcà yày ôÿñëè yîõäóð. Yàçëà yày åëÿ åyíè
ôÿñèëäèð.
Ó÷óøóí ìöääÿòè ãóðòàðìàã öçðÿ èäè. Ãàðäàøëàð yåðÿ åíìÿê
ÿìðè àëàí êèìè “Ìóüàí” ýÿìèñèíäÿ ùàçûðëûã èøëÿðèíè ýþðäöëÿð.
Êîê âÿ Øîí ãàðäàøëàð èëÿ áèð íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà ßø ïëàíåòèí-
äÿí Éåðÿ ñòàðò ýþòóðäöëÿð. Ïðîôåññîð ùå÷ áóíà ðàçûëûã âåðìèðäè âÿ
õàùèø åòìèøäè êè, Êÿïÿçëèyÿ îíóí ñàëàìûíû ÷àòäûðñûíëàð.
Àðòûã Yåð âÿ Ñÿìà þâëàäëàðû òîðïàüà äöøìÿê öçðÿ èäèëÿð. Øÿù-
ðèyàð ÷þëö, Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçè, êîñìèê ó÷óø ìåyäà-
íû àïàyäûí ýþðöíöðäö. Yåð þç þâëàäëàðûíû ìàãíèò êèìè äîüìà
ãîyíóíà ÷ÿêèðäè. Àíàìûç Òîðïàã áàøãà ïëàíåòäÿí ýÿëÿí ãîíàã-
ëàðû äà ìåùðèáàíëûãëà ãàðøûëàìàã ö÷öí òÿëÿñèðäè.
Àõû, áÿøÿð òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Îäëàð äèyàðûíûí êîñìî-
íàâòëàðû êîñìîñäàí Yåðÿ càíëû èíñàí ýÿòèðèðäèëÿð. Ñÿìà åë÷èëÿðè
âÿ ãàðäàøëàð åùìàëcà yåðÿ åíäèëÿð.
Ùÿìèí ýöí êîñìîíàâòëàð ùÿêèì ìöàyèíÿñèíäÿí êå÷èá, Ìóüàí
Êîñìèê ìåùìàíõàíàñûíäà áèð ãÿäÿð äèícÿëäèëÿð. “Ìóüàí”ëûëàð
êîñìîíàâòëàðû ýþðìÿê ö÷öí ìåùìàíõàíàíû äþâðÿyÿ àëìûøäûëàð.
Ýþðöø ñàëîíóíäà Êÿïÿçëè, Àðàçëû, Ôèðäîâñè, Òàùèð, Êîê âÿ Øîí
êþùíÿ äîñòëàð êèìè äåyèá-ýöëöøöðäöëÿð. Àüñà÷ëû Êÿïÿçëè âÿ
Àðàçëû êîñìîñ ãàðòàëëàðû èëÿ øèðèí-øèðèí ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Øîí âÿ
Êîê äöíyàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿí ýÿëìèø ìöõáèðëÿðèí ñóàëëàðû-
íà càâàá âåðèð, îíëàðà ßø ïëàíåòè, îðàíûí àäàìëàðû ùàããûíäà äàíû-
øûðäûëàð...
69
 Ùÿìèí ýöí Ìóüàí Êîñìîíàâòèêà Ìÿðêÿçèíäÿ êîñìîíàâòëà- ÙÅÊÀYßËßÐ
ðûí øÿðÿôèíÿ áþyöê çèyàôÿò ìÿcëèñè äöçÿëäè.
– Yåð íÿ ãÿäÿð ýþçÿëäèð, áóðàäà yàøàìàã àäàìà õîøäóð, – äå-
yÿ Øîí âÿ Êîê ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð. Áó ýþðöøö ùå÷ âàõò óíóòìà- ÌÀÒÐÎÑ ÏÀÏÀÜÛ
yàcàãëàðûíû äöøöíäöëÿð. ßø ïëàíåòèíèí êîñìîíàâòëàðû ñîíðà Yåð

Å
ïëàíåòè èëÿ òàíûø îëìàüà áàøëàäûëàð. Ó÷óøëàðû áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà ìèëýèëÿ áèð ìàòðîñ ãîíàã ýÿëìèøäè. Åìèë îíóí öñò-áàøûíà, ãû-
îíëàðû þç ïëàíåòëÿðèíÿ yîëà ñàëäûëàð. ðàüû ùàøèyÿëè, íÿ èñÿ yàçûëû ïàïàüûíà åëÿ ìàðàãëà áàõûðäû êè!
Ìàòðîñ Åìèëèí õàëàñû îüëóäóð. Õÿçÿðäÿ ãóëëóã åäèð. Ùÿðäÿí
áîø âàõòû îëàíäà Åìèëgèëÿ ýÿëèð, õàëàñû èëÿ ýþðöøöð.
Öëâè åâÿ ýÿëÿí êèìè Åìèëè äÿ ýþòöðöá øÿùÿðÿ ýÿçìÿyÿ ÷ûõ-
ìûøäû. Åìèë îíëàðû ìàðàã äîëó íÿçÿðëÿðëÿ ñöçÿí óøàãëàðà áàõûá
ôÿðÿùëÿíèðäè.
Öðÿyèíäÿ äöøöíöðäö:
“Ùÿ, áèð ìÿíÿ áàõ! Õàëàìîüëó ìàòðîñäóð. Ùàìû îíóí ïàëòà-
ðûíà, ìàòðîñ ýåyèìèíÿ áàõûð. Ìÿí äÿ îíóí yàíûíäàyàì. Óøàãëàð
áèëèðëÿð êè, Öëâè ìÿíèì õàëàì îüëóäóð. Áþyöyÿíäÿ ìÿí äÿ îíóí
êèìè äÿíèç÷è îëàcàüàì”.
Öëâè áèð-èêè äÿôÿ ìàòðîñ ïàïàüûíû þç áàøûíäàí ýþòöðöá Åìèëèí
áàøûíà ãîyäó. Àù, Åìèëèí öðÿyè íåcÿ äÿ ÷ûðïûíûðäû!
Àõøàì èäè. Öëâè ïàëòàðûíû ñîyóíóá yåðèíÿ ýèðìèøäè. Åìèë yà-
âàøcà õàëàñû îüëóíóí yàíûíà ýÿëäè. Åùìàëcà îíóí ìàòðîñ ïàïàüû-
íû ýþòöðöá þç yàòäûüû îòàüà àïàðäû, áàøûíà ãîyóá ýöçýöäÿ õåyëè
òàìàøà åòäè. Ñîíðà íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ ïàïàüû øèôîíåðäÿ ýèçëÿòäè. Äö-
øöíäö êè, ñàáàù õàëàñû îüëó ïàëòàðûíû ýåyèíèá ýåäÿúÿê. Ùå÷ ìàò-
ðîñ ïàïàüû îíóí yàäûíà äöøìÿyÿcÿê. Áÿñ íåcÿ, áåëÿ èøëÿð, ìÿ-
ýÿð, àçìû îëóð: Åìèë ÷îõ âàõò ïàïàüûíû óíóäóá ãîíøóëàðûíäà, yà
äà ãîùóìëàðûýèëäÿ ãîyóð. Áÿçÿí ùå÷ îíó áàøûíà ãîyìàìûø ùÿyÿ-
òÿ äöøöð, ñîíðà äà ïàïàüû ùÿyÿòäÿ àõòàðûð.
... Ñÿùÿð à÷ûëäû. Åìèë ýþðäö êè, õàëàñû îüëó ýåyèíèá-êåúèíèá.
Àícàã ïàïàüû áàøûíäà yîõäóð.
Åìèë åëÿ áèëäè êè, Öëâè ÷ûõûá ýåäÿcÿê. Yîõ, õàëàñû îüëó ïàïà-
üûíû àõòàðûðäû.
70 71
 Åìèë èñÿ áó âàõò þçöíö yóõóëóüà âóðäó. Ýþçöíöí àëòûíäàícà
áàõûðäû êè, ýþðñöí Öëâè íåyëÿyèð.
Öëâè äÿ, Åìèëèí àòà-àíàñû äà ìàòðîñ ïàïàüûíû àõòàðûðäûëàð.
Åìèëèí àíàñû Öëâèäÿí ñîðóøäó:
– Áàcûîüëó, áÿëêÿ áèçÿ gÿëÿíäÿ ùå÷ áàøûíäà ïàïàã yîõìóø!
Áàõ, àíàñû ýþçÿë äåäè. Åëÿ îíà äà áó ëàçûì èäè. Àícàã Öëâè äå-
äè:
– Yîõ, õàëàcàí, ïàïàüûì áàøûìäà èäè.
Àíàñû íàðàùàòëûãëà äåyèíäè:
– Áÿñ íåcÿ îëäó? Àõøàì ùàðà ãîyìóøäóí?
– ×àðïàyûíûí yàíûíà. Ñòîëóí öñòöíÿ.
Àíàñû øöáùÿ èëÿ Åìèëÿ áàõäû:
– Îüëóì, yàòûðñàí?
Î þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóyà, äîüðóäàí äà, yàòûð.
– Áÿëêÿ, Åìèë ýþòöðöá? – äåyÿ àòàñû äà îüëóíäàí øöáùÿëÿíäè.
– Îüëóì, äóð, Öëâè ýåäèð. Äóð, îíóíëà ýþðöø.
Åìèë yàâàø-yàâàø ýþçëÿðèíè à÷äû.
Öëâè äåäè:
– Ñàü îë, ìÿí ýåäèðÿì.
Åìèë õàëàñû îüëóíóí à÷ûã áàøûíà áàõñà äà, ýþðìÿçëèyÿ âóðäó.
ßëèíè õàëàñû îüëóíà óçàòäû:
– Ñàü îë. Òåç-òåç áèçÿ ýÿë, ùà.
Åëÿ áó âàõò àíàñû ñîðóøäó:
– Îüëóì Öëâèíèí ìàòðîñ ïàïàüûíû ýþòöðìÿìèñÿí êè?
Åìèë yàëàí äàíûøìàüû ñåâìèðäè. Îäóð êè, þçöíö ÿëÿ àëûá äåäè:
– Àíàcàí, ýþòöðìöøäöì...
– Áÿñ ùàíû? Ùàðà ãîyìóñàí?
Åìèë øèôîíåðäÿí õàëàñû îüëóíóí ìàòðîñ ïàïàüûíû ÷ûõàðûá, þçö-
íÿ âåðäè. Õÿcàëÿòäÿí áàøûíû àøàüû òóòäó. Àícàã ùàìû áèëäè êè,
Åìèëèí ìàòðîñ ïàïàüûíäàí õîøó ýÿëäèyè ö÷öí îíó ýþòöðöá ýèçëÿò-
ìèøäè.
72
ÃÛÐÌÛÇÛ ÃÀËÑÒÓÊ
Ì öùàðèáÿíèí àüûð ÷àüëàðû èäè. Áåëîðóñèyàíûí áèð êÿíäèíè
àëìàí ôàøèñòëÿðè òóòìóøäóëàð. Áèçÿ ÿìð åäèëìèøäèð êè,
êÿíä òåçëèêëÿ àçàä îëìàëûäûð.
Èøèìèçè ÷ÿòèíëÿøäèðÿí î èäè êè, êÿíääÿ íÿ ãÿäÿð ôàøèñò ÿñýÿðè,
ùÿðáè òåõíèêà îëäóüóíó áèëìèðäèê êè, ãöââÿìèçè þë÷öá-áè÷ÿê.
Àõû, äÿñòÿìèçäÿ äþéöø÷ö àç èäè. ×îõëó éàðàëû âàðäû...
Àyëû áèð àõøàì èäè. Óçàãëàðäà òîï-òöôÿíý ñÿñè åøèäèëñÿ äÿ,
áîìáàëàðûí ãóëàãáàòûðûcû èíèëòèñè áóðàëàðäàí óçàã èäè. Ày ìåøÿíèí
öñòöíäÿí àñûëìûø êèìè òîðïàüà øÿôÿã ñà÷ûðäû. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè
êè, Ày èíñàíëàðà áàõûá äåyèð:
“ – Àõû, íÿ ö÷öí âóðóøóðñóíóç? Íÿyèíèç ÷àòìûð – òîðïàã êè, áó
ãÿäÿð áîë âÿ ýåíèøäèð”.
Þçö äÿ Ày áó ñþçëÿðè áàøãàñûíûí òîðïàüûíà ýþç äèêèá, îíó ìÿ-
íèìñÿìÿê èñòÿyÿí ôàøèñòëÿðÿ äåyèðäè...
Áèçèì yåìÿyèìèç òöêÿíìèøäè. Àçcà ñóõàðûìûç ãàëìûøäû. Yà-
ðàëû äþyöø÷öëÿðèìèç áó ãóðóäóëìóø ÷þðÿê òèêÿëÿðèíè ýöcëÿ èñëàäûá
yåyèðäèëÿð...
Ìåøÿäÿ õûøûëòû åøèäèá ñèëàùà ñàðûëäûã.
Ïàðòèçàíëàð ãóøäàí äà ñàyûã èäèëÿð.
Áèç ñèëàùà ñàðûëäûã. Íÿ ýþðñÿê yàõøûäûð – ñÿêêèç-äîããóç yàøëû
áèð óøàã áèçÿ òÿðÿô ýÿëèð. Îíó ýþðÿíäÿ êþâðÿëäèì – yàäûìà îü-
ëóì äöøäö.
Ìÿí êÿíääÿí cÿáùÿyÿ yîëà äöøÿíäÿ îüëóì Èáèø àðõàìcà yö-
yöðÿ-yöyöðÿ ýÿëèðäè. Ìÿí îíóí ñÿñèíè åøèäèðäèì:
– Àòà! Àòàcàí, ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð!
Èíäè îüëóì yåðèíäÿ îëàí áèð óøàã ãàðøûìûçäà äàyàíûá. Î áèçÿ
yàõûíëàøûá Àçÿðáàycàí äèëèíäÿ “Ñàëàì, ÿìèëÿð!” äåyÿíäÿ þçöìö
èòèðäèì. Ãåyðè-èõòèyàðè îíà òÿðÿô àòûëûá áîyíóíó ãóúàãëàäûì:
– Îüëóì, ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà? Àçÿðáàycàíëûñàí?
Óøàã ìÿíèì àçÿðáàycàícà äàíûøäûüûìû ýþðöá ñåâèíäè. Áàøûíû
ñèíÿìÿ ñþyêÿyèá àüëàäû. Þçöíö ýöcëÿ ñàõëàäû:
73
 – ßìè... ßìècàí, îðàäà ÷îõëó ôàøèñò âàð. Àäàìëàðû àñûðëàð, êÿí-
äè òàëàí åäèðëÿð...
– Ñÿí áóðà íåcÿ äöøìöñÿí? – äåyÿ ìöùàðèáÿíè óíóäóá îíäàí
ñîðóøóðäóì. – Áèçèì óçàã Àçÿðáàycàí ùàðà, áóðà ùàðà? Äàâàíûí
áó âàõòû áóðàëàðäà íÿ ýÿçèðñÿí?
– ßìè, áóðàäà ãîùóìóìóç îëóð. Àòàìëà îíëàðà ýÿëìèøäèê.
Àòàì êþíöëëö úÿáùÿyÿ ýåòäè. Ìÿí Òîñyà õàëàíûí yàíûíäà ãàë-
äûì. Èíäè äÿ áåëÿ...
– Ãîðõìà! – äåäèì. – Ùå÷ íÿäÿí ãîðõìà! Äå, ýþðöì, êÿíä-
äÿ ÷îõìó ÿñýÿð âàð?
– ×îõäóðëàð, ëàï ÷îõ! – äåyÿ óøàã ìÿëóìàò âåðäè. – Ùÿìèøÿ
yåyèá-è÷èðëÿð. Òîñyà õàëàìûí ãîyóíëàðûíû, äàíàñûíû, èíÿyèíè êÿñèá
yåäèëÿð. Yåyÿ áèëìÿäèêëÿðèíè ùàðàñà ýþíäÿðèðëÿð.
– Áÿñ ñÿí áóðà íåcÿ ýÿëÿ áèëäèí?
– Òîñyà õàëà ýèçëè yîëó ìÿíÿ ýþñòÿðäè. Äåäè êè, áèçèì ìåøÿ-
ëÿðäÿ ïàðòèçàíëàð âàð. Ýåò îíëàðà õÿáÿð âåð.
– Ày ñàü îë! Îüëóì, áÿñ àäûí íÿäèð?
– Ãîðõìàç.
– Ãîðõìàç áàëà, ôàøèñòëÿð ùàðà òîïëàøûáëàð?
– Ìÿêòÿáÿ. Îíëàð èíäè î ãÿäÿð è÷èáëÿð êè, ùå÷ âåúëÿðèíÿ àëìûð-
ëàð êè, ìåøÿäÿ ïàðòèçàí îëàð... Àícàã îíëàðûí ñèëàùû àíáàðäàäûð.
Áàðûòû, ýöëëÿëÿðè àíáàðà yûüûáëàð. Ìÿêòÿáè ìöùàñèðÿyÿ àëñàíûç,
îíëàð ÿë-ãîë àòà áèëìÿçëÿð.
Ãîðõìàç ãîyíóíäàí áèð ïèîíåð ãàëñòóêó ÷ûõàðûá ìÿíÿ âåðäè.
Î, úèáèíäÿí áèð ïèîíåð óëäóçó äà ýþòöðöá ìÿíÿ ñàðû óçàòäû:
– ßìè, áóíëàðû ñàõëàyûí, – äåäè. – Ãîðõóðàì àëìàíëàð ãàëñòó-
êóìó yàíäûðñûíëàð, óëäóçóìó cèáèìäÿí òàïñûíëàð.
Ïèîíåð ãàëñòóêóíó âÿ óëäóç íèøàíûíû îíóí þçöíÿ ãàyòàðûá àë-
íûíäàí þïäöì:
– Ãîðõìà. Áèç îíóí ö÷öí âóðóøóðóã êè, áó ãàëñòóê âÿ íèøàí
ùÿìèøÿ ñèçèí îëñóí. Áÿñ Ùÿçè ÿìèí íÿ ö÷öí âóðóøóð? Î, òàíêû èëÿ
yöçëÿðëÿ äöøìÿí ìÿùâ åäèá!
Ãîðõìàç ïèîíåð ãàëñòóêóíó âÿ íèøàíûíû àëûá äþø cèáèíÿ ãîyäó.
– ßìè, – äåäè, – ñèç ôàøèñòëÿðè ìÿùâ åäÿcÿêñèíèç?
74
– Áÿñ íåcÿ? Ãîðõìàç áàëà, áÿñ êÿíä ñàêèíëÿðè áèçÿ êþìÿê
åäÿcÿêëÿð?
Ãîðõìàç óøàã ñàäÿëþâùëöyö èëÿ äåäè:
– Óíóòìóøàì à... Òîñyà õàëà äåéèð êè, càìààò ïàðòèçàíëàðû
ýþçëÿyèð. Ùàìûñû àyàüà ãàëõàcàã!
– Ñÿí êÿíäÿ ýåò. Òîñyà õàëàíà äå êè, õîðóç áàíûíäà êÿíäÿ ýè-
ðÿcÿyèê!
Ãîðõìàçëà äþyöø÷öëÿðèìèç äÿ ìåùðèáàíëûãëà ýþðöøäöëÿð. Îí-
ëàð åëÿ áèë þç äîüìà áàëàëàðûíû ýþðìöøäöëÿð.
Âèäàëàøûá îíó êÿíäÿ yîëà ñàëäûã âÿ äþyöøÿ ùàçûðëàøäûã...
***
Õîðóç áàíûíäà êÿíäè ìöùàñèðÿyÿ àëäûã. Yàâàø-yàâàø äàèðÿíè
êè÷èëòäèê âÿ ôàøèñòëÿðè yåðèíäÿcÿ ýöëëÿëÿäèê. ×îõëó ñèëàù, ùÿðáè
ñóðñàò ÿëÿ êå÷èðäèê. Ñîíðà ÿëÿ êå÷ÿí ÿñèðëÿðè êîìàíäàíëûüûí ýþñ-
òÿðèøèëÿ ãÿðàðýàùà ýþíäÿðäèê.
Àüûð äþyöøäÿí ñîíðà àçcà äèíúÿëäèê.
Ìÿí Ãîðõìàçû àõòàðûðäûì. Ñÿí äåìÿ, ìÿíè àõòàðûðìûø. Yåíÿ
áàøûíû ñèíÿìÿ ñûõûá êþâðÿê ñÿñëÿ äåäè:
– Ñàü îëóí, ÿìè! Áèçè àçàä åòäèíèç.
– Òîñyà õàëà íåcÿäèð? – äåyÿ ñîðóøäóì.
Áó âàõò áèçÿ òÿðÿô ýÿëÿí àäàìëàðûí àðàñûíäàêû ãîcà ãàäûíû
ýþñòÿðäè:
– Îäóð, ýÿëèð.
Òîñyà õàëà äà, êÿíäèí áàøãà ñàêèíëÿðè äÿ áèçÿ òÿøÿêêöðëÿðèíè
áèëäèðìÿyÿ ýÿëìèøäèëÿð.
Ñûðàâè äþyöø÷ö Õÿçÿð äåäè:
– Áèçÿ òÿøÿêêöð ëàçûì äåyèë. Áèç þç êÿíäèìèçè àçàä åòìèøèê.
Ãîðõìàç òÿÿccöáëÿ áèçÿ áàõäû.
– ßìè, áóðà ñèçèí êÿíääèð?
Õÿçÿð äåäè:
– ßëáÿòòÿ, áèçèì êÿíääèð. Áÿñ áèëìèðñÿí? Áóðà Âÿòÿíèìèçèí
áèð ïàð÷àñûäûð. Áèç äÿ Âÿòÿíèìèçèí àçàäëûüû ö÷öí âóðóøóðóã äà!
Äåìÿê, þç êÿíäèìèçäèð!..
75
 Àçàä åòäèyèìèç êÿíääÿí ÷ûõàíäà Ãîðõìàçëà äà ýþðöøäöê. Î
àüëàyûðäû:
– ßìè, – äåäè. – Áÿñ ñèçèí àäûíûç íÿäèð? Ùå÷ ñîðóøìàäûì.
Îíóí ýþçëÿðèíäÿí àõàí yàøû ñèëäèì. Ìÿí ÷îõ êþâðÿëäèì. Àí-
úàã öðÿyèìÿ ñàëäûì:
– Ìÿí Ñîâåò äþyöø÷öñöyÿì, îüëóì, – äåäèì. – Þçöì äÿ
Àçÿðáàycàíäàíàì. Àäûì äà ßðÿíäèð, ßðÿí Ãîðõìàçëû. Áèç, ýþ-
ðöðñÿíìè, àäàøûã. Ãîðõìà. Ôàøèñòëÿðè ãîâàcàüûã. Àòàí äà ýÿëÿ-
cÿê. Yåíÿ äîüìà Àçÿðáàycàíà ãàyûäàcàãñûíûç.
Áèç êÿíääÿí ÷ûõàíäà òÿïÿíèí áàøûíäà áèð îüëàí äàyàíìûøäû.
Áîyíóíäàêû ãûðìûçû ãàëñòóêóíó à÷ûá yåëëÿäèðäè.
ÅÌÈÍÈÍ ÑßÙÂÈ
Å ìèí áó ýöí ìÿêòÿáÿ ÷îõ ùÿâÿñëÿ ýåäèðäè. Ó÷ìàüà ãàíà-
äû yîõäó – àòàñû îíà øÿêèëëè, ýþçÿë áèð íàüûë êèòàáû àëìûøäû.
Àíäåðñåíèí íàüûëëàðûíû Åìèí îõóäóãcà îõóyóð, yåíÿ äÿ äîyìóð.
Áó íàüûëëàðû îõóäóãcà àyðûëìàã èñòÿìèðñÿí. Åìèí áóðàäàêû
íàüûëëàðû ñàêèò-ñàêèò, àç-àç îõóyóð êè, òåç ãóðòàðìàñûí. Áåëÿ îëàí-
äà þçöíö ùÿìèí íàüûëëàð àëÿìèíäÿ ùèññ åäèð. Yîõñà áèðáàøà îõó-
ìàãäàí çÿùëÿñè ýåäèð: åëÿ áèë, øèðèí, äàäëû áèð øåy yåyèðñÿí, äàäû
áèð àçäàí óíóäóëóð.
Ùÿ, Åìèí ÷àíòàñûíäàêû íàüûë êèòàáû èëÿ þyöíöðäö. Áÿñ íåcÿ, áó
êèòàáû óøàãëàðà ýþñòÿðÿcÿê! Ñåâäàíûí, Àíàðûí, Ëàëÿíèí ùå÷ áåëÿ
êèòàáû yîõäóð. Åyáè yîõ – äîñòëàðû èñòÿñÿ Åìèí êèòàáûíû âåðÿð, ãîy
îíëàð äà îõóñóíëàð. Àícàã ìöòëÿã Åìèíèí yàíûíäàcà îõóñóíëàð,
yîõñà åâÿ àïàðàð, âÿðÿãëÿðèíè cûðàðëàð.
Åìèí ñèíôÿ ýèðèá ÷àíòàñûíû à÷äû:
– Óøàãëàð, áàõûí!
Äîñòëàðû îíó äþâðÿyÿ àëäûëàð:
– Íÿäèð, Åìèí, yåíÿ íÿ ýÿòèðèá ýþñòÿðìÿê èñòÿyèðñÿí?
Åìèí àòàñûíûí îíóí ö÷öí àëäûüû øåyëÿðè åâäÿí õÿëâÿò ýÿòèðèá ñè-
íèôäÿ äîñòëàðûíà ýþñòÿðèðäè. Øÿêèëëè êèòàáëàð, ðÿíýëè êàðàíäàøëàð,
76
ãÿëÿìyîíàíëàð... Áèð äÿôÿ àòàñûíûí áàùàëû àâòîìàò ãÿëÿìèíè äÿ
ñèíôÿ ýÿòèðìèøäè. Yàõøû êè îíó èòèðìÿäè.
– Óøàãëàð, áàõûí, àòàì àëûá.
Î, ÷àíòàñûíûí è÷èíè åøÿëÿyèðäè.
– Íÿäèð, Åìèí? Gþñòÿð äÿ!
– Áÿñ ùàíû?
Åìèí ïåícÿyèíèí àëòûíäàí øÿêèëëè êèòàáû ÷ûõàðûá äåäè:
– Áèð áàõûí. Àíäåðñåíèí øÿêèëëè êèòàáû! Àòàì àëûá.
Àíàð è÷èíè ÷ÿêäè:
– Îy... âåð îõóyàã!
– Âåðìÿðÿì! – äåyÿ Åìèí ìûçûëäàäû. Êèòàáû àïàðûá ïàðòàíûí
ëàï êöícöíäÿ ýèçëÿòäè, ùÿìèøÿ øåyëÿðèíè ÷àíòàñûíà ãîyàðäû. Èêèí-
cè òÿíÿôôöñäÿ ÷àíòàñûíà áàõûá øÿêèëëè êèòàáûíû ýþðìÿäè.
– Êèòàáûì ùàíû?
– Þçöíäÿí ñîðóø! – äåyÿ Àíàð îíà êèòàá âåðìÿäèyè ö÷öí èí-
cèê ùàëäà äèëëÿíäè.
– Êèì ýþòöðöá? – äåyÿ Åìèí ñèíèô yîëäàøëàðûíà áàõäû, – êèì
ýþòöðöáñÿ þçöìÿ âåðñèí.
– Áèç ýþðìÿìèøèê, – äåyÿ óøàãëàð áèð yåðäÿí äèëëÿíäèëÿð.
– Áÿñ íåcÿ îëäó? Áàyàã ÿëèìäÿ èäè, ÷àíòàìà ãîyäóì.
– Áÿëêÿ, áàyûðäà ãîyìóñàí? – äåyÿ Ëàëÿ þçöíö îíà yàõûí
âåðäè. – Yÿãèí áàyûðäà ãàëûá.
– Yîõ, – äåyÿ Åìèí ùÿyÿcàíëàíäû. – Ìÿí îíó ÷àíòàìà ãîyäóì.
Áàõ, áóíó yàëàíäàí äåyèðäè.
Äöçäöð, Åìèí êèòàáû ÷àíòàyà ãîyìàã èñòÿìèø, ëàêèí ÷àøûá ïàð-
òàíûí êöícöíÿ ãîyìóøäó êè, äÿðñàðàñû áèð àç îõóyàð, ëàêèí ôèêèð-
ëÿøäè êè, áèðäÿí íàüûëäàêû äèâëÿðäÿí áèðè ýÿëèá ñèíôÿ ýèðÿð, äîñòëà-
ðûíû ãîðõóäàð. Îíà ýþðÿ äÿðñ âàõòû à÷ûá îõóìàìûøäûð.
– Ùå÷ êèì ñÿíèí êèòàáûíû ýþòöðìÿç! – äåyÿ Ýöëÿð äÿ ñþùáÿòÿ
ãîøóëäó.
– Áàyûðäà ãîyìàìûøàì, ÷àíòàìà ãîyìóøäóì! – äåyÿ Åìèí
åëÿ äàíûøäû êè, åëÿ áèë, áó óøàãëàðäàí ùàíñûñà îíóí ÷àíòàñûíû ýèç-
ëèícÿ à÷ûá âÿ áþyöê íàüûë÷û Àíäåðñåíèí êèòàáûíû îðàäàí îüóðëàyûá.
– Êèì ýþòöðöáñÿ, âåðñèí!
77
 Ïàðòàíûí êöícöíÿ áàõìàã, Åìèíèí yàäûíà äöøìöðäö.
Óøàãëàð îíà ôèêèð âåðìÿyèá, ñêàìyàëàðûíäà îòóðäóëàð.
Åìèí áöòöí ýöíö – äÿðñ ãóðòàðàíàcàí ùå÷ êÿñëÿ äàíûøìàäû.
Áÿñ íåcÿ? Äîñòëàðû îíóí ñåâèìëè êèòàáûíû ýþòöðöáëÿð. Þçëÿðè äÿ
ãàyòàðìàã èñòÿìèðëÿð.
Åìèí ìöÿëëèìëÿðèí ñóàëëàðûíà äà êþíöëñöç càâàá âåðèðäè.
Äÿðñäÿí ñîíðà àyàãëàðûíû ñöðöäÿ-ñöðöäÿ åâÿ ýåäèðäè. Øÿêèëëè
êèòàáûíû èòèðäèyè ö÷öí ùå÷ åâÿ ýåòìÿyÿ ùÿâÿñè yîõ èäè. Áÿñ àòà-
àíàñû îíà íÿ äåyÿcÿêëÿð? Ùå÷ ãîyìóðäó êè, áàcûñû Òÿáðèçÿ äÿ áó
êèòàáûí øÿêèëëÿðèíÿ áàõñûí... Åìèí åâëÿðèíÿ ýÿëäè.
Î, ãàíûãàðà ùàëäà îòàüà êå÷äè. Ñòîëóí öñòöíäÿ þç íàüûë êèòàáû-
íû ýþðìÿäè. Î, åðòÿñè ýöí äÿðñÿ ãàíûãàðà ýÿëäè. ×àíòàñûíû yåðèíÿ
ãîyàíäà, íÿñÿ ÷àíòàñûíà èëèøäè. Áàõàíäà ïàðòàíûí êöíúöíäÿ øÿêèë-
ëè êèòàáûíû ýþðäö. Åëÿ áèë, îíà äöíyàíû áàüûøëàäûëàð. Òåç ýþòöðäö,
þïäö, ñîíðà ÷àíòàñûíà ãîyäó.
Åìèí õÿcàëÿòèíäÿí áàøûíû àøàüû ñàëìûøäû. Áèð øåy èòèðìÿê ÷îõ
ïèñ èìèø. Äÿðä îðàñûíäàäûð êè, ýöíàùû þç âÿôàëû äîñòëàðûíäà gþðÿ-
ñÿí, îíëàðû îüóðëóãäà ýöíàùëàíäûðàñàí...
Åìèí äÿðñ ãóðòàðàíàcàí íàðàùàò îëäó. Þçöíö yàõøû ùèññ åòìÿ-
äè. Äÿðñäÿí ñîíðà äîñòëàðûíäàí öçð èñòÿäè.
Äîñòëàðû Åìèíèí ñÿùâèíè îíà ýþðÿ áàüûøëàäûëàð êè, î, äàùà óòàí-
ìàñûí...
ÕÀË×À
Ð àçèyÿíèí àä ýöíö èäè. Àòàñû îíà ãûïãûðìûçû áèð cöò àyàã-
ãàáû àëìûøäû. Àíàñû ãûðìûçû áèð ïëàø àëûá ýÿòèðìèøäè.
Ãàðäàøû Åë÷èí äÿ Ðàçèyÿyÿ ýþçëÿðèíè à÷ûá-yóìàí “Àíà-àíà”
äåyÿí áèð êóêëà ùÿäèyyÿ âåðäè.
Àícàã ÿí ýþçÿë ùÿäèyyÿ íÿíÿíèí ýÿòèðäèyè õàë÷à îëäó.
78
Íÿíÿñè Ðàçèyÿyÿ – íÿâÿñèíÿ ãÿøÿíý áèð õàë÷à ýÿòèðìèøäè. Íå-
÷ÿ-íå÷ÿ èëìÿäÿí, ðÿíýäÿí yàðàíìûø õàë÷àyà áàõàíäà àäàìà åëÿ
ýÿëèðäè êè, àëëû-ýöëëö ÷ÿìÿíäÿñÿí. Àë-ÿëâàí ýöëëÿðèí àðàñûíäàñàí.
Íÿíÿ õàë÷àíû Ðàçèyÿíèí àyàãëàðû àëòûíäà à÷ûá äþøÿìÿyÿ ñÿð-
äè. Åëÿ áèë ÷ÿìÿíèí áèð ïàð÷àñû áóðàyà, îòàüà ýÿòèðèëìèøäè. Õàë-
÷àíûí ëàï îðòàñûíäà àü õàëëû ãàðà áèð ãóçó ðÿñìè âàðäû. Ãóçóyà áèð
÷ÿíýÿ ýþy îò yåäèçäèðÿí áàëàcà ãûç åëÿ Ðàçèyÿyÿ îõøàyûðäû.
Íÿíÿñè ãûçûí öçöíäÿí þïöá äåäè:
– Ðàçèyÿ áàëàìà áþyöyÿíäÿ äàùà ýþçÿë õàë÷à âåðÿcÿyÿì.
– Áÿñ áó ýþçÿë äåyèë? – äåyÿ Ðàçèyÿ õàë÷àíû áöêìÿyÿ áàøëà-
äû. Íÿíÿ äåäè:
– Áó, áàëàcàäûð. Þçöí êèìè êè÷èêäèð.
– Íÿíÿ, ñàü îë, áó õàë÷à ëàï ýþçÿëäèð! – äåyÿ Ðàçèyÿ õàë÷àíû
ýþòöðöá àòàñûíà äåäè:
– Àòàcàí, áóíó äèâàðäàí àñ.
– Ãûçûì, ãîy äþøÿìÿäÿcÿ ãàëñûí, – äåyÿ íÿíÿñè äèëëÿíäè. –
Îíó ñÿíèí ö÷öí òîõóìóøàì êè, àyàãëàðûíà ñîyóã îëìàñûí. Äþøÿ-
ìÿyÿ ñàë.
– Ñàü îë, íÿíÿcàí. Ùå÷ áåëÿ ýþçÿë õàë÷àíû äà àyàã àëòûíà ñà-
ëàðëàðìû? – äåyÿ Ðàçèyÿ îíóí ãûðûø áàñìûø ñèôÿòèíäÿí þïäö âÿ ãû-
çà åëÿ ýÿëäè êè, íÿíÿñèíèí áó ãûðûøëàðû äà õàë÷àëàðäàêû èëìÿëÿð, íà-
õûøëàð êèìèäèð.
ÂÖÑÀË ÅÂ ÒÈÊÈÐ
Å
ëÿ êè Âöñàë áåøèêäÿí ÷ûõäû, ÿë-ãîëó áÿëÿêäÿí àçàä îëäó,
ÿëèíÿ êå÷ÿí îyóíúàãëàðëà îyíàäû. Yàâàø-yàâàø îíëàðû
ñûíäûðà äà áèëäè, äöçÿëäÿ äÿ.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Âöñàëûí ãûðìûçû êàðàíäàøëà äîñòëóüó áàøëà-
äû. Î, ãûðìûçû êàðàíäàøû òóòà áèëìèðäè. Îíó äîäàãëàðûíà áàñûá, èñ-
ëàäûð, àü êàüûçëàðà åëÿ-áåëÿ cûçìà-ãàðà õÿòëÿð ÷ÿêèðäè.
Âöñàëûí áó ãàðìàãàðûøûã õÿòëÿðäÿí åëÿ õîøó ýÿëèðäè êè!
79
 Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, íÿñÿ ýþçÿë øÿêèëëÿð ÷ÿêèð.
Àíàñû äà îíóí ùÿëÿ êàðàíäàø òóòà áèëìÿyÿí òîòóã ÿëëÿðèíäÿí
þïöá äåyèðäè:
– Ãîy îüëóì áþyöñöí. Áþyöyöá Âöñàë áàëàì ðÿññàì îëàcàã.
Àíàñûíûí øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêÿcÿê. Îüëóìóí ÷ÿêäèyè øÿêèëëÿðè òåëåâè-
çîðäà ýþñòÿðÿcÿêëÿð. Ãÿçåò-æóðíàëëàðäà äÿðc åäÿcÿêëÿð.
Âöñàëûí èñÿ áóíëàðäàí ùå÷ õÿáÿðè yîõ èäè: åëÿ-áåëÿ óçóí-óçà-
äû õÿòëÿð ÷ÿêèðäè.
Åëÿ êè áàðìàãëàðû êàðàíäàøëà äîñò îëäó, êàðàíäàø îíóí ñþçöíÿ
áàõäû. Âöñàë áàëàcà-áàëàcà åâcèêëÿð ÷ÿêìÿyÿ áàøëàäû.
×ÿêäèyè åâcèêëÿðèí áàcàñûíäàí òöñòö ÷ûõûðäû. Óçàãëàðäà ãàðëû
äàüëàð ýþðöíÿðäè. Åâcèyèí yàíûíäà èñÿ äîâøàí øÿêëè ÷ÿêÿðäè.
Àòàñû îüëóíóí øÿêèëëÿðèíÿ áàõûá ôÿðÿùëÿíèð, îíó ãócàüûíà àëûð,
àòûá-òóòóðäó:
– Âöñàë áþyöyÿíäÿ áÿííà îëàcàã! – äåyèðäè. – Îüëóì ùÿëÿ åâ-
ëÿðè êàðàíäàøëà àü êàüûçëàðûí öñòöíäÿ òèêèð. Áèð ýöí ýÿëÿúÿê êè, áó
åâëÿðè äàøäàí òèêÿcÿê. Þçö äÿ òîðïàãäà.
Áàëà-áàëà Âöñàë áþyöyöðäö. Äàøäàí-òîðïàãäàí, äèâàðëàðäàí
òóòà-òóòà áþyöyöðäö. Åâcèêäÿí ýöíÿøÿ à÷ûëàí ïÿícÿðÿëÿð âàð èäè.
Åâcèyèí öñòöíäÿí ãóøëàð ó÷óðäó. Åâèí è÷èíäÿ èñÿ õîøáÿõò óøàãëàð
îòóðóá êèòàá îõóyóð, òåëåâèçèyàäà ìóëòôèëìÿ áàõûðëàð...
Äåyÿñÿí, Âöñàë, äîüðóäàí äà, áþyöyÿíäÿ áÿííà îëàcàãäû.
ÁÀËÀCÀ ÏÈÎÍÅÐ
– Àé ñÿíè, Õÿçÿíýöë!
– Ýþð íåyëÿìèñÿí...
Õÿçÿíýöë áó èë áèðèícè ñèíôÿ ýåäèð. Áàëàcà, àüyàíàã ãûçäûð. Ñÿ-
ëèãÿëèäèð. Ùÿìèøÿ öñò-áàøûíà, êèòàá-äÿôòÿðèíÿ ôèêèð âåðèð.
Åâäÿí áàyûðà ÷ûõàíäà yàø ÿñêè èëÿ îíñóç äà òÿìèç îëàí àyàã-
ãàáûëàðûíû ñèëèð. Êèòàá-äÿôòÿðëÿðè äÿ ñÿëèãÿëèäèð. Áèð âÿðÿãè áåëÿ
÷èðêëÿíìÿyèá.
80
Õÿçÿíýöë äÿðñëÿðèíè äÿ ÿëà îõóyóð. Ýöíäÿëèyèíäÿ “ö÷” yîõ-
äó, áèð-èêè “äþðä”ö âàð. Ãàëàíû “áåø”äèð.
Áåëÿ ãûçëà þyöíìÿyÿ äÿyÿð.
Õÿçÿíýöëöí áþyöê ãàðäàøû áåøèícè ñèíèôäÿ îõóyóð. Î äà ÿëà-
÷ûäûð. Ïèîíåðäèð. Äÿñòÿ ðÿùáÿðèäèð.
Îíóí åëÿ ýþçÿë, ãûðìûçû ãàëñòóêó âàð êè!
Õÿçÿíýöë èñòÿyèð êè, áåëÿ áèð ãûðìûçû ãàëñòóêó îëñóí.
Àícàã àíàñû äåyèð:
– Ãûçûì, ñÿí ùÿëÿ áèðèícèäÿ îõóyóðñàí. Ö÷öícö ñèíèôäÿ ñÿíè
äÿ Ëåíèí ïèîíåðè ñûðàëàðûíà ãÿáóë åäÿcÿêëÿð. Îíäà ñÿí äÿ ïèîíåð
îëàcàãñàí. Èíäè îêòyàáðyàòñàí.
Àícàã áó ñþçëÿð áàëàcà Õÿçÿíýöëöí ùå÷ äÿ õîøóíà gÿëìÿäè.
Áîyíó ãàëñòóêëó ïèîíåðëÿðÿ ùÿñÿäëÿ áàõûðäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö...
Áàõ, ùàäèñÿ äÿ åëÿ áó ýöí áàø âåðäè. Õÿçÿíýöë ãàðäàøûíûí ïèî-
íåð ãàëñòóêóíó ýèçëèícÿ ÷àíòàñûíà ãîyóá äÿðñÿ yîëëàíäû.
Yîëäà áîyíó ãûðìûçû ãàëñòóêëó óøàãëàðà áàõàíäà áåëÿ ãÿðàðà
ýÿëäè êè, ÷àíòàñûíäàí ãàëñòóêó ÷ûõàðûá þç áîyíóíà áàüëàñûí. Àí-
càã ãàëñòóê áàüëàyà áèëìèðäè. Yîëäàí êå÷ÿí áèð ãàäûíäàí õàùèø
åòäè:
– Õàëàcàí, – äåäè. – çÿùìÿò îëìàñà, áó ãàëñòóêó áîyíóìà
áàüëàyûí.
Õàëà ãàëñòóêó àëûá áàüëàäû. Ñîðóøäó:
– Ãûçûì, ñÿí ïèîíåðñÿí?
– Ùÿ, – äåyÿ Õÿçÿíýöë yàëàí äàíûøäû.
Õàëà ýöëöìñÿäè:
– Ùÿ? Äîüðó äåyèðñÿí?
Õÿçÿíýöë óòàíäû. Yàíàãëàðû àëëàíäû.
Õàëà èñÿ äàùà ñóàë âåðìÿäè.
Õÿçÿíýöë áîüàçûíäà ãàëñòóê ìÿêòÿáÿ ýåòäè. Îðàäà ïèîíåðëÿð
ñûðàyà äöçöëìöøäöëÿð. Ùàìû áàëàúà Õÿçÿíýöëÿ áàõûá ÿââÿëcÿ
è÷èíè ÷ÿêäè. Ñîíðà ïèîíåð áàø äÿñòÿ ðÿùáÿðè îíó yàíûíà ÷àüûðûá íå-
÷ÿícèäÿ îõóäóüóíó ñîðóøäó.
81
6. – 286
 – Áèðèícèäÿ îõóyóðàì, – äåyÿ Õÿçÿíýöë óòàíà-óòàíà äèëëÿíäè.
– Ñÿí ïèîíåðñÿí?
– Yîõ, – äåäè. Áèëäè êè, áóðàäà yàëàí äàíûøìàã îëìàç. Ïèîíåð
áàø äÿñòÿ ðÿùáÿðè ãûðìûçû ãàëñòóêó ãûçûí áîyíóíäàí à÷ûá äåäè:
– Õÿçÿíýöë, òÿëÿñìÿ, ö÷öícöyÿ êå÷ÿíäÿ ñÿíè äÿ ñûðàìûçà ãÿ-
áóë åäÿðèê.
Õÿçÿíýöë ñèíôÿ êå÷äè. Àícàã ôèêðè ãàëñòóêóí yàíûíäà èäè...
ÎÍÄÀ ÁÈËßÐÑßÍ...
ÁÎÊÑ
× èíýèç áàáàíûí áàëàcà íÿâÿñè Ñåyìóð ñîí çàìàíëàð åâ-
äÿ-åøèêäÿ, ùÿyÿò-áàcàäà àç-àç ýþðöíöðäö. ßââÿëëÿð áà-
áàñû èëÿ îòóðóá ñþùáÿò åäÿð, îíóí ö÷öí òÿçÿ ãÿçåòëÿðäÿí ìàðàãëû
yàçûëàð îõóyàðäû. Áàáàñû èëÿ êèíîòåàòðà ýåäÿð, êèíîôèëìëÿðÿ òàìà-
øà åäÿðäè.
Áÿñ èíäè?
Áÿñ ñîí âàõòëàð ×èíýèç áàáàíûí î øÿí íÿâÿñè íèyÿ ýþðöíìöð?
Äÿðñäÿí ýÿëÿí êèìè ÷þðÿê yåyèá ùàðàñà ýåäèð. ×èíýèç áàáà äà ùÿ-
yÿòäÿ ïåíñèyà÷û êèøèëÿðëÿ äàìà, øàùìàò, íÿðä îyíàyûð. Ùà èñòÿyèð

Å ëøàääàí ñîðóøäóëàð:

– Áó ÷ày ùàðàäàí àõûá ýÿëèð?

êè, íÿâÿñèíè òàïûá ñîðóøñóí êè, íèyÿ áàáàñûíû yàäûíà ñàëìûð, ýÿëèá
îíà áàø ÷ÿêìèð?
Áó ýöí äÿ ùÿyÿòÿ yûüûøûá äàìà îyíàyûðäûëàð. Ìàíàô áàáà ×èí-
Äåäè: ýèç áàáà èëÿ áèð èäè. Îyóíóí øèðèí yåðèíäÿ Ìàíàô áàáà äåäè:
– Äàüëàðäàí. – Ùÿ, yàäûìà äöøäö. Ñÿíÿ äåìÿê èñòÿyèðäèì. Àõøàì èäìàí
– Áÿñ äàüëàðà ùàðàäàí ýÿëèá? çàëûíà ýåäÿê.
Äèíìÿäè. Yàâàø-yàâàø àòàñûíà áàõäû. Êþìÿê èñòÿäè. – Íÿ âàð îðàäà? – äåyÿ ×èíýèç áàáà ñîðóøäó, – Yîõñà ýöëÿø-
Àòà äåäè: ìÿê êå÷èð êþíëöíäÿí?
– Äàü ÷àyû – äàüëàðäàí àõûá ýÿëèð. Îðàäà ÷îõëó áóëàãëàð âàð. Áàáà ýÿícëèyèíäÿ ìÿøùóð ýöëÿø÷è îëìóøäó. Îíóí øÿêëèíè ãÿ-
Áó áàëàcà áóëàãëàð áèðëÿøèá ÷ày yàðàäûðëàð. çåòëÿðÿ âóðìóøäóëàð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ þëêÿìèçèí èäìàí øÿðÿôèíè ëÿ-
Åëøàä ñîðóøäó: yàãÿòëÿ ãîðóìóøäó. Èíäè îíóí ÷îõëó yåòèøäèðìÿëÿðè âàð.
– Àòà, áÿñ áóëàãëàð íåcÿ yàðàíûð? – ßëáÿòòÿ, ýöëÿøÿcÿyÿì. Ïåíñèyà÷ûëàðäàí èáàðÿò ýöëÿø äÿðíÿ-
Àòà äåäè: yè âàð, îðàäà ýöëÿøÿúÿyÿì.
– Áóëàãëàð yàüûøäàí, ãàðäàí yàðàíûð, îüëóì. Ãûøäà äàüëàðà ãàð Ãîcàëàð ýöëöøäöëÿð.
yàüûð. Yàçäà ãàð ÿðèyèá ñåëÿ äþíöð. Òîðïàüûí äÿðèí ãàòëàðûíäà ñó Ìàíàô áàáà äàâàì åòäè:
âàð. Îíëàð àõûá öçÿ ÷ûõûð. – Äîüðó ñþçöìäöð. Àõøàì èäìàí çàëûíà ýåäÿê. Ìàðàãëû yàðûø
Åëøàä yåíÿ ñîðóøäó: âàð.
– Àòà, áÿñ ñóëàð? ×èíýèç áàáà åyíÿyèíè ÷ûõàðûá ÿëèíäÿêè äàøëàðà áàõäû. Îíëàðû
– Ùÿ, ñóëàð... yåðèíÿ ãîyóá ñîðóøäó:
Àòà îüëóíóí áàøûíû ñûüàëëàäû: – Íÿ âàð, àõû, áó èäìàí çàëûíäà?
– Îüëóì, áþyöyöá ÷îõëó êèòàá îõóyàðñàí, îíäà áèëÿðñÿí êè, íÿ – Áîêñ îëàcàã.
íÿäÿí, íåcÿ yàðàíûð... – Áîêñ?
82 83
6*.
 – Ùÿ. ×îõ ýÿðýèí ìöáàðèçÿ ýåäÿcÿê. Ýÿíc øÿùÿðëÿðèí áîêñ-
÷óëàðû “Ýöíÿø” æóðíàëûíûí ïðèçè óüðóíäà yàðûøàcàãëàð.
– Ùÿ? Ìöòëÿã ýåäÿðèê!
×èíýèç áàáà äà áàøãà êèøèëÿð êèìè èäìàí ùÿâÿñêàðûäûð. Ýÿíc-
ëèyèíäÿ áîêñëà ìÿøüóë îëóá. Àììà áèð äÿôÿ áîêñäà càâàí áèð îü-
ëàíûí ÷ÿíÿñèíè ñûíäûðûá. Åëÿ î ýöíäÿí áîêñ ÿëcÿêëÿðèíÿ ÿëâèäà äå-
yèá. Áîêñà îëàí ùÿâÿñèíè öðÿyèíäÿcÿ ãîðóyóá ñàõëàyûá.
Òåëåâèçîðäà áîêñ ýþñòÿðèëÿíäÿ ×èíýèç áàáà åêðàíà ëàï yàõûí
îòóðóð, yàðûøëàðû ÿââÿëäÿí àõûðà êèìè èçëÿyèð...
Ãîcàëàð àõøàì ýÿëèá èäìàí çàëûíà äàõèë îëäóëàð. Êå÷ìèø èä-
ìàí÷ûëàðû ùþðìÿòëÿ ñàëàìëàyûá ðàùàò yåðäÿ ÿyëÿøäèðäèëÿð.
Áîêñ áàøëàíäû. Ýÿíc áîêñ÷óëàð ðèíãÿ ÷ûõûá âóðóøäóëàð. Ìàíàô
áàáà äà, ×èíýèç áàáà äà yåðëÿðèíäÿ ãóðcàëàíûð, áîêñà òàìàøà åäèð-
äèëÿð.
Ðèíãÿ ÷ûõàí ãûðìûçûêþyíÿê îüëàí ×èíýèç áàáàyà åëÿ òàíûø ýÿë-
äè êè, êèøè îòóðäóüó yåðäÿí äóðóá “Ñåyìóð” – äåyÿ ãûøãûðìàã èñ-
òÿäè. Àícàã ñÿáðèíè áàñûá ñóñäó. “Áÿëêÿ, Ñåyìóð äåyèë”, – äåyÿ
äöøöíöðäö. Îyóí ÷îõ ýÿðýèí êå÷èðäè. Ðÿãèá ãûðìûçûêþyíÿê îüëà-
íû öñòÿëÿìÿyÿ ÷àëûøñà äà, áèð øåy ÿëäÿ åäÿ áèëìèðäè.
Òàìàøà÷ûëàð ÿë ÷àëûð, ôèò âåðèðäèëÿð.
Ìàíàô áàáà èëÿ ×èíýèç áàáà äà yåðëÿðèíäÿ ðàùàò îòóðà áèëìèð-
äèëÿð.
Ãûðìûçûêþyíÿêëè îüëàí ðÿãèáèíÿ íåcÿ çÿðáÿ âóðäóñà î, yûõûëäû.
Ùàêèì îíàcàí ñàyñà äà, yåðèíäÿí äóðà áèëìÿäè. Ùàêèì ãûðìûçû-
êþyíÿêëè îüëàíûí ÿëèíè yóõàðû ãàëäûðäû. Ãûðìûçûêþyíÿêëè îüëàí
ñîíðà ýÿëèá ðÿãèáèíèí ÿëèíè ñûõäû.
×èíýèç áàáà, åëÿ áèë, yóõóäàí àyûëäû. Òàìàøà÷ûëàð “Ñåyìóð,
Ñåyìóð” äåéÿ ÿë ÷àëûðäûëàð.
– Ày ñÿíè, Ñåyìóð... äåyèðÿì àõû, ñîí âàõòëàð íèyÿ àç-àç ýþ-
ðöíöð.
84
ÃÀÐÀ×Û ÍßÜÌßËßÐÈ
Äèëàðÿ Ùàúûyåâàyà
È ðàäÿ ãàðà÷û íÿüìÿëÿðèíè åëÿ ñåâèð, åëÿ ñåâèð êè, òà íÿ äå-
yèì!
Ðàyîíäà, òåëåâèçîðäà ãàðà÷û íÿüìÿëÿðè åøèäÿí êèìè ãîë à÷ûá
ñöçöð...
Ãàðà÷û íÿüìÿëÿðè îyíàã âÿ êþâðÿê îëóð.
Ãàðà÷û íÿüìÿëÿðè àäàìûí yàäûíà ÷îõ øåyëÿð ñàëûð, ÷îõ øåyëÿð...
Áàáàñû Èðàäÿyÿ ãàðà÷ûëàð ùàããûíäà ÷îõëó ìàðàãëû ùåêàyÿëÿð
äàíûøûá.
Îíëàðäàí áèðèíè äÿ ñèçÿ äàíûøìàã èñòÿyèðÿì.
... Ìöùàðèáÿíèí àüûð èëëÿðè èäè. Îëóá-ãàëàí ÷þðÿê cÿáùÿyÿ ýþí-
äÿðèëìèøäè. Êÿíäèìèç ÷ûëïàã, yåòèì óøàãëàðëà äîëó èäè. Êÿíäèí
êÿíàðûíäà Ñþyöäëö áóëàüûí yàíûíäà ãàðà÷û êþ÷ö ìÿñêÿí ñàëìûø-
äû. Åëÿ áèë êè, îíëàðûí ùå÷ äÿðä-ñÿðëÿðè yîõ èäè. Àõøàìëàð íÿñÿ ÷à-
ëûá-îõóyóðäóëàð.
Cÿáùÿëÿðäÿ áèçèìêèëÿð âóðóøóð, êÿíääÿ óøàãëàð àcëûã ÷ÿêèð,
èíÿêëÿðèí áåëÿ äþøëÿðèíäÿ ñöä ãóðóìóøäó. Ãàðà÷ûëàðñà îõóyóðäó-
ëàð. Ãàâàë ñÿñè ìåøÿíè áàøûíà ýþòöðìöøäö.
Èñôÿíäèyàð áàáà ùÿyÿòäÿ îòóðóá ãÿëyàí ÷ÿêèðäè. Cÿáùÿíè, îðà-
äà âóðóøàí îüóëëàðûíû äöøöíöðäö. Àëëàùäàí àðçó åäèðäè êè, äàâà
áèçèìêèëÿðèí ãÿëÿáÿñè èëÿ ãóðòàðñûí. Îüóëëàðû êÿíäèí áöòöí îüóë-
ëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ñàü-ñàëàìàò ãàyûäûá ýÿëñèíëÿð. Yåíÿ êÿíä òîy
ïàëòàðû ýåyèíñèí. Ãÿìëè ñöêóòó çóðíà-ãàâàë ñÿñè ïîçñóí. Áóëàãëà-
ðûí áàøû øÿíëÿíñèí. Öçëÿðäÿ òÿáÿññöì, ýöëöø ýÿçñèí...
Ëàêèí ýöíëÿð êå÷èá-ýåäèð, îüóëëàð ýåðè äþíìöðäö...
– Ìÿíÿ áèð ãèñìÿò ÷þðÿê! – áó ñÿñ Èñôÿíäèyàð áàáàíû õÿyàëäàí
àyûðäû. Îíóí ãàðøûñûíäà áèð ãàðà÷û äàyàíìûøäû. ßëèíè óçàäûá Èñ-
ôÿíäèyàð áàáàäàí áèð ïàð÷à ÷þðÿê èñòÿyèðäè. Èñôÿíäèyàð áàáàíûí
îíñóç äà êþâðÿê îëàí öðÿyèíè yàíäûðàí áèð äÿ î îëäó êè, ãàðà÷û ãà-
äûíûí yàíûíäà áèð àðûã, õÿñòÿ óøàã äà âàðäû.
Õÿñòÿ óøàã ãûç èäè âÿ äåyÿñÿí, àíàñûíûí ÿëèíäÿí òóòìóøäó.
85
 – Ìÿíÿ áèð ãèñìÿò ÷þðÿê âåðèí. Áàëàì àcûíäàí þëöð. – Èñôÿí-
äèyàð áàáàíûí åâèíäÿ ÷þðÿê àç èäè, ëàï àç. Àòàñûç íÿâÿ-íÿòècÿëÿ-
ðèíÿ ýöcëÿ, ëàï ýöcëÿ áÿñ åäÿðäè. Îíëàð áó ãóðó ÷þðÿê ãûðûíòûëàðû-
íû ñóyà áàòûðûá èñëàäàcàã, àcýþçëöêëÿ øèðèí-øèðèí yåyÿcÿêëÿð...
Áÿñ áó ãàðà÷ûëàð íåcÿ îëñóíëàð?
Èñôÿíäèyàð áàáà äóðóá è÷ÿðè êå÷äè. Òàáàãäàêû ÷þðÿyèí èêè èðè
ïàð÷àñûíû ýþòöðöá áàyûðà ÷ûõäû. ×þðÿyè ýþðÿíäÿ ãàðà÷ûíûí ýþçëÿ-
ðèíÿ èøûã ýÿëäè. Áàëàcà, õÿñòÿ ãàðà÷û óøàüû àíàñûíûí ÿëèíäÿí ÷ûõûá
ÿëèíäÿ ÷þðÿê òóòìóø ãîcàyà äîüðó ãà÷äû.
Áàõ, áóðàäà Èñôÿíäèyàð áàáà þçöíö ñàõëàyà áèëìÿäè. Ýþç yàø-
ëàðû îíóí àüàðìûø ñàããàëû èëÿ ñöçöëäö.
Èñôÿíäèyàð áàáà öðÿyè ìþùêÿì àäàì èäè. Îüóëëàðûíû yîëà ñà-
ëàíäà àðâàäû Ýöëñöì àüëàìûøäû. Àììà Èñôÿíäèyàð áàáà äÿðä-ãÿ-
ìè öðÿyèíÿ ñàëìûø, ýöëöìñÿìèøäè.
Àììà èíäè ÷þðÿyÿ òÿðÿô ãà÷àí áó õÿñòÿ ãàðà÷û ãûç Èñôÿíäèyàð
áàáàíû àüëàòäû... Î, ÷þðÿyè ãûçà âåðèá äåäè:
– Àë, àë, ùàëàë-õîøóí îëñóí.
Óøàüû ãócàãëàyûá áàüðûíà áàñäû:
– Ùÿìèøÿ áèçÿ ýÿëèí, óòàíìàyûí, ùÿìèøÿ ýÿëèí.
Ùÿìèí ãàðà÷û þç êþðïÿñè èëÿ Èñôÿíäèyàð áàáàýèëÿ òåç-òåç ýÿëÿð-
äè. Ãàðà÷û Èñôÿíäèyàð áàáàyà äåìèøäè êè, îüëàíëàðû äàâàäàí ñàü-
ñàëàìàò ãàyûäàcàãäûð.
Êÿíääÿ ãàðà÷ûëàðà ùàìû ùþðìÿò âÿ êþìÿê åäèðäè...
Ãàðà÷ûëàð þç ÷àäûðëàðûíû yûüûá ýåòäèëÿð.
Äàâà äà ãÿëÿáÿìèçëÿ ãóðòàðäû.
Èñôÿíäèyàð áàáàíûí ö÷ îüëóíóí òÿêcÿ áèðè îíóí yàíûíà ãàyûäà
áèëäè...
***
Yåíÿ áèð ýöí Èðàäÿ òåëåâèçîðäà ãàðà÷û ðÿãñè åøèäèá ñöçìÿyÿ
áàøëàäû. Èñôÿíäèyàð áàáà òåëåâèçîðäà ðÿãñ åäÿí ãàðà÷û ãûçà äèããÿò-
ëÿ áàõûðäû... áàõäû, ýþçëÿðè yàøàðäû.
Îíóí ãàïûñûíà ÷þðÿyÿ ýÿëìèø î àðûã, õÿñòÿ ãàðà÷û ãûç yåíÿ yà-
äûíà äöøäö.
86
ÀÒÀËÀÐ
Ì ÿêòÿáäÿ ýþðöø èäè. Áþyöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè èøòèðàê÷û-
ëàðû øàýèðäëÿðëÿ ýþðöøÿ ýÿëìèøäèëÿð.
Àðèôèí áó ýþðöøäÿí ùå÷ õÿáÿðè yîõ èäè. Àðèô äÿ åøèäèá ýÿëäè.
Ñèíèô îòàüû ñÿëèãÿëè èäè. Ñòîëëàðûí öñòöíÿ ãûðìûçû þðòöê ñàëûíìûøäû.
Ýöë-÷è÷ÿê äÿñòÿëÿðè ýþç îõøàyûðäû.
Áèð àçäàí äþøëÿðè îðäåí-ìåäàëëû ö÷ êèøè ñèíèô îòàüûíà äàõèë îë-
äó. Óøàãëàð àyàüà äóðóá îíëàðû ñàëàìëàäûëàð. Àðèô áóðàäà àòàñûíû
äà ýþðäö. ßââÿëcÿ ñåâèíäè: áÿñ íåúÿ óøàãëàð ýþðñöíëÿð êè, îíóí
àòàñûíûí äà äþøöíäÿ ÷îõëó îðäåí-ìåäàë âàð. Àícàã Àðèô àòàñûíûí
àyàüûíà ôèêèð âåðÿíäÿ åëÿ ïèñèêäè êè.
Óøàãëàðäàí óòàíäû. Îíóí àòàñûíûí áèð ãû÷û yîõ èäè – àyàã yåðè-
íÿ äÿìèð ãîyìóøäóëàð. Øàëâàðûí áàëàüûíäàí äÿìèð ýþðöíöðäö âÿ
Àðèô áóíäàí åëÿ áèë êè, õÿcàëÿò ÷ÿêäè.
Àðèôëÿ áèð ïàðòàäà îòóðàí Âöãàð ñàíêè áóíó äóyìóøäó. Î,
Àðèôäÿí ñîðóøäó:
– Î ÿìèíèí àyàüû íèyÿ åëÿäè?
Àðèô äîñòóíà äåäè:
– Î ÿìè ìÿíèì àòàìäûð.
– Ùÿ? – Âöãàð òÿÿúcöáëÿ ñîðóøäó.
– Ùÿ. Ìÿíèì àòàìäûð.
– Áÿñ îíóí àyàüûíà íÿ îëóá?
– Äàâàäà îëóá...
Âöãàðûí òÿÿcúöáö ñèëèíèá ýåòäè. Àðèôèí ÿëèíè ñûõäû:
– Áàüûøëà, – äåäè. – Áèëìÿäèì êè, àòàíäûð.
Ýþðöøö ìÿêòÿáèí äèðåêòîðó Çàìàí ìöÿëëèì à÷äû.
Î, Àðèôèí àòàñû ùàããûíäà äàíûøäû:
– ßçèç áàëàëàð, – äåäè. – Ýþðäöyöíöç áó êèøè áèçèì Àðèôèí àòà-
ñûäûð. Î, àëìàí ôàøèñòëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿìèçäÿ ôÿàë èøòèðàê åò-
ìèøäèð. Ìèêàyûë ÿìè îíëàðcà ôàøèñò þëäöðöá. Èíäè Ìèêàyûë ÿìè þçö
cÿáùÿ ùÿyàòûíäàí ñèçÿ äàíûøàcàãäûð.
87
 Àðàyà ñàêèòëèê ÷þêäö. Àðèôèí àòàñû ÿëèíäÿêè ÿñàyà ñþyêÿíèá ãö-
ðóðëà äåäè:
– ßçèç áàëàëàð! Ìÿí cÿáùÿyÿ ýåäÿíäÿ îí ñÿêêèç yàøûì âàðäû.
Cÿáùÿyÿ êþíöëëö ýåòäèì. Ñèçÿ cÿáùÿ ùÿyàòûìäàí yàääà ãàëàí
áèð ÿùâàëàò äàíûøìàã èñòÿyèðÿì. Ìÿí Âÿòÿíè ìöäàôèÿyÿ ýåäÿí-
äÿ àòàì ìÿíäÿí ãàáàã ýåòìèøäè. Áèçèì äèâèçèyà âóðóøà-âóðóøà
ãàðäàø Áåëîðóñèéàíûí ìåøÿëÿðè èëÿ èðÿëèëÿyèðäè. Ìÿí àòàìà îõøà-
yàí êèøèëÿðÿ áàõûð, àòàìû ýÿçèðäèì. Cÿáùÿäÿ áåëÿ ùàäèñÿëÿð ÷îõ
îëóð. Áèçèì äþyöø÷öëÿð àòà-îüóë Âÿòÿíè ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð.
Äþyöø÷öëÿðèìèç áèð ìåøÿíèí yàõûíëûüûíäà ìöâÿããÿòè äàyàí-
ìàëû îëäó. Ñó è÷èá äÿñòÿìèçÿ òÿðÿô ãàyûòäûã. Áèðäÿí äîüìà âÿ
ÿçèç áèð ñÿñ åøèäèëäè:
– Îüëóì! Ìèêàyûë!
Ìÿí äÿðùàë ýåðè áàõûá àòàìû ýþðäöì. Ãà÷àðàã îíóí yàíûíà
ýåòäèì. Àòà-áàëà ãócàãëàøäûã. Àòàì ÷èyèíëÿðèìè ãócàãëàäû. Àüëà-
ìàãäàí þçöíö ýöcëÿ ñàõëàyûðäû. Î àüëàìûðäû êè, ìÿí äÿ àüëàìà-
yûì.
Áèç àç ñþùáÿò åòäèê. Àòàì ìÿíÿ þçöìäÿí ìóüàyàò îëìàüû
òàïøûðäû. Àòà-áàëà âèäàëàøûá ùÿðÿ þç äÿñòÿñèíÿ ãîøóëäóã. Àòàìû î
ýöíäÿí ñîíðà ýþðìÿäèì. Äþyöøäÿ àüûð yàðàëàíäûì. Àyàüûìûí
áèðèíè cÿáùÿäÿ ãîyäóì. Ãÿëÿáÿ áàyðàìûíû Áåðëèíäÿ ãàðøûëàäûã...
Ìèêàyûë ÿìè âÿ áàøãà äþyöø÷öëÿð cÿáùÿ õàòèðÿëÿðèíäÿí äàíûø-
äûëàð. Ýþðöøöí àõûðûíäà îíëàðà ýöë-÷è÷ÿê äÿñòÿëÿðè áàüûøëàäûëàð.
Àðèô èíäè àòàñû èëÿ äàùà ÷îõ þyöíöðäö. Àõû, óøàãëàð îíà ãèáòÿ
èëÿ áàõûðäûëàð.
ÁÓËÀà ÑÓYÓ ÍÈYß ÑßÐÈÍÄÈÐ
Ê ÿìàëÿ áàáàñû èëÿ äàüëàðà ýåòìèøäè. Áàáàñû Ñàðûòàëà yày-
ëàüûíäà êîëõîçóí ãîyóí ñöðöëÿðèíè îòàðûðäû. Áó yày äà
íÿâÿñèíè þçö èëÿ àïàðìûøäû. Êÿìàëÿ ÷ÿìÿíëÿðÿ, ýöë-÷è÷ÿêëÿðÿ
ùåyðàí-ùåyðàí áàõûð, òÿáèÿòèí áó ýþçÿëëèyèíäÿí äîyà áèëìèðäè.
88
Êÿìàëÿ èëÿ áàáàñû ×åøìÿëè áóëàüûíûí áàøûíà ýÿëÿíäÿ ãûç ñå-
âèícëÿ þçöíö áóëàüûí öñòöíÿ àòäû. ßëëÿðè öøöäö:
– Áàáà! Áó áóëàã ÷îõ ñîyóãäóð, – äåyÿ ãûøãûðäû.
– Ùÿ, càíûì-cèyÿðèì. Áèçèì áóíäàí äà ñîyóã áóëàãëàðûìûç
âàð.
– Áàáà, áó áóëàãëàð íèyÿ ñîyóãäóð? – äåyÿ íÿâÿ ñîðóøäó.
Áàáà äåäè:
– Ýþçÿë áàëàì, áóëàüûí ñóyó äàüëàðûí öðÿyèíäÿí àõûá ýÿëèð,
äàüëàðûí öðÿyè áóç êèìèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ ñÿðèíäèð.
ÑÀÜ ÎË, ÅË×ÈÍ
Å ë÷èí ÿìèñè èëÿ èñòè øèòèëëèêäÿ èøëÿyèðäè. ßìèñè øèòèëëèyèí
àëàãëàðûíû òÿìèçëÿéèðäè. Åë÷èí èñÿ àëàãëàðû ãócàãëàyûá
áàü÷àäàí êÿíàðà äàøûyûðäû. Áàëàcà ïîìèäîð, õèyàð, áàäûìcàí øè-
òèëëÿðè yåíècÿ ýöíÿøÿ áîyëàíûð, äöyìÿcÿ áàüëàyûðäû.
Åë÷èí ÿìèñèíÿ ôèêèð âåðñÿ äÿ, îíóí áÿçè îòëàðû íÿ ö÷öí ãîïàðûá
àòäûüûíû ùå÷ cöð áàøà äöøÿ áèëìèðäè.
ßìèñè àëàãòÿìèçëÿyÿíè yåðÿ ãîyóá ñó ýÿòèðìÿê ö÷öí åâÿ ýåò-
äè. Åë÷èí ñåâèíäè: ÿìèñè ýÿëèícÿ èøëÿìÿê, îíà êþìÿê åòìÿê èñòÿ-
äè. Áèð, èêè, áåø, îí øèòèë ãîïàðûá àòäû... Yàõøû êè ÿìèñè òåç ãàyûäûá
ýÿëäè. Öçöëöá àòûëìûø øèòèëëÿðè ýþðöá òÿÿññöôëÿ Åë÷èíÿ áàõäû. Åë÷èí
ýþçëÿyèðäè êè, ÿìèñè îíà “ñàü îë” äåyÿcÿê. Yîõ, ÿìèñè îíà “ñàü
îë, Åë÷èí áàëà” äåìÿäè.
– Åë÷èí, îüëóì, áóíëàðû ãîïàðìàã îëìàç, – äåyÿ øèòèëëèyè ñó-
âàðäû.
– Íèyÿ, ÿìè? Áÿñ ñÿí íèyÿ ãîïàðûá àòûðñàí?
– Ày ñÿíè, øåyòàí! Ìÿí àëàã îòëàðûíû ãîïàðûá àòûðàì. Ôèêèð âåð,
àëàã îòëàðûíû òàíû... Áèð áàõ, àëàã îòëàðû áóíëàðäûð.
Î ýöíäÿí Åë÷èí àëàã îòëàðûíû òàíûäû, ãîïàðûá êÿíàðà àòäû.
Øèòèëëÿð áîy ýþñòÿðèá áîë ìÿùñóë âåðäèëÿð.
89
 Åë÷èí áåëÿ ñþyêÿíèá àëíûíûí òÿðèíè ñèëèðäè. ßìèñè îíóí àëëàíìûø
îâócëàðûíà áàõûá äåäè:
– Ñàü îë, Åë÷èí áàëà, ÿñë êèøèñÿí. Êèøè èøè, ÿìÿyè ñåâìÿëèäèð.
Áàõ, èíäè Åë÷èí äÿ þçöíö ÿñë êèøè ñàyûð. Áÿñ íåcÿ? Àõû, î, çÿù-
ìÿòè ñåâèð!
ÑÎÂÃÀÒ
À ðçó èëê äÿôÿ èäè êè, Ãóáà áàüëàðûíà ãîíàã ýÿëìèøäè. Àù,
Ãóáà áàüëàðû íåcÿ äÿ ýåíèø, ýþçÿë, áàðëû-áÿùÿðëèäèð!
Àðçó àòàñûíûí ÿëèíäÿí òóòóá àëìà áàüûíäà ýÿçèðäè. Áàüáàí
îíóí àëìàyà áÿíçÿyÿí yàíàãëàðûíäàí þïöá äåäè:
– Àðçó áàëà, Ãóáà áàüëàðûíà õîø ýÿëìèñÿí! Áèç ãóáàëûëàð êèìè,
áèçèì áàüëàðûìûç äà ãîíàãïÿðâÿð âÿ ñÿõàâÿòëèäèð. Íÿ ãÿäÿð êþí-
ëöí èñòÿyèð yå, øÿùÿðäÿêè áàcû-ãàðäàøëàðûíà äà àïàð.
Àðçó áàëàcà, ýöëëö ñÿáÿòèíè ýþòöðöá àëìà àüàcëàðûíûí äèáèíÿ
ýåòäè.
Àëìà àüàcëàðû î ãÿäÿð áàð ýÿòèðìèøäè êè!
Àðçó îòóðóá àyëàðëà ñàyñà äà ãóðòàðìàçäû. Ùå÷ áó ìåyâÿëÿðè
ñàyûá ãóðòàðìàã îëàð?
Àðçó áèð-èêè àëìà öçìÿê èñòÿäè. Àícàã ÿëè ýÿëìÿäè: èñòÿyèðäè
êè, ÿí ýþçÿë, ãûðìûçû, ÿòèðëè, ýþy÷ÿê àëìàëàðäàí öçñöí. Íÿ ãÿäÿð
ýÿçñÿ äÿ ñÿáÿòè áîø èäè. Àòàñû îíó ýþðöá ñîðóøäó:
– Ãûçûì, ñÿáÿòèí íèyÿ áîøäóð? Àëìà äÿðñÿíÿ?
– Àòàcàí, èñòÿyèðÿì êè, ÿí ýþçÿë àëìàëàðäàí äÿðÿì.
– Gþðìöðñÿí, ãûçûì, àëìàëàðûí ùàìûñû ýþçÿëäèð. Ùàíñûíû èñòÿ-
yèðñÿí äÿð!
Àðçó ýþçÿë, ÿòèðëè àëìàëàðäàí äÿðèá ñÿáÿòèíè äîëäóðäó. Îíëàð
ìàøûíà ìèíèá øÿùÿðÿ ãàyûòäûëàð. Øÿùÿðäÿ Àðçó yûüäûüû àëìàëàðû
ãàðäàø-áàúûëàðûíà ïàyëàäû. Îíà “ñàü îë!” ñþyëÿäèëÿð. Àðçó èñÿ åòè-
ðàç åäÿðÿê îíëàðà äåäè:
90
– Ìÿíÿ yîõ, Ãóáà áàüëàðûíà “ñàü îë” äåyèí. Áó áàüëàðäà áèð
ãîcà áàüáàí ÿìè âàð, îíà “ñàü îë” äåyèí... Àõû, áó øèðèí àëìàëà-
ðû î yåòèøäèðèá...
ÕÀÍÛØ ßÌÈ
Õ àíûø êèøè íÿâÿñè Àðèôèí ÿëèíäÿí òóòìóøäó. Êèøèyÿ åëÿ ýÿ-
ëèðäè êè, ñåâèícèíèí, ôÿðÿùèíèí, þçöíöí óøàãëûüûíûí ÿëèí-
äÿí òóòóá. Òÿêàyàãëû îëäóüóíó óíóòìóøäó. Íÿâÿñèíèí ÿëè êÿïÿ-
íÿê ãàíàäû êèìè èñòè âÿ yóìøàã èäè. Áó èñòèëèê, yóìøàãëûã êèøèíèí
ÿëèíäÿí ñèíÿñèíÿ àõûð, öðÿyèíè ãàíàäëàíäûðûðäû.
Äÿíèç êÿíàðûíäà äàyàíäûëàð. Õàíûø ÿìè äÿíèçÿ, îíóí ñàùèëÿ
äîüðó yöyöðÿí ëÿïÿëÿðèíÿ áàõäû. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, äÿíèç ëÿïÿ þâ-
ëàäëàðûíû îíëàðû ãàðøûëàìàüà ýþíäÿðèá.
Àðèô áàáàñûíäàí àðàëàíûá ëÿïÿëÿðÿ äîüðó ãà÷äû. Èêè øûëòàã ýþðöø-
äö. Ëÿïÿëÿð ñåâèíèá óøàüûí àyàãëàðûíäàí þïäö. Óøàã äà ÿyèëèá ëÿ-
ïÿëÿðè îâócëàyûá yóõàðû àòäû. Õàíûø êèøèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, íÿâÿñèíèí
îâócëàðûíäàí äàìcû-äàìcû òþêöëÿí ñó äåyèë, ìèðâàðèäèð, ýöíÿøèí
øÿôÿãëÿðè àëòûíäà ïàðûëäàyûð... Áó ïàðûëòûëàð íÿâÿñèíèí îâócëàðûíäàí
òþêöëöá äàìëà-äàìëà Õàíûø êèøèíèí öðÿyèíÿ äàìcûëàäû. Yàäûíà
þìðöí î ÷àüëàðû äöøäö. Î ÷àüëàð êè, äöíyà îä è÷èíäÿ èäè.
... Ùà èñòÿyèðäè êè, îüëóíà ðàñò ýÿëñèí. Îüëó îíóí äàëûícà cÿá-
ùÿyÿ êþíöëëö ýåòìèøäè. Àðâàäû yàçûðäû êè, óøàüû ñàõëàyà áèëìÿ-
äèì. Äåäè àòàìûí äàëûícà ýåäèðÿì. Þçöíÿ åëÿ þyðÿòìèøäèí êè...
Õàíûø ÿìè àðâàäûíûí ìÿêòóáóíó ùÿìèøÿ òöòöí êèñÿñèíèí è÷èí-
äÿ ñàõëàyûðäû.
... ßñýÿðëÿð íå÷ÿ ýöí ñóñóç èäèëÿð. Ìöùàñèðÿíè yàðûá þí cÿáùÿ-
yÿ äîüðó ñöðöíöðäöëÿð. Ìåøÿäÿ áóëàüà ðàñò ýÿëäèëÿð. Îâócëàðûíû
äîëäóðóá äîyóícà è÷äèëÿð. Èíàíà áèëìèðäèëÿð êè, ñóäàí äîyàëàð...
ßñýÿðëÿðèí òöêëö ñèôÿòëÿðèíäÿí ñó äàìëàëàðû ñöçöëöðäö.
Îíäà Õàíûø äîyóícà ñó è÷ìÿäè. Àüëàìûøäû. Ýþç yàøëàðû áóëà-
üà òþêöëìöøäö. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áóëàãëàð, ýþëëÿð, ÷àyëàð, äÿíèç-
91
ëÿð ýþç yàøëàðûíäàí yàðàíûá, îíà gþðÿ äÿ äóçëóäóð, øîð äàäûð...
Õàíûø àüëàyûðäû. Îíóí cèyÿðïàðàñû äà áÿëêÿ ùàðäàñà áèð äàìëà ñó-
yà ùÿñðÿòäèð?!
Îíóí ãóëëóã åòäèyè ùèññÿ áèð øÿùÿðè õèëàñ åòìÿê ö÷öí øèìàëà
äîüðó èðÿëèëÿyèðäè. Áèð ýöí òÿñàäöôÿí cÿáùÿäÿ îüëó èëÿ ðàñòëàøäû.
Îüëóýèë øÿðãÿ, äàùà óçàãëàðà ýåäèðäèëÿð.
Îíëàð íåcÿ äÿ ãócàãëàøûá, þïöøäöëÿð... Îíäà Õàíûø ÿìèíèí
òöêëö öçöíäÿí ýþç yàøëàðû ñöçöëöðäö... Îüëó äà àüëàyûðäû.
Àòà èñòÿìÿäè êè, îüëó êþâðÿëñèí, öðÿyè ãûðûëñûí, îüëóíà òÿñÿëëè
âåðäè: “Êèøè àüëàìàç! ß, êèøè ãûðûüû, þçöíö ýþçëÿ. Àüëàìà, yîë-
äàøëàðûí ñÿíÿ ýöëÿðëÿð. Êèøè äÿ àüëàyàð?!”
ßëëÿðè óçàíà ãàëäû. Âàõò îíëàðû òÿëÿñäèðèðäè. Îíëàð àyðûëäûëàð...
Õàíûø ÿìè ÿëëÿðèíè óçàäûá, îüëóíó ñÿñëÿyèðäè. ßëëÿðè ùàâàäà
ãàëìûøäû.
... Íÿâÿñè Àðèôèí øàãðàã ñÿñè îíó õÿyàëäàí àyûðäû.
– Ày ãàäàí àëûì! À êèøè ãûðûüû! Yîðóëäóí?! Íÿ yàõøû ñÿí âàðñàí!
Óøàã áàáàñûíûí yàøàðìûø ýþçëÿðèíÿ áàõäû:
– Áàáà, àüëàyûðñàí? – äåyÿ ñîðóøäó.
– Yîõ, áàëà.
Óøàüà åëÿ ýÿëäè êè, áàáàñûíûí ñèôÿòèíÿ, ýþçëÿðèíÿ äÿíèçèí ìå-
ùè, ëÿïÿëÿðè ãîíóá. Áàáàñûíûí ãûðûøëàðûíäàí, yàø ñöçöëÿí ñèôÿòèí-
äÿí þïäö. Äÿíèçèí ñóyó êèìè øîð èäè...
– Áàáà, àüëàìà, áàáà!
– Àüëàìûðàì ùà! – êèøè þçöíö òîõäàäûá ýþç yàøûíû ñèëäè.
Ëàêèí öðÿyè äîëìóøäó. Íÿâÿñèíè îüóë ÿâÿçè áàüðûíà áàñûá þï-
äö. Îíóí òöêëö ñèôÿòè óøàüûí ëàëÿ yàíàãëàðûíû äàëàäû. Ñÿùÿðäÿí
áÿðè ýÿçìÿê èñòÿyÿí óøàã äà êþâðÿëäè:
– Áàáà, àüëàìà, áàáà! Áàáà, åâÿ ýåäÿê!
Ñîíðà äà óøàã þçöíÿìÿõñóñ îëìàyàí áèð òÿðçëÿ äåäè:
– Ùå÷ áàáàëàð äà àüëàyàð? Áàõ, íÿíÿìÿ äåyÿcÿyÿì!
Êèøè íÿâÿñèíèí áó ñþçëÿðèíäÿí ýöëöìñöíäö.
– Àüëàìûðàì ùà! Íÿíÿíÿ äåìÿ. Äåñÿí, áèð äÿ ñÿíè ýÿçìÿyÿ
ýÿòèðìÿðÿì!
92
– Àüëàìàñàí, äåìÿðÿì.
Õàíûø êèøè èñòÿìèðäè êè, yåýàíÿ íÿâÿñè Àðèôèí êþíëöíö ñûíäûð-
ñûí, îëóá-êå÷ÿíëÿðè yàäûíà ñàëñûí...
– Àüëàìûðàì!
Íÿâÿñè îíóí ÿëëÿðèíäÿí ÷ûõûá, êÿïÿíÿyèí äàëûícà yöyöðäö.
Êèøèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, óøàã þçö äÿ áèð êÿïÿíÿêäèð. Yàøûë îòëàðûí öñ-
òö èëÿ ñöçöð...
– Áàáà! Êÿïÿíÿê... Áèðèíè òóòìóøàì!
Àðèô òóòäóüó êÿïÿíÿyè ñåâèícëÿ áàáàñûíà ýþñòÿðäè:
– Àïàðûá åâäÿ êèáðèò ãóòóñóíà ãîyàðàì. Ùå÷ êèìèí êÿïÿíÿyè
yîõäóð, ùÿ?!
Áàáàñû êÿïÿíÿyè öñóëëócà àëûá áóðàõäû:
– Îüëóì, àäàì êÿïÿíÿyè òóòìàç. Äàëûícà ãà÷àð, îíó yîðàð.
Àícàã òóòìàç. Îíóí ãàíàäëàðû ÷è÷ÿê ëÿ÷ÿêëÿðèíäÿí äÿ çÿðèôäèð.
Êÿïÿíÿyèí ãàíàäûíû ãûðäûí, þëäö!
Ñîíðà äà àù ÷ÿêäè. “Ìöùàðèáÿ äÿ ìÿíèì ãîë-ãàíàäûìû ãûðäû...
Îüëóìó ÿëèìäÿí àëäû...”
Óøàã ó÷àí êÿïÿíÿyèí äàëûícà áàõûá ñîðóøäó:
– Áàáà, êÿïÿíÿyèí àíàñû âàð?
– Âàð!
– Àòàñû äà âàð?
– ßëáÿòòÿ!
– Áàáàñû äà?
– Áÿñ íåcÿ? Ñÿíèí áàáàí âàð, îíóíêó yîõ?! Îíëàðûí äà åâëÿ-
ðè âàð. Àõøàì åâëÿðèíÿ gåòìÿñÿyäè, àíàñû íàðàùàò îëàðäû, àüëàyàð-
äû... Àòàñû äåyÿðäè êè, áàëàì ùàíû?!
Äóðóá yàâàø-yàâàø åâÿ äîüðó gÿëäèëÿð.
Àðèô áàáàñûíûí ÿëèíäÿí áÿðê-áÿðê òóòìóøäó. Áàáàñûíà äåyèðäè:
– Áàáà, äåyèðñÿí êÿïÿíÿyèí àòà-àíàñû âàð? Áÿñ ìÿíèì àòàì ùà-
íû?!
– Åâèìèçäÿ äåyÿðÿì, – äåyÿ áàáàñû öçöíäÿí þïäö.
Öðÿyèíäÿ èñÿ ôèêèðëÿøèðäè:
“Yîõ, äåìÿðÿì Àðèôèí öðÿyèíÿ õàë äöøÿð...”
93
 GÖÌÖØ YßÙßÐ
Å ëõàíûí àòàñû ócà äàüëàðûí ÿòÿyèíäÿêè Áàùàðëû êÿíäèíäÿ
äîüóëóá. Îðòà ìÿêòÿáè áèòèðèá Áàêûyà ýÿëèá. Èøëÿyÿ-èøëÿ-
yÿ àëè òÿùñèë àëûá. Áàêûíûí ñÿôàëû yåðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ yàðàøûãëû
ìÿíçèëè âàð.
Åëõàí äà áóðàäà, øÿùÿðäÿ äîüóëóá.
Ùÿð yày ôÿñëè àòàñû Åëõàíû þç äîüìà êÿíäëÿðèíÿ – Áàùàðëûyà
àïàðûð.
Åëõàí êÿíäÿ âóðóëìóøäó: äàüëàðäàí ùày-êöyëÿ àõûá gÿëÿí
cîøãóí ÷àyäà ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ ÷èìèð, ÷ày äàøëàðûíûí öñòöíäÿ óçàíûá
ýöíÿøèí àëòûíäà ãóðóëàíûð, ÷àyûí ñàùèëëÿðèíäÿ áþyöðòêÿí, ôûíäûã,
ýþyÿì äÿðèá yåyèð, ùÿðäÿí íÿíÿñèíÿ äÿ àïàðûðäû... ÿí ìàðàãëûñû
Åëõàíûí êÿíäÿ èëê ýÿëèøè èäè. Åëõàí áó äÿôÿ êÿíäÿ ãàòàðëà yîëà
äöøäö. Ãàòàð íÿôÿñèíè äÿðèá ñòàíñèyàäà äàyàíäû. Àòàñû îíó ãócàüû-
íà àëûá yåðÿ äöøöðäö. Îíëàð ñòàíñèyàäàêû áàëàcà ÷àyõàíàäà îòóðóá
÷ày è÷äèëÿð. Êÿíäÿ ýåäÿí àâòîáóñ ýÿëäè, îòóðóá yîëà äöøäöëÿð.
Åëõàí ãóçóëàðû ýþðÿíäÿ ÿââÿë-ÿââÿë ãîðõäó.
– Àòà, ìÿíè yåyÿcÿêëÿð! – äåyÿ ãóçóëàðäàí ãà÷äû. Íÿíÿñè ýö-
ëöá äåäè:
– Áÿñ øÿùÿðäÿ ãóçó yîõäóð? Áàøûìà õåyèð, áó óøàã ãóçó-çàä
ýþðìÿyèá? Ãóðáàí îëóì, ãîðõìà. Ãóçó àäàì yåìÿç.
Ñîíðà Åëõàí áóçîâäàí ãîðõäó. Ãîyóíäàí, èíÿêäÿí, àò-åøøÿê-
äÿí ãîðõóá ãà÷äû.
Ýöíëÿð êå÷äèêcÿ áóíëàðà þyðÿøäè.
Áèð ýöí Åëõàí ãóìðàë ãóçóíóí ãóëàãëàðûíäàí òóòóá îíóí áåëè-
íÿ ìèíäè. Ãóçó àòûëûá-äöøäö. Åëõàíû áåëèíäÿí yåðÿ ñàëà áèëìÿäè.
Åëõàí ãóçóíóí áîyíóíäàí, òöêëÿðèíäÿí áÿðê-áÿðê yàïûøìûøäû.
Àícàã ãóçó àòëàíà-àòëàíà àðõäàí ùîïïàíàíäà Åëõàí øàïïûëòû
èëÿ ñóyà äöøäö. Àòàñûíûí òÿçÿ àëäûüû ýöëëö êþyíÿyè, àyàããàáûñû òà-
ìàì èñëàíäû.
Ãóçó äà àçcà èñëàíìûøäû: àðõûí î òàyûíäàí Åëõàíà áàõà-áàõà
ñèëêèíäè, yóíóíäàí ñó ñöçöëöá àõäû.
94
Åëÿ áèë Åëõàíà áàõûá äåyèðäè:
“Áàõ, áåëÿ îëàðñàí ùà! Áÿñ áèëìèðñÿí êè, ãóçóíó ìèíìÿçëÿð.
Gþðöðñÿíìè, ùÿì þçöí èñëàíäûí, ùÿì äÿ ìÿí...”
***
Áèð ýöí äÿ Åëõàí áîç åøøÿyÿ ìèíìèøäè. Êÿíä óøàãëàðû îíó þy-
ðÿòìèøäèëÿð êè, àüàcëà åøøÿyèí áåëèíè ÿçèøäèðÿíäÿ åøøÿê áÿðê ãà-
÷ûð.
Åëõàí äà áåëÿ åòäè. Åøøÿê àòûëûá-äöøäö. Åëõàí îíóí áîyíóíó
ãócàãëàìûøäû.
Ñàáèð óøàãëàðûí ÿí äÿcÿëè èäè. Ãà÷à-ãà÷à àòûí yàíûíà ýÿëäè. Àò-
ìèë÷ÿéèíè òóòóá åøøÿyÿ áóðàõäû. Åøøÿê àòìèë÷ÿéèíäÿí yàìàícà
ãîðõóð. Àõû, àòìèë÷ÿéè åøøÿyè ñàícûð. Åøøÿê áèð ýþòöðöëäö êè! Åë-
õàí ÷óë êèìè ýþëìÿ÷ÿyÿ yûõûëäû. Åøøÿêñÿ ãà÷ûá þçöíö ôûçûëëûüà
âåðäè.
Áåëÿ-áåëÿ, yûõûëà-yûõûëà Åëõàí êÿíääÿ ÷îõ øåyÿ þyðÿøäè. Òåç-
òåç àòà äà ìèíÿðäè. Àòûí áåëèíÿ ýöìöø yÿùÿð ãîyóëìóøäó. Yÿùÿð-
äÿ ãóøòÿê ñÿêÿðäè. Ùÿðäÿí ÷ûëïàã äà ìèíèá ÷àïàðäû...
Ýöíëÿð ýÿëèá êå÷äè. Ñåíòyàáðà àç ãàëûðäû. Àòàñû øÿùÿðäÿí ýÿë-
ìèøäè êè, Åëõàíû Áàêûyà àïàðñûí. Àícàã Åëõàí ýåòìÿê èñòÿìèðäè:
íÿíÿñèíÿ, êÿíä óøàãëàðûíà, àäàìëàðà, ãóøëàðà, ùåéâàíëàðà åëÿ þé-
ðÿøìèøäè êè, îíëàðàäàí àéðûëà áèëìèðäè...
Àâòîáóñ êÿíääÿí àyðûëàíàcàí Åëõàí äþíöá ýåðè áàõäû: íÿíÿñè-
ýèëèí êÿíäè àðõàäà ãàëìûøäû. Ócà-ócà äàüëàð Åëõàíûí àðõàñûícà áîy-
ëàíûðäûëàð... Ãóìðàë ãóçó, yîðüà àò äàùà ÷îõ õÿyàëûíäà càíëàíûðäû...
ÍÈÝÀÐÀÍ×ÛËÛÃ
À òàì cÿáùÿyÿ yîëà äöøÿíäÿ àíàì äà, õàëàì äà àüëàyûð-
äû. Áóíóí íÿ îëäóüóíó ùèññ åòìèðäèì. Åëÿ áèëèðäèì êè,
àòàì áèð-èêè ýöíëöyÿ ùàðàñà ýåäèð. Ãàyûäûá åâèìèçÿ ýÿëÿcÿê. Þçö
äÿ ìÿíÿ ÷îõëó îyóícàã ýÿòèðÿcÿêäèð.
95
 Àòàì ùàìû èëÿ ýþðöøäö. Ìÿíè ãócàüûíà àëäû. Áîyíóíà ìèíäè-
ðèá õåyëè yîë ýåòäè. Ñîíðà öçöìäÿí, ýþçëÿðèìäÿí äþíÿ-äþíÿ
þïöá yåðÿ ãîyäó.
Yåíÿ ÿëèìè áóðàõìàäû.
Àòàìûí ÿëëÿðè îäòÿê èñòè, ïàìáûã êèìè yóìøàã èäè.
Èíäè àíëàyûðàì êè, äöíyàäà àòà ÿëëÿðè êèìè øèðèí âÿ ìåùðèáàí ÿë
yîõäóð.
Áèëñÿyäèì êè, áèð äàùà àòàìû ýþðìÿyÿcÿyÿì, î âàõò ÿëëÿðèíè
áóðàõìàçäûì. Äåyÿðäèì êè, ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð: àòàì ìÿíèì
ñþçöìö yåðÿ ñàëìàçäû...
Ùÿ, àòàì ìÿíè áèð äÿ ãócàãëàyûá þïäö, öçöìö, ÿëëÿðèìè äóç
êèìè yàëàäû. Îíó ýþçëÿyÿí yîëäàøëàðûíà òÿðÿô ýåäÿ-ýåäÿ àíàìà
äåäè:
– Áèðcÿ óøàã ÿìàíÿòè. Îíó ýþçëÿ, ãîðó! Íÿçÿðèí öñòöíäÿ îë-
ñóí. ×àyà, ìåøÿyÿ òÿê áóðàõìà!
Àíàì êÿëàüàyûñûíûí ócó èëÿ ýþçëÿðèíäÿí, yàíàãëàðûíäàí ñöçö-
ëÿí yàøû ñèëèá äåäè:
– Ëàï àðõàyûí îë! Ñàü ýåäèá ñàëàìàò ãàyûäàñûíûç. Óøàãëàðäàí
íèýàðàí îëìà.
Õàëàì ýÿëèá ìÿíè ãócàüûíà àëäû.
Àòàì äÿñòÿyÿ ãîøóëóá áèçäÿí óçàãëàøäû.
Yàääàøûìäà ýåäÿ-ýåäÿ äþíöá àðõàyà áàõàí, ÿë åäÿí áèð êèøè
ãàëûá: î, àòàì èäè...
Áèð-èêè... ö÷... îí ýöí, ñîíðà àyëàð, èëëÿð êå÷äè, àòàì ãàyûòìàäû.
Ìÿí ùÿð ýöí àõøàì äà, ñÿùÿð äÿ àòàì ýåäÿí yîëëàðà áàõûð-
äûì.
Àòàì èñÿ ýåòäèyè yîëäàí äþíìöðäö...
Àíàìäàí òåç-òåç ñîðóøóðäóì:
– Àíà, áÿñ àòàì ùà÷àí ãàyûäàcàã? Áó ãÿäÿð âàõò î ùàðàäà ãàëûð?
Àíàì ìÿíè ãócàüûíà àëûá öçöìäÿí þïÿ-þïÿ äåyÿðäè:
– Ãóðáàí îëóì, àòàí áó ýöí-ñàáàù ýÿëÿcÿê. Äàðûõìà. Ìÿí
ýåcÿëÿð yóõóìäà àòàìû ýþðÿðäèì. Ýþðÿðäèì êè, àòàì ýÿëèá. Ìÿ-
íÿ ÷îõëó îyóícàã, ìåyâÿ, øèðíèëÿð ýÿòèðèá. Ìÿí áó îyóícàãëàðû,
96
øèðíèëÿðè áèð òÿðÿôÿ àòûá, àòàìûí áîyíóíà ñàðûëûð, îíóí òöêëö öçöí-
äÿí þïöðÿì...
Ñîíðà àòàì ìÿíè ãócàüûíà àëûá åâèìèçèí ãàáàüûíäàêû ãîcà òóò
àüàcûíûí àëòûíäà óçàíàðäû. Ày äà åâèí ãàáàüûíäàêû äàüûí çèðâÿ-
ñèíäÿí êÿíäÿ ñöä èøûüû ñÿïÿðäè.
Yóõóìäàí äóðóá þçöìö àíàìûí yàíûíäà ýþðÿíäÿ êåôèì ïî-
çóëóð, ãàíûì ãàðàëûðäû...
Óøàãëàðûí àòàëàðû cÿáùÿäÿí ãàyûäûá ýÿëäèëÿð. Áÿçèñè òîïàë, øèë,
êîð ãàyûòìûøäû. Êÿðèì êèøèíèí èêè ýþçö äÿ êîð èäè. Î, ãàyûäàíäà
äåìèøäè êè, Ùèòëåð êîð îëñóí, ãîyìàäû ìÿíè þâëàäëàðûìûí öç-ýþ-
çöíÿ áàõàì...
Àíàì áèð äÿôÿ áèð ìÿêòóá àëäû.
Ýþðäöì êè, àíàì ìÿêòóáó à÷ûá íåcÿ àüëàäû. Õàëàì, ãîùóì-
ãîíøóëàð îíó ýöcëÿ ñàõëàäûëàð: àíàì öç-ýþçöíö cûðûð, ñà÷ëàðûíû
yîëóøäóðóðäó.
Àíàìûí yîëóøäóðà áèëìÿäèyè ñà÷ëàðñà âàõòûíäàí òåç, ÷îõ òåç
àüàðäû. Úûðìàãëàäûüû öçöíö âàõòñûç ãûðûøëàð àëäû...
Î âàõòëàð äàùà àíàìäàí àòàìû òåç-òåç ñîðóøìóðäóì. Àõû, õà-
ëàì äåìèøäè êè, àíàíäàí àòàíû òåç-òåç ñîðóøìà, öðÿyè õÿñòÿäèð.
Ìÿí äÿ àíàìäàí áóíó òåç-òåç ñîðóøìàçäûì. Àícàã ùÿðäÿí-
áèð, áàøãàñûíû þç àòàñû èëÿ ýÿçÿí ýþðÿíäÿ èñòÿð-èñòÿìÿç ñîðóøóð-
äóì:
– Àíà, àòàì ùà÷àí ýÿëÿcÿê?
Àíàì êþâðÿê ñÿñëÿ äåyÿðäè:
– Äàðûõìà, îüëóì. Àòàí áó ýöí-ñàáàù ýÿëÿcÿê, äàðûõìà, àíàí
ãóðáàí...
Àícàã àòàì ýÿëèá ÷ûõìûðäû.
Áèð äÿôÿ ãîíøóìóç Íÿñèð ìÿíèìëÿ ñàâàøäû. Îíó äþyäöì. Î,
ùàyûô àëìàã ö÷öí ìÿíÿ äåäè:
– Ñÿí yåòèìñÿí! Yåòèìèí áèðè yåòèì! Ñÿíèí àòàí þëöá. Î ùå÷
çàìàí ãàyûòìàyàcàã!
97
7. – 286
 Ìÿí îíó càâàáñûç ãîyìàäûì. Íÿñèðè ãîâóá òóòäóì âÿ äþyöá
áóðíóíó ãàíàòäûì. Íÿñèð àüëàyà-àüëàyà àòàñûíûí yàíûíà ãà÷äû.
Àòàñû ýÿëèá áèçèì íÿ ö÷öí ñàâàøäûüûìûçû ñîðóøäó.
Íÿñèðèí áóðíóíäàí ùÿëÿ äÿ ãàí àõûðäû.
Îíóí àòàñû òîïàë èäè – áèð àyàüûíû cÿáùÿäÿ ãîyóá ýÿëìèøäè.
Cÿáè ÿìè ÿñàyà ñþyêÿíìèøäè âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, Cÿáè ÿìè
îüëóíó äþyäöyöì ö÷öí áó ÿñà èëÿ ìÿíè âóðàcàã...
Ìÿí äåäèì:
– Íÿñèð ìÿíÿ yåòèì äåyèð. Äåyèð êè, àòàì cÿáùÿäÿ þëöá âÿ ùå÷
çàìàí ãàyûòìàyàcàã!
Cÿáè ÿìè îüëóíóí ãóëàüûíäàí òóòóá äàðòäû:
– Ñÿí yàëàí÷ûñàí, – äåäè. – Yàëàí÷û! Þçöí äÿ ãîðõàãñàí!
Cÿáè ÿìè àõñàyà-àõñàyà ìÿíÿ yàõûíëàøûá áàøûìû ñûüàëëàäû.
ßyèëèá öçöìäÿí þïäö:
– Îüëóì, – äåäè, – ñÿíèí àòàíëà áèðýÿ âóðóøóðäóã. Î, ÷îõ ãî-
÷àã äþyöø÷ö èäè. ×îõëó ôàøèñò ìÿùâ åòäè. Àòàí áó ýöí-ñàáàù ãà-
yûäûá ýÿëÿcÿê. Ùå÷ áèð øåyÿ èíàíìà. Ìÿí ñþç âåðèðÿì êè, àòàí
ýÿëÿcÿê!
Î âàõòäàí áÿðè Íÿñèð èëÿ êöñöëö ãàëäûã. Î, óòàíäûüûíäàí ìÿ-
íèìëÿ äàíûøà áèëìèðäè. Ìÿí äÿ î âàõòäàí îíà íèôðÿò åäèðÿì.
Àðòûã áþyöìöøÿì. Þçöì àòà îëìóøàì.
Óçàã ñÿôÿðëÿðÿ ýåäÿíäÿ îüëóì áÿðê-áÿðê òàïøûðûð:
– Áàõ, àòà, òåç ýÿë ùà!
Áèëèðÿì êè, ìÿí åçàìèyyÿòäÿí ãàyûäàíàcàí îüëóì àíàñûíäàí
ùåy ñîðóøóð:
– Àíà, àòàì ùà÷àí ýÿëÿcÿê?
ËÎÂÜÀ
Ë îâüà àäàì äåyÿíäÿ ýþçëÿðèì þíöíÿ Øàùèä ýÿëèð. Øàùèä
êå÷ÿí èë êÿíäèìèçÿ ýÿëìèøäè. Ýÿíúÿäÿ yàøàyûð, ùÿð yày
áàáàñûýèëÿ ýÿëèð.
98
Øàùèä êÿíäÿ ýÿëÿí êèìè áàøëàéûð éàëàí äàíûøìàüà, þçöíö þy-
ìÿyÿ.
Áèð äÿôÿ îòóðóá ñþùáÿò åäèðäèê. Ùÿðÿ ýþðäöyöíäÿí, áèëäèyèí-
äÿí äàíûøûðäû. Øàùèä äÿ áèçÿ Ýÿíúÿäÿí äàíûøäû. Äåäè êè, Ýÿíúÿ
åëÿ áþyöêäöð, åëÿ áþyóêäöð êè, áèð òÿðÿôè Êÿïÿçäèð, áèð òÿðÿôè
Ýþyýþë, áèð òÿðÿôè äÿ Òÿçÿ øÿùÿð. Øàùèä äåyèð êè, Ýÿíúÿ ùÿëÿ Áà-
êûäàí äà áþyöêäöð. Áèëèðÿì êè, yàëàí äåyèð. Áàêû Ýÿíúÿíèí áþ-
yöê ãàðäàøûäûð.
Íÿ èñÿ, Øàùèäèí yàëàíûíäàí äàíûøûì; äåyèð Ýÿíúÿäÿ çàâîä áî-
ðóëàðû î ãÿäÿð ócàäûð êè, áàøëàðû ýþyÿ äÿéèð. Äåyèð êè, ýöíÿøè ýþé-
äÿ ñàõëàyàí åëÿ áèçèì Ýÿíúÿ çàâîäëàðûíûí áîðóëàðûäûð... Yîõñà
ýþé ó÷óá éåðÿ òþêöëÿð.
Ùÿ. Øàùèä ëîâüàëàíûá áèð äÿôÿ äàíûøûðäû êè, øÿùÿðëÿðèíäÿ Ýÿí-
cÿ÷àyäà ýöíÿøëÿ ãîøà ÷èìèð. Î äåyèð êè, ùÿëÿ áèð äÿôÿ ÷àyäà áà-
òàí áèð óøàüû õèëàñ äà åäèá. Äåyèð êè, óøàã äàëüàëàðûí ãócàüûíäà
÷àïàëàyûðìûø. Ñàùèëäÿêèëÿðäÿí ùå÷ áèðè îíó õèëàñ åòìÿê ö÷öí ÷à-
yà àòûëìàüà öðÿê åëÿìÿyèá: àììà Øàùèä áèð àíäà ñîyóíóá äÿëè
äàëüàëàðà cóììóø, áàòìàãäà îëàí óøàüûí òåëèíäÿí yàïûøûá ñàùèëÿ
÷ûõàðìûøäû.
Áàõ, áó äà àü yàëàíäûð.
Áó ýöí ÷àyäà ÷èììÿyÿ ýåòìèøäèê. Óøàãëàð ñîyóíóá áèð-áèð
÷àyà òóëëàíäûëàð. Áèðcÿ Øàùèä ÷àé äàøûíûí öñòöíäÿcÿ îòóðóá áèçÿ
òàìàøà åäèðäè. Äåäèê:
– À Øàùèä, ýÿë, áèçèìëÿ ÷èì.
Äåäè:
– Åù, ñó ñîyóãäóð.
Âàñèô ñîðóøäó:
– Øàùèä, Ýÿícÿ÷ày èñòè îëàð, éîõñà áèçèì ÷àé?
Øàùèä äåäè:
– Áèçèì ÷àéûí àëòûíäà ãûçûë ìÿäÿíëÿðè âàð. Óñòàëàð ÷àéûí àëòûí-
äà èøëÿéèðëÿð. Îíëàð îðàäà òîíãàëëàð ãàëàéûðëàð. Ýÿícÿ÷ày äà áóíà
ýþðÿ èñòè îëóð...
Âàñèô ñàùèëÿ ÷ûõûá Øàùèäè äèëÿ òóòäó:
99
7*.
 – Äåéèðñÿí êè, Ýÿícÿ÷àyäà ÷èìèðñÿí. Öçìÿéè áèçäÿí éàõøû áè-
ëèðñÿí, áÿñ íèéÿ áèçèìëÿ ÷èììèðñÿí?
Øàùèä áÿùàíÿ òàïà áèëìÿéèá ñîéóíäó. Ãóðáàüà êèìè ÷àéûí äà-
éàç éåðèíäÿ ÷èììÿéÿ áàøëàäû.
Âàñèô ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– À Øàùèä, áÿðè ýÿë. Áóðà ÿñë äÿíèç êèìèäèð: èñòè âÿ äÿðèí.
Ëàêèí Øàùèä ÷àyûí äÿðèí éåðèíÿ gÿëÿ áèëìÿäè. ×àïàëàyûá äàyàç
éåðÿ ãà÷äû.
– Ìÿí áþyöê ÷àyäà yàõøû ÷èìèðÿì, – äåäè. – Ñèçèí ÷ày êè÷èê-
äèð, ÿë-ãîë àòà áèëìèðÿì.
ÄÀÍÛØÀÍ ÌÀØÛÍ
À yàçýèëèí ùÿyÿòèíäÿ áèð yöê ìàøûíû äàyàíìûøäû. Ñöðöcö
åâëÿðèíÿ ýåäèá-ýÿëÿíÿcÿí Àyàç ìàøûíûí yàíûíà ýÿëäè.
Îíóí èðè, äàìàð-äàìàð ýþðöíÿí òÿêÿðëÿðèíÿ, äÿìèð ãàïûëàðûíà,
ýöçýöñöíÿ ìàðàãëà áàõäû.
Ìàøûíûí òÿêÿðëÿðèíè ñàyäû – äöç àëòû äÿíÿ èäè. Êàáèíÿñè äÿ íÿ
áþyöêäöð!
Àyàç ìàøûíà ìèíèá îíó ùå÷ îëìàñà áåø-àëòû àääûì ñöðìÿê èñ-
òÿäè. Òÿêÿðèí öñòÿ ÷ûõûá êàáèíÿíèí ãàïûñûíû à÷ìàã èñòÿäè. Íÿ ãÿ-
äÿð äàðòäûñà, ãàïû à÷ûëìàäû.
– À÷ûë äÿ! Áèð àç äà ìÿí ñöðöì ñÿíè, íÿ îëàð! Åëÿ áèë, ìàøûí
áóíó ýþçëÿyèðäè. Ìþúöçÿ áàø âåðäè. Ìàøûí àäàì êèìè äèëëÿíäè:
– Àyàç, ìÿíÿ òîõóíìà. Ùÿëÿ áàëàcàñàí. Ìÿíè ñöðÿ áèëìÿç-
ñÿí.
– Íèyÿ? – äåyÿ Àyàç ñîðóøäó.
Ìàøûí äåäè:
– Àõû, áàëàcàñàí. Óøàãñàí. Ìÿíÿ ýöcöí ÷àòìàç, ùÿëÿ ÷îõ øåy
áèëìèðñÿí. Ùÿðôëÿðè äÿ òàíûìûðñàí.
– Íÿ îëñóí êè!
100
– Î îëñóí êè, ìÿíè ñöðìÿê ö÷öí ýÿðÿê áèëèêëè, ñàâàäëû, ýöcëö
âÿ ñÿáèðëè îëàñàí.
– Îëàðàì äà!
– Ùÿëÿ ýþçëÿ. Áþyö. Ìÿêòÿáÿ ýåò, ÷îõëó òåõíèêè êèòàáëàð îõó.
Ñîíðà ýÿëèá ìÿíè ñöðÿðñÿí.
Àyàç ìàðàãëà ñîðóøäó:
– Èíäè ùàðà ýåäèðñÿí?
– Òèêèíòè ìåyäàíûíà.
– Íÿ ö÷öí? Åâ òèêèðñÿí?
– ßëáÿòòÿ! Áÿííàëàðà, ôÿùëÿëÿðÿ äàø, äÿìèð, áåòîí, ñåìåíò äà-
øûyûðàì.
– Yîðóëóðñàí?
– ßëáÿòòÿ. Ìÿí äÿ yîðóëóðàì. Ôÿùëÿëÿðëÿ áèðýÿ èøÿ ýåäèð, áèð-
ýÿ ãàyûäûðàì.
Áó âàõò ìàøûíûí ñöðöcöñö Òîôèã ÿìè ýÿëèá êàáèíÿyÿ ìèíäè.
Ìàøûí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ êå÷äèêäÿí ñîíðà ýþçäÿí èòäè.
Àyàç äàíûøàí ìàøûíäàí àyðûëäûüû ö÷öí áÿðê äàðûõûðäû.
ÁÈÐ ÎÂÓC ÎÊÅÀÍ
(ôàíòàñòèê ùåêàyÿ)
Î íëàð ñàêèò ñàùèëäÿ, îcàã áàøûíäà îòóðóá øèðèí-øèðèí ñþù-
áÿò åäèðäèëÿð. Åëíóð âÿ Åëäàð Àðòåêäÿ êå÷èðäèêëÿðè õîø
ýöíëÿðäÿí, Âöãàð êÿíääÿ – íÿíÿñèýèëäÿêè õîø àíëàðäàí äàíûøûð-
äû. Ðþâøÿíÿ èëÿ Ñàâàëàí èñÿ Ëåðèêèí ócà äàüëàðûíäàí, yàìyàøûë,
ýåíèø, ñûõ ìåøÿëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûðäû.
Îcàã ÷ûðòùà÷ûðò yàíûð, ÿòðàôà áàëàcà ãûüûëcûìëàð ñÿïÿëÿíèðäè.
Àðõàäà èñÿ ñàêèò, ãóçó êèìè îêåàí óyóyóðäó. Àäàìûí ùå÷
èíàíìàüû ýÿëìèðäè êè, áó áîyäà îêåàí îëàñàí, þçö äÿ áåëÿ ñàêèò.
Ùÿðäÿíáèð ëÿïÿëÿðèí ñÿñè, ñóëàðûí ïû÷ûëòûñû åøèäèëèðäè.
Áàøëàðûíûí öñòöíäÿ ýåíèø, äîüìà ñÿìàäà óëäóçëàð ïàð-ïàð àëû-
øûá-yàíûð, åëÿ áèë, óøàãëàðûí îcàüûíà ãèáòÿ åäèðäèëÿð... Åëíóð îêåà-
101
íà òÿðÿô áàõàíäà îíóí áÿäÿíèíè ãîðõó ùèññè ÷óëüàäû. Åëÿ áèë, äèë-
äîäàüû òÿïèäè. Äèëè à÷ûëìàäû. ßëèíèí èøàðÿñè èëÿ äîñòëàðûíà íÿyèñÿ
ýþñòÿðìÿê, áàøà ñàëìàã èñòÿäè, ñàíêè ãîëëàðûíäàí àüûð äàø àñûë-
ìûøäû – ãàëõìàäû.
Îcàã yàíûð, ÿòðàôäàêûëàðû èñèäèðäè.
Åëíóð äîñòëàðûíà áàõäû. Èñòÿð-èñòÿìÿç ìûçûëäàäû.
– Ãîð-õó-ðàì.
– Ñÿíÿ íÿ îëóá, Åëíóð?
Åëäàð äîñòóíó áåëÿ ýþðöá yåíÿ äÿ ñîðóøäó. – Íèyÿ ÿñèðñÿí?
Ñîyóãäóð? Öøöyöðñÿí?
Åëÿ áèë Åëíóð äîíìóøäó. Åëäàð Åëíóðóí àâàçûìûø ñèôÿòèíè èíäè-
èíäè ýþðäö. ßë ôÿíÿðèíè yàíäûðûá îíóí öçöíÿ èøûã ñàëäû. Åëíóð ñàï-
ñàðû ñàðàëìûøäû – ÿñèì-ÿñèì ÿñèðäè. Î, yåíèäÿí îêåàíà òÿðÿô áàõ-
äû. Áàõûøû èëÿ äåìÿê èñòÿäè êè, îðà – îêåàíà áàõûí.
Óøàãëàð ùàíäàí-ùàíà Åëíóðó áàøà äöøäöëÿð. Îêåàíà äîüðó
áàõäûëàð âÿ yåðëÿðèíäÿcÿ äîíóá ãàëäûëàð...
Îíëàð ãîðõìàç óøàãëàðäû: àícàã àõøàìûí, ãàðàíëûüûí âÿ îêåà-
íûí ãîðõóñó îíëàðû ñåùðëÿìèøäè. Àyûí çÿèô øöàëàðûíûí èøûãëàíäûðäû-
üû çîëàãäà yàðû ÷ûëïàã áèð êèøè äàyàíìûøäû. Î, åëÿ áèë, îêåàíäà, ñó-
yóí öçÿðèíäÿ äåyèëäè – òîðïàãäà äàyàíìûøäû. Áÿäÿíèíäÿí ñó ñö-
çöëöðäö. Ãàïãàðà ñà÷ëàðû àyäûí ñåçèëèðäè.
Óøàãëàðäàí ùå÷ áèðè yåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè. Îíëàð áó ãåyðè-àäè
àäàìà áàõûðäûëàð. Âöãàðûí äèëè à÷ûëäû, òîïóã âóðà-âóðà äåäè:
– Î íèyÿ áàòìûð? Ñóyóí öçÿðèíäÿ íåcÿ äàyàíûá?
– Î áèçÿ òÿðÿô ýÿëèð! – äåyÿ Åëäàð òèð-òèð ÿñäè – Ýþðìöðñöç?
Ñàùèëÿ äîüðó yåðèyèð.
– Ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð, î ýåäèð. Îêåàíûí îðòàñûíà òÿðÿô àääûìëàyûð. –
Ñàâàëàí äåäè. Þçö äÿ Ñàâàëàí äàüûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿí ýÿëìèøäè...
– Ýÿëèí ãà÷àã, àäàìëàðà õÿáÿð âåðÿê. Áÿëêÿ, àäàìäûð, áàòûð?
– Yîõ, î, àäàì äåyèë – àüàcäûð.
– Àäàìäûð! Ýþðìöðñÿí?
Äîñòëàð ãîðõà-ãîðõà ïû÷ûëòû èëÿ ìöáàùèñÿ åäèðäèëÿð. Áÿçèñèíèí
cûíãûðû äà ÷ûõìûðäû. Îêåàíäà èñÿ ùåyêÿë êèìè êèìñÿ äàyàíûá ñà-
ùèëÿ, îcàüà âÿ óøàãëàðà áàõûðäû.
102
– Ãà÷ûá õÿáÿð âåðÿê!
– Äàyàíàã. Ýþð î íåyëÿìÿê èñòÿyèð!
– Áèðäÿí áóðà ýÿëñÿ?
– Ýÿëñèí äÿ. Î äà àäàìäûð.
– Ìÿí ÿí ÷îõ àäàìäàí ãîðõóðàì. Þçö äÿ äÿíèç, îêåàí, ñó
àäàìûíäàí. Î áèçè ÷ÿêèá þçö èëÿ îêåàíûí äèáèíÿ àïàðàcàã!
Áó, Ñàâàëàíûí ñÿñè èäè. Åëäàð:
– Ãîðõìàyûí. Ñó àäàìû ñàùèëÿ ÷ûõà áèëìÿç, – äåäè. – Ñó àäàì-
ëàðû áàëûã êèìè øåyëÿðäèð – ñóäàí ÷ûõäûìû, íÿôÿñ àëà áèëìÿyèá
ìÿùâ îëóðëàð.
Îcàüà ÷ûð-÷ûðïû àòûëìàäûüû ö÷öí yàâàø-yàâàø ñþíäö âÿ óøàãëàð
äàùà ÷îõ ãîðõóðäóëàð. Îíëàðà åëÿ ýÿëäè êè, êèìñÿ îêåàíäàí ÷ûõûá
îäó àïàðìûø, îcàüû ñþíäöðìöøäö...
Ày áóëóäà ýèðäè. ßòðàôà ãàòû ãàðàíëûã ÷þêäö. Îêåàíäàêû ùåy-
êÿëÿ îõøàyàí àäàì äà ýþðöíìÿç îëäó. Âöãàð òåç ÿë ôÿíÿðèíèí
äöyìÿñèíè áàñûá yàíäûðäû. Èøûã çîëàüû îêåàíà äöøÿíäÿ îðàäà íþã-
òÿ êèìè ãàðàëòû ýþðöíäö âÿ yàâàø-yàâàø ÿðèyèá yîõ îëäó.
– Î ýåòäè. Áèçÿ yàõûí ýÿëÿ áèëìÿäè, – äåyÿ Åëíóð, íÿùàyÿò, ðà-
ùàò íÿôÿñ àëäû.
Ðþâøÿíÿ äåäè:
– Áÿëêÿ áàëûã÷ûäûð, ùÿ?
– Yîõ. Áàëûã÷ûíûí ÿëèíäÿ íÿñÿ îëìàëûäûð.
– Îíóí ÿëèíäÿ ùå÷ íÿ yîõ èäè.
Ñàâàëàí àðõàyûí-àðõàyûí äåäè:
– Óøàãëàð, î, Ñóàäàìäûð. Ìÿíÿ èíàíûí. ×îõ îõóìóøàì. Ñóà-
äàìû îëóð. Îíëàð îêåàíëàðûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ yàøàyûðëàð. Ñó ïÿðèëÿ-
ðèíè êèíîëàðäà ýþðìöøÿì – ýÿìèëÿðè áàòûðûð, ìàòðîñëàðû àëäàäûá
ìÿùâ åäèðëÿð...
Åëäàðûí yàäûíà áèð ôèëì äöøäö. Îðàäà ñó ïÿðèëÿðèíäÿí äàíûøûëûð-
äû. Ýþçÿë-ýþy÷ÿê ñó ïÿðèëÿðè ìàòðîñëàðûí ýþçöíÿ ýþðöíöð. Ìàò-
ðîñëàðû àëäàäûá ýÿìèíè yîëäàí ÷ûõàðûð, ìÿùâ åäèðëÿð.
Èíäè äÿ áó...
Ðþâøÿíÿ äåäè:
– Ìÿí ãîðõóðàì. Ýÿëèí, åâÿ ýåäÿê.
103
 – Ñÿíÿ êèì äåäè êè, áèçÿ ãîøóë? – Åëäàð þçö ãîðõñà äà Ðþâøÿ-
íÿíèí öñòöíÿ ãûøãûðäû, – îòóðàyäûí åâäÿ, àíàíûí yàíûíäà. Äåäèí
ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Èíäè ñó àäàìûíäàí ãîðõóðñàí.
Åëäàð äåäè:
– Óøàãëàð, ìöáàùèñÿ åòìÿyèí, áèç åâÿ ýåäÿ áèëìÿðèê: ìàøûí-
çàä èøëÿìèð. Ñÿùÿðÿcÿí áóðàäà ãàëìàëû îëàcàüûã.
Ðþâøÿíÿ, åëÿ áèë, ãîðõóá-åëÿìèðäè. Äîñòëàðûíà äåäè:
– Åù, ñèçè, îüëàíëàð! Àäûíûçû êèøè ãîyìóñóíóç! Î, Ñóàäàìû äå-
yèë, áÿëêÿ àäè äÿíèç÷èäèð?
– Áÿñ íèyÿ öçìöð, yåðèyèðäè?
– Yÿãèí àyàüûíà íÿñÿ ýåyèíèá.
– Íÿñÿ... íÿñÿ... Ñÿíèí áó íÿñÿëÿðèí áèçè Ñóàäàìûíûí úÿíýèíÿ
âåðÿcÿê.
– Ìÿí ùå÷ ãîðõìóðàì! – äåyÿ Ðþâøÿíÿ äóðóá îcàüûí áàøûí-
äàí àðàëàíäû. Àícàã ãîðõóðäó. Áÿäÿíèíäÿ ýèçëèí áèð öøöòìÿ âàð-
äû.
– Èíàíìûðñûíûç? Áàõûí, – äåyÿ ãà÷ûá îêåàíûí ëàï yàõûíëûüûíà
ýåòäè. ßëèíè ñóyà âóðóá öçöíÿ ÷ÿêäè.
– Àù! Åëäàð!
Óøàãëàð îcàüûí áàøûíäàí ãà÷ûá îíóí yàíûíà yöyöðäöëÿð.
Àícàã Ðþâøÿíÿ yîõ èäè.
Ñóëàðäà àääûì ñÿñè, ýóìáóëòó, øàïïûëòû åøèäèëèð âÿ óçàãëàøûðäû.
Âöãàð Ðþâøÿíÿíè ýþðìÿyèá ãûøãûðäû:
– Ðþâøÿíÿ, Ðþâøÿíÿ!
Îêåàí ýóðëàäû. Äàëüàëàð ãî÷ êèìè áàø-áàøà ýÿëäèëÿð. Ñóyóí
óüóëòóñó þçö èëÿ áÿðàáÿð ãîðõó ýÿòèðèðäè.
– Ðþâøÿíÿ!
– Ùàðàäàñàí!
– Áèð càâàá âåðñÿíÿ!
Óøàãëàð ãà÷ûá îcàüûí yàíûíà ýÿëäèëÿð. Ãÿðèáÿäèð, îcàãäàí
ÿñÿð-ÿëàìÿò yîõäóð. Åëÿ áèë ùå÷ áóðàäà îcàã ãàëàìàìûøäûëàð.
Óøàãëàð ñóyóí äþyÿcëÿäèyè îcàã yåðèíÿ (áåëÿ ýöìàí åòäèëÿð
êè, îcàüû ñó yóyóá àïàðìûøäûð) áàõà-áàõà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷ûð-
äûëàð.
104
Óøàãëàð ñóäàí óçàã áèð yåðäÿ yåíèäÿí îcàã ãàëàäûëàð. Äöøöí-
äöëÿð êè, îcàüûí èøûüûíà Ðþâøÿíÿ ùàðàäà îëñà ýÿëÿ áèëÿð.
Îcàã yàíûðäû.
– Ðþâøÿíÿ ùàðà ýåòäè?
– Yÿíè îêåàíäà áàòäû...
– ßëáÿòòÿ, îíó gþðäöyöìöç ùÿìèí àäàì îüóðëàyûá àïàðûáäûð.
– Áÿñ î àäàì ÷ûõûá ýåòìèøäè?
– Yåíÿ ãàyûäûá ýÿëèá. Ýþðöá êè, Ðþâøÿíÿ ñóyà ëàï yàõûíäûð,
òóòóá àïàðûá.
– Áÿñ èíäè íåyëÿyÿê?
Ñàâàëàí àyàüà äóðäó:
– Ýåäèá Ðþâøÿíÿíèí àòà-àíàñûíà õÿáÿð âåðÿê.
– Îíëàðà íÿ äåyÿcÿyèê? – Åëíóð ãîðõà-ãîðõà äèëëÿíäè.
– Ùàäèñÿíè äàíûøàðûã. Ãîy ýÿëèá îêåàíû àõòàðñûíëàð. Ñóàäàìû –
(ÿýÿð î âàðñà) Ðþâøÿíÿíè þçö èëÿ àïàðûá.
Âöãàðà åëÿ ýÿëäè êè, êèìñÿ îíà yàõûíëàøûð. Yóõàðû áàõäû: áèð
ãàðà êþëýÿ îíóí áàøûíûí öñòöíö êÿñäèðìèøäè. Ùåyáÿòëè êþëýÿ èäè.
Åëäàð òåç ñîðóøäó:
– Ùÿ, èíäè íÿ îëóá?
Êþëýÿ yîõ îëäó. Âöãàð êþëýÿ áàðÿäÿ äàíûøàíäà Åëäàðà åëÿ
ýÿëäè êè, ùàíñû áèð càíëûñà îíëàðûí ñþùáÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñûð, îcàüûí
ÿòðàôûíäà ôûðëàíûð.
Åëíóð ïû÷ûëòû èëÿ äåäè:
– Áóðàäà êèìñÿ âàð – áèçè èçëÿyèð.
– Áÿëêÿ...
Åëÿ áó âàõò îêåàíûí ñàùèëäÿí õåyëè àðàëû ùèññÿñèíäÿ èøûã yàíûá-
ñþíäö. Åëÿ áèë êè, êèìñÿ ïàïèðîñóíó yàíäûðìàã ö÷öí êèáðèòèíè
yàíäûðìûøäû.
Óøàãëàð èøûüà òÿðÿô áàõäûëàð. Èøûã yàíûá-ñþíöðäö. Î, ìàyàêû
àíäûðûðäû. Îäóð êè, Ñàâàëàí äåäè:
– Áÿëêÿ ìàyàêäûð?
– Áóðàäà ùå÷ ìàyàê ýþðìÿìèøÿì, – áóíó Âöãàð äåäè.
Èøûã yàâàø-yàâàø óçàãëàøûðäû. Óøàãëàðûí ùå÷ áèðè Ðþâøÿíÿíèí
yîõëóüóíà èíàíà áèëìèðäè. Ðþâøÿíÿ èñÿ yîõ èäè.
105
 ***
Ñÿùÿð ýöíÿø îêåàíäàí ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ ÷ûõäû. Áàëàcà
óøàãëàðû äà ãîðõó òÿðê åòäè. Îêåàí ñàêèòëÿøìèøäè.
Àõøàì, Ðþâøÿíÿ yîõ îëàíäà îêåàí ÿñèá-úîøìóø, óüóëäàìûø,
ñàùèëè áàñìûøäû. Èíäè ãóçó êèìèäèð, äèíúÿëèðäè...
Îêåàíûí ñàùèëèíäÿ èêèáèð-ö÷áèð îüëàíëàð, ãûçëàð ýÿçèøèð, äåyèá-
ýöëöð, ñÿùÿð èäìàíû åäèðäèëÿð. Äîñòëàðûíñà ãàíû ãàðà èäè: áÿëêÿ îí-
ëàðû ãàðà áàñûðìûø? Áÿëêÿ Ðþâøÿíÿ ùå÷ äöíÿí îêåàí ñàùèëèíäÿ
äèícÿëìÿyÿ ýÿëìÿìèøäè? Îëà áèëñèí êè, Ðþâøÿíÿ àõøàì ãîðõóá
åâëÿðèíÿ ãà÷ìûøäû?
Åëäàð, Åëíóð, Âöãàð âÿ Ñàâàëàí îêåàí ñàùèëèíäÿí åâëÿðèíÿ
äîüðó yîëëàíäûëàð.
Àðòûã ùàìû îyàíìûøäû. Àäàìëàð èøÿ, óøàãëàð äÿðñÿ òÿëÿñèðäèëÿð.
Ìàøûíëàð êö÷ÿëÿðèí yóõóñóíó äàüûäûðäû.
Óøàãëàð ãÿðàðà àëìûøäûëàð êè, ÿââÿëcÿ ýåäèá Ðþâøÿíÿýèëäÿí
îíóí ýÿëèá-ýÿëìÿäèyèíè þyðÿíñèíëÿð, àõøàìêû ÿùâàëàòû äàíûøñûí-
ëàð.
ßëáÿòòÿ, Ðþâøÿíÿíè õèëàñ åòìÿê ëàçûìäûð!
Ðþâøÿíÿýèëèí åâè òÿçÿ êö÷ÿäÿêè éàøûë äàëàíäà èäè. Óøàãëàðû ýö-
ëÿ-ýöëÿ Ðþâøÿíÿíèí àòàñû ãàðøûëàäû:
– Ùÿ, íåcÿ îëäó? Îêåàí ñàùèëèíäÿ òîíãàë yàõøûäûð?
Åëÿ áèë, êèøèíèí äöíyàäàí õÿáÿðè yîõäóð. Ùå÷ äîüìà áàëàñûíû
ñîðóøìóð!
Óøàãëàð Ðþâøÿíÿíèí àòàñûíûí ãûçûíû ñîðóøàcàüû àíû ñÿáèðñèçëèê-
ëÿ âÿ ùÿyÿcàíëà ýþçëÿyèðäèëÿð.
– Ùÿ, áÿñ Ðþâøÿíÿ ùàðàäà ýèçëÿíèá?
Áàõ, áóðàäà óøàãëàð ÿìèí îëäóëàð êè, Ðþâøÿíÿ yîõäóð, îíó
îüóðëàyûáëàð.
Åëíóð êÿêÿëÿyÿ-êÿêÿëÿyÿ äåäè:
– Õÿçÿð ÿìè, Ðþâøÿíÿ... Ðþâøÿíÿ ùÿëÿ ýÿëìÿyèá?
– Yîõ! – äåyÿ êèøèíèí ãàøëàðû ÷àòûëäû. – Ùàíû Ðþâøÿíÿ?
– Ðþâøÿíÿíè Ñóàäàìû àïàðäû, – äåyÿ Âöãàð ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà
àüëàäû.
Åëäàð, Ñàâàëàí âÿ Åëíóð õîðëà äåäèëÿð:
106
– Ðþâøÿíÿ... Ñóàäàìû... Ðþâøÿíÿ...
– Áèð ÿìÿëëè äàíûøûí, ýþðöì, íÿ îëóá? – äåyÿ Ðþâøÿíÿíèí àòà-
ñû òåç-òÿëÿñèê ñîðóøäó. – Àõû, íÿ îëóá? Ðþâøÿíÿ ùàíû? Ñóàäàìû
íÿäèð?
Óøàãëàð áèð-áèðèíèí ñþçöíö êÿñÿ-êÿñÿ ÿùâàëàòû äàíûøäûëàð. Âö-
ãàð ôèêèð âåðèðäè: Õÿçÿð ÿìè ÿùâàëàòû äèíëÿäèêcÿ îíóí ãàïãàðà
ñà÷ëàðû yàâàø-yàâàø àüàðûðäû. Õÿçÿð ÿìè yóìðóüóíó äöyöíëÿyèá
äåäè:
– Ýåäÿê Ðþâøÿíÿíè àõòàðàã!
Åëäàð cÿñàðÿòëÿíäè:
– Ñóàäàìû Ðþâøÿíÿíè èíäè áóðàõàð. Àõû, Ðþâøÿíÿ îíóí íÿyè-
íÿ ëàçûìäûð?
Åëíóð àüëàyà-àüëàyà ñîðóøäó:
– Õÿçÿð ÿìè, Ñóàäàìû àäàì yåyèð?
– Yîõ, yåìèð! – äåyÿ Õÿçÿð ÿìè càâàá âåðäè. – Î, Ðþâøÿíÿ-
íè àïàðûá êè, ýþðñöí Òîðïàã þâëàäû íÿ îëàí øåyäèð!
Âöãàð ñîðóøäó:
– Õÿçÿð ÿìè, èíäè Ðþâøÿíÿíè òàïà áèëÿcÿyèêìè?
– ßëáÿòòÿ! – Ñàâàëàí äåäè.
Õÿçÿð ÿìè åâÿ ýèðèá ùàðàñà çÿíý âóðäó. Òÿëÿñèê åâäÿí ÷ûõûá
óøàãëàðà äåäè:
– Ýåòäèê!
Óøàãëàð Õÿçÿð ÿìèíèí ìàøûíûíà ìèíäèëÿð. Êö÷ÿëÿðè, äàëàíëàðû
êå÷èá Õÿçÿð Äÿíèç Äîíàíìàñûíûí Îêåàí ñóëàðûíà íÿçàðÿò øþáÿ-
ñèíÿ ýÿëäèëÿð. Îðàäà îíëàðû ñà÷ëàðûíà yåíècÿ äÿí äöøìöø ×ÿìÿí-
ëè ãàðøûëàäû.
×ÿìÿíëè óçóí èëëÿðäè êè, Õÿçÿðäÿ Îêåàí ñóëàðûíà íÿçàðÿò øþ-
áÿñèíèí ðÿèñè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿyèð. Îêåàí îíóí ÿëèíäÿ áàëàcà áèð
ýþëìÿ÷ÿ êèìè øåyäèð. Îíóí ùÿð ñèððèíÿ áÿëÿääèð. Îêåàíûí äÿðèí-
ëèêëÿðèíÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ åëìè åêñïåäèñèyàëàð ýþíäÿðìèøäèð. Áó åëìè
åêñïåäèñèyàëàðûí ÷îõóíäà øÿõñÿí þçö äÿ èøòèðàê åòìèø, îêåàíûí
äèáèíäÿ îëàí ýþçÿëëèyè þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðìöø, îíëàðûí ÷îõóíó ëåí-
òÿ ÷ÿêìèøäèð.
107
 ×ÿìÿíëè óøàãëàðû âÿ Õÿçÿð ÿìèíè äèíëÿäèêäÿí ñîíðà èø îòàüû-
íà êå÷èá ãàïûíû áàüëàäû. Ùàðàñà çÿíý âóðäó. Êèìèíëÿñÿ ãûñàcà
äÿðäëÿøäè. Ñîíðà óøàãëàðû âÿ Õÿçÿð ÿìèíè îòàüûíà ÷àüûðäû.
Îòàã áþyöê áèð åëìè ìÿðêÿçè àíäûðûðäû: äèâàðëàð áîyó ìöõòÿ-
ëèô àïàðàòëàð äöçöëìöøäö. Yàøûë, ñàðû, ãûðìûçû... ðÿíýáÿðÿíý èøûã-
äöyìÿëÿð yàíûð-ñþíöðäö. Yàçû ìàêèíàñûíà îõøàyàí áèð àïàðàò
òàãùàòàãëà íÿyèñÿ yàçûðäû.
×ÿìÿíëè áó äöyìÿëÿðèí áèðèíè áàñäû. Òåëååêðàíäà ñàíêè äó-
ìàí ýþðöíäö. Äóìàí yàâàø-yàâàø äàüûëäû âÿ ìàâè äîí ÿìÿëÿ
ýÿëäè. Åëíóð Âöãàðà äåäè:
– Äÿíèçäèð! Áàõ, ñóyó yàìyàøûëäûð!
– Îêåàíäûð! – äåyÿ Ñàâàëàí îíëàðû äöìñöêëÿäè.
– Äîüðóäóð.
Òåëååêðàíäà ñó çîëàãëàðû ýþðöíöðäö. Áèð àçäàí îêåàíûí äèáèí-
äÿ öçÿí ýÿìècèê ýþðöíäö. Áó, áàëèíàyà áÿíçÿyèðäè. Áàëàcà àyíà
ýþçcöêëÿðè èëÿ ñàíêè îêåàíûí äèáèíÿ íÿçÿð ñàëûðäû.
Áóäóð, öñòöíÿ “ÑÑÑД yàçûëìûø áàëèíà-ýÿìèäÿí áèð íÿôÿðèí
ñèôÿòè ýþðñÿíäè. Î, ñàíêè òåëååêðàí ãàðøûñûíäà ÷ûõûø åäÿí äèêòîð
èäè. ×ÿìÿíëè ñÿñëèyè ãóëàüûíà òóòóá äåäè:
– “Áàêû”, “Áàêû”, ìÿíè åøèäèðñèíèçìè?
– “Áàêû” Ñèçè åøèäèð! – äåyÿ áèð ãûç ýöëÿðöçëÿ càâàá âåðäè.
×ÿìÿíëèíèí äÿ öçöíÿ àçcà òÿáÿññöì ãîíäó:
– “Áàêû”, ñàëàì! Èøëÿð íåcÿ ýåäèð?
– Ñàëàì, “Òöðêàí” ýÿìèìèç áèçäÿí yöç ìèë óçàãëàøûá. Îíóí-
ëà ÿëàãÿyÿ ýèðÿ áèëìèðèê.
– Ìÿí ÿëàãÿ yàðàäàðàì. “Áàêû”, òÿúèëè ìÿëóìàò âàð.
– Äèíëÿyèðèê ñèçè!
– “Áàêû”, àõøàì Cîðàò ñàùèëèíäÿ Ðþâøÿíÿ àäëû áèð óøàüû îüóð-
ëàyûáëàð. Îíó àõòàðìàã âÿ òàïìàã ëàçûìäûð.
×ÿìÿíëè Ðþâøÿíÿíèí Õÿçÿð ÿìèäÿí àëäûüû øÿêëèíè òåëååêðàíà
yàõûí òóòäó.
– Áàõûí, áó ãûçäûð.
– Îëäó! Òàïøûðûüû yåðèíÿ yåòèðìÿyÿ áàøëàyûðûã!
– Ñàü îëóí. Ñèçÿ óüóðëàð!
– Ñàüëûãëà. Ñàùèëäÿ gþðöøÿíÿäÿê...
108
***
×ÿìÿíëèíèí îòàüûíäà óçóí-óçàäû îòóðìàã, ãÿçåò-æóðíàëëàðû ÿñ-
íÿyÿ-ÿñíÿyÿ ÷åâèðìÿê óøàãëàðû ëàï òÿíýÿ ýÿòèðìèøäè.
Îíëàð îòàãäàí ÷ûõäûëàð. Ãûðìûçû ðÿíýëè áèð ãàïûíû Âöãàð àçcà
èòÿëÿyÿíäÿ ãàïû à÷ûëäû. Óøàãëàð áó îòàüà ýèðäèëÿð âÿ þìöðëÿðèíäÿ
èëê äÿôÿ îêåàí ñóyóíäà äàëüàëàíàí øàð-åâ ýþðäöëÿð.
Óøàãëàð áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõäûëàð: öðÿêëÿðèíäÿí åyíè âàõòäà
åyíè áèð ôèêèð êå÷äè: øàð-ýÿìèyÿ ìèíñÿëÿð ïèñ îëìàç!
Áèð-áèðèíè èòÿëÿyÿ-èòÿëÿyÿ øàð-ýÿìèyÿ ìèíäèëÿð.
Áóðà ÷îõ ðàùàò âÿ ñÿëèãÿëè èäè. È÷ÿðèäÿ cöðáÿcöð àïàðàòëàð âàð-
äû. ×ÿìÿíëèíèí îòàüûíäà îëäóüó êèìè ðÿíýáÿðÿíý èøûã-äöyìÿëÿð
àëûøûá-yàíûðäû.
Åëäàð äåäè:
– Óøàãëàð! Áó, îêåàíûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ êÿøôèyyàò àïàðàí ýÿìè
îëàcàã!
– Ýÿëèí ìèíèá îêåàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ öçÿê!
– Áÿñ ùàâà? Îðàäà ùàâàñûç íåyëÿyÿðèê?
Ñàâàëàí äöyìÿëÿðèí áèðèíèí yàíûíäà yàçûëìûø “òÿìèç ùàâà”
ñþçöíö îõóyóá óøàãëàðà äåäè:
– Yÿãèí áó àïàðàòäà ùàâà ìÿñÿëÿñè ùÿëë îëóíóá. Ãîðõìàyûí.
Àøàüûäà yàçûëìûøäûð: “Áóðàäà òÿìèç ùàâà îêåàí ñóyóíóí
þçöíäÿí àëûíûð”. Áèð ãÿäÿð àøàüûäàñà yàçûëìûøäû:
“Èøûã. Âóëêàíäóyàí. Yóõàðû. Àøàüû”.
– Áó, ëàï åëìè ëàáîðàòîðèyàäûð! – äåyÿ Åëíóð àòûëûá-äöøäö.
– Ýÿëèí ýåäÿê!
– Ýåòäèê! – äåyÿ Ñàâàëàí “Ñöðÿò” äöyìÿñèíè áàñäû. Øàð-ýÿìè
ñöðÿòëÿ òÿðïÿíèá îêåàíà ýèðäè. Óøàãëàð áóíà ñåâèíäèëÿð. Îíëàð ùå÷
áèð ãîðõó ùèññ åòìèð, äåyèá-ýöëöð, þçëÿðèíè äÿíèç ãóëäóðëàðû ñàyûð-
äûëàð. Ùÿëÿ Âöãàð êèøèëÿíèá äåäè:
– Èíäè Ñóàäàìû äàyàíñûí!
– Ðþâøÿíÿíè þçöìöç õèëàñ åäÿcÿyèê. – äåyÿ Ñàâàëàí yóìðó-
üóíó äöyöíëÿyèá ùàâàäà yåëëÿòäè. – Èíäè îêåàíû òÿñëèì åäÿðèê.
– ×ÿòèí ìÿñÿëÿäèð, – Åëíóð äåäè.
109
 – Àäàìëàð óçàã ïëàíåòëÿðÿ ó÷óðëàð. Äöíyàäà êÿøô îëóíìàìûø
áèð øåy ãàëìàyûá, – äåyÿ Åëäàð àäÿòè öçðÿ àëèìëèyÿ áàøëàäû. – Èí-
ñàíëàð Àyà, Ìàðñà ó÷óðëàð, èíñàíëàð ýöíÿøèí åíåðæèñèíäÿí ùàçûðëà-
íàí ñèëàùà ãàðøû yåíè ñèëàù êÿøô åäèáëÿð, ïëàíåòëÿðàðàñû ðàêåòëÿð äÿ
yàðàäûáëàð. Áèç îêåàíäà öçìÿêäÿí íèyÿ ãîðõàã?!
– Áèçèì ÿëèìèçäÿ áåëÿ ýþçÿë áèð øàð-ýÿìè âàð. È÷ÿðèñèíäÿ äÿ
ùÿð øåy. Îêåàíäàí ãîðõóìóç yîõäóð, – äåyÿ Ñàâàëàí öðÿêëÿíäè.
– Êèøè – ãîðõìàç îëìàëûäûð! – Âöãàð äåäè.
Àíúàã îíëàð áèëìèðäèëÿð êè, áó øàð-ýÿìèäÿ îêåàí ñÿyàùÿòèíÿ
÷ûõìàã ùå÷ äÿ îíëàðûí äöøöíäöêëÿðè êèìè àñàí áèð èø äåyèë. Áóíà
îêåàí äåyÿðëÿð. Îêåàí áþyöêäöð, àcûãëû âÿ cîøãóíäóð. Èíñàíëàð
òà ãÿäèì çàìàíëàðäàí îêåàíû òÿñëèì åòìÿyÿ ÷àëûøûáëàð. Îêåàí,
äÿëè ïÿëÿíý êèìèäèð, íÿ ãÿäÿð ñûüàëëàñàí äà yåíÿ äÿëèëèyè òóòàcàã,
íÿðÿ ÷ÿêèá öñòöíÿ ãàëõàcàã.
***
– Ýþðÿñÿí, áèç ùàðà ýåäèðèê? Íå÷ÿ ýöíäöð yîëäàyûã?
Øàð-ýÿìèyÿ ùàðàäàíñà ìöõòÿëèô yåðëÿðäÿí ìöõòÿëèô ñèãíàëëàð
ýÿëèðäè. Óøàãëàð áó ñèãíàëëàðà càâàá âåðÿ áèëìèð, åëÿ äöyìÿëÿðè
áàñûð, ýàù ñöðÿòè àðòûðûð, ýàù àçàëäûðäûëàð.
Áóäóð, øàð-ýÿìè îêåàíûí ëàï äÿðèíëèyèíÿ åíìèøäè. Áàyûðäà áà-
ëûã ñöðöëÿðè, yûðòûcû áàëèíàëàð ýþðöíöð. Îíëàð øàð-ýÿìèyÿ ùöcóì
åòñÿëÿð äÿ îíà õÿòÿð òîõóíäóðà áèëìèðëÿð.
Ãàðøûäà øÿùÿðÿáÿíçÿð íÿñÿ ýþðöíäö. Óøàãëàð äèããÿòëÿ áàõûá
ýþðäöëÿð êè, áóðà áàòìûø ýÿìèëÿð ãÿáèðèñòàíëûüûäûð. Áàëûãëàð, ìöõ-
òÿëèô îêåàí ùåyâàíëàðû áóðàäà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ öçöð, yåì ýÿçèð-
ëÿð. Íÿùÿíý áèð áàëèíà øàð-ýÿìèíè ýþðöá îíà äîüðó öçäö. Ñàâàëàí
ãîðõà-ãîðõà àðõàyà ÷ÿêèëäè.
– Áàëèíà! – äåyÿ ãûøãûðäû. – Î, ýÿìèíè óäàcàã!
– Ãîðõìà! – äåyÿ Åëäàð îíà öðÿê-äèðÿê âåðäè. – Áó ýÿìèíè
åëÿ äöçÿëäèáëÿð êè, îíó ùå÷ íÿ yåyÿ áèëìÿç! Áó ñààò!
Åëäàð äöyìÿëÿðäÿí áèðèíè áàñäû. Áèð àíäà ýÿìèíèí ãàáàã ùèñ-
ñÿñèíäÿí ãûðìûçû òîçà îõøàð ìàyå àõûá ýöëëÿ êèìè yûðòûcûíûí áàøû-
íà ñÿïÿëÿíäè. Áàëèíà ñàíêè áóíó äóyäó âÿ äþíöá àðõàyà öçäö.
110
– Äåìÿê, áó äöyìÿ þçöíöìöäàôèÿ ö÷öíäöð!
– Yàâàø-yàâàø ýÿìèíè èäàðÿ åòìÿyè þyðÿíÿcÿyèê!
Îíëàðûí øàð-ýÿìèñè öçöá òÿïÿcèêëÿðèí öñòöíäÿí êå÷äè.
– Gþðÿñÿí, Ðþâøÿíÿ èíäè ùàðàäàäûð? – äåyÿ Åëíóð ùÿyÿcàíëà
ñîðóøäó.
– ×ÿìÿíëè ÿìè áàyàã äàíûøäû ùà, “Áàêû” ýÿìèñèíäÿêè ãûçëà.
Yÿãèí îíëàð Ðþâøÿíÿíè òàïûáëàð, – äåyÿ Âöãàð äîñòëàðûíû ñàêèò-
ëÿøäèðìÿê èñòÿäè.
Øàð-ýÿìèäÿêè “Âóëêàí” yàçûëìûø äöyìÿ yàíûá-ñþíäö.
– Âóëêàí îëàcàã! – äåyÿ Ñàâàëàí ñÿñëÿíäè, – àïàðàò õÿáÿð âå-
ðèð êè, âóëêàí îëàcàã.
– Áÿñ íåyëÿyÿê?
– Ìÿùâ îëäóã?!
– Âóëêàí îêåàíäà äà îëóð?
– Áÿñ íåcÿ? – Âöãàð äèëëÿíäè. – Gÿëèí, “Âóëêàí” äöyìÿñèíè
áàñàã.
Åëäàð “Âóëêàí” äöyìÿñèíè áàñàí êèìè øàð-ýÿìè ñöðÿòëÿ yóõà-
ðû ãàëõäû. Áèð àçäàí àøàüûäàêû ócà äàüëàð yàíûá êöë îëäó. Ãûðìûçû
àëîâ îêåàíûí äèáèíè èøûãëàíäûðäû. Øàð-ýÿìè ñöðÿòëÿ öçöá êå÷äè.
Âóëêàíûí ìÿùâ åòäèyè áàëûãëàð, ìåäóçàëàð, yûðòûcû íÿùÿíýëÿð ýþ-
ðöíöðäö.
***
Øàð-ýÿìèäÿ îëóá-ãàëàí yåìÿê âÿ ñó òöêÿíìÿê öçðÿ èäè. Ùàâà
ñàíêè àüûðëûã åäèðäè. Óøàãëàð ðóùäàí äöøöðäöëÿð. Gåðè ãàyûòìàã,
îêåàíûí ñÿòùèíÿ ÷ûõìàã îíëàð ö÷öí ÷ÿòèí èäè.
Áöòöí áó äàðûõìàëàð áèðúÿ àíäà yîõ îëäó. Ãàðøûäà ñàíêè ýöíÿ-
øèí øÿôÿãëÿðè àëòûíäà ýöëöìñÿyÿí ñöä øÿùÿð ýþðöíäö. Øÿùÿð åëÿ
áèë ñöääÿ ÷èììèøäè. Àü áèíàëàð, àü àüàcëàð, àü yàðïàãëàð ýþç îõ-
øàyûðäû. Åâëÿðèí ÿòðàôûíäà àü ëÿ÷ÿêëè ýöë-÷è÷ÿêëÿð ñàyðûøûðäû.
Âöãàð ñåâèícÿê äåäè:
– “Åíìÿ” äöyìÿñèíè áàñûí. Ñöä øÿùÿðèíÿ åíÿê. Ñþçñöç êè,
Ðþâøÿíÿ áóðàäàäûð!
– Óðà! Ñöä øÿùÿðè!
111
 “Åíìÿ” äöyìÿñèíè áàñäûëàð. Øàð-ýÿìè yàâàø-yàâàø ñöä øÿùÿ-
ðèíÿ åíäè. Áàëûüàîõøàð èêè ãûç öçÿ-öçÿ øàð-ýÿìèyÿ òÿðÿô ýÿëäèëÿð.
Îíëàð ýÿìèíèí ãàíàäëàðûíäàí òóòóá yàâàøcà yåðÿ îòóðòäóëàð.
Ùÿìèí äÿãèãÿ èêè îüëàí öçÿ-öçÿ ýÿìèyÿ yàõûíëàøäû. Îíëàð
òîðïàã óøàãëàðûíû – Åëíóðó, Âöãàðû, Ñàâàëàíû âÿ Åëäàðû ýþðäöëÿð,
òåç äÿ ýåðè öçäöëÿð. Áèð àçäàí ÿëëÿðèíäÿ ìàñêàyàîõøàð áèð øåyëÿ
ãàyûòäûëàð.
Øàð-ýÿìèíèí ãàïûñû à÷ûëäû. È÷ÿðè ñó äîëìàñûí äåyÿ ãàïû àâòî-
ìàòèê îëàðàã ñóyó yàðûá áàüëàíäû. Îüëàíëàð ÿëëÿðèíäÿ òóòäóãëàðû
ìàñêàíû òîðïàã þâëàäëàðûíà âåðäèëÿð. Óøàãëàð ìàñêàëàðû ýåyèíäè-
ëÿð: ñÿí äåìÿ, áóíëàð íÿôÿñ àëìàã ö÷öíìöø. Óøàãëàð þçëÿðèíè øàð-
ýÿìèäÿêèíäÿí äÿ yàõøû ùèññ åòäèëÿð.
Áó ãîðõìàç òîðïàã îüóëëàðû îêåàí ãûçëàðûíûí âÿ îüëàíëàðûíûí
àðäûícà ñöä ðÿíýëè åâëÿðÿ òÿðÿô öçäöëÿð.
Ày àìàí! Áóðàäà íÿ ãÿäÿð óøàã, áàëûã, áàëèíà, äåëôèíëÿð âàð!
Åëÿ áèë îíëàðû áóðà øÿíëèyÿ äÿâÿò åòìèñÿí!
Áàëàcà óøàãëàð òîðïàã þâëàäëàðûíû ýþðöá îíëàðà òÿðÿô öçäöëÿð.
Îêåàí áàëàëàðû èëÿ áèçèì òîðïàã þâëàäëàðû äåìÿê îëàð êè, áèð-áèðè-
ëÿðèíÿ ÷îõ îõøàyûðëàð. Àíúàã îíëàð ñóyóí è÷èíäÿ ðàùàò íÿôÿñ àëûð
âÿ ùå÷ äàðûõìûðäûëàð.
Îíëàðû ócà áèð áèíàyà àïàðäûëàð. Áèíàíûí è÷èíäÿ î ãÿäÿð ãûçûë-
ýöìöø, ëÿë-cÿâàùèðàò âàðäû êè, Yåð óøàãëàðûíûí ýþçëÿðè ãàìàøäû.
Îòàãëàðûí áèðèíäÿ ñà÷-ñàããàëëû áèð êèøè ýþðcÿê Âöãàð ñåâèícëÿ ãûø-
ãûðäû:
– Íåïòóí áàáà! Íåïòóí áàáà!
Íåïòóí áàáà, äåyÿñÿí, áó ñÿñäÿí õîøëàíäû. Àyàüà äóðóá
óøàãëàðà òÿðÿô ýÿëäè. Áèð-áèð òîðïàã þâëàäëàðûíûí àëíûíäàí þïäö.
Áó çàìàí îêåàí ãûçëàðû öçÿ-öçÿ ýÿëèá îüëàíëàðûí ãàðøûñûíäà äóð-
äóëàð. Îíëàð àüûçëàðûíäà ñàõëàäûãëàðû áðèëyàíòëàðäàí ÷ûõàðûá îüëàí-
ëàðûí äþøöíÿ ñàícäûëàð. Åëäàð Ñàâàëàíà äåäè:
– Áèç äÿ îëäóã ñöä ðÿíýëè îüëàíëàð!
Íåïòóí áàáà Âöãàðäàí ñîðóøäó:
– Ìÿíè ùàðàäàí òàíûyûðñàí, îüëóì?
Óøàãëàð ñåâèíäèëÿð êè, Íåïòóí áàáà îíëàðëà þç äèëëÿðèíäÿ äàíûøûð.
112
– Áèç ñÿíè òàíûyûð âÿ ñåâèðèê! Ñÿí äÿíèçëÿð, îêåàíëàð ïàäøàùû
Íåïòóíñàí! – äåyÿ Âöãàð äèëëÿíäè.
Íåïòóí áàáà ñåâèícëÿ äåäè:
– Ùÿ... äöç äåyèðñèíèç. Áèçèì îêåàí þëêÿìèçÿ õîø ýÿëìèñèíèç.
Äåyèí, ýþðÿê, àðçóíóç íÿäèð, yåðèíÿ yåòèðèì.
Óøàãëàð õîðëà äåäèëÿð:
– Áèçèì Ðþâøÿíÿíè ñóàäàìëàðû îcàã áàøûíäàí îüóðëàyûáëàð,
îíó àõòàðûðûã.
Íåïòóí áàáà ÿñàñûíû yåðÿ âóðàí êèìè èêè ãÿøÿíý ãûç ùàçûð îëäó.
– Ãîíàüûìûçû áóðà ýÿòèðèí.
– Ày àìàí! Áó êè øàùçàäÿäèð!
Ðþâøÿíÿ áàøäàí-áàøà áðèëyàíòëà áÿçÿäèëìèøäè. Ðÿíýè ñîëñà äà,
øÿí èäè. Äîñòëàðûíû ýþðÿí êèìè þçöíö îíëàðûí öñòöíÿ àòäû. Ýþðöø-
äöëÿð, ýöëöøäöëÿð.
Íåïòóí áàáà äåäè:
– Áàëàëàðûì, áèçèì áàyðàìûìûç èäè. Èñòÿäèê êè, áó áàyðàìäà
Yåð þâëàäû äà èøòèðàê åòñèí. Ðþâøÿíÿíè yåíÿ Ñèçÿ ãàyòàðàcàyäûã.
Î, áèçèì øÿíëèyè äàùà äà øÿíëÿíäèðäè. Äöíyàäà Yåð þâëàäûíäàí
õîøáÿõò èíñàí yîõäóð. Ñèçèí ýöíÿøèíèç, ñÿìàíûç âàð... Àçàä âÿ
õîøáÿõòñèíèç. Áèç ìèëyîí èë ÿââÿë òîðïàãäàí àyðûëûá áóðàäà,
îêåàíëàðûí äèáèíäÿ ìÿñêÿí ñàëìûøûã...
– Áàáà, îêåàíûí äèáè äÿ yàõøûäûð! – äåyÿ Åëíóð äèëëÿíäè.
***
Åëíóð, Ðþâøÿíÿ, Âöãàð, Åëäàð, Ñàâàëàí øàð-ýÿìèyÿ ìèíèá ñöä
øÿùÿðèíèí ñàêèíëÿðè èëÿ âèäàëàøäûëàð. Îíëàð àøàüûäàí áîyëàíûð, ÿë
åäèð, àü ÷è÷ÿêëÿðèíè yåëëÿyèðäèëÿð.
Øàð-ýÿìèíèí “Ñöðÿò” äöyìÿñè áàñûëäû. Áèð àçäàí “Yóõàðû”
äöyìÿñè äÿ áàñûëäû.
... “Áàêû” îêåàí ýÿìèñèíèí ñèãíàëëàðûíû àñàíëûãëà àëàí óøàãëàð
îíëàðà càâàá ñèãíàëû ýþíäÿðèðäèëÿð.
Ýöíÿøëè áèð ñÿùÿðäÿ øàð-ýÿìè Çóüóëáà ñàùèëèíäÿ öçÿ ÷ûõäû. Ñà-
ùèëäÿ àäàì ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê îëìóðäó. Èyíÿ àòñàyäûí, yåðÿ äöø-
ìÿçäè.
113
8. – 286
 Óøàãëàð øàð-ýÿìèäÿí yåðÿ äöøÿíäÿ îíëàðû àòà-àíàëàðû, áàcû-
ãàðäàøëàðû, äîñòëàðû ñåâèícëÿ ãàðøûëàäûëàð.
ßí ÷îõ ñåâèíÿí Õÿçÿð ÿìè èäè; àõû, î, ñåâèìëè áàëàñûíû âÿ îíóí
äîñòëàðûíû ñàü-ñàëàìàò ýþðäö.
Ðþâøÿíÿ îâúóíó îêåàí ñóyó èëÿ äîëäóðóá àòàñûíûí öçöíö yó-
äó, îíóí ýþç yàøëàðûíû ñèëäè.
Õÿçÿð ÿìè ãûçûíûí îâcóíäàêû ñóyà áàõà-áàõà äöøöíöðäö: “Îêåàí
áèðcÿ îâócìóø... óøàãëàðûìûçûí ÿëèíäÿ îêåàí ëàï áèðcÿ îâócìóø”.
ÃÈÑÀÑ
(íàüûë-ùåêàyÿ)
Í ÿðýèç õàëà äÿùëèçäÿ åâ èøè èëÿ ìÿøüóë èäè. Ðöñòÿì êèøè
äîããàçûí àüçûíäà îòóðóá ãÿëyàí ÷ÿêèðäè.
Ãîøàëöëÿ òöôÿíýèíè yàüëàyûá ñèëäè. Äîããàçûí äèðÿyèíäÿí àñûá,
áèð àç àðàëûäà ùþðöêëÿíìèø àòûí yàíûíà ýåòäè. Êþùëÿí ãàáàã àyàã-
ëàðûíû yåðÿ äþyöá êèøíÿäè. Åëÿ áèë íÿñÿ äåìÿê èñòÿyèðäè. Î, êþù-
ëÿíèí àëíûíû òóìàðëàäû. ßëèíè áåëèíÿ ÷ÿêäè:
– À êþùíÿ yîëäàøûì, à êþùëÿí àòûì...
Àòûí ùþðöyöíö äÿyèøäè. Ìåøÿäÿí êÿñèá ãàì÷û ñàïû ö÷öí ýÿòèð-
äèyè áóäàüû yîíìàüà, ñûüàëëàìàüà áàøëàäû. Ýþçÿë, íàõûøëû áèð
ãàì÷û ñàïû ùàçûð îëäó. Ñîíðà êÿë ýþíöíäÿí øàëëàã äöçÿëòäè. Ðöñ-
òÿì êèøè áó øàëëàüû áóäàüûí íàõûøëû ócóíà áèðëÿøäèðäè. Yàìàí õî-
øó ýÿëäè! Êèøè ãàì÷ûíû ÿëèíÿ àëàíäà åëÿ áèë ÿëèíäÿ ãûëûíc òóòìóø-
äó! Ðöñòÿì êèøè þç-þçöíÿ äåäè: “Íÿ yàõøû ãàì÷ûäûð! Êàø áó
ãàì÷û áîyó áîyäà áèð îüëóì îëàyäû! Ãàì÷ûëàðëà âóðóøàíäà êþ-
ìÿyèì îëàðäû! Ùåyèô, îüëóìó ãóëäóðëàð þëäöðäöëÿð...” Åëÿ áó
âàõò...
Ãàì÷û yàâàøúà äèêÿëèá äåäè:
– Àòàcàí, áó ýöíäÿí ñÿíèí îüëóíàì! Ùàðàyà èñòÿñÿí áóyóð.
Íÿ äåñÿí ùàçûðàì! Àõû, ñÿíèí ÿëëÿðèíèí çÿùìÿòèíäÿí yàðàíìû-
øàì.
Ðöñòÿì êèøè ñåâèícèíäÿí äèê àòûëäû. Ãàì÷ûíû ýþòöðöá ñèíÿñèíÿ
ñûõäû:
114
– Èëàùè, àðçóì yåðèíÿ yåòäè! Íÿ yàõøû îëäó! Èíäè òÿê äåyèëÿì!
Ãà÷àã-ãóëäóðëàðäàí äà ãîðõìóðàì.
Ãàì÷û-îüëàíûí öçöíäÿí þïäö. Îíóí êÿêèëèíè ñèíÿñèíÿ ñûõäû:
– Ìÿíèì áàëàì... íÿ yàõøû îëäó... ìÿíèì îüëóìó ãóëäóðëàð
âóðóøäà þëäöðäöëÿð. Îüëóì ÷îáàí èäè. Càìààòûí ìàë-ãàðàñûíû
àïàðìàã èñòÿyÿí ãóëäóðëàðëà âóðóøäó. Îíó ãûëûícäàí êå÷èðäèëÿð...
Î ýöíäÿí äÿ ãà÷àã-ãóëäóðëàðëà âóðóøóðàì.
Ãàì÷û-îüëàí àòàíûí äèçëÿðè öñòÿ óçàíûá ñîðóøäó:
– Àòàcàí, ãà÷àã-ãóëäóðëàð êèìäèð êè?
– Ùÿ... áèëìÿçñÿí... Áèëèðñÿíìè, îüëóì îíëàð èñòÿyèðëÿð êè, áèç
yîõñóëëàð îíëàðûí ãàáàüûíäà èøëÿyÿê. Áèç çÿùìÿò ÷ÿêÿê, îíëàðñà
yåyèá êåô åëÿñèíëÿð! Îíëàð õàëãûí èýèä îüëàíëàðûíûí ãîðõóñóíäàí
äàüëàðà ÷ÿêèëèáëÿð. Àõøàìëàð êÿíäëÿðÿ ùöúóì åäèð, åâëÿðè yàíäû-
ðûð, êîìñîìîë÷óëàðû, îíëàðû èñòÿìÿyÿíëÿðè þëäöðöðëÿð.
Ãàì÷û-îüëàí äåäè:
– Ìÿí àíàì çîüàëûí òÿçÿúÿ ïþùðÿñè îëàíäà áó ùàãäà åøèòìèø-
äèì. Îíäà ëàï áàëàcàyäûì. Àíàìûí ãócàüûíäà ìûøûë-ìûøûë yàòûð-
äûì. Ñÿñ-êöyÿ àyûëäûì. Àíàì áóäàãëàðû èëÿ ìÿíè ýèçëÿòäè. Ýþð-
äöì êè, áåø-îí íÿôÿð ãóëäóð-ãà÷àã àíàì àüàcûí êþëýÿñèíÿ òîïëà-
øûá. Îíëàð èêè ãóçóíó ìÿëÿäÿ-ìÿëÿäÿ êÿñäèëÿð. Àíàì àüàúûí
ãîë-áóäàüûíäàí àñäûëàð. Ñîíðà ìÿíäÿí áþyöê îëàí ïþùðÿëÿðè áà-
cû-ãàðäàøëàðûìû êÿñèá øèø äöçÿëòäèëÿð. Àíàì åëÿ àüëàäû êè! Ãóë-
äóðëàðäàí áèðè ìÿíè êÿñìÿê èñòÿyÿíäÿ àíàì äàùà äà áÿðêäÿí àü-
ëàäû. Ìÿíè ãócàüûíäàí âåðìÿê èñòÿìÿäè. Íåcÿ îëäóñà ãóëäóðëà-
ðûí áèðè äåäè:
– Ùÿëÿ áàëàcàäûð. Êþç äöøÿí êèìè àëûøàcàã. Ãîy ãàëñûí ýÿëÿí
èëÿ. Íÿ ÷îõ õàëãûí ãîyóí-ãóçóñó. Ýÿëÿí èë äÿ îíó êÿñèá øèø ãàyû-
ðàðûã.
Îíëàð áþyöê ïþùðÿëÿðè êÿñèá øèø ãàyûðäûëàð. Îíëàðû ãóçóëàðûí
ÿòèíäÿí êå÷èðèá ãàëàäûãëàðû òîíãàëûí, êþçöí öñòöíÿ ãîyäóëàð.
Àíàì âÿ ìÿí áàcû-ãàðäàøëàðûìûí àù-âàyûíû åøèäèðäèê. Àícàã
íåyëÿyÿ áèëÿðäèê? Àíàì ãîë-áóäàãëàðûíà – áàëàëàðûíà äåyèðäè:
– Äþçöí, áàëàëàðûì, áèð àç äþçöí! Çöëì yåðäÿ ãàëìàç.
Ãóëäóðëàð yåyèá-è÷äèëÿð. Áóëàüûí êÿíàðûíäà, ýþy ÷ÿìÿíëèêäÿ
õåyëè óçàíûá äÿðäëÿøäèëÿð. Ñîíðà äà àòëàðûíû ìèíèá ùàðàñà ýåòäèëÿð.
115
8*.
 Ðöñòÿì êèøè Ãàì÷û-îüëàíû äèçèíèí öñòöíÿ àëûá äåäè:
– Îüëóì, äàíûø, íÿ yàõøû yàäûíäà ãàëûá. Äàíûø... äàíûø...
Ãàì÷û-îüëàí ñþùáÿòèíÿ äàâàì åòäè:
– Îíëàð ýåòäèêäÿí ñîíðà àíàì ãîëëàðûíû óçàäûá áàëàëàðûíû àõ-
òàðäû. Ùàìûñû yàíìûøäû. Àíàì ïûããûëäàyûá ÷ûõàí Áóëàüà äåäè:
(Àíàì äåyÿðäè êè, áó Áóëàã îíóí ýþç yàøëàðûíäàí yàðàíûá...)
– Ày áóç Áóëàã! Ñÿíèí ócáàòûíäàí ãîë-áóäàã àòà áèëìèðÿì.
Áóëàã ïû÷ûëòû èëÿ ñîðóøäó:
– Àõû, íåyëÿìèøÿì êè? Ñÿíèí ùàãã-ñàyûíû èòèðìÿðÿì...
Àíàì àù ÷ÿêèá äåäè:
– Ãà÷àã-ãóëäóðëàð ñÿíèí áàøûíà yûüûëûðëàð. Ñóyóíäàí è÷èðëÿð.
Càìààòûí ãóçóëàðûíû ÷àëûá-÷àïûá ýÿòèðèðëÿð. Êàáàá åäèðëÿð. Ìÿíèì
ãîë-áóäàüûìû êÿñèá øèø ãàyûðûðëàð. Áèðcÿ îüëóìó ýöcëÿ ãîðóyóá
ñàõëàìûøàì. Ìÿíÿ yàçûüûí ýÿëñèí... Ñÿí îëìàñàí, áóðà ýÿëìÿç-
ëÿð.
Áóëàã ÷îõ ìÿyóñ îëäó:
– Àõû, ìÿí íÿ áèëèì... ìÿí èñòÿyèðÿì êè, èíñàíëàðà ýÿðÿê
îëàì. Ùà÷àí èíñàíëàðà ýÿðÿê îëóðàì, åëÿ ñåâèíèðÿì êè, åëÿ áèë áèð
äÿðyà îëóðàì. Ñóñóç àäàìëàð càäàð-càäàð îëìóø äîäàãëàðûíû ñþy-
êÿyèá ñóyóìäàí è÷äèêcÿ càíûìà càí ýÿëèð... íÿ áèëèì êè...
Àíàì ýþç yàøëàðûíû ñèëèá äåäè:
– Äöç äåyèðñÿí. Íÿ áèëÿñÿí êè... íÿ áèëÿñÿí êè, yàõøûëûüû äóy-
ìàyàí, àäàìëàðà ïèñëèê åòìÿyè ñåâÿíëÿð äÿ âàð...
Áóëàã äåäè:
– Yàõøû, îíäà ìÿí áóðàäàí êþ÷öðÿì... ñàëàìàò ãàë.
– Ñÿíäÿí àyðûëìàã ÷ÿòèíäèð, Áóëàã áàëà, – äåyÿ, àíàì ÿyèëèá
Áóëàüûí öç-ýþçöíäÿí þïäö, – íåyëÿìÿëè? Ñàüëûã îëñóí, áàëàëàðû-
ìû yàíûíà ýþíäÿðÿcÿyÿì. Ãîy îíëàðû áþyöäöì. Ãîcàëûðàì,
yóðä-yóâàìäà ãàëàíûì àçàëûð...
Åëÿ áó âàõò êèìñÿ äÿyÿíèí è÷èíÿ ýèðäè. Ðöñòÿì êèøè Ãàì÷û-îü-
ëàíû ãócàüûíà àëûá àyàüà äóðäó. Ýÿëÿí àðâàäû Íÿðýèç õàëà èäè...
Ãàäûí ãîcàëìûøäû. Ñà÷ëàðû áàäàì àüàcûíûí ÷è÷ÿêëÿðè êèìè àü èäè.
Ðöñòÿì êèøè àðâàäûíà äåäè:
– Ày àðâàä, Àëëàùà øöêöð, îüëóìóç îëóá!
– Íÿ? – Íÿðýèç õàëà ùå÷ íÿ áàøà äöøìÿäè.
116
– Îüëóìóçëà òàíûø îë. Ãàì÷û-îüëóìóçëà. Òàëåyèì öçöìÿ ýöë-
äö! Ìÿí àðçóëàäûì êè, êàø áèð îüëóìóç îëàyäû... Ãàì÷û äöçÿëò-
äèì. Äåäèì êàø áó ãàì÷û îüëàí îëàyäû... èíäè áóäóð, Ãàì÷û-îü-
ëàíäûð!
Íÿðýèç õàëà ñåâèícèíäÿí äèçè öñòÿ îòóðäó. Ãàì÷û-îüëàí ùîïïà-
íûá îíóí ãócàüûíà ýèðäè:
– Ìÿí ñÿíèí îüëóíàì, àíà! Ãàì÷û-îüëóí!
– Íÿ áþyöê õîøáÿõòëèê! – äåyÿ àðâàä îíó áàüðûíà áàñäû. – Èí-
äè äàðûõìàðûã. Áèçèì äÿ äöøìÿí ãàðàëòûìûç âàð! Íÿ yàõøû!
Ðöñòÿì êèøè äåäè:
– Ãóëàã àñ, ãîy Ãàì÷û-îüëàí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äàíûøñûí. Äàíûø,
ìÿíèì áàëàì, Ãàì÷û-îüëóì!
Ãàì÷û-îüëàí yàðûì÷ûã ãàëìûø ñþùáÿòèíè äàâàì åòäèðäè:
– Î ýöíäÿí Áóëàã áàòäû. Ãóðóäó. Ýåäèá õÿëâÿòè áèð yåðäÿ öçÿ
÷ûõäû. Ãà÷àã-ãóëäóðëàð áèð äÿ ýÿëèá ýþðäöëÿð êè, Áóëàã ãóðóyóá.
Àðàëàðûíäà íÿñÿ äàíûøà-äàíûøà yûüûøäûëàð. Ýÿòèðäèêëÿðè ãóçóëàðû
àòëàðûí áåëèíÿ ãîyäóëàð. Ãóçóëàð ìÿëÿøèð, àíàëàðûíû ÷àüûðûðäûëàð.
Áó âàõò áèð ÷îáàí (àíàì îíó òàíûyûðäû. Ùÿìèøÿ àíàìûí ãîëëàðû àë-
òûíäà êþëýÿëÿíÿð, òöòÿê ÷àëàðìûø) îíëàðà yàõûíëàøûá, ãóçóëàðû èñòÿ-
äè. Ãóëäóðëàð îüëàíû òóòóá î ãÿäÿð äþyäöëÿð êè. Åëÿ áó âàõò ÷îáàí
yàïûícûñûíûí àëòûíäàí áèð õÿícÿð ÷ûõàðûá ãóëäóðëàðûí áèðèíè þëäöð-
äö. Ùÿìèí àíäà áàøãà áèð ãóëäóð õÿícÿðèíè ÷ûõàðûá ýÿíc ÷îáàíûí
öðÿyèíÿ ñàïëàäû. Îüëàí yåðÿ yûõûëûá, òîðïàüû ãócàãëàäû. Ãà÷àãëàð
àòëàðà ìèíèá ÷àïäûëàð. Îíëàð þëäöðöëìöø yîëäàøëàðûíû äà àïàðäûëàð.
Àíàì ùà ÷àëûøäû, ÷îáàíà êþìÿê åäÿ áèëìÿäè. Îíóí öðÿyèíäÿí
àõàí àë ãàí áóëàüà ãàðûøäû. Î ýöíäÿí ùÿìèí áóëàüà “Ãàíëû áó-
ëàã” àäû âåðäèëÿð. Ýÿíc îüëàí þëöì àyàüûíäà äåyèðäè: “Êþêöíö-
çö êÿñÿcÿêëÿð. ßcëàôëàð! Ùåyèô, ùàìûíûçû þëäöðÿ áèëìÿäèì... Ãóë-
äóðëàð! Êàø ãàì÷ûì yàíûìäà îëàyäû... áÿñ ìÿíèì êþùëÿíèì ùà-
íû... êþùëÿíèì, ãàì÷ûì?!”
Ñþùáÿòèí áó yåðèíäÿ Ãàì÷û-îüëàí ýþðäö êè, àòà-àíàñû àüëàyûð-
ëàð.
Íÿðýèç õàëà òóìàíûíûí ÿòÿyè èëÿ ýþç yàøëàðûíû ñèëèá äåäè:
117
 – Áàõ, î ÷îáàí áèçèì îüëóìóç èäè... Àäû Åyâàç èäè... Õàëã îíó
ñåâèðäè, î äà õàëãû... åë yîëóíäà þëäö. Áÿyëÿðÿ, ãà÷àã-ãóëäóðëàðà
ãàðøû âóðóøóðäó...
Ðöñòÿì êèøè ãÿëyàíûíà îä âóðäó. Åëÿ áèë êè, öðÿyèíè îäëàyûðäû.
– Äàíûø, – äåäè, – Ãàì÷û-áàëàì, äàíûø...
Ãàì÷û-îüëàí ñþùáÿòèíÿ äàâàì åòäè:
– Î âàõòäàí öðÿyèìäÿ áèð àðçó âàðäû: Ãàì÷û-îüëàí îëìàã! Åëÿ
àíàì äà áóíà ðàçû èäè. Äåyèðäè Ãàì÷û-îüëàí îëñàí, àäàìëàðà êþ-
ìÿyèí äÿyÿð. Äöíyàäà ÿí õîøáÿõò càíëû èíñàíäûð.
Ùÿ, èñòÿyèðäèì êè, Ãàì÷û-îüëàí îëóì. Ìÿíè ãî÷àã áèð èýèä ÿëè-
íÿ àëñûí. Äöøìÿíëÿðèí öçöíö ãàì÷ûëàñûí. Ãî÷àã ÷îáàíûí ãàíû
yåðäÿ ãàëìàñûí. Àðçóìà äà yåòäèì...
Íÿðýèç õàëà Ãàì÷û-îüëàíäàí ñîðóøäó:
– Îüëóì, áÿñ àíàí ùàíû? Ìåøÿäÿ äàðûõìûð?
– Yîõ, – äåyÿ Ãàì÷û-îüëàí äèëëÿíäè, – ìÿíè àòàì êÿñäèêäÿí
ñîíðà àíàì àüëàyûá äåäè: – Îüëóì, àðçóíà yåòäèí. Ãàì÷û-îüëàí
îëàcàãñàí. Áó, ùÿìèí ãî÷àã ÷îáàíûí àòàñûäûð. Îíà ñÿäàãÿòëè ãóë-
ëóã åò. Ìÿí äÿ þìðöìö áàøà ÷àòäûðûðàì...
Àíàì àðòûã ãóðóìóøäó. Îíó áèð ãîúà ãàðû øÿëÿëÿyèá åâëÿðèíÿ
àïàðäû. Àíàì ñåâèíèðäè êè, ñîí àíäà äà èíñàíëàðà ýÿðÿê îëäó: ãî-
cà áèð ãàðûíûí äàõìàñûíû èñèäÿcÿêäèð...
Íÿðýèç õàëà àù ÷ÿêäè:
– Àíàëàðà ãóðáàí îëóì, – äåäè, – Ãàì÷û-îüëóì. Ìÿí äÿ ñÿ-
íèí àíàí! Áèçäÿí àyðûëìà. Ìåùðèìèçè ñÿíÿ ñàëìûøûã...
Ðöñòÿì êèøè äåäè:
– Ày àðâàä, áóíó ùàìûyà äåìÿ ùà... ãà÷àãëàð õÿáÿð òóòàð, îü-
ëóìóçó ÿëèìèçäÿí àëàðëàð, îíó èícèäÿðëÿð.
Ãàì÷û-îüëàí þçöíö þyäö:
– Ìÿíÿ ùå÷ êèì ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç! Ìÿí êÿë ýþíöíäÿí âÿ çî-
üàë àüàcûíäàíàì! Þçöì äÿ õåyèðõàù íÿñèëäÿíÿì! Äöíyàäà õå-
yèðõàùëûüû ùå÷ áèð ãöââÿ ìÿùâ åäÿ áèëìÿç! ßýÿð õåyèðõàùëûüû
ìÿùâ åòìÿê ìöìêöí îëñàyäû, äöíyà äàüûëàðäû...
Ðöñòÿì êèøè ýöëöìñöíäö. Öçöíöí ãûðûøëàðû à÷ûëäû:
– Íÿ àüûëëû áàëàì âàð... Îüëóìó þçöìëÿ äàüëàðà àïàðàcàüàì.
Ãîy ãà÷àã-ãóëäóðëàðëà âóðóøóìóçó ýþðñöí, càíû áÿðêèñèí!
118
– Ìÿí ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿ îëàcàüàì! – äåyÿ Ãàì÷û-îüëàí ãöðóð-
ëàíäû.
– À êèøè, îüëóìóçà ýöëëÿ äÿyÿð ùà! – äåyÿ àðâàä ãîðõäó.
– Îíó yÿùÿðèí ãàøûíäà, ÷ÿêìÿëÿðèìèí áîüàçûíäà, àòûí yàëìà-
íûíäà ýÿçäèðÿðÿì, – äåéÿ Ðöñòÿì êèøè ñþç âåðäè, – ãîðõìà, ùå÷
íÿ îëìàç. Áÿéëÿðèí, õàíëàðûí, Øóðà ùþêóìÿòèíè èñòÿìÿyÿíëÿðèí
ùàìûñûíû ãàì÷ûëàyàúàüûã. Áàêûäàí êþìÿê ýÿëèð. Ðóñèéàäà èíãè-
ëàá îëóá. Ùþêóìÿò áàøûíäà êàñûáëàðäûð.
Àõøàì äöøìöøäö. Gþyäÿ óëäóçëàð yàíäû êè, yåð öçö íóðëó îë-
ñóí. Ðöñòÿì êèøè àòûíû yÿùÿðëÿäè. Ãàì÷û-îüëàí ñû÷ðàyûá yÿùÿðèí
ãàøûíäà îòóðäó.
Ðöñòÿì êèøè àòûíà äåäè:
– Ùàyäû, Càìûøþëÿíÿ! Èýèäëÿðèí yàíûíà! Êÿñÿ éîëëà ýåò! –
Ãàì÷û-îüëàí áó ìåøÿëÿðÿ yàõøû áÿëÿä èäè. Îäóð êè, yîëáîyó ðàñò
ýÿëäèyè àüàcëàðëà ýþðöøöð, îíëàðà ñàëàì yåòèðèð, ùàë-ÿùâàë òóòóðäó.
Àüàcëàðà äåyèðäè:
– Ìåøÿëÿðäÿí ýÿëÿí ýöëëÿ ñÿñèäèð. Ãóøëàðûí ñÿñè, íÿüìÿñè
ÿâÿçèíÿ ýöëëÿ ñÿñëÿðè ýóðóëäàyûð. Áóíëàðû òþðÿäÿíëÿð îüðó-ãóëäóð-
ëàðäûð. Ìåøÿëÿð, îíëàðà ãîyíóíóçäà yåð âåðìÿyèí! Ýèçëÿòìÿyèí.
Èýèäëÿðÿ, êàñûáëàðà êþìÿê åäèí êè, îíëàðû òóòóá ìÿùâ åòñèíëÿð! –
Àüàcëàð ñåâèíèá ÿë ÷àëûðäûëàð. Yàðïàãëàð åëÿ õûøûëäàøûðäû êè! Ìåøÿ-
íèí äèëèíè áèð Ðöñòÿì êèøè áèëèðäè, áèð äÿ îíóí êþùëÿíè... áèð äÿ, ÿë-
áÿòòÿ êè, Ãàì÷û-îüëàí!
Îíëàð áþyöê áèð ãàyàíûí yàíûíäà àòäàí äöøäöëÿð.
– Ãàì÷û-áàëàì, ùÿëÿëèê yîëäàøëàðûìà ùå÷ íÿ áèëäèðìÿyÿúÿ-
yÿì. Áèëìÿê îëìàç, àðàìûçäà ñàòãûí îëàð, – äåyÿ Ðöñòÿì êèøè
Ãàì÷û-îüëàíà òàïøûðäû. – Åëÿ åò êè, ñÿíè àäè ãàì÷ûäàí ñå÷ìÿñèí-
ëÿð. Èíäè ìàüàðàyà ýåäèðèê. Áèçèìêèëÿð îðàäàäûðëàð. Ãà÷àãëàðûí
öñòöíÿ ùöcóì ïëàíû ùàçûðëàyûðûã. Áèçèìêèëÿð – ãûðìûçûëàðäûð. Áèç
õàëãûí àçàäëûüû, õîøáÿõòëèyè óüðóíäà âóðóøóðóã. Èñòÿyèðèê êè, áè-
çèì òîðïàãäà äà àçàäëûã îëñóí.
– Ëàï yàõøû! – äåyÿ Ãàì÷û-îüëàí ñåâèíúÿê äèëëÿíäè. – Àòàcàí,
ìÿí ùÿìèøÿ èíñàí îëìàã åøãèëÿ yàøàìûøàì. Äöíyàäà èíñàí îë-
ìàãäàí áþyöê õîøáÿõòëèê yîõäóð. Äöíyàäàêû áöòöí ýþçÿëëèêëÿðè
èíñàí äóyóð, èíñàí ãîðóyóð, èíñàí yàøàäûð.
119
 Îíëàð ìàüàðàyà ýèðäèëÿð. Íÿ ýþçÿëäèð! Ãàyàíûí îðòàñû àçû îí
ìåòðÿ ãÿäÿð îyóãäóð. Îyóãäà îí-îí áåø íÿôÿð êèøè àëîâëàíàí
òîíãàëûí áàøûíäà îòóðóá ñþùáÿò åäèðëÿð. Àëîâóí øþëÿñèíäÿ îíëàðûí
ñèôÿòëÿðèíèí ãûçàðòûñû àyäûí ýþðöíöð. Áèð àç àðàëûäà, ÿë ÷àòàñû yåðäÿ
ãîøàëöëÿ òöôÿíýëÿð àñûëûá. Ãàì÷û-îüëàí äèããÿòëÿ ôèêèð âåðäè: êèøè-
ëÿðèí íÿçÿðè ãîøàëöëÿ òöôÿíýëÿðäÿ èäè. Îíëàð ùÿíèðòè ýÿëäèyèíè äó-
yóá ñèëàùëàðûíû ÿëëÿðèíÿ àëäûëàð. Åëÿ áèëäèëÿð êè, ýÿëÿí yàä àäàì-
äûð. Ðöñòÿì êèøè þñêöðöá îíëàðà þçöíö íèøàí âåðäè, ñàëàìëàøäû.
Êå÷èá òîíãàëûí áàø òÿðÿôèíäÿ îòóðäó.
– Êÿíääÿ íÿ âàð, íÿ yîõ? Áó ÿúëàôëàðû òàïà áèëìèðèê äÿ!
Áóíó öçöòöêëö, åíëèêöðÿê áèð êèøè äåäè. – Áó ãÿäÿð äÿ àõòàð-
ìàã îëàð? Ìåøÿíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ýèçëÿíèðëÿð...
Ðöñòÿì êèøè êÿíääÿ åøèòäèêëÿðèíè yîëäàøëàðûíà äàíûøäû:
– Äöíÿí àõøàì ãà÷àãëàð êÿíäÿ áàñãûí åäèáëÿð. Ìÿêòÿáè yàí-
äûðûáëàð. Ãóëäóðëàðäàí óøàãëàðû çîðëà õèëàñ åäèáëÿð. Êÿíä ñîâåòè-
íèí ñÿäðèíè yàðàëàyûáëàð.
Áèçèì òÿðÿôÿ êå÷ÿí Ìóñàíûí îüëóíó ýèðîâ àïàðûáëàð. ×îõëó
ìàë-ãàðà ãàðÿò åäèáëÿð. Êÿíäëÿðäÿí áèçÿ êþìÿê ýÿëìÿëèäèð. Áà-
êûäàí ýþñòÿðèø âåðèáëÿð êè, ãà÷àãëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿíè ýöcëÿíäèð-
ìÿê ëàçûìäûð!
Òîíãàëûí ëàï yàõûíëûüûíäà îòóðìóø ýÿíc îüëàí ñþùáÿòÿ ãîøóë-
äó:
– Èøÿ áèð áàõûí! Óøàüû ýèðîâ àïàðûðëàð. Yàçûã óøàüû ìÿùâ åäÿ
áèëÿðëÿð... Îíà êþìÿê åòìÿëèyèê.
Áàøãà áèðèñè ñþùáÿòÿ áàøëàäû:
– Àëàãàðàíëûãäàí Ãîçëóyà ýèðìÿëèyèê. Ãà÷àãëàð îðàäàäûðëàð.
Ñèíôè äöøìÿíè ìÿùâ åòìÿëèyèê, yîëäàøëàð!
Ãàì÷û-îüëàí èñòÿyèðäè êè, äåñèí: “Ìÿíè äÿ þçöíöçëÿ àïàðûí.
Ìÿí äÿ âóðóøìàã, càìààòà êþìÿê åòìÿê èñòÿyèðÿì. Åëÿ áóíóí
ö÷öí äÿ èíñàí îëìóøàì...” Åëÿ áó âàõò àìèðàíÿ áèð ñÿñ åøèòäè:
– ßëëÿð yóõàðû! Áèð íÿôÿð äÿ òÿðïÿíìÿñèí! Ýöëëÿëÿðèì àyû þë-
äöðÿíäèð!
Êèøèëÿð ñèëàùëàðûíà ÿë àòñàëàð äà îíëàðûí áþyöêëÿðè äåäè:
– Ñèëàùà òîõóíìàyûí. Ýþðÿê êèìäèð? Íèyÿ ãûðüûí îëñóí?
Ùå÷ êèì ñèëàùà ÿë âóðìàäû. Êîëóí àðõàñûíäàêû øÿõñ ÿìð åòäè:
120
– Îcàãäàí àðàëàíûí. Ñèëàùà ÿë âóðìàüû ôèêðèíèçÿ äÿ ýÿòèðñÿíèç...
Ãàì÷û-îüëàí Ðöñòÿì êèøèíèí cèääè ýþðêÿì àëìûø ñèôÿòèíÿ áàõ-
äû. Äþçÿ áèëìÿyèá yåðèíäÿí òÿðïÿíäè. Yàâàøcà êîëóí äàëûíà êå÷-
äè. Ày àìàí! Áèð íÿôÿð îüëàí ÿëèíäÿ ãîøàëöëÿ òöôÿíý òóòìóøäó.
Òöôÿíý äöç Ðöñòÿì êèøèyÿ òóøëàíìûøäû!
Ãàì÷û-îüëàí âàõò èòèðìÿäÿí îüëàíà yàõûíëàøäû. ßëëÿðèíè à÷ûá
îüëàíûí ñèôÿòèíÿ åëÿ áèð øèëëÿ ÷ÿêäè êè, î, òöôÿíýè àòûá òîíãàëà òÿ-
ðÿô ýþòöðöëäö. Êèøèëÿð îíó òóòóá òîíãàëà yàõûí ýÿòèðäèëÿð. Êèøèëÿð-
äÿí áèðè äåäè:
– Îðàäà êèì âàð? Òöôÿíýèí ùàíû? Áèçè ãîðõóäóðäóí? Yöç äÿ-
ôÿ äåìèøèê êè, õÿáÿð ýÿòèðÿíäÿ áèçè ãîðõóòìà! Ùàíû òöôÿíýèí?
Ãîðõìóø îüëàí ÷àøáàø ãàëìûøäû:
– Ñèçèí ùàíñûíûçñà öçöìÿ åëÿ øèëëÿ ÷ÿêäè êè! Àäûì äà yàäûì-
äàí ÷ûõäû. Î êè îëà òöôÿíýèì!
Êèøèëÿð ìàò ãàëäûëàð. Àõû, îíëàðäàí ùå÷ êèì áó îüëàíà øèëëÿ
âóðìàìûøäû. Ùàìûñû ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá ìèë äóðìóøäó...
Äÿñòÿáàø÷ûñû äåäè:
– Ñèëàùëàðûíûçû ýþòöðöí! Îðàäà êèìñÿ âàð!
Ðöñòÿì êèøè ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Yöç äÿôÿ äåìèøÿì êè, ùå÷ íÿyÿ öìèäëè îëóá ñèëàùû ÿëäÿí yå-
ðÿ ãîyìàyûí. Áèçè ãîðõóäàí Øàìèë îëìàyàyäû, îëàyäû ãà÷àã-ãóë-
äóðóí áèðè! Èøèìèç áèòìèøäè! Àäàì ýÿðÿê ñàyûãëûüû ÿëäÿí âåðìÿ-
ñèí. Åùòèyàòëû îüëóí àíàñû àüëàìàç! Ñèçÿ íÿ äåyèì! Áèð äÿ áåëÿ åò-
ñÿíèç, èøèìèç áèòÿð. Càìààò áèçÿ öìèäëèäèð.
Ñîíðà äà yîëäàøëàðûíà äåäè:
– Øàìèëÿ øèëëÿíè ìÿíèì îüëóì âóðìóøäóð. Áèëèðÿì íÿ äåyèð-
ñèíèç... ìÿíèì îüëóì âàð... Ãàì÷û-îüëóì! Èñòÿñÿíèç, ñèçèíëÿ òàíûø
åäÿðÿì.
– Ãàì÷û-îüëàí?
– Î íåcÿ îüëàíäûð åëÿ?
– Ãàì÷ûäûð?
– Yÿãèí, îüëàí ãàì÷û áîyäàäûð?!
Ðöñòÿì êèøè Ãàì÷û-îüëàíû yàíûíà ÷àüûðûá äîñòëàðûíà ýþñòÿðäè.
Ãàì÷û-îüëàí ñèëàùëû èýèäëÿðÿ áàõûá áàø ÿyäè. Êèøèëÿð îíó ãócàãëà-
121
ðûíà àëûá öçöíäÿí þïäöëÿð. Áàøûíû ñûüàëëàäûëàð. Ðöñòÿì êèøè îíëàð-
ëà Ãàì÷û-îüëàíû òàíûø åòäè:
– Îüëóì, áàõ, î öçöòöêëö ÿìèíèí àäû Àñëàíäûð. Ãà÷àã-ãóëäóð-
ëàðà ãàí óääóðóð. Î ýþy÷ÿê îüëàíûí àäû Âàãèôäèð. Ïàïèðîñ ÷ÿêÿ-
÷ÿêÿ ñÿíÿ áàõûá ýöëöìñÿyÿí êèøèíèí àäû Àëûäûð. Øèëëÿ âóðäóüóí
îüëàíûí äà àäû Øàìèëäèð. Áèçÿ ãà÷àãëàðûí yåðèíè õÿáÿð âåðèð. Ãî-
÷àã îüëàíäûð! Îíóíëà äîñò îë.
Ðöñòÿì êèøè äîñòëàðûíûí ùàìûñûíûí àäûíû áèð-áèð ÷ÿêäèêäÿí ñîí-
ðà Ãàì÷û-îüëàí ùàãäà äàíûøäû:
– Áó äà ìÿíèì Ãàì÷û-îüëóìäóð. Áàcû-ãàðäàøëàðûíû ãà÷àãëàð
ãûðûá øèø ãàyûðûá, îääà yàíäûðûáëàð. Áó èñÿ àðçóëàyûá êè, äþíöá èí-
ñàí îëñóí, áàcû-ãàðäàøëàðûíûí íàùàã ãàíûíû ãà÷àã-ãóëäóðëàðäàí,
çöëìêàðëàðäàí àëñûí. Yàõøû èíñàíëàðà êþìÿê åòñèí. Òàëå îíó ìÿ-
íÿ îüóë ýþíäÿðèá. Ìåøÿäÿ ãîcà áèð çîüàëûí áóäàüû èäè. Åëÿ áèë
óçàãäàí ÷ûüûðûá äåyèðäè:
– Ýÿë ìÿíè êÿñ. Ìÿíäÿí yàõøû ãàì÷û ñàïû îëàð!
Ãàì÷û-îüëàí äåäè:
– Äÿðèìè ñîyàíäà åëÿ àüðûyûðäû êè... äèëèìè äèøëÿðèìëÿ òóòóá äþ-
çöðäöì. Àõû, ìÿí èíñàí îëóðäóì... èíñàí îëìàã íåcÿ ÷ÿòèíìèø...
Àñëàí ÿìè äåäè:
– Ãàì÷û-îüëàí! Äöç äåyèðñÿí, èíñàí îëìàã ÷ÿòèíäèð! Ñÿí yàõ-
øû äöøöíöðñÿí. Áàøãàëàðû èñÿ èíñàíëûã àäûíû ðöñâày åäèðëÿð, áó áþ-
yöê àäà ëÿêÿ, åëèí áàøûíà ìöñèáÿòëÿð ýÿòèðèðëÿð...
Øàìèë þçöíö þyäö:
– Yóðäóìóçäà áèð íÿôÿð äÿ ãà÷àã-ãóëäóð ãîyìàyàcàüûã!
Àñëàí ÿìè äåäè:
– Àëû, ñÿí êåøèê ÷ÿê. Yàòàã, ñÿùÿð àëàãàðàíëûãäàí äóðóá Ãîç-
ëóyà ùöcóì åäÿcÿyèê. Áèçè òåçäÿí äóðüóç ùà!
Îíëàð òîíãàëûí ÿòðàôûíäà óçàíäûëàð. Áàøëàðûíûí àëòûíäà èñèíìèø
äàøëàð ãîyìóøäóëàð.
Èíñàíëàð ö÷öí áöòöí ðàùàòëûã íàðàùàòëûãäàí äîüóð. ×ÿòèíëèê
ýþðìÿyÿí èíñàí õîø ýöíëÿðèí ãÿäðèíè äÿ áèëìÿç...
Ðöñòÿì êèøè Ãàì÷û-îüëàíû ãócàãëàyûá øèðèí yóõóyà ýåòäè.
Ày äàüûí äàëûíäàí áîyëàíûð, ìåøÿëÿðäÿ èëèøèá ãàëìûø ñà÷ëàðûíû
yûüûðäû. Èñàã-ìóñàã ãóøó ìåøÿyÿ ëày-ëày ÷àëûðäû. Áþcÿêëÿðèí ñÿñè
122
ýÿëèðäè. Àòëûëàð Ãîçëó äÿðÿñèíÿ äîüðó ýåäèðäèëÿð. Äÿñòÿíèí ãàáà-
üûíäà Ðöñòÿì êèøèíèí äîñòó ìèëèñ ìàyîðó Øàùìàðîâ ýþðöíöðäö.
Ýþçÿë áèð yàç ñÿùÿðè èäè. Ýöíÿø äàüëàðûí àðõàñûíäàí ìåøÿëÿðÿ,
äöçÿíëèêëÿðÿ áîyëàíûðäû. ×è÷ÿêëÿðèí öñòöíäÿ êÿïÿíÿêëÿð, àðûëàð
îyíàøûðäû...
Ìàyîð yîëäàøëàðûíà äåäè:
– Äåyèëÿí yåðÿ ÷àòûðûã. Îíëàðû ìöùàñèðÿyÿ àëìàã ëàçûìäûð.
Ècàçÿñèç àòÿø à÷ìàyûí. Ùÿðÿ äåäèyèìèç êèìè òàïøûðûüû yåðèíÿ yå-
òèðñèí.
Äÿñòÿ èêèáèð-ö÷áèð áþëöíöá àyðû-àyðû cûüûðëàðëà èðÿëèëÿäè. Ëà-
êèí... äåyèëÿí yåðäÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñóí ãà÷àã-ãóëäóðà ðàñò ýÿëìÿ-
äèëÿð. Àëäàíäûãëàðûíû áàøà äöøöá áèð yåðÿ yûüûøäûëàð âÿ ýÿëèá Ðöñ-
òÿì êèøèíèí äÿñòÿñèíè òàïäûëàð. Ýöíÿø áóëóäà ýèðäè. Áèð àíäà áó-
ëóäëàð òîããóøäó. Ýþy ýóðëàäû. Øèìøÿê ÷àõäû, åëÿ áèë êè, ýèçëÿíìèø
ãóëäóðëàðûí yåðèíè ìèëèñ äÿñòÿñèíÿ áèëäèðìÿê èñòÿyèðäè. Áèð yàüûø
áàøëàäû êè... Ðöñòÿì êèøè Ãàì÷û-îüëàíû ñûðûãëûñûíûí àëòûíäà ýèçëÿò-
äè êè, èñëàíìàñûí.
Ãàì÷û-îüëàíñà yàüûøû yàìàí ñåâèðäè!
Ãà÷ûá áèð ãîcà ïàëûä àüàcûíûí àëòûíà ýèðäèëÿð. Yàðïàãëàðäàí ñö-
çöëÿí yàç yàüûøû öðÿêëÿðè îõøàyûðäû. Äöíyàäà áóíäàí ýþçÿë øåy
âàðìû?! Ñîíðà ýþy ãóðøàüû ýþðöíäö... yàüûø êÿñìèøäè. Àðàáèð ÷è-
ñÿêëÿñÿ äÿ ùàâà òÿìèç, àyäûí èäè. Àðûëàð, êÿïÿíÿêëÿð, cûðcûðàìà-
ëàð, ãàíàäëàðû yàüûøäàí èñëàíìûø ãóøëàð íÿüìÿ îõóìàüà áàøëàäû-
ëàð... Yàüûøäàí ñîíðà ìåøÿ íÿ ýþçÿë îëóðìóø...
Ãàì÷û-îüëàí äåäè:
– Ãîyóí, ìÿí ýåäèá Èñìàyûëû õèëàñ åäèì.
Ðöñòÿì êèøè ôèêèðëÿøèá äåäè:
– Îëà áèëÿð... ãà÷àãëàð ñÿíè òàíûìûðëàð... Áàcàðàðñàí... Ùÿì äÿ
îíëàðûí yåðèíè þyðÿíÿðñÿí. Ïëàíëàðû áàðÿäÿ áèçÿ õÿáÿð âåðÿðñÿí.
Ãàì÷û-áàëàì, ÿýÿð ãîðõóðñàíñà ýåòìÿ!
Ãàì÷û-îüëàí þçöíö þyäö:
– Ìÿí àçàäëûã óüðóíäà þëìÿêäÿí ãîðõìóðàì. Þìðöì áîyó
àçàäëûã óüðóíäà âóðóøìàã ö÷öí íÿëÿð àðçóëàìàìûøàì!.. Ìÿíÿ
áèð àò âåðèí. Yàëìàíûíà yàòûá áöòöí ìåøÿíè ýÿçÿcÿyÿì.. ãîðõìà-
yûí. Îíëàð ìÿíÿ íåyëÿyÿcÿêëÿð? Àõû, ìÿí ãàì÷ûyàì?
123
 Øàùìàðîâ âÿ yîëäàøëàðû äà áóíó áÿyÿíäèëÿð. Ãàì÷û-îüëàíà
òàïøûðûãëàð âåðèá îíó Ðöñòÿì êèøèíèí àòûíà ìèíäèðäèëÿð. Ãàì÷û-
îüëàí àòûí yàëìàíûíà yàòûá ìåøÿyÿ cóìäó... Òàíûø cûüûðëàðëà êå-
÷èá óçàã áèð òàëàyà ÷ûõäûãäà yåðèíäÿcÿ äîíäó. Ãà÷àã-ãóëäóðëàð
òàëàäà îcàã ãàëàyûá êàáàá áèøèðèðäèëÿð. Îí áåø íÿôÿð îëàðäû. Àòëàð
îíëàðäàí õåyëè àðàëûäà îòëàyûðäûëàð. Áåëëÿðèíäÿ yÿùÿðëÿðè, õóðcóí-
ëàðû âàðäû. Òîíãàëäàí àçcà êÿíàðäà áàëàúà áèð îüëàí îòóðìóøäó.
Ãîëëàðû áàüëû èäè. Ãàì÷û-îüëàí ôèêèðëÿøäè êè, áó, Èñìàyûë îëàcàã...
Ãàì÷û-îüëàí àòûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Áèëèðñÿí íÿ âàð? Ñàêèòcÿ äàyàí. Ìÿí îíëàðà yàõûíëàøûá áèð
øåy þyðÿíèì. Áóðàäà ìÿíè ýþçëÿðñÿí.
Ãàì÷û-îüëàí àyàãëàðûíûí ócóíäà òîíãàëà ñàðû ýÿëäè. Yàïûõìûø
îòëàðûí àðàñûíäà óçàíûá ñþùáÿòÿ ãóëàã àñäû.
Êîñàñàããàë áèð ãóëäóð äåyèðäè:
– Óøàüûí àòàñûíà äÿðñ îëñóí äåyÿ, îíóí áàøûíû êÿñèá àòà ìèí-
äèðìÿê, áÿðê-áÿðê ñàðûyûá êÿíäÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. Ãîy ùà-
ìûyà äÿðñ îëñóí! Ãîðõñóíëàð êè, áÿyëÿðëÿ, õàíëàðëà íåcÿ âóðóø-
ìàã îëàð?! – Áàøãà áèðèñè äåäè:
– Óøàãäà íÿ ýöíàù! Îíó ýèðîâ ñàõëàyàã. Ùà÷àí Øàùìàðîâóí
áàøûíû áèçÿ ýþíäÿðäèëÿð, êÿíä ñîâåòèíè þëäöðäöëÿð, îíäà áàõàðûã...
Àòàñû áèçèì òÿðÿôÿ êå÷ñÿ...
Ãàì÷û-îüëàí ìåøÿáÿyèíè òàíûyûá áÿðê ùÿyÿcàíëàíäû. “Ùÿ...
äåìÿëè, î, ñàòãûíäûð. Äöøìÿíëÿðÿ ãóëëóã åäèðìèø... Áèçèì ïëàíëà-
ðû äà ãà÷àãëàðà î äåìèø îëàcàã...”
Êàáàá ùàçûð îëàí êèìè ãà÷àãëàð ñöôðÿ áàøûíäà îòóðäóëàð. Áèð
íÿôÿð îíëàðà øÿðàá ñöçöðäö. È÷èá äÿìëÿíäèëÿð. Ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿ
óçàíäû. Ãà÷àãëàðûí áàø÷ûñû ãûøãûðäû:
– Ö÷ íÿôÿð òàëàyà êåøèê ÷ÿêñèí! Áèð àç ðàùàòëàíàã! Ö÷ íÿôÿð òö-
ôÿíýëÿðèíè ýþòöðöá àðàëàíäû. Îíëàðûí áàø÷ûñû äà èêè íÿôÿðÿ ÿìð åòäè:
– Èêèíèç càâàáäåùñèíèç ùà! Áèð àç äèícÿëèì. Ùÿìèí èêè íÿôÿð
äÿ ñþùáÿòÿ áàøëàäû. – ßââÿë ìÿí yàòûì, ñîíðà ñÿí. Êèìäèð áèçèì
yåðèìèçè áèëÿí?
Ãàì÷û-îüëàí ñþùáÿòëÿðè åøèäèðäè. Î, yàâàøcà Èñìàyûëà yàõûíëà-
øûá äåäè:
– Èñìàyûë, ñÿñ ñàëìà, ñÿíè àíàíûí yàíûíà àïàðàcàüàì.
124
Óøàã áó õîø õÿáÿðäÿí åëÿ ñåâèíäè êè, àç ãàëäû ãûøãûðñûí. Ãàì-
÷û-îüëàí îíóí àüçûíû òóòóá äåäè:
– Ñÿñ ñàëñàí áèçè þëäöðÿðëÿð. Ñàêèòcÿ äåäèêëÿðèìÿ ÿìÿë åò.
Èñìàyûë ùåyðÿòëÿ äåäè:
– Àõû, ñÿí êèìñÿí? Ãàì÷û? Íåcÿ äàíûøûðñàí?
– Ùÿëÿ áóíóí yåðè äåyèë. Ñîíðà äàíûøàðûã, – äåyÿ Ãàì÷û-îüëàí
Èñìàyûëûí ãîëëàðûíû à÷äû. – Ìÿí àòûìû yàõûí ñöðÿcÿyÿì. Ùàçûð îë.
ßëèìè óçàäàí êèìè òÿðêèìÿ àòûë.
– Yàõøû...
Ãàì÷û-îüëàí yàâàø-yàâàø àòûíûí yàíûíà ýåòäè:
– Ùÿ, òÿðïÿí, óøàüà yàõûíëàøàã. Î, êîëóí äàëûíà êå÷èá áèçè
ýþçëÿyèð.
Àò äåäè:
– Ãî÷àã îüëàíñàí, àíúàã àüûëñûçñàí.
– Íèyÿ? – äåyÿ Ãàì÷û-îüëàí ñîðóøäó.
– Ýÿëìÿyèíÿ ýÿëìèøèê. Ìÿíèì yîëäàøëàðûìû äà õèëàñ åäÿê.
– Àòëàðû?
– Ùÿ. Ìÿí îíëàðà áàøà ñàëìûøàì. Àðõàìcà ÷àïàcàãëàð... Õóð-
cóíëàðûíäà ïàòðîí âàð.
Áó ôèêèð Ãàì÷û-îüëàíûí ëàï öðÿyèíäÿí îëäó! Áàøà áàõ, åy!
Î, yàâàøcà Èñìàyûë ýèçëÿíÿí êîëà yàõûíëàøäû. Èñìàyûë Ãàì÷û-
îüëàíûí ÿëèíäÿí òóòóá yåíècÿ àòûí òÿðêèíÿ ãàëõìûøäû êè, îyàã ãàë-
ìûø ýþçÿò÷è ãûøãûðäû:
– Ãûðìûçûëàð! Ãûðìûçûëàð! Áèçè ãûðäûëàð!
Ãà÷àãëàð òåç àyàüà ãàëõäûëàð.
Òöôÿíýëÿðè ÿëëÿðèíÿ àëûá ãûøãûðäûëàð:
– Àòëàð! Àòëàðà òÿðÿô!
Ýþçÿò÷è, Èñìàyûëûí àðõàñûícà èêè-ö÷ ýöëëÿ àòäû. Àò êèøíÿìÿñèí-
äÿí áàøãà ùå÷ íÿ åøèäèëìÿäè... Àòëàð Ãàì÷û-îüëàíûí àòûíûí äàëûí-
cà ãà÷ûá óçàãëàøäûëàð, ýþçäÿí èòäèëÿð.
Ãóëäóðáàø÷ûñû ýþçÿò÷èëÿðè yåðèíäÿcÿ ýöëëÿëÿäè.
Èñìàyûë yàðàëàíìûøäû. Ñàü ãîëóíäàí ãàí àõûðäû. Àü êþyíÿyè
ãàíà áÿëÿíìèøäè. Ãàì÷û-îüëàí ýþðäö êè, äîñòó yàðàëàíûá, àòûí áà-
øûíû ÷ÿêäè:
– ×àòà áèëìÿçëÿð. Áèçèìêèëÿð yàõûíäàäûðëàð, – äåäè.
125
 Áàëàcà áèð äÿðÿäÿ äàyàíäûëàð. Ãàì÷û-îüëàí Èñìàyûëû àòäàí äö-
øöðòäö. Ýþy ÷ÿìÿíëèêäÿ yåðÿ óçàòäû. Èñìàyûë àç ãàëà ùóøóíó èòèð-
ìèøäè. Ñàyûãëàyûðäû.
– Êèøè ãûðûüû! Àäàì ãîðõàã îëìàç! – äåyÿ Ãàì÷û-îüëàí îíà
öðÿê-äèðÿê âåðäè. – Àçàäëûüà ÷ûõìûñàí, þëñÿí äÿ õîøáÿõòñÿí!
Àçàäëûãäà þëìÿê äÿ õîøäóð! Ýþçëÿðèíè à÷, äîüìà yåðëÿðÿ áàõ!
Åëÿ áó âàõò Ãàì÷û-îüëàíûí ýþçöíÿ ïû÷ûëòû èëÿ àõàí áóëàã ñàòàø-
äû. Áóëàüûí öñòöíÿ ýÿëäè. Áóëàã ýþç yàøëàðûíû ãàyàäàí àõûäûðäû.
Ãàì÷û-îüëàí àù ÷ÿêäè. Áóëàã îíó òàíûäû:
– Õîø ýþðìöøöê, Çîüàëîüëó! Õîø ýþðìöøöê! Íÿ yàõøû ñÿíè
ýþðäöì! Ñÿíèí àíàí õåyèðõàù èäè, yàõøû àüàc èäè... Ñÿíè ñàü-ñàëà-
ìàò ñàõëàìàã ö÷öí íÿëÿð åòìÿäè... ìÿíäÿí õàùèø åòäè êè, îíóí
yàíûíäàí ýåäèì... Àõû, ãà÷àãëàð áàøûìà yûüûëûð, ñÿíèí áàcû-ãàð-
äàøëàðûíû êÿñèá øèø ãàyûðûð, îääà yàíäûðûðäûëàð.
Ãàì÷û-îüëàí àíàñûíûí äîñòó Áóëàüû òàíûäû. Åëÿ ñåâèíäè êè!
– Äîñòóìà êþìÿê åò! Îíó ãà÷àãëàð yàðàëàyûáëàð.
– Áó ñààò. Ãîy ýÿëèá ìÿíèì ñóyóìó è÷ñèí, øÿôà òàïñûí. Äîü-
ìà òîðïàüûí äÿðèí òÿêèíäÿí ñöçöëöá ýÿëèðÿì. Ìÿíäÿ áó äàüëàðûí
âöãàðû, ÷è÷ÿêëÿðèí äàäû, ìèí áèð äÿðäèí ÿëàcû âàð.
Ãàì÷û-îüëàí Èñìàyûëû áóëàüà yàõûí ýÿòèðäè. Èñìàyûë ñó è÷ÿí êè-
ìè ýþçëÿðèíè à÷ûá ýöëöìñöíäö. Áóëàã äåäè:
– Çîüàëîüëó, î ÷è÷ÿêëÿðè, åíëè yàðïàãëàðû ýþðöðñÿíìè?
– Ùÿ.
– Áàõ, îíëàðû öçöá äîñòóíóí yàðàñûíûí öñòöíÿ ãîy, ñàðû. Îíäà
òåç ñàüàëàð. – Ãàì÷û-îüëàí áóëàüûí äåäèyè êèìè åòäè. Ãàí êÿñèëäè.
Èñìàyûë ùàëà ýÿëäè. Îíëàð Áóëàãëà þïöøöá àòëàðà ìèíäèëÿð. Áóëàã
äà îíëàðà yàõøû yîë äèëÿäè. Ãàì÷û-îüëàíëà Èñìàyûë ñþùáÿò åäÿ-åäÿ
ìåøÿ èëÿ ýåäèðäèëÿð. Èñìàyûë Ãàì÷û-îüëàíà yàëâàðûá äåäè:
– Ãàì÷û-îüëàí, ìÿíè åâèìèçÿ àïàð. Àíàìû, àòàìû, áàcûëàðûìû
ýþðìÿê èñòÿyèðÿì.
Ãàì÷û-îüëàí äåäè:
– Ýÿðÿê ÿââÿëcÿ þç àäàìëàðûìûçû òàïàã. Îíëàð áèçè gþçëÿyÿ-
cÿêëÿð. Áèð àç äþç.
– Ãàì÷û-îüëàí, ñÿí íÿ ãîðõìàçñàí?
126
– Ìÿí èíñàí îëìàã ö÷öí ÷îõ ÷àëûøìûøàì. Èíäÿí áåëÿ ùå÷ íÿ-
äÿí ãîðõóì yîõäóð. Èíñàí ýÿðÿê ãîðõàã îëìàñûí. Þç àðçóëàðû óü-
ðóíäà âóðóøñóí! Àðçóëàðû äà ýÿðÿê yàõøû àðçóëàð îëñóí.
– Ãàì÷û-îüëàí, ñÿíèí àðçóëàðûí íÿäèð? – äåyÿ Èñìàyûë ñîðóøäó.
Ãàì÷û-îüëàí àòûíûí áàøûíû éûüàðàã äåäè:
– Áöòöí èíñàíëàðû àçàä âÿ õîøáÿõò ýþðìÿê! Ãà÷àã-ãóëäóðëàðûí
êþêöíö êÿñìÿê!
– Ãàì÷û-îüëàí, áóíëàðû òÿê þçöí áàcàðàðñàí?
– Ýÿðÿê ìÿíÿ áöòöí äöíyàíûí óøàãëàðû êþìÿê åòñèíëÿð!
– Ãàì÷û-îüëàí, ùÿìèøÿ ñÿíèíëÿ äîñò îëàcàüàì. Ùàðà ýåòñÿí
ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð, – äåyÿ Èñìàyûë ñåâèíäè.
– Îëäó!
Îíëàð þç àäàìëàðûíûí yàíûíà ÷àòäûëàð. Ðöñòÿì êèøè Ãàì÷û-îü-
ëàíû áàüðûíà áàñûá þïäö. Èñìàyûëû äà êþêñöíÿ ñûõäû.
– Ãî÷àãëàðûì! – äåyÿ Øàùìàðîâ äà îíëàðû ñàëàìëàäû. Îíëàðûí
ýÿòèðäèêëÿðè àòëàðû ìèëèñ äÿñòÿñèíèí àäàìëàðû ñåâèícÿê òóòóá òàëàyà
àïàðäûëàð. Èñìàyûë äåäè:
– Ãà÷àãëàð áó àõøàì êÿíäÿ áàñãûí åäÿcÿêëÿð. Ñîâåò ñÿäðèíè,
àòàìû, ìöÿëëèìëÿðè ÿëÿ êå÷èðìÿê ôèêðèíäÿäèðëÿð. Îíëàð ìÿíèì áà-
øûìû êÿñèá êÿíäÿ ýþíäÿðìÿyÿ ùàçûðëàøûðäûëàð.
Ñîíðà Ãàì÷û-îüëàíû ãócàãëàäû:
– Ãàì÷û-îüëàí îëìàñàyäû, èíäè þëìöøäöì...
Ãàì÷û-îüëàí áó ñþçëÿðäÿí òóòóëäó. Èñòÿìÿäè êè, îíó òÿðèô åò-
ñèíëÿð.
– Åù, ìÿí íåyëÿäèì êè! – äåäè. – Äàð àyàãäà äîñòà êþìÿê åò-
ìÿëèyèê äÿ!
***
Ðöñòÿì êèøè, Íÿðýèç õàëà âÿ Ãàì÷û-îüëàí åâäÿ yàòûðäûëàð. Ýþ-
çÿë áèð àõøàì èäè. Ày áóëóäëàðûí àðàñûíäàí áîyëàíûð, åëÿ áèë, òÿ-
áèÿòëÿ ýèçëÿíãà÷ îyíàyûðäû...
Äÿðÿäÿí àõàí ÷àyûí õîø çöìçöìÿñè î òàyäàí ýÿëÿí Èñàã-Ìó-
ñàã ãóøëàðûíûí ñÿñèíÿ ãîâóøóð, õîø, êþâðÿê áèð ìóñèãèíè àíäûðûðäû...
Ùàðàäàñà óçàãëàðäà èòëÿð ùöðöøöðäö.
127
 Ãàì÷û-îüëàí àòàñû Ðöñòÿì èëÿ ãîøà yàòìûøäû. Áèðäÿí áàyûðäà
ñÿñ åøèäèá äèê àòûëäû. Yàâàøcà ãàïûyà ýÿëèá ãóëàã àñäû.
Ãóëäóðëàð áàyûðäà ïû÷ûëäàøûðäû, àò àyàãëàðûíûí ñÿñè ýÿëèðäè.
Ãàì÷û-îüëàí èøè áàøà äöøäö: äåìÿê, áóíëàð ãóëäóðëàðäûð. Ýÿ-
ëèáëÿð êè, îíëàðû þëäöðñöíëÿð. Áèð èñòÿäè êè, Ðöñòÿì êèøèíè, Íÿðýèç
õàëàíû ãàëäûðìàñûí; áàyûðà ÷ûõûá ãóëäóðëàðëà òÿê-òÿíùà âóðóøñóí,
ñîíðà ãîðõóá áó ôèêèðäÿí äàøûíäû. Àõû, îíó äöøìÿíëÿð þëäöðÿ áè-
ëÿðäèëÿð. Ñîíðà äà åâÿ ýèðèá Ðöñòÿì êèøèýèëè ìÿùâ åäÿðäèëÿð. Îí-
äà ùÿð øåy ãóðòàðàðäû...
Ãàì÷û îüëàí öñóëëócà Ðöñòÿì êèøèyÿ yàõûíëàøûá îíó äöìñöê-
ëÿäè:
– Àòà, äóð, àòàúàí.
Åëÿ áèë, Ðöñòÿì êèøè ùå÷ yàòìàìûøäû. Yàâàøcà Ãàì÷û-îüëàíûí
ÿëëÿðèíè òóòóá ñèíÿñèíÿ ñûõäû. Åëÿ áèë äåìÿê èñòÿyèðäè êè, ÿçèç áà-
ëà, àõûðûìûç ÷àòäû. Yàìàí yåðäÿ àõøàìëàäûã.
Ãàì÷û-îüëàí áóíó ùèññ åäèáìèø êèìè äåäè:
– Àòà, ãîðõìà. Ñÿí òöôÿíýèíè äîëäóð, ùàçûð äàyàí. Ìÿí áàúà-
äàí ÷ûõûá îíëàðà áèð òîy òóòóì êè!
Ðöñòÿì êèøè äóðóá, òÿëÿñèê ýåyèíäè. Òöôÿíýè àyàüà ÷ÿêèá ãàïû-
íûí àüçûíû êÿñäèðäè.
Ãàì÷û-îüëàí Ìèêàyûë ÿìèíèí îíà áàüûøëàäûüû òàïàí÷àíû ãîy-
íóíà ãîyóá áóõàðû èëÿ yóõàðû äûðìàøäû.
Îíóí öñò-áàøû òàìàì ãóðóì îëìóøäó. Ëàï çÿícèyÿ îõøàyûðäû.
Áèðúÿ ýþçëÿðè èøûëäàyûðäû... Ãà÷àãëàðäàí êèìñÿ ãàïûíû äþyäö.
– À÷, à÷ ãàïûíû, ãîcà êàôòàð!
– À÷! Ñÿíè äÿ îüëóíóí yàíûíà ýþíäÿðÿcÿyèê!
– Áîëøåâèêëÿðÿ ãîøóëäóüóíó ñÿíÿ áàøà ñàëàðûã! À÷!
Ðöñòÿì êèøè äåäè:
– À÷ûðàì! À÷ûðàì! Ñÿáèð åäèí!
– À÷! Íÿ ñÿáèð!
– Êèìäèð àõû? Áó ýåúÿ âàõòû õåyèð îëà? – Ðöñòÿì êèøè þçöíö
áèëìÿçëèyÿ âóðäó. – Äåyèí, ýþðöì, êèìñèíèç?
Ãà÷àãëàðäàí ùàíñûñà ãàïûyà áèð òÿïèê âóðäó.
– À÷! Îíäà áèëÿðñÿí êèìèê!
– À÷ûðàì... à÷ûðàì.
128
Åëÿ áó âàõò áàyûðäà àòÿø ñÿñè åøèäèëäè. Ðöñòÿì êèøè ñåâèíäè, áèë-
äè êè, áó, îüëó Ãàì÷û-îüëàíäûð. Òàïàí÷àíûí ñÿñèíäÿí î ñààòcà òà-
íûäû.
Áàyûðäà óôóëòó, àò êèøíÿðòèñè, ñþyöø ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
– Ùàðàäàí àòûðëàð!
– Çèðÿääèíè âóðäóëàð!
– Ýÿëèí, àðàäàí ÷ûõàã!
Êèìñÿ áîüóã ñÿñëÿ ãûøãûðäû:
– Åâè yàíäûðûí! Çèðÿääèíèí ãàíû yåðäÿ ãàëìàç!
– Åâè ýöëëÿyÿ áàñûí.
Êèìñÿ åâÿ îä âóðìàã èñòÿäè. Ãà÷àãëàð òöôÿíýëÿðèíèí ÷àõìàã-
ëàðûíû øàããûëäàòäûëàð.
Åëÿ áó âàõò Ãàì÷û-îüëàí ãûøãûðäû:
– Åy, ÿëëÿð yóõàðû!
Ãà÷àãëàð yåðëÿðèíäÿcÿ äîíóá ãàëäûëàð. Áó ñÿñ ùàðàäàí ýÿëèð?
Îðà-áóðà áàõäûëàð. Ùàìûñû ýöëëÿëÿðèíè ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áîøàëòäû-
ëàð. Ãàì÷û-îüëàí þç yåðèíè äÿyèøèá áàøãà ñÿìòäÿí ãûøãûðäû:
– Ñèçÿ äåyèðÿì, ÿëëÿð yóõàðû! Êèì ñþçöìÿ áàõìàñà, âóðàcà-
üàì!
Ãóëäóð-ãà÷àãëàð áó äÿôÿ äÿ ýöëëÿëÿðèíè ñÿñ ýÿëÿí ñÿìòÿ áî-
øàëòäûëàð.
Ãàì÷û-îüëàí òóò àüàúûíûí áàøûíà ÷ûõûá ãûøãûðäû:
– Ö÷ÿ êèìè ñàyûðàì! Áèð, èêè, ö÷!
Ýöëëÿ à÷ûëäû, ãóëäóðëàðäàí áèðè – ñàòãûí ìåøÿáÿyè yåðÿ ñÿðèëäè.
Î, ÿââÿëëÿð ãóëäóðëàðà ãàðøû âóðóøóðäó. Ñîíðà ôèêðèíè äÿyèøèá îí-
ëàðà ãîøóëäó.
Ãàì÷û-îüëàíûí ýöëëÿñè ñàòãûí ìåøÿáÿyèíèí ñèíÿñèíè äåøäè.
Öçöãîyëó yåðÿ ñÿðèëäè.
Ãàì÷û-îüëàí âàð ñÿñèëÿ ãûøãûðäû:
– Ñàòãûíëàðà þëöì! Áöòöí ñàòãûíëàð, áöòöí äöøìÿíëÿðèìèç,
áàõ, áåëÿcÿ ìÿùâ îëàcàãëàð!
Ðöñòÿì êèøè ãàïûíû àðàëàyûá ýþðäö êè, ãóëäóðëàð ñèëàùëàðûíû àòûá
ÿëëÿðèíè yóõàðû ãàëäûðûáëàð.
ßëèíäÿ òöôÿíý áàyûðà ÷ûõäû, áèð-áèð ãóëäóðëàðûí ñèëàùëàðûíû àëûá
åâÿ yûüäû. Ñîíðà äà êÿíäèðëÿ îíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàäû.
129
9. – 286
 ***
Ãóëäóð äÿñòÿñèíèí ÿñèð àëûíìàñû õÿáÿðè ùÿð yåðÿ yàyûëäû.
Àäàìëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ àõûøûá áó ãóëäóðëàðà òàìàøà åäèðäèëÿð. Îíëàð
Øóðà ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõìûø, åâëÿðè äàüûòìûø, àäàìëàðû þëäöð-
ìöøäöëÿð...
Èíäè èñÿ ãîëëàðû áàüëû ùàëäà äàyàíìûøäûëàð.
Ìèëèñ èø÷èëÿðè ÿñèðëÿðè òÿùâèë àëàíäà Ãàì÷û-îüëàíû áÿðê-áÿðê
ãóúàãëàyûá öç-ýþçöíäÿí þïäöëÿð.
Ìèëèñ ðÿèñè Ãàì÷û-îüëàíû ìöêàôàòëàíäûðäû. Îíà áèð àü àò áàüûø-
ëàäû. Ãàì÷û-îüëàí áèðcÿ àíäà ñû÷ðàyûá àü àòûí áåëèíÿ ìèíäè.
Ìèëèñ ðÿèñè äåäè:
– Áàõ, ñÿí ÿñë Àüàòëû îüëàíñàí! Íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè ÷îõ
cÿñóð, èýèä îüëàíñàí! Ñàü îë, Ãàì÷û-îüëàí!
Àüàòëû îüëàí – Ãàì÷û-îüëàí ùÿðáè òÿçèì åäÿðÿê äåäè:
– Ìÿí àòàì Ðöñòÿìèí, àíàì Íÿðýèçèí, áèð ñþçëÿ, àäàìëàðûí
àçàäëûüû óüðóíäà þëìÿyÿ áåëÿ ùàçûðàì!
130
ÍÀÜÛËËÀÐ
ÀÜÛËËÛ ÁÀËÀCÀ ÁÀËÛÃ
Á èðè âàðäû, áèðè yîõäó. Ýþçÿë, ýåíèø áèð äÿíèç âàðäû. Áó
äÿíèçäÿ ýþçÿë, ÿëâàí áàëûãëàð þìöð ñöðöðäöëÿð.
Ñÿùÿðëÿð àë ýöíÿø äÿíèçäÿ ÿë-öçöíö yóyóá äöíyàyà ýöëöìñÿ-
yÿíäÿ áàëûãëàðà äåyÿðäè:
– Ñàëàì, ìÿíèì ïóëëó áàëûãëàðûì. Îyàíûí, áó ýåíèøëèêäÿ öçöí,
ýÿçèí. Àícàã ãàðìàãäàí þçöíöçö ýþçëÿyèí. Åùòèyàòëû îëóí ùà!
Áàëûãëàð äà ýöíÿøèí øÿôÿãëÿðè àëòûíäà àòûëûá-äöøÿð, îðà-áóðà ãà-
÷àð, õûðäà ùÿøÿðàòëàðëà ãèäàëàíàðäûëàð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Àíà áàëûã áàëàëàðûíû yàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
– Ìÿíèì ïóëëó áàëàëàðûì, õàëëû áàëàëàðûì. Ìÿí ýÿçìÿyÿ ýå-
äèðÿì. Ýÿëèícÿ, ÷îõ óçàüà öçìÿyèí. Ñèçè áàëèíàëàð óäàð.
Ïóëëó áàëûãëàð, õàëëû áàëûãëàð àòûëûá-äöøäöëÿð. Áàïáàëàcà áàëûã
àíàñûíà yàëâàðûá äåäè:
– Àíàcàí, íÿ îëàð, ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð. Áèð àç ýÿçèá ýÿëÿðèê.
Àíàíûí yîëó õåyëè óçàã èäè. Îäóð êè, ðàçû îëìàäû.
Áàïáàëàcà áàëûã ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àíàñûíà äåäè:
– Ìÿí áóðàäà äàyàíàí äåyèëÿì. Ýåäèá äåëôèíÿ ðàñò ýÿëÿcÿ-
yÿì. Ãîy ìÿíè óäñóí. Îíäà ìÿíÿ ðÿùìèí ýÿëÿð. Ìÿíèì ö÷öí
ùåy àüëàyûá yàñ ñàõëàyàðñàí. Ìÿíè þçöíëÿ àïàðìàäûüûí ö÷öí þì-
ðöí áîyó þçöíö áàüûøëàìàçñàí.
Àíà áàëûã Áàïáàëàcàíû áöòöí áàëûãëàðäàí ÷îõ èñòÿyèðäè. Ãîðõ-
äó êè, Áàïáàëàcà åëÿ äåäèyè êèìè äÿ åäÿð: äåëôèíÿ, áàëèíàyà òóø
ýÿëÿð. Îíó òóòóá óäàðëàð.
Áÿñ îíäà yàçûã Àíà áàëûã îíñóç íåyëÿyÿð?
Àíà áàëûã Áàïáàëàcàíû äà þçö èëÿ àïàðìàëû îëäó.
Àíà-áàëà ýþçÿë, ìàâè ñóëàðëà öç-öçÿ yîëà äöøäöëÿð. Îíëàð Àíà
áàëûüûí áàcûñû, Áàïáàëàcàíûí õàëàñûýèëÿ ýåäèðäèëÿð.
131
9*.
 Àíà-áàëà áàëûãëàð íå÷ÿ äÿôÿ yîëäà òÿùëöêÿ èëÿ öçáÿöç ýÿëäèëÿð.
Íå÷ÿ êÿðÿì áàëèíàëàð îíëàðà ùöcóì åòäèëÿð, àììà òóòà áèëìÿäè-
ëÿð.
Ñàü-ñàëàìàò ýÿëèá ìÿíçèëáàøûíà ÷àòäûëàð, äåyèá-ýöëäöëÿð, ÿy-
ëÿíäèëÿð. Àõûð êè, Àíà áàëûã Áàïáàëàúà áàëûã èëÿ ýåðè – åâëÿðèíÿ
äþíìÿëè îëäóëàð. Yåíÿ äÿ òÿùëöêÿëè yîëëàðëà êå÷èá-ýÿëèðäèëÿð.
Àíà áàëûã ãàðøûäà íÿ èñÿ ýþðìöøäö. Áàëàñûíà äåäè:
– Ñÿí äàyàí, áàõûì, ýþðöì, î íÿäèð? Áÿëêÿ yåìÿëè øåy îëäó,
áèð àç yåyÿðèê, áèð àç äà áàcû-ãàðäàøëàðûíà àïàðàðûã.
Àíà áàëûã ñöðÿòëÿ öçöá ùÿìèí ãàðàëòûyà yàõûíëàøäû. Åëÿ yåíècÿ
àüçûíû à÷ûá äàäûíà áàõìàã èñòÿyèðäè êè, êèìñÿ ãóyðóüóíäàí òóòóá
îíó ýåðè ÷ÿêäè.
Àíà áàëûã áàõûá ýþðäö êè, áàëàñûäûð:
– Íÿ îëóá, íèyÿ ãîyìóðñàí äàäûíà áàõûì? – äåyÿ Àíà áàëûã
àcûãëàíäû.
– Àíàcàí, îíà òîõóíìà! – äåyÿ Áàïáàëàcà ãûøãûðäû. – Î, ãàð-
ìàãäûð. Ñÿíè òóòàcàã.
– Áèð áóíà áàõ, – äåyÿ Àíà áàëûã ÿñÿáèëÿøäè. – Ñÿí ùàðàäàí áè-
ëèðñÿí êè, áó ãàðìàãäûð? Áåëÿ ãàðìàã îëìàç.
Àíà áàëûã yåíÿ äÿ ùÿìèí øåyèí äàäûíà áàõìàã èñòÿäè. Yåíÿ
äÿ Áàïáàëàcà îíóí ãóyðóüóíäàí yàïûøûá gåðè äàðòäû.
– ßë ÷ÿêñÿíÿ! – äåyÿ Àíà áàëûã þç áàëàñûíûí öñòöíÿ ãûøãûðäû.
– Àüûëëû ÷ûõìûñàí? Àíàíà äÿðñ äåìÿê ôèêðèíäÿñÿí?
– Àíàcàí, èíàí êè, áó, áàëûãòóòàí ãàðìàãäûð. Ìÿí î ùàãäà åøèò-
ìèøÿì. Áàëûã÷ûëàð áèç áàëûãëàðû î ãÿäÿð àõìàã, ñÿôåù ùåñàá åäèð-
ëÿð êè, ýöíäÿ áèð íþâ ãàðìàã äöçÿëäèðëÿð êè, áèçè äàùà òåç òóòóá
yåñèíëÿð.
Àíà áàëûüûí àüçû ñóëàíìûøäû. Áó ÿòëè ñîõóëcàíû óäìàã ö÷öí
Áàïáàëàcàíûí ÿëèíäÿí ÷ûõûá èðÿëè cóìäó. Áàïáàëàcà àíàñûíûí ãàð-
ìàüà äöøìÿñèíÿ ãûyìàäû. Î, àíàñûíû èíàíäûðà áèëìèðäè êè, áó,
äîüðóäàí äà, ãàðìàãäûð. Áàïáàëàcà þçö ñîõóëcàíû óäìàã, áó-
íóíëà äà, àíàñûíà ýþñòÿðìÿê èñòÿyèðäè êè, àíàñû èíàíñûí.
Î, ñîõóëcàíû óäìàüà ùàçûðëàøûðäû êè, áàøãà áèð yåêÿ áàëûã îíó
ãóyðóüó èëÿ âóðóá êÿíàðà èòÿëÿäè. Áóíóíëà äåìÿê èñòÿyèðäè êè, yÿ-
132
íè ìÿí ñÿíäÿí áþyöyÿì. Îâ ìÿíèìäèð. Áó áàëûã ñîõóëcàíû óäàí
êèìè ãàðìàã à÷ûëäû. Èðè áàëûüû äàðòà-äàðòà yóõàðû ÷ÿêèá àïàðäû.
Àíà áàëûã ñåâèícèíäÿí Áàïáàëàcàñûíû áàüðûíà áàñäû. Îíóí ïóë-
ëàðûíäàí, õàëëàðûíäàí þïöá:
– Ñÿí ìÿíèì ïóëëó, õàëëû, ùÿì äÿ ÷îõ àüûëëû Áàïáàëàcà áàëàì-
ñàí, – äåäè.
×ÈÍÀÐ ÍÈYß ÓCÀÄÛÐ
Á èðè âàðäû, áèðè yîõäó, ìåøÿäÿ ÷îõëó àüàc âàðäû. Àüàúëàð
àõøàìëàð áàø-áàøà âåðèá äÿðäëÿøÿð, íàüûë äàíûøàð, ñþù-
áÿòëÿøÿðäèëÿð.
Ñÿùÿðëÿð Ýöíÿø äàüëàðûí àðõàñûíäàí áîyëàíûá ýöëöìñÿyÿ-ýö-
ëöìñÿyÿ þç íóðóíó àëÿìÿ áÿõø åäÿíäÿ àüàcëàðûí öñòöíäÿêè øåù
äàìcûëàðû ýöìöøòÿê ïàð-ïàð ïàðûëäàyàðäû.
Ãóøëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá cèâèëäÿøèð, yóõóäàí ãàëõàí yàøûëýþç yàð-
ïàãëàðà õîø íÿüìÿëÿð îõóyóðäóëàð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö... Ùÿ, ýöíëÿðèí áèð ýöíö ñÿùÿð ýåc à÷ûëäû.
Àüàcëàð, ÷è÷ÿêëÿð, îòëàð, ãóøëàð, ùåyâàíëàð ÷îõ ýþçëÿäèëÿð, ýþçÿë
Ýöíÿø ýþðöíìöðäö. Ñÿùÿð à÷ûëìûøäû, àììà ýöíÿø yîõ èäè.
Ùàìû áèð-áèðèíÿ äÿyäè:
– Ýöíÿø ùàíû?
– Ýöíÿø ùàíû?
Ñèìóðã ãóøó ó÷à-ó÷à, òÿëÿñèê äåäè:
– Åy, åøèäèí, áèëèí âÿ êþìÿyÿ ýåäèí. Ýöíÿøè ãàðà áóëóäëàð
ùÿáñ åäèáëÿð. Ýöíÿøè ãàðà áóëóäëàð òóòóá ìÿùâ åòìÿê èñòÿyèðëÿð.
Êþìÿyÿ ýåäèí!
Àðàyà ÷àõíàøìà äöøäö: áÿñ êþìÿyÿ êèì ýåòñèí?
Êèì áó ãÿäÿð yîëó ýåäèá ãàðà áóëóäëàðëà âóðóøñóí?
Àüàcëàð âÿ ãóøëàð êþêñ þòöðöá ùåyèôñèëÿíäèëÿð: îíëàðäàí ùå÷
áèðè ýþyëÿðÿ ócàëìàüû áàcàðìûðäûëàð. Ãóøëàð äà yöêñÿyÿ ó÷à áèë-
ìèðäèëÿð: ãàíàäëàðû yîðóëóð, yàðû yîëäàí ýåðè ãàyûäûðäûëàð.
133
 Áó ñþùáÿòëÿðè åøèäÿí ×èíàð àüàcû äåäè:
– Ìÿí ýåäèá ãàðà áóëóäëàðû äàüûäàð, àíàìûç Ýöíÿøè îíëàðûí
ãàðà ÷ÿíýÿëÿðèíäÿí õèëàñ åäÿðÿì.
Àüàcëàð ×èíàðûí áåëÿ öðÿêëè îëìàñûíà ñåâèíäèëÿð.
×èíàð áóíó äåyèá yàâàø-yàâàø ýþyëÿðÿ ócàëìàüà áàøëàäû, î ãÿ-
äÿð ócàëäû êè, àøàüûäàí áàõàíëàð ×èíàðûí çèðâÿñèíè ýþðÿ áèëìèðäèëÿð.
×èíàð ócàëäû, ócàëäû, àõûðäà ýÿëèá ýþyöí yåääèícè ãàòûíà ÷àòäû.
Ãàðà áóëóäëàðû þç èòè áóäàãëàðû èëÿ äåøèá ïàð÷àëàäû, áóëóäëàð äàüû-
ëûá êöëÿyèí ãàáàüûíäàí î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷äûëàð.
Ýöíÿø áóëóäëàðûí àðàñûíäàí áîyëàíûá ýöëöìñöíäö. Yåíÿ àëÿ-
ìÿ, ìåøÿyÿ, ýöë-÷è÷ÿêëÿðÿ, ùåyâàíëàðà þç ýþçÿë èñòèñèíè âÿ çÿðèô
øÿôÿãëÿðèíè áîë-áîë ïàyëàìàüà áàøëàäû.
Ìåøÿäÿêè àüàúëàð ñåâèícëÿ Ýöíÿøèí øÿôÿãëÿðèíè óääóëàð. Ýö-
íÿøëè ñÿùÿðëÿð à÷ûëäû. Äàüëàðäà, äöçëÿðäÿ áÿíþâøÿëÿð ÿòèðëÿíèá áÿ-
çÿíäèëÿð.
×èíàð èñÿ èíäè yàâàø-yàâàø àøàüû åíèð, äîüìà ìåøÿyÿ ãàyûäûðäû.
Àüàcëàð ãûøãûðûá äåäèëÿð:
– Ñàü îë, ×èíàð, âàð îë!
– ×èíàð, ñÿí êè àíàìûç Ýöíÿøè ãàðà áóëóäëàðûí ïÿícÿñèíäÿí
õèëàñ åòäèí, ñÿí ýÿë, ùå÷ êè÷èëìÿ. Ñÿíèí áîyóíà áàëàcàëûã yàðàø-
ìûð. Ñÿí áþyöê áèð èø òóòìóñàí: Ýöíÿøè áèçÿ áÿõø åòìèñÿí. Ñÿí
ýÿë ùÿìèøÿ áèçäÿí yöêñÿêäÿ äàyàí!
×èíàð äîñòëàðûíûí ñþçöíÿ áàõäû. Äàùà áàëàcàëàøìàäû: ãîy ãàðà
áóëóäëàð ýþðñöíëÿð êè, àøàüûäà ×èíàð âàð!
Î âàõòäàí áÿðè ãàðà áóëóäëàð Ýöíÿøÿ yàõûí äöøÿ áèëìèðëÿð. Àõû,
îíëàð ýþðöðëÿð êè, àøàüûäà ãîðõìàç, öðÿêëè, èýèä âÿ cÿñàðÿòëè ×èíàð âàð!
ØÈÐÈÍ ÍÅÌßÒ
Ñ åâäà àòàñû èëÿ ìåøÿäÿ ýÿçèðäè. Ìåøÿ íåcÿ ýþçÿëäèð!
Àüàcëàð áàø-áàøà âåðèá, åëÿ áèë êè, ñþùáÿò åäèðëÿð. Áàëàcà
òàëàëàðäà cåyðàíëàð, cöyöðëÿð, áàëàcà ìàðàëëàð ýÿçèðëÿð. Ñàô áóëàã-
ëàð ïû÷ûëòû èëÿ àõûð, ÿáÿäè áèð íÿüìÿíè ùåy çöìçöìÿ åäèðëÿð.
134
Îíëàð yàñòû yàìàcäà, êè÷èê áèð òàëàäà îòóðäóëàð. Ñåâäà ÷è÷ÿêëè-
yè ýþðöá îðàyà yöyöðäö. Èíäèyÿcÿí ýþðìÿäèyè áèð ÷è÷ÿyè ãîïàð-
ìàã èñòÿyÿíäÿ òèêàíëàðû ÿëëÿðèíÿ áàòäû. Ñåâäà äîäàãëàðûíû áöçöá
àüëàyà-àüëàyà àòàñûíûí yàíûíà ãà÷äû:
– Íÿ ïèñ ýöëëÿðäèð! Àäàìûí ÿëëÿðèíè äàëàyûð. Àðû êèìè ñàícûð.
Øÿùÿðäÿ áåëÿ ýöë îëìàç.
Àòàñû áèð àç àðàëûäàêû êîëëàðû ýþñòÿðèá äåäè:
– Ãûçûì, áèð áàõ, ùå÷ áåëÿ àüàc ýþðìöñÿíìè? Áóíëàðà ãàðàòè-
êàí äåyèðëÿð. Òèêàíëàðûíà áàõ...
Ñåâäà äåäè:
– Îíëàðû íèyÿ ãûðìûðëàð? Íÿ ïèñ àüàcëàðäûð.
Ñåâäàíûí àòàñû ýöëöìñöíöá äåäè:
– Ãûçûì, ýÿë ñÿíÿ áó òèêàíëû ýöëëÿð, òèêàíëû àüàúëàð, êîëëàð ùàã-
äà áèð íàüûë äàíûøûì. Îíäà ýþðÿðñÿí êè...
– Äàíûø, àòà, äàíûø!
Àòàñû äÿðèíäÿí êþêñöíö þòöðäö:
– Ãûçûì, áèð çàìàíëàð ùå÷ áèð ÷è÷ÿê, ùå÷ áèð àüàc, êîë òèêàíëû
äåyèëìèø. Áöòöí ýöëëÿð ÿòèðëè, ýþçÿë, àäàìëàðûí êþíëöíö îõøàyàð-
ìûø. Àüàcëàð, êîëëàð áîëáîë, øèðèí-øèðèí ìåyâÿëÿð ýÿòèðÿðìèø. Áàõ,
áó êîë ãàðàòèêàí êîëóäóð, áàyàã ÿëëÿðèíè äàëàyàí èñÿ ãàíãàëäûð,
îðàäà ýècèòêÿí äÿ âàð. Ùÿ, íàüûëà ãóëàã àñ, áöòöí ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð,
êîëëàð, àüàcëàð òèêàíñûçìûø. Àäàìëàð õîøáÿõò, øÿí, ôèðàâàí yàøà-
yûðìûøëàð.
Ëàêèí áèð ýöí äöøìÿíëÿð áó òîðïàüà áàñãûí åäèðëÿð. Îíëàð ñè-
ëàùëàíìûøäûëàð. ßëëÿðèíÿ êå÷ÿí êèøèëÿðè, ãàäûíëàðû, óøàãëàðû íèçÿ-
äÿí êå÷èðèðäèëÿð. Èýèä îüóëëàð, ãûçëàð äàüëàðà ÷ÿêèëèá, äöøìÿíÿ
ãàðøû âóðóøìàüà áàøëàäûëàð. Äöøìÿíëÿð ýöcëö èäèëÿð. Áèçèì
àäàìëàð yåð ÿêìÿêëÿ, òîðïàüû áåcÿðìÿêëÿ, áàü ñàëìàãëà ìÿøüóë
èäèëÿð. Äöøìÿíëÿðèìèç èñÿ áèçèì âàðëû, ìöíáèò òîðïàüûìûçû ÿëè-
ìèçäÿí àëìàã èñòÿyèðäèëÿð.
Áèçèì àäàìëàð ñèëàù ÿâÿçèíÿ êîòàí, îðàã, ÷ÿêèc, áàëòà, òîõà,
äûðìûã äöçÿëäèðäèëÿð êè, àíàìûç òîðïàüû áåcÿðñèíëÿð, îíó áÿðÿêÿò-
ëè åòñèíëÿð. Àäàìëàð õîøáÿõò yàøàñûíëàð.
Ùÿ, ãûçûì, äöøìÿíëÿð áèçèì àäàìëàðû ãûðûðäûëàð. Áàëàcà óøàã-
ëàð äà, ãîcàëàð äà äöøìÿíÿ ãàðøû âóðóøóðäóëàð. ×þëëÿðÿ, ÷ÿìÿí-
135
ëÿðÿ îüóëëàðûìûçûí, ãûçëàðûìûçûí ãàíû òþêöëöðäö. Îüóëëàðûíûí ãàíû
ñèíÿñèíÿ òþêöëìöø àíàìûç òîðïàã þç þâëàäëàðûíà ýöc âÿ ãöââÿò
âåðäè. ×è÷ÿê áàëàëàðûíàñà ÿìð åòäè:
– Ñèëàùëàíûí! Íèçÿëÿíèí! Äöøìÿíÿ ãàðøû âóðóøóí. Îíëàðûí ñèëàù
òóòàí ÿëëÿðèíè äàëàyûí! Íèçÿëÿðèíèçè äöøìÿíèí ýþçëÿðèíÿ ñîõóí!
Àíàëàðû òîðïàüûí ÿìðèíè åøèäÿí ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð, àüàcëàð, êîë-
ëàð ñèëàùëàíäûëàð, òèêàíëû îëäóëàð. Äöøìÿíëÿðèí ÿëëÿðèíÿ, àyàãëàðû-
íà äîëàøäûëàð...
Áèð ýöí cÿñóð îüóëëàðûìûç, ãûçëàðûìûç äöøìÿíè äîüìà òîðïàã-
äàí ãîâäóëàð. Îüóëëàðûí, ãûçëàðûí ãàíû òþêöëÿí yåðëÿðäÿí ãûïãûð-
ìûçû ëàëÿëÿð ýþyÿðäè. Îíëàð ãÿëÿáÿ áàyðàüû êèìè yåëëÿíäèëÿð.
Äîüìà òîðïàã óüðóíäà þëÿí ãûçëàðûí äîíëàðûíà áÿíçÿäèëÿð. Îíëàð
ýþçÿëëèê ðÿìçè êèìè yàøàäûëàð, ñåâèëäèëÿð. Áÿíþâøÿëÿð yåòèì ãàëàí
óøàãëàðûí ÿâÿçèíÿ áîyíóáöêöê ãàëäû...
Äöíyàäà àçàäëûãäàí øèðèí íåìÿò yîõäóð, ãûçûì. Äîüìà òîðïàã,
îíóí èýèä þâëàäëàðû øàäëûã åäèð, ñåâèíèð, äåyèá-ýöëöðäöëÿð. ×è÷ÿêëÿ-
ðèí ÷îõó òèêàíëàðûíû òþêäö. Àõû, îíëàð ãÿëÿáÿ áàyðàìëàðûíû áÿçÿìÿ-
ëè èäèëÿð. ßëëÿðäÿ ýÿçìÿëè, èýèä þâëàäëàðà õîø ÿòèð áÿõø åòìÿëè èäèëÿð.
Ëàêèí ãàíãàë, ýècèòêÿí, ãàðàòèêàí òèêàíëàðûíû àòìàäû. Àõû, îí-
ëàð ãîðõóðäóëàð êè, äöøìÿíëÿð yåíèäÿí äîüìà òîðïàüà ùöcóì
åäÿðëÿð. Îäóð êè, äîüìà òîðïàüûí êåøèyèíè ÷ÿêìÿyÿ áàøëàäûëàð.
Þç ýþçÿëëèêëÿðèíè âÿ ÿòèðëÿðèíè ÷è÷ÿê áàcûëàðûíà âåðäèëÿð...
Î âàõòäàí äà îíëàð òèêàíëû ãàëûáëàð. Ùÿìèøÿ äÿ ñàyûã äóðóðëàð
êè, äîüìà yóðäà äöøìÿí àyàüû äÿyìÿñèí.
Ãûçûì, èíäè áèëäèí îíëàð íèyÿ òèêàíëûäûðëàð? Áàõ, îíó äà áèë êè,
àíàìûç òîðïàã ôàyäàñûç, ëàçûìñûç ùå÷ íÿ áèòèðìèð!
ÊÈÌ ÌßÍÈ ÑÅÂÈÐ
Á èðè âàðäû, áèðè yîõäó, yàìyàøûë ÷ÿìÿíëèêäÿ áèð cöò ýþçÿë
ÿòèðëè, ñåâèìëè ÷è÷ÿê âàðäû: ÷è÷ÿêëÿð áàcû èäèëÿð âÿ ùÿìè-
øÿ áèð yåðäÿ îëàð, áèð-áèðèíèí äÿðäèíÿ, ñåâèícèíÿ øÿðèê ÷ûõàð, äå-
yèá-ýöëÿðäèëÿð.
136
Áó ÷è÷ÿê-áàcûëàð î ãÿäÿð ÿòèðëè èäèëÿð êè, ÷ÿìÿíëèêäÿí êå÷ÿí-
ëÿð áó ÿòðÿ áÿëÿíÿð, ìÿñò îëàðäûëàð.
Ùàìû äà èñòÿyèðäè êè, áó ÷è÷ÿêëÿðäÿí òàïûá öçñöí. Ãûçëàð ÷ÿìÿ-
íÿ ýÿçìÿyÿ ÷ûõàíäà áó ÷è÷ÿêëÿðäÿí àõòàðàðäûëàð. ×è÷ÿê áàcûëàðñà
÷ÿìÿíèí áèð êöícöíäÿcÿ ýèçëÿíÿð, ÿòðàôà õîø ÿòèð yàyàðäûëàð.
***
Úàâàí ÷îáàí ùÿìèøÿ ãîyóíëàðû äàüûí äþøöíÿ yàyûá þçöíö áèð
áóëàüûí áàøûíà âåðÿð, áóëàüûí áóç êèìè ñÿðèí, øèðèí ñóyóíäàí è÷èá,
åëÿ áó äþøäÿcÿ óçàíûá ÷èìèðèíè àëàðäû âÿ øèðèí õÿyàëà äàëûá ñåâäè-
yè Íÿðýèçè àíàðäû.
Ýþçÿë yày ýöíëÿðèíäÿí áèðè èäè. ×îáàí yåíÿ ñöðöñöíö äàüûí
yàìàcûíà yàyûá ùÿìèí áóëàüûí áàøûíäà óçàíìûøäû. Ñÿðèí äàü êö-
ëÿyè ÿñèðäè, ÷îáàíûí áóðíóíà ýþçÿë ÷è÷ÿê ÿòðè ýÿëäè. ×îáàí Îðõàí
ùÿëÿ áó ýþçÿëëèêäÿ ÿòèð äóyìàìûøäû. Áó ÿòèð áàùàð ìåùè ãÿäÿð
ùÿçèí èäè. Åëÿ áàùàð ìåùè äÿ ÿòðèíè áó ýöëëÿðäÿí, ÷è÷ÿêëÿðäÿí àë-
ìûðìû?!
×îáàí áó õîø ÿòðè cèyÿðëÿðèíÿ ÷ÿêèá, øèðèí-øèðèí yàòàðäû. Àícàã
áèð äÿôÿ yàòà áèëìÿyèá òåç yóõóäàí îyàíäû. Ýÿðíÿøèá ÿòðàôûíà
áîyëàíäû.
Áó õîø ÿòðèí ùàðàäàí ýÿëäèyèíè þyðÿíìÿê èñòÿäè. Î, ÿòðèí ÷ÿ-
ìÿíäÿí ýÿëäèyèíè äóyóá yàâàø-yàâàø îðà ýåòäè.
Êöëÿê ÿñèð, ÷è÷ÿêëÿðèí, îòëàðûí õîø íÿôÿñèíè ÿòðàôà yàyûðäû. ×î-
áàí Îðõàí ìÿùç êþíëöíö îõøàyàí ÿòðèí ùàíñû ýöëäÿí ýÿëäèyèíè
áèëìÿê, ùÿìèí ýöë-÷è÷ÿyè öçöá, ñåâäèyè Íÿðýèçÿ âåðìÿê èñòÿyèð-
äè.
Àícàã áó õîø ÿòðèí ÷ÿìÿíäÿêè ùàíñû ýöëäÿí ýÿëäèyèíè áèëìÿê,
î ãÿäÿð äÿ àñàí äåyèëäè.
×îáàí ýÿëèá, ÷è÷ÿê-áàcûëàðûí yàíûíäà äàyàíäû.
×è÷ÿê-áàcûëàð ÷îáàí Îðõàíû ýþðÿíäÿ ýöëöøäöëÿð. ×îáàí ÷è-
÷ÿêëÿðèí ýöëöøìÿñèíè åøèäèá, àyàã ñàõëàäû. ×è÷ÿê-áàcûëàðà áàõäû,
áàõäû... “Êèì ìÿíè ñåâèð? Áó ÷è÷ÿê-áàcûëàð, yîõñà ìÿíèì Íÿðýè-
137
çèì?” – äåyÿ öðÿyèíäÿ äöøöíäö. Yàõûíëàøûá ýöëëÿðè öçìÿê èñòÿ-
äè. Áó ñþçëÿðè åøèäÿí ÷è÷ÿê-áàcûëàð àù ÷ÿêèá áèð àíäà ñîëäóëàð.
ÀÒßØÁÞCßYÈ
Ý öíÿø äàüëàðûí àðõàñûíäà áàòäû. Yàâàø-yàâàø ÿòðàôà ãà-
ðàíëûã ÷þêäö.
Äàüëàðûí ãÿðèá ãàðàíëûüû äöçëÿðÿ, yàìàcëàðà yàyûëìûøäû.
Ìåøÿëÿð ãàðàíëûã âÿ âàùèìÿëè ýþðöíöðäö.
Ùåyâàíëàð ùå÷ èñòÿìèðäèëÿð êè, Ýöíÿø yàòñûí, þç èøûüûíû îíëàð-
äàí ÿñèðýÿñèí.
Òöëêö yóâàñûíà ýèðèá àyûí äîüìàñûíû ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿyèðäè,
àõû, àyûí ñöä èøûüûíäà òàëàäà îâà ÷ûõàcàãäû.
Àyû ìàüàðàñûíäà äîíãóëäàíûðäû: “Ày íèyÿ äîüìàäû? Ãàðàí-
ëûãäà ùå÷ áàëàcà äîñòëàðûìû yàõøû-yàõøû ýþðÿ áèëìèðÿì”.
Äîâøàíëàð, êÿïÿíÿêëÿð, ãóøëàð äà àyûí äîüìàñûíû ñÿáèðñèçëèê-
ëÿ ýþçëÿyèðäèëÿð.
Ày ùÿëÿ ýþðöíìöðäö âÿ ìåøÿ ãàòû ãàðàíëûã è÷èíäÿ òèòðÿyèðäè...
Åëÿ áó çàìàí ùàðàäàíñà èøûã äöøäö. Ùåyâàíëàð ñåâèícëÿ èøûüà
äîüðó ýþòöðöëäöëÿð.
Áó, áàëàcà Àòÿøáþcÿyè èäè. Îíóí þçöíäÿí áóðàõäûüû áó èøûüûí-
äàí ùå÷ õÿáÿðè yîõ èäè. Èëê äÿôÿ èäè êè, áåëÿ õîøáÿõòëèyè ýþðöðäö.
Àyû ýÿëèá îíóí yàíûíäà ÷þìáÿëäè. Äåäè:
– Ày ñÿíè, Àòÿøáþcÿyè! Ñÿí íÿ cÿñóðñàíìûø! Áèçè èøûãñûç ãîy-
ìàäûí!
Òöëêö Àòÿøáþcÿyèíè ÿëèíÿ àëäû.
Ùåyâàíëàð ãîðõäóëàð êè, áó ùèyëÿýÿð îíëàðà èøûã áÿõø åäÿí áà-
ëàcà úöcöíö yåyÿúÿê. Êèðïè ãûøãûðäû:
– Åy, Òöëêö ëÿëÿ, cöcöíö yåðÿ ãîy!
– Ãîðõìà, yåìÿðÿì, – äåyÿ Òöëêö Êèðïèíèí íÿ äåìÿê èñòÿäè-
yèíè áàøà äöøäö. – Ìÿí ùå÷ èøûüû yåyÿðÿì?
Òöëêö Àòÿøáþcÿyèíè ýþçëÿðèíÿ yàõûíëàøäûðäû.
138
– Ày èøûãñà÷àí ìÿëÿê! – äåäè. – Áèð áèçè áàøà ñàë ýþðÿê áó èøû-
üû ùàðàäàí àëìûñàí? Áóíó áèçÿ äÿ þyðÿò. Áèç äÿ ñÿíèí êèìè èøûã-
ëû îëñàã äöíyà äàüûëìàç êè?
Áàëàcà Àòÿøáþcÿyè ëîâüà-ëîâüà äåäè:
– Ìÿí ýåcÿýöíÿøèyÿì! Gåúÿýöíÿøè! Åøèäèí, áèëèí. Ýþðìöðñö-
íöç íåcÿ èøûãëûyàì?! Ùÿëÿ ìÿí Ýöíÿøäÿí äÿ èøûãëûyàì. Ýöíÿø
yåðäÿ ùå÷ yàíà áèëìÿç. Àícàã ìÿí áóðàäà, ìåøÿäÿ äÿ íóð ñà÷û-
ðàì. Ùÿëÿ ó÷à äà áèëèðÿì!
Áàëàcà Äîâøàí äåäè:
– Áàõ, áó îëìàäû. Ày Àòÿøáþcÿyè, Ýöíÿø ùàìûìûçäàí áþyöê
âÿ ìÿðùÿìÿòëèäèð. Yÿãèí, ñÿíÿ áó èøûüû äà åëÿ Ýöíÿø âåðèá. Ñÿí-
ñÿ þçöíö ãàëäûðûá, àíàìûç Ýöíÿøè àë÷àëäûðñàí.
– Ñÿíÿ åyèá îëñóí! – äåyÿ Òöëêö äÿ Äîâøàíûí ñþçöíÿ ãöââÿò
âåðäè.
– Áèç ùàìûìûç àíàìûç Ýöíÿøèí þâëàäëàðûyûã! – Áóíó Àyû äå-
äè âÿ Àòÿøáþcÿyèíÿ åëÿ àcûüû òóòäó êè, àç ãàëäû îíó òóòóá yàõøû-
yàõøû ÿçèøäèðñèí. Àícàã ãîðõäó êè, î ìÿùâ îëàð, èøûüû äà èòÿð.
Äÿyìÿäè.
Äàüëàðäàí áó Àòÿøáþcÿyèíèí èøûüûíû ýþðöá, áóðàyà ó÷ìóø Ãàð-
òàë ãàíàäëàðûíû øàïïûëäàäûá äåäè:
– Åy, ëîâüà! Èíäè ñÿíè äèìäèyèìÿ àëûá ýþyÿ ãàëäûðàðàì. Çèðâÿ-
äÿí áàøûàøàüû áóðàõàðàì yåðÿ. Èøûüûíà ýþðÿ ëîâüàëàíìà. – Àòÿø-
áþcÿyè áèð àç ãîðõñà äà ëîâüàëûüûíäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. Äåäè:
– Þçöíöç áèëèí, Ýöíÿø äàùà ÷ûõìàyàcàã. Ýöíÿø áó ýöíäÿí
ìÿíÿì! Ýþðìöðñöíöç?
– Yàëàí äåyèð!
– Yàëàí äåyèð!
– Ëîâüàyà áàõ!
Ùåyâàíëàð âÿ ãóøëàð Àòÿøáþcÿyèíèí áàøûíäàí äàüûëûøà-äàüûëûøà
äåäèëÿð:
– Ñÿíèí êèìè ëîâüàíûí èøûüû áèçÿ ëàçûì äåyèë!
Àòÿøáþcÿyè òÿê-òÿíùà ãàëäû.
Áèð àçäàí ñîíðà Ày áóëóäëàðû ïàð÷àëàyûá ýöëöìñöíäö.
Ñÿùÿð-ñÿùÿð àíà Ýöíÿø öôöãäÿí áîyëàíäû.
139
 Àòÿøáþcÿyè Ýöíÿøÿ áàõà-áàõà óòàíäû âÿ ùåyâàíëàðûí, ãóøëà-
ðûí, cöcöëÿðèí ýþçöíÿ ýöíäöçëÿð ýþðöíìÿäè.
... Ùÿ, åëÿ î ýöíäÿí Àòÿøáþcÿyè òÿê-òÿíùà yàøàyûð, Ýöíÿøäÿí
îüóðëàyûá, ãàíàäëàðû àëòûíäà ýèçëÿäèyè èøûüû yàíäûðûð.
ÃÎÇ ÀÜÀCÛ
Á àëàcà áèð øèòèë èëê äÿôÿ îëàðàã Ýöíÿøè ýþðöá ýöëöìñöíäö.
Ýöíÿø ìàâè ñÿìàäàí áàõûá ýöëöìñÿyèð, þç èøûüûíû âÿ èñ-
òèñèíè ùàìûyà âÿ ùÿð øåyÿ åyíè cöð ïàyëàyûðäû.
Ýöíÿø äÿ àíà êèìèäèð, þç ìÿùÿááÿòèíè áöòöí þâëàäëàðûíà åyíè
ìèãäàðäà ïàyëàyûð... Ùÿ, Ãîç øèòèëè òîðïàüû yûðòûá äöíyàyà áàõäû:
áàü-áàüàòäàêû àüàcëàðû, ýöëëÿðè, ÷è÷ÿêëÿðè ýþðäö, þç âàðëûüûíà øàä
îëäó.
Øèòèë ùÿëÿ êþðïÿ èäè. Àõû, àíàñû òîðïàãäàí òÿçÿcÿ ÷ûõìûøäû. Yàç
êöëÿyè îíó öøöäöðäö. Äàüëàðûí áàøûíäà ãàð âàðäû âÿ áó ãàðûí àyà-
çû, øàõòàñû îíóí çÿðèô yàðïàã ÿëëÿðèíè öøöäöðäö.
Ãîç øèòèëè àíàñû òîðïàãäàí ñó, øèðÿ è÷èá áþyöyöðäö, ãîíøó àüàc-
ëàðà, ýöë-÷è÷ÿêëÿðÿ áàõà-áàõà áîy àòûðäû.
Áÿñ íåcÿ, àüàcëàð áèð-áèðèíÿ áàõà-áàõà, áèð-áèðèíèí áÿùñèíÿ
áþyöyöðëÿð.
Î äà ýöíö-ýöíäÿí áþyöyöðäö.
Áàëàúà áèð Ñàðìàøûã äà áó øèòèëèí yàíûíäàcà áèòìèøäè âÿ áàü-
áàí îíó áóðàäà ýþðìÿìèøäè.
Ñàðìàøûã yàâàø-yàâàø ãîç øèòèëèíÿ yàõûíëàøäû. Îíà ñûüûíûá äå-
äè:
– Ñàëàì, ÿçèç äîñò, íåcÿñÿí?
Ãîç øèòèëè þìðöíäÿ äîñòóí íÿ îëäóüóíó áèëìèðäè. Àõû, î, àíà-
ñûíûí ãîyíóíäàí òÿçÿúÿ ÷ûõìûøäû. Îäóð êè Ñàðìàøûã äåäè:
– Ñàëàì, äîñò, ñÿí íåcÿñÿí?
– Ìÿí ñÿíèí ñàüëûüûí ñàyÿñèíäÿ ùÿëÿëèê yàõøûyàì.
140
Ñàðìàøûã áàëàcà Ãîç àüàcû èëÿ yàâàø-yàâàø äèë òàïûá ñþùáÿò åò-
äè. Àõûðäà ÿñàñ ìÿãñÿäèíè äåäè:
– Ìÿí èñòÿyèðÿì êè, ñÿíèíëÿ äîñò îëàì. Èñòÿyèðÿì êè, ùÿìèøÿ
áèðëèêäÿ îëàã.
– ×îõ yàõøû. Ùÿìèøÿ áèðëèêäÿ îëàã! – äåyÿ Ãîç àüàcû ñåâèíäè.
Ìÿí äÿ òÿêÿì, òÿíùàyàì. Òÿíùà yàøàìàã – þëöìäöð. Ìÿíÿ äÿ
ñÿíèí êèìè áèð äîñò ëàçûìäûð. Ýÿë áèðëèêäÿ yàøàyàã.
Ýöíëÿð ñîâóøäó. Àyëàð, èëëÿð þòäö. Ãîç àüàcû áþyöyöðäö. Ñàð-
ìàøûã äà îíà ñàðûíìûøäû.
Ñàðìàøûã Ãîç àüàcûíûí ÿë-ãîëóíó áÿðê-áÿðê ñûõûð, îíó ãîë-áó-
äàã àòìàüà ãîyìóðäó.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ãîç àüàcû Ñàðìàøûüà äåäè:
– Ày äîñò, ñÿí ìÿíè ãîë-áóäàã àòìàüà ãîyìóðñàí?!
Ñàðìàøûã Ãîç àüàúûíûí ñþçëÿðèíÿ ìÿùÿë ãîyìàäû. Äåäè:
– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí, äîñò?! Ìÿí îëìàñàì, ÿñÿí àcû êöëÿêëÿð
ñÿíè ìÿùâ åäÿð, yûõàð.
– Íÿ? Íåcÿ? – äåyÿ Ãîç àüàcû òÿÿccöáëÿ ñîðóøäó. – Íÿ äå-
äèí?
Ñàðìàøûã óäãóíà-óäãóíà äåäè:
– Îíó äåyèðÿì êè, ìÿí îëìàñàì, ñÿíè êöëÿêëÿð ìÿùâ åäÿð.
Yûõàð. Ìÿí ñÿíè ãîðóyóðàì. Ìÿí îëìàñàì, âày ñÿíèí ùàëûíà...
Ãîç àüàcû áàõà-áàõà ãàëäû. Áèëìÿäè íÿ äåñèí...
Ãîç àüàúû áþyöäö. Ñàðìàøûã îíó ñûõñà äà áîy àòäû. Àõû, Ãîç
àüàcûíû ñàðìàøûãëàð ìÿùâ åäÿ áèëìÿçëÿð! Ãîç àüàcû ócàëäû, ócàë-
äû, ëàï Ýöíÿøÿ yàõûíëàøäû. Àõû, î, Ýöíÿøè ñåâèðäè. Ýöíÿø þâëàäû
èäè.
Ãîç àüàcû î ãÿäÿð ãîë-áóäàã àòìûøäû êè, äàùà Ñàðìàøûã îíó
ñûõà áèëìèðäè, åëÿúÿ ýþâäÿñèíäÿí òóòóá àñûëû ãàëìûøäû.
Áèð ýöí Ãîç àüàcû äÿðèíäÿí áèð êþêñ þòöðäö. Áó âàõò Ñàðìà-
øûã yöç yåðäÿí ãîïóá ïàð÷àëàíäû. ßñÿí êöëÿê Ñàðìàøûüû ãîïàðûá
àòäû. Èíäè Ñàðìàøûã yåíècÿ Ýöíÿøÿ áîyëàíàí êþðïÿ øèòèëëÿðè äèëÿ
òóòóá äåyèð:
– Äîñò, ýÿë, áèðýÿ yàøàyàã. Äöíyàäà òÿíùà yàøàìàã îëìàç.
141
 Áèð èø âàð êè, Ñàðìàøûã íÿ ãÿäÿð ñàðìàøñà äà ócàëà, áþyöyÿ
áèëìèðäè: ñàðìàøäûüû àüàcëàð äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëàí êèìè ãûðûëûá
ìÿùâ îëóðäó. Áÿñ íåcÿ?
ÒÎYÓÃ
à ÿäèì çàìàíëàðäà àãèë áèð ãîcà yàøàyûðìûø. Î, ãóøëàðûí
äèëèíè áèëèðìèø, ãóøëàðà íÿüìÿ îõóìàüû, ó÷ìàüû, öçìÿ-
yè, ãà÷ìàüû þyðÿòìÿê èñòÿyèðìèø. Ãóøëàð áó õÿáÿðè åøèäèá àãèë ãî-
càíûí yàíûíà ýÿëèð. Äóðíà, ãàðòàë, øàùèí âÿ áàøãà ãóøëàð àãèë ãî-
càäàí õàùèø åòäèëÿð êè, îíëàðà ó÷ìàüû þyðÿòñèí.
Þðäÿêëÿð, ãàçëàð èñÿ öçìÿyè, áöëáöëëÿð, òóðàcëàð âÿ áàøãàëàðû
øèðèí íÿüìÿëÿð îõóìàã èñòÿäèêëÿðèíè áèëäèðèðäèëÿð. Äÿâÿãóøëàðû
àãèë ãîcàäàí õàùèø åäèðëÿð êè, îíëàðà ëàï áÿðê ãà÷ìàüû þyðÿòñèí...
Òîyóã äà áó õÿáÿðè åøèäèá ñåâèíèð. Î äà àãèë ãîcàíûí yàíûíà
ýÿëèá äåyèð:
– Ìÿí ó÷ìàüû þyðÿíìÿê èñòÿyèðÿì.
Àãèë ãîcà òîyóüà äåyèð:
– Yàõøû, ñÿíÿ ó÷ìàüû þyðÿäÿðÿì. Àícàã ýÿðÿê áèð àç ñÿáèðëè
îëàñàí ùà! Ñÿáðèí îëìàñà ùå÷ íÿ þyðÿíÿ áèëìÿyÿcÿêñÿí!
Òîyóã áèð-èêè ýöíÿ ó÷ìàüû ãîcàäàí þyðÿíèð. Ñîíðà àãèë ãîcà-
yà äåyèð:
– Åù! Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, ó÷ìàüû þyðÿíìÿê ÷ÿòèíìèø! Áóðà-
äà ÷ÿòèí íÿ âàð êè?! Ãàíàäëàðûíû à÷ âÿ ó÷. Ìÿí äàùà ó÷ìàüû þy-
ðÿíìèøÿì! Èíäè èñÿ íÿüìÿ îõóìàüû þyðÿíìÿê èñòÿyèðÿì!
Òîyóã ëîâüàëàíûð, åëÿ áèëèð êè, ùå÷ áèð ãóø îíóí êèìè ó÷à áèë-
ìÿç! Î, áèð-èêè ýöíäÿ íÿüìÿ îõóìàüû ãîcàäàí þyðÿíèð. Ëîâüà-
ëàíûá àãèë ãîcàyà äåyèð:
– Ìÿí îõóìàüû äà þyðÿíäèì! Åù, áóðàäà ÷ÿòèí íÿ âàð êè?
Áàõ, ìÿí íåcÿ ýþçÿë îõóyóðàì: – ãàãã-ãàãããàããã...
Ùÿ, ëîâüà òîyóã áó äÿôÿ äÿ öçìÿyè þyðÿíìÿê èñòÿyèð. Áèð-èêè
ýöíäÿ öçìÿyè þyðÿíèá àãèë ãîcàyà äåyèð:
142
– Öçìÿyè äÿ áàúàðûðàì! Ùå÷ áèð ãóø ìÿíèì êèìè öçÿ áèëìÿç!
Èíäè äÿ ìÿíÿ ãà÷ìàüû þyðÿò!
Ùÿ, ëîâüà òîyóã ãà÷ìàüû äà ãîcàäàí þyðÿíèð. Àììà ùå÷ áè-
ðèíè ÿìÿëëè-áàøëû áàcàðìûðäû. Áèð ñÿíÿòè àõûðàcàí þyðÿíìÿyÿ ñÿá-
ðè ÷àòìûðäû. Î, ãà÷ìàüû äà yàõøû þyðÿíìÿyèá ãîcàyà äåäè:
– Ìÿí ãî÷àüàì! Ìÿí ó÷ìàüû, íÿüìÿëÿð îõóìàüû, öçìÿyè,
ùÿì äÿ ãà÷ìàüû þyðÿíìèøÿì. Ìÿí ãî÷àüàì!
Áèð ýöí ëîâüà òîyóã ó÷ìàã èñòÿäè, ëàêèí yàõøû ó÷à áèëìÿäè, ãà-
íàäëàðû yîðóëäó. Áàõûá ýþðäö êè, äóðíàëàð, ãàðòàëëàð, øàùèíëÿð åëÿ
ýþçÿë ó÷óðëàð êè! Þçöíö äàíëàäû:
– Îíäà íÿüìÿëÿð îõóyàcàüàì, – äåäè.
Ëàêèí áöëáöëöí, òóðàcûí õîø ñÿñèíè åøèäèá þç ñÿñèíäÿí óòàíäû...
Ùå÷ îõóyà áèëìèðäè!
– Yÿãèí ùå÷ öçÿ äÿ áèëìèðÿì! – äåyÿ òîyóã þçöíö äàíëàäû.
Áàëàcà áèð ýþëÿ ýèðäè. Öçÿ áèëìÿyèá ýöcëÿ ñàùèëÿ ÷ûõäû. Ãàçëàð,
þðäÿêëÿð èñÿ ÷àyäà öçöðäö... Îíëàð yîðóëìóðäóëàð ùà!
Òîyóã êîð-ïåøìàí îëäó. Ãà÷ìàã èñòÿäè, ýþðäö êè, äÿâÿãóøó-
íóí àäè yåðèøèíÿ ÷àòà áèëìÿç! Ïåøìàí îëóá àãèë ãîcàíûí yàíûíà
ýåäèá äåäè:
– Ìÿí ùå÷ íÿ þyðÿíìÿìèøÿì. Ìÿí íÿ ó÷ìàüû áèëèðÿì, íÿ öç-
ìÿyè, íÿ äÿ íÿüìÿ îõóìàüû, ãà÷ìàüû. – Î àüëàìàüà áàøëàäû.
Àãèë ãîcà îíà äåäè:
– Àüëàìà. Áöòöí áóíëàðà þçöí áàèñ îëäóí. Ñÿáðèí ÷àòìàäû êè,
áèð ñÿíÿòè àõûðàcàí yàõøû-yàõøû þyðÿíÿñÿí. Yàäûíäà ñàõëà: áèð èø
òóòìàã èñòÿñÿí, ñÿáèðëè îë, îíó áöòöí èícÿëèêëÿðèíÿ êèìè þyðÿí.
Ñÿáðèí îëìàñà, ùå÷ íÿ þyðÿíÿ áèëìÿçñÿí! Òÿëÿñìÿ, áèð äÿ ùå÷
çàìàí þçöíö þyìÿ!
GÈËÅYËÈ ÀÐÕ
Á ÿðê yàüûøëàð yàüäûüûíäàí äàüëàðäàí ñåë-ñó ýÿëèðäè. Ùÿì
äÿ ãàð ÿðèìèøäè. Ñåëëÿð-ñóëàð àøûá-äàøûð, áÿíäè-áÿðÿíè ó÷ó-
ðóá-àïàðûðäû.
143
 Åëÿ áó âàõò èëëÿð óçóíó ñó öçöíÿ ùÿñðÿò ãàëìûø áèð àðõà äà ñó
ýÿëäè. Àðõ ñóyó ýþðöá áÿðê ñåâèíäè.
Íå÷ÿ èë èäè êè, àðõ óíóäóëìóøäó. Î, þç þìðöíö áàøà âóðìóø-
äó. Äàùà îíóíëà ñó ýÿòèðìèðäèëÿð. Òÿçÿ äÿìèð áîðóëàðëà áàü-áàü-
÷àyà ñó ÷ÿêìèøäèëÿð.
Àðõ óçóí èëëÿð èäè êè, àäàìëàðäàí, îíëàðûí ÿëèíäÿí àcûãëû èäè:
äåyèðäè êè, ÿëèìÿ ôöðñÿò äöøÿí êèìè èíñàíëàðäàí ùàyûôûìû ÷ûõà-
càì.
Èíäè yàüûø yàüìûø, ñåë-ñó àøûá-äàøìûøäû. Áó ëîâüà àðõà äà ñó
ýÿëìèøäè.
Àðõ àøûá-äàøäû. ×àyëàð êèìè êöêðÿäè. Þçöíö èíñàíëàðà ýþñòÿð-
ìÿê èñòÿäè.
– Èíäè ýöcöìö ñèçÿ ýþñòÿðÿðÿì! – äåyÿ ñåëèí àüçûíû áàü-áàü-
÷àyà ñàëäû. Ìåyíÿëÿðè ìÿùâ åòìÿê, ýöë-÷è÷ÿyè ãîïàðìàã èñòÿyèð-
äè.
Àícàã áó âàõò...
Áó âàõò yàüûø êÿñäè. Ñåë-ñó äàyàíäû...
Àðõ yåíÿ ÿââÿëêèòÿê ñóñóç ãàëäû. Áåëÿ äÿ yàõøû èäè: àõû, áèð
ùàëäà êè èíñàíëàðà ýÿðÿê äåyèëñÿí – yàøàìàüûí íÿ ìÿíàñû?!
ÊßÊËÈÊ
Ä àüëàðäà áÿðê òóôàí ãîïìóøäó. Àüàcëàð ñûíìàìàã ö÷öí
áàøëàðûíû áèð-áèðèíÿ ñþyêÿìèøäèëÿð, ýöíÿø àíàñûíûí ãó-
càüûíà ýèðèá ìûøûë-ìûøûë yàòûðäû. Ãàðàíëûã èäè, ýþç-ýþçö ýþðìöðäö.
Àíà êÿêëèê ÿòcÿ áàëàëàðûíû ãàíàäëàðû àðàñûíà àëûá ãÿì äÿðyàñû-
íà áàòìûøäû. Àõû, ýöcëö êöëÿê àç ãàëûðäû êè, îíóí ÿòcÿ áàëàëàðûíû
ãàíàäûíûí àëòûíäàí àëûá àïàðñûí... Áèðäÿí ýþy ýóðóëäàäû, øèìøÿê
÷àõäû, áÿðê yàüûø yàüäû. Àíà êÿêëèê ìàcàë òàïìàìûø ýöcëö êöëÿê
îíóí ÿòcÿ áàëàëàðûíû yóâàäàí ÷ûõàðûá êÿíàðà àòäû. Àíà êÿêëèê ãûø-
ãûðà-ãûøãûðà þçöíö áàyûðà àòäû. Àíúàã ÿòcÿ áàëàëàðûíû òàïà áèëìÿ-
äè... ßòcÿ áàëàëàð çÿèô ñÿñëÿðè èëÿ àíàëàðûíû ñÿñëÿyèðäèëÿð:
144
– Àíàcàí, áèç öøöyöðöê, êþìÿyÿ ýÿë... áèç öøöyöðöê...
Àícàã àíà êÿêëèê áàëàëàðûíûí ñÿñèíè åøèòìèðäè. Àõû, áÿðê êöëÿê
ÿñèð, øûäûðüû yàüûø yàüûðäû.
Åëÿ áó âàõò îðàäàí êå÷ÿí ìåøÿáÿyè ÿòcÿ áàëàëàðûí ñÿñèíè åøè-
äèá äàyàíäû. Îíëàðà yàçûüû ýÿëäè. ßëèíäÿêè ôÿíÿðèí èøûüûíû êîëëà-
ðûí äèáèíÿ ñàëûá òèòðÿyÿí ÿòcÿ áàëàëàðû ýþðäö. Òåç îíëàðû ãîyíóíà
yûüäû. Þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøäè: gþðÿñÿí, áó yàçûãëàðûí àíàëàðû ùàðàëàð-
äàäûð?!
Ãîcà ìåøÿáÿyè î yàí-áó yàíà áîyëàíäû. ×îõ ôèêèð âåðäè êè,
ýþðñöí ÿòúÿëÿðèí àíàëàðû áó ùÿíäÿâÿðëÿðäÿäèðìè. Àíà êÿêëèêäÿí
èñÿ ÿñÿð-ÿëàìÿò yîõ èäè.
ßòcÿ áàëàëàð ãîcàíûí èñòè ãîyíóíäà èñèíìèøäèëÿð. Èíäè òèð-òèð
ÿñèá ñÿñ-êöy ñàëìûðäûëàð, òÿêcÿ àíàëàðûíäàí þòðö íèýàðàí èäèëÿð.
Ãîcà öðÿyèíäÿ äöøöíäö: yóâà äöçÿëòñÿì, ýþðÿñÿí, àíà êÿêëèê
áàëàëàðûíû òàïà áèëÿcÿêìè? Î, ôÿíÿðèí ñöä èøûüûíäà yàøûë yàðïàãëà-
ðûí áèð íå÷ÿñèíè äÿðäè âÿ áàëàcà áèð êîëóí äèáèíäÿ yóâà ãóðäó.
Êþðïÿcÿ ãóøëàðû åùìàëcà ùÿìèí yóâàyà ãîyäó.
Åëÿ áó âàõò àíàëàðû ùàðàäàíñà ó÷óá ýÿëäè, þç yóâàñûíû, áàëàëà-
ðûíû àõòàðìàüà áàøëàäû. ×îõ âóðíóõäó, áèðäÿí áàëàëàðûíûí ñÿñèíè
åøèäèá yóâàyà ó÷óá ãîíäó. Áàëàcà ãóøëàð àíàëàðûíû ýþðöá ñåâèí-
äèëÿð. Äèìäèyè èëÿ ÿòcÿëÿðè ãàíàäëàðûíûí àëòûíà àëûá ÿòðàôà áîyëàí-
äû. Yàõûíëûüû èøûãëàíäûðàí ôÿíÿðè âÿ ãîcàíû ýþðäö. Åëÿ ñåâèíäè êè,
äèëè îëñàyäû, ìåøÿáÿyèyÿ ìèí yîë ñàü îë äåyÿðäè. Àõû, ìåøÿáÿyè
îíóí áàëàëàðûíûí õèëàñêàðû èäè.
Yàüûø êÿñìèøäè. Ày áóëóäëàðûí àðàñûíäàí áîyëàíûðäû. Åëÿ áèë
êè, yàüûøäà ÷èìèá ÷ûõìûøäû. Åëÿ ýþy÷ÿê èäè êè! Ày òåëëÿðèíè yàyà-
ðàã ìåøÿëÿðÿ, äöçÿíëÿðÿ, äàüëàðà ñÿïÿëÿíìèøäè. Ìåøÿáÿyè àíà
êÿêëèyÿ âÿ áàëàëàðûíà áàõûá ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ yîëóíà äà-
âàì åòäè.
Ìåøÿáÿyèíèí êîìàñû ìåøÿíèí ëàï yàõûíëûüûíäà èäè. Áó ùàäèñÿ-
äÿí ñîíðà àíà êÿêëèê ùÿð ýöí îíóí ö÷öí øèðèí-øèðèí íÿüìÿëÿð
îõóyóðäó.
145
10. – 286
 ÈËÀÍËÀÐ ÞËÊßÑÈÍÄß
 èäàäèyÿ åëÿ ýÿëäè êè, þçöíäÿí àñûëû îëìàyàðàã yöyöðöð.
Þçöíö ñàõëàyà áèëìèðäè. Áó íÿäèð, î ùå÷ àääûì àòìàã
èñòÿìèð, àììà ùåy ãà÷ûð, ãà÷ûðäû. Ñàíêè ùàíñû ñåùðëè áèð ãöââÿñÿ
îíó àüóøóíà ÷ÿêèðäè.
Áó, Èëàíëàð þëêÿñèíäÿ ãóðóëìóø ìàãíèò èäè. Èëàíëàð þëêÿñèíäÿ
ñÿðùÿäè ìàãíèò ãöââÿñè èëÿ ãîðóyóðäóëàð. Àõû, èëàíëàð ñöðöíìÿê-
äÿí áàø à÷à áèëìèðëÿð êè, ñÿðùÿäè ãîðóñóíëàð. Áó ìàãíèò ãöââÿñè-
íè äÿ âàõòèëÿ áó þëêÿyÿ òÿñàäöôÿí ýÿëìèø áèð àäàì êÿøô åòìèøäè.
Î, óçàã áèð þëêÿäÿí áóðàyà ýÿëìèøäè âÿ þçö èëÿ ÷îõëó ìàãíèò ýÿ-
òèðìèøäè. Ùÿìèí ìàãíèò ñàùÿñèíè ãóðìóøäó êè, þç þëêÿñèëÿ ÿëàãÿ
ñàõëàñûí. Àììà èëàíëàð áó íàìÿëóì àäàìûí ñèððèíÿ yèyÿëÿíäèê-
äÿí ñîíðà îíó ùÿáñ åòäèëÿð. Àõû, àäàìëàð þëêÿñèíäÿí ùÿëÿëèê Èëàí-
ëàð þëêÿñèíÿ ùå÷ êèì ýÿëèá ÷ûõìàìûøäû. Áèð þëêÿíèí êè, àäû Èëàí-
ëàð þëêÿñè îëñóí, äàùà îðàyà ýÿëìÿyèí íÿ ìÿíàñû âàð...
Âèäàäè äÿ áó ìàãíèò ãöââÿñèíäÿí ñîíðà õÿáÿð òóòäó. Áó ãÿðè-
áÿ, ñåùðëè, ãîðõóëó Èëàíëàð þëêÿñèíÿ ãÿäÿì áàñàí êèìè ýþðäö êè,
áèð ìåyäàíà ÷îõëó èëàí yûüûëûá. Èëàíëàð áàøëàðûíû ãàëäûðûá ÿòðàôà
ýþç ãîyóðäóëàð. Áÿçèëÿðèíèí ãÿøÿíý ïóëëàðû ýþðöíöðäö. Ëàï áàø-
äà èñÿ çÿùìëè, ãóyðóüó óçóí áèð èëàí (äåyÿñÿí, èëàíëàðûí áàø÷ûñû
èäè) þçöíö ýöíÿ âåðèðäè.
Èëàíëàð Âèäàäèíèí ýÿëèøèíäÿí õÿáÿðñèç èäèëÿð. Îíëàðûí áàøû íà-
ìÿëóì àäàìûí åäàìûíà ãàðûøìûøäû.
Ãóyðóüó óçóí èëàí îíëàðûí þëêÿñèíÿ ýÿëìèø íàìÿëóì àäàìûí
þëöì ôÿðìàíûíû îõóyóðäó:
– Èíñàí îüëóíó åäàì åòìÿê áèçèì ö÷öí ìöãÿääÿñ áèð èøäèð.
Òåç îëóí, êÿíäèðè èíñàí îüëóíóí áîüàçûíà êå÷èðèí.
Áàøãà áèð èëàíñà yàõûíëàøûá äåäè:
– Ñþç èñòÿyèðÿì.
Îíà ñþç âåðäèëÿð.
Ùÿìèí èëàí ãàáàüà ñöðöíöá äèëëÿíäè:
– Áèç èíñàí îüëóíó ìÿùâ åòìÿêëÿ áöòöí èëàíëàðûí èíòèãàìûíû
àëìûø îëóðóã. Èíñàíëàð ùÿìèøÿ áèçèì äöøìÿíèìèç îëóáëàð. Áèçè þë-
146
äöðöáëÿð. Áèç èíäèyÿäÿê ñóñìóøóã. Èíäè-èíäè þçöìöçÿ ýÿëìèøèê.
ßëáèð îëñàã, èíñàíëàð áèçè þëäöðÿ áèëìÿçëÿð. Áèç áèðëÿøèá þç Èëàí-
ëàð þëêÿìèçè yàðàòìûøûã. Áèç çÿùÿðëèyèê. Áèç ýöcëöyöê.
Èëàíëàðûí áàø÷ûñû áàøûíûí èøàðÿñè èëÿ îíà áèëäèðäè êè, ñóñ, ãîy èí-
ñàí îüëóíóí èøèíè áèòèðñèíëÿð. Âèäàäè áàõûá ýþðäö êè, îíóí êèìè èí-
ñàí îëàí áèð àäàìû èëàíëàð àñìàüà áàøëàyûðëàð, áèëìÿäè êè, íåyëÿ-
ñèí. Èëàíëàðûí èêèñè îüëàíûí áîüàçûíà êÿíäèð êå÷èðäèëÿð.
Àñùààñäà èäèëÿð êè, Âèäàäè þç àyøÿêèëëè èøûã ñà÷àí ôÿíÿðèíèí
äöyìÿñèíè áàñäû.
Èëàíëàð àyøÿêèëëè èøûãñà÷àí ôÿíÿðèí èøûüûíû ýþðÿí êèìè ãà÷äûëàð.
Áèð ãà÷ùàãà÷ áàøëàäû êè, ýÿë, ýþðÿñÿí. Ãóyðóüó óçóí èëàí ýþðäö
êè, èëàíëàð åëÿ ãà÷ûð, åëÿ ãà÷ûð êè, þìðöíäÿ îíëàðû äàyàíäûðìàã îë-
ìàç. Î áàøûíû ãàëäûðûá íÿ ãÿäÿð ãûøãûðäûñà, èëàíëàð äàyàíìàäûëàð.
Àõûðäà ãóyðóüó óçóí èëàí ÿëèíäÿêè ôÿðìàíû yåðÿ ãîyóá yåíè áèð
ôÿðìàí îõóìàüà áàøëàäû:
– Èëàíëàð þëêÿñèíèí ÿìðèíÿ ýþðÿ øÿðÿôëè áèð èøè yåðèíÿ yåòèðìÿê-
äÿí ãà÷àí, ãóyðóüó óçóí èëàíûí – yÿíè ìÿíèì ÿìðèìäÿí ÷ûõàí
ùÿð áèð èëàíûí áîyíó âóðóëìàëûäûð. Åøèòäèíèçìè, èëàíëàð?
Àììà èëàíëàð áóíà äà ôèêèð âåðìÿäèëÿð.
Åëÿ áó âàõò àyøÿêèëëè èøûãñà÷àí ôÿíÿðè ýþðÿí ãóyðóüó óçóí èëàí
äà ñöðÿòëÿ ýþçäÿí èòäè. Âèäàäè ýþðäö êè, ìåyäàíäà, äàð àüàcûíûí
yàíûíäà èíñàí îüëó êÿíäèð áîüàçûíäà äàyàíûá åäàì åäèëìÿñèíè
gþçëÿyèð. Îíóí àcèçëèyèíÿ ýöëöá äåäè:
– Áó ÿôÿë îüëó ÿôÿëÿ áàõ à... äóðóá þëöìöíö ýþçëÿyèð...
Âèäàäè ýÿëèá íàìÿëóì àäàìûí áîüàçûíäàí êÿíäèðè à÷àíäà ùÿ-
ìèí àäàì äåäè:
– Ãàðäàø, íåyëÿyèðñÿí? Óçóíãóyðóã èëàíûí, èëàíëàðûí áàø÷ûñû-
íûí ãÿçÿáèíÿ ýÿëÿðñÿí.
– Íÿ ãÿçÿá? – äåyÿ Âèäàäè ñîðóøäó. – Íèyÿ êÿíäèðè áîüàçûí-
äàí à÷ìûðñàí? Èëàíëàðû êè ãîâìóøàì?
– Îíëàðäàí ãîðõóðàì, – äåyÿ íàìÿëóì àäàì êÿêÿëÿìÿyÿ
áàøëàäû.
Âèäàäè îíóí áîüàçûíäàí êÿíäèðè à÷äû âÿ íàìÿëóì àäàìà äåäè:
147
10*.
 – Ýÿë, ÷ûõûá ýåäÿê. Èëàíëàð èíñàíëàðäàí, àyøÿêèëëè ôÿíÿðäÿí
ãîðõóðëàð! Èíäè ñÿí àçàäñàí.
Îíëàð Èëàíëàð þëêÿñèíäÿí ÷ûõûá ýåòäèëÿð. Ùå÷ èëàíëàðûí àðàñûíäà
yàøàìàã îëàð?
ÁÓËÀà ßÔÑÀÍßÑÈ
à ÿäèì çàìàíëàðäà, øàùëàðûí âÿ õàíëàðûí àò îyíàäàí,
ùþêìðàíëûã åòäèyè âàõòëàðäà ãÿðèáÿ áèð ùàäèñÿ áàø âåð-
ìèøäèð. Áó ùàäèñÿíè áàáàëàðà áàáàëàðû äàíûøìûøëàð. Áàáàëàð äà þç
íÿâÿ-íÿòècÿëÿðèíÿ ñþyëÿìèøëÿð.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Þìÿð øàù àòëàíûá îâà ÷ûõäû. Áó øàù î ãÿäÿð
çàëûì, î ãÿäÿð ãÿääàð èìèø êè, äåyÿðìèø: ýþyäÿ ïàðëàyàí ýöíÿø
äÿ ìÿíèìäèð, ày âÿ óëäóçëàð äà. Áó äöíyà ìÿíèìäèð.
Þìÿð øàù þç yàõûí àäàìëàðûíûí äà ÷îõóíó ãûðäûðìûøäû. Àõû, î
þç òàõò-òàcûíäàí ãîðõóðäó. Ãîðõäó êè, áèð ýöí îíóí ãîùóì ãàð-
äàøëàðûíäàí êèìñÿ òàõò-òàcà ñàùèá îëìàã ôèêðèíÿ äöøÿð.
Äàüëàðû, äàøëàðû, ÷ÿìÿíëÿðè, òÿð à÷ûëìûø ÿòèðëè ÷è÷ÿêëÿðè áåëÿ áó
çàëûì âÿ ãÿääàð øàù þçöíöíêö áèëèðäè.
Äîüðóäàí äà, ùÿð øåy îíóí èäè: êèìñÿ îíóí ðàçûëûüû îëìàäàí
áèð ÷è÷ÿê áåëÿ öçÿ áèëìÿçäè. Áàùàðûí ýþçÿë ñÿùÿðëÿðèíäÿ ÷ÿìÿí-
ëèyÿ ÷ûõìàã èñòÿyÿí øàùûí cÿëëàäëàðûíäàí ècàçÿ àëìàëû èäè.
Þìÿð øàù àòëàíäû. Îõ-êàìàí ýþòöðöá äàüëàðà yîëëàíäû. Îíóí
äþâðÿñèíäÿ èòèäèøëè êþïÿêëÿð âÿ îõ-êàìàíëû íþêÿð-íàèáëÿð âàðäû.
Íþêÿð-íàèáëÿð ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí cåyðàí, cöyöðëÿðè âóðìóð, ìö-
ùàñèðÿyÿ àëûá øàùà òÿðÿô ãîâóðäóëàð. Øàù äà îõ àòûá îíëàðû âóðóð,
ìÿíèì îõóìäàí áèð îâ yàyûíà áèëìèð! – äåyèá þyöíöðäö. Îíóí
ÿñëà õÿáÿðè yîõ èäè êè, îâó îíóí ö÷öí ùàçûðëàyàíëàð âàð.
Øàù þëêÿíè äÿ áåëÿcÿ èäàðÿ åäèðäè. Ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðè yîõ èäè.
Õàëã íåcÿ yàøàyûð, íåcÿ þìöð ñöðöð, ùå÷ íÿ áèëìÿçäè.
Áöòöí øàùëàð êèìè àícàã þçö âÿ ñàðàyû ùàãäà äöøöíÿðìèø.
148
Îâóí ãûçüûí âàõòûíäà èíäèyÿäÿê ýþðöíìÿìèø áèð ùàäèñÿ äÿ
áàø âåðäè: áèð cåyðàíû ãîâà-ãîâà øàùûí áÿðÿñèíÿ ýÿòèðäèëÿð. Þìÿð
øàù îõó àòûá cåyðàíû âóðà áèëìÿäè. Îõ cåyðàíûí àðõàñûíäà àüàcà
äÿyèá ãàëäû. Èêèícè, ö÷öícö îõ äà cåyðàíà äÿyìÿäè: åëÿ áèë øàùûí
ýþçëÿðè ãàí ÷àíàüûíà äþíäö, îõ-êàìàíû àòûá yåðÿ òöïöðäö. Øàùûí
àcûãëàíäûüûíû ýþðÿí íþêÿðëÿðäÿí áèðè îõ àòûá, ùÿìèí cåyðàíûí äöç
ýþçöíäÿí âóðäó.
Cåyðàíû ýþòöðöá øàùûí yàíûíà ýÿëäè. Þìÿð øàù íþêÿðÿ, îíóí
ýþçöíäÿí âóðóá ýÿòèðäèyè cåyðàíà áàõà-áàõà ñåyðÿê áûüëàðûíû
÷åyíÿyèðäè. Î ãÿäÿð ÷åyíÿìèøäè êè, îíñóç äà ñåyðÿê îëàí áûüûí-
äà èêè-ö÷ äÿíÿ òöê ãàëìûøäû.
Íþêÿðÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, øàùû äöç íèøàí àëìàñûíà ýþðÿ ñåâèíÿcÿê,
îíó ìöêàôàòëàíäûðàcàã. Íþêÿð cåyðàíû ñåâèícëÿ øàùûíûí àyàãëàðû
àëòûíà òóëëàyûá þyöíäö. Øàùûíà yàëòàãëàíìàã ö÷öí äåäè:
– Cåyðàí åëÿ áèëèð Þìÿð øàùûìûç ãîcàëûá çÿèô ýþðöð. Òà äåìèð
êè, øàùûìûçûí ìèí-ìèí âóðàí ÿëè, ýþðÿí ýþçö âàð.
Øàù îíóí àyàãëàðû àëòûíà àòûëìûø cåyðàíà áàõà-áàõà õåyëè íÿ
áàðÿäÿñÿ ôèêèðëÿøäè. Áàøûíû yàâàø-yàâàø ãàëäûðûá íþêÿðÿ áàõäû.
Îíëàðû äþâðÿyÿ àëìûø âÿçèð-âÿêèë, íþêÿð-íàèá øàùûí íÿ äåyÿcÿyè-
íè ýþçëÿyèðäèëÿð êè, îíóí äåäèyèíè òÿñäèã åòñèíëÿð.
Þìÿð øàù îõóíó êàìàíà ãîyóá cåyðàíû âóðìóø íþêÿðèí öðÿ-
yèíÿ àòäû. Íþêÿð öðÿyèíÿ ñàícûëìûø îõäàí òóòóá èíèëäÿäè. Þçö äÿ
âóðäóüó cåyðàíûí yàíûíà ñÿðèëäè. Òîðïàüû ãócàãëàyûá ñàíêè îíäàí
èìäàä äèëÿäè.
Áèð àíäàcà càíûíû Þìÿð øàùà áàüûøëàäû. Âÿçèð, âÿêèë, íþêÿð-
íàèá äÿðèíäÿí êþêñ þòöðäöëÿð. Þìÿð øàù äåäè:
– Áóíà áèð áàõûí! Þìÿð øàùûí ãàðøûñûíäà þç îõ àòìàüû èëÿ þyö-
íÿí íþêÿð ìÿíÿ ëàçûì äåyèë! Øàùûí îâóíà îõ àòàíûí àãèáÿòè ùÿ-
ìèøÿ áåëÿ îëàcàã!
Þìÿð øàù àyàüû èëÿ íþêÿðèí ìåyèòèíÿ áèð òÿïèê èëèøäèðäè. Îõó
ãûðûá àòäû: ïàðàñû yàçûã íþêÿðèí ñèíÿñèíäÿcÿ ãàëìûøäû. Cåyðàíà
ìÿùÿë ãîyìàäû, ùå÷ áèð øåy îëìàìûø êèìè îðàäàí àðàëàíäû. Õåy-
ëè ýåòìèøäè êè, äóðóá àðõàyà áàõäû âÿ áàyàãêû ñþùáÿòèíè yåêóíëàø-
äûðäû:
149
 – Áó êþïÿê ìÿíèì ãàðøûìäà þyöíöðäö. Îõóíó ìÿíÿ ýþñòÿð-
ìÿê èñòÿyèðäè. Ìÿíäÿí ýöcëö, ãöââÿòëè âÿ àüûëëû íþêÿð ìÿíÿ ëà-
çûì äåyèë.
Îíñóç äà Þìÿð øàùûí áöòöí íþêÿð-íàèáè áóíóí ìÿùç áåëÿ îë-
äóüóíó áèëèð âÿ èíàíûðäûëàð.
***
Þìÿð øàùûí äÿñòÿñè äÿðÿëÿðäÿí êå÷äè, òÿïÿëÿðäÿí àøäû, äöçÿí-
ëÿðè äîëàøäû. ×îõëó îâ âóðóá ýåðè äþíìÿê èñòÿäèëÿð. Îíëàðûí yîëó
áèð äÿðÿäÿí äöøäö. Þìÿð øàù äÿðÿ àøàüû åíÿíäÿ ýþçö áèð ïàëûä
àüàcûíà ñàòàøäû.
Ïàëûä àüàcû åëÿ yàìyàøûë èäè êè, òà íÿ äåyèì.
Øàùûí âÿ îíóí àäàìëàðûíûí ñóñóçëóãäàí áàüðû ÷àòëàyûðäû. Àòëà-
ðûí àüûçëàðû êþïöêëÿ äîëìóøäó. Ñóñóç ýöcëÿ yåðèyèðäèëÿð.
Þìÿð øàù yàøûë yàðïàãëû ïàëûäû ýþðÿí êèìè yàíûíäàêûëàðà äåäè:
– Ýåäèí, îðàyà áàõûí. Àòàëàð äåyèáëÿð êè, ùàðàäà yàøûëëûã âàð-
ñà, äåìÿê îðàäà ñó âàð.
×àïàð ýåäèá ïàëûä àüàcûíûí äèáèíäÿ äàyàíäû. Áóðàäà äàøäàí
ñûçûá ýÿëÿí ýþçÿë áèð áóëàã âàðäû. ×àïàð øàùäàí ãàáàã áó áóëàã-
äàí ñó è÷ìÿyÿ öðÿê åëÿìÿäè. ×èyÿðëÿðè yàíñà äà, äèë-äîäàüû ãó-
ðóñà äà àòû ýåðè ñöðäö. Åëÿ áèë, àò äà áóíó äóyìóøäó. Ýåðè êþíöë-
ñöç-êþíöëñöç yîðòóðäó.
Àò äà yàõøû áèëèðäè êè, ýÿðÿê áóëàãäàí áèðèícè øàù è÷ñèí, ñîíðà
äà îíóí àòû...
Øàù ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ áóëàã îëäóüóíó åøèäÿíäÿ ñåâèíäè.
Ùàìûíûí öçöíäÿí êÿäÿð äóìàíû ÷ÿêèëäè. Þìÿð øàù ÷àïàðäàí ñî-
ðóøäó:
– Ýÿäà, ñóäàí è÷äèíìè?
– Yîõ, øàù ñàü îëñóí, ìÿí íÿ êàðÿyÿì êè, ñèçäÿí ãàáàã áó-
ëàãäàí ñó è÷ÿì, – äåyÿí íþêÿðèí öðÿyè ÿñäè.
– Áÿðÿêàëëàù, – äåyèá øàù ÷àïàðû òÿðèôëÿäè.
150
Îíëàð ýÿëèá áóëàüûí yàíûíà ÷àòäûëàð. Îíóí àòû è÷ÿíäÿí ñîíðà
îâà ÷ûõàíëàð è÷äèëÿð. Ùàìûñûíûí ñóñóçëóüó yàòàíäàí ñîíðà Þìÿð
øàù âÿçèðèíäÿí ñîðóøäó:
– Âÿçèð, áó áóëàüûí àäû íÿäèð?
Âÿçèð áóëàüûí àäûíû þyðÿíìèøäè. Îäóð êè, ñåâèícëÿ äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, áó áóëàüûí àäû “Yîõñóë áóëàüû”äûð.
– Íÿ? – äåyÿ øàùûí ãàøëàðû ÷àòûëäû. – “Yîõñóë áóëàüû”? Yîõñóë
êèìäèð êè, îíóí äà áóëàüû îëñóí?!
Âÿçèð-âÿêèë, íþêÿð-íàèá Þìÿð øàùà áèð ñþç äåyÿ áèëìÿäèëÿð.
Àõûðäà øàù äåäè:
– Áó áóëàüû øàù ñàðàyûíà àïàðûí!
Ñàðày àäàìëàðû ïàïàãëàðûíû, cèáëÿðèíè ñó èëÿ äîëäóðäóëàð. Àõû,
îíëàð áóyðóã íþêÿðëÿðèäèð. Îíëàð ùå÷ ôèêèðëÿøìÿäèëÿð êè, àõû, áó
áóëàüû î óçàã ñàðàyà íåcÿ àïàðìàã îëàð. Áåëÿëèêëÿ øàùûí àäàìëà-
ðû cèáëÿðèíè, ïàïàãëàðûíû áóëàüûí áóç êèìè ñÿðèí ñóyó èëÿ äîëäóðäó-
ëàð. Ñó èñÿ àõûá ýåäèðäè.
Ùàìû èñëàíàíäàí ñîíðà âÿçèð äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, áóëàã áèçèì ñþçöìöçÿ áàõìûð!
Áó âàõò ìåøÿäÿ ñûüûð÷ûíëàð, ñàüñàüàíëàð ãûüûëäàøûá ýöëöøäöëÿð.
Âÿêèë ãóøëàðûí äèëèíè áàøà äöøöðäö. Ñàüñàüàí þç ãîíøóñó àëà-
cÿùðÿyÿ äåyèðäè:
– Áóíëàð íÿ àüûëñûç àäàìëàðäûð. Ùå÷ ñóyó äà cèáäÿ, ïàïàãäà
ñàðàyà àïàðìàã îëàð?
Þìÿð øàùûí àüûëñûç àäàìëàðû êèìè ñÿôåù îëàí àëàcÿùðÿ ñàüñà-
üàíäàí ñîðóøäó êè:
– Áÿñ áóëàüû ñàðàyà íåcÿ àïàðìàã îëàð?
Âÿêèë ãóëàãëàðûíû cöòëÿyèá ãóëàã àñûðäû. Ñàüñàüàí äåäè:
– Åù, áóíó áèëìÿyÿ íÿ âàð, òîðïàãäà àðõ ÷ÿêìÿê ëàçûìäûð.
Àðõëà áóëàüû èñòÿäèyèí yåðÿ àïàðà áèëÿðñÿí.
Âÿêèëÿ äÿ åëÿ áó ëàçûì èäè. Ñåâèícëÿ øàùûí àyàãëàðûíäàí òóòóá
äåäè:
– Øàùûì, ìÿí áèëèðÿì áóëàüû ñàðàyà íåcÿ àïàðìàã îëàð.
Þìÿð øàùûí áåyíèíäÿ ãóðä òÿðïÿíäè: “áó âÿêèë, äåyÿñÿí,
ìÿíäÿí àüûëëûäûð, ýÿëñÿíÿ îíóí äà áîyíóíó âóðäóðóì”.
151
 Àícàã øàù äþçöá ñîðóøäó:
– Âÿêèë, äå, ýþðÿê, áó áóç áóëàüû ìÿíèì ñàðàyûìà íåcÿ àïàð-
ìàã îëàð? Àüëûíû ýþñòÿð.
Âÿêèë òÿäáèðëè àäàì èäè. Áîyíóíóí äà ãèyìÿòèíè yàõøû áèëèðäè.
Áèëèðäè êè, øàùäàí þçöíö áèëèêëè, àüûëëû ýþñòÿðñÿ yåðè ùàðàäûð. Îäóð
êè, ùèyëÿyÿ ÿë àòäû. Äåäè:
– Øàùûì ñàü îëñóí. Áó ôèêèð ìÿíÿ ñèçäÿí êå÷äè. Ñèç ôèêèðëÿøèð-
äèíèç âÿ áóëàüû ñàðàyà íåcÿ àïàðìàã ëàçûì îëäóüóíó òàïäûíûç.
Ìÿí áóíó ñèçäÿí þyðÿíäèì. Àõû, øàùûìûç áèçèì ùàìûìûçäàí
àüûëëû âÿ áèëèêëèäèð.
Þìÿð øàù áó ñþçëÿðäÿí õåyëè õîøëàíäû. Ñîðóøäó:
– Âÿêèë, äå. Ãîðõìà, äå, ýþðÿê, áó “Yîõñóë áóëàüû” ìÿíèì
ñàðàyûìà íåcÿ àïàðìàã îëàð?
Âÿêèë ñàüñàüàíäàí åøèäèá þyðÿíäèyèíè ñþyëÿäè. Áó ôèêèð àüûëëà-
ðû ñàüñàüàí àüëûíäàí äà àç îëàí ÿyàíëàðûí äà áîø áàøëàðûíà áàòäû.
Áÿyÿíäèëÿð.
Ùÿ, áèð ýöí áóëàüûí ãàáàüûíû êÿñäèëÿð. Àðõ ãàçäûëàð. Õåyëè
çÿùìÿòäÿí ñîíðà áóëàüûí ñóyóíó ñàðàyà ÷àòùà÷àòäûðäà îëäóëàð.
“Yîõñóë áóëàüû” þç äîüìà yóðä-yóâàñûíà âóðüóí èäè. Ìåøÿ-
yÿ, àüàcëàðà îðàíûí ìöíáèò òîðïàüûíà ùåyðàíëûãëà âóðóëìóøäó.
Èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ ìåøÿäÿ yàðïàãëàðûí, áóäàãëàðûí ïû÷ûëòûñûíà
ãóëàã àñàð, þçö äÿ îíëàðà ãîøóëóá íÿüìÿëÿð îõóyàðäû.
Áó áóëàüûí áàøûíà yày-ïàyûç àyëàðûíäà yîõñóëëàð yûüûøàð, yå-
yèá-è÷ÿð, äÿðäëÿøÿðäèëÿð.
Àõû, áóðà Þìÿð øàùäàí âÿ îíóí yàëòàã íþêÿð-íàèáëÿðèíèí ïèñ
ýþçëÿðèíäÿí óçàãäà èäè.
Èíäè áóç áóëàüû çîðëà øàù ñàðàyûíà àïàðûðäûëàð.
Yîõ, áóç áóëàã áóíà äþçìÿäè. Ñÿùÿð Þìÿð øàù yóõóäàí òåç
äóðìóøäó. Î, áó ýöí ñàðàyûíäà áóëàã ýþðÿcÿê, îíóí áóç êèìè ñÿ-
ðèí ñóyóíäàí è÷ÿcÿêäè. Þçö äÿ øÿñòëÿ äåyÿcÿêäè: – Yîõñóë íÿ êà-
ðÿäèð êè, îíóí áóëàüû îëñóí? Áåëÿ ýþçÿë, äàäëû, ñÿðèí áóëàã àícàã
Þìÿð øàùà ëàyèãäèð.
Àíúàã ÿyàíëàð øàùà áÿä õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð.
– Øàù ñàü îëñóí, – äåäèëÿð, – áóëàã ãóðóyóá!
152
Øàù ãÿçÿáèíäÿí áó áÿä õÿáÿðè äàíûøàíà áåø ãàì÷û âóðäó.
ßìð åòäè êè, îíó ìþùêÿìcÿ øàëëàãëàñûíëàð.
Áåëÿ äÿ åòäèëÿð.
Þìÿð øàù âÿçèð-âÿêèëè ÷àüûðûá ñîðóøäó:
– Áóëàã íÿ îëäó?
Âÿêèë ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– Øàùûì, áóëàã ãóðóyóá.
Øàù âÿêèëÿ äÿ ãàì÷û âóðóá àòûíûí áåëèíÿ ñû÷ðàäû. Äöç “Yîõñóë
áóëàüû”íûí äàøäàí ñûçäûüû yåðÿ ýÿëèá ÷ûõäû.
Äîüðóäàí äà áóç áóëàã ãóðóìóøäó...
Þìÿð øàù ÷îõ äöøöíäö, ÷îõ ôèêèðëÿøäè êè, ýþðÿñÿí, áó áóç áó-
ëàã íÿ ö÷öí ñàðàyûìà ÷àòùà÷àòäà ãóðóìóøäóð? Ýþðÿñÿí, áóðàäà
íÿ ñèðð âàð?
Yåíÿ ùÿìèí ñàüñàüàí þç ãîíøóñó àëàcÿùðÿyÿ äåyèðäè:
– Áó àüûëñûç øàùû ýþðöðñÿíìè?
Àëàcÿùðÿ ñîðóøäó:
– Ùàíñû àüûëñûç øàùû äåyèðñÿí? Àõû, áöòöí øàùëàð åëÿ àüûëñûç
îëóð äÿ. Ùå÷ àüûëëû øàù gþðìöñÿí?
Ñàüñàüàí äåäè:
– Þìÿð øàùû äåyèðÿì äÿ.
– Íåyëÿyèá êè? – äåyÿ àëàcÿùðÿ ñîðóøäó.
Ñàüñàüàí äåäè:
– Äàùà íåyëÿyÿcÿê? Þëêÿíè ÷àëûá-÷àïûá. Áèð áóëàüûìûç âàðäû.
Îíà äà ýþçö äöøäö. Îíó äà ÿëèìèçäÿí àëìàã èñòÿäè.
– Áÿñ íÿ îëäó? – äåyÿ àëàcÿùðÿ ñîðóøäó.
Ñàüñàüàí äåäè:
– Î îëäó êè, áóç áóëàã îíóí ñàðàyûíäà yàøàìàã èñòÿìÿäè. Øà-
ùûí ùàãñûçëûüûíäàí õÿáÿðè âàðäû, îäóð êè, áóëàã ãóðóäó...
Øàù àcûüûíäàí áóëàüûí ñûçäûüû äàøà áèð ãàì÷û ÷ÿêäè. Ãàì÷û äà-
øà äÿyèá ýÿðèëäè âÿ ñàùèáèíèí ýþçöíö ÷ûõàðòäû.
Î ýöíäÿí Þìÿð øàù êîð îëäó.
Áÿñ íåcÿ? Àõû, çöëì yåðäÿ ãàëìàç...
153
 ÄÀÜËÀÐ ØßÙßÐß ÍÈYß ÝßËÌÈÐ
Ê èì äåyÿð, äàüëàð øÿùÿðÿ íèyÿ ýÿëìèð? Áèëìèðñèíèç, åëÿ-
ìè? Îíäà, ãîyóí, ìÿí äåyèì.
Øÿùÿðäÿí ÷îõ-÷îõ óçàãëàðäà, ñûðà äàüëàðëà ÷èyèí-÷èyèíÿ äóð-
ìóø ócà áèð äàü âàðäû. Yàyûí cûðùàcûðûíäà äà çèðâÿñè ãàðëû îëóðäó.
Yàç ýöíÿøè îíóí çèðâÿñèíäÿí àëÿìÿ íóð ñà÷àíäà Äàüûí çèð-
âÿñèíäÿêè ãàð ýöìöø êèìè èøûëäàyûðäû. Ñÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, Äàüûí
áàøûíà ãàð äåyèë – èícè yàüûáìûø.
Yàçäà Äàüûí ÿòÿyèíäÿ ýöë-÷è÷ÿê à÷ûëàð, ãîyíóíäàêû ãîë-áó-
äàãëû àüàcëàð ïó÷óðëàyàð, ñîíðà yàðïàãëàðû èëÿ èñòèäÿí òÿíòèìèø Äà-
üûí ñèíÿñèíè yåëëÿyÿðäè.
Äàü ýöíäöçëÿð ýöíÿø, àõøàìëàð èñÿ Àyëà ùÿìñþùáÿò îëóð, äå-
yèá-ýöëöð, äÿðäëÿøèðäè.
Áèð àõøàì (ýþçÿë yày àõøàìû èäè) Ày ùÿìèí Äàüëà øèðèí ñþù-
áÿò åäèðäè. Äàü îíäàí ñîðóøäó:
– Ày, ñÿí ÷îõ yåðëÿð ýÿçèðñÿí, ÷îõ ñþçëÿð åøèäèðñÿí. Äöíyàäà
íÿ âàð, íÿ yîõ?
Ày ýþðöá-åøèòäèêëÿðèíäÿí õåyëè äàíûøûá ñþçö øÿùÿðëÿðèí öñòÿ
ýÿòèðèá ÷ûõàðòäû.
– Ýþçÿë-ýþçÿë øÿùÿðëÿð âàð, – äåäè. – Ñÿí ùå÷ øÿùÿð ýþðìö-
ñÿí?
Äàü äÿðèíäÿí åëÿ àù ÷ÿêäè êè, îíóí yàìàcëàðûíäàí áèð íå÷ÿ
ñàë äàø ñöðöøöá àøàüû äÿðÿyÿ yóâàðëàíäû.
– Ìÿí yàçûã þìðöìäÿ øÿùÿð ýþðìÿìèøÿì, – äåäè. – Ãóøëàð-
äàí åøèòìèøÿì êè, ýþçÿë øÿùÿðëÿð âàð. Ýåíèø êö÷ÿëÿð, óúà åâëÿð
âàð.
Ày äåäè:
– Èñòÿyèðñÿí ñÿíè áèð äÿôÿ øÿùÿðÿ àïàðûì?
– Íÿ yàõøû îëàð! – äåyÿ Äàü ñåâèíäè. – Ýåäèá øÿùÿð ýþðÿðÿì,
yåíÿ ãàyûäûá ýÿëÿðÿì.
– Yàõøû. Áèð àõøàì ñÿíè øÿùÿðÿ àïàðàðàì.
Ðàçûëàøäûëàð.
154
Áèð ñÿùÿð càìààò áàõûá ýþðäö êè, äàüëàðûí ñûðàñû ïîçóëóá: áàøû
ãàðëû ócà Äàü yåðèíäÿ yîõäóð. Åëÿ áèë, äöíyàyà òÿçÿ ïÿícÿðÿ
à÷ûëìûøäû... Âÿ àäàìëàð þìöðëÿðèíäÿ èëê äÿôÿ áó ïÿícÿðÿäÿí î
òÿðÿôÿ, áàøãà áèð äöíyàyà áàõäûëàð. Ñÿí äåìÿ, äàüëàðäàí î òÿðÿô-
äÿ äÿ áèð äöíyà âàðìûø...
– Äàüû îüóðëàyûáëàð, – äåyÿ àäàìëàð äà, ãóøëàð, ùåyâàíëàð äà
ùày-ùÿøèð ãîïàðäûëàð.
– Áèçèì ýþçÿë, ócà, áàøû ãàðëû, äþøö áàùàðëû Äàüûìûçû îüóðëà-
yûáëàð.
×àããàëëàð äåyèðäèëÿð:
– Äàüû îüóðëàìàyûáëàð. Îíó áàøãà äàüëàð ìÿùâ åäèáëÿð.
Yàõøû êè, ïÿëÿíýëÿð ÷àããàëëàðû ãîâóá äåäèëÿð:
– Äàüûäûá-ìÿùâ åòìÿê ñèç ÷àããàëëàðûí èøèäèð. Äàüëàð àðàñûíäà
ÿäàâÿò yîõäóð. Yÿãèí, áèçèì Äàü ùàðàñà ýåäèá. Ãàyûäûá ýÿëÿcÿê.
Àõû, þìðöíäÿ î äà áèð äÿôÿ yåðèíäÿí òÿðïÿíìÿëè, ýÿçèá-äîëàøìà-
ëûäûð! Þìðö áîyó áèð yåðäÿ äàyàíìàã åëÿ þëöìäöð.
Àäàìëàð, ãóøëàð, ùåyâàíëàð Äàüû àõòàðìàãäà îëñóíëàð, ñèçÿ
êèìäÿí äàíûøûì – øÿùÿðÿ ýÿçìÿyÿ ýåäÿí Äàüäàí.
Äàü, èñòè yày ñÿùÿðè ãàyíàð áèð øÿùÿðÿ ýÿëèá ÷ûõäû. Èëê áàõûøäàí
øÿùÿðÿ âóðóëóðäó: øÿùÿð ýþçÿëäèð, ãàðìà-ãàðûøûãäûð, òÿíùàëûãäàí
äàðûõìûðñàí. Êö÷ÿëÿð òÿðòÿìèçäèð – äàü ÷àyëàðû êèìè ïàðûëäàyûð.
Äàüû áèð÷ÿ øåy ìàðàãëàíäûðûðäû: ýþðÿñÿí, áó àäàìëàð, ìàøûíëàð
ùàðà áåëÿ òÿëÿñèðëÿð?!
Äàü êö÷ÿyÿ ñûüìûðäû. Yàâàø-yàâàø øÿùÿðèí ëàï ìÿðêÿçèíÿ
äîüðó àääûìëàyûðäû. Èøÿ áàõ, î áîyäà Äàüû ýþðÿí yîõäóð. Áàõ,
áó, Äàüûí ãàíûíû ãàðàëòäû. Äàü ýþðäö êè, àäàìëàð íÿ ö÷öíñÿ áèð
yåðÿ òîïëàøûáëàð. Ìàðàãëàíäû êè, ýþðñöí íÿ îëóá. Áèð êèøèäÿí áó-
íó ñîðóøäó. Êèøè, åëÿ áèë, áó áîyäà Äàüû ýþðìöðäö. Äåäè:
– Åëÿ áèë øÿùÿðÿ òÿçÿ ýÿëèáñÿí! Áèëèðñÿíìè êè, øÿùÿðäÿ àäàì-
ëàð òåç-òåç íþâáÿyÿ äàyàíìàëû îëóðëàð?
– Àõû, íþâáÿ íÿäèð?
– Ùÿ, – êèøè åyíÿyèíèí öñòöíäÿí äàüû ñöçäö. – Ãÿðèáÿ ýþðêÿ-
ìèí âàð ùà! Àyäàí ýÿëìèñÿí? Áó íÿ ýþðêÿìäèð, áó íÿ ïàëòàðäûð?!
Äàü äåäè:
155
 – Ìÿí Äàüàì. Óçàãëàðäàí ñèçÿ ãîíàã ýÿëìèøÿì.
Êèøèíèí Äàüû äèíëÿìÿyÿ âàõòû (î äà äîíäóðìà ö÷öí íþâáÿ òóò-
ìàüà òÿëÿñèðäè) yîõ èäè.
Äàü áàëàcà áèð ãûçäàí ñîðóøäó:
– Ày ÷è÷ÿê áàëà, àäàìëàð îðà íèyÿ òîïëàøûáëàð?
– Áàáàcàí, (áó ñþç Äàüûí öðÿyèíè à÷äû. Ñèíÿñèíäÿí áèð áÿíþâ-
øÿ öçöá ãûçûí ñà÷ûíà òàõäû) äîíäóðìà àëìàã èñòÿyèðëÿð. Èñòÿñÿí,
ñÿíÿ äÿ àëàðàì.
– Äîíäóðìà íÿäèð?
– Äîíäóðìà – åëÿ äîíäóðìàäû äÿ. Ñóñóçëóãäàí yàíàíäà yå-
yèðëÿð. Áèç óøàãëàð èñÿ ùÿìèøÿ yåìÿê èñòÿyèðèê.
Äàü òÿÿccöáäÿí àù ÷ÿêäè. Áó âàõò îíóí áàøûíäàí ãàð òîïàëà-
ðû ñöðöøöá áàëàcà ãûçûí àyàãëàðûíûí yàíûíà äöøäö. Ãûç ãàðû îâóú-
ëàyûá ñåâèícëÿ äåäè:
– Ày càí! Øàõòà áàáà! Yày îëìàñûíà áàõìàyûá, Øàõòà áàáà áè-
çÿ ãîíàã ýÿëèá. Óðà!
Àäàìëàð Äàüû äþâðÿyÿ àëäûëàð. Êèìè îíóí áàøûíà ÷ûõûá ãàð òî-
ïàëàðûíû cèáëÿðèíÿ, ãîyíóíà äîëäóðóð, êèìè ãàðû äîíäóðìà êèìè
(àõû, ïóëñóç èäè!) yåyèð, áÿçèëÿðè äÿ Äàüûí ñèíÿñèíÿ äûðìàøûá îðà-
äàêû áÿíþâøÿëÿðè, íÿðýèçëÿðè yîëóøäóðóðäó.
Åëÿ áèë, Äàü Øàõòà áàáà èäè. Îíóí òîðáàñûíû áîøàëäûá þç èøëÿðè-
íèí äàëûícà ýåòäèëÿð. Äàüûí yàíûíäà ùå÷ êèì ãàëìàäû. Äàü yîëóí-
ìóø àüàcà îõøàyûðäû. Èñòèäÿí cèyÿðëÿðè yàíäû. Äîíäóðìà àëìàã
ö÷öí î äà íþâáÿyÿ äàyàíäû (øÿùÿð yàâàø-yàâàø îíó þç ãàíóíëà-
ðûíà òàáå åäèðäè). Áèð-èêè... ö÷... äîíäóðìà àëûá åëÿcÿ àüçûíà ãî-
yóðäó, cèyÿðëÿðè äàùà äà yàíûðäû. Äîíäóðìàñàòàí áöòöí äîíäóð-
ìàíû ñàòûá ñåâèícëÿ Äàüäàí ïóë èñòÿäè. Äàü þç ýóðóëòóëó ñÿñèëÿ
äåäè:
– Ïó...ë íÿäèð, càíûì?!
– Íåcÿ ïóë íÿäèð, – yåäèyèí äîíäóðìàëàð åëÿ ïóëäóð! Ìÿíè àë-
äàäàí àçäûð, áèðè äÿ ñèôàðèøëÿ ýÿëäè?!
Äàüû ìèëèñÿ àïàðäûëàð. Îíó ìàøûíëàðà ýöcëÿ ìèíäèðìèøäèëÿð.
Äàü àíä-àìàí åòäè êè, î, Äàüäûð, øÿùÿðÿ ýÿçìÿyÿ ýÿëèá, ïóë íÿ
îëäóüóíó áèëìèð. Èíàíìàäûëàð.
156
– Ñÿíè cÿðèìÿ åäÿcÿyèê! – äåäèëÿð.
– Cÿðèìÿ íÿäèð? – Äàü ñîðóøäó.
– Yåäèyèí äîíäóðìàëàðûí ïóëóíó âåðìÿñÿí, ñÿíè cÿðèìÿ åäÿ-
cÿyèê!
Äàü “cÿðèìÿ” ñþçöíöí ìÿíàñûíû þyðÿíìÿyÿ òÿëÿñìÿäè.
Ãîðõäó êè, î äà ïóëàîõøàð áèð øåy îëàð...
Õîøáÿõòëèêäÿí áàyàãêû ùÿìèí ãûç ýÿëèá ìèëèñÿ ÷ûõäû. Î, Äàüû
ãócàãëàìàã èñòÿäè, àícàã ãîëëàðû ÷àòìàäû. Ãîyíóíäàí áèð äÿñòÿ
ïóë ÷ûõàðûá äîíäóðìàñàòàíà óçàòäû:
– Õàëàcàí, áó, ìÿíèì áàáàìäûð. Àëûí îíóí yåäèyè äîíäóðìà-
ëàðûí ïóëóíó.
Ãàäûí ïóëó àëûá ñåâèícëÿ óçàãëàøäû.
Äàüû ìèëèñäÿí áóðàõäûëàð. Àícàã áè÷àðÿ Äàü ùàëäàí äöøìöø-
äö. Ãûçäûðìàñû âàðäû. Yîðóëìóøäó. Öðÿyè àç ãàëûðäû äàyàíñûí.
Áÿñ íåcÿ? Äàüà äàü ùàâàñû ëàçûìäûð!
Äàüëàð ö÷öí øÿùÿðëÿð åëÿ äàðäû êè!
Äàü àäàìëàðûí àðàñûíäà äàðûõäû. Äöíyàäà àäàìëàðûí àðàñûíäà
äàðûõìàãäàí äÿùøÿòëè ùå÷ íÿ yîõäóð.
Ãûç äåäè:
– Áàáàcàí, ýÿë ñÿíè ùÿêèìÿ àïàðûì.
– Ùÿêèì íÿäèð, áàëàñû?
– Ýåäÿê. Áàáà, ýþðöðÿì õÿñòÿñèíèç.
Äàüû ùÿêèìÿ ýÿòèðäèëÿð. Äÿðä áóðàñû èäè êè, áó âàõò ùÿêèì ãÿ-
áóë îòàüûíäà yàìàícà ìÿøüóë èäè: ôóòáîë îyóíóíóí ýÿëÿcÿyè áà-
ðÿäÿ êèòàá yàçûðäû.
Èyóëóí èñòèñè, øÿùÿðèí öðÿêñûõàí áöðêöñö Äàüû ÿëäÿí ñàëìûøäû.
Î, ùÿêèìèí ãàïûñû àüçûíäà äàyàíà áèëìÿyèá áàyûðà ÷ûõäû.
Àõøàì yàõøû êè, òåç ýÿëèá äöøäö. Ày ýþðöíäö âÿ ýÿëèá Äàüäàí
ñîðóøäó:
– Ùÿ, íåcÿñÿí, øÿùÿð õîøóíà ýÿëèð?
– Àìàíäûð, ìÿíè äàüëàðà, þç yóðäóìà, yóâàìà ÷àòäûð. – Äàü
ýöcëÿ äàíûøûðäû. – Òåç îë. Õàùèø åäèðÿì. Îðàëàðñûç äàðûõûðàì.
Ìÿðùÿìÿòëè Ày Äàüû áèðcÿ àíûí è÷èíäÿ þç yåðèíÿ, óçàãëàðà
àïàðäû. Äàü þç yåðèíÿ, ãàðäàø-áàcûëàðûíûí yàíûíà ÷àòäû. Åëÿ ñåâèí-
157
äè, åëÿ ñåâèíäè êè, îíóí ñåâèícèíè äóyàí ýþyëÿð øàããûëäàäû, èëäûðûì
àò îyíàòäû, ñóëàð àõûá äÿðÿëÿðÿ ùày ñàëäû.
Íå÷ÿ ýöí yàüûø ýþçëÿyÿí àäàìëàð, ãóøëàð, ùåyâàíëàð, îòëàð,
ýöë-÷è÷ÿêëÿð, àüàcëàð åëÿ ñåâèíäèëÿð êè!
Îíëàð áèëìèðäèëÿð êè, yàüàí àäè yàüûø äåyèë, Äàü àüëàyûð, yàüàí
îíóí ýþç yàøëàðûäûð. Þçö äÿ þç yóðä-yóâàñûíà ãàyûäà áèëäèyè ö÷öí
ñåâèícèíäÿí àüëàyûð.
Ùÿ, ýöíëÿðèí áèð ýöíö àäàìëàð øÿùÿðèí èñòèñèíäÿí, ùày-êöyöí-
äÿí ãà÷ûá ùÿìèí Äàüà ñûüûíäûëàð. Äàüëàðûí ãûç âàõòû èäè. Ýöë-ýö-
ëö, ÷è÷ÿê-÷è÷ÿyè ÷àüûðûð, yåð ýþyÿ íàç åäèðäè. Àäàìëàð Äàüûí ñèíÿ-
ñèíÿ óçàíûá “îõày” – äåäèëÿð. Äàü ýöëöìñöíÿ-ýóëöìñöíÿ äåäè:
– Õîø ýÿëìèñèíèç! Áöòöí âàð-yîõóì ñèçÿ ãóðáàíäûð. Ñèç èíñàí-
ëàðñûç åëÿ äàðûõìûøàì êè!
ÈÊÈ ÃÀÐÜÀ
Á èðè âàðäû, áèðè yîõäó, èêè ãàðüà âàðäû. Áó ãàðüàëàð áèð yåð-
äÿ yàøàyûð, ùÿìèøÿ äÿ áèð-áèðèíè àëäàäàðäûëàð.
Áèðè èñòÿðäè êè, î áèðèíäÿí yàõøû yàøàñûí. Î áèðè áóíà ÿë à÷ñûí.
Þçëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ àäëàðû âàðäû: Àëà ãàðüà, Ãàðà ãàðüà.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö áó èêè ãàðüà ýþyäÿ ó÷óðäó. Îíëàð ãàyàíûí
áàøûíäà áèð ãîç ýþðäöëÿð. Èêèñè äÿ âàð ýöúëÿðè èëÿ àøàüû åíäèëÿð.
Àëà ãàðüà èñòÿyèðäè êè, Ãàðà ãàðüàäàí òåç ó÷óá î ãîçó ýþòöð-
ñöí. Ãàðà ãàðüà èñÿ äöøöíöðäö:
“Ìÿí îíäàí ýöcëöyÿì. ßýÿð î, ìÿíäÿí òåç ó÷óá î ãîçó ýþ-
òöðñÿ, îíóí ÿëèíäÿí ãîçó àëûá þçöì yåyÿcÿyÿì. Íÿ îëóð-îëñóí
áåëÿ åäÿcÿyÿì!”
Îíëàð èêèñè äÿ àøàüû ó÷äóëàð. Áèðè î áèðèíäÿí òåç ó÷ìàüà ÷àëû-
øûðäû.
Àëà ãàðüà Ãàðà ãàðüàäàí òåç ó÷óá ãîçó äèìäèyèíÿ ýþòöðäö.
Åëÿ áó âàõò Ãàðà ãàðüà þçöíö yåòèðäè:
– Åy, Àëà ãàðüà, ãîç ìÿíèìäèð. Âåð!
158
Àëà ãàðüà ãîçó ãàíàäûíûí àëòûíà ãîyóá äåäè:
– Áàcûëû, ãîç íèyÿ ñÿíèí îëóð?
– Íåcÿ íèyÿ? Îíó áèðèícè ìÿí ýþðìöøÿì!
Àëà ãàðüà àíä-àìàí åäèá Ãàðà ãàðüàíû èíàíäûðìàã èñòÿäè êè:
– Áàcûëû, ãîçó èêèìèç äÿ áèðäÿí ýþðìÿäèê?
– Íÿ îëñóí! Ìÿí ñÿíäÿí òåç ó÷óðäóì.
– Áÿñ íèyÿ òåç ó÷óá ãîçó ýþòöðìÿäèí?
– Ìÿí áèëäèì êè, ãîç ìÿíèìäèð, âåð ãîçóìó!
Àëà ãàðüà ãîçó äèìäèyèíÿ àëûá ó÷ìàã èñòÿyÿíäÿ Ãàðà ãàðüà
îíóí áàøûíûí öñòöíö êÿñäèðäè.
– Åëÿ øåy yîõäóð. Ùàðà ãà÷ûðñàí?
Àëà ãàðüà äåäè:
– Áàcûëû, ãîy ÷ûõûá ýåäèì. Íå÷ÿ èëäèð êè, áèð yåðäÿ yàøàyûðûã.
Èíäè áèð ãîçäàí þòðö äàëàøàcàüûã, åëÿìè?
Ãàðà ãàðüà äåäè:
– Ìÿí áèëìèðÿì. Âåðìÿñÿí, çîðëà àëàcàüàì. Èñòÿyèðñÿí âåð-
ìÿ!
Î, áóíó äåyèá Àëà ãàðüàíûí öñòöíÿ cóìàíäà Àëà ãàðüà äåäè:
– Ày Ãàðà ïûñïûñà! Èíäè êè áåëÿ åäèðñÿí, ýÿë, áèð øÿðò êÿñÿê!
Ãàðà ãàðüà àyàã ñàõëàyûá ñîðóøäó:
– Yàõøû, äå ýþðöì, íÿ øÿðòäèð êÿñìÿê èñòÿäèyèí.
Àëà ãàðüà äåäè:
– Ìÿíèì íÿíÿì äåyÿðäè êè, ÿýÿð þçöíäÿí ýöcëöyÿ ðàñò ýÿë-
ñÿí, îíóíëà øÿðò êÿñ, ÿýÿð î ñÿíäÿí àüûëëû ÷ûõñà î äåyÿí îëñóí.
Yîõ, ñÿíäÿí àüûëñûç ÷ûõñà, ñÿí äåyÿí.
Ãàðà ãàðüà ëîâüàëàíäû:
– Àëëàùà øöêöð êè, ñÿíäÿí ÷îõ-÷îõ àüûëëûyàì, – äåäè. – Øÿðòèíè
äå, áàøûìû àüðûòìà. Àcìûøàì, ãîç yåìÿê ö÷öí öðÿyèì ýåäèð.
Àëà ãàðüà äåäè:
– Øÿðòèì áóäóð êè, ýÿë ùÿðÿìèç áèð yàëàí äàíûøàã, êèìèí yàëà-
íû yàõøû îëñà, ãîç îíóí îëñóí!
Ãàðà ãàðüà yàëàí äàíûøìàãäà ÷îõ ñÿðèøòÿëè èäè. Îíóí äèëèíÿ ùå÷
çàìàí äîüðó ñþç ýÿëìÿçäè. Äîüðó ñþç äàíûøàíäà äèëè yàíûðäû.
Íÿ èñÿ...
159
 Ãàðà ãàðüà äåäè:
– Ëàï yàõøû! Ýÿë äàíûøàã. ßââÿëcÿ ñÿí äàíûø.
Àëà ãàðüà ãîçó ãàíàäûíûí àëòûíäà ýèçëÿäèá þç yàëàíûíû äàíûøäû:
ÀËÀ ÃÀÐÜÀÍÛÍ YÀËÀÍÛ
– Áàcûëû, áèð ýöí, àòà-àíàì ñàü èäè. Áèëèðñÿí êè, áèç ãàðüàëàð èêè-
ö÷ yöç èë yàøàyûðûã. Ùÿ, áó ÿùâàëàò èêè-ö÷ yöç èë ÿââÿë áàø âåðèá.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ó÷óá áèð ãîç àüàcûíà ãîíäóì. Áîë ãîç âàðäû.
Èñòÿäèì äîyóíúà yåyèá ñîíðà ó÷óá ýåäÿì.
Yåíèúÿ áèð ãîçó ñûíäûðìàã èñòÿyèðäèì êè, áèð îâ÷óíóí òöôÿíýè
àyàüà ÷ÿêäèyèíè ýþðäöì. Ãîç àüçûìäà ó÷äóì. Îâ÷ó ýöëëÿíè àò-
ìûøäû. Ýöëëÿ àðõàìcà ýÿëèðäè. Ìÿí ó÷óðäóì. Ýöëëÿ ýÿëèðäè, ìÿí
ó÷óðäóì. Ýþðäöì ýöëëÿ ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿí äåyèë, ãîçó àüçûìäàí
áóðàõäûì yåðÿ. Ãîç áèð ãàyàíûí áàøûíà äöøäö. Ýöëëÿíèí ìÿíäÿí
yàí þòäöyöíö ýþðöá àøàüû, ãîçóí àðäûícà ó÷äóì. Î ãÿäÿð ó÷-
äóì, î ãÿäÿð yîë ýÿëäèì êè, àõûð ýÿëèá ùÿìèí ãàyàíûí áàøûíà äöø-
äöì. Íÿ ýþðñÿì yàõøûäûð – ìÿí àòäûüûì ùÿìèí î ãîç áó ãàyà-
íûí áàøûíäà áèòèá. Ãîëáóäàãëû áèð ãîç àüàcû îëóá êè, êþëýÿñèíäÿ
áåø ñöðö äèícÿëÿð...
Áàõ, Ãàðà ãàðüà áàcû, ìÿíèì áàøûìà áåëÿ áèð ÿùâàëàò ýÿëèá...
Ãàðà ãàðüà áàõäû êè, Àëà ãàðüà åëÿ áèð yàëàí äàíûøûá êè, îíóí
yàëàíëàðû áóíóí yàíûíäà ùå÷ íÿäèð. Àícàã þçöíö ÿëÿ àëûá yåíè áèð
yàëàí ãóðàøäûðäû.
ÃÀÐÀ ÃÀÐÜÀÍÛÍ YÀËÀÍÛ
– Àëà ãàðüà, càíûíà àíä îëñóí êè, áó äàíûøäûüûì áàøûìà ýÿëèá.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö – äöç ö÷ yöç èë ÿââÿë, îíäà ìÿí yóìóðòàäàí
òÿçÿcÿ ÷ûõìûøäûì. Ìÿí äÿ áèð ãîç àüàcûíûí áàøûíà ãîíäóì.
Åëÿ yåíècÿ áèð ãîçó àüçûìà àëìûøäûì êè, ýþðäöì áèð êèøè òö-
ôÿíýè öçöíÿ ýþòöðöá äöç ìÿíè íèøàí àëûð. Êèøè òÿòèyè ÷ÿêäè. Ýöëëÿ
ìÿíÿ ÷àòùà÷àòäà ãîç àüçûìäà ó÷äóì. Î ãÿäÿð ó÷äóì êè! Ýöëëÿ
äÿ ìÿíèì àðõàìcà ó÷óð, ìÿíè þëäöðìÿê èñòÿyèðäè.
160
Ùÿ, áàcûëû, íÿ ãÿäÿð yîë ýåòäèyèìè áèëìèðÿì. Áèð äÿ îíó ýþð-
äöì êè, ìÿí ãîë-áóäàãëû áèð ãîç àüàcûíû äèìäèyèìäÿ òóòóá àïà-
ðûðàì. Àøàüûäàí àäàìëàð ìàðàã âÿ òÿÿccöáëÿ ìÿíÿ áàõûðëàð.
Ñÿí äåìÿ, î ãÿäÿð ó÷ìóøàì, î ãÿäÿð yîë ýåòìèøÿì êè, àü-
çûìäàêû ãîç áèòèá, ãîë-áóäàãëû áèð àüàc îëóá!
Ùÿ, áàcûëû, áàøûìà áåëÿ ùàäèñÿ ýÿëèá...
***
Àëà ãàðüà ýþðäö êè, Ãàðà ãàðüàíûí yàëàíû îíóíêóíäàí yàõøû-
äûð. Þçö äÿ Ãàðà ãàðüà îíäàí ýöcëöäöð, ãîçó âåðìÿñÿ, òóòóá çîð-
ëà ÿëèíäÿí àëàcàã. Îäóð êè, ãîçó ãàíàäûíûí àëòûíäàí ÷ûõàðûá Ãàðà
ãàðüàyà âåðäè.
Ãàðà ãàðüà ãîçó àëûá äèìäèêëÿäè. Ýþòöðöá äàøà âóðäó. Ãîç ÷ÿ-
òèíëèêëÿ ñûíäû...
Àù, ãîç ÷öðöê èäè – è÷è áîìáîø...
Ãàðüàëàð áèð-áèðèíÿ áàõûá àù ÷ÿêäèëÿð...
Áàõ, ÿñë yàëàí åëÿ áó èäè – ãîçóí ÷öðöê îëìàñû...
ÄÀØ ÙßÑÐßÒÈ
Á èðè âàðäû, áèðè yîõäó, yîëóí ãûðàüûíäà äöøöá ãàëìûø áèð äàø
âàðäû. Áó äàø ùå÷ êèìèí äèããÿòèíè úÿëá åäÿ áèëìèðäè. Î, ÷îõ
èñòÿyèðäè êè, êèìÿñÿ ýÿðÿê îëñóí. Êèìñÿ îíóí ùÿyàòû èëÿ ìàðàãëàíñûí.
Äàø êèìñÿñèç yåðäÿ yàìàícà äàðûõûðäû.. Áó yîëëà ùÿðäÿíáèð
àäàìëàð ýÿëèá-ýåòñÿëÿð äÿ, îíëàð äàøà ùå÷ áèð ÿùÿìèyyÿò âåðìèðäèëÿð.
Äàø ùÿðäÿí àäàìëàðûí àyàãëàðûíà äÿyèð, îíëàðû áöäðÿäèð, äèããÿòè
úÿëá åòìÿê èñòÿyèðäè. Ëàêèí ùÿìèøÿ ùàðàñà òÿëÿñÿí àäàìëàð äàøà ôè-
êèð âåðìèðäèëÿð.
Äàø þç áÿõòèíäÿí, òàëåyèíäÿí åëÿ øèêàyÿòëÿíèðäè êè! Äàøûí yàíûí-
äà, yîë êÿíàðûíäà ÷îõëó ÿòèðëè ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð áèòÿðäè. Yîëëà þòöá-êå-
÷ÿíëÿð ÿyèëèá áó ýöë-÷è÷ÿêëÿðäÿí öçöð, ÿòðèíè ÷èyÿðëÿðèíÿ ÷ÿêèðäèëÿð.
Äÿñòÿ áàüëàyûá äîñò-òàíûøëàðà âåðèðäèëÿð.
Äàø áó ýöëëÿðÿ, ÷è÷ÿêëÿðÿ åëÿ ãèáòÿ åäèðäè êè!
161
11. – 286
 Áÿñ íåcÿ, î äà èñòÿyèðäè êè, àäàìëàðà ýÿðÿê îëñóí.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö...
Ùÿ, áàõ áó ýöíö äàø þìðö áîyó óíóòìàç. Áó ýöí äàøûí àðçóñó-
íó yåðèíÿ yåòèðäè, îíó õîøáÿõò åòäè.
Yîëäà, äàøûí yàíûíäà áèð ìàøûí äàyàíäû. Äàø áàõûá ýþðäö êè, ìà-
øûíûí è÷èíäÿ î ãÿäÿð äàø âàð êè, ýÿë, ýþðÿñÿí.
Äàø þç ãîùóìëàðûíû ýþðöá ãûøãûðäû:
– Åy, ãîùóìëàð, ãàðäàøëàð! Ìÿíè äÿ þçöíöçëÿ àïàðûí. Ìÿí áóðà-
äà òÿê-òÿíùà äàðûõûðàì. Ìÿíè äÿ àïàðûí! Ãîyìàyûí ìÿíè òÿêëèê
ìÿùâ åòñèí.
Äàøëàð îíóí ñÿñèíè, yàëâàðûøëàðûíû åøèòñÿëÿð äÿ, îíà êþìÿê åäÿ áèë-
ìÿäèëÿð.
Àõû, äàøëàðûí äèëèíè èíñàíëàð áèëìèðëÿð...
Àícàã ìàøûíäàí äöøÿí áèð íÿôÿð áó äàøà yàõûíëàøäû. Yàâàøcà
ÿyèëèá îíó ýþòöðäö.
Áó âàõò äàøûí öðÿyè òóòóëìóø ãóø öðÿyè êèìè ÷ûðïûíûðäû. Êèøè áóíó
ùèññ åòìÿäè. Äàøû ýþòöðöá ìàøûíûí è÷èíÿ àòäû.
Äöçäöð, äàøûí ãàáûðüàëàðû áèð àç ÿçèëäè. Àícàã äàø áóíó ùå÷ âåcè-
íÿ äÿ àëìàäû: àõû, î þç àðçóñóíà ÷àòûðäû.
Äàø ìàøûíäà þç ãîùóì-ãàðäàøëàðû èëÿ öðÿêäÿí ýþðöøöá-þïöøäö.
Îíëàð áèð-áèð ãóúàãëàøäûëàð.
Ìàøûí ýåòäè, ýåòäè, áèð òèêèíòèíèí yàíûíäà äàyàíäû.
Îðàäà äàøëàðû yåðÿ áîøàëòäûëàð. Áóðàäà î ãÿäÿð äàø âàðäû êè!
Äàøû áóðàäà òèêèëÿí áèíàyà ùþðäöëÿð. Þçö äÿ áÿõòè ýÿòèðìèøäè: áà-
yûð òÿðÿôÿ ùþðäöëÿð. Áàõ, áóíäàí äàøûí ëàï õîøó ýÿëäè. Àõû, î áóðà-
äàí áàyûðà áàõà áèëèðäè. Ùå÷ äàðûõìûðäû. Þçö äÿ äîñòëàðûíûí àðàñûí-
äàyäû.
Äàø àðçóñóíà ÷àòìûøäû: áèíàyà ùþðöëìöøäö. Àäàìëàðà ýÿðÿê îë-
ìóøäó.
Äöíyàäà áóíäàí äà ýþçÿë àðçó âàðìû?
Äàøà åëÿ ýÿëäè êè, äöíyàyà òÿçÿäÿí ýÿëèá, ýþyö, òîðïàüû, Ýöíÿøè
èëê äÿôÿäèð êè, ýþðöð...
162
ÒÐÀÌÂÀY
Á èðè âàðäû, áèðè yîõäó, ãîúàëûá ÿëäÿí-àyàãäàí äöøìöø áèð
òðàìâày âàðäû. Î, ïàðêäà áèð êöícÿ àòûëûá ãàëìûøäû.
Ùÿð ñÿùÿð, áàøãà càâàí âÿ ñàç òðàìâàyëàð èøÿ ýåäÿíäÿ áó ãî-
cà òðàìâàyûí öðÿyè ÿñèðäè.
Yàäûíà þç þòÿí göíëÿðè, èëê äÿôÿ èøÿ ÷ûõäûüû ýöíëÿð äöøäö.
... Áèð âàõò, ýþçÿë áèð ñÿùÿð úàâàí áèð îüëàí îíó ïàðêäàí ÷û-
õàðòäû. Òÿçÿ, yàðàøûãëû òðàìâàyûí ñåâèíúäÿí ýþçëÿðè ïàðëàyûðäû.
Ùÿðäÿí yîëäà àäàì ýþðÿíäÿ òðàìâày ãûøãûðûá ñÿñ ñàëûðäû. Äàyà-
íàcàãëàðäà êþêñ þòöðöá íÿôÿñèíè äÿðèð, àäàìëàðûí äöøöá-ìèíìÿ-
ñèíè ýþçëÿyèðäè. Èøÿ ýåäèá-ýÿëÿíëÿðè èøÿ âÿ åâÿ äàøûäûãcà òðàìâà-
yûí åëÿ áèë êè, þìðö óçàíûðäû.
Áÿñ íåcÿ, äöíyàäà èíñàíëàðà ýÿðÿê îëìàãäàí ýþçÿë íÿ âàð?!
Áÿçÿí åëÿ îëóðäó êè, òðàìâày õÿñòÿëÿíèðäè. Èøÿ ÷ûõà áèëìèðäè.
Îíäà äà yîëëàð ö÷öí åëÿ äàðûõûðäû êè, ëàï öðÿyè ÿñèðäè.
Áåëÿ õÿñòÿëÿíìÿëÿðäÿ îíó òÿìèð åäèá yåíèäÿí èøÿ yîëëàyûðäû-
ëàð.
Ëàêèí áèð ýöí ùÿìèí òðàìâày ëàï áÿðê õÿñòÿëÿíäè âÿ áèð äàùà
èøÿ ÷ûõàñû îëìàäû. Îíó òÿìèð åòìÿäèëÿð! ßêñèíÿ, áÿçè ùèññÿëÿðèíè
÷ûõàðûá àïàðäûëàð, îíó èñÿ áó áîø êöícÿ òóëëàäûëàð.
Òðàìâàyûí ÷ÿòèí ýöíëÿðè áàøëàäû. Þìðö áîyó ýÿçäèyè yîëëàðà
ùÿñðÿò ãàëäû. Àäàìëàðûí öçöíö áåëÿ ýþðìÿäè.
Áóíëàð èñÿ yàìàí àcûíàcàãëû èäè...
Èíäè ãîcàëûá ÿëäÿí äöøìöø òðàìâày î õîø ýöíëÿðèíè yàä åäèð,
öðÿyèíäÿí õàòèðÿëÿðèí èëûã ãàíû àõûðäû...
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö èñÿ áèð ãÿðèáÿ ùàäèñÿ áàø âåðäè: Èêè íÿôÿð êè-
øè ùÿìèí òðàìâàyà áàõäû... áàõäû... Ñîíðà íÿñÿ yàçûá ýåòäèëÿð.
Áèð ýöíñÿ ùÿìèí òðàìâàyû áþyöê áèð ìàøûíà ìèíäèðèá çàâîäà
àïàðäûëàð,
Îíó çàâîääà ìþùêÿì òÿìèð åòäèëÿð: ëàï càâàíëàøäû! Îðà-áó-
ðàñûíû ðÿíýëÿäèëÿð. Ïÿícÿðÿ-ýþçëÿðèíÿ òÿçÿ àyíàëàð ñàëäûëàð. Òÿ-
êÿð-ÿyëÿcëÿðèíè ñàùìàíà ñàëäûëàð.
163
11*.
 Áöòöí áóíëàðäàí ãîcà òðàìâàyûí åëÿ õîøó ýÿëèðäè êè! Áöòöí
÷ÿòèíëèêëÿðÿ öðÿêëÿ äþçöðäö...
Õåyëè êå÷ÿíäÿí ñîíðà ùÿìèí òðàìâàyû yåíèäÿí þç ïàðêëàðûíà
ýþíäÿðäèëÿð.
Î, yàìàícà ñåâèíèðäè. Yåíèäÿí þç äîüìà êîëëåêòèâèíÿ ãàyûò-
ìûøäû.
Yåíÿ äîüìà yîëëàðà ÷ûõäû. Äîüìà àäàìëàðû èøäÿí åâÿ, åâäÿí
èøÿ äàøûyûðäû. Îíó yåíÿ èíñàíëàðëà ýþðöøëÿð ýþçëÿyèðäè.
Ãîcà òðàìâày ñåâèícäÿí ñàíêè càâàíëàøûðäû.
ÑÖÑßÍCÈÊ Âß ÊÖÑßÍCÈÊ
Ê îëëàðûí äèáèíäÿ áîyíóáöêöê òÿð áÿíþâøÿëÿðäÿí äÿðèá
äþø cèáèíÿ yûüäû. Ñàïñàðû íÿðýèçëÿðäÿí öçöá äÿñòÿ
áàüëàäû. Äàøà ñþyêÿíèá ãóçóëàðà áàõäû... Ñÿðèí ìåù îíóí ñà÷-
ëàðûíû îõøàyûðäû. Åëÿ áó âàõò íÿùÿíý áèð ãóø îíó càyíàãëàðûíà
àëûá ýþyÿ ãàëõäû. Ìàùèð ÿââÿëcÿ ãîðõäó. Þçöíö yåðÿ àòìàã èñ-
òÿäè. Àícàã áèëäè êè, yåðÿ àòûëìàã þëöìäöð. Ãàðòàëûí ãàíàäëà-
ðûíäàí äàùà áÿðê-áÿðê òóòäó. Î, ãàðòàëûí ãàíàäëàðûíäàí òóòàí-
äà Ãàðòàë äåäè:
– Îüëàí, ãàíàäëàðûìû áóðàõ. Ãîðõìà.
– Ñÿí äàíûøà áèëèðñÿí? – äåyÿ Ìàùèð ãîðõó ùèññèíè yàääàí
÷ûõàðûá ñîðóøäó. – Ìÿíè ùàðà àïàðûðñàí?
– Ýåäÿðèê, ýþðÿðñÿí, – äåyÿ Ãàðòàë äèëëÿíäè. – Ñÿí àyàãëà-
ðûìäàí áÿðê yàïûø. Àyàãëàðûìû áóðàõñàí yåðÿ äöøöá ïàð÷à-
ïàð÷à îëàðñàí.
Ócà äàüëàð àøàüûäà ãàëìûøäû. Ìàùèð ýþðäö êè, áóëóäëàð îí-
ëàðûí àyàãëàðû àëòûíäà, àøàüûëàðäà ãàëûð, îíëàð ùàðàñà òÿëÿñèð, ñö-
çöá ýåäèðëÿð.
Ãàðòàë ócà áèð äàüûí çèðâÿñèíäÿ yåðÿ ãîíäó. Ìàùèð ñåâèíäè:
èíñàíûí àyàüû äîüìà òîðïàãäàí öçöëÿíäÿ þçöíö ãÿðèá âÿ êþ-
ìÿêñèç ùèññ åäèð.
164
Î äà áóðàäà þçöíö ýöcëö ùèññ åòäè âÿ öðÿyèíäÿ äöøöíäö êè,
ýÿëñÿíÿ áó Ãàðòàëû òóòóá þëäöðÿñÿí. Åëÿ áèë, ãàðòàë îíóí öðÿ-
yèíäÿí êå÷ÿíè äóyäó. Äåäè:
– Îüëàí, áåëÿ ôèêèðëÿðÿ äöøìÿ: ãà÷ìàã, ìÿíè þëäöðìÿê èñ-
òÿñÿí, þçöíö þëìöø áèë. Yîõ, ñþçöìÿ áàõñàí, ñÿíè õîøáÿõò
åäÿcÿyÿì.
– Ìÿíè õîøáÿõò åäÿcÿêñÿí? – äåyÿ Ìàùèð ñîðóøäó. – Ìÿí
åëÿ õîøáÿõòÿì äÿ. Àòàì, àíàì âàð. Áàcû-ãàðäàøëàðûì âàð. Øÿ-
ùÿðäÿ yàøàyûðûã. ×îõëó îyóícàüûì âàð. Àòàì ìÿíÿ âåëîñèïåä
äÿ àëûá.
Ãàðòàë þç ãàðòàë ýöëöøö èëÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö:
– Îüëàí, – äåäè, – áóíëàð õîøáÿõòëèê äåyèë. ßñë õîøáÿõòëèê
áàøãà øåyäèð.
– Õîøáÿõòëèê íÿäèð? – äåyÿ Ìàùèð ñîðóøäó.
– Ýåäÿðèê, ýþðÿðñÿí. – Ãàðòàë Ìàùèðè yåíÿ càyíàüûíà àëäû.
– Õîøáÿõòëèê îäóð êè, þç þìðöíö áàøãàñûíûí àçàäëûüû óüðóíäà
ãóðáàí âåðÿñÿí!
– Yàõøû, áèç ùàðà ýåäèðèê? – äåyÿ Ìàùèð yåíÿ ñîðóøàíäà
Ãàðòàë äåäè:
– Òÿëÿñìÿ, îüëàí. Áèç Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ ýåäèðèê. Ãàðüàëàð
þëêÿñèíäÿ áèð ïàäøàù yàøàyûð âÿ ùþêìðàíëûã åäèð. Î, ãàðüàëà-
ðûí êþìÿyè èëÿ ìÿíèì èêè áàëàìû òóòóá. Áó ýöíëÿðäÿ áàëàëàðû-
ìû äàð àüàcûíäàí àñìàã èñòÿyèð. Ãàðüàëàð þëêÿñèíèí ùþêìäàðû
áèç ãàðòàëëàðû ýþðìÿê èñòÿìèð. Îíóí ãàðüà ãûðûëòûñûíäàí yàìàí
õîøó ýÿëèð.
– Ùÿ? – äåyÿ Ìàùèð ñîðóøäó. – Áÿñ ìÿíè Ãàðüàëàð þëêÿñè-
íÿ íÿ ö÷öí àïàðûðñàí?
– Ýåäÿðèê, ýþðÿðñÿí, – äåyÿ Ãàðòàë ó÷óøóíó ñöðÿòëÿíäèðäè.
– Ãàðòàëëàð þëêÿñèíèí ùþêìäàðûíà áèð âÿçèð ëàçûìäûð. Ñÿíè î þë-
êÿäÿ âÿçèð òÿyèí åäÿcÿêëÿð. Ñÿí ùþêìäàðà ìÿñëÿùÿòëÿð âåðÿ-
cÿêñÿí. Áåëÿëèêëÿ äÿ, ìÿíèì áàëàëàðûìû äàð àüàcûíäàí õèëàñ
åäÿcÿêñÿí.
165
 – Ìÿí âÿçèð îëàcàüàì? – äåyÿ Ìàùèð ùÿyÿcàíëà ñîðóøäó.
Àç ãàëäû êè, ÿëè Ãàðòàëûí àyàãëàðûíäàí ÷ûõñûí, öçöàøàüû yûõûë-
ñûí.
– Áÿëè. Ñÿí ÿäàëÿòëè áèð âÿçèð îëàcàãñàí, – äåyÿ Ãàðòàë ñþ-
çöíö òÿêðàð åòäè.
***
Îíëàð ýåcÿ-ýöíäöç ó÷óðäóëàð. Ìàùèðÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, äöíyà
ñÿyàùÿòèíÿ ÷ûõûá. Îðàñû ìàðàãëûäûð êè, Ìàùèð yóõóñóíäà äöíyà
ñÿyàùÿòèíÿ Ãàðòàë càyíàüûíäà ÷ûõìàìûøäû âÿ áóíà ùÿëÿ ñåâè-
íèðäè äÿ!
Îíëàð äÿíèçëÿðèí, îêåàíëàðûí öñòö èëÿ ó÷óá-ýåäèðäèëÿð.
Ãàðòàë ùàðàäà ócà äàü ýþðöðäöñÿ, îðàäà yåðÿ ãîíóðäó. Îâ-
ëàäûüû êÿêëèêäÿí, òóðàcäàí Ìàùèðÿ äÿ âåðèðäè.
Ìàùèð ÷îõ àðçóëàyûðäû êè, Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ òåç ÷àòñûíëàð.
Gþðñöí áóðà íåcÿ þëêÿäèð...
Îíëàð áèð ñÿùÿð òåçäÿí ãÿðèáÿ áèð þëêÿyÿ ýÿëèá ÷ûõäûëàð. Ùà-
ðàyà áàõûðäûí ãàðüà ýþðöíöðäö. Àüàcëàðûí áóäàãëàðû áåëÿ ãàð-
üàëàðëà äîëó èäè.
Ùÿð òÿðÿôè ãàðüàëàðûí öðÿêáóëàíäûðàí ãàðûëòûñû áàøûíà ýþòöð-
ìöøäö.
Ãàðòàëëà Ìàùèð áó ãÿðèáÿ þëêÿyÿ áàõà-áàõà ãàëìûøäûëàð.
Ãàðòàë îíóí öç-ýþçöíäÿí áÿðê-áÿðê þïöá äåäè:
– Áèç ùÿëÿëèê âèäàëàøìàëû îëàcàüûã. Ñÿí áóðàíûí àüûëñûç
ùþêìäàðûíûí áàøûíà àüûë ãîy. Îíà äå êè, ãàðòàë áàëàëàðûíû
ìÿùâ åòìÿñèí. Ìÿíèì áàëàëàðûìû àçàä åòñèí. Ñîíðà ìÿí ýÿëèá
ñÿíè äÿ õèëàñ åäÿcÿyÿì.
Ãàðòàë îíóíëà õåyëè ìÿñëÿùÿòëÿøäè. Îíà áÿçè øåyëÿðè þyðÿò-
äè. Àõûðäà äåäè:
– Èíäè ñÿíè ýþyäÿí yåðÿ áóðàõàúàüàì.
– Âày! Ìÿí yåðÿ äöøöá ïàð÷à-ïàð÷à îëàðàì êè? – äåyÿ Ìà-
ùèð ãîðõäó.
Ãàðòàë äåäè:
166
– Îüëàí, ãîðõìà. Ãàðüàëàð î ãÿäÿð äÿ àõìàã äåyèëëÿð. Îí-
ëàð ñÿíè ýþyäÿ ýþðÿí êèìè òóòóá äèìäèêëÿðèíÿ àëàcàãëàð. Äöç
àïàðûá ñÿíè ùþêìäàðëàðûíûí ñàðàyûíäà yåðÿ ãîyàcàãëàð. Ñÿí äÿ
þyðÿòäèyèì êèìè åäÿðñÿí...
Ãàðòàë áóíó äåyèá Ìàùèðè yåíÿ ÷àyíàüûíà àëäû. Yöêñÿêëèyÿ
ãàëõûá îíà äåäè:
– Áàëàëàðûìû áó äàüûí áàøûíäà ýþçëÿyÿcÿyÿì. Îíëàð àçàä
îëóíàíäàí ñîíðà þçöí äÿ áó äàüà ãàyûäûá ýÿëÿðñÿí. Ñÿíè äÿ
àïàðûá àòà-àíàíà âåðÿðÿì.
Ãàðòàë Ìàùèðè càyíàüûíäàí áóðàõäû. Ìàùèð yóìáàëàíà-
yóìáàëàíà yåðÿ äîüðó ó÷óðäó.
Ãàðüàëàð þëêÿñèíèí ñàêèíëÿðè ãàðà ãàðüàëàð ýþðäöëÿð êè, ýþy-
äÿí íÿñÿ áèð øåy äöøöð, cÿëä îíà äîüðó ó÷äóëàð. Îíëàð áàëàcà
Ìàùèðè ýþéäÿúÿ òóòóá yàâàø-yàâàø àøàüû ñàëäûëàð.
Èðèäèìäèêëè áèð ãàðüà Ìàùèðäÿí ñîðóøäó:
– Åy áÿíè-èíñàí, íåcÿ îëóá êè, ýÿëèá áóðàyà ÷ûõìûñàí?
Ìàùèð Ãàðòàëûí þyðÿòäèyè êèìè äåäè:
– Ìÿí Àëëàùûí yàíûíäàí ýÿëèðÿì.
Ãàðüàëàð áèð ùày-ùÿøèð ãîïàðäûëàð êè, òà íÿ äåyèì.
Áöòöí Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ yàyûëäû êè, ýþyäÿí Àëëàù îíëàð
ö÷öí àüûëëû áèð âÿçèð ýþíäÿðèá.
Ãàðüàëàð Ìàùèðè ùþêìäàðûí yàíûíà ýÿòèðäèëÿð.
Ãàðüàëàð þëêÿñèíèí ùþêìäàðû yîëóãáàø ãàðüàyà îõøàyàí áèð
èíñàí èäè. Î þç íÿñëèíäÿí îëàí èíñàí îüëóíó ýþðöá ñåâèíäè.
Àícàã îíäàí áèð àç ãîðõäó äà.
Ùþêìäàð ãàðüà êèìè ãàðûëäàäû. Ìàùèð îíóí íÿ äåìÿê èñòÿ-
äèyèíè áàøà äöøìÿyèá ìàòäûì-ìàòäûì öçöíÿ áàõäû. Ñîíðà äå-
äè:
– Áèëìèðÿì íÿ äåyèðñÿí. Èíñàí äèëèíäÿ äàíûøñàíà?
Ãàðüàëàð þëêÿñèíèí ùþêìäàðû ãàðûëäàäû:
– Ãàð... ð... ãàð! Ñÿí êèìñÿí?
– Ùÿ, áàõ, èíäè àäàì êèìè äàíûøäûí, – äåyÿ Ìàùèð ñåâèíäè.
Ñåâèíäè êè, áó óçàã Ãàðüàëàð þëêÿñèíäÿ, íÿùàyÿò êè, èíñàí îü-
ëóíà ðàñò ýÿëèá.
167
 – Ìÿí Ìàùèðÿì, ìÿíè ýþyäÿí Àëëàù ýþíäÿðèá! – äåyÿ î
þçö ùàãäà äàíûøäû. – Ýÿëìèøÿì êè, ÿëàùÿçðÿòÿ êþìÿê åäèì.
– Ãàð... ð, äîüðóäóð, ìÿí ÿëàùÿçðÿòÿì! – äåyÿ Ãàðüàëàð þë-
êÿñèíèí ùþêìäàðû ãàðûëäàäû. – Ìÿíèì þçöì êèìè àüûëëû áèð âÿ-
çèðèì îëìàëûäûð. Àëëàù åëÿ ñÿíè ìÿíèì ö÷öí ýþíäÿðèá...
Ãàðüàëàð þëêÿñèíèí ùþêìäàðû äà ãÿðèáÿ èíñàí èäè.
Îíóí áàøû ãàðüàyà, áóðíó òûñáàüàyà, ýþçëÿðè ãóðáàüàyà îõ-
øàyûðäû. Áàëàcà èäè. Ãàç êèìè yàíûíû áàñà-áàñà yåðèyèðäè. Äàíû-
øàíäà äà ïÿëòÿêëèyè î ñààò áèëèíèðäè.
Áÿñ íåcÿ îëìóøäóð êè, áåëÿ áèð àäàì Ãàðüàëàð þëêÿñè êèìè
áþyöê áèð þëêÿäÿ ùþêìðàí îëìóøäó?
... Ãàðüàëàð þëêÿñèíèí ùþêìäàðû óçàã áèð ïëàíåòäÿ yàøàyûð-
äû. Î, áó õîøáÿõò ïëàíåòäÿ òÿê-òÿíùà yàøàìàã õÿyàëûíà äöøöð.
Èñòÿyèð êè, ïëàíåòèí òÿê ùþêìäàðû îëñóí. Ýåcÿ-ýöíäöç äöøöíöð,
íÿùàyÿò, èíñàíëàðû áèðcÿ àíäà ìÿùâ åäÿí ãÿðèáÿ áèð ñèëàù èúàä
åäèð. Î, ýåcÿëÿð áó ñèëàùû ùåyâàíëàðûí öçÿðèíäÿ ñûíàãäàí ÷ûõà-
ðûð. Ñèëàù càíëûíû ìÿùâ åäèðìèø, àììà áàøãà ùå÷ íÿyÿ òîõóí-
ìóðìóø.
Íóð þëêÿñèíèí ñàêèíëÿðè áó àäàìûí áåëÿ äÿùøÿòëè áèð ñèëàù
ècàä åòäèyèíè åøèäèá áÿðê òÿøâèøÿ äöøöðëÿð. Îíëàð áó ñèëàùûí íå-
cÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ùàãäà ÷îõ ôèêèðëÿøèðëÿð. Àícàã áó àäàì áö-
òöí èíñàíëàðà ìåyäàí îõóìàã èñòÿyèð. Áèð ýöí ñèëàùûíû ýþòöðöá
Íóð þëêÿñèíèí ñÿìàñûíà ãàëõûð êè, ùÿìèí þëäöðöcö ñèëàùûíû yå-
ðÿ àòûá áöòöí càíëûëàðû ìÿùâ åòñèí.
Èø åëÿ ýÿòèðèð êè, áó âàõò Íóð þëêÿñè öçÿðèíäÿ áèð äÿñòÿ ãàðà
ãàðüà ó÷óðìóø. Áó ãàðà ãàðüàëàð ùàâàäà ÿë-ãîë àòûá ÷àïàëàyàí
ýÿëÿcÿê ùþêìäàðëàðûíû äèìäèêëÿðèíÿ àëûá Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ
ýÿòèðèðëÿð.
Î þç ñèëàùû èëÿ Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ ýÿëèá ÷ûõûð. Ãàðüàëàð èíäè-
èíäè áàøà äöøöðëÿð êè, þçëÿðè ö÷öí íåcÿ áèð áÿäáÿõòëèê ýÿòèðèá-
ëÿð!
Î, ãàðüàëàðà þç þëäöðöcö ñèëàùûíû ýþñòÿðèá äåyèð:
– Ìÿí áó þëêÿíèí ùþêìäàðûyàì. Ñþçöì èêè îëñà, ùàìûíûçû
ìÿùâ åäÿcÿyÿì!
168
Ãàðüàëàð ÿââÿë áó áÿëàäàí õèëàñ îëìàã ùàãäà ÷îõ ôèêèðëÿø-
äèëÿð.
Àícàã îíëàðûí þç àðàëàðûíäà äà õàèí, ïàõûë, ñàòãûí âàðäû.
Ãàðüàëàð ýÿëÿcÿê ùþêìäàðà càí-áàøëà ãóëëóã åòìÿyÿ áàøëàäû-
ëàð. Äàùà îíëàð àçàäëûã ùàãäà ùå÷ äöøöíìÿäèëÿð äÿ!
Áó ùþêìäàðûí àäû Òîïó èäè. Òîïó áöòöí ãàðüàëàðûí
áåyíèíäÿ ÿìÿëèééàò åäèá, îíëàðûí îíñóç äà îëìàyàí àüûëëàðûíû
ÿëëÿðèíäÿí àëìûøäû.
Ãàðüàëàð àüûëñûç, êàìàëñûç þç þëêÿëÿðèíäÿ âåyèë-âåyèë ó÷óð,
ýÿçèá-äîëàøûð. Òîïóíóí ÿìðëÿðèíÿ ðèàyÿò åäèðäèëÿð.
Òîïó þëäöðöcö ñèëàùûíû þç yàñòûüûíûí àëòûíäà ñàõëàyûð, îíó
ùÿðäÿíáèð ãàðüàëàðà ýþñòÿðèá, îíëàðû ãîðõóäóðäó.
Òîïó áàõ áåëÿ Òîïó èäè. Èíäè î, Ìàùèðè ýþðÿíäÿ ÿââÿë-ÿâ-
âÿë ãîðõäó. Ñîíðà îíóí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëäèyèíÿ èíàí-
äû. Îíó þçöíÿ âÿçèð òÿyèí åòäè.
Ìàùèð èëÿ Òîïó Ãàðüàëàð þëêÿñèíè èäàðÿ åòìÿyÿ áàøëàäûëàð.
Î, áèð äÿôÿ ñþùáÿòè ÿñèð àëûíìûø ãàðòàë áàëàëàðûíûí öñòöíÿ ýÿòè-
ðèá ÷ûõàðàíäà Òîïóíóí ãóðáàüà ýþçëÿðè áèð àç äà áÿðÿëäè:
– Ãàðòàë áàëàëàðû ìÿíÿ ëàçûìäûð, – äåäè.
– Íÿyèíÿ ëàçûìäûð? – äåyÿ Ìàùèð ñîðóøàíäà Òîïó ìÿãñÿ-
äèíè à÷ûá äàíûøäû:
– Ãàðòàë áàëàëàðûíû ñÿôÿðÿ ýþíäÿðÿcÿyÿì.
– Ùàðàyà?
– Íóð þëêÿñèíÿ.
Ìàùèð Íóð þëêÿñè ùàãäà ùå÷ áèð øåy åøèòìÿìèøäè, ùå÷ íÿ äÿ
áèëìèðäè. Îäóð êè, äàëáàäàë ñóàëëàð âåðäè. Òîïó äà þçöíöí Íóð
þëêÿñèíäÿí áóðàyà íå÷ÿ ýÿëäèyèíè ñþyëÿäè. Î äåäè:
– Ìÿí ãàðòàë áàëàëàðû èëÿ Íóð þëêÿñèíÿ èíñàíëàðû ãûðàí ñèëàù
gþíäÿðÿcÿyÿì. Ãîy ãàðòàë áàëàëàðû î ñèëàùû àïàðûá ùÿìèí ïëà-
íåòÿ àòñûíëàð. Î ïëàíåòèí áöòöí ñàêèíëÿðè ìÿùâ îëìàëûäûð. Îí-
äàí ñîíðà ýåäèá îðàäà ùþêìäàð îëàcàüàì.
– “Èøòàùàí áàøûíû yåñèí” – äåyÿ äöøöíÿí Ìàùèð áó àäàìûí
íåcÿ ãîðõóëó îëäóüóíó èíäè àíëàäû. Òîïó þçöíäÿí ÷ûõìûøäû.
Ìàùèðè þç õöñóñè îòàüûíà àïàðäû. Yàñòûüûíûí àëòûíäà ýèçëÿòäèyè
169
çÿùÿðëè ñèëàùû îíà ýþñòÿðäè. Òîïó ñèëàùûíû åëÿ òóòìóøäó êè, åëÿ
áèë, äöíyàíûí òàëåyè îíóí ÿëèíäÿ èäè.
– Áàõ, áó ñèëàùëà Íóð þëêÿñèíè ìÿùâ åäÿcÿyÿì. Áó ãàðà
ãàðüàëàðäàí îðàyà ýþíäÿðÿcÿyÿì. Ãîy áöòöí ïëàíåòäÿ ãàðà
ãàðüàëàð yàøàñûíëàð. Ìÿí áöòöí àëÿìèí ùþêìäàðû îëìàã èñòÿ-
yèðÿì!
Ìàùèð þëöì ñèëàùûíà áàõà-áàõà îíäàí íåcÿ óçàãëàøìàã áà-
ðÿäÿ äöøöíöðäö.
***
Ìàùèð ôöðñÿò òàïûá áèð úöò ãàðòàë áàëàñû èëÿ ýþðöøÿ áèëäè. Ãàð-
òàë áàëàëàðû ýþçÿë èíñàí îüëó ýþðöá ñåâèíäèëÿð. Áèðè î áèðèíÿ äå-
äè:
– Ãàðäàø, íå÷ÿ àyäûð áóðàäà ùÿáñäÿyèê. Àíúàã áó èíñàíû
ýþðäöì, áöòöí äÿðä-àçàðûì yàäûìäàí ÷ûõäû.
Î áèðè äÿ äåäè:
– Áàcûëû, áó èíñàíäàí àíàìûçûí ÿòðè ýÿëèð. Ýÿë ñîðóøàã.
Ìàùèð áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû ãàðòàë áàëàëàðûíà äàíûøäû. Ãàð-
òàëëàðûí àíàñû èëÿ ñþùáÿòèíè íÿãë åòäè âÿ Òîïóíóí ôûðûëäàãëàðû,
àðçóñó èëÿ îíëàðû òàíûø åòäè.
Ìàùèð ãàðòàë áàëàëàðûíà îíëàðû íåcÿ õèëàñ åäÿcÿyè áàðÿäÿ
äàíûøäû.
***
Ýþçÿë, öðÿêà÷àí áèð àõøàìäû. Óëäóçëàð ÷ÿðÿê-÷ÿðÿê èäè.
Îíëàð ñàíêè ýþç âóðóð, áèð-áèðèíÿ ãîíàã ýåäèá-ýÿëèðäèëÿð.
Áèð ýöí Òîïó Ìàùèðëÿ ùþêìäàð îëäóüó þëêÿñèíèí ñåyðèíÿ
÷ûõìûøäû. Òîïó áèð òÿïÿíèí áàøûíäà ÿyëÿøäè. Ìàùèð äÿ yàõûí-
äàêû äàøûí öñòöíäÿ yåð åëÿäè.
Òîïó óëäóçëàðû, ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿíìèø ñÿìàíû ýþñòÿðèá äåäè:
– Ìÿí èñòÿyèðÿì êè, îíëàð äà ìÿíèì îëñóí. Äöíyàyà ÷îõëó
ñÿðêÿðäÿëÿð ýÿëèá-ýåäèá. Àícàã îíëàðûí ùå÷ áèðè áó äöíyàíû òà-
170
ìàìèëÿ çÿáò åäÿ áèëìÿyèá. Ìÿí èñÿ ècàä åòäèyèì áó òÿçÿ ñèëà-
ùûìëà áöòöí äöíyàyà àüàëûã åäÿcÿyÿì.
Öðÿyè yàíàí Ìàùèð ùþêìäàðà äåäè:
– Åy áþyöê âÿ óëó ùþêìäàð, äöíyàyà ùþêìðàíëûã åòìÿê
÷ÿòèíäèð. Ñÿí, ýÿë, åëÿ áó Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿcÿ ùþêìðàíëûã åò.
Ãàðüàëàð äà ñÿíèí õÿòðèíè ÷îõ èñòÿyèðëÿð. Íÿ äåñÿí, èòàÿòäÿäèð-
ëÿð.
– Ìÿíÿ àüûë þyðÿòìÿ! – äåyÿ Òîïó ÿëèíè cèáèíÿ ñàëäû. Áó î
äåìÿê èäè êè, áó äÿãèãÿ cèáèíäÿêè þëöì ñèëàùûíû ÷ûõàðûá àòà-
ðàì, ùàìûíûç ìÿùâ îëàðñûíûç.
Ìàùèð îíóí ãîëóíäàí òóòóá ñàêèòcÿ:
– Øàù ñàü îëñóí, ÿñÿáèëÿøìÿyèí. Íÿ äåñÿíèç, åëÿ äÿ åäÿðèê,
– äåäè.
Òîïó yåðèíäÿí àòëàíäû. Î, ñåâèícëÿ Ìàùèðè ãócàãëàäû:
– Àù, ñÿí ìÿíÿ “øàù” äåäèí?! Ùÿ, ìÿí øàùàì! Ãàðüàëàð
þëêÿñèíèí øàùûyàì! Áó ýöíäÿí ñîíðà ùàìû ìÿíÿ øàù äåìÿëè-
äèð, ãàð...ð.
Ìàùèð Òîïóíó ñàêèòëÿøäèðèðäè:
– Øàùûì, ñèç ýþçÿë âÿ ýöcëöñöíöç. Êÿøô åòäèyèíèç ñèëàù ñè-
çèí ÿí ýöcëö ùþêìäàð îëìàüûíûçû ñöáóò åäèð. Àícàã áèð ìÿñ-
ëÿùÿòèì âàð.
– Ìÿñëÿùÿòèíè äå, ýþðöì?!
– Øàùûì, ñèçÿ ãàðüàëàð êèìè ãàðûëäàìàã îëìàç, àõû, ñèç ãàð-
üà êèìè ãàðûëäàyàíäà ãàðüàëàð ýöëöøöðëÿð.
– Áÿñ íåcÿ åäèì, ãàð...ð...?
– Ñèç èíñàí äèëèíäÿ äàíûøûí. Ñèç êè èíñàíñûíûç!
Òîïó àyàüà äóðóá, áàëàcà yóìðóãëàðûíû ùàâàäà yåëëÿòäè.
– Ìÿí èíñàí äåyèëÿì! Ìÿí øàùàì! Òîïó øàù! Èíñàíëàðà èñÿ
ùÿìèøÿ íèôðÿò åòìèøÿì. Ìÿí îíëàðû ýþðìÿê áåëÿ èñòÿìèðÿì.
Îíëàð ìÿíè ñåâìèðëÿð. Ïàõûë âÿ ãÿääàðäûðëàð. Îíëàð ìÿíèì
ãèyìÿòèìè áèëìèðëÿð. Áèð ýöí îíëàðà ýþñòÿðÿðÿì. Ìÿíèì ñèëà-
ùûì âàð! Ìÿí, ìÿí, ìÿí!
Òîïóíóí àüçû êþïöêëÿíìèøäè. Ãóðáàüà ýþçëÿðè, åëÿ áèë, çöë-
ìÿò ñà÷ûðäû.
171
 Ìàùèð äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, î åyáÿcÿð ãàðòàë áàëàëàðûíû áó ýþçÿë þëêÿ-
ìèçäÿ, àõû, íÿ ö÷öí ñàõëàyûðûã? Ýÿë îíëàðû þç âÿòÿíëÿðèíÿ ãî-
âàã ýåòñèíëÿð. Àõû, ãàðòàëëàðëà áèçèì íÿ èøèìèç? Ãàðòàëëàð êè ãû-
çûøäûëàð, îíëàðûí ãàáàüûíäà ìèëyîí ãàðüà äà äàyàíà áèëìÿç.
– Àüûëñûç äàíûøûðñàí, – äåyÿ Òîïó ãûøãûðäû. – Ìÿíèì ãàðüà-
ëàðûì áöòöí äöíyàäà àüàëûã åäÿcÿê! Áöòöí äöíyàíûí áàüëàðûí-
äà, gþyëÿðèíäÿ ãàðà ãàðüàëàð ó÷àcàã, þç øèðèí íÿüìÿëÿðèíè
îõóyàcàãëàð. Ãàðòàë áàëàëàðûíà ýÿëäèêäÿ èñÿ äåìèøÿì êè, îíëà-
ðû Íóð þëêÿñèíÿ ýþíäÿðÿcÿyÿì. Þëöì ñèëàùûìû îíëàð àïàðûá î
ïëàíåòÿ àòàcàãëàð, áèëäèíìè?
– Áèëäèì, – äåyÿ Ìàùèð ÷ûõûëìàç âÿçèyyÿòäÿ ãàëäû. Öðÿyèí-
äÿí êå÷äè êè, áÿëêÿ, Òîïóyà ãàðøû ýöc èøëÿòñèí, áó ôèêðèíäÿí
òåç äÿ âàç êå÷äè: cèáèíäÿêè ñèëàù ïàðòëàyàð, ùÿð øåyè ìÿùâ
åäÿðäè.
Äàüëàðäàí ñÿðèí ýåcÿ êöëÿyè ÿñèðäè. Ày óëäóçëàðûí àðàñûíäà
ýÿëèíëèê ïàëòàðûíû ýåyèíìèøäè. Áàøû ãàðëû äàüëàð åëÿ áèë êè, ìöð-
göëÿyèðäè.
Òîïó èëÿ Ìàùèð ñàðàyà äîüðó àääûìëàyûðäûëàð. Ìàùèð ôèêèð
âåðèá ýþðäö êè, îíëàðû èçëÿyèðëÿð: àíëàäû, äåìÿê ñàòãûí ãàðüàëà-
ðûäûð. Òîïóíó ìöøàyèÿò åäèðëÿð...
Òîïó ñàðàyûíà ýÿëèá þç îòàüûíà êå÷äè. Ìàùèð äÿ þç âÿçèð
îòàüûíà ýèðäè.
Ýåcÿ ÷èìèð äÿ åäÿ áèëìÿäè. Ùà ôèêèðëÿøäè, ãàðòàë áàëàëàðûíû
õèëàñ åòìÿê ö÷öí áèð ôöðñÿò òàïà áèëìÿäè. Ãàðòàë áàëàëàðûíûí
àçàä åäèëìÿñè åëÿ îíóí þçöíö äÿ àçàä åäÿcÿêäè.
Ãàðòàë áàëàëàðû èñÿ äÿìèð ãÿôÿñÿ ñàëûíìûøäû.
***
Íÿùàyÿò, Òîïó øàùûí ýþçëÿäèyè ýöí ýÿëèá ÷àòäû. Î, ãàðòàë
áàëàëàðûíû yàíûíà ýÿòèçäèðäè. Þëöì ñèëàùûíû îíëàðäàí áèðèíèí
càyíàüûíà áàüëàyûá äåäè:
172
– Ñÿí ó÷ Íóð þëêÿñèíÿ. Áó áîìáàíû îðàäà yåðÿ àòàðñàí. Þç
ýþçëÿðèíëÿ ôèêèð âåðÿðñÿí, ýþð Íóð þëêÿñèíèí ñàêèíëÿðè íåcÿ
ìÿùâ îëàcàãëàð. Ñîíðà ó÷óá ýÿëÿðñÿí. Ñÿí ýÿëÿí êèìè ãàðäàøû-
íû äà àçàä åäÿcÿyÿì. ßýÿð ãàyûäûá ýÿëìÿñÿí, ãàðäàøûíû þëìöø
áèë. Îíó äà óíóòìà êè, ìÿíèì ãàðüàëàðûì ñÿíè èçëÿyÿcÿêëÿð.
Ìàùèð äÿ, ãàðòàë áàëàëàðû äà ÷ûõûëìàç âÿçèyyÿòäÿ ãàëìûøäû-
ëàð.
Ìàùèð îíëàðà òÿñêèíëè áèð òÿðçäÿ áàõäû. Yÿíè äåìÿê èñòÿyèð-
äè êè, äàðûõìàyûí, áèð yîë òàïàðûã.
Ãàðäàø ãàðòàë Ãàðüàëàð þëêÿñèíäÿ ãàëäû. Áàcû ãàðòàë càyíà-
üûíäà þëöì ñèëàùû – áîìáà ñÿìàyà ãàëõäû. Î, áèð àçäàí áóëóä-
ëàðûí àðàñûíäà ýþðöíìÿç îëäó. Áàúûñûíûí ýþçäÿí èòäèyèíè ýþðÿí
ãàðäàø ãàðòàëûí ýþçëÿðè yàøëà äîëäó. Îíóí ýþç yàøëàðû ñåë êèìè
àõäû. Ãàíàäëàðû èëÿ ýþçëÿðèíè ñèëäè.
Ìàùèðèí äÿ ýþçëÿðè äîëäó. Àícàã áóíó øàù Òîïóyà áèëäèð-
ìÿê îëìàçäû.
Òîïó èñÿ ãàðòàë áàëàñûíûí ýþç yàøûíû ýþðöá ñåâèíäè. Î, ýþç
yàøû ýþðÿíäÿ ùÿìèøÿ ñåâèíÿðäè, êþíëö à÷ûëàðäû. Îäóð êè, äåäè:
– Àüëà, àüëà. ßýÿð áàcûí äåäèyèìÿ ÿìÿë åòìÿñÿ, ñÿíè ìÿùâ
åäÿcÿyÿì. Îíà ýþðÿ áàcûíû ýþíäÿðäèì êè, áàcû öðÿyè, åøèòìè-
øÿì êè, yóìøàã îëóð. Áàcû ãàðäàøûíû ÷îõ èñòÿyèð. Ñÿí ýåòñÿy-
äèí, ýåðè ãàyûòìàçäûí.
...Ãàðüàëàð þëêÿñèíäÿ ùÿyàò þç àäè ãàyäàñûíäà ýåäèðäè. Ãà-
ðà ãàðüàëàð ùÿð òÿðÿôäÿ ãàðûëäàøûðäû.
Ìàùèðèí ãàðüà ãàðûëòûñûíäàí ãóëàãëàðû òóòóëóðäó. Yóõóäà áå-
ëÿ ãàðüà ãàðûëòûñû åøèäèðäè. Ýåcÿ-ýöíäöç ôèêèð åëÿyèðäè. Þç ùÿ-
yàòû äà òÿùëöêÿäÿ èäè. ßýÿð ãàðòàë áàëàñû Íóð þëêÿñèíäÿí ãàyû-
äûá ýÿëìÿñÿ, ãàðäàøû ìÿùâ îëàcàã. Áàcû èñÿ ùå÷ çàìàí ðàçû îë-
ìàç êè, Íóð þëêÿñèíèí ñàêèíëÿðè ýöíàùñûç îëà-îëà ìÿùâ îëñóí-
ëàð. Àõû, ãàðòàëëàð ãàðüàëàðûí òàyû äåyèë, îíëàð äàüëàðûí çèðâÿëÿ-
ðèíäÿ, ãàyàëàðäà yóâà ñàëûá yàøàyûðëàð, ãàðà ãàðüàëàð êèìè äö-
çÿíëèêëÿðäÿ ãàðûëäàøìûð, ëåø äèìäèêëÿìèðëÿð. Ãàðòàëëàð áèð äÿ-
ôÿ ãûy âóðàíäà ãûy ñÿñèíäÿí äàüëàð áåëÿ þìöðëöê ñöêóíÿòäÿí
àyûëûð.
173
 Ìàùèðëÿ ãàðòàë áàëàñû Ãàðüàëàð þëêÿñèíäÿ øàù Òîïóíóí yà-
íûíäà èíòèçàðäà ãàëñûíëàð, èíäè ñèçÿ êèìäÿí äàíûøàã, càyíàüûí-
äà þëöì áîìáàñû Íóð þëêÿñèíÿ ó÷àí áàcû ãàðòàë áàëàñûíäàí.
Áàúû ãàðòàë – Ñöñÿícèê áèëìèðäè êè, íåyëÿñèí. Áóëóäëàðûí
àðàñû èëÿ ó÷óð, ó÷óðäó. Áèðäÿí-áèðÿ áàøû áóëóäëàðà äÿyÿí äàü-
ëàðû ýþðäö, ùÿð øåy, càyíàüûíäàêû áîìáà áåëÿ îíóí yàäûíäàí
÷ûõäû, ÷îõ-÷îõ ñåâèíäè. Àõû, åëÿ áèë, äîüìà äàüëàðû, äîüìà âÿ-
òÿíè ýþðìöøäö. Ñöðÿòèíè àçàëäûá yàâàø-yàâàø àøàüû åíäè. Ýÿëèá
äàüûí ãàðëû çèðâÿñèíÿ ãîíäó. Áó äàüûí çèðâÿñèíäÿ yàyûí ãûç-
ìàð cûðùàcûðûíäà áåëÿ ìöäàì ãàð îëàðäû. Åëÿ áèë êè, Ñöñÿícèê
äàü ýþðÿíäÿ öðÿyè äàüà äþíìöøäö. Àícàã áèð àç êå÷ìÿìèø
yåíÿ äÿ öðÿyèíäÿí ãàðà ãàíëàð àõäû: þçö èëÿ þëöì ýÿçäèðÿí
êÿñ, ùå÷ çàìàí þçöíö ðàùàò âÿ õîøáÿõò ùèññ åäÿ áèëìÿç.
Ñöñÿícèê Òîïóíóí ÿñàðÿòèíäÿ ãàëàí ãàðäàøû Êöñÿíúèyè,
àíàñûíû, Ìàùèðè äöøöíäö. Yåíÿ äÿ äàüäàí ãàëõûá ìàâèëèyÿ
ócàëäû. Î, Íóð þëêÿñèíÿ ñÿìò àëäû.
Ùà ôèêèðëÿøèðäè, áèð ÿëàc òàïà áèëìèðäè êè, íåyëÿñèí. Íóð þë-
êÿñèíÿ òÿðÿô ó÷óðäó.
Íóð þëêÿñè äöíyàäà ÿí ýþçÿë yåðëÿðäÿí áèðèäèð. Îðàíûí ñà-
êèíëÿðè äèíú ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Yåyèá-è÷ìÿyè, øÿíëÿíìÿ-
yè õîøëàyûðëàð. Ùÿìèøÿ áèð-áèðèíÿ êþìÿê ÿëè óçàäûðëàð. Áèðè î
áèðèíÿ õîø âÿ äàð ýöíäÿ äàyàã îëóð.
Áó ïëàíåòäÿ êÿäÿð ùàìûíûí îëäóüó êèìè, ñåâèíú äÿ ùàìûíûí
èäè.
... Íóð þëêÿñèíäÿ ýþçÿë áèð ñÿùÿð èäè. Àäàìëàð èøÿ òÿëÿñèðäè-
ëÿð. Àüñàããàëëàð þëêÿíè äàùà yàõøû èäàðÿ åòìÿê ö÷öí yåíÿ
ìÿñëÿùÿòëÿøèðäèëÿð.
Ýöíÿø äàüëàðûí áàøûíäàí áó õîøáÿõò èíñàíëàðà áàõûá ýö-
ëöìñÿyèðäè. Óøàãëàð ýþáÿëÿêúèêëÿðèí êþëýÿñèíäÿ åâcèêëÿð ãó-
ðóð, äåyèá-ýöëöð, äèícÿëèðäèëÿð.
Ìàøûíëàð àäàìëàðû çàâîäëàðà, òàðëàëàðà, ìÿêòÿáëÿðÿ àïàðûð-
äû.
Íóð þëêÿñè þçöíöí íþâáÿòè èø ýöíöíÿ áàõ áåëÿcÿ áàøëàìûø-
äû. Îíëàðûí ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðëÿðè yîõäó. Ùå÷ àüûëëàðûíà ýÿëìèð-
174
äè êè, îíëàðûí ñÿìàñûíà íåcÿ áèð áÿëà äàõèë îëìóøäóð. Îíëàð
áèëìèðäèëÿð êè, áó áÿëà – þëöì áîìáàñû ïëàíåòèí ñÿìàñûíäà
ïàðòëàñà, áöòöí èíñàíëàð áèðcÿ àíäà ìÿùâ îëàð.
***
Íóð þëêÿñèíèí âÿòÿíäàøëàðû þç ñÿðùÿäëÿðèíè ÷îõ ìþùêÿì
ãîðóyóðäóëàð. Ñÿìàäàí, òîðïàãäàí, ÷ày âÿ äÿíèçëÿðèí, îêåàí-
ëàðûí öçÿðèíäÿí ãóø äà êå÷ñÿ, ÿí ìöêÿììÿë àïàðàòëàð áóíó
ëàçûìè yåðÿ õÿáÿð âåðèðäè.
Áó ýþçÿë ñÿùÿðäÿ ùÿìèí ìöêÿììÿë àïàðàòëàð Íóð ïëàíåòè-
íèí ñÿìàñûíà áèð ãàðòàëûí yàõûíëàøäûüûíû õÿáÿð âåðäèëÿð.
Äÿðùàë òÿäáèðëÿð ýþðìÿyÿ áàøëàäûëàð. Ãûðûcû ãûçûëãóøëàð
äèìäèêëÿðèíè èòèëÿyèá yàâàø-yàâàø ñÿìàyà ãàëõäûëàð.
Àïàðàòëàðäà ãàðòàëûí càyíàüûíäà íÿñÿ áîìáàyàîõøàð øåyèí
îëäóüó àyäûí ýþðñÿíèðäè.
Ãàðòàë Íóð þëêÿñèíèí ñÿìà ñÿðùÿäè yàõûíëûüûíäà äþâðÿ âó-
ðóá Ñà äàüûíûí çèðâÿñèíÿ ãîíäó.
Ñà äàüûíûí çèðâÿñè ýöë-÷è÷ÿê èäè.
Ñöñÿícèê áèëèðäè êè, Íóð þëêÿñèíèí ñàêèíëÿðè îíóí ýÿëèøèí-
äÿí õÿáÿð òóòàcàãëàð. Áåëÿ äÿ îëäó. Ãûðûcû ãûçûëãóøëàð ñÿìà
ñÿðùÿäèíÿ yàõûíëàøàíäà Ñöñÿícèyè ýþðäöëÿð. Ñöñÿícèê ãàíàä-
ëàðûíû ÷ûðïûá îíëàðû yàíûíà ÷àüûðäû. Ãûçûëãóøëàð Ñöñÿíúèyÿ yà-
õûíëàøàíäà Ñöñÿícèê äåäè:
– Ìÿíÿ yàõûí ýÿëìÿyèí.
– Íèyÿ?
– Ìÿí ñèëàùëûyàì. ßë âóðñàíûç áîìáà ïàðòëàyàð. Áîìáà –
àäè áîìáà äåyèë. Î, ïàðòëàñà áöòöí ïëàíåòèí ñàêèíëÿðè ìÿùâ
îëàcàãëàð. Áó áîìáà – þëöì áîìáàñûäûð. Ìÿíè ìöäàôèÿ ãÿðàð-
ýàùûíà àïàðûí. Ìÿñëÿùÿòëÿøÿê, ýþðÿê áóíó íåyëÿyÿcÿyèê. Ìÿ-
íè Òîïó øàù ýþíäÿðèá.
Òîïóíóí àäûíû åøèäÿí êèìè ãûçûëãóøëàð áÿðê òÿøâèøÿ, ãîðõó-
yà äöøäöëÿð. Îíëàð áèëèðäèëÿð êè, Òîïó ùàðàäàñà yàøàyûð âÿ þç
175
ïèñ ÿìÿëèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿyèá. Ùà÷àíñà ãîâóëäóüó áó ïëàíåòÿ,
îíóí àäàìëàðûíà õÿòÿð òîõóíäóðàcàãäû.
Èíäè èñÿ, Òîïó øàù îëìóø, Íóð þëêÿñèíÿ þëöì áîìáàñû ýþí-
äÿðìèøäèð.
Íóð þëêÿñèíèí òÿùëöêÿñèçëèyèíè ãîðóyàí ãÿðàðýàùäà ãàðòàëûí
càyíàüûíäàí þëöì áîìáàñûíû à÷ûá îíó çÿðÿðñèçëÿøäèðìÿê èñòÿ-
äèëÿð. Áó, Ñöñÿícèyèí þçöíöí ìÿùâ îëìàñû äåìÿê èäè. Òîïó
åëÿ ùèyëÿ èøëÿòìèøäè êè, áîìáà àícàã àòûëìàëû èäè. Yîõñà Ñö-
ñÿícèê þçö äÿ ìÿùâ îëàðäû.
Ãÿðàðýàùäà áàøáèëÿíëÿð ìÿñëÿùÿòëÿøèá áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð
êè, Ñöñÿíúèê áîìáàíû äÿíèçÿ àòñûí.
Èêè ýöí, èêè ýåcÿ äÿíèçèí ÷îõ ñÿðâÿòè äàøûíûá îêåàíà áóðà-
õûëäû.
Ñöñÿícèê äÿíèçèí öñòö èëÿ ó÷óá þëöì áîìáàñûíû äÿíèçÿ àò-
äû. Áèð àíäà äÿíèçèí öçö êè÷èê áàëûãëàðëà äîëäó. Ìöõòÿëèô äÿíèç
ùåyâàíëàðû ìÿùâ îëìóøäóëàð. Îíëàð ñóyóí öçÿðèíäÿ ãàëìûøäû-
ëàð.
Äÿíèçèí ìàâè ñóyó äà åëÿ áèë ãàðàëìûøäû...
Ñöñÿícèyèí öðÿyè áèð àç ñàêèòëÿøäè: öñòöíäÿ þëöì ñèëàùû ýÿç-
äèðìÿêäÿí äàùà äÿùøÿòëè íÿ îëà áèëÿð?
Ñöñÿícèê Íóð þëêÿñèíÿ, îíóí òÿáèÿòèíÿ, äàüëàðûíà, ìÿùñóë-
ëó òàðëàëàðûíà áàõûð, áàõûðäû. Ñåâèíèðäè êè, íÿ yàõøû îëäó, áîì-
áà áóðàäà, áó ýþçÿë ìÿìëÿêÿòäÿ ïàðòëàìàäû.
Ãàðäàøû yàäûíà äöøÿíäÿ Ñöñÿícèyèí ãàíû ãàðàëäû. Èíäè ýåðè
äþíìÿëèäèð. Ýþðÿñÿí, î Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ íåcÿ ýåäèá ÷ûõàcàã,
Òîïó øàùà íÿ càâàá âåðÿcÿêäèð...
***
Ñÿùÿð òåçäÿí Íóð þëêÿñèíäÿí ùàâàyà ö÷ ãûçûëãóø, ö÷ äÿ ýþ-
yÿð÷èí ãàëõäû. Îíëàðûí àðàñûíäà ãàðòàë áàëàñû – Ñöñÿícèê äÿ
ó÷óðäó.
176
Îíëàð ãÿðàðà àëäûãëàðû êèìè, Ãàðüàëàð þëêÿñèíÿ äîüðó ó÷óð-
äóëàð. Ãÿðàðýàùäà yöç þë÷öá-áè÷èëìèø, Êöñÿícèêëÿ Ìàùèðèí
ñàü-ñàëàìàò ÿëÿ êå÷èðèëìÿñèíèí äÿãèã ïëàíû òóòóëìóøäó.
Òîïó øàù Ãàðüàëàð þëêÿñèíè ÿëÿê-âÿëÿê åòìèøäè, îíóí Àëëàù
òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø âÿçèðè – Ìàùèð âÿ Êöñÿícèê, ãàðòàë áà-
ëàñû yîõà ÷ûõìûøäûëàð. Ãàðà ãàðüàëàð ùåy ãàðûëäàyà-ãàðûëäàyà
òÿïÿëÿðÿ ãîíóð, ãàðûëäàøûð, yîðóëàíäà ãîç yåyèðäèëÿð.
Ìàùèðëÿ Êöñÿícèêäÿí õÿáÿð âåðÿí yîõ èäè.
Òîïó øàù ñåyðÿê áûüëàðûíû ÷åyíÿyÿ-÷åyíÿyÿ îòàüûíäà î
áàø-áó áàøà âàð-ýÿë åäèð, ñàêèò îëà áèëìèðäè. Î, ãàðüàëàðû ÷àüû-
ðûá äåäè:
– Ìÿíè càyíàãëàðûíûçà àëûí. Áöòöí þëêÿíè ýÿçÿcÿyÿì! Ýþ-
ðöì, î ìÿëóíëàð ùàðàäà ýèçëÿíèáëÿð.
Ãàðüàëàð þç øàùëàðû Òîïóíó càyíàãëàðûíà àëûá ýþyÿ ãàëäûð-
äûëàð.
Òîïóíóí cèáèíäÿ þëöìñà÷àí áîìáàëàð äà âàðäû. ßëëÿðè èëÿ
áó áîìáàëàðû áÿðê-áÿðê òóòìóøäó.
Òîïó àøàüûäà – äÿðÿíèí äèáèíäÿ áèð ãàðàëòû ýþðäö. ßìð åò-
äè, îíó àøàüû åíäèðäèëÿð. Áó ãàðàëòû áèð òîïà ãàðüà èäè, þëìöø
òöëêöíöí äÿðèñè öñòöíäÿ äàëàøûðäûëàð.
Ãàðüàëàð øàùëàðûíû ýþðöá þçëÿðèíè yûüûøäûðäûëàð.
Òîïó øàùû yåíÿ yóõàðû ãàëäûðäûëàð. Îíëàð î ãÿäÿð yöêñÿyÿ
ãàëõìûøäûëàð êè, îíëàðà äîüðó ñöðÿòëÿ ó÷àí ãûçûëãóøëàðû, Ñöñÿí-
cèyè âÿ ýþyÿð÷èíëÿðè ýþðìöðäöëÿð.
Ãûçûëãóøëàð ÷îõ èòè ýþðöðëÿð. Îíëàð óçàãäàí Òîïóíóí ãàðüà-
ëàðûíû òàíûäûëàð.
Ñöñÿícèê äåäè:
– Yîõ, áèç îíëàðà ùöcóì åòñÿê, Òîïó øàù cèáèíäÿêè áîìáà-
ëàðû yåðÿ àòàcàã. Ãàðäàøûì âÿ Ìàùèð yåðäÿäèðëÿð. Îíëàð ìÿùâ
îëàcàãëàð.
– Áóíäàí ÿëâåðèøëè èìêàí ÿëÿ äöøìÿç! – äåyÿ ãûçûëãóøëàðûí
áàø÷ûñû ôèêðèíè áèëäèðäè. – Áèç ùöcóì åäèá Òîïóíó òóòìàëûyûã.
Èìêàí âåðìÿðèê êè, Òîïó áîìáàíû yåðÿ àòñûí.
Áó âàõò Òîïóýèë äÿ îíëàðû ýþðäöëÿð. Òîïó ÿìð âåðäè:
177
12. – 286
 – Òåç àøàüû åíèí! Àøàüû! Ìÿíè þç ñàðàyûìà ÷àòäûðûí.
Ëàêèí àüûëñûç ãàðà ãàðüàëàð ãûçûëãóøëàðûí ãîðõóñóíäàí Òîïó
øàùû càyíàãëàðûíäàí áóðàõäûëàð.
Òîïó øàù yóìóðëàíà-yóìóðëàíà áóëóäëàðûí àðàñû èëÿ àøàüû
åíèðäè.
Ãûçûëãóøëàð, Ñöñÿícèê âÿ ýþyÿð÷èíëÿð áèð ýþç ãûðïûìûíäà øû-
üûyûá Òîïóíó òóòäóëàð. Òîïó øàù àüëûíû èòèðìèøäè. Åëÿ áèëäè êè,
îíó càyíàãëàðûíà àëàí þç ãàðà ãàðüàëàðûäûð. Ýþyÿð÷èíëÿ Ñöñÿí-
cèê ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá Òîïóíóí cèáëÿðèíäÿêè þëöì áîìáà-
ëàðûíû ýþòöðäöëÿð. Ýþyÿð÷èíëÿð áîìáàëàðû äèìäèêëÿðèíäÿ òóòóá
àøàüû åíäèëÿð.
Èø yàõøû ýÿòèðìèøäè.
Þç ñàðàyûíà äöøÿíäÿ Òîïó øàù ôèêèðëÿøäè êè, èø èøäÿí êå÷èá,
cèáëÿðèíÿ äîëäóðäóüó þëöì áîìáàëàðûíû ýþyÿð÷èíëÿð ýþòöðöá-
ëÿð.
Òîïó øàù äèç ÷þêöá ãûçûëãóøëàðà yàëâàðäû:
– Ìÿíè áóðàõûí, ìÿí ïèñëèê åòìÿê èñòÿìèðäèì!
Ñîíðà ãàðòàëûí áàëàñûíà yàëâàðìàüà áàøëàäû:
– Ñöñÿícèê, ìÿíè áóðàõ.
Ëàêèí ãûçûëãóøëàð âÿ Ñöñÿíúèê îíó áÿðê-áÿðê òóòìóøäóëàð.
Ñöñÿícèê òåçcÿ ñîðóøäó:
... – Äå ýþðÿê, ãàðäàøûì ùàíû? Êöñÿícèêëÿ Ìàùèð ùàíû?
Åëÿ áèë Òîïóíóí ùèyëÿ äàüàðcûüûíûí àüçû à÷ûëäû. Äåäè:
– Îíëàðû ñàêèò yåðäÿ ýèçëÿòìèøÿì.
– Ùàíû? Ýþñòÿð.
Òîïó ãóøëàðûí ÿëèíäÿí ÷ûõàí êèìè ãà÷ìàüà öç ãîyäó. Ëàêèí
ãûçûëãóøëàðäàí áèðè îíó òóòóá càyíàüûíäà yóõàðû ãàëäûðäû. Òî-
ïó ãàðòàë càyíàüûíäà ñè÷àí áàëàñûíà îõøàyûðäû. Î, ÿë-ãîë àòûá
÷àïàëàyûðäû.
Ãûçûëãóøóí càyíàüûíäà ÷àïàëàyàí Òîïó áàüûðûá äåyèðäè:
– Êöñÿícèyè äÿ, Ìàùèðè äÿ ìÿùâ åòìèøÿì!
Ãûçûëãóø îíóí áàüûðòûñûíà, þçöíö þyìÿñèíÿ äþçÿ áèëìÿäè.
Òîïóíó áèð àç äà yóõàðû ãàëäûðûá càyíàüûíäàí áóðàõäû.
178
Òîïó øàù òîï êèìè àøàüû äöøäö. Äàøà äÿyäè âÿ ïàð÷à-ïàð÷à îë-
äó.
Áàõ áóðàäà íàüûëû áèòèðìÿê îëàðäû.
Àícàã ýþðöíöð êè, íàðàùàòñûíûç. Áèëèðÿì êè, Êöñÿícèê âÿ
Ìàùèðè ñîðóøóðñóíóç.
Ìàùèð Êöñÿícèyè ýþòöðöá áèð äàüûí çèðâÿñèíÿ ÷ûõìûøäû. Áó
äàüäà áèð âàõò î, Ñöñÿícèêëÿ Êöñÿícèyèí àíàñû èëÿ âèäàëàøìûø-
äû.
Àíà ãàðòàë ýÿëèá áàëàëàðûíû ýþçëÿyèðäè. Î, Ìàùèðëÿ Êöñÿícè-
yè ýþðöá ñåâèíñÿ äÿ, Ñöñÿícèê áàëàñû ö÷öí ÷îõ íàðàùàò îëäó.
Ìàùèð ÿùâàëàòû àíà ãàðòàëà äàíûøäû.
Àíà ãàðòàë Ìàùèðëÿ Êöñÿícèyè càyíàüûíà àëûá Íóð þëêÿñèíÿ
äîüðó ó÷äó. Ãûçûëãóøëàð âÿ ýþyÿð÷èíëÿð èñÿ Êöñÿícèêëÿ Ìàùè-
ðè àõòàðûðäûëàð, òàïà áèëìèðäèëÿð. Ñöñÿícèê öìèäèíè öçìÿìèøäè.
Áèëèðäè êè, ãàðäàøû äà, Ìàùèð äÿ ñàü-ñàëàìàòäûðëàð.
Îíëàð ùàâàyà ãàëõûá Íóð þëêÿñèíÿ èñòèãàìÿò àëäûëàð. Åëÿ áó
çàìàí Àíà ãàðòàë càyíàãëàðûíäà Ìàùèðëÿ Êöñÿícèê Íóð þëêÿ-
ñèíÿ òÿðÿô ó÷óðäó.
Ãûçûëãóøëàðäàí áèðè óçàãäà, áóëóäëàð àðàñûíäà Àíà ãàðòàëû
ýþðäö. Ñöðÿòëÿ îðàyà yàõûíëàøäûëàð.
Ñöñÿíúèê àíàñûíû, Êöñÿícèéè âÿ Ìàùèðè ýþðÿíäÿ ñåâèíúèí-
äÿí àç ãàëäû öðÿyè êþêñöíö yàðûá ÷ûõñûí.
Àíà-áàëà ýþðöøöá-þïöøäöëÿð. Îíëàð ñàü-ñàëàìàò Íóð þëêÿ-
ñèíÿ ýÿëèá ÷àòäûëàð.
Íóð þëêÿñè òîy-áàyðàì ëèáàñû ýåyèíìèøäè. Çÿùÿðëè þëöì
áîìáàëàðûíû äÿíèçÿ àòìûøäûëàð âÿ ùÿìèí äÿíèç ñóyóíóí çÿùÿð-
äÿí òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí ÷àëûøûðäûëàð.
Íóð þëêÿñèíäÿ äàüëàð ýöíÿø øÿôÿãëÿðèíäÿ íàçëàíûðäû.
Äàüëàðûí áàøûíäà ãàðòàëëàð, ãûçûëãóøëàð, ýþyÿð÷èíëÿð ñöçöð-
äöëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà, ÿëáÿòòÿ, Ñöñÿícèêëÿ Êöñÿícèê äÿ âàð-
äû...
Áÿñ Ìàùèð?
Ìàùèðè Àíà ãàðòàë þç âÿòÿíèíÿ àïàðûá ãîyäó.
179
12*.
 ÃßÁßËß
Ó çóí èëëÿðäÿí áÿðè Àyûí òÿäãèãàò÷ûñû êèìè òàíûíìûø
Ãîøãàðëûíûí òÿøÿááöñö èëÿ òÿøêèë îëóíìóø ó÷óø åêèïà-
æû, íÿùàyÿò êè, yîëà äöøäö. Åêèïàæ Àyûí ñÿòùèíÿ åíäè. Ùÿð òÿðÿô
òîç äóìàíû èäè. Áÿøÿð òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ èäè êè, Yåð îüëó Àyûí
þçöíäÿ ó÷óø ìåyäàíû yàðàäàcàãäû. Èíäèyÿäÿê Àyà Yåðäÿí îí-
ëàðëà êîñìîíàâò ãîíàã ýÿëìèøäè. Àììà îíëàðûí ùå÷ áèðèñè Àyû
òàì òÿäãèã åäÿ áèëìÿìèøäè. Àìåðèêà êîñìîíàâòëàðû èñÿ äîüðó-
äöç ìÿëóìàò âåðìèøäèëÿð êè, ýóyà Àyäà îëàðêÿí îíëàðûí ýþçëÿ-
ðèíÿ íàìÿëóì èíñàíëàð äÿyìèøäè. Ýóyà îíëàð Yåð þâëàäëàðûíû
èçëÿyèðìèøëÿð...
Ãîøãàðëûíûí ðÿùáÿðëèê åòäèyè åëìè ìÿðêÿç èñÿ Ñîâåò êîñìî-
íàâòëàðûíûí ôèêèðëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê ãÿòè ãÿðàðà ýÿëìèøäèð:
Àyäà ùÿyàò âàð. Îðàäà äà èíñàíëàð yàøàyûðëàð.
Ãîøãàðëû äà áó ôèêðèíè òÿñäèã åòìÿê ö÷öí óçóí èëëÿð Êîñìî-
ñóí Ôÿòùè Èíñòèòóòóíóí åëìè ðÿùáÿðëèyèíäÿ ÷àëûøìûø, ñà÷-ñàããà-
ëûíû áó yîëäà àüàðòìûøäû.
Èíäè áóäóð, åêèïàæ àðçó îëóíàí yåðäÿ åùìàëcà Àyûí ñÿòùèíÿ
åíìèøäèð.
Ùÿìèí äÿãèãÿäÿí áàøëàyàðàã áóðàäà êè÷èê åëìè ìÿðêÿç yà-
ðàäûëäû. Èøûã, ñó âÿ ùàâà êå÷èðìÿyÿí, ùÿð øåyÿ ãàðøû äàâàìëû
îëàí ÷àäûðäàí åâcèêëÿð ãóðäóëàð. Ó÷àí àïàðàòëàðû áèð äÿ yîõëà-
äûëàð.
Èêè ýöíëöê èñòèðàùÿò åëàí åäèëìÿñèíÿ áàõìàyàðàã, èíñàí ìà-
ðàüû îíëàðû äèícÿëìÿyÿ ãîyìàäû. Åëÿ èëê ñààòëàðäàí Ãîøãàðëû-
íûí ãóëàüûíà ùàíñû áèð ìåëîäèyàíûíñà ñÿñè ýÿëèðäè. Åëÿ áèë, ìèí
èëëÿð ÿââÿë î áó ìóñèãèíè äèíëÿìèøäè. Ìóñèãèäÿ êÿäÿð, àyðûëûã,
èíèëòè âàðäû âÿ Ãîøãàðëûyà åëÿ ýÿëäè êè, áó ìóñèãèíè àícàã yåð-
äÿ äèíëÿìèøäèð. Yàääàøû îíó ùÿëÿ äÿ ñàõëàyûð.
Ôèêðèíè äîñòó Àüáóëàãëûyà äåyÿíäÿ ùåyðÿòëÿíäè. Àüáóëàãëû
äà áåëÿ áèð ìóñèãè åøèäèð âÿ áóíà ìàò ãàëûá.
Ìóñèãè, åëÿ áèë êöëÿyèí ïû÷ûëòûñû èäè... àõûð, àõûðäû. Åêèïàæûí
äèýÿð öçâö Íàäèð äÿ áó ìóñèãèíè åøèòäèyèíè ñþyëÿyÿíäÿ Ãîø-
180
ãàðëûíûí öçöíäÿêè àüûð ãûðûøëàð à÷ûëäû. Åëÿ áèë êè, yàç ÷àüû ýèëÿ-
íàð àüàúëàðû ÷è÷ÿêëÿäè...
– Ìóñèãè âàðñà – äåìÿê èíñàí äà âàð. Èíñàíñûç ìóñèãè, ìó-
ñèãèñèç èíñàí îëà áèëìÿç...
– Ñàíêè èíñàí èíèëòèñèäèð, – äåyÿ Àüáóëàãëû ñÿñòóòàí àïàðàòû
èøÿ ñàëäû. Ëþâùÿäÿ, äîüðóäàí äà, ÿyðè-ÿðyö õÿòëÿð – ìóñèãè íîò-
ëàðû àëûíäû...
– Äàùà øöáùÿ ãàëìàäû, – äåyÿ Àüáóëàãëû ñåâèícÿê Ãîøãàð-
ëûyà áàõäû. – Ôèêðèìèçäÿ yàíûëìàìûøûã. Àyäà èíñàí âàð âÿ áó
êÿøô áÿøÿð òàðèõèíäÿ áèçèì Îäëàð yóðäóíóí îüóëëàðû òÿðÿôèíäÿí
åäèëìèøäèð.
Îäëàð yóðäóíóí àäûíû ÷ÿêÿðêÿí åêèïàæ ùåyÿòèíèí áöòöí öçâ-
ëÿðè àyàüà ãàëõûá ñàêèòcÿ äàyàíäûëàð. Åëÿ áèë êè, Âÿòÿíèí ùèìíè-
íè äèíëÿyèðäèëÿð...
– Ùÿëÿ þyöíìÿyÿ äÿyìÿç, – äåyÿ Ãîøãàðëû ÿëèíè àüàðìûø
ñà÷ëàðûíà ÷ÿêäè. Àòàëàðûìûç ýþçÿë äåyèáëÿð: àðõû ùîïïàíìàìûø
áÿðÿêàëëàù äåìÿ. Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ áó íàìÿëóì ìóñèãèíè êö-
ëÿê Àyà ãîíøó áèð ïëàíåòäÿí ýÿòèðèð. Ëàï åëÿ yåðäÿí?..
– Yåðäÿ áåëÿ ìóñèãè åøèòìÿìèøÿì. – Áóíó Íàäèð äåäè. Íà-
äèð ìóñèãè öçðÿ ìöòÿõÿññèñ èäè âÿ þçöíö ùÿìèøÿ ÷îõáèëìèø êè-
ìè ýþñòÿðÿðäè. Äåäèêëÿðè ñÿùâ ÷ûõàí êèìè êå÷ÿë áàøûíû ãàøûyà-
ãàøûyà äåyÿðäè:
– Åëìäÿ yàíûëìàëàð îëìàñà, êÿøôëÿð äÿ îëìàç...
– ßçèçèì Íàäèð, – Ãîøãàðëû ñþçÿ ãîøóëäó. – Äöç äåyèðñÿí.
Yåðäÿ ùÿëÿëèê áåëÿ áèð ìóñèãèíè äèíëÿìÿìèøèê. Ùå÷ áèð õàëãûí
ìóñèãè åíñèêëîïåäèyàñûíäà áåëÿ íîò yîõäóð. Àììà àõû, ùÿëÿ
äîüóëìàìûø êþðïÿëÿðèí áåëÿ þç ìóñèãèñè, þç íÿüìÿñè âàð... Íÿ
áèëìÿê îëàð, áÿëêÿ áó ìóñèãèíè áÿñòÿëÿyÿcÿê àäàì ùÿëÿ àíàñû-
íûí ãîyíóíäàäûð. Ìóñèãè èñÿ îíäàí ãàáàã äîüóëóá. Ñàùèáèíèí
yîëóíó gþçëÿyèð.
– ßëáÿòòÿ. Òÿê ìÿíèì yîëóìó yîõ, áèçèì yîëóìóçó...
181
 ***
Ó÷àí àïàðàòëàðû ýåyèá åêèïàæäàí ÷ûõàíäà Ãîøãàðëû äåäè:
– Õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðäèyèì yåðëÿðäÿ íÿyÿ ðàñò ýÿëñÿíèç, ìÿðêÿ-
çÿ õÿáÿð âåðèí. Ñèãíàë àïàðàòëàðûíû ÿëäÿí ñàëìàyûí. Ýþðäöyö-
íöç ùÿð øåy áàðÿäÿ ìÿíÿ ìÿëóìàò âåðèí. Àüáóëàãëû, ñÿí ìÿ-
íèìëÿ ýåäÿúÿêñÿí.
Êîñìîíàâòëàð ó÷óá åêèïàæäàí óçàãëàøäû. Àyûí ñÿòùèíäÿ îí-
ëàð áàëàcà êÿïÿíÿêëÿðÿ îõøàyûðäûëàð.
Ãîøãàðëû èëÿ Àüáóëàãëû äà åêèïàæäàí ÷ûõäû. Åêèïàæäà, åëìè
ìÿðêÿçäÿ äàùà áèð êîñìîíàâò ãàëìûøäû. Îíëàð öìóìè ÿëàãÿëÿ-
ðè yàðàòìàã ö÷öí èäè.
Ãîøãàðëû èëÿ Àüáóëàãëû åêèïàæäàí óçàãëàøäûëàð. Ìóñèãèòóòàí
àïàðàòûí êþìÿyèëÿ îíëàð áèð ìàüàðàyà ýÿëèá ÷àòäûëàð. Àyäûí èäè
êè, ìóñèãè áóðàäàí, äàø ìàüàðàäàí ýÿëèðäè.
– Èêèìèç äÿ áèðäÿí ýèðÿê, – áóíó Àüáóëàãëû äåäè âÿ ùèññ åò-
äèðäè êè, ìàüàðàyà òÿê ýèðìÿyÿ öðÿê åòìèð. Ùÿì äÿ Ãîøãàðëû-
íû îðàyà òÿê áóðàõìàüà öðÿê åòìèð.
– Áèðèìèç áàyûðäà ãàëàã. – Áóíó äà Ãîøãàðëû äåäè. – Áèð øåy
îëñà áèðèìèç ñàü ãàëàðûã.
Ãîøãàðëû ÿëèíèí èøàðÿñè èëÿ áèëäèðäè êè, ñÿí áàyûðäà ãàë. Ãîø-
ãàðëû ó÷àí àïàðàòûí äöyìÿñèíè áàñûá àyàãëàðûíû yåðÿ ãîyäó. Yà-
âàø-yàâàø, åùìàëcà ìàüàðàyà äàõèë îëäó.
Ìóñèãèíèí ñÿñè äàùà äà àyäûíëàøûðäû. Ãîøãàðëûíûí ýþçëÿðè
þíöíäÿ càíëàíàí ñÿùíÿ ñàíêè îíóí àüëûíû áàøûíäàí àëäû.
Ãàáàãäà ýþçÿë áèð ãûç äàyàíìûøäû. Ãûçûí ãîëëàðû äàøà áàü-
ëàíìûøäû. Âÿ ãûç Ãîøãàðëûíû ýþðÿí òÿê êþâðÿê ñÿñëÿ ñîðóøäó:
– Ýÿëìèñÿí? Áÿñ íèyÿ áåëÿ ýåc ýÿëìèñÿí? Àòàìýèë íåcÿäèð-
ëÿð. Ãÿáÿëÿ ñàü-ñàëàìàòäûðìû? Áèçèìêèëÿð ãàëèá ýÿëäèëÿð, åëÿ-
ìè?.. – Ãîøãàðëû ñóñóá äóðìóøäó. Ùà èñòÿyèðäè êè, äàíûøñûí. Áó
ñàyñûç âÿ càâàáû ìÿëóì îëìàyàí ñóàëëàðà íÿñÿ áèð càâàá àðà-
ñûí. Äèëëÿíÿ áèëìèðäè. Ãûçà áàõà-áàõà ãàëìûøäû.
Ãûç äåäè:
182
– Ýÿë ìÿíèì ãîëëàðûìû à÷. Íÿ âàõòäûð áàüëàìûñàí... Ãîëëà-
ðûì àüðûyûð...
Ãîøãàðëû äîíóá ãàëìûøäû.
Áó âàõò äàùà äÿùøÿòëè áèð èø îëäó: àü àyûyà îõøàyàí áèð ÿcàèá
càíëû (áóíà èíñàí äåìÿê îëìàçäû) ãûçà òÿðÿô ýÿëèðäè. Ãûç îíó
ýþðcÿê Ãîøãàðëûyà yàçûã-yàçûã áàõûá äåäè:
– Ìÿíè áóíóí ÿëèíäÿí õèëàñ åäèí. Yàëâàðûðàì. Äóðóë, íèyÿ
äèëëÿíìèðñÿí, Äóðóë...
Ãîøãàðëûíûí áÿäÿíèíè öøöòìÿ òóòäó. ßëèíè ãàëäûðûá ñèãíàëâå-
ðÿí àïàðàòûíûí äöyìÿñèíè áåëÿ áàñà áèëìÿäè. Ñàíêè äîíóá äàø
îëìóøäó. Àü àyûyà îõøàyàí càíëû Ãîøãàðëûyà áàõìàäàí ãûçà
yàõûíëàøäû. Ãîøãàðëûyà åëÿ ýÿëäè êè, áó ãÿðèáÿ càíëû èíäècÿ ãûçû
ïàð÷àëàyàcàã. Àììà áåëÿ îëìàäû. Î, ãûçà yàõûíëàøûá ïÿícÿ-
ñèíäÿ òóòäóüó ãÿðèáÿ ÷è÷ÿêëÿðè îíóí ãàáàüûíà ãîyäó. Ãûç äà áó
ãÿðèáÿ ÷è÷ÿêëÿðè èyëÿäè, åëÿ áèë càíëàíäû, òÿðàâÿòëÿíäè. Ãÿðèáÿ
ìÿõëóã äèëèíè ÷ûõàðûá ãûçûí ñà÷ëàðûíû, ýþçÿë öç-ýþçöíö yàëàìà-
üà áàøëàäû. Ãûç ñàíêè ãîðõóñóíäàí ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèðäè...
Åëÿ áèë, ãÿðèáÿ ìÿõëóãóí ýÿòèðäèyè ÷è÷ÿêëÿðèí ÿòðè ýÿëèá
Ãîøãàðëûíûí äà cèyÿðëÿðèíÿ äîëäó âÿ îíà åëÿ ýÿëäè êè, îí áåø
yàøëû îüëàíäûð. Þçöíäÿ ùå÷ áèð àüðû-àcû, äÿðä-ãÿì, åëìè ôèêèð
ÿçàáû ùèññ åòìèðäè... Yöíýöëëÿøìèøäè.
Áó ãÿðèáÿ ìÿõëóãóí àëíûíäà òÿê áèðcÿ èðè ýþçö âàðäû. Ìàüà-
ðàíûí ãàðàíëûüûíäà ôÿíÿð êèìè yàíûá èøûã ñàëûðäû.
Î, ãûçû yàëàì-yàëàì yàëàäûãäàí ñîíðà ýÿëäèyè êèìè äÿ ÷ûõûá
ýåòäè.
Ãûç äåäè:
– Äóðóë, íèyÿ ìÿíÿ yàõûí ýÿëìèðñÿí?... Ãÿáÿëÿ ñàü-ñàëà-
ìàòäûðìû? – Ãÿáÿëÿ àäû åøèäÿí êèìè åëÿ áèë Ãîøãàðëûíû èëäûðûì
âóðäó. Ãÿáÿëÿ... Îäëàð yóðäóíóí ãÿäèì ìÿðêÿçè. Ýþçÿëëèêëÿð
âÿ èýèäëèêëÿð øÿùÿðè... Ãÿáÿëÿ... äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí éåðëÿ-
yåêñàí îëàí ãÿäèì øÿùÿð...
Ýþçëÿðèíè äþyÿ-äþyÿ ãûçà áàõàí Ãîøãàðëûíûí áàðìàüû, íÿ-
ùàyÿò, ñèãíàëâåðÿí àïàðàòûí äöyìÿñèíÿ òîõóíäó. Ùÿyÿcàí ñèã-
íàëûíû òóòàí Àüáóëàãëû òÿëÿñèê àääûìëàðëà ìàüàðàyà äàõèë îëäó.
183
 Äàø êèìè ãóðóyóá ãàëìûø Ãîøãàðëûyà âÿ îíóí ãàðøûñûíäà äà-
øà áàüëàíìûø ýþçÿëÿ áàõàíäà, åëÿ áèë, îíó äà ñåùðëÿäèëÿð. Àü-
çûíû à÷ûá Ãîøãàðëûyà íÿñÿ äåìÿê èñòÿyèðäè. Àììà åëÿ áèë äî-
äàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ òèêìèøäèëÿð...
Ãîøãàðëûíûí äîíó à÷ûëäû. Àääûì àòûá ãûçà yàõûíëàøäû. Ãûç
ãîëëàðûíû ãàëäûðûá îíó ãócàãëàìàã èñòÿäè. Ãîëëàðû äàøà åëÿ áàü-
ëàíìûøäû êè, òÿðïÿíÿ áèëìÿäè.
– Äóðóë, íèyÿ ýåc ýÿëäèí? – äåyÿ yåíÿ ñîðóøäó. Àüáóëàãëû
ãûçûí òÿìèç àçÿðáàycàícà äàíûøäûüûíû ýþðöá òÿÿccöáëÿíäèñÿ
äÿ, áóíà öðÿêäÿí ñåâèíäè. Yàõûíëàøûá äöç ãûçûí ãàðøûñûíäà äà-
yàíäû.
Ãîøãàðëû ÿëèëÿ èøàðÿ âåðäè êè, ñóñóí, àðòûã äåyèëÿí ùÿð áèð ñþç
ùàíñû ñèððèíñÿ à÷ûëìàüûíà ìàíå îëàðäû.
Ãîøãàðëû ñàêèòcÿ ãûçäàí ñîðóøäó:
– Ãîëëàðûíû êèì áàüëàyûá?
– Ñÿí áàüëàìàìûñàí? – äåyÿ ãûç òÿÿccöáëÿ ñîðóøäó. – Yîõ-
ñà ìÿíè äÿ òàíûìûðñàí?
– Òàíûyûðàì, – äåyÿ Ãîøãàðëû äèëëÿíäè. – Òàíûyûðàì...
Àüáóëàãëû äà áàøà äöøäö êè, Ãîøãàðëû áóíó åëÿ-áåëÿ äåäè.
Ãûçû ôèêðèíäÿí yàyûíäûðìàã ö÷öí.
Ãîøãàðëû ÿëëÿðèíè ãûçûí ãîëëàðûíäàêû ïîëàä çÿícèðÿ âóðäó.
Îíó íåcÿ à÷ìàã ùàãäà õåyëè äöøöíäö. Ãûç ñàêèòúÿ äèëëÿíäè:
– À÷àð þçöíäÿ äåyèë?
– Èíäè à÷àðûã, – äåyÿ Ãîøãàðëû äèëëÿíäè. Cèáèíäÿêè ïîëàäêÿ-
ñÿí cèùàçûí äöyìÿñèíè áàñûá çÿícèðè êÿñäè. Ãûç ãîëëàðûíû ãàëäû-
ðûá ãóø êèìè ó÷ìàã èñòÿäè. Ãàðøûñûíäàêû ÷è÷ÿêëÿðè ãócàãëàyûá
äåäè:
– Ñÿí ýåäÿíäÿí áÿðè áó àyàäàìû ùÿð ýöí yàíûìà ýÿëèð. Áó
÷è÷ÿêëÿðèí ÿòðè ãîyìóð êè, äàðûõàì... Ùå÷ yåìÿê-è÷ìÿê äÿ yà-
äûìà äöøìöð. Ãÿðèáÿ ÷è÷ÿêëÿðäèð.
Ãûçûí ÿëëÿðèíäÿí òóòóá îíó ìàüàðàäàí ÷ûõàðòäûëàð. Áàëàcà
ó÷àí àïàðàòà ìèíäèðäèëÿð âÿ åêèïàæà ýÿòèðäèëÿð. Ãîøãàðëû äàíû-
øûã àïàðàòûíûí äöyìÿñèíè áàñûá åêèïàæäà ãàëàí êîñìîíàâòà õÿ-
184
áÿðäàðëûã åòäè; àðòûã, äöøöíöëìÿìèø ùå÷ íÿ äàíûøìàñûí. Õöñóñè
ãîíàüà åùòèyàòëà yàíàøñûí. Îíó ôèêðèíäÿí yàyûíäûðìàã îëìàç...
***
Áèòÿð – ãûçûí àäû áåëÿ èìèø.
Àòàñûíûí ñàü ãàëìûø yåýàíÿ þâëàäû...
Ãÿáÿëÿíèí àüñàããàëû, ìöäðèyè, ïîëàäáèëÿêëè cÿíýàâÿðèíèí
íå÷ÿ þâëàäû îëìóøäó. Àììà ùàìûñû âàõòñûç àòàñû èëÿ âèäàëàø-
ìûø, äîüìà òîðïàüûí ãócàüûíà êþ÷ìöøäöëÿð...
Áèòÿð èñÿ... àòàñûíà ñÿäàãÿòëè îëäó. Àäû êèìè áèòèá yàøàäû. Ýöë
à÷äû. Êþíëöíö Äóðóëà âåðÿí âàõòëàð èñÿ äöøìÿíëÿð äîüìà Ãÿ-
áÿëÿyÿ ùöcóì åòäèëÿð.
Ãÿáÿëÿëèëÿð óçóí ìöääÿò äöøìÿí ìöùàñèðÿñèíäÿ ãàëäûëàð.
Äöøìÿí ýöcëö èäè: ãàëà äèâàðëàðûíû yàðûá øÿùÿðÿ äàõèë îëìàã èñ-
òÿyèðäè. Àòàñû Äóðóëà ýþñòÿðèø âåðäè êè, ñåâýèëèñè Áèòÿðè Àyà
àïàðñûí. Îäëàð yóðäóíóí Àyà ó÷àí åêèïàæû Ãÿáÿëÿíèí yåýàíÿ
ýþçÿëèíè Àyà àïàðäû. Äöøìÿí ìÿüëóá îëàð, Ãÿáÿëÿ ãàëèá ýÿëÿð.
Îíäà Äóðóë àyà ó÷àð, Áèòÿðè äîüìà Ãÿáÿëÿyÿ ýÿòèðÿð. Îíäà
òîy ÷àëäûðàð, øàäëûã åäÿðëÿð.
Áèòÿð ÿùâàëàòû áåëÿ íàüûë åäèðäè. Äóðóë îíó ãîëëàðûíäàí ãàyà-
yà áàüëàäû. Àõû, îíäà Àyäà ÷ÿêèñèçëèê øÿðàèòèíÿ äþçÿ áèëìÿyèá
ãûç òóôàíà äöøìöø ãó òöêö êèìè ó÷àðäû...
Yåð þâëàäëàðû – êîñìîíàâòëàð àüûçëàðûíû à÷ûá áó ãÿðèáÿ, ÿô-
ñàíÿyÿ îõøàyàí ùàäèñÿíè äèíëÿyèðäèëÿð.
Äåìÿ, ìèëyîí èëëÿð ÿââÿë Îäëàð yóðäóíóí îüóëëàðû Àyà ó÷-
ìóø, îðàäà ìÿñêÿí ñàëìûøëàð. Áÿëêÿ åëÿ îíà ýþðÿ äÿ áó òîðïà-
üûí àäûíà Îäëàð yóðäó äåyèðëÿð – îüóëëàðû Ýöíÿøÿ, Àyà ó÷àí áèð
äèyàðûí îüóëëàðû îäöðÿêëè îëìàëû èäèëÿð...
Ãîøãàðëû ÿëëÿðèíè àü ñà÷ëàðûíäà ýÿçäèðÿðÿê äåäè:
– Ýþðäöí, Áèòÿð, ñÿíèí äàëûícà ó÷óá ýÿëäèê...
– Ó÷àã, Ãÿáÿëÿyÿ ó÷àã. Àòàìû êþíëöì èñòÿyèð.
– Ìöòëÿã ó÷àcàüûã...
185
 ***
Àüáóëàãëû âÿ Ãîøãàðëû áàëàcà àïàðàòëàðäà ó÷óá Ày àäàìëàðû
àõòàðìàüà ýåòäèëÿð. Åêèïàæäà Íàäèð, áèð äÿ Áèòÿð ãàëìûøäûëàð.
Áèòÿð äÿí äöøìöø òåëëÿðèíè ñûüàëëàyûðäû. Òåç-òåç Äóðóëóí, Ãÿ-
áÿëÿíèí àäûíû ÷ÿêèðäè âÿ áöòöí áóíëàð Íàäèðèí öðÿyèíäÿí äåyèë-
äè...
Yåð îüëó Àyäà Yåð ýþçÿëèíÿ âóðóëìóøäó...
Äóðóë, Ãÿáÿëÿ ùàããûíäà îëàí, àðòûã äöíyà ö÷öí ÿôñàíÿyÿ
÷åâðèëÿí ñþùáÿòëÿð Íàäèðèí öðÿyèíè äèäèá-ïàð÷àëàyûðäû. Ãûçà ùÿ-
ãèãÿòè äåìÿê, îíóí öðÿyèíäÿ àícàã þçöíÿ yåð òóòìàã ëàçûì
èäè....
Íàäèð Ãîøãàðëûíûí áöòöí gþñòÿðèøëÿðèíè óíóäàðàã Áèòÿðÿ Ãÿ-
áÿëÿ ùàããûíäà îëàí ùÿãèãÿòè äàíûøäû.
Ãÿáÿëÿ àðòûã yîõäóð. Ãÿáÿëÿ ùàããûíäà äèëëÿðäÿ àícàã ÿôñà-
íÿëÿð äàíûøûðëàð. Î âàõòäàí ìèëyîí èëëÿð êå÷èá. Ãÿáÿëÿíèí õà-
ðàáàëûãëàðû òîðïàüûí àëòûíäàäûð. Èíäè àëèìëÿð øÿùÿðèí ãàëûãëàðûíà
òîðïàüûí äÿðèí ãàòëàðûíäà ðàñò ýÿëèðëÿð.
Äöøìÿíëÿð øÿùÿðÿ ñàòãûí áèð ãàðûíûí ýþñòÿðèøè èëÿ ýèðÿ áèë-
ìèøëÿð. Ãÿáÿëÿëèëÿð äöøìÿíè øÿùÿðÿ áóðàõìûðäûëàð. Äöøìÿí
øÿùÿðÿ ýèðèø ãàïûñûíû òàïà áèëìèðäè. Óøàãëàð âÿ ãîcàëàð, ãàäûí-
ëàð âÿ ÿëèëëÿð äîüìà øÿùÿðÿ ýèðèø yîëóíó äöøìÿíÿ äåìèð, äèðè-
äèðè îäà àòûëûðäûëàð...
Àícàã ñàòãûí áèð ãàðû äöøìÿíÿ Ãÿáÿëÿíèí ãàïûëàðûíû íèøàí
âåðäè. Î, äöøìÿí ÿñýÿðëÿðèíÿ áåëÿ áèð ôÿíä þyðÿòäè: ãîy øÿùÿð
ãàëà äèâàðëàðûíûí yàíëàðûíà ñó áóðàõñûíëàð. Ñóyà ñàìàí òþêñöí-
ëÿð. Ñó ùàðàäà áóðóëñà, ñàìàí ýþðöíÿcÿê. Äåìÿê, ñó áóðóëàí
yåðäÿ ãàïû âàð. Áàõ, åëÿ îðàäàí äà øÿùÿðÿ ýèðìÿê îëàð.
Yàäåëëèëÿð ãàðûíûí áó áèëèyèíÿ ùåyðàí ãàëûá îíóí äåäèyè êèìè
åäèðëÿð. Ñó áóðóëàí yåðäÿ ãàïûëàðû òàïûá øÿùÿðÿ äàõèë îëóðëàð.
Áöòöí ãÿáÿëÿëèëÿðè ãûëûícäàí êå÷èðèðëÿð... Øÿùÿð ãàí è÷èíäÿ
öçöð...
Íàäèð ñîí ñþçöíö áèòèðÿðêÿí ñèãíàë åøèòäè âÿ òÿëÿñèê åêèïàæûí
ãàïûñûíû à÷ìàüà ýåòäè. Ãîøãàðëûýèë åêèïàæà äàõèë îëäóëàð. Îíëàð
186
ñåâèíèðäèëÿð: àyàäàìëàðûíûí ìÿñêÿíëÿðèíè òàïìûøëàð... – Áþyöê
ãÿëÿáÿ... – äåyÿ Ãîøãàðëû Íàäèðèí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàäû. – Áÿñ, Áè-
òÿð íåcÿäèð?
– Áèòÿð yîëóíóçó ýþçëÿyèð, – äåyÿ Íàäèð ãîðõà-ãîðõà äèëëÿí-
äè. Àüëû ñàíêè èíäè-èíäè îíó ìöùàêèìÿ åäèðäè. “Ýÿðÿê Ãÿáÿëÿ
ùàããûíäà äàíûøìàyàyäûì... – äåyÿ òÿçÿ-òÿçÿ ôèêèðëÿøèðäè. Ýÿ-
ðÿê...”
– Áèòÿð...
– Ìÿíè Ãÿáÿëÿäÿ äÿôí åäèí... Ãÿáÿëÿ äàüûëñà äà öðÿyèì
îðàäàäûð...
Ãîøãàðëû yöyöðöá òóòóícà Áèòÿð ñàíêè îâõàðëàíìûø yàðïàã
êèìè ÿçèëèá-òþêöëäö. Åëÿ áèë áó ãûçû yàøàäàí àícàã Ãÿáÿëÿ, Äó-
ðóë, áèð äÿ îíëàðà èíàì èìèø...
Áèòÿð àðòûã áèð îâóc òîçà äþíìöøäö...
Yàíàãëàðû ïàyûç yàðïàãëàðû êèìè ãûïãûðìûçû îëìóøäó. Ãîø-
ãàðëû ýþçëÿðèíè ãàëäûðûá Íàäèðÿ áàõäû.
Ùÿð øåy àyäûí èäè...
Ãîøãàðëû ùÿð øåyè òåç àíëàyûð. Yîõ, Íàäèð îíóí áàõûøëàðûíà
òàá ýÿòèðÿ áèëìÿäè. Yàíäûðûcû øöà áóðàõàí úèùàçûíûí äöyìÿñèíè
áàñìàüû èëÿ êöë îëìàüû áèð îëäó. Îíóí êöëö àõûá Áèòÿðèí êöëö-
íÿ ãàðûøäû...
Ãîøãàðëû êþêñ þòöðöá àyàüà äóðäó...
– Èêè áþyöê èòêè... Ìèëyîí èëëÿðèí ÿìàíÿòè... áèðcÿ àíäà äàüû-
ëûá ìÿùâ îëäó... Áèòÿð Ãÿáÿëÿíèí äàüûëìàñû õÿáÿðèíÿ äþçÿ áèë-
ìÿyèá... Àù, Íàäèð... Íàäèð... áèçèì ñàäèã äîñòóìóç... Ñÿí Áè-
òÿðè àðòûã ÿôñàíÿyÿ äþíìöø Ãÿáÿëÿñèíÿ, ñöìöêëÿðè áåëÿ ÷öðö-
ìöø ñåâýèëèñèíÿ ãûñãàíäûí. Ãûñãàíäûí âÿ îíó äà, þçöíö äÿ
ìÿùâ åòäèí... Ñèçèí êöëöíöç ãîâóøäó. Öðÿêëÿðèíèç yîõ...
Ñîíðà öçöíö Àüáóëàãëûyà òóòäó:
– Áèòÿðèí âÿ Íàäèðèí êöëöíó yûüìàã. Yåðÿ ýþíäÿðìÿê ëà-
çûìäûð.
Àüáóëàãëû ïàïàüûíû ÿëèíÿ àëûá êþêñöíö þòöðäö:
– Yîëäàø Ãîøãàðëû, áÿëêÿ Íàäèðèí êöëöíö Áèòÿðèí êöëöíÿ
ãàòìàyàã. Íÿñÿ öðÿyèìÿ yàòìûð?..
187
 – Îíëàðû àyûðìàã ýöíàùäûð, – äåyÿ î, êþêñöíö þòöðäö. – Íà-
äèð yàõøû êîñìîíàâò èäè... ìÿùÿááÿòèíÿ ãóðáàí îëäó...
– Yåðÿ õÿáÿð âåðèí êè, îíëàðû Ãÿáÿëÿäÿ äÿôí åòñèíëÿð...
Ãîøãàðëû áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà áèð ïàïèðîñ yàíäûðäû.
Òöñòöíö cèyÿðëÿðèíÿ ÷ÿêÿðÿê äåäè:
– Ãÿáÿëÿäÿ îíëàðà ýþçÿë áèð àáèäÿ ãîyäóðìàã ëàçûìäûð...
Åêèïàæäàí àyðûëàí õöñóñè àïàðàò èêè òîðïàã þâëàäûíû Ãÿáÿëÿ-
yÿ àïàðûðäû...
Ãÿáÿëÿ, Áèòÿðèíè ãÿáóë åòäè...
188
ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ
Ôàíòàñòèê ïîâåñò
Ñÿíñèç äàðûõûðûã, òîðïàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Ùåêàyÿëÿð
Ìàòðîñ ïàïàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Ãûðìûçû ãàëñòóê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Åìèíèí ñÿùâè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
Õàë÷à . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Âöñàë åâ òèêèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
Áàëàcà ïèîíåð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Îíäà áèëÿðñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Áîêñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Ãàðà÷û íÿüìÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Àòàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Áóëàã ñóyó íèyÿ ñÿðèíäèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Ñàü îë, Åë÷èí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Ñîâãàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Õàíûø ÿìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
Ýöìöø yÿùÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
Íèýàðàí÷ûëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
Ëîâüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Äàíûøàí ìàøûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Áèð îâóc îêåàí (ôàíòàñòèê ùåêàyÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Ãèñàñ (íàüûë-ùåêàyÿ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Íàüûëëàð
Àüûëëû Áàëàcà áàëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
×èíàð íèyÿ ócàäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Øèðèí íåìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
Êèì ìÿíè ñåâèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
189
Àòÿøáþcÿyè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Ãîç àüà÷û . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Òîyóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Ýèëåyëè àðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Êÿêëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
Èëàíëàð þëêÿñèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Áóëàã ÿôñàíÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
Äàüëàð øÿùÿðÿ íèyÿ ýÿëìèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
Èêè ãàðüà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Äàø ùÿñðÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Òðàìâày . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Ñöñÿícèê âÿ Êöñÿícèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Ãÿáÿëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180

Ðåäàêòîðó Åëíàðÿ Ñÿìÿäîâà

Ðÿññàìû Íàçèì Ðçàãóëèéåâ
Êîìïöòåð èøëÿðè Åéíóëëà Îðóúÿëèéåâ

190
 ×àïà èìçàëàíìûøäûð 09.02.2023.
Êàüûç ôîðìàòû 60õ84 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 12,0.
Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 11,16. Ñèôàðèø 286.
“Àçÿðáàéúàí Íÿøðèééàòû” ÌÌÚ-íèí ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï åäèëìèøäèð.
Àç1073, Áàêû, Ìÿòáóàò ïðîñïåêòè, 529-úó ìÿùÿëëÿ.
Òåë.: (99412) 5380010. Ôàks: (99412) 5389085.
Å-ìàèë: info@neshriyyat.gov.az