Т. Доолоткелдиева, А. Т.

Ахматова,
Ч. С. Давлетова, Б. Б. Алымбаева

БИОЛОГИЯ
Тиричиликтин жалпы

Кыргыз Республикасынын Билим бер¿¿ жана

илим министрлиги тарабынан сунушталган

Бишкек – 2015

1
ÓÄÊ 373.167.1
ÁÁÊ 28.0 ÿ721
Á 63

Á 63 Áèîëîãèÿ. Òèðè÷èëèêòèí æàëïû ìûéçàì ÷åí ë .

9-êë. ÷ í îêóó êèòåáè / Ò. Äîîëîòêåëäèåâà, À. Ò. Àõìàòîâà,
×. Ñ. Äàâëåòîâà, Á. Á. Àëûìáàåâà. – Áèøêåê: Áèëèì-êîìïüþòåð,
2015. – 256 á., æàñàë.

ISBN 978–9967–31–430–6

Ä 4306021100–15 ÓÄÊ 373.167.1

ÁÁÊ 28.0 ÿ721

ISBN 978–9967–31–430–6
КИРИШ СЄЗ

-
-

лык)

-
-

-
-

3
 -

керек.
-

Авторлор
 Ñóðîîãî æîîï îðãà-
ìåíåí æàíñûç òàáèÿòòûí àéûð-
ìà÷ûëûêòàðûí îðãà-
áèð íå÷å áåëãèëåðè áîþí÷à

Áèîëîãèÿ èëèìè áàð ûê òèð îðãà-

íèçì åð ÷ í «æàøîî» áóëàãû áîëóï ñà-
íàëàò Àëàð û èðåòêå ñàëûï, ò ë ø í,
æàøîîãî û ãàéëàíóóñóí, ñ ï- ð÷ ø í,
òàðàëóóñóí, ê ï ò ð ã í, ò ïê òå-
ãèí, áèðè-áèðè ìåíåí áàéëàíûøòàðûí,
ïàé àëóó æàíà çûÿí óó æàêòàðûí êàì-
òûï òóðàò Àë ýìè áàð ûê îðãàíèçì åð:
ñ ì ê, æàíûáàð, êîçó êàðûí æàíà
ìèêðîîðãàíèçì åð òèðè÷èëèêòèí çã ÷
áåëãèñè áîëãîí êëåòêàëûê ò ë øò í
òóðàò Áàð ûê îðãàíèçì åð òèðè÷èëèê
å ãýýëèíå æàðàøà ò ð êûçìàò àòêà-
ðûøàò Áèîëîãèÿ èçèë ÷ îáúåêòèëåð
æàíà ïðîöåññòåð êàí÷àëûê àð ò ð áîë-
áîñóí, àëàð û áààðûíà òå ì í ç áîë-
ãîí æàëïû áèð ãàíà êàñèåò òèðè÷èëèê

5
 áèðèêòèðèï òóðàò. Îðãàíèêàëûê
òóðàò. Æåð áåòèíäå òè-
ðè÷èëèê áîëãîíäîí òàðòûï, àë
ñåáåïòåðäèí íà-
êåëå

ãàíà áîëáîñóí, àë-

ãà÷ ñòðóêòóðàëûê à
êóó÷óëóãóíà
îðãàíèêàëûê à-
ðûíàí – íóêëåèí êèñëîòàëàðû í
áåëîêòîðäîí êàíò, á.
îðãàíèêàëûê îðãàíèêàëûê ñ
ñóó á.) Áóë
òèðè÷èëèêòèí àëãà÷êû ò
êóáàò ïà -
äà áîëóï, ÷ûêêàí êóáàò îðãà-
òîïòîëîò. ð
å-
íåí Àð áèð í
êóð÷àï òóðãàí à-
òóðàò. í

6
îðòîñóíäà çàòòàðäûí æàíà ýíåðãèÿíûí àëìàøóóñó ç
òóðàò. Ìûíäàé îðãàíèçìäå æºí㺠òóðãàí
.
æàíà ñóóäà æàøîî÷ó îðãàíèçìäåð
Àëàð –

îòòîð – òºð æàíà

æàíû
ìëí
Áèîëîãèÿ òàðàëóó ìûéçàì
æàðàøà àëàðäûí îðòî

îðãàíèçìäåð
ìåíåí æàíñûç àéûðìàëàíàò. Áóë
ëàð îðãàíèçìäå ãàíà æîëóãàò. Æàøîî
ãîíäî àð çàòòàðãà
àíäàí àëàðäû îðãàíèçì

æàðàòûëûøòà çàòòàðäûí àéëàíûøû òûíûìñûç

ãàíà îðãàíèçì ìåíåí

Õèìèÿëûê êóðàìû. æàíà

ðèìäèãèí òóðàò. òºðò

æàíà àçîò Àëàð
íûí 98% Àë ýìè
õëîð, ìàãíèé, íàòðèé, æàíà òåìèð
1,9% Êàëãàí ýëåìåíòòåð ºòº àç ñàíäà
1-òàáëèöà
æàíäóó æàðàòûëûø ãàíà
ºçãº÷º ýëåìåíòòåð Áóë æàíäóó
æàíà æàíñûç æàðàòûëûøòûí æàíà

æàíà îð
ýìåñ îðòîñóíäà ý÷
ìåíåí, è
.

7
 % %
65–75 0,02–0,03
15–18 0,02–0,03
8–10 0,04–2,00
1,5–3,0 0,01–0,015
0,15–0,4 0,0003
0,15–0,2 0,0002
0,20–1,0 0,0001
0,05–0,10 0,0001

Êëåòêàäà çàò æàíà ýíåðãèÿ àëìàøóó. Òèð êëåòêà àéëàíà-

÷ºéðºäºí çàòòàðäû ðèï, êàéðàäàí ÷ºéðºãº Ạ÷ûãàðûï
òóðàò (3 ðºò). Ìèñàëû, àäàìäûí êëåòêàëàðû êû÷êûëòåêòè,
ñóóíó, ãëþêîçàíû, àìèíîêèñëîòàëàðäû, ìèíåðàëäûê òóçäàð-
äû, âèòàìèíäåðäè àëàò äà, êºì ðêû÷êûë ãàçûí, ñóóíó, ìî÷å-
âèíàíû – ñèéäèê êèñëîòàñûí Ạàðàò.
Àäàìäûí êëåòêàëàðûíà ç çàòòàð æàíûáàðëàðäûí
êëåòêàëàðûíà æàíà ìèêðîîðãàíèçìäåðãå äà .
êëåòêàëàðûíäà çàòòàðäûí àëìàøóóñó áàøêà-
÷à: àëàðäûí àçûê çàòòàðûí ãàç ìåíåí ñóó ,
êû÷êûëòåê ÷ûãàò. Çàò àëìàøóóíóí áèðèí÷è êûçìàòû
êëåòêàíû êóðóëóø ìàòåðèàëäàðû ìåíåí êàìñûç êûëûï, êëåò-
-
äàí, óãëåâîäîðîääîí, ëèïèääåðäåí, íóêëåèí êèñëîòàëàðûíàí
ñèíòåçäåëèï òóðàò. Áèðîê çàòòàðäûí ñèíòåçäåëè-
øè æàíà í
àÿêòàãàí êëåòêàëàðäû äà äàéûìà
àëûï àíòêåíè êëåòêàíûí
õèìèÿëûê êóðàìû æàøîîñóíóí àÿ-
ãûíà ÷åéèí òûíûìñûç ï
òóðàò. Îøåíòèï, êëåòêà í
êûçìàòû ìåíåí õèìèÿëûê êóðà-
ìûí ñàêòàï òóðàò. Çàò àëìàøóó-
íóí ýêèí÷è êûçìàòû – êëåòêàíû
ýíåðãèÿ ìåíåí êàìñûç êûëóó. Òè-
ðè÷èëèêòèí àð êàíäàé
(êûéìûëäàøû, çàòòàðäûí ñèíòåç-

8
äåëèøè, æûëóóëóêòóí ãåíåðàöèÿñû æ. á.) ýíåðãèÿíûí ñàðïòà-
ëûøûí òàëàï êûëàò. Êëåòêàíû ýíåðãèÿ ìåíåí êàìñûç êûëóó÷ó
ðåàêöèÿëàðäûí æûéûíäûñû ýíåðãåòèêàëûê àëìàøóó äåï àòà-

êûëóó÷ó ðåàêöèÿëàðäûí æûéûíäûñû ïëàñòèêàëûê àëìàøóó

äåï àòàëàò. Ïëàñòèêàëûê æàíà ýíåðãåòèêàëûê àëìàøóó àðêû-
ëóó êëåòêà ñûðòêû ÷ºéðº ìåíåí áàéëàíûøûï òóðàò. Áóë ïðîöåññ
êëåòêàíûí æàøîîñóí ñàêòàï òóðóó÷ó íåãèçãè øàðò, àíûí -
.
îðãàíèçìäåðäèí ñûðòêû æàíà è÷êè òàà-
ñèðëåðäè àëàðãà æîîï êàéòàðóóñó æå ñàê-
òàíóóñó. òàðûõûé Àéðûê÷à æà-
íûáàðëàðãà ñûðòêû æàíà è÷êè òèéãèçãåí òààñèðè
Ãèäðàëàðäà, àêòèíèÿëàðäà æ. á. è÷åãè
æºíºêºé íåðâ ñèñòåìàñû áîëãîíäóêòàí àð
òåç ýëå æîîï êàéòàðûøàò. Ýãåðäå àêâàðè-
óìäà ãèäðàãà æå àêòèíèÿãà è÷êå íåðñå ìåíåí òèéèï
êîéñî, äåíåñèíèí êè÷èðåéèï, òîãîëîê÷îãî àé-
ëàíûï êàëàò. Áèð àç óáàêûò ºòêºíäºí êèéèí àë äåíåñèí æàçûï,

ªç à äûí÷à òåé æàíà ðèòì Áóë òåé뺺 òèð

îðãàíèçìäåðäèí õèìèÿëûê êóðàìûí òóðóêòóó êàðìàï, æàøîî-
ñóí óëàíòóóãà êºìºê áåðèï òóðàò. ªç àëäûí÷à òåé뺺 áèð ãàíà
îðãàíèçìãå òèåøå áîëáîñòîí, áàðäûê áèîëîãèÿëûê ñèñòåìà-
íû –
æàíäóó æàíà æàíñûç æàðàòûëûøòà êåçèê-
áîëîò Áóãà òåãåðåãèíäå Æåðäèí àé-
ëàíûøû, æûë ìåçãèëèíèí Àéäûí æ. á.
êèðåò. îðãàíèçìäåðãå, æàðà-
òûëûøêà òààñèð áåðèï, ºçãºðòºò.
îðãàíèçìäåð
êàéðà æàðàòóó áàøêàëàðäàí äà Áàðäûê ýëå îðãà-
íèçìäåðäèí æàøîîñó ÷åêñèç ýìåñ, îøîíäóêòàí àð áèð îðãàíèçì
êèéèí òóêóì êàëòûðàò. Îøîíäóêòàí îðãàíèçìäåð äà-
éûìà áèð êàëûïòà òóðáàñòàí êàéðàäàí æàðàëûï òóðàò. Æàíäóó
êàéðà æàðàòóóäà êëåòêàäà òóêóì êóó÷óëóê
ìààëûìàòûí áåðèï òóðóó÷ó ÄÍÊ ìåíåí áàéëàíûøêàí. Æàíäóó
îðãàíèçìäåðäèí æå, òåñêåðèñèí÷å, àçàéûï æîê
áîëóøó, àëàðäûí ñàíû, ìåéêèíäèêòå òàðàëûøû æàíà æåêå
îðãàíèçìäåðäèí àëàðäûí òóêóì êóó÷óëóãóíà

9
 1 2

3 4

áàéëàíûøòóó áîëîò. Íåãèçèíåí æàíäóó îðãàíèçìäåð

( ).
Òóêóì êóó÷óëóê æàíà ºçãºðã ÷ò ê. Îðãàíèçìäåðäå àòà-ýíåíèí
ºç òóêóìó ìåíåí áàéëàíûøû íåãèçèíåí êºáº àðêûëóó çºãº
àøàò. Àð áèð îðãàíèçìäèí êàñèåòòåðè,
º íº òààíäûê áåëãèëåðè óêóì-òóêó-
ìóíà áåðèëåò. Îøîíäóêòàí îðãàíèçì-
äåð ºç àòà-ýíåñèíå îêøîø áîëîò. Ìè-
ñàëû, àäàìäàí – áàëà, èòòåí – ê ê,
êàðûøêûðäàí òóóëàò.
Òóêóì ê ê êàñèåòè êèéèíêè
ìóóíãà æûíûñ êëåòêàëàðû àðêûëóó
áåðèëåò.
– æåêå
(îíòîãåíåç) îðãàíèçìäèí æà áåë-
ãèëåðãå ýý áîëóó êàñèåòè. Ìèñàëû,
áàëäàðû àòà-ýíåñèíå êóþï êîéãîí-
äîé îêøîáîñòîí, ãàíà òààí-
äûê áåëãèëåðè äà áîëîò. Òó-
êóì ìåíåí
îðãàíèçìäèí êàðàìà-êàðøû æàíà ºç

10
àðà áàéëàíûøòóó êàñèåòòåðè áîëóï ýñåïòåëåò. Àíòêåíè òóêóì
êóó÷óëóê êàñèåòè àòà-ýíåäåí ìóðàñêà ºòêºí áåëãèëåðäè ñàê-
òàï òóðñà, áåëãèëåðäè ïàéäà êûëàò. Äàðâèí
òóêóì êóóáàãàí æàíà òóêóì êóóãàí äåãåí ýêè

ªð÷ æàíà ºñ . Áàðäûê òèð îðãàíèçìäåð ºð 㺠æàíà

º 㺠æºíäºìä . Êëåòêàäà, òêàíäà çàò æàíà ýíåðãèÿ àëìàøóóíóí
íåãèçèíäå îðãàíäàð æàíà îðãàíèçìäåð æàëà ãàíà º -ºíáºñòºí,
êºáº ï ºð÷ øºò. Äåìåê, ìûíäà æà û ñàïàòòóó ò øò ïàéäà
êûëàò. Îðãàíèçìäåðäèí æåêå÷å ºð÷ ø , º , òóêóì êóó÷óëóãó,
ò ïê òàðûõûáûç ýâîëþöèÿãà áàéëàíûøêàí. Àíäûêòàí æàðàòû-
ëûøòàãû òèð îðãàíèçìäåð º -ºç æàðàòóóãà, ºð 㺠æàíà
º 㺠æºíäºìä áèîëîãèÿëûê ñèñòåìàäàí, îøîíäîé ýëå áåëîêòîí
æàíà íóêëåèí êèñëîòàñûíàí òóðóøàò.

Æàðàòûëûøòà îðãàíèçìäåðäå áîëóï ïðîöåññ-

òåðäèí áåëãèëåðè, çàò æàíà ýíåðãèÿ àëìàøóó, ºç
òåé뺺 æàíà ðèòìèêàëóó, êàéðà æàðà-

? 1.

3.

1.

2.

Áèçäè êóð÷àï òóðãàí æàíäóó æàðàòûëûø àð êàíäàé

áèîëîãèÿëûê ñèñòåìàëàðäû êàìòûï òóðàò æàíà 6
íåãèçãè êàðîîãî áîëîò: ìîëåêóëàëûê-ãåíåòè-
êàëûê îðãàíîèääèê-êëåòêàëûê ãýýë, îðãàíèçìäèí

11
 -

-
-

-
OH

H H

H O H
H
OH H
OH
H OH

12
ïðîöåññòåðè ðºò: çàò àëìàøóó, êëåòêàäà-
ãû ýíåðãèÿ àëìàøóó, º , ºð , áº
-
ø æºíºêºé áèðäèãè.

Îðãàíèçìäèí Îðãà-
íèçìäèí ãýýëèíèí ñòðóêòóðà-
ëûê-ôóíêöèîíàëäûê áèðäèãè – îðãàíèçì.
Àë àð áèð êëåòêàäàí, êºï êëåòêàäàí æå
êîëîíèÿ àëàò. Áàðäûê êëåò-
êàëàðäûí æàøîîñóíóí óçàêòûãû îðãà-
íèçìäèí æàøîîñóíàí êûñêà, îøîíäóêòàí
êëåòêàëàðäûí íåãèçèíäå àð
áèð îðãàíèçìäèí æàøîî-òèðè÷èëèãè êàì-
ñûç áîëóï òóðàò. Îðãàíèçìäèí
îðãàíèçìäåðäèí æà-
øîî-òèðè÷èëèãè ºç àëäûí÷à ºòºò. Ìèñà-
ëû, àçûêòàíóó, äåì àëóó, ÷ûãàðóó,
æ. á. ïðîöåññòåð. Áèð
ñèñòåìàíû áàéëàíûøòà áîëóï,
àð êàíäàé êûçìàòòàðäû àòêàðûøàò. Îðãà-
íèçìäåð àð êàíäàé æîë ìåíåí
àëàð îðãàíèçìäåðäè ãàíà ºçãºðòïºñòºí,
àòà-ýíåëåðäèí áåëãèëåðèí ñàêòàï áèðèê-
òèðåò. îðãàíèçì êèéèíêè ìóóíóíà
òóêóì êóó÷óëóê ìààëûìàòòàðûí ìóðàñêà

Ïîïó ÿöèÿ ûê-ò Áóë

äå ãýýëäèí ñòðóêòóðàëûê-ôóíêöèîíàëäûê
áèðäèãè áîëóï ò ð ýñåïòåëåò. Ò øòºð

13
áèðäåé áîëãîí, òóêóì êóó÷óëóê îêøîøòóêòàðû áàð, ýðêèí
àðãûíäàøóó÷ó æàíà òóêóì òàáèãûé øàðòêà
ëàíûøû, áèð àéìàêòû ýýëåãåí îñîáäîð æûéûíäûñû
áîëóï ýñåïòåëåò. è÷èíäåãè æå ïîïóëÿöèÿíûí îñîáäî
ðóíóí àðàñûíäàãû áàéëàíûøòàð êºï òàòààë æàíà
áèðèíå Ìûíäàé áàéëàíûøòàð ïîïóëÿöèÿ ìåíåí
ñàêòàï êàëóóãà ºáºë㺠áîëîò. Àð áèð ïîïóëÿöèÿñû
ìåéêèíäèêòå æàøàéò. Áèð ïîïóëÿöèÿëàðû
áèðèíå àðàëàøûï òóðñà, ïîïóëÿöèÿëàðäû
Êýý áèð ïîïóëÿöèÿëàðû, ìèñàëû, áó
ãóëàðû, àê æå Áîðáîðäóê Àçèÿäàãû ñàéãàê

æåðëåðäè áàñûï æàéûëûï àðàëàøûï æàøàéò. Îøîíäóê

òàí òàáèÿòòà ïîïóëÿöèÿëàðäûí ñûðò
êû òààñèðëåðèíå áàø èåò. Îðãàíèêàëûê
òàðûõûé àêûðûíäûê ìåíåí îðãàíèçìäåðäèí

14
 -

-
-

биос сфера -

-
-

15
Áèîñôåðàäà îðãàíèçìäåðäèí êóðãàêòûêòà, îêåàíäà
áåòèíäå æàíà àãà æàêûí Ìûíäà

çàòòàðäûí æàíà ýíåðãèÿíûí àãûìû æàíäóó æàðàòû-

ìåíåí Áèçäèí -
òàäàãû (ãåí,
îðãàíèçì, áèîãåîöåíîç, áèîñôåðà) òèðè-

Ìîëåêóëàëûê ãåíåòèêàëûê îðãàíèçìäåðäèí êëåò-

êàëûê îðãàíîèääèê êëåòêàëûê îðãàíèçì-
äèí ïîïóëÿöèÿëûê áèîãåî-

? 1.
?
2.

3.

1
2
3
4
5
6

16
 § 3. Тиричиликтин органикалык эмес компоненттери:
суу жана минералдык туздар

Жер кыртышында 100дєй химиялык элемент кездешет.

Жансыз жана жандуу табияттын курамы боюнча айырмаланат.

каранды, химиялык курамы боюнча айырмаланат.

биогендик элементтер деп аталышат.

-

кычкылтек, суутек жана азот. Алар клеткада суунун курамын,

ошондуктан аларды органогендер деп аташат. Мындан сыртка-

-
ментти макроэлементтер -

17
îñìîñòóê áàñûìäû æºí㺠ñàëàò, ìåìáðàíà àðêûëóó íåðâäèê èì-
ïóëüñòàðäû êàòûøàò. Ìàãíèéäèí èîíó ðèáîñîìàëàð-
äûí èøòåøèíå æàíà ñàêòàëûøûíà, á. à. áåëîêòóí ñèíòåçèíå êà-
òûøàò. Ìàãíèé àíäàí ñûðòêàðû ÄÍÊíûí ñèíòåçèíå êàòûøûï,
íåðâ ìåíåí êëåòêàëàðäû èðåòêå ñàëóó÷ó ôåðìåíòòåðäèí,
õëîðîôèëëäèí êóðàìûíà êèðåò æàíà ìèòîõîíäðèÿíûí íîðìàë-
äóó èøòåøèíå áîëîò. Êàëüöèéäèí èîíó êëåòêàëûê áèð
íå÷å ïðîöåññòåðäèí æºí㺠ñàëûíûøûíà êàòûøàò, àíûí è÷èíåí
êàíäûí óþóñóíà, æûéðûëûøûíà æàíà áàøêà
êûéìûë ðåàêöèÿëàðûíà êàòûøàò. Ýðèáåãåí êàëüöèé òóçäàðû
ìîëëþñêàíûí ðàêîâèíàñûíûí êàòûøàò.
Õëîðäóí àíèîíäîðó æàíûáàðëàðäûí îðãàíèçìèíäå òóç
êàòûøàò (ìèñàëû, àøêàçàíäà), êýý áèð îðãàíèêàëûê áè-
ðèêìåëåðäèí êóðàìûíà êèðå àëàò.
Îøîíäîé ýëå ìèíåðàëäûê òóçäàð äà ºòº
ªòº 19 õèìèÿëûê ýëåìåíò C,
H, O, N, P, S, K, Ca, Mg, Fe, Mn, Cu æ. á. Êû÷êûëòåê, ñóóòåê
2
, O2 æàíà H2
Òêàíäàðäûí ìàññàñûíäà 0,001%äàí àçûðààê êîíöåíòðàöèÿ-
äà êàðìàëãàí ýëåìåíòòåð ìèêðîýëåìåíòòåð äåï àòàëàò. Áóëàðãà
ìàðãàíåö, òåìèð, êîáàëüò, æåç, öèíê, êýý áèð îðãàíèçìäåð í
âàíàäèé, áîð, àëþìèíèé, êðåìíèé, ìîëèáäåí, éîä æ. á. êèðåò.
Ìèêðîýëåìåíòòåð îðãàíèçìäå ðîëü îéíîøîò. Òåìèð
îðãàíèçìäåðäå ôóíêöèÿëàðäû àòêàðóóãà êàòûøóó-
÷ó êîìïëåêñòåðäèí êóðàìûíà êèðåò. Òåìèð ýðèòðîöèòòåðäèí,
ãåìîãëîáèíäèí æàíà áåëîãó – ìèîãëîáèíäèí êóðàìûíà
êèðåò, ýëåêòðîíäîðäó òàøóó÷ó êýý áèð ôåðìåíòòåðãå êàòûøàò.
Öèíêòèí, êîáàëüòòûí, ìàðãàíåöòèí æàíà ìîëèáäåíäèí èîíäîðó
àð êàíäàé ôåðìåíòòåðäèí êóðàìûíà êèðèøåò. Êîáàëüò Â12 âèòà-
ìèíèíèí êóðàìûíà êèðåò. Îøîíäîé ýëå æåç êºïòºãºí ôåðìåíò-
òåðäèí êóðàìûíà êèðåò, àíäàí ñûðòêàðû ìîëëþñêàëàðäà êû÷-
êûëòåêòè òàøóóãà êàòûøàò. Éîä êàëêàí áåçèíèí ãîðìîíäîðó-
íóí (òèðîêñèí æàíà éîäòèðîíèí) êóðàìûíà êèðåò. Êðåìíèé
àð êàíäàé êýý áèð àòîìäóó áàëûðëàðäà (äèàòîì),
êûðê ìóóíäàðäà, æóìøàê æàíà ìîëëþñêàëàðäà
òàðàãàí.
Ìèíåðàëäûê òóçäàðäûí îðãàíèçìäåðäåãè æåòèøñèçäèãè
æå êåòèøè àð èø-àðàêåòòåðäèí áóçóëóøóíà
àëûï êåëåò. Àäàìäûí îðãàíèçìèíäå éîääóí æåòèøñèçäèãè-
íåí àð êàíäàé îîðóëàð (çîá, êðåòèíèçì æ. á.) àëàò. Éîääóí
-
äà æåòèøñèçäèãè òèøòèí êàðèåñ äàðòûíà ÷àëûêòûðàò, ï

18
 0,1
Cl 0,1

Fe

B12

êåòñå, ôëþîðîç ïàéäà áîëîò, æàíà òèøòåðè ìîðò áîëîò.

Òåìèðäèí æåòèøñèçäèãè êàíäûí àçäûãûíà – àíåìèÿãà àëûï êå-
ëåò. àçîòòóí æåòèøñèçäèãè ïðîöåññèí êå-
÷èêòèðèï, æàëáûðàêòàðû ìàéäà áîëîò, õëîðîôèëëäèí ñèíòåçè
(æàëáûðàêòàð ñàðû, êûçûë áîëîò), áóòàêòàíûøû íà÷àð-
ëàéò. æåòèøñèçäèãè ôîòîñèíòåçäè òºìºíäºòºò, õëî-
ðîïëàñòòàðäûí áóçóëóøóíà àëûï êåëèøè æàë-
áûðàêòàð ñàðãàðûï êàëàò.
Êëåòêàíûí êóðàìûíà êèðãåí îðãàíèêàëûê ýìåñ çàòòàðäûí
áîëóï ñóó ýñåïòåëåò. Ñóóíóí ñàíû îðãàíèçìäèí
æàëïû ìàññàñûíûí 60 – 95% Îðãàíèçì ñóóíó êºï æîãî-

Ñóóíóí êëåòêàíûí òèáèíå, àëàðäûí ôóíêöèîíàëäûê

àáàëûíà êàðàòà ºçãºðºò. Óðóêòà – 8–14%, ÷àëêàíäûí æàëáûðà-
ãûíäà – 82,4%, êëåòêàëàðûíäà – 76,1%, àäàìäûí ìýý
êëåòêàëàðûíäà 86,1% ñóó êàðìàëàò. Îðãàíèçìäèí æàøûíà
æàðàøà ñóóíóí ºçãºðºò. Êëåòêàíûí æàøîî-
ñóíà ñóóíóí áîëóøó øàðò. Êëåòêàíûí æàøîî-òèðè÷è-
ëèãèíèí áîëóøó, àíäàãû ñóóíóí êàðìàëûøûíûí
îøîí÷îëóê æîãîðó áîëãîíäóãóíà áàéëàíûøêàí áîëîò.

ïðîöåññòåðäèí ýñåáèíåí òîëòóðóëàò. Êëåòêàäà ñóó «ýðêèí» æàíà

«áàéëàíãàí» àáàëäàðäà æàéãàøàò. Ñóóíóí íåãèçãè ðîëó àíûí
õèìèÿëûê æàíà ôèçèêàëûê àáàëû ìåíåí áàéëàíûøêàí. Ñóóíóí
ìîëåêóëàñû êè÷èíåêåé, ïîëÿðäóó, áèðè-áèðè ìåíåí ñóóòåêòèê
áàéëàíûøòà áèðèãå àëûøàò.

20
 Ñóó áèîëîãèÿëûê ñèñòåìàëàðäà
:
1. Ñóó – êëåòêàäà ºòêºí õèìèÿëûê ðåàêöèÿëàðäûí
êàòûøóó÷óñó.
2. Ïîëÿðäóó ýìåñ çàòòàð ãèäðîôîáäóó, á. à. ñóó-
íóí êàòûøûíäà áèðè-áèðèíå òàðòûëûøàò. Ìûíäàé ºç àðà àðà-
êåò ìåìáðàíàëàðäûí òóðóêòóóëóãóí, î. ý. áåëîêòóí ìîëåêóëàëà-
ðûíûí, íóêëåèí êèñëîòàëàðûíûí æàíà áèð íå÷å ñóáêëåòêàëûê
ñòðóêòóðàëàðäûí êàòàðûíûí òóðóêòóóëóãóí êàìñûçäîîäî àáäàí

3. Ñóó – àð êàíäàé çàòòàðäû òàøóó ÷ºéðº áîëóï ýñåï-

òåëåò. Ñóó çàòòàðäûí êàéðà òàøûëóóñóí æàíà àêûð-

4. Ñóó æûëóóëóêòó ñóóòåêòèê áàéëàíûøòàð-

äûí ýñåáèíåí êàìñûçäàéò. Îøîíäóêòàí òåìïåðàòóðàëûê
àíäà ìèíèìàëäóó, áèîõèìèÿëûê ïðîöåññòåð êè÷èíåêåé èíòåð-
âàëäàãû òåìïåðàòóðàäà æàíà òóðóêòóó ûëäàìäûêòà ºòºò.
5. Ñóó – äåíåíèí òåìïåðàòóðàñûíûí æºí㺠ñàëûíûøûíà êà-
òûøàò. Àë ÷î æûëóóëóêòàãû áóóëàíóóíó ïàéäà êûëàò, áàøêà-
÷à àéòêàíäà, áóóëàíóó ìóçäàòóó ìåíåí êîøòîëîò. Áóë êóáóëóø
º ìä êòºðä í òðàíñïèðàöèÿñûíäà æàíà æàíûáàðëàðäûí òåð
áº äº êîëäîíóëàò.
6. Ñóó êëåòêàãà æàíà îðãàíèçìãå îñìîñòóê çàòòàðäûí -

7. Ôîòîñèíòåçäå êû÷êûëòåêòèí áóëàãû áîëóï ñàíàëàò.

8. Ñóó êºïòºãºí ìåòàáîëèçìäåðäèí ðåàêöèÿëàðûíäà êàòû-
øàò (àíûí áèîëîãèÿëûê ìààíèñè). Êëåòêàäà êºïòºãºí àð êàí-
äàé òóçäàð äèññîöèàöèÿëàíãàí àáàëäà: êàòèîíäîð (Na+, K+, Ca+,
Mg+) æå àíèîíäîð (HPO4–, H2PO4–, Cl–, HCO3–) ò ð íäº êàðìàëàò.
Êëåòêàíûí íîðìàëäóó æàøîî-òèðè÷èëèãèí êàìñûç êûëóó í
àð êàíäàé èîíäîðäóí êàðìàëûøû òå àëìàêòà áîëóøó êåðåê.
9. Ñóó æàíäóó îðãàíèçìäåðäèí è÷êè ïàéäà êûëàò.

Êëåòêàíûí êóðàìû, ìèêðîýëåìåíòòåð, ìàêðîýëåìåíòòåð,

áèîãåíäèê ýëåìåíòòåð, ñóóíóí áèîëîãèÿëûê ìààíèñè.

? 1. ?

21
 4.

O, C, H, N, P, S, Na, Cl, K, Ca, Fe, Mg, Zn.

O, C, H, N, P
Ag, Co, Zn.

–
2
, Cl

§ 4. Îðãàíèêàëûê êîìïîíåíòòåð: áåëîêòîð, ìàéëàð,

óãëåâîääîð, íóêëåèí êèñëîòàëàðû, ÀÒÔ

Êëåòêàíûí òèðè÷èëèãèíäå îðãàíèêàëûê æàíà îðãàíèêà-

ëûê ýìåñ êîøóëìàëàð áàð. Îðãàíèêàëûê ýìåñ êîøóëìàëàðãà
ñóó æàíà ìèíåðàëäûê òóçäàð êèðåò. Îðãàíèêàëûê çàòòàð êó-
ðàìû, êàñèåòè æàíà áèîëîãèÿëûê æàêòàí àòêàðãàí êûçìàòû
áîþí÷à áèðè-áèðèíåí àéûðìàëàíûøàò. Îðãàíèêàëûê çàòòàðãà:
áåëîêòîð, ìàéëàð, óãëåâîääîð, íóêëåèí êèñëîòàëàðû æàíà ÀÒÔ

Êëåòêàíûí êóðàìûíäà áåëîêòîð 10–20%, ëèïèääåð 1–5%,

óãëåâîääîð 0,2–2,0%, íóêëåèí êèñëîòàëàðû 1–2%, ÀÒÔ 0,5–1%

Îðãàíèêàëûê çàòòàð çîð ìîëåêóëàëûê ìàññàãà ýý (áèð íå÷å

áèð íå÷å ìèëëèîíãî ÷åéèí ñàíäà êàéòà-
ëàíóó÷ó îêøîø æå áîþí÷à ìîíîìåðëåðäåí
òóðãàí ïîëèìåðëåð áîëóï ñàíàëàò.

Ëèïèääåð
Ëèïèääåð – áóë æîãîðêó ìîëåêóëàëûê, ñóóäà ýðèáåãåí êî-
øóëìàëàð (á. à. áèðîê îðãàíèêàëûê ýðèòêè÷òåðäå

22
 -

-
-

-
дер жєнєкєй температурада суюк болуп, майлар деп аталат. Алар
-
3 2

катуу, туруктуу, мисалы, ак май, жаны-

3
барлардын майы. 2 2

Липиддер нейтралдуу майлар, мом-

2 3

- 2 2 3

23
òàòààë ëèïèääåðäèí áèðè, ìàé êèñëîòàëàðû, ñïèðòòåí òûøêà-
ðû ôîñôîð êèñëîòàíûí êàëäûêòàðû (ïîëÿðäóó áàø÷àñû) êèðåò.
Ñòåðèíäåð – òàòààë ëèïèääåð. Àëàðäûí êëåòêàíûí ìåìáðàíà-
ñûíäàãû áèð ìààíè êîìïîíåíòè – õîëåñòåðèí. Õîëåñòåðèí
îðãàíèçìäå êºï êûçìàòòàðäû àòêàðàò: ãîðìîíäîðäóí (æûíûñ
ãîðìîíäîðó, áºéðºê áåçäèí ãîðìîíäîðó æ. á.), ºò êèñ-
ëîòàñûíûí, Ä3 âèòàìèíèíèí íåãèçèí Ìîìäîð êîðãîî
ôóíêöèÿñûí àòêàðàò, àøûê÷à áóóëàíóóãà, òåìïåðà-
òóðàíûí æàíà íóðóíóí òààñèðèíå òîñêîîëäóê êûëàò. Ìîì
æàëáûðàêòàðûí, ìºìºëº êàïòàï òóðàò. Àë
ýìè æàíûáàðëàðäà êàíàòòàðûí æàíà êàïòàï òóðãàí çàò
ëàíîëèí äåï àòàëàò. Òåðè àñòûíäàãû ìàé êàòìàðû æà-
íûáàðëàðäû ÷àéêàëóóäà è÷êè îðãàíäàðäû áóçóëóó-
äàí ñàêòàéò. Èðåòêå ñàëóó÷óëóê ôóíêöèÿíû àòêàðãàí êýý áèð
ãîðìîíäîð (æûíûñ æàíà áºéðºê áåçäèí ãîðìîíäîðó)
ëèïèääåð áîëóï ñàíàëàò. Ëèïèääåð ìàéäû À, Ä, Ê
æàíà Å âèòàìèíäåðäèí ïàéäà áîëóøóíà äà êàòûøàò. Ëèïèääåð
îðãàíèçìäè ýíåðãèÿ ìåíåí êàìñûç êûëàò.

Ëèïèääåðäèí êëåòêàäàãû ôóíêöèÿëàðû:

- Ëèïèääåð – ýíåðãèÿíûí áóëàãû, ëèïèääåð êû÷êûëäàíãàí-
äà óãëåâîääîðãî êàðàãàíäà ýíåðãèÿíûí ýêè ýñå
êûëàò (1 ã ìàé ýðèãåíäå 38,9 êÄæ
- Ëèïèääåð êóðóó÷óëóê ôóíêöèÿ àòêàðàò (ìåìáðàíàíûí
æàíà êëåòêàíûí îðãàíîèääåðèíèí, êëåòêàäàí òûøêàðû ñòðóê-
òóðàëàðäûí êóðàìûíà êèðåò).
- Ëèïèääåð ãîðìîíäîðäó, ìàéäà ýðèòèëãåí âèòàìèíäåðäè, ºò

- Ëèïèääåð îðãàíèçìäèí òåðìîðåãóëÿöèÿ ïðîöåññèí èðåòêå

ñàëàò.
- Ëèïèääåð êîðãîî÷óëóê ôóíêöèÿ àòêàðàò.

Óãëåâîääîð
Óãëåâîääîð Ñ, Í, Î ýëåìåíòòåðèíåí òóðàò, æàëïû ôîðìó-
ëàñû (ÑÍ2Î)n. Óãëåâîääîð 3 êëàññêà ìîíîñàõàðèääåð,

êàíòòûí áèð ìîëåêóëàñûíàí òóðàò. Ìîíîñàõàðèääåðäèí àðàñû-

íàí ãëþêîçà ìåíåí ôðóêòîçà áîëóï ñàíàëàò
Ãëþêîçà îðãàíèçìäèí êëåòêàëàðû æàíà òêàíäàðû ýíåðãè-
ÿíûí íåãèçãè áóëàãû áîëóï ýñåïòåëåò. Îëèãîñàõàðèääåð 2–10
ìîíîñàõàðèääåðäèí êàëäûãûíàí òóðàò. Ýêè ìîíîñàõàðèääèí

24
 HOCH2 CH2OH HOCH2 OH
6 1
6
O O
5 H HO 2 5 H HO 2
4 3 4 3
1

OH H OH CH2OH
OH H
- -

дисахарид деп аталат, ал

трисахарид ж. б. Дисахариддер-

-
тин кирет.
-

-
-

Жаныбарлардын жана козу карындардын запастык азык-

-
 CH2 OH CH2 OH CH2 OH
H O H H O H H O H
OH H OH H OH H
HO O O
H OH H OH H OH
O
CH2 OH CH2 OH CH2 OH
H O H H O H H O H H O H
OH H OH H OH H OH H
HO O O O O-
H OH H OH H OH H OH

Õèòèí ìóóíàê áóòòóóëàðäûí ñûðòêû ñêåëåòèí æàíà

Ïîëèñàõàðèääåðäèí òóóíäóñó òêàíäûí êó-

ðàìûíà êèðåò, êàíäûí êîþóëàíóóñó-

Îðãàíèçìäåãè æàíà êëåòêàäàãû óãëåâîääîðäóí ôóíêöèÿëàðû:

- Ñòðóêòóðàëûê êëåòêàñûíûí, áàêòåðèÿíûí
æàíà êàðûíäûí ìóóíàê áóòòóóëàðäûí ñûðò-
êû ñêåëåòè);
- Êëåòêàíûí êàñèåòèí àíûêòàéò (èììóíäóê ñèñ-
òåìàíûí èøèíå, êàíäûí êàòûøàò);

- Ýíåð åòèêàëûê : 1ã êî à ê êûëäà àíäà

17,6 êÄæ/ìîëü
- Íóêëåèí êèñëîòàñûíûí êóðàìûíà êèðåò;

26
 Белоктор
лардай -
лер. -
-
сы боюнча айырмаланышат, саны жана аминокислоталардын

-
-

белоктор протеиндер жана

протеиддер -

-
пасы менен бириккен кислоталык касиетке ээ, ал эми NH2 -

H2N — CH — COOH — N — C

R H

20 -

Аминокислоталар алмаштыры-

-
туусу -

27
структурасы калыбына келет.
:

-
-

28
 OH
C
O H
N
H

-
-

г бе-
кДж
 Нуклеин кислоталары

nucleus -

нуклео-
тиддер

NH2
N N N
N N HN

N N N N NH2 N N
H H H

NH2 O O
N N HN HN CH3

N O O N O
N N
H H H

5` 5`
H H
2
O 2
O
4` H H 1` 4` H H 1`

H 3` OH H 3` OH
2` 2`
OH H

30
 5`

3`

÷ûíæûð÷àñû íóêëåèí êèñëîòàëàðûíûí áèðèí÷èëèê ñòðóê-

òóðàñû
Îðãàíèçìäåðäåãè êëåòêàëàðäà êóðàìû æàíà ôóíê -
öèÿñû áîþí÷à àéûðìàëàíãàí íóêëåèí êèñëîòàñûíûí ýêè
áàð: ðèáîçàíû êàðìàãàí ðèáîíóêëåèí êèñëîòàñû æàíà äå-

ÄÍÊ. ÄÍÊ òóêóì êóó÷ó ìààëûìàòòû ñàêòîî ôóíêöèÿñûí

ÄÍÊíûí êóðàìûíà àçîòòóê íåãèçäåð – àäåíèí
ãóàíèí òèìèí öèòîçèí óãëåâîä – äåçîêñèðèáîçà
(ÄÍÊ àòû êåëèï ôîñôîð êèñëîòàñû êèðåò
ÄÍÊíûí íóêëåîòèääèê ûðààòòóóëóãó àð áèð èíäèâèäãå òààíäûê
Óîòñîí–Êðèêòèí ìîäåëè áîþí÷à ÄÍÊíûí ìîëå-
êóëàñûíûí ýêèí÷èëèê ñòðóêòóðàñû ýêè êîìïëåìåíòàðäûê êà-
æàéëàíû ïîëèíóêëåîòèääèê ÷ûíæûð÷àäàí
òóðãàí ýêè ñïèðàëäû À æàíà Ã æàíà Ö áèðè-áè-
ðèíå õèìèÿëûê áîþí÷à òóóðà êåëãåí àëàðäûí
îðòîëîðóíäà ñóóòåêòèê ïàéäà Íåãèçäåðäèí áèð
÷ûíæûð÷àäàãû ûðààòòóóëóãó ÷ûíæûð÷àäàãû àðãàñûç
ûðààòòóóëóêêà àëûï Ýãåðäå áèð ÷ûíæûð÷àäà À áîëñî
àíäà ûíäà Ò ýëå Ã æàíà Ö êàðàìà- û
êîìïëåìåíòàðäóóëóê äåï àòàëàò
5` 3`

3` 5`

Êîìïëåìåíòàðäûê ÄÍÊäàí ìààëûìàòòû òàê -

ÄÍÊíûí ÷ûíæûð÷àëàðû -
÷ûíæûð÷à 3` ó÷óíàí 5` ó÷óíà ÷åéèí
ñïèðàëäûí 5` ó÷óíàí 3` ó÷óíà ÷åéèí ñî-
çóëàò Ñïèðàëäûí íåãèçèí ôîñôîð êèñëîòàñû ìåíåí

31
 1

-
нм - м

32
 -
лук башкарып иретке салат.
РНК. -
-
нып, бир чынжырчалуу молекула болуп эсептелет, кичинекей
-

митохондрияда, рибосомада жайланышат.

-

бир белоктун структурасы же анын полипептиддик чынжырчасы

.
-

-
.
-

33
 -

-
-

кДж/мольдун
-
-
-

NH2
N N
OH OH OH
HO–P–O–P–O–P–O–CH2 N N
O
O O O H HO

H H
OH OH

-
-
-

2 О

-
-

Негизги терминдер:

Липиддер, майлуу кислоталар, каныкпаган жана канык-

кан майлуу кислоталар, канттар, моносахариддер, олиго-
сахариддер, полисахариддер, аминокислоталар, белоктор,
?

2
 ) , )
.

15. .
, .

Òóêóì êóó÷óëóê –

Òóêóì –

ºò

æå

36
 Òóêóì êóó÷óëóê îñîáäîðäóí êèéèíêè ìóóíäàðûíûí àòà-ýíå-
ñèíå íåãèçãè îêøîøòóêòàðû – áóë ýâîëþöèÿíûí ôàêòîðó.
– æåêå÷å ïðîöåññèíäå áàðäûê îðãà-
íèçìäåðäå æà¢û áåëãèëåðäèí ïàéäà áîëóøóíóí æàëïû êàñèåòè.
òóêóì êóóáàãàí (ìîäèôèêàöèÿëûê)
æàíà òóêóì êóóãàí (êîìáèíàòèâäèê, ìóòàöèÿëûê).
ãåíäåð æàíà õðîìîñîìàëàðäûí
ìåíåí áàéëàíûøû æîê, òóêóìãà áåðèëáåéò, ñûðòêû
òààñèðè àñòûíäà óáàêûòòûí ìåíåí æî-
ãîëóï òîïòóê àëûï ðåàêöèÿëàðäûí

Ìîäèôèêàöèÿëûê – æàíà æàíû-

áàðëàðäûí áåëãèëåðèíèí ïàéäà áîëóøóíà, áàøêà÷à àéòêàíäà
ôåíîòèïòè ïàéäà êûëûøûíà ñûðòêû ÷ºéðº òààñèð ýòåò. Îñîá-
äîðãî äàéûìà òóðãàí øàðòûíà
áåðåò. Áàðäûê îñîáäîðóíäà îêøîø ìî-
äèôèêàöèÿëûê Ôàêòîðëîðäóí àðàêåòèí òîêòî-
òóóäà ìîäèôèêàöèÿëûê æîãîëîò. Ìèñàëû, ñûðòêû
ôàêòîðó – óëüòðàêûçãûëò-êºê íóðëàðäûí òààñèðè –
òåðèäå ìåëàíèí ïèãìåíòèíèí òîïòîëóøóíà àëûï êåëåò. Îøîí-
äóêòàí àäàìäàð òåðèíèí êàëûáûíà
êåëåò.
Ìîäèôèêàöèÿëûê ñàïàòû (òåðèíèí êàí-
äûí ãðóïïàëàðû, ìàéëóóëóãó) æàíà
ñàíäûê áåëãèëåðè áèéèêòèãè, æàëáûðàêòàðäûí
æóìóðòêàíûí óéäóí áåðãåíè,
áîþí÷à áîëîò. Ìîäèôèêàöèÿëûê æàéûí-
äà æàíûáàðëàðäû æàêøû òîþò áåðèï áàãóóäà äå-
íåñèíèí ñàëìàãûíûí ñïîðò ìåíåí ìàøûãóóäà

Òîêîéäî, à÷ûê æåðëåðäå æàíà ñàçäàðäà êûçûë êà-

ðàãàé ìèñàë áîëî àëàò. Òîêîéäî ºñêºí áàêòûí áèéèê
æàíà áîëîò, àë ýìè øàãû æûãà÷òûí áàøûíäà æàéãàøàò.
À÷ûê æåðäå ºñêºí êûçûë êàðàãàé àí÷à áèéèê áîëáîñòîí, êàï-
òàë áóòàêòàðû êºï áîëîò. Ñàçäà ºñêºí áèéèêòèãè
æàíà äèàìåòðè áîþí÷à áàøêàëàðãà êàðàãàíäà êåñêèí àéûð-
ìàëàíûï òóðàò. Áèðîê èéíå æàëáûðàêòàðûíûí ôîðìàñû, ºë-
æàíà áóòàêòàðäà æàéëàíûøû áàðäûãûíäà áèðäåé
áîëîò.
ìàéëóóëóãó, ñààëãàíäàãû òîþòòàíäûðóóãà
æàðàøà áîëîò. Áèðîê àð êàíäàé øàðòòà áàãûëãàíäûãûíà êàðà-

37
 -
-

Ошондой эле кээ бир жаныбарларда жайында жана кышында

деп аталат.

38
 Áåëãèíèí ìîäèôèêàöèÿëûê àíûí ðåàêöèÿ-
ñûíûí íîðìàñû äåï Ðåàêöèÿëàðäûí íîðìàñû – -
æàðàøà -
ãåíåçäèí àðàëûãûíäà êàìñûç Ìèñàëû,
ûñûê ºëêºëºðäº áàø æàìàí áàãûëñà, æàíû-
áàðëàðäûí Áèð áåëãèëåðè (ìèñàëû, -
ñàëìàãû) – êå¢èðè,
áàøêà áåëãèëåðè æàíà ðåàê-
öèÿëàðäûí íîðìàñûíà ýý áîëî Äåìåê, îðãàíèçìäåð áåë-
ãèëåðè ýìåñ, àíûí
ìåíåí
ºç àðà
îðãàíèçìäåðäèí ðåàêöèÿëàðûíûí íîðìàñû -
Ýãåðäå êýý áèð îðãàíèçìäåðäèí áåëãèëåðèí
æå (ìèñàëû,
àíäà áåðèëãåí áåëãèëåðäèí

Àð áèð áåëãèíèí äåï Ñàíäûê

áåëãèëåðè âàðèàöèÿëûê êûëûøû ì-

Âàðèàíòòàð – áåëãèëåðäèí áèðäèê

Âàðèàöèÿëàðäûí æàíà
àðàëûãûí, áåëãèëåðäèí ãðàôèêàëûê
– âàðèàöèÿëàðäûí æàðäàìû ìåíåí
âàðèàöèÿëàðäû ìåíåí áåðèëãåí áåëãèëåðäèí îð-

Òóêóì êóóãàí – ãåíäåð æàíà õðîìîñîìàëàðäûí

ìåíåí áèð
àÿãûíà

Êîìáèíàöèÿëûê ò . ûð êîìáèíàöèÿ-
ëûê ºçãºð ê áèëèí Àë ê ìäà ãåíäåðäèí æà¢û êîìáè-
íàöèÿñûíûí ïà äà áî ø ìåíåí ëãàí Êîìáèíàöèÿëûê

135 137
115 120
110 115
103 105 105 109
96 97
88
80
63 68

40
 -
-
луусунда жана уруктанууда жыныс клеткалардын кокустан дал

-
-

пайда болушу, мисалы, алты манжалуу кол, койлордун кыска

 -

Негизги терминдер:

№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
 12

v
P

vP
n
v P
n

Ãåíåòèêàëûê êîä – áóë íóêëåîòèääåðäèí ûðààòòóóëóãó -

íóêëåèí êèñëîòàëàðûíûí ìîëåêóëàëàðûíäà òóêóì êóó÷ó-

ÄÍÊ ìåíåí ÐÍÊíûí íóêëåîòèääèê ûðààòòóóëóãóíà áå-

ëîêòîðäóí ïîëèïåïòèääèê àìèíîêèñëîòàëàðäûí

43
ûðààòòóóëóãó äàë êåëåò. Ãåíåòèêàëûê êîä 4 òàìãà ìåíåí íåãèç-
äåëãåí. Àëàð àçîòòóê íåãèçäåð ìåíåí àéûðìàëàíàò: À (àäåíèí),
Ò (òèìèí), Ã (ãóàíèí), Ö (öèòîçèí).
Òóêóì êóó÷óëóê ìààëûìàò (èíôîðìàöèÿ) ÄÍÊäàí ÐÍÊãà,
êýýäå ÐÍÊäàí ÄÍÊãà (âèðóñòàð) ºòºò, áèðîê áåëîêòîðäîí ãåí-
äåðãå ºòïºéò.
Ãåíåòèêàëûê ìààëûìàòòûí èøêå àøûðûëûøû ýêè ýòàïòà
ºòºò. Êëåòêàëûê ÿäðîäî ÄÍÊíû ïàéäàëàíûï, ìàòðèöàëóó æå
ìààëûìàòòûê (èíôîðìàöèÿëûê) ÐÍÊ ñèíòåçäåëåò. Áóë ïðî-
öåññ òðàíñêðèïöèÿëîî – äåï àòàëàò. Îøîíäî ÄÍÊíûí
íóêëåîòèääèê ûðààòòóóëóãó ìàòðèöàëóó ÐÍÊíûí íóêëåîòèääèê
ûðààòòóóëóãóíà æå êîääîëîò. Àíäàí êèéèí ìÐÍÊ
öèòîïëàçìàãà ðèáîñîìàãà æàáûøàò. Ìààëûìàòòûê ÐÍÊíû
ðèáîñîìà ìàòðèöà ñûÿêòóó ïàéäàëàíûï, áåëîêòóí ïîëèïåïòèääèê
òèçìåãèí ñèíòåçäåéò. Áóë ïðîöåññ òðàíñëÿöèÿëîî (êîòîðóó) äåï
àòàëàò, àíòêåíè ìÐÍÊíûí íóêëåîòèääèê ûðààòòóóëóãó àðêûëóó
áåëîêòóí òèçìåãèíäå àìèíîêèñëîòàëàðäûí èðåòè àíûêòàëàò.
Òðàíñïîðòòóê ÐÍÊëàð áóë ïðîöåññêå êàòûøàò: ìÐÍÊíûí ìààëû-
ìàòû áîþí÷à àìèíîêèñëîòàëàðäû òàøûï áåðåò. Òóêóì êóó÷óëóê
ìààëûìàòû ãåíåòèêàëûê êîä àðêûëóó èøêå àøûðûëàò.
Ãåíåòèêàëûê êîääó ÷å÷ìå뺺, á. à. àð áèð êîäîíäóí æàíà ãå-
íåòèêàëûê ìààëûìàòòû ýðåæåëåðèíèí ìààíèñèí àíûê-
òîî 1961–65-ææ. èøêå àøûðûëûï, ìîëåêóëàëûê áèîëîãèÿíûí
æåòèøêåíäèãè áîëóï êàëãàí.

áèðèí÷è ýêèí÷è íóêëåîòèä

íóêëåîòèä íóêëåîòèä
Ó Ö À Ã
Ó Ôåí Ñåð Òèð Öèñ Ó
Ôåí Ñåð Òèð Öèñ
Ëåé Ñåð - -
Ëåé Ñåð - Òðè
Ö Ëåé Ïðî Ãèñ Àðã Ö
Ëåé Ïðî Ãèñ Àðã
Ëåé Ïðî Ãëè Àðã
Ëåé Ïðî Ãëè Àðã
À Èëå Òðå Àñè Ñåð À
Èëå Òðå Àñè Ñåð
Èëå Òðå Ëèç Àðã
Ìåò Òðå Ëèç Àðã
à Âàë Àëà Àñï Ãëè Ã
Âàë Àëà Àñï Ãëè
Âàë Àëà Ãëó Ãëè
Âàë Àëà Ãëó Ãëè

44
 Ãåíåòèêàëûê êîääóí íåãèçãè êàñèåòè:

Òðèïëåò (æå êîäîí) – áóë áèð àìèíîêèñëîòàíû êîääîãîí

íóêëåîòèääèí ûðààòòóóëóãó.
2. Áóë êîä òóáàñà áîëîò.
Áåëîêòóí êóðàìûíà 20 àìèíîêèñëîòà êèðåò, áèð àìèíî-
êèñëîòàíû íóêëåîòèä àíûêòàéò, íóêëåèí êèñëîòàëàðû òºðò
àçîòòóê íåãèçäåí òóðàò, îøîíäóêòàí íóêëåîòèääåðäèí òðèïëåò-
3
= 64.
Áèð àìèíîêèñëîòà áèð òðèïëåò ìåíåí àíûêòàëûøû
Áóë êîääóí æàíà áåëîêòóí ñèíòåçèíèí
àðòòûðàò.
Áóë ýðåæåäåí òûøêàðû ìåòèîíèí æàíà òðèïòîôàí äåãåí
àìèíîêèñëîòàëàð áèð ýëå òðèïëåò ìåíåí êîääîëîò. 61 òðèïëåò

Êàëãàí òðèïëåòòåð ôóíêöèÿëàðäû àòêàðàò. Ìààëû-

êîäîíäîðó, á. à. ñòîï-ñèãíàëäàð, áåëîêòóí ïîëèïåïòèääèê òèç-

ìåãèíèí ñèíòåçèíèí òîêòîï êàëóóñóí áèëäèðåò.

áèð òðèïëåò áèð ãàíà àìèíîêèñëîòàíû àíûêòàéò.

òðèïëåò òèçìåêòèí áàøòàëûøûíäà æàéëàíûøêàíäà ÄÍÊäàí
òðàíñêðèïöèÿëîîíóí áàøòàëûøûí àêòèâäåøòèðåò.

-
êóì ìààëûìàò ÄÍÊäàí òîëóê òðèïëåò íóêëåîòèä)

6. Ãåíåòèêàëûê êîä óíèâåðñàëäóó.

Áàðäûê îðãàíèçìäåðäå – áàêòåðèÿäàí áàøòàï àäàìãà åéèí –
áèðäåé. áóë îðãàíèçìäåðäèí áèð àòàäàí êºð-
.
Íåãèçãè òåðìèíäåð:

Ãåí, ãåíåòèêàëûê êîä.

45
 -

ДНКнын молекуласынын структурасында клеткалардын жашоо

-
линен матрикс
-

ДНКнын биосинтези

5`
5`
3`
 -
-
деп аталат. Ал ДНК-полимераза

-
-
тинин жардамы менен эне чынжырында комплементардуулук

А, Ц болсо, Г кошулат. боюнча ДНКада-

ДНКда адениндин саны канча болсо, ошончолук тиминдин

болуш керек.
 с» -
да content
с с

-
лат жана жоюлат.
-

-
-

РНК биосинтези

transcriptio
-
-

3`
T G A T G C
5` A C U A C G

5`

порттук, рибосомалык класстары синтезделет.

?
Белоктун синтези
-

ДНК белок
 -
-
-
доплазматикалык торчо менен байланышкан полисоманы пайда
-

-
-
 -
лардын ортосунда пептиддик байланыш пайда болот, бул менен

боюнча триплеттен триплетке секирип єтєт. Андан кийин кий-

инки аминокислота байланышат жана полипептиддик чынжыр

Негизги терминдер:

?
 § 8. Мутациялар – генетикалык материалдын

-
-

деп аталат.
-

саналат.

дун санына жараша болот.

-
-

-
 ìóòàöèÿëàð ãåòåðîçèãîòàëàðäà
ïàéäà áîëáîéò. Áóë æàøîîñó Ìóòàöèÿ-
ëàð áîëîò. Áèðîê êýý áèð ìóòàöèÿëàð ïàé-
äàëóó áîëóøó òàáèãûé

Ìóòàöèÿëàð ãîìîçèãîòàëûê æàøîî-

òèðè æå -
òåç æå àëûï ìóòàöèÿëàð
ëåòàëäóó æå æàðûì ëåòàëäóó äåï àòàëàò.
ìóòàöèÿ
ãåìîôèëèÿ îðîê êëåòêàëûê

55
 -

-
терде кан уюбай калат.

-
роосу талкууланууда.
Негизги терминдер:
-

?
 § 9. Êëåòêàíûí à÷ûëûø òàðûõû
æàíà àíûí èçèëäåíèøè

æàíûáàð æàíà àð îð-

êëåòêàëûê à÷ûëûø òàðûõû

XVII -
à
í
àíû êëåòêà ñellula –

Îðãà-
àðû -
-
300
-
î-

XIX è-

1831 à Áðî ñû-

íûí ã í

æàíà

57
 -

-
-

негизги жоболорду камтыйт

-
-

-
-

-
цитологиянын -
cytos logos
-

-
-
 -
-

-
-

-
-

Окуляр oculus -

Тубус

Револьвердик кармагычта

Предметтик столчо
-

Конденсор

Конденсор диафрагмасы
-

-
-
 Оптикалык микроскоп -

-
-

нм мм
-
-
-

нм -
нм
мкм мкм нм -
мкм
мкм
-
мкм
Санариптик микроскоп
-
-

-
-

Флуоресценттик микроскоп
эпифлуоресценттик микроскоп
-
 -

Электрондук микроскоп -
-

-
-
-

Стереомикроскоп

Рентгендик микроскоп

нм нм

-
-
-
 -
-

-
-

-
Клеткаларды культуралоо
-

-
-

цитология

Микроскоп, центрифуга.
-

-
-
-
.
-

-
-

-
-

-
-

мкм

-
 7

5
1
2

3
8

1
2 9
3
4
5
6
10
7
8 11
9
10
11
6 4

Êðàõìàë – çàïàñû áîëóï

óëàì ºë-
ìì ìêì
ªñ ì æà à æà ûáàð ë àëàðû àëàð û ï ûøû
ì æàëïû ó ð à ýý Êë à àëû ð àë
(õðîìîñ ó ïàé à ûëóó÷ó ÄÍÊ) æàé à îñó áîëî
-

67
-
-

-
 Прокариоттук клеткалар, эукариоттук клеткалар,

структуралары.

?
 -

автотрофтук аутос
трофе

-
-

гетеротрофтук организмдер
гетерос трофе

-
-
-

-
-
.

-
-
-
-
-

-
-
 Энергия жана зат алмашуу
-

-
-
ассимиляция
диссимиляция

-
-
-

Автотрофтук ассимиляция. -
-
-
гетеро-
трофтук ассимиляция

-
-
-
-

-
-
-

-
-
-

72
 Автотрофтук организмдер, гетеротрофтук организмдер,
зат алмашуу, энергия менен алмашуу, ассимиляция,
диссимиляция.
?

Фотосинтез

Фотосинтез
-

-
 йод пробасы
-
-

-
.
-

строма -
тилакоиддер грана
-

2 2 2 2

74
 -

2 2

хемосинтез

-
-

75
 -

Fe

2 2 2

2 2 2 4

Хлоропласт, хлорофилл, строма, грана, фотосинтез, дем

алуу, хемосинтез.

-
-
chroma soma -

-
-
 1
3

÷ó ìààëûìàòòàðäûí ñàêòàëûøûíà, êàëûáûíà êåëèøèíå æàíà

èøêå àøûðûëûøûíà æîîïòóó, àëàðäûí êóðàìûíà êèðãåí áèî-
ïîëèìåðëåðäèí êàñèåòèí àíûêòàéò.
Àð áèð õðîìîñîìà äåçîêñèðèáîíóêëåèíäèê êèñëîòàäàí

Õðîìîñîìà êëåòêàíûí í ø íä – ìåòàôàçàäà àáäàí æàê-

øû . Õðîìîñîìà õðîìàòèääèí 2 í òóðàò, õðîìà-
òèääèí áèðèêêåí æåðè öåíòðîìåðà äåï àòàëàò. Öåíòðîìåðàíûí
æàêòàðû áîþí÷à õðîìîñîìàíûí èéèí÷åëåðè æàòàò. Õðîìîñîìà-
ëàð ñàíû, ôîðìàñû æàíà ò ø òèð îðãàíèçìäåðäèí àð áèð
ò ð í òóðóêòóó æàíà àíûí ãàíà ì çä , áóë õðîìî-
ñîìàëàðäûí ò ä òîïòîìó äåï àòàëàò (46 ).
Àð áèð îðãàíèçì õðîìîñîìàëûê òîïòîìãî ýý áîëîò.
Ìèñàëû, àðïàíûí òîïòîìó – 14, ñóëóíóêó – 42, òîìàòòûêû 24
áîëîò. Àë ýìè äðîçîôèëàíûí õðîìîñîìàëûê òîïòîìó – 8, òîîê-
òóêó – 78, ÷ûìûíûíûêû – 12, ý÷êèíèêè – 60, êîéäóêó – 54,
øèìïàíçåíèêè – 48, àäàìäûêû – 46.
Æûíûñ êëåòêàëàðûíäà – ñïåðìàòîçîèääèê æàíà æóìóðòêà
êëåòêàëàðûíäà – æóïñóç õðîìîñîìàëûê òîïòîì (ãàïëîèääèê – n),
á. à. àð áèð õðîìîñîìà áèðäåí ãàíà ýêçåìïëÿðäà áîëîò. Áèðîê êàë-
ãàí æûíûñ ýìåñ, ñîìàòè àëû äåï àòàëãàí îðãàíèçìäèí êëåòêà-
ëàðû æóï-æóï õðîìîñîìàëûê òîïòîìäîí (äèïëîèääèê – 2n) òó-
ðàò, àð áèð õðîìîñîìàíûí í æóáó áîëîò. Ìûíäàé æóïòàðäû
ò ã í õðîìîñîìàëàð ãîìîëîãèÿëû äåï àòàëàò, àëàð áèðè-áèðèíå
îêøîø.
é ìûøûãûíûí õðîìîñîìàëàðûíûí òîïòîìó 19 æóï õðîìîñî-
ìàëàðäàí ò í. Àëàðäûí è÷èíåí îí ñåãèçè òîëóê ãîìîëîãèÿ-
ëûê (àóòîñîìàëàð äåï àòàëàò), àë ýìè àêûðêû õðîìîñîìàëàðäûí

77
æóáó æûíûñû îêøîø XX – óðãàà÷û æå àð êàíäàé XY – ýðêåê
õðîìîñîìàëàðäàí òóðàò.
Êàðèîòèï – îðãàíèçìäåãè õðîìîñîìàëàðäûí äèïëîèääèê
òîïòîìó.
Àäàìäûí êàðèîòèáèíäå 22 æóï õðîìîñîìà (àóòîñîìàëàð)
æàíà áèð æóï æûíûñ õðîìîñîìàëàðû áîëîò Æû-
íûñ õðîìîñîìàëàðû àëàðäûí è÷èíäå êàðìàëãàí êóðàìû áîþí-
÷à ãàíà ýìåñ, àëàðäûí áîþí÷à äàãû àéûðìàëàíûøàò.

óðãàà÷ûëàðû ãîìîãàìåòàëûê æûíûñòóó îðãàíèçìäåð áîëóøàò,

àëàðäà 2ÕÕ õðîìîñîìàëàð, àë ýìè ýðêåêòåðè ãåòåðîãàìåòàëûê,
á. à. àëàðäà Õ æàíà Y õðîìîñîìàëàð áîëîò.

Íåãèçãè òåðìèíäåð:
Êàðèîòèï, õðîìîñîìàëàðäûí òîïòîìó, àóòîñîìàëàð, æû-
íûñ õðîìîñîìàëàðû.

78
 æàðàòóó –

îêøîøòó æàðàòóóãà æàðàòóó

– áóë
àð
– áóë
– îðòî

æàðàòóó÷óëàðãà

æàðàòóó÷óëàðãà

òèðè÷èëèê

– æîëó

79
 -
диплоиддик -

гаплоиддик

Клеткалык цикл
-

-
 -
-

-
Митоз

Профаза
-

Метафазада

Анафаза
-

Телофаза
-

Митоздун биологиялык мааниси

Амитоз -

-
 -

Клеткалык цикл, митоз, амитоз, митоздун фазалары.

?
 ГЭЭЛИ

Организм (латын тилинен алганда «организмо» – тизип ку-

-
-

формасы – бир клеткалуулар. Бир клеткалуу организмдер – де-

-
-
лары – гетеротрофтор.

-
84
ãèëåðãå ýý. Êëåòêàíûí îðãàíåëëàëàðû -
êåé îðãàí), êºï êëåòêàëóó îðãàíèçìäåðäèí îðãàíäàðû ñûÿêòóó àð
êàíäàé ôóíêöèÿëàðäû àòêàðàò. Áèð êëåòêàëóóëàð òåç ,
æàãûìäóó áèð ñààòòûí ýêè, êýýäå ìóóí-
äàðäû Æàãûìñûç àëàð òû-
ãûç ìåíåí æàáûëãàí ñïîðàëàðäû ïàéäà û
Ñïîðàëàðäà àðàêåòè æîêêî ýñå. Æàãûìäóó ò-
òàðäà ñïîðàëàð êàéðàäàí êûçìàò ºòºãºí êëåòêàëàðãà
àéëàíàò. Ïðîêàðèîòòóê áèð êëåòêàëóó îðãàíèçìäåð ãàíà
áàêòåðèÿëàð òààíäûê. Áèð êëåòêàëóó ýóêàðèîòòîð
æàíäóó òàáèÿòòûí áàðäûê êàëãàí .
áèð êëåòêàëóó áàëûðëàð, æàíûáàð-
ëàð æºíºêºéëºð, êîçó êàðûíäàð
.

85
 -

-
-

-
-

-
-

Бир клеткалуу организмдер

-
-

86
 -
-

заттар ткандар

-
-
дардан турат.

клеткасыз формалары бар – алар вирустар (латын тилинен ал-

ганда вирус -

табияттын заттарынын молекулалары катары кароого да болот.

87
 -
-
лык топ катары каралат.

-
-

-
вирусология

88
ñûìàë (òàìåêèíèí òåìãèë âèðóñó) æàíà òóóðà ýìåñ æå òåãåðåê
ôîðìàëàðû (ñàñûê òóìîîíóí âèðóñó).
Âèðóñòàð ºòº æºíºêºé ýý. Àëàðäûí
âèðèîíäîð äåï àòàëûï, íóêëåèí êèñëîòàñûíàí æàíà áåëîêòîð-
äîí òóðàò. Íóêëåèí êèñëîòàñû âèðóñòàðäûí òóêóì
àïïàðàòû êàòàðû êûëàò æàíà ÄÍÊ æå ÐÍÊ ìîëåêóëà-
ëàðû ìåíåí áåðèëãåí. Íóêëåèí êèñëîòàñû âèðóñòóí
æàíà áåëîê æå êàïñóëà ìåíåí êîð-
ãîëóï òóðàò. Êàïñóëà êºïòºãºí áåëîê ìîëåêóëàëàðûíàí êóðóë-
ãàí, àëàðäûí âèðèîíäîðäóí ñûðòêû
àíûêòàéò. Êýý áèð âèðóñòàðäûí êàï-
ñóëàäàí äàãû áåëîêòîí æàíà ëèïèääåí òóðãàí

Âèðóñòàð – êëåòêàíûí ìèòåëåð,

àéòêàíäà àëàð ãàíà ïðîêàðèîòòîðäóí æàíà ýóêàðèîò-
òîðäóí êëåòêàëàðûíäà ºòêºðºò. Êîæîþí êëåòêàñû-
íûí ñûðòûíäà áåëãèëåðèí êºðñºòïºéò,
òàáèÿòòûí ñûÿêòóó Âè-
ðóñòàðäûí àðàêåòè êîæîþí êëåòêàíû àëûï êå-
ëåò. êëåòêàãà êèðãåíäå áàðäûê êëåòêàëûê ïðîöåññòåðäè
æàíà ñòðóêòóðàëàðäû ìåíåí âèðóñ êºáºéº -
òàéò. Àð êàíäàé âèðóñòàð ãàíà êëåòêàëàðäû æàáûð-
êàòàò. Ìèñàëû, âèðóñó ýïèòåëèé æàíà òóòóì-
òêàíäàðûí, ïîëèåìèåëèò âèðóñó æàíà
íåéðîíäîðóí, ñàðû ëèõîðàäêà âèðóñó áîîðäóí
êëåòêàëàðûí æàáûðêàòàò.
Âèðóñòàð æàíà æàíûáàðëàðäûí, àäàìäûí

Áàêòåðèÿ êëåòêàñûíäà ìèòåëèê ºòêºðãºí âèðóñ-

òàð áàêòåðèîôàãäàð (ãðåê òèëèíåí áàêòåðèîí – òàÿê æàíà ôà-
ãîñ – æóòàì, æåéì) áàð (56-À Áàêòåðèîôàãäàð
îîðóëàðãà, ìèñàëû õîëåðà æàíà êåëòå áàêòåðèÿ-

Àäàìäûí èììóíäóê âèðóñ – èì-

ìóíäóê ñèíäðîìó îîðóñóí (ÈÆÑ) (56-
Á Áóë âèðóñòóí âèðèîíäîðó òåãåðåê ôîðìàäà áîëîò. Àëàð
ñûðòûíàí áåëîê-ëèïèääèê ìåìáðàíà ìåíåí æàáûëãàí. Ìåìáðà-
íàíûí àñòûíäà àðàëûê áåëîê êàïñóëàñû Àíûí
áóë îîðóíó âèðóñòóí ãåíåòèêàëûê àïïàðàòû –
ýêè ìîëåêóëà ÐÍÊ ÈÆÑ êàíûíà êèð-
ãåíäå, èììóíèòåòèíå æîîï áåðãåí ëåéêîöèòòåðäè

89
 .

Негизги терминдер:
Организм, бир клеткалуу организмдер, органеллалар, ко-
лониалдык организмдер, кєп клеткалуу организмдер,
ткандар, вирус, вирион, бактериофаг, адамдын иммундук
жетишсиздигин чакырган вирус (ИЖЧВ), иммундук же-
тишсиздиктин синдрому оорусу.
?

16-та-
блицаны кара

-
-

-
-

-
-
-

-
 -

регенерация -

-
-

γᾰμετή –
аялы, γᾰμέτης – ; латын тилинен гаметес

-
-

-
-

-
-
-

-
ìàëûê òîïòîìäóí ïàéäà áîëóøó ºçãº÷º æîëó áîëãîí

Ìåéîç. Ìåéîç (ãðåê òèëèíåí àëãàíäà ìåéîçèñ – àçàþó) –

áóë ìûíäàé æîëó, àíäà ïàéäà áîëãîí êûç

Ìèòîç ñûÿêòóó ýëå ìåéîçãî ÷åéèí èíòåðôàçà

àíäà ÄÍÊíûí ýêè ýñåëåíèøè æå ðåäóïëèêàöèÿ èøêå
áàøòàëûøûíäà àð áèð õðîìîñîìà ýêè ìîëåêó-
ëà ÄÍÊäàí òóðàò, àëàð öåíòðîìåðàëàð ìåíåí áèðèãèøêåí ýêè
ýæåëèê õðîìàòèääåðäè ïàéäà Îøåíòèï, àë-
äûíäà êëåòêàíûí õðîìîñîìàëûê òîïòîìó – 2n, àë ýìè ÄÍÊíûí

Ìåéîç ïðîöåññè áèðèíèí àðòûíàí áèðè -

äºí – ìåéîç I æàíà ìåéîç II òóðàò, àëàð ºç êåçåãèíäå ìèòîç
ñûÿê
Ïðîôàçà
óçàê ôàçàëàðäûí Áóë ñòàäèÿ ìèòîçãî ñà-
ëûøòûðìàëóó óçàãûðààê êåëåò Õðîìîñîìàëàð ÷ûéðàëûï,
æîîíî¸ò, êºç㺠òóðãàí àáàëãà Ãîìîëîãèÿëûê õðî-
ìîñîìàëàð æóï-æóï áîëóï áèðè-áèðè ìåíåí êîøóëàò, áàøêà÷à
àéòêàíäà àëàðäûí êîíúþãàöèÿñû (ëàòûí òèëèíåí êîíúþ-
ãàöèî – êîøóëóó, Íàòûéæàäà êëåòêàäà æóï õðîìîñîìà-
ëûê òîïòîì ïàéäà áîëîò Àíäàí êèéèí ãîìîëîãèÿëûê
õðîìîñîìàëàðäûí æåðëåðèíäåãè ãåíäåðäèí îðóí àëìà-
øûøû – êðîññèíãîâåð (àíãëèñ òèëèíåí êðîññèíãîâåð – êåñèëèø ,
àðãûíäàøóó) èøêå àøàò Áóë õðîìîñîìàëàðäà ãåíäåðäèí æà û
àéêàëûøòàðûíà àëûï êåëåò (60 ðºò) Ìûíäàí êèéèí ÿäðîëóê
êàáûê÷à êëåòêàäà æîãîëîò, öåíòðèîëü æèï÷åëåðè óþëäàðãà òà-
ðàï êåòèøåò æàíà Ạêòåðè ïàéäà áîëîò
Ìåòàôàçà Ãîìîëîãèÿëûê õðîìîñîìàëàð æóï-æóï áîëóï,
êëåòêàíûí ýêâàòîðäóê çîíàñûíäà Õðîìîñîìàëàð
öåíòðîìåðàëàðû àðêûëóó èéèêòåðèíèí æèï÷åëåðè ìå-

Àíàôàçà -
ñîìàëàð òàðòûëûï Ìûíà óøóë ìåéîçäóí ìèòîçäîí íå-
ãèçãè àéûðìà÷ûëûãû, ìûíäà ýæåëèê õðîìàòèääåðäèí àæûðàï
òàðàëûøû Îøåíòèï, àð áèð óþëäà ãîìîëîãèÿëûê æóï-
òóí áèð ãàíà õðîìîñîìàñû Óþëäàðäà õðîìîñîìàëàð-

Òåëîôàçà Êëåòêàíûí è÷èíäåãè êàëãàí êàðìàëãàíäàðû

íºò, òîñìî ïàéäà áîëîò æàíà áèðäåí õðîìîñîìàëûê òîïòîìäó
(n) êàðìàãàí ýêè êëåòêà ïàéäà Àð áèð õðîìîñîìà ýìè ýêè

97
ýæåëèê õðîìàòèääåðäåí – ÄÍÊíûí ýêè ìîëåêóëàñûíàí òóðàò.
Ýêè êëåòêàíûí ïàéäà áîëóóñó äàéûìà ýëå áîëî áåðáåéò. Êýý áèð-
äå òåëîôàçà ýêè ÿäðîíóí ïàéäà áîëóøó ìåíåí ãàíà êîøòîëîò.
Ýêèí÷è àëäûíäà èíòåðôàçà æîê áîëîò. Ïàéäà
áîëãîí ýêè êëåòêà áèð êàí÷à òûíûãóó ìåçãèëèíåí êèéèí äàðîî

Ìåéîç II òîëóãó ìåíåí ìèòîçãî îêøîø æàíà ýêè êëåòêàíûí

ÿäðîñóíäà áèð ýëå ìåçãèëäå ºòºò.
Ïðîôàçà II ïðîôàçà Iãå ñàëûøòûðìàëóó áèð êàí÷à êûñêà
êåëåò. ßäðîëóê êàáûãû äàãû æîãîëîò, èéèêòåðèíèí
æèï÷åëåðè ïàéäà áîëîò.
Ìåòàôàçà IIäå õðîìîñîìàëàð ýêâàòîðäóê òåãèçäèêòå òèçèëåò.
èéèêòåðèíèí æèï÷åëåðè õðîìîñîìàëàðäûí öåíòðîìåðà-
ëàðû ìåíåí áèðèãåò. Àíàôàçà IIäå, ìèòîçäîãóäàé ýëå êëåòêàíûí
óþëäàðûíà ýíåëèê õðîìàòèääåðäèí õðîìîñîìàëàðû òàðàëàò. Àð
áèð óþëäà æóïñóç õðîìîñîìàëûê òîïòîì (n) ïàéäà áîëîò, ìûíäà
àð áèð õðîìîñîìà áèð ìîëåêóëà ÄÍÊ êàðìàéò.
Òåëîôàçà II æóïñóç õðîìîñîìàëûê òîïòîìó æàíà áèð ìîëå-
êóëà ÄÍÊñû áàð 4 êëåòêàëàð 9 (ÿäðîëîð) ïàéäà áîëîò. Ìåéîçäóí
áèîëîãèÿëûê ìààíèñè æóïñóç õðîìîñîìàëûê òîïòîìó áàð êëåò-
êàëàðäûí ïàéäà áîëóøóíäà. Àëàðäàí ãàìåòàëàð æû-
íûñòûê áèðè-áèðè ìåíåí êîøóëàò æàíà íàòûéæàäà
äèïëîèääèê ñàíäà õðîìîñîìàëûê òîïòîì (2n) êàëûáûíà êåëåò.
Àíäàí áàøêà, êðîññèíãîâåð õðîìîñîìàëàð ãåíäåðäèí
àéêàëûøûíà àëûï êåëåò, áóë îðãàíèçìäåðäèí êîìáèíàöèÿëûê

Æàíûáàðëàðäàãû æûíûñòûê êëåòêàëàðäûí ïàéäà áîëóøó.

Æûíûñòûê êëåòêàëàðäûí ïàéäà áîëóó ïðîöåññè ãàìåòîãåíåç
(ãàìåòàäàí æàíà ãðåê òèëèíåí ãåíåçèñ – äåï àòàëàò
Æàíûáàðëàðäà ãàìåòàëàð æûíûñ îðãàíäàðûíäà: ýð-
êåêòåðäèí óðóêòàðûíäà, óðãàà÷ûëàðäà æóìóðòêàëàðäà ïàéäà
áîëîò.
Ãàìåòîãåíåç áàñêû÷òà, ûðààòòóóëóêòà, ûëàéûê êåëãåí çî-
íàëàðäà ºòºò æàíà ñïåðìàòîçîèääåðäè æàíà æóìóðòêàëàðäû ïàé-
äà êûëóó ìåíåí àÿêòàéò áàñêû÷ûíäà áèðèí-
÷èëèê æûíûñ êëåòêàëàðû ìèòîçäóí æàðäàìû ìåíåí
áóë àëàðäûí ñàíûí æîãîðóëàòàò. Êèéèíêè
ñòàäèÿñûíäà êëåòêàëàð ºñºò, àçûê çàòòàðäû òîïòîéò. Óøóë ìåç-
ãèë ìåéîçäóí àëäûíäàãû èíòåðôàçàãà ûëàéûê êåëåò. Àíäàí àðû
êëåòêà ñòàäèÿñûíà ºòºò, àë æåðäå ìåéîç æóï-
ñóç õðîìîñîìàëûê òîïòîìãî ýý áîëãîí êëåòêàëàðäû ïàéäà êûëàò,

99
 -

-
ныс клеткаларын – сперматозоид-

Оогенез овогенез оов

генезис – -

-
-
 -

-
-
маланат.
σπέρμα – урук, ζωή – жа-
шоо εἶδος – ) -
тасы.
-

1
2
3
4

-
-
-
гия менен камсыз кылат.
-

-
камсыз кылынат.
-
-
мм мм,

мм
 Негизги терминдер:

-
матозоид, жумуртка клеткасы.

-
-
-
 Óðóêòàíóó. Ýðêåêòèê æàíà óðãàà÷ûëûê æûíûñ êëåòêàëà-
ðûíûí ÿäðîëîðóíóí êîøóëóó ïðîöåññè óðóêòàíóó äåï àòàëàò.
Óðóêòàíóóíóí íåãèçèíäå çèãîòà (çèãîòà ãðåê òèëèíåí – áèðè-
ãèøêåí, êîøóëãàí) – óðóêòàíãàí æóìóðòêà êëåòêàñû ïàéäà áî-
ëîò. Àíûí ÿäðîñóíäà äàéûìà 2 æóï õðîìîñîìàëûê òîïòîìó áàð.
Çèãîòàäàí îðãàíèçìäèí áàøòàëûøûí áå-
ðåò. Óðóêòàíóó ïðîöåññè ñïåðìàòîçîèääèí æóìóðòêà êëåòêàñû-
íà êèðèøèíåí áàøòàëàò. Ñïåðìàòîçîèääèí òàðñûëäàãûíûí ôåð-
ìåíòòåðèíèí òààñèðè àñòûíäà æóìóðòêà êëåòêàñûíûí êàáûãû
òèéèøêåí æåðèíäå ýðèéò. Ñïåðìàòîçîèääèí ÿäðîñó æóìóðòêà
êëåòêàñûíûí è÷èíå Àíäàí êèéèí æóìóðò-
êà êëåòêàñûíûí êàáûãû êàëãàí ñïåðìàòîçîèääåðäè ºòêºðáºéò.
Ìûíäàí êèéèí ãàìåòàëàðäûí ÿäðîëîðó áèðãå êîøóëóï, çèãîòà-
íûí ÿäðîñó ïàéäà áîëîò.
Óðóêòàíóóíóí ýêè æîëó áàð: ñûðòêû æàíà è÷êè. Ñûðòêû
óðóêòàíóóäà óðãàà÷û – æóìóðòêà êëåòêàëàðûí (èêðàëàðûí), àë

104
 -

-
нен партенос

Ор-
онтогенез онтос -
генезис -
 -

эм-
брион -

майдалануу деп аталат,

-
-

бластулалардын
бластос -
(грек тилинен гастер
-

эктос – сыртынан,
дерма энтос
болот.
-
-
-

(грек тилинен мезос дерма

-
-
лыптануу стадиясы органогенез деп аталат.

-
-

-
-

-
-

-
-
 1

1
2

3
3
4

-
-

-
 -
салы, антибиотиктер, гормоналдык препараттар, наркотик зат-

Негизги терминдер:
Уруктануу, зигота, партеногенез, онтогенез, жекече
(эмбриогенез , майдалануу,
-
ри: эктодерма, энтодерма, мезодерма, органогенез.

?
 -

-
-

-
-

-
ланат.
-

-
-
нен метаморфозис

-
-
 -
-

1 2 3

-
-
-

-
-
-
 4

-
-

-
-
 àçàÿ áàøòàéò

-
êèðåò, àë
áàëà
Êàðòàþó æàíà -
æàðàøà áîëîò, áèðîê
4 êàðãà 70
àë áåðìåò
100
– áèîëîãèÿ
àë
-

áèð áèðè

òåîðèÿãà çàò -
æàøîî

îð-

àë

ñå-
áåáè -
-

êåëèøè áàøòàéò, àëàð

áåç-
èëèìèé ãè-

ôàêòîð-
ëîð ðîë-

èëèì ãåðîíòîëîãèÿ (ãðåê

ãåðîí – – àð áèð îðãà-
áèð
êåëåò, àë áàøêà -

113
 Негизги терминдер:
(эмбриондон кийинки
; метаморфоз: толук жана толук

-
фит (грек тилинен спора фитон

-
дан гаметофит (грек тилинен гаметес фитон –

-
-
 1

гана клетка – зигота менен берилген.

-
-

-
 -

-
-

Уруктуу

-
 L

Æåòèëãåí – ñïîðîôèò, æóï -

ãî ýý. Ñïîðîôèò
áîëóï –
–
4 áî-
ëîò. áèð
áîëîò. ºëºò, áèð
æîëó
áîëîò.
8 -
ãóó÷ó –
–
– áîð-
-
-
áåðèëãåí

-
4 áîëîò. -

áåðåò. Àð áèð

117
-

-
 2

2 3

ìàñû ïàéäà áîëîò, àë æåðäå àçûê çàòòàðû çàïàñòàëàò. Æàáûê

óðóêòóó ýíäîñïåðìà êëåòêàëàðûíûí ÿäðîñó
õðîìîñîìàëûê òîïòîìãî (3n) ýý.
Ñïåðìèÿëàðäûí æóìóðòêà êëåòêàñû æàíà áîðáîðäóê êëåòêà
ìåíåí êîøóëóó ïðîöåññè æóï óðóêòàíóó äåï àòàëàò. Áóë 1898-
æûëû îðóñ îêóìóøòóóñó Ñåðãåé Íàâàøèí òàðàáû-
íàí Æóï óðóêòàíóóíóí íàòûéæàñûíäà óðóê
óðóê ïàéäà áîëîò, àë ýìè óðóê
êàáûãûíàí óðóê êàáûãû ïàéäà áîëîò. Ìºìº óðóê-
òàí æå áàøêà áåòòåðè
áåòòåðèí æå áóçãàíäà óðóãó ñûðòûíäà áîëóï
119
 -

Негизги терминдер:

- -
 -

-
генезис

генотип деп аталат (грек

тилинен – ген типос
-
-

-
-
фено-
тип деп аталат (грек тилинен – файно типос

-
æîîï áåðãåí æóï ãåíäåð ãîìîëîãèÿëûê õðîìîñîìàëàðäûí áèðäåé
æåðëåðèíäå æàéãàøêàí. Ìèñàëû, ÷à÷òûí æàíà
êóëàêòûí ôîðìàñûí àíûêòàãàí ãåíäåð áàðäûê êèøèëåðäå õðî-
ìîñîìàëàðäûí áèðäåé ó÷àñòêàëàðûíäà æàéãàøêàí. Ãåíäåðäè
ëàòûí àëôàâèòèíèí òàìãàëàðû ìåíåí áåëãè뺺 êàáûë àëûíãàí:
À, à, Â, â, Ñ, ñ æ. á.
ãåíäåð áèð áåëãèíèí áèðäåé æå êàðàìà-êàðøû ñàïàò-
òàðûí àëûï Ìèñàëû, ÷à÷òûí êàðà æå à÷ûê
êºê æå êàðà, áóóð÷àêòûí æàøûë æå ñàðû, ëàí-
äûøòûí àê æå óëüòðàêûçãûëò êºê áåëãèëåðèíå ãåíäåð
æîîï áåðèøè Ýãåðäå ãåíäåð áåëãèíèí
áèðäåé ñàïàòòàðûí àëûï àíäà àëàðäû ýêè áèðäåé
æàíà êè÷èíå òàìãàëàð (ÀÀ æå àà ìåíåí áåëãèëåøåò. Ýãåðäå

ãåíäåð áåëãèíèí àð êàíäàé ñàïàòòàðûí àëûï àíäà

àëàðäûí áèðèí áèð æàíà áèð êè÷èíå òàìãà ìåíåí, äàéûìà

Ãîìîëîãèÿëûê õðîìîñîìàëàðäà áèðäåé ãåíäåðãå ýý áîëãîí

îðãàíèçì (ÀÀ æå ãîìîçèãîòà (ãðåê òèëèíäå ãîìî – áèðäåé,

122
 -

гетерозигота (грек тилинде гете-

ро
-
-

ал доминанттык доминантус

1 2
Äîìèíàíòòûê áåëãè ÷î òàìãàëàð ìåíåí áåðèëåò: À, Â, Ñ æ. á.
Áàñûëãàí áåëãè ñàïàòòàðû áîþí÷à áèðäåé ãåíäåð áîëãîíäî ãîìî-
çèãîòàëûê àáàëäà Ìûíäàé áåëãè ðåöåññèâäèê (ëàòûí
òèëèíäå ðåöåññóñ – êåòåí÷èêòºº), àë ýìè ãåí êè÷èíå
òàìãàëàð ìåíåí áåëãèëåíåò: à, á, ñ æ. á. Ãåòåðîçèãîòàëûê àáàë-
äà ðåöåññèâäèê áåëãè òîëóãó ìåíåí æå æàðûì-æàðòûëàé äîìè-
íàíòòàð òàðàáûíàí áàñûëàò.
Òóêóì êóó÷óëóêòóí õðîìîñîìàëûê òåîðèÿñû. Ìåéîç ïðîöåñ-
ñèí èçèë人 îðãàíèçìäåðäèí òóêóì êóó÷óëóê êàñèåòòåðèíèí
áåðèëèøè ìåíåí æûíûñòûê êëåòêàëàðäûí ïàéäà áîëóøóíóí
îðòîñóíäà áàéëàíûø áàð ýêåíäèãèí òàïòû. Ìåéîç ãàìåòàëàð-
äà àð êàíäàé ñàïàòòàãû ãåíåòèêàëûê ìààëûìàòòûí
êàìñûçäàéò. Áóë ìåéîç óáàãûíäà õðîìîñîìàëàðäûí êàé÷ûëàø-
òûðóóíóí íàòûéæàñûíäà êåëèï ÷ûêêàí
ºçãº÷º áèð ýý ýêåíäèãè
ìåíåí áàéëàíûøòóó.
1912-æûëû àìåðèêàëûê îêóìóøòóó
Òîìàñ Õàíò Ìîðãàí äðîçîôèëà ÷ûìûí-
äàðûí íàòûéæàñûíäà òó-
êóì êóó÷óëóêòóí õðîìîñîìàëûê òåîðèÿ-
ñûí íåãèçäåãåí. Àíûí íåãèçãè æîáîëîðó

1). Òóêóì êóó÷óëóê ìààëûìàòòûí

áèðäèãè áîëóï ãåí ýñåïòåëåò, àë õðîìîñî-
(1886–1945).

2). Àð áèð õðîìîñîìà êºïòºãºí ãåíäåðäè àëàð ñû-

çûêòóó, á. à. áèðèíèí àðòûíàí áèðè ûðààòòóóëóêòà

3) Áèð õðîìîñîìàäà æàéãàøêàí ãåíäåð îðãàíèçì òàðàáûíàí

áèðäèêòå æå ÷ûðìàëûøêàí òóêóìãà áåðèëåò æàíà ÷ûðìà-

4). ×ûðìàëûøêàí ãåíäåðäèí òîïòîðóíóí ñàíû îðãàíèçìäèí

ãîìîëîãèÿëûê æóï õðîìîñîìàëà-

5). Êðîññèíãîâåð ïðîöåññèíäå

ãåíäåðäèí ÷ûðìàëûøûíûí áóçó-
ëóøó áóë îðãàíèçìäèí ãà-
ìåòàñûíäàãû ãåíäåðäèí àð êàíäàé
àéêàøóó (êîìáèíàöèÿ) ñàíäàðûí
æîãîðóëàòàò.
6). Ìåéîç ïðîöåññèíäå ãîìîëî-

124
 -

ãèÿëûê õðîìîñîìàëàð àð êàíäàé ãàìåòàëàðãà ãîìîëîãèÿ-

ëûê ýìåñ õðîìîñîìàëàð áèðè-áèðèíå ýðêèí àæû-

Íåãèçãè òåðìèíäåð:

Òóêóì êóó÷óëóê, ãåíåòèêà, ãåíîòèï, ôåíîòèï, ãîìîçèãîòà,

ãåòåðîçèãîòà, äîìèíàíòòûê æàíà ðåöåññèâäèê áåëãèëåð,
õðîìîñîìàëàðäûí êºç êàðàíäûñûç òàðàëûøû, òóêóì êóó-
÷óëóêòóí õðîìîñîìàëûê òåîðèÿñû.

? 1. -

3. -

4. -

5. -

6.
1.

2. -
-
- (+ - >- -

125
 íàòûéæàñû êàòàðû

1.

2 àëûê ?

Æåêå îðãàíèçìäåðäèí ãåíîòèáè àíûí ôåíîòèáèíäå èøêå

àøàò. Îðãàíèçì ãåíäåðäè óêóìäàí òóêóìãà áåðåò, áè-
ðîê áèç àëàðäûí – áåëãèëåðäè ãàíà Ìûíäà,
ñèëåðãå áîëãîíäîé, áàðäûê ãåíäåð Òóêóì
êóó÷óëóêòóí æàíà çàêîí
îêóìóøòóó-ãåíåòèêòåð àð êàíäàé ûêìàëàð-
äû êîëäîíóøàò. Àëàðäûí áèðè ãèáðèäîëîãèÿëûê (ãðåê òèëèíåí
ãèáðèäà – àðàëàøêàí) ûêìà. Áóë ûêìàíûí íåãèçèíäå áåëãèëåðè
áîþí÷à àéûðìàëàíûøêàí îðãàíèçìäåðäè àðãûíäàøòûðóó (êàé-
÷ûëàøòûðóó) æàòàò, àíûí ìàêñàòû ìóóíäàðäà áåëãèëåðäèí òó-

Òàçà ëèíèÿëàð æàíà ãèáðèääåð. Òèãèë æå áóë áèð æå áèð

íå÷å áåëãèëåðè áîþí÷à ãîìîçèãîòàëûê îðãàíèçìäåð òàçà ëèíèÿ
(òàçà êàíäóóëóê) äåï àòàëàò. Àëàð
óðóêòàíäûðóó÷ó áèð îðãàíèçìäåí æå áåëãèëåðèíèí
áèð íå÷å ìóóíäàðäà áèðäåé áîëãîí ýêè îðãàíèçìäåí àëûíàò. Ýêè
òàçà ëèíèÿëàðäû àðãûíäàøòûðóóäàí àëûíãàí îðãàíèçìäåð ãè-
áðèääåð äåï àòàëàò. Ãèáðèäàöèÿíûí íàòûéæàñûíäà äîìèíàíò-
òûê áåëãèëåðäè àíûêòàøàò, àë ýìè ãèáðèääåðäå áåëãèëåðäèí
áîþí÷à – òîëóê æå æàðûì ðåöåññèâäèê áåë-
ãèëåðäèí áàñûëûøû àíûêòàëàò. Ìóóíäàðäà àð áèð áåëãèëåð-
äèí òóêóìãà áåðèëèøèíèí òàê ñàíûí ñàíîî Ñòàòèñ-
òèêàëûê äàëèëäåíãåí íàòûéæàëàð êºï ñàíäàãû
ìóóíäàðäû àíàëèçäåãåíäå àëûíàò.
Îêóìóøòóó-ãåíåòèêòåð êîëäîíãîí äàãû áèð ûêìà – öèòî-
ëîãèÿëûê æàíà ìîëåêóëàëûê-ãåíåòèêàëûê ûêìà. Áèðèí÷èñè
æåêå÷å îðãàíèçìäåðäèí õðîìîñîìàëûê æûéíàãûí, êëåòêàëàð-
äûí ïðîöåññèí èçèë人㺠íåãèçäåëãåí. Àíûí æàðäàìû
ìåíåí îðãàíèçìäèí êëåòêàëàðûíäàãû õðîìîñîìàëàðäûí ñàíû
àíûêòàëàò. Ýêèí÷è ûêìà ãåíäåðäèí ñòðóêòóðàñûí, àëàðäûí ñà-
íûí æàíà ÄÍÊäà æàéãàøóó ûðààòòóóëóãóí, ãåíäèê ìóòàöèÿ-
ëàðäû èçèë人㺠íåãèçäåëãåí.

126
 -
-

гибридологиялык ыкманы колдонгон,

-
1 2

-
-

-
-
-

-
-

-
белгилердин
деп атаган.
-

-
òàðìàê ãåíäåðäèí ñòðóêòóðàñûíûí áàãûòòóó àäàìãà
-
óéêó áåçèíèí
-
÷å÷åò. Ãåíåòèêàíûí ìûéçàìäàðûí -
òàðàáûíàí àéáàíàòòàðûíûí
æàíà ìàäàíèé ÷ûãàðóóäà
Ãåíåòèêàíûí òóêóì êóóãàí
àð êàíäàé ÷åêòåí êåò-
êåí ÷åêòºº
ýðòå æàíà

Íåãèçãè òåðìèíäåð:
Ãèáðèäîëîãèÿ ûêìàñû, òàçà êàíäóó ìóóí, àðãûí æå ãèáðèä,
öèòîëîãèÿëûê æàíà ìîëåêóëàëûê-ãåíåòèêàëûê ûêìàëàð,
áàñûìäóóëóê (áèðèí÷è ìóóíäàãû àðãûíäàðäûí áèðäåéëèãè)

?
2. -

3. -

4. -

ÕIÕ ê í í í
áèðäåé ýìåñ Ạñ (òå èç òó-
êóì äåãåí 㺠ç ãó
À. Âåéñìàí ñûíûí ñûí çãºí. Àãà
í ºçãº÷º Ạê÷ – áè -
áàð àð áèð ê åòêàíûí êàñèåòè à àðãà êºç êà-
ðàíäû ýêåíäèãè è õ ñ àðäà áèðè-
Âåéñìàí òóêóì êóó÷óëóê ôàêòîðëîð äå
æàé í.
Ã. áóóð÷àêòû àðãûí-
òàæðûéáà æûéûíòûêòà-
ðû áèð êèéèí

Àíäàí êèéèíêè òóêóì

êàäàì -

130
-

-
-

-
-
-
-
-

-
-

-
-

-
 ðûíûí ÿäðîñó êëåòêàãà ñàëûø-
òûðìàëóó ûê÷àì áàø-
òàéò. Íàòûéæàäà ýêè ýñåëåíãåí
õðîìîñîìàëûê òîïòîì ïàéäà áî-
ëîò. Íîðìàëäóó õðîìîñîìàëûê
òîïòîìãî ýý áîëãîíäîðãî ñà-
ëûøòûðìàëóó äºð , ìº-
ìºëºð , æàëáûðàêòàðûíûí
ºë÷ºìäºð áîþí÷à áîëãîí,
ìàà àéûðìà÷ûëûêòàðãà ýý
áîëãîí àëàðäàí ï
÷ûãàò Áóë ì ê-
ìààíèãå
ýý, îøîíäîé ýëå àëàðäû òàëàà-
ëàðäà æàíà áàêòàðäà
ìåíåí àäàì áàëàñû äàãû æàê-
øû íàòûéæàëàðãà æåòèøåò.
Ìóòàöèÿëûê
ñåêèðèê ýý, ìûíäà
îðãàíèçìäåðäåãè áåëãèëåðäèí

134
àêûðûíäàï æîêêî ýñå. æåêå÷å

ñûðòêû òààñèðè àð áèð îðãàíèçìäå àð ìóòàöè-

÷àêûðàò. áóóäàé äàíäàðûí
ðåíòãåí òààñèðè ìåíåí áèð ó÷óðäà
ýìåñ ïàéäà ó÷óð-
òàïòàêûð ó÷óðäà
ìó-
àéòóóãà æå
ýìåñ.
ª ìààíèñè áîþí÷à ìóòàöèÿ àð îðãàíèçìäåð êå-
ðåêñèç êàéäûãåð æå ïàéäà áî ó ì ìê áèðîê êºá º
à àð çûÿíäóó ÷à àéòêàíäà îðãàíèçì-ìóòàíòòàðäûí æà-
ãî æºíäºìä òºìºíäºòºò.
àð áèð îðãàíèçìäåãè – ãåíîòèï
ìåíåí ºç àðà àðàêåòèíèí æûéûíòûãû äåï êà-
ðîîãî Ãåíîòèï æàíà ºç àðà áèðè-áèðè ìåíåí -

Òóêóì êóó÷óëóêòóí æàíà áèîëîãèÿëûê

ìààíèñè. Òóêóì æàíà áèðè-áèðèíå êà-
îðãàíèçìäèí
Òóêóì ïðî-
öåññèíäå ýìè îðãàíèçìäèí æå-
êå÷å Òóêóì îðãàíèçìäèí òóðóê-
àíûí òóêóì ïðîãðàììàñûí æàíà ìóóíäàðãà
êàìñûçäàéò. Àíûí
ÄÍÊíûí æàíà ìåéîç óáàãûí-
äàãû ïðîöåññòåð-
äèí òàêòûãû îðãàíèçìäèí êàñèåòòåðèíèí æàíà -
íûí æå ãàðàíòèÿ òóêóì
êóó æàíäûêòûí êàñèåòè êàòàðû àíûí
áàðäûê Òóêóì òó-
ðóêòóó ýý îðãàíèçìäèí

ªçãºð ò ê – òèð æàíäûêòûí òóêóì ê ê êàñèåòòå-

ðèíèí òóðóêñóçäóê êóá ó. îðãàíèçìäèí æåêå÷å º
ïðîöåññèíäå ïàéäà áî îò. Òóêóì êóóáàãàí ºçãºð ò ê òûíûì-
ñûç áî îò. ªçãºð ò ê à àíà-÷ºéðº îðãàíèçìãå òààñèð
áåð ºí êå ÷ûãàò. Àãà áèð í ãà àêû-
ðûíäàï ºò ì ºçä . Òóêóì êóóáàãàí ºçãºð ò êò áèî î-
ãèÿ ê ìààíèñè – îðãàíèçìäèí à àíóó ì ìê êòºð í

135
 -

Негизги терминдер:

; комбинативдик, мутациялык, организмдер-му-

танттар.

?
 1

креационисттик create

трансформизм

138
 Эволюция evolutio

139
(1707–
ºçãºðáºéò. Îøîë ýëå ìåçãèëäå îêóìóøòóó ñóíóø êûëãàí ñèñòåìà
áè𺺠òàðàáûíàí æàðàëãàíäûãûíà æàíà òóðóêòóóëó-
ãóíà áîëãîí. Ýãåðäå ò ðëºð áèð ìåçãèëäå æàíà áèðè-áèðèíå
êºç êàðàíäûñûç æàðàëñà, àíäà ýìíå êàíäàéäûð áèð áåëãè-
ëåðè ìåíåí îêøîø. Îêøîøòóãóíà æàðàøà ò ðëºðä óðóóëàðãà,
óðóóëàðäû ò ðê ìäºðãº, ò ðê ìäºðä àíäàí î òîïêî æûéíàñà
áîëîðóí êàíòèï ò ø ä ðñº áîëîò? Ýãåðäå áèð òîïòîãó æàíäûêòàð
îêøîøòóêêà ýý áîëóøñà, àíäà àëàð áèð òåêòåí êåëèï êêàí äå-
ãåí îé àéðûì îêóìóøòóóëàðäà ïàéäà áîëî áàøòàéò.
Æ. Áþôôîíäóí ýâîëþöèÿëûê êºç êàðàøû. Óøóíäàé îêóìóø-
òóóëàðäûí áèðè ôðàíöèÿëûê òàáèÿòòû èçèë人 Æîðæ Áþôôîí
áîëãîí. Àíûí êîë àëäûíäà æà ýêñïî-
íàòòàð ìåíåí òîëóêòàëûï òóð æàíû-
áàðëàðäûí àáäàí áàé êîëëåêöèÿëàðû áàð
ýëå. Ìûíäàé æàãäàé îêóìóøòóóãà çîîãåî-
ãðàôèÿäàí æàíà æàíûáàðëàðäûí ýêîëî-
ãèÿñûíàí áààëóó ìààëûìàòòû îãóëòêàí-
ãà æàíà èçèëäåãåíãå ì ìê ê áåðãåí.
Æ. Áþôôîíäóí íåãèçãè ýìãåãè êºï òîì-
äóó «Òàáèÿòòûí òàðûõû» æàíûáàðëàð
ä º æº äº îøîë ìåçãèëäå æà û
áîëãîí áèëèìäåðäè êàìòûãàí. Ìàòåðèà-
ëèñòòèê êºç êàðàøòà òóðãàí îêóìóøòóó
(1707–1788)
Æåð, º ìä êòºð æàíà æàíûáàðëàð òàáè-
ãûé æîë ìåíåí æàðàëãàíû æº äº êºïòºãºí ïèêèðëåðèí æàçãàí.
Æ. Áþôôîíäóí ïèêèðè áî à, áèð êåçäå Æåð áàëáûëäàãàí ñóþê
øàð ò ð äº äºí Ạºò. Ààëàì ìåéêèíäèãèíäå àéëàíûï òóð-

º ê îêåàí ýýëåï òóðãàíäà òèð ê ïàéäà áîëîò.

Áèð ïàéäà áîëãîí òèð æàíäûêòàð, Æ. Áþôôîíäóí îþ
áî à, îêåàíäà áîëãîí òèð ìàòåðèÿíûí áº ê ºëºð ºí áèð
çàìàòòà æàðàëãàí ìîëëþñêàëàð æàíà áàëûêòàð. Âóëêàíäàð Æåð
áåòèíäå êóðãàêòûêòûí ïàéäà áîëóøóíà àëûï êåëåò. Æåðäèí êëè-
ìàòû ûñûê áîëãîí ñî , äå æàíäûêòàðûíàí òðîïèêòåðäå æà-
øàãàí æàíûáàðëàð êåëèï àò. Àëàð àçûðêû ìåçãèëäå æàøà-
ãàí ïèë, òóÿêòóóëàð æàíà æûðòê òàð ñûìàë áîëó . Óøóíäàé
æîë ìåíåí æàíûáàðëàðäûí áèð íå å íåãèçãè òóêóìäàðû æàðàëûï,
ºçãºð àòûéæàñûíäà áàøêà æàíûáàðëàð ïàéäà áîëãîí.
íåãèçãè ñåáåïòåðè êàòàðû Æ. Áþôôîí êëè-
ìàòòû, àçûêòû æàíà àðãûíäàøóóíó ñàíàãàí. Æàíûáàðëàð Æåð
øàðûíà òàðàëãàí àð êàíäàé øàðòòàðãà êåëèï,

141
 Креационисттик гипотезалар, трансформизм гипотезала-
ры, эволюциялык кєз караш.

?
 -

«Табигый тандалуу

-
родалардын сакталып калышы»
Мурда жана азыркы мезгилде жашагандардын
 Àäàìäûí àðàêåòèíåí ïàéäà áîëãîí ìàäàíèé
æàíà æàíûáàðëàðûíûí ºçãº÷º áåëãèëåðèí ×. Äàðâèí ýâî-
ëþöèÿíûí äàãû áèð îð÷óíäóó äàëèëè êàòàðû êåëòèðãåí. Ýëãå
áåëãèãå ýý áîëãîí æå æàíûáàð áèð çàìàòòà
ïàéäà áîëáîñóí îêóìóøòóó áàéêàãàí. Àäàì óçàê óáàêûò áîþ
ìóóíäàí ìóóíãà óøóíäàé áåëãèñè áàð æàíäûêòàðäû òàíäàï,
àëàðäàí òóêóì àëûï, àëàðäûí àðàñûíàí äàãû òàíäîî
áåëãèëåðè áàð îðãàíèçìäåðäè áèðè-áèðè ìåíåí êàé-
÷ûëàøòûðñà, àëàðäûí òóêóìóíóí áóë áåëãèñè Àäàì
áàëàñûíûí òàíäîî àðàêåòèí ×. Äàðâèí æàñàëìà òàíäîî äåï
àòàãàí. Àë ýìè æàðàòûëûøòà êàéñû æå æàíûáàð æà-

òàáèÿò òàíäàéò.
æàíà òàáèãûé òàí-
äîîíó ×. Äàðâèí ýâîëþöèÿíûí ñåáåïòåðè æå êûéìûëäàòêû÷
êàòàðû àíûêòàãàí. øàðòòàðûíûí
(ôàêòîðëîðóíóí) òààñèðèíåí ýêè ôîðìàñû ïàé-
äà áîëîò, àëàðäû îêóìóøòóó ó æàíà ó
ð ,
æàíäûêòàð áèðäåé Ìèñàëû, áûëòûð æàé
æààí÷ûë æàíà áîëãîíäóêòàí áåäå áèéèê, æàëáûðàêòà-
ðû áîëóï ºñêºí. Áûéûë áåäåíèí óðóãóí ñåïêåíäå æààí-÷à÷ûí
àç áîëãîíäóêòàí áûëòûðêûãà êàðàãàíäà æàëáûðàãû êè÷èíå, æà-
ïûç áîëóï Ýìíå ñåáåïòåí áûéûëêû áåäå ºçãºðãºí í àíûêòàñà
áîëîò: æààí àç æààï, ñóãàðûëáàé êàëãàíäàí. Îøîíäóêòàí ìûíäàé
àíûêòàëóó÷ó äåéò. Îøîíó ìåíåí áèðãå áûëòûðêû
áåäåíèí ò ñ êûçãûëòûì áîëñî, áûéûëêû ã ë àãûø áî-
ëóï êàëäû. Ýìíå ñåáåïòåí áåäåãå áèðäåé ôàêòîðëîð òààñèð ýòñå äà,
áèðèí-ñåðèí í ã í ºçãºðãºí ñåáåáèí àíûêòàñà
áîëáîéò. Ìûíäàé ºçãºðã àíûêòàëáîî÷ó ºçãºðã ÷ò ê. ×. Äàð-
âèíäèí ïèêèðèíå æàðàøà ýâîëþöèÿäà àíûêòàëáîî÷ó ºçãºðã ê
ìû ÷ò ê òóêóì êóóéò. Àéûð-
ìà÷ûëûêòàð áàðà-áàðà ò ðä í ïàéäà áîëóøóíà àëûï
.
Àð áèð îðãàíèçì êºáº , ÷î ðààê àéìàêòû ýýëåãåíãå àðàêåò
êûëàò. Áèðîê àéëàíà-÷ºéðº ÷åêò áîëãîí ñî , àë áàøêà æàíäûê-
òàð ìåíåí æàøîî ê ðºøêº ò øºò äåï ×. Äàðâèí îé ðòºò.
Æàøîî ê ðºøò îêóìóøòóó æàíäûêòàðäûí áèðè-áèðè ìå-
íåí ò äºí-ò ê ðºøêº ãàíà ýìåñ, áèð òèð îðãàíèçìäèí
áàøêà îðãàíèçìäåí æàíà æàíñûç æàðàòûëûøòàí êºç êàðàíäûëû-
ãûí ò ø ºí. Îøîíäóêòàí æàøîî ê ðºø «º ìä ê ìåíåí
àçûêòàíãàí æàíûáàð – º ìä ê», «æûðòêû÷ – àíûí òàáûëãàñû»

146
ò ð äº æà äûêòàðä ò êûðûëûøû, º º îêøîø îðãà ì
ìå å à ê, àéìàê ê ðºø æà à à øàðòòàð
òàà ð êàìòûéò.
Æàøîî æîê áîëîò æå
òóêóì êàëòûðáàéò. Àäàòòà øàðòòàðäà àð æåêå
áàéêàëàò. Áàøêàëàðãà ñàëûøòûðìàëóó æàøàï
æàðäàì áàð ñàêòàëûï,
êºï òóêóì ê-
ïàéäàëóó à
æîê áîëóï êåòåò. ×.
ïàéäàëóó ñàêòà-
æîê æå
æàøàï òàáèãûé òàíäîî äåï
Îêóìóøòóó û-
æå æîê áîëóï òàòààëäàøû-
.
Îøîë ýëå äå-
Àëüôðåä Óîëëåñ (1823–
1913) äà º àëäû à êåëåò. ×. Äàðâ á îëîã û º ã ø º
ñàëûì -
òóêóì
òàê
-

×. òàà-
ýìãåê æàðûê
ìîð-
æ. á. òàðìàê-

Íåãèçãè òåðìèíäåð:
Ýâîëþöèÿëûê òåîðèÿ, òóêóì àíûê-
òàáèãûé
òàíäîî, æàñàëìà òàíäîî.

? 1.

2.

147
 системалык категория система-
лык таксон
 -
-
бын тукум берген жандыктардын тобу

(23-таблицаны кара

12

1 17
 критерийлери

рийи (репродукция

1
этология
 Íåãèçãè òåðìèíäåð:
:

Ëàáîðàòîðèÿëûê èø

Ñàáàêòûí æàáäûëûøû: îêóó÷óëàðãà æåòêåíäåé àð êàíäàé

Èøòèí : îêóó÷óëàð æå òîïòîðãî

àíûí

êàíäàé

152
 -

Ïîïóëÿöèÿ

-
ïîïóëÿöèÿ populatio –

Óçàê óáàêûò áèð àéìàêòà æàøàï êåëãåí, áàøêà º

îêøîø æàíäûêòàðäàí ñàëûøòûðìàëóó îáî÷îëîíãîí áèð
ò ä îðãàíèçìäåðäèí áèðèìäèãè ïîïóëÿöèÿ äåï àòàëàò.

153
 мезопопуляция

микропопуляция
мегапопу-
ляцияларынын

Туруктуу популяциянын

1 2 3
-
 Популяция, жєнєкєй ( популяция, экология-
лык популяция, географиялык популяция, популяциянын
-
пуляция, микропопуляция, мезопопуляция, популяциянын

кокусунан жайгашуу, текши жайгашуу, топ (группалык

?
 2.

Ïîïóëÿöèÿíûí ñàíûíûí . Æàðàòûëûøòà ïîïóëÿ-

öèÿëàðäûí ñàíû æàíà æûøòûãû äàéûìà òóðàò. Áóë
êóáóëóø ïîïóëÿöèÿíûí ñàíûíûí äèíàìèêàñû äåï àòàëàò. Ïî-
ïóëÿöèÿíûí ñàíûíûí äèíàìèêàñû óáàêûòòà (àé, æûë
ìåçãèëè, æûë) ïîïóëÿöèÿíûí ʺï êëåò-
êàëóó îðãàíèçìäåðäèí ïîïóëÿöèÿñûíûí ñàíûí æàíà æûø-
òûãûí íåãèçèíåí æàíà ìèãðàöèÿ ïðîöåññòåðè
àíûêòàøàò. Àíûêòîî÷ó ïðîöåññòåð äà àð êàíäàé øàðòòàðãà êºç
êàðàíäû. ïîïóëÿöèÿíûí ñàíûíûí æàíà æûøòûãûíûí
àëûï êåëåò. Ìèñàëû, ýãåðäå êààêûìäûí áèð æûëäà
æåðãå òàøòàãàí óðóêòàðû áààðû ÷ûêñà, àíäà 10 æûëäûí
è÷èíäå ýëå Æåð øàðûí êàïòàï êåòìåê. Áèðîê àíäàé
áîëáîãîíó äààíà ýëå áàéêàëàò, àíòêåíè áàðäûê æåðäå ýëå êàà-
êûìäûí óðóãóíóí êåòèøèíå øàðòòàð áîëáîéò. Àë
ýìè êóðò-êóìóðñêàëàð êàðàãàíäà òåç .
ïîïóëÿöèÿíûí ñàíûí æàíà æûøòûãûí àçàéòàò. Æàíäûê-
òàðäûí îîðóëàð, êàðûëûê, àçûêòûí æåòèøïåñòèãè,
æûðòêû÷òàð æ. á. ñåáåï áîëîò. Îðãàíèçìäåðäèí ìèãðàöèÿñû ïî-
-
.
Òàáèãûé øàðòòàðäà ïîïóëÿöèÿíûí ñàíû æå æå
àçàéûï òóðàò, áàøêà÷à àéòêàíäà
ýý. àìïëèòóäàñû æàíà æà-
øîî øàðòòàðãà êºç êàðàíäû. òóðóêòóó øàðò-
òàðûíäà îìóðòêàëóó æàíûáàðëàðäûí ïîïóëÿöèÿñûíûí
àí÷à êºï ýìåñ. Ìàéäà æàíäûêòàðäûí ïîïóëÿöèÿñû-
íûí ñàíû, ìèñàëû, êóðò-êóìóðñêàëàðäûêû 40–50 ýñå àçàéû-
øû æå Ïîïóëÿöèÿíûí ñàíûíûí

· àçûêòûí ìîëäóãó æå æåòèøñèçäèãè;

· áèð íå÷å ïîïóëÿöèÿëàðäûí ÷ºéðºãº áîëãîí àòààí-
äàøóóñó;
· æûðòêû÷òàð æàíà àëàðäûí òàáûëãà æå ìèòåëåðè áîëãîí
ïîïóëÿöèÿëàðäûí ºç àðà êàðûì-êàòíàøû;
· æàøàãàí ñóó, òåìïåðàòóðà æàíà æàðûê ðåæèìäå-
ðè, êû÷êûëäóóëóãó, êû÷êûëòåêòèí æ. á. àáèîñ-
òóê øàðòòàð.

158
 1

-
-
лору.

1
?

генофонд

байкаганга жана изилдегенге заманбап биохимиялык методдор

бар, мисалы, ДНКнын азоттук негиздеринин же белоктордогу
аминокислоталардын иретин аныктоо методу.
 ìóóíäàí æàøûðûí ó
ýý æàí-

-
-

àíäà 1–2 ìóóíäàí í

-

àð
äóóøàð -
Àð
àð áàø-

ýý

æàíà -
æàíà
-

Ýâîëþöèÿíûí æºíºêºé êóáóëóøó.

àíäà
º ºðº Ì à à àðû äð à àðäûí º ºð í í àíûí

àð ìóóíäàí
àíäàí àðû 20
ìóóíäóí
-
íûí -
àíäàí
-

àíû

164
 -

?
Мутациялык процесс

Популяциялык толкундар
км
репродукциялык
 Мутациялык процесс, популяциялык толкундар, география-
-

?
òàðû ãåíîòèáè ìåíåí àéûðìàëàíûøàò, îøîíäóêòàí àéëàíóó
ì ìê áèðäåé ýìåñ. Àéëàíà ºéðº øàðòòàðû êåñêèí
ò ðäº ºçãºð , æàãûìñûç áîëáîé êàëãàíäà àéðûìäàð àëàðãà òó-
ðóøòóê áåðå àëûøàò, áàøêàëàðû º ì㺠äóóøàð áîëîò. Íàòûéæà-
ñûíäà áå ãåíîò êå ýý áîëãîí îðãàíèçìäåð òàíäà æàøà ,
àíäàí àðû òóêóì áåðèøåò, áàøêàëàð òàíäà , æîê áîëóøàò.
Îøåíòèï, òàáèãûé òàíäîî – æàøàãàí
ëàíûøêàí æàíäûêòàðäûí æàøàøû æàíà

Æàðàòûëûøòà áóë êóáóëóø äàéûìà àíòêåíè áèð

ýëå îðãàíèçìäåðè áèðè-áèðèíåí ãåíîòèáè îøî-
ãî æàðàøà áåëãèëåðè, êàñèåòòåðè, ìóêòàæäûêòàðû æ. á. ìå-
íåí àéûðìàëàíûøàò. Àëàðäûí àðàñûíäà æàøîî òàéìàøóó
æàíäûêòàðäûí ñàíû áîëñî, àë ýìè -
ëèêêå êåðåê áîëãîí ðåñóðñòàð àç áîëñî, òàéìàøóó
êåëåò. Òàáèãûé òàíäàëóóãà àéðûì îðãàíèçì æå -
æàíäûêòàð òîáó äóóøàð áîëóøàò. Îðãàíèçìäåðäèí
áàðäûê æàøîîãî áîëãîí áåëãèëåðè æàíà êàñèåòòåðè
òàíäàëûøàò. Àë ýìåñ àéðûì æàíäûêêà áèðîê
áîëãîí áåëãèëåðè äà
êàëàò. Ìèñàëû, áàë ààðûñû êèéèí ºëºò,
ìåíåí óþãóíäàãû ààðûëàðäû êîðãîøîò. Óøóë ìå-
íåí áóë êàñèåò æàøîîñóíà áîëãîíäóêòàí òàí-
êàëäû. Àçûðêû ìåçãèëäå òàáèãûé òàíäîîíóí

Òàíäîî æûéûíòûãû æàíà òàáèãûé òàíäîî

ôîðìàãà òàíäîî êàí-
äàéäûð áèð áåëãèãå ýý áîëãîí æàíäûêòàðäûí
êåòèøèíå êåëåò. Àë ýìè ìûíäàí òºìºí
-
ºòº æå êàðàëæûí æ. ýý áîëãîí îðãàíèçì-
äåð æîê êåòèøåò. Ìèñàëû, ñàëìàêòà
òºðºëãºí áàëäàðäûí

æå òàíäîî
áèð áàãûòòà óçàê
óáàêûò áàéêàëàò.
Ìèñàëû, àéûë êåë-
òèðãåí êóðò-êóìóðñêàëàð ìåíåí
àäàì áàëàñû óçàê óáàêûò
êåëãåí. Àíûí áèðè – óóëóó -
171
 -

(
( тандоо.

2.
 7.

10.

174
 -
-
ги жана жашап кеткенге, тукум бергенге шарттардын

морфологиялык
1
маскировка

Мимикрия
-
-
?

Сабактын жабдылышы
 микроэволюция
схеманы
кара

181
183
?

селекцио
№

1.

2.

3.

5.

6.

7.
188
189
 -
ры, селекция, сорт, порода.

1.
2.
3.
191
òàðàëûøûíà Ìàäàíèé
äàíäàð áèðè-áèðèíå æàë-
ìåíåí îðîëîò
Áóë òàðàëûøûíà
Ìûíäàé Ìàäàíèé æàïàéû

Êýý áèð -
ëîðäóí áóòó Ìûíäàé ìàëäûí æàéëîîäî îðóí -
òàòààëäàøòûðàò. òàíäîî -

òàíäîîíóí – àëóó
ìåíåí îøîë
æå ïîðîäàíû æàðàòóóäà -
äû áèðè-áèðè ìåíåí Ñåáåáè

Òàíäîîíóí ìàññàëûê æàíà æåêå òèáè áàð. -

òàíäîîíó áåðè àäàì
äóóøàð áîëóó÷ó æå æàíûáàðëàðäûí
áàð
àëàðäû áèð æåðäå æå
òàíäîî àëàð-
-
òàëàíàò. Àë ýìè òàíäîîäî -
òûðìàëóó àð áèð
Àëàð àð áèð ìóóíäà
áàð àéðûì àðà-
ïàéäàëóó áîëóøóíà ÷åéèí -
ëàøàò.

192
 инбридинг

аут-
бридинг

193
 трансгендик (транс
ген

биотехнология ка
 Жасалма тандоо, массалык тандоо, жеке тандоо, аргындаш-
тыруу, инбридинг, аутбридинг, полиплоиддик организмдер,
генетикалык инженерия, трансгендик организмдер, биотех-
нология.

? 1
 § 36. Биоценоз – организмдердин табигый биргелештиги

-
табигый коомдор биоценоз (грек
тилинен биос койнос

196
 -

мутуус

-
-

симбиоз
(грек тилинен симбиоз -
-
-
-
 -

паразитос -
-

199
 -
-
-

-
-

конкурро
-

-
-
-

-
-
 Негизги терминдер:
Табигый коомдор (биоценоз , мутуализм, симбиоз, даяр та-
макка кєнгєн, мителик, жырткычтык, атаандаштык.
?

-
 -

1 2 3

1 2 3
 -
-
-

1 2

3 4

5 6
 Áèîöåíîçäîðäî àç ñàíäóó äàéûìà êºï ñàíäóó êàðà-
áîëîò. Àç ñàíäóó áèîöåíîçäîðäî ê
áàéëûêòû æàíà àíûí áàéëàíûøòàðûíûí àð í
Óøóë ýëå øàðòûíûí º-
ð áàñûìäóóëóê îðäóí àëìàøòûðóóäà
ðåçåðâ êàòàðû êûçìàò êûëàò. Êàí÷àëûê áèîöåíîçäóí êó-
ðàìû áàé áîëñî, îøîí÷îëóê òóðóó÷ó æàðàøà
.
Áèîöåíîçäóí ñòðóêòóðàñû:

> àçûêòûê (òðîôèêàëûê).

Áèîöåíîçäóí ìåéêèíäèêòèê ñòðóêòóðàñû. Æåð áåòèíäå áèî-
öåíîçäîðäî òàðàëûøû ÿðóñòóê æå í
âåðòèêàëü (òèêå) òàðàëûøûíà áàéëàíûøòóó áîëîò.
Áèîöåíîçäîðäóí ÿðóñòóê æå âåðòèêàëü òàðàëûøû òîêîé-
ëîðäî ºòº à÷ûê àë æåðäå 5–6 ÷åéèí
ÿðóñó áàð Ìèñàëû, æàçû æàëáûðàêòóó òîêîéëîðäî
I

II

III

205
æå äóáðàâàëàðäà ýìåí, ëèïà æàíà áàøêàëàð æàëáûðàêòàðûí
æåðãå òàøòàãàí æàçû æàëáûðàêòóó æûãà÷òàð áèðèí÷è (æîãîð-
êó) ÿðóñòó ïàéäà êûëàò. Æàðûêòû àçûðààê ìèñà-

ýìåíäè êîøòîî÷ó æûãà÷òàð – ýêèí÷è ÿðóñ. Ëåùèíà, øèëáè,

áåðåñêëåò, èò ìóðóí, êàëèíà, êðóøèíà æàíà áàøêà áàäàëäàð –

æûëäûê êàðà, àíåìîíà, êàç òàìàí,

ìåäóíèöà, ìàé ìîí÷îê çåëåí÷óê, êàðãà

æàçû æàëáûðàêòóó òîêîéäóí ÿðóñóíäà òåãèç æå

òîëóê æàáóó÷ó êàòìàðäû ïàéäà êûëáàé, ñåéðåê êåçäåøåò.
Òîêîéäóí ÿðóñòàðäû ïàéäà êûëûøû
æàðûãûí ïàéäàëàíóóãà áåðåò: æà-
ðûêòû æîãîðêó ÿðóñòó ïàéäà êûëàò, àë ýìè
êàëãàí ÿðóñòàðäûí àç æàðûêòàíãàí øàðòòàãû æà-
øîîãî æàíà æûãà÷òàðäà æàëáûðàêòàð à÷ûë-
ãàíãà ÷åéèí àëàð ýðòå æàçäà (ñöèëëà, àíåìîíà,
êàðà, êàç òàìàí).
Áèîöåíîçäîðäóí ÿðóñòàðûíà ûëàéûê æàíûáàðëàðäûí æà-
íà áàøêà îðãàíèçìäåðäèí âåðòèêàëü òàðàëûøû
Ìèñàëû, áèðèí÷è æàíà ýêèí÷è ÿðóñòàðäàãû æû-
ãà÷òàðäûí êðîíàñûíäà àð êàíäàé æàëáûðàê êóðò-

206
êóìóðñêàëàð, êóðò-êóìóðñêàëàð ìåíåí àçûêòàíãàí êóøòàð (òàð-
êûëäà, áàðïû, ìàéäà àéáàíàòòàð (òûéûí ÷û÷êàí,

òîêîéäî ÿðóñòó ìåêåíäåãåí æàíûáàðëàðäûí

àð Áóë æåðäå áàãûøòàð, êî¸íäîð, êàìàíäàð,
êèðïè ÷å÷åí, òîêîé ÷û÷êàíäàðû, êàðûøêûðëàð, æàíà

æàíûáàðëàð êûéìûëäóóëóãóíà áàéëà-

íûøòóó áèð êàí÷à ÿðóñòàðäà Ìèñàëû, êàäèìêè òûéûí

æåìäè æûãà÷òàðäàí äà, áàäàëäàðäàí äà, æåðäåí äà

Êàðà êóð, êóð, êàðà áîîð íåãèçèíåí òîêîéäóí
ÿðóñóíäà àçûêòàíàò, æûãà÷òàðäà àë ýìè òîïóðàêòûí

Æàíûáàðëàðäûí áèîöåíîçäî ÿðóñòàð áîþí÷à òàðàëûøû

àçûêòàíóóäàãû, óÿ ñàëóóäàãû æåðëåðäè òàíäîîäî àëàðäûí îðòî-
ñóíäàãû àòààíäàøòûêòû Ìèñàëû, ñóáàãàé êûðê àÿêòàð
æûãà÷òàðäûí êðîíàñûíäà, àë ýìè áàê êûø êóéðóãó áàäàëäàðäà
æàíà òîïóðàêòûí êóðò-êóìóðñêàëàðãà
àëà æàíà òåêåëåð êóðò-êóìóðñêàëàð ìåíåí
àçûêòàíàò, àë ýìè àëàðäûí ëè÷èíêàëàðû ìåíåí äåìåéäå òîêîé-
äóí ÿðóñóíäà Áèðîê àëàð áèðè-áèðè ìåíåí
àòààíäàøòûêêà êèðáåéò: êóðò-êóìóðñêàëàðäû, àëàð-
äûí ëè÷èíêàëàðûí æàíà êóóð÷àê÷àëàðûí æåéò, àë ýìè òå-
êåëåð êóðò-êóìóðñêàëàðäû æûãà÷òûí êàáûãûíûí ÷î-

ßðóñòóê æå êàò-êàò ñûÿêòóó òàðàëûø òàìûðëàðäûí æàéëà-

íûøûíäà äàãû Æîãîðêó ÿðóñòóí æûãà÷òàðûíûí òà-
ìûðû òîïóðàêêà Àð áèð ÿðóñòóí òîïóðàãûíäà
áàêòåðèÿëàð æàíà êîçó êàðûíäàð áàð, àëàðäûí àðàêåòè ìåíåí
îðãàíèêàëûê êàëäûêòàðäûí êàðà ÷èðèíäèãå æàíà àíûí
ìèíåðàëäûê çàòòàðãà àéëàíóóñó Áóë æåðäå æå óáàêòû-
ëóó, æå òóðóêòóó êóðò-êóìóðñêàëàð, êåíåëåð, êóðòòàð
æàíà áàøêà æàíûáàðëàð Òîïóðàê ìåíåí áàéëàíûøêàí
æàíûáàðëàðäûí æàíà æåêå÷å îðãàíèçìäåðäèí ñàíû
Æåð áåòèíäå æàøàãàíäàðäûí ñàíûíàí Îðãàíèêàëûê çàò-
òàðãà áàé òîïóðàêòàðäà æàøîî÷óëàðäûí ñàíû áîëîò äà, òî-

Áèîöåíîçäóí àçûêòûê (òðîôèêàëûê) ñòðóêòóðàñû. Áèîöåíîç-

äî áàðäûê îðãàíèçìäåð áèðè-áèðè ìåíåí «àçûê ïàéäàëàíóó-
÷ó» êàòíàøòàð àðêûëóó áàéëàíûøêàí, àëàðäûí àð áèðè àçûê-

207
òàíóó ÷ûíæûðûíûí òèãèë æå áóë çâåíîñóíà êèðåò. Àçûêòàíóó
÷ûíæûðû – áóë áèðè-áèðè ìåíåí àçûêòàíãàí îðãàíèçìäåðäèí
ûðààòòóóëóê êàòàðû. Àçûêòàíóó ÷ûíæûðûíûí ýêè íåãèçãè
òèáè áàð: æàéëîî òèáè (æåãè÷òåð ÷ûíæûðû) æàíà äåòðèòòèê
(àæûðîî ÷ûíæûðû).
Æàéëîî òèáèíäåãè àçûêòûê ÷ûíæûðäûí íåãèçèí º ìä êòºð
(àâòîòðîôòóê îðãàíèçìäåð) æàíà æàíûáàðëàð (ãåòåðîòðîôòóê îð-
-
ãè êî – æàëáûðàê æåãè÷ êàé÷û òóìøó ðïºê
÷ûì÷û ìîìîëîéë êîåí áóãóëàð – áèðèí÷è êàòàðäàãû
ïàéäàëàíóó÷óëàð; æàíäóóëàðäû æåãåí æàíûáàðëàð êóðãàê
êåñêåëäèðè æûëàí º ìä êòºðä æåãåí êóðò-êóìóðñêàëàð
êºïòºãºí æûðòêû÷ êàíàòòóóëàð æàíà àéáàíàòòàð) – ýêèí÷è êà-
òàðäàãû ïàéäàëàíóó÷óëàð; àë ýìè æûðòêû÷ æàíûáàðë ýêèí÷è
êàòàðäàãû ïàéäàëàíóó÷óëàð ìåíåí àçûêòàíãàíäàð – áóëàð
êàòàðäàãû ïàéäàëàíóó÷óëàð (1 ðºò).
Äåòðèòòèê àçûê ÷ûíæûðûíäà (ëàòûí÷à äåòðèòóñ – òàë-
ìàéäà îðãàíèêàëûê áèðèí÷è êàòàðäàãû
ïàéäàëàíóó÷óëàðäûí – îðãàíèçìäåðäèí àçûê áóëàãû êàòàðû
àæûðàï áóçóëãàí êîçó êàðûí-
äàðäûí áàêòåðèÿëàð ìåíåí áèðäèêòå êûçìàò êû-
ëàò. Äåòðèòòèê àçûê ÷ûíæûðû òîêîéëîðäî êåçäåøåò
ïðîäóêöèÿñûíûí
æàëáûðàê êàòìàðû)
æåãåí æàíûáàðëàð òàðàáûíàí àë ºëºò æàíà
ñàïðîôèòòåð (ãðåê òèëèíåí ñàïðîñ – ÷èðèãåí) áàê-
òåðèÿëàð òàðàáûíàí àæûðîîãî æàíà ìèíåðàëäàøóóãà äóóøàð

208
 -
-

-
-

Негизги терминдер:
Биоценоздун структурасы
азыктык (трофикалык , биоценоздун ярустук (вертикаль
курулушу, азыктануунун чынжыры жайлоолук жана де-
триттик, сапрофиттер

?
 -
биос
ге койнос -

-
 -

продуценс -

-
-
-
консумо
реду-
центис -

-
-
-
-

-
-

-
-

-
-

-
-
-

-
-
-

-
-
 -

Негизги терминдер:
(про-
дуценттер , органикалык заттарды пайдалануучулар (кон-
сументтер , органикалык заттарды ажыратып бузуучулар
(редуценттер

§ 39. Биогеоценоздордо заттардын айланышы жана

-
-

ташылышы. -
-
ëûê
-
-
-

-
-

-
10%
-
20%

-
-
100 êã 1000 êã
100 êã
10–25 êã
1 êã -
10 -
100

-
-

Îðãàíèçìäåðäèí àçûêòàíóó òîð÷îñó.

215
-

-
-

-
-
1
 бирин-
чилик продукция
-
-

г/м2, кг/га

Негизги терминдер:

Азыктык торчолор, биринчилик продукция, биринчилик таза

?

Биогеоценоздордун алмашуусу

-
-
 -
-
-

CO2

O2
-

-
-

-
-

-
-
-

-
 -

Биогеоценоздордун алмашышы.
-
-
сукцессия сукцессио -

-
-

-
-
áàøòàéò. Àíäàí àðû áàðà-áàðà òîïóðàêòûí êàëûïòàíóóñóí-
äà îðãàíèêàëûê êàëäûêòàð òîïòîëî áàøòàéò, íàòûéæàäà øà-
ìàë ó÷óðóï êåëãåí óðóêòàðû (áèð æûëäûê, êºï
æûëäûê) ºíº áàøòàéò. Òîïóðàêòà áàðà-áàðà îìóðòêàñûçäàðäûí,
ìåíåí àçûêòàíãàí êóðò-êóìóðñêàëàðäûí, ìîëëþñêà-
ëàðäûí, ìàéäà æàíà ñàíäûê êóðàìû
æîãîðóëàéò. Ãóìóñòóí òîïòîëóøó ìåíåí æàíà òîïóðàêòûí íûì-
äóóëóãóíóí æîãîðóëàøû ìåíåí àêûðûíäàï øàëáààëàð, òàëàà-
ëàð æàíà òîêîéëîð êàëûïòàíûï, àëàðäû àð êàíäàé îìóðòêàëóó
æàíûáàðëàð ýýëåøåò. Ñóêöåññèÿëàðäûí áóçóëóøó æîê áîëãîí
ó÷óðëàðäà òóðóêòóó àéëàíà-÷ºéðº ìåíåí ñàëìàêòóó-
ëóêòà òóðãàí áèîãåîöåíîç ïàéäà áîëîò.
ñóêöåññèÿëàð ìóðäà æàøàãàí áèîãåîöåíîçäîðäî
àëàð áèð æàáûð òàðòóóëàðäàí (øàìàë, óðàãàí, ºðò, òîêîéëîðäó
êûþó, ìàë æàþó) êåëèï ÷ûãàò. Àëãà÷ áèð æûëäûê æàðûê-
òû óðóêòàðû, àíäàí êèéèí êºï æûë-
äûê óðóêòàðû ìåíåí ýýëåíåò Óáàêûòòûí
ìåíåí áóë æåðäå áàäàëäàð, àíäàí êèéèí æàëáûðàêòóó
æûãà÷òàð ïàéäà áîëîò, àëàðäû áàðà-áàðà êàðàãàéëàð ÷û-
ãàò. ìåíåí ýýëåíãåí òåððèòîðèÿëàðäà àêûðûíäàï
æàíûáàðëàðäûí êóðàìû ïàéäà áîëî áàøòàéò. Êûéûëãàí
êàðàãàé òîêîéëîðóíóí êàëûáûíà êåëèøè àøûê æûë-
äàðäû êàìòûéò. Êàëûïòàíãàí áèîãåîöåíîç òóðóêòóó êåëåò. Àíäà
æàòêàí ïðîöåññòåð óçàê óáàêûò áîþ òåððèòî-
ðèÿäà òóðóêòóóëóãóí êàðìàï ñàêòàé

Äåìåê, áèîãåîöåíîçäîðäóí æå àëìàøûøû – áóë

223
-
-
-
 Негизги терминдер:

Биогеоценоздордун касиеттери

§ 41. Агробиоценоз – организмдердин жасалма биргелештиги

-
агрос биоценоз

-
1 2 3
 -
-

-
-

1 2 3

1 2 3
 1 2 3

Агробиоценоздордун биогеоценоздордон айырмасы

-
-
 -
нен герба цаедо

-
-
-
 -

млрд -
ìàëäàðû, àéáàíàòòàð òîþòòó íåãèçè
áîëáîñòîí, àë áàðà-áàðà Æåðäèí àòìîñôåðàñûíûí ãàç ðåæèìèíå
äà áîëî áàøòàäû. Ñåáåáè
êîðãîîäî àéûë ëàíäøàôòòàðûí òóóðà æàíà ïàéäà-
ëàíóó ºòº Ìûíà óøóíäà ãàíà àãðîáèîöåíîçäîð ìàäà-
íèé òàðàáûíàí àòìîñôåðàäàí ãàçûíûí
ìàêñèìàëäóó êàìñûçäàé àëàò. Áóë àãðîáèîöå-
íîçäîðäóí æîãîðóëàøûíà, àéòêàíäà
ìàäàíèé æàíà àäàì
áàëàñûíûí êîëóíäà áîëãîí àéûë àÿíòòàðûí
ïàéäàëàíóóãà àëûï êåëåò.

Íåãèçãè òåðìèíäåð:
Àãðîáèîöåíîç, ãåðáèöèääåð.

? 1.

2. -

3. -

4.
-
-

5. -

– –
6.

231
 § 42. Биосферанын структурасы жана

Биосфера (грек тилинде био – тиричилик, сфера – шар,

чєйрє) – жерде, сууда жана абада таралган тиричиликтин жа-

-
-

232
8884-

5300-

4100-

3500-

2100-
1600-

0-
100-
200-
300-
400-
500-

1000-

3000-

6000-

10000-

11034-

Биосферанын чектери. Биосфера литосферанын, гидро-

км жакын бийик-
км
км -

-
-

-
-

-
-
-

233
 -

-
-

-
-
-

Т кур-
Дж
-

-
газдык, концентрациялык жана

Газдык кызмат

234
 -

концентрациялык кызматы -

-
ты

Вернадский
-
-

-
-

-
-
 Биосфера, заттар: -
тардын кызматы газ сыяктуу, концентрациялык, кыч-
адамдын биогеохимиядагы

-
-

-
-
-

-
-

-
 -

-
-
-

-
-

-
-

238
 Àçîòòóí àéëàíûøû. Áèîñôåðàäàãû àçîòòóí ïàéäà áîëóóñó-
íóí áóëàãû áîëóï àòìîñôåðàäàãû ãàç ò ð äº àçîò ýñåïòåëåò.
Àòìîñôåðàëûê àçîòòóí íåãèçãè áàéëàíûøû àçîòôèêñàöèÿëàí-
ãàí áàêòåðèÿãà àéëàíûï, òîïóðàêòà àçûêòàíûøàò. Àëàð íè-
òðèòòåðäè æàíà íèòðàòòàðäû ñèíòåçäåéò. ª ìä êòºðäº àçîò
îðãàíèêàëûê áèðèêìåëåðäèí, ìèñàëû, áåëîêòîðäóí, íóêëåèí
êèñëîòàëàðûíûí æàíà ÀÒÔòèí êóðàìûíà ºòºò. Êóðìàí áîë-
ãîí îðãàíèçìäåðäèí º ÷èðèøèíåí æå æàíûáàðëàðäûí
êûêòàðûíàí àçîò æåð êûðòûøûíà àììèàêòûí áèðèêìåëåðè
ò ð äº ò øºò. Àíäàí êèéèí íèòðèòòåðãå æàíà íèòðàòòàðãà
÷åéèí êû÷êûëäàíûï, êàéðàäàí ïàéäàëàíà áàøòàéò.

239
 -

-
-
-

-
-

-
?

-
– байыркы, онтос – пайда болуу, ло-
гос
-

Катархей жана архей. -

-
 -

67
163
340
2000

2700
3500

3800

-
-

242
êàðèîòòîðäóí áàê-
òàí,
äà

Ïðîòåðîçîé ýðàñû. 2 -
êûí -

–
-
äî ïðîêàðèîòòîð

-
àðî-
ìåäóçà êûëûìû
òàðà-

Ïðîêàðèîòòîí ýóêàðèîòêî áèð

Ïàëåîçîé. ýðàíûí û
570
6 äîîðäîí òóðàò:
òà
– ð-
êû í
ê
-

(170 àíäàí

243
 -
-

-
кордаиттер

-
бар – панцирдик балык

-
ихтиостегилер
-
-

мезос –

244
ºáºë㺠áîëãîí. Áóë ýðàäà óðóêòóó îðóí
àëûï, 130 æûëäàí êèéèí æàáûê óðóêòóó
ïàéäà áîëãîí. Ìèñàëû, ýâêàëèïòòåð, æàíà
äóáäàð. Ìåçîçîéäîãó òîêîéëîð æûø
æàðûêòûãû òîïóðàêêà òèéèï, æàêøû
ºñêºí. Àë ñóóëàðäà áàëûêòàð êåçäåø-
êåí. Êóðãàê æåðäå æàíûáàðëàðäàí áàéûðêû ñîéëîï
– äèíîçàâðëàð äåíå êå-
ñêèí òóðóøêàí (174

Ìåçîçîéäî êàíàòòóóëàð æàíà ò ý ºð ïàéäà áîëóï,

æûëóó êàíäóó æàíûáàðëàðäûí ò ðëºð êåçäåøå áàøòàãàí. Ìûí-
äà æàíûáàðëàðäà çàò àë óó, ýýíèí òîëóê ºð ø , àëàðäûí
ð òóðó ó æåðäåãè æàøîî ºéðº àð ò íåí
àéû ëàíûï òóðóøêàí. Ýðàíûí àÿãûíäà àëãà êû áàøòûêòóó-
ëàð, ïëàöåíòàðäûê ò ý ºð æàíà êàíàòòóóëàð æàøàøêàí.

245
 1

Êàéíîçîé. Êàéíîçîé ýðàñû (ãðåê÷å êàéíîñ – çîé –

æàøîî) 67 ìëí æûë ìóðäà ïàéäà óøóë ÷åéèí
óëàíòûëûï êåëå æàòàò. Êàéíîçîé – òèðè÷èëèêòèí ýðàñû
– êóðò êàíàòòóóëàð-
äûí æàíà ìåçãèëè. Áóë ýðà

246
íåîãåí æàíà àíòðîïîãåí äîîðëîðóíàí òóðàò. Ïàëåîãåíäå òðîïèê
ºñêºí. Íåîãåíäå
òàðàëãàí. Àíäàí áîëãîí.
ôàóíàñû áåðè -
äî êèò ñûÿêòóóëàð,
æàíà òóÿêòóóëàð
òààñèðè æàíà àíûí êàòûøóóñó ºòêºí, àë æàøàï
æàòêàí îðãàíèêàëûê àíûêòàëûøûíà, îð-
ãåîãðàôèÿëûê òàðêàëûøûíà òààñèðèí

Ýðàëàð, ìåçãèëäåð, êàòàðõåé, àðõåé, ïðîòåðîçîé, ïàëåîçîé,

ìåçîçîé, êàéíîçîé.

?
2 ,

247
 Биосфера-
-

-
-

-
-

-
-

-
-
-

-
-

248
 -

-
-

-
-

биосоциалдык коомдошуу

-
 -
-

оорусу жай-
-
жыныстык жол -

-
-
-

-
-
нун бир капталындагы карагай-токойлор кыйылса, андагы
-

? -
 ÌÀÇÌÓÍÓ

Êèðèø ................................................................................3

Æåðäåãè æàøîîíóí áåëãèëåðè æàíà

ÀÒÔ............................22
§ 5.

43

.........................................................52

§ 9.

§ 11.

253