Tyt Fi̇zi̇k Ki̇mya Bi̇yoloji̇ Di̇ Kaynak 1. Fasi̇kül Dolu

DERS İŞLEME
DEFTERİ
FİZİK
MF-1
➤ Fizik Bilimine Giriş
➤ Madde
➤ Dayanıklılık
➤ Adezyon ve Kohezyon
➤ Hareket
➤ Newton’un Hareket Yasaları
➤ İş ve Enerji
➤ Isı ve Sıcaklık
➤ Genleşme TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ
ÜNİTE 01 Fizik Bilimine Giriş
2. Optik: Işığın yapısını, madde ile olan etkileşimini, saydam

Ne Öğreneceğiz?
ortamlardaki davranışını inceler. Bir yüzeyin aydınlanması,
9.1.1.1. Evrendeki olayların anlaşılmasında fizik biliminin önemini
açıklar. gölge oluşumu, fotoğraf makinesinin çalışması, gözlük ve
9.1.2.1. Fiziğin uygulama alanlarını, alt dalları ve diğer disiplinlerle lensler optik alt dalının uğraş alanı içinde yer alır.
ilişkilendirir.
9.1.3.1. Fiziksel nicelikleri sınıflandırır.
9.1.4.1. Bilim araştırma merkezlerinin fizik bilimi için önemini açıklar.
Madde, enerji ve madde ile enerji arasındaki ilişkiyi inceleyen Astronomi, fotoğrafçılık, optisyenlik ilgili mesleklere örnektir.
bilim dalına fizik denir.
3. Elektromanyetizma: Elektrik yükleri ile davranışlarını,
Fizik bilimi, manyetik alan ile etkilerini ve tüm bu nicelikler arasındaki
✅ Gözlem, deney ve akıl yürütmeye dayalıdır. ilişkiyi inceler. Elektrik enerjisi üretimi, taşınımı, tüketimi, pu-
✅ Doğadaki olayları inceler. sula, jeneratör, elektrikli araçlar elektromanyetizma alt dalı
tarafından incelenir. Elektrik mühendisi ilgili mesleklerden-
✅ Olaylara neden-sonuç ilişkisi çerçevesinde bakar.
dir.
✅ Değişim ve gelişim süreci hiç bitmez.
Fizik bilimi mikro evrenden makro evrene kadar birçok ça-
lışma alanına sahiptir. Evrendeki patlamalardan galaksilerin
oluşumuna, atomun yapısından atomun oluşumuna kadar
pek çok alanda çalışma içerisindedir. Bu yüzden fizik bilimi
alt dallara ayrılır.
4. Termodinamik: Isı enerjisini ve bu enerjinin maddelerde

FİZİK BİLİMİNİN ALT DALLARI yayılmasını inceler. Maddenin sıcaklığı, sıcaklık değişimi,
hâl değişimi gibi konular termodinamik yasaları ile incelenir.
1. Mekanik: Kuvvetin maddeler üzerindeki etkilerini ve so-

nuçlarını inceler. Yalnız hareketle ilgilenen bölümüne kine-
matik, kuvvetin hareket üzerine etkilerine mekanik, kuvvetin
dengeyle ilgili bölümüne statik denir.
Termik santrallerde elektrik enerjisi üretimi, strafor köpük ile

binaların ısı yalıtımı ilgi alanları içindedir.
5. Katıhal Fiziği: Atomların uzaydaki dizilimlerini, yapısal
özelliklerini inceleyen alt daldır. Katı maddelerin elektriksel
iletkenliği, ısı iletkenliği, kristal yapısı ilgi alanıdır. Bu sayede
Mekanik dalının çalışma alanı oldukça geniştir. Basit maki- hangi maddenin nerede daha uygun kullanılabileceği belir-
neler, gezegenlerin hareketi, bina ve köprülerin yapımı uğraş lenir.
alanına girer. Bu alanla ilgili mesleklere ise inşaat mühendisli-
ği, makine mühendisliği, uzay ve havacılık mühendisliği örnek
olarak verebiliriz.
Güneş pilleri, yarı iletkenler, süper iletkenler, nanoteknolojik

malzemeler uygulama alanına girerken mikroelektronik mü-
hendisliği ilgili mesleklere örnektir.
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 2

6. Atom Fiziği: Atomun yapısını, elektron alışverişini, elekt-

ronların yörüngelerdeki hareketlerini, atomun elektron ilgi-
sini vb. durum ve olayları inceler. Kuantum bilgisayarlar, 3
boyutlu yazıcılar atom fiziğinin inceleme alanına girer. Atom
mühendisliği ilgili meslektir.
Fizik bilimi spor disiplinindeki ihtiyaçların giderilmesine ça-

lışmaktadır. Örneğin sıvı sürtünmesi az olan mayolar, ze-
minde kaymayan spor ayakkabıları gibi.
7. Nükleer Fizik: Atomun çekirdeğinin yapısını, çekirdek re-

aksiyonlarını inceler. Nükleer enerji ile elektrik üretimi, tarihî Örnek
eserlerin yaş tayini, radyoterapi nükleer fiziğin ilgi alanı iken
Fizik biliminin diğer disiplinlerle ilişkisini gösteren birkaç
nükleer enerji mühendisliği ilgili mesleklerdendir.
örnek veriniz.
Çözüm
Konser alanlarının dizaynı fizik ve müzik arasındaki ilişkiye
örnekken arkeolojik kazılar sonucunda bulunan eserlerin yaş
tayini tarih ve fizik arasındaki ilişkiye örnektir.
8. Yüksek Enerji ve Plazma Fiziği: Yüksek enerjili sistem-
leri tasarlar. Bu sistemlere örnek olarak büyük hadron çar-
pıştırıcıları gösterilebilir. Burada parçacıklar yüksek hızlara
çıkarılıp çarpıştırılır ve oluşan atom altı parçacıklar incele-
nir. Plazma fiziği ise maddenin dördüncü hâli olan plazmayı
inceler. Yıldızların oluşumu, yapısı ilgi alanıdır. Fizik mü-
FİZİKSEL NİCELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI
hendisliği ilgili mesleklerdendir.
Doğadaki olayları belirli yasalar içinde inceleyen ve araştıran

fizik bilimi, deney ve gözlemler yaparak bilgi toplar. Bu bilgileri
birbirleri ile analiz edip anlamlandırır. Böylece fizikteki nicelik-
ler meydana gelir.
Fiziksel nicelikler iki farklı şekilde sınıflandırılır.
Fiziksel Nicelikler
FİZİK BİLİMİNİN BİLİMLERLE İLİŞKİSİ

Türetilmiş Büyüklükler Temel Büyüklükler
Fizik bilimi günlük yaşantımızın içinde olduğundan diğer bi-

limler ile ilişki içinde olmuştur. Kimya, biyoloji, tarih, coğrafya
gibi bilimler ile spor, müzik gibi disiplinler ile ortak çalışma Fiziksel Nicelikler
alanları mevcuttur. Ortak çalışmalar sonucunda ise yeni dal-
lar doğmuştur. Protez kol ve bacağın geliştirilmesi biyoloji ve
fizik biliminin beraber çalışmasının bir ürünü iken araba akü- Vektörel Büyüklükler Skaler Büyüklükler
leri ise fizik ve kimyanın ortak çalışmasının bir ürünüdür.
3 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

Temel ve Türetilmiş Büyüklükler

Sıcaklık: Maddenin moleküllerinin ortalama kinetik enerjile-
1. Temel Büyüklükler
rinin bir ölçüsüdür. Termometre ile ölçülür birimi Kelvin’dir.
Fiziksel olarak anlamı olan ve başka bir nitelik kullanılmadan

tanımlanabilen niceliklerdir. Toplamda yedi temel büyüklük
olup bu büyüklüklerin uluslararası birim sistemindeki (SI) bi-
rimleri ile ölçüm araçları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Niceliğin Niceliğin Birimin Ölçüm

Adı Birimi (SI) Sembolü Aracı
Eşit kollu Akım Şiddeti: İletkenin kesitinden birim zamanda geçen

Kütle Kilogram kg
terazi yük miktarıdır. Ampermetre ile ölçülür. Birimi amperdir.
1A = 103 mA 1 kA = 103A
Işık şiddeti Candela Cd Fotometre
1GA = 103 kA
Sıcaklık Kelvin K Termometre
Akım şiddeti Amper A Ampermetre
Madde miktarı Mol mol –
Uzunluk Metre m Şerit metre
Zaman Saniye s Kronometre
Kütle: Değişmeyen madde miktarıdır. Eşit kollu terazi ile öl- Uzunluk: Şerit metre, mezura ile ölçülür. Birimi metredir.
çülür, birimi kg’dır. 1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm
1 kg = 1000 g 1 ton = 1000 kg 1 km = 103 m
1 g = 1000 mg
Işık Şiddeti: Işık kaynağının birim zamanda yaydığı ışık mik-

Örnek
tarıdır. Fotometre ile ölçülür birimi candela’dır.
Uzunluk birimi olarak kullanılan diğer birimlerden kısaca
bahsediniz.
Çözüm
Feet, inch, ışık yılı gibi ölçü birimleri de mevcuttur.

Zaman: Kronometre ile ölçülür. Birimi saniyedir. Vektörel nicelikler ifade edilirken sembolünün üzerine ok
1 dakika = 60 saniye işareti konur. A¶, J¶ ve F¶ örnek olarak gösterilebilir.
1 saat = 60 dakika = 3600 saniye Vektörel nicelikler toplanırken sayısal kısımları ile birlikte
yönleri de toplanır.
Aynı yönlü iki vektör Şekil-I’deki gibi olup toplamları Şe-
kil-II’deki gibidir.
A¶
B¶ A¶ + B¶
Şekil-I Şekil-II
2. Türetilmiş Büyüklükler Vektörler aynı yönlü ise iki vektörün toplamı A¶ + B¶ şeklinde
bulunur.
Temel büyüklükler kullanılarak elde edilen büyüklüklerdir. Ba-

sınç, hacim, özkütle, kuvvet, hız, ivme ve elektrik yükü bazı Zıt yönlü iki vektör Şekil-I’deki gibi olup toplamları Şe-
örneklerdir. kil-II’deki gibidir.
Skaler ve Vektörel Büyüklükler A¶
1. Skaler Büyüklükler
B¶ B¶ – A¶
Bir sayı ve birim ile ifade edilen büyüklüklerdir. Zaman, akım

şiddeti, basınç, kütle ve sıcaklık skaler büyüklüklere verilebi-
Şekil-I Şekil-II
lecek bazı örneklerdir.
Vektörler zıt yönlü ise iki vektörün farkı B¶ – A¶ şeklinde bu-

2. Vektörel Büyüklükler
lunur.
Bir sayı ve birimin yanı sıra yön ve doğrultu ile birlikte ifade
edilen büyüklüklerdir. Kuvvet, ivme, manyetik alan ve hız ör-
nek verilebilir.
Bilimsel Araştırma Merkezleri
Vektörler yönlendirilmiş, doğru parçası ile gösterilir.
–x A B +x
Tüm ülkeler imkânları dâhilinde bilimsel çalışmalar yürütmek-

Vektörlerin,
tedir. Bu çalışmalar ülkeler arasında da yapılmaktadır. Ülke-
✅ başlangıç noktası (A) lerin geleceğini etkileyen bu çalışmalar çeşitli kuruluşların ça-
✅ bitiş noktası (B) tısı altında yapılmaktadır. Ülkemizde bu çalışmalara öncülük
✅ şiddeti (|AB|) eden TÜBİTAK, ASELSAN, TAEK gibi kurumlar mevcuttur.
✅ doğrultusu (x doğrultusu) Avrupa’da CERN, ESA bulunurken Amerika Birleşik Devlet-
✅ yönü (+x yönü) ler’inde NASA önemli kuruluşlardandır.
vardır.

1. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu 4. Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (CERN)
(TÜBİTAK) 1954 yılında kurulan bilim üssü dünyanın en büyük parçacık
Görevleri arasında bilimsel çalışmaları organize etme, proje fiziği laboratuvarıdır. Fransa ve İsviçre sınırları içerisindedir.
üretme, bilimsel yarışmalar düzenleme, bilimi toplumun her Burada atom altı parçacıklar ve evrenin oluşumu araştırıl-
kesimine yayma vardır. 1963 yılında kurulan TÜBİTAK ülke- maktadır. Bu nedenle yerin altında 10 km çapında hadron
mizdeki en önemli bilim merkezlerindendir. çarpıştırıcısı bulunur.
5. Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA)

2. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) 1915 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde kurulmuştur. İlk
Ülkemizde atom enerjisinden faydalanma yollarını araş- kuruluş amacı uçak teknolojisini uygulayıp geliştirmek olup
tıran, geliştiren kurumdur. Ülkemiz sınırları içinde nükleer zamanla uzay, uydu teknolojilerinde çalışmalar yürütmeye
maddelerin bulunması, çıkarılması ve işlenmesinde önemli başlamıştır. Günümüzde çalışmaların büyük kısmı uzay, öte
rol oynar. gezegenler ve Dünya dışı yaşam üzerindedir.
6. Avrupa Uzay Ajansı (ESA)

3. Askerî Elektronik Sanayi (ASELSAN) 1975 yılında Fransa’nın Paris şehrinde kurulmuştur. İştirak-
1975 yılında Türk Silahlı Kuvvetleri altında kurulmuştur. çileri arasında yalnızca Fransa olmayıp Belçika, Danimarka,
Elektronik ürünler, silah ve aviyonik sistemler çalışma alan- Hollanda, İtalya, Almanya, İspanya, İngiltere, İsveç ve İsviç-
larıdır. Sadece askerî alanda değil, sivil alanlarda da çalış- re’de bulunur. Avrupa’nın uzay çalışmalarından geri kalma-
malarını yürütmektedir. Günümüzde insansız araçlar, silah ması için kurulmuştur.
sistemleri üzerinde birçok çalışması ve ürünü vardır.

Örnek Örnek
I. Güneş’teki patlamaların Dünya’ya etkilerini inceler. Fizik biliminde büyüklükler birimleri ile ifade edilir. Birimlerin
II. Kanserli hücrelerin yok edilmesi için PET yöntemini kulla- tüm ülkelerde aynı şekilde anlaşılması için uluslararası birim
nır. sistemi oluşturulmuştur.
III. Nano kapsüllerin hayatımızdaki yerini inceler. Buna göre,
Yukarıda verilen ifadelerden hangileri “yüksek enerji plaz- I. Hava sıcaklığı 15 °C’dir.
ma fiziği”nin ilgi alanı içindedir? II. Ahmet’in boyu 6 feet’tir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III III. Bir galon benzin yaklaşık 50 TL’dir.
D) I ve II E) II ve III ifadelerinin hangilerinde bulunan birimler uluslararası bi-
rim sisteminde değildir?
Çözüm A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
Güneş’teki patlamalar plazma fiziğinin ilgi alanındadır. PET D) II ve III E) I, II ve III
tedavisi nükleer fizik nano kapsüller ise katıhal fiziğinin ilgi ala-
nıdır. Çözüm
Cevap: A Sıcaklık Kelvin, uzunluk metre, hacim m3 olarak kullanılır.
Cevap: E
Örnek
Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan kutuya Ayşe ve Fatma
şekildeki gibi yere paralel sırasıyla 10 N, 20 N değerinde kuv-
Örnek
vet uygulayarak itiyor.
I. Histoloji
II. Optik Ayşe Fatma
10 N 20 N
III. Dalgalar
Yukarıda verilenlerden hangileri fizik biliminin alt dalıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
Çözüm
Buna göre, kutuya etki eden net kuvvet kaç N’dur?
Yalnızca optik alt dallar içinde yer alır.
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
Cevap: B
Çözüm
Fnet = 20 – 10 = 10 N olur.
Cevap: A

ÜNİTE 02 Madde
Ne Öğreneceğiz? Cisim
X
9.2.1.1. Özkütleyi, kütle ve hacimle ilişkilendirerek açıklar.
9.2.1.2. Günlük hayatta saf maddelerin ve karışımların özküt-
lelerinden faydalanılan durumlara örnekler verir.
Sıvı Sıvı
X Sıvı
Şekil-I Şekil-II
İçerisinde taşma düzeyine kadar sıvı bulunan Şekil-I’deki

Kütleye, hacme ve eylemsizliğe sahip olan, tanecikli yapılar-
kaba, düzgün olmayan X cismi yavaşça bırakıldığında kap-
daki her şeye madde denir. Kütle, hacim, eylemsizlik ve tane-
tan V hacminde sıvı dereceli silindire Şekil-II’deki gibi taşar.
cikli yapı; maddelerin ortak özelliğidir. Maddenin şekil almış
Taşan sıvının hacmi, cismin hacmine eşittir.
hâline ise cisim denir.
VX = V
Hacim
Maddenin uzayda kapladığı yerdir. Birimi m3 olup skaler bir
büyüklüktür. V ile gösterilir. Birim olarak günlük yaşamda litre
Düzgün Geometrik Şekilli Cisimlerin Hacminin Hesaplanması
de kullanılır.
1 m3 = 1000 L Düzgün olan katıların hacmi hesaplanabilir. Aynı zamanda
1 litre = 1 dm3 düzgün katıların hacmi ölçülerek bulunabilir.
1 litre = 1000 cm3
1 litre = 1000 mL
a
a
a c
a b
Küp Dikdörtgen prizma
V = a3 V=a·b·c
A. KATILARIN HACMİ
r
Belirli şekli olmayan cisimlerin hacminin ölçülmesi
r h
Küre Silindir
Cisim
4 V = ∏r2 · h
V = ––∏r3
X 3
V2
V1
B. SIVILARIN HACMİ
X
Sıvı Sıvı
Şekil-I Şekil-II
Sıvıların hacmi, ölçekli kaplarla ölçülür. Belirli bir şekilleri yok-
İçerisinde V hacminde sıvı bulunan Şekil-I’deki ölçekli kaba, tur. Sıvı, içinde bulunduğu kabın şeklini alır. Sıvılar basınçla
düzgün olmayan X cismi Şekil-II’deki gibi yavaşça bırakıldı- sıkıştırılamazlar. Bu yüzden belirli hacimleri vardır.
ğında sıvı hacmi V2 düzeyine çıkar. Cisim kendi hacmi kadar
sıvıyı yükselteceği için hacimdeki artış miktarı X cisminin hac-
mine eşittir. C. GAZLARIN HACMİ
Vx = V2 – V1
Gazların belirli bir hacmi yoktur. İçinde bulundukları kabın

hacmi gazın hacmine eşittir. Gazlar belirli bir değere kadar
sıkıştırılabilirler. Bu değer aşıldığında gazlar sıvılaşır.

ÜNİTE 02 Madde
Kütle
Örnek
Yarıçapı 2 cm olan küre, bir ayrıtının uzunluğu a olan küpün
Değişmeyen madde miktarına kütle denir. Birimi, kilogramdır. içine ancak sığabiliyor.
Eşit kollu terazi ile ölçülür. Kütle, skaler bir büyüklüktür. Buna göre, bu küpün hacmi kaç cm3 olur?
1 ton = 1000 kg 1 kg = 1000 g 1 g = 1000 mg A) 16 B) 32 C) 64 D) 81 E) 128
Çözüm
a = 4 cm olmalı. V = a3 = 43 = 64 cm3 olur.

Cevap: C
X m
Özkütle
m = mx
Eşit kollu terazi ile, kütlesi bilinen bir cisim yardımıyla kütle-
Bir maddenin birim hacminin kütlesine özkütle denir. Birimi
si bilinmeyen cismin kütlesi bulunur. Terazinin sağ kefesine
kg/m3 olup skaler bir büyüklüktür.
konulan m kütleli cisim ve sol kefesine konulan mX kütleli X
Kütle m
cismi ile terazi dengede ise kütleler eşit demektir. Ö zkütle = d=
Hacim V
Özkütle, madde miktarına bağlı değildir. Bu yüzden kütle-ha-

cim, kütle-özkütle ve hacim-özkütle grafiği aşağıdaki gibi olur.
Örnek
Düşey kesiti verilen Şekil-I’deki dereceli silindirde 100 cm3 Kütle Kütle
su varken bu kaba özdeş, yarıçapı r olan demir bilyelerden 3
tane konulduğunda su seviyesi Şekil-II’deki gibi oluyor.
196 cm3
0 Hacim 0 Özkütle
100 cm3 Hacim
Su Su
Şekil-I Şekil-II
0 Özkütle
Buna göre, r kaç cm’dir? (∏ = 3 alınız.)
1 3
A) B) 1 C) D) 2 E) 4
2 2
Çözüm Not
3V = 196 –100 = 96 Saf su 0 °C ile +4 °C arasında diğer maddelere göre farklı
V = 32 özellik gösterir. Suyun sıcaklığı 0 °C’den +4 °C’ye çıkarılırken
4 hacmi azalır, özkütlesi artar. Suyun sıcaklığı +4 °C’de iken
· 3 · r3 = 32
3 sıcaklığı artırılırsa hacmi artar, özkütlesi azalır.
r = 2 cm olur.
Özkütle
Özkütle (g/cm(g/cm
3
)
3
) Hacim(cm
Hacim (cm3)3)
Cevap: D
1 Vmin
0 Sıcaklık (°C)
Sıcaklık (°C) Sıcaklık(°C)
Sıcaklık (°C)
0 +4 00 +4

ÜNİTE 02 Madde
Örnek
Düşey kesiti verilen boş bir kap içinde 0 °C’de su varken Şe-
kil-I’deki gibidir.
Kap ısıtıldığında kaptaki suyun sıcaklık-zaman grafiği ise Şe-
kil-II’deki gibi oluyor.
Sıcaklık (°C)
Altın mücevherindeki saflık, ayar terimiyle ifade edilir. Altı-
nın ayar çeşitleri ve içerisindeki madde oranları aşağıdaki
16 gibidir.
0 °C
24 ayar altın %100 saf altındır.
8
22 ayar altın, %91,6 saf altın ve %8,4 diğer metallerin ka-
Su rışımıdır.
Zaman (dk.)
0 2 4
19 ayar altın, %75,14 saf altın ve %24,86 diğer metallerin
Şekil-I Şekil-II
karışımıdır.
Buna göre,
12 ayar altın, %50 saf altın ve %50 diğer metallerin karışı-
I. 2. dakikada kaptan ilk kez sıvı taşar. mıdır.
II. (2-4) dakika aralığında kaptan sıvı taşar.
III. (0-2) dakika aralığında kaptan sıvı taşmamıştır.
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?
D) I ve III E) II ve III
Saf altına gümüş katıldığında rengi sarıya doğru döner. Saf

Çözüm
altına bakır katıldığında rengi kırmızıya doğru döner. Saf
0 °C’den 4 °C’ye ısıtılan su büzülür. Daha sonra 8 °C geldiğin- altına platin katıldığında rengi beyaza doğru döner. Beyaz
de ilk durumunu alır. 8 °C’den sonra sıvı seviyesi yükselir. altın üretim sonunda kirli beyazdır. Ancak üretim sonunda
Cevap: E radyum kaplamasıyla tam beyaz renge dönüşür.
Örnek
Maddelerin Karışımı
18 ayar 30 g bileziğin içinde kaç g altın bulunur?
A) 10 B) 18 C) 20 D) 22,5 E) 25
Katı ve sıvı hâldeki bazı maddelerin karışımı bazen işlerimizi

kolaylaştırabilir. Farklı ayardaki altından porselene kadar olan
malzemeler günlük hayatta çok sık kullanılmaktadır. Çözüm
Kaolin, kuvars ve feldispat adlı maddeler toprağa karıştırıla-
24 ayar % 100
rak porselen elde edilir. Kaolin, porselen hamurunun kolay
18 ayar %x
yoğurulmasını, şekil almasını ve rengini sağlayan ham mad-
––––––––––––––––––––
dedir. Kuvars ise porselenin sert yapıda olmasını sağlayan
x = 75 olur ¡ 30 · %75 = 22,5 g olur.
camsı faz olup ısıya ve kimyasal etkiye karşı dayanıklı olma-
Cevap: D
sını sağlar. Porselen, diş hekimleri için önemli bir malzeme-
dir. Protez yapımında büyük oranda kullanılmaktadır. Ağızda
çözünmemesi, vücuda biyolojik uyumu, renk değiştirmemesi
ve aşınmaması en önemli özellikleridir.

ÜNİTE 02 Madde
Örnek Örnek
I. Porselen yapımı Tabloda özkütle değerleri verilen metallerden madenî para
II. Ebru sanatı yapılıyor.
III. Kuyum sektörü

Madde X Y Z
Yukarıda verilenlerin hangilerinde maddelerin özkütlele- 3)
Özkütle (g/cm 1,8 2,3 4
rinden faydalanılır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Buna göre madenî paraların hacmi eşit ise X, Y, Z metal-
D) II ve III E) I, II ve III leri ile yapılan madenî paraların kütleleri olan mX, mY ve
mZ yi kıyaslayınız.
Çözüm A) mX > mY = mZ B) mX > mY > mZ

Tümünde özkütleden faydalanılır. C) mZ > mY > mX D) mY > mX > mZ
Cevap: E E) mZ > mX > mY

Çözüm
Özkütlesi büyük olanın eşit hacimde kütlesi de büyük olur.
Cevap: C
Örnek
K ve L maddelerinin kütle hacim grafiği şekildeki gibidir.
Kütle (g) Örnek
Aynı sıcaklıktaki dK, dL, dM özkütleli K, L ve M sıvılarına ait küt-
K L
60 le-hacim grafiği verilmiştir.
Kütle
40
K
20 L
0 Hacim (cm3) M
5 10 15
K cisminin özkütlesi dK, L cisminin dL ise dK / dL oranı Hacim

kaçtır?
Buna göre, sıvılar türdeş karıştırılırsa karışımın özkütlesi
1 1 aşağıdakilerden hangisine eşit olabilir?
A) B) C) 1 D) 2 E) 3
3 2
A) dL B) 2dK C) dK + dL
dM
D) dM E)
2
Çözüm
Çözüm
60
dK = = 12 g/cm3
5 Karışımın özkütlesi M’ninkinden büyük, K’ninkinden küçük olur.
60
dL = = 4 g/cm3
15
dK Cevap: A
= 3 olur.
dL
Cevap: E

ÜNİTE 02 Madde
Örnek Örnek
mX, mY kütleli X, Y cisimleri eşit kollu terazilerde Şekil-I ve Birbirine karışmayan d, 2d özkütleli sıvılar düşey kesiti verilen
II’deki gibi dengededir. kapta Şekil-I’deki gibi olup, kap ters çevrilerek S zemini üzeri-
ne Şekil-II’deki gibi oturtuluyor.
h d
h 2d
X Y X Y S
5 kg 12 kg
Şekil-I Şekil-II
Şekil-I Şekil-II Bölmeler özdeş olup Şekil-II’deki durumda sıvıları birbi-

Buna göre, X cisminin kütlesi kaç gramdır? rinden ayıran çizginin yerden yüksekliği kaç h olur?
A) 1500 B) 2500 C) 3000 3 2 1
A) 2 B) C) 1 D) E)
2 3 3
D) 3500 E) 8500
Çözüm Çözüm
X+5=Y 2d sıvısı 2 birim hacim, d sıvısı 1 birim hacimde olacağından

3h
X + Y = 12 ayırma çizgisi yükseklikte olur.
2
X = 3,5 kg = 3500 g olur. Cevap: B
Cevap: D
Örnek Örnek
Eşit kollu bir terazi mK, mL ve mM kütleli cisimler ile şekildeki
Tabloda K, L ve M maddelerinin belli sıcaklıktaki kütle ve ha-
gibi dengededir.
cimleri verilmiştir.
Madde Kütle (g) Hacim (cm3) Sıcaklık (°C)
K 15 5 10
M L 60 20 20
K L L L M 50 20 10
Buna göre,
I. K ve L aynı cins madde olabilir.
Buna göre,
I. mL > mK II. L ve M farklı cins madde olabilir.
II. mL > mM III. Üçü de aynı cins madde olabilir.
III. mM > mK ifadelerinden hangileri doğrudur?
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm Çözüm
mK + mL + mM = 2mL Aynı sıcaklıktaki maddeler için özkütle ayırt edici özelliktir.

mK + mM = mL
L’nin kütlesi, K ve M’nin kütlelerinden büyük olur. Cevap: A
Cevap: D

ÜNİTE 03 Dayanıklılık
Geometrik Cisimlerin Alan ve Hacimleri

Ne Öğreneceğiz?
9.2.2.1. Dayanıklılık kavramını açıklar.
Küp
a
Katı maddeler üzerlerine uygulanan kuvvetin etkisi ile şeklini
koruyabilir veya bu kuvvetin etkisi ile deformasyon meydana a
gelebilir. Bir katı üzerine etki eden bu kuvvet sonucunda şek- a
lini koruyabiliyor ise bu katı dayanıklıdır.

Alan = 6a2 Hacim = a3 Kesit alanı = a2
Prizma
c
Bir katının kendi ağırlığı cinsinden mukavemet gösterdiği yük
oranına dayanıklılık denir.
b
Katıların dayanıklılığı;
a
✅ katının cinsi,
Alan = 2(ab + ac + bc) Hacim = a · b · c
✅ katının sıcaklığı,
Kesit alanı = a · b
✅ katının şekli
niceliklerine bağlıdır.
Katıların dayanıklılığı yalnızca şekilce incelendiğinde kesit
alanı ile doğru, hacmi ile ters orantılı olduğu görülmüştür.
Kesit alan›
Dayan›kl›l›k a
Hacim Küre
Düzgün yükselen katılarda (küp, silindir, prizma) katının da-
yanıklılığı,
Kesit alanı Kesit alanı

Dayanıklılık a =
Hacim Kesit alanı x Yükseklik O
r
1
Dayan›kl›l›k a olduğu görülür.
Yükseklik
Düzgün yükselen katılarda yükseklik arttıkça dayanıklılığı
azalır.
4 3
Alan = 4pr2 Hacim = ∏r Kesit alanı = pr2
3

Silindir
Örnek
Yarıçapları r ve 2r olan içleri dolu X ve Y kürelerinin,
1
I. Yüzey alanları oranı ’tür.
4
II. Kesit alanları eşittir.
1
III. Hacimleri oranı ’dir.
8
r yargılarından hangileri doğrudur?
O
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
2 2 2
Alan = 2pr · h + 2 · pr Hacim = pr h Kesit alanı = pr
Çözüm
AX 4∏r 2 1
= =
A Y 4∏4r 2 4
KX ∏r 2 1
= =
Örnek K Y ∏4r 2 4
4 3
Yatay zemine dikdörtgen prizması şeklindeki cisim Şekil-I ve VX ∏r
3 1
II’deki gibi konuluyor. = =
VY 4 ∏8r3 8
3
a
b b
a
Zemin c Zemin
Şekil-I Şekil-II
Örnek
Buna göre, prizmaların dayanıklılıklarının oranı kaçtır? Ayrıtları 2 cm, 4 cm ve 8 cm olan dikdörtgenler prizması-
a a b b nın hacmi V1, her bir ayrıtı 2 cm olan küpün hacmi V2 ise
A) B) C) D) E) 1
c b c a
V1
oranını bulunuz.
V2
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 16
Çözüm
1
DI c a Çözüm
= = olur.
DII 1 c
a
V1 = 2 · 4 · 8
= 8 olur.
1 1 V2 = 2 · 2 · 2
c a

Örnek Bir Adım Ötesi

Yarıçapı r, yüksekliği h olan bir silindirin dayanıklılığı D olup Bir binanın çok katlı olması için taşıyıcı kolonları ile ilgili,
kendi ağırlığı ile birlikte taşıyabileceği en büyük yük miktarı
I. Boyu azaltılmalı.
G’dir.
Buna göre ayrı ayrı r ve h artırılırsa D, G ilk duruma göre II. Boyu artırılmalı.
nasıl değişir? III. Kesit alanı artırılmalı.
Çözüm
işlemlerinden hangileri tek başına yapılabilir?
r A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
1 Çözüm
Da
h
h
Gmax = G
Zemin
r
Örnek
a
1
Da
2h 2a
2h 3a
Gmax = G a
2a
X Y Zemin
Zemin
Aynı cins maddeden yapılmış X küp ve Y silindir şeklin-
DX
deki cisimlerin dayanıklılıkları DX, DY ise oranı kaçtır?
DY
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 3
3 3 2
2r
Çözüm
1 1 1
Da DX = DX =
h 2a 3a
h
Gmax > G
1
D X 2a 3
= = olur.
DY 1 2
Zemin 3a

ÜNİTE 04 Adezyon ve Kohezyon
Aynı şekilde çay tabağının çay bardağına yapışması, lensin

Ne Öğreneceğiz?
göze yapışması, boyanın duvara yapışması diğer örnekler-
9.2.3.1. Yapışma (adezyon) ve birbirini tutma (kohezyon) olaylarını
dendir.
örneklerle açıklar.
Sıvılar silindirik bir kaba konulduğunda kaptaki sıvının görü-

nümü Şekil-I, II ve III’teki gibi olabilir.
Molekülleri bir arada tutan en önemli faktör moleküller arası
çekim kuvvetidir. Örneğin, sıvı mokekülleri arasındaki çekim
kuvveti zayıf olduğundan moleküller birbiri üzerinden kayar.
Katılarda bu çekim kuvveti sıvılara göre daha kuvvetli oldu-
ğundan katıya şeklini verir. Aynı tür moleküller arasındaki
çekme kuvvetine kohezyon, farklı tür moleküller arasındaki
çekme kuvvetine adezyon denir.
Kohezyon sıvı moleküllerin birbirini tutmasını sağlar. Su
damlası buna en güzel örnektir. Su damlalarını oluşturan her Şekil-I Şekil-II Şekil-III
bir taneciğe diğer tanecikler tarafından kohezyon etki eder.

Tanecikler öteleme hareketi yapabildikleri için kohezyon ile Adezyon, kohezyondan büyük olduğundan sıvı molekülleri
birbirine yaklaşarak yüzey alanını küçültürler. Bunun sonun- kaba yapışır ve Şekil-I’deki gibi iç bükey bir hâl alır.
da küre şeklini alırlar. Kohezyon adezyondan büyük olduğunda sıvı molekülleri
arasındaki çekim kuvveti fazla olacağından kaptaki sıvı Şe-
kil-II’deki gibi dış bükey hâl alır.
Kohezyon ve adezyon eşit ise Şekil-III’teki gibi düz sıvı yü-
zeyi meydana gelir.
M
Cıva
Su
Adezyon kuvveti ise farklı iki cins molekül arasındaki çekim
kuvvetidir. Sıvı moleküllerinin farklı yüzeylere tutunmasını
Kohezyon > Adezyon Adezyon > Kohezyon
sağlar. Su damlasının yaprağın yüzeyine yapışması örnek
gösterilebilir. Eğer kohezyon, adezyondan küçük olursa sıvı molekülleri
yüzeye daha çok tutunacağından yüzeye yayılır. Bu durum-
da yüzey ıslanmış olur.
Not
Moleküller arasında meydana gelen adezyon ve kohez-
yonun sebebi elektriksel kuvvettir. Moleküller arasında kütle
çekim kuvveti’de mevcuttur. Fakat elektriksel kuvvet, kütle
çekim kuvvetinin yaklaşık 1027 katıdır.

YÜZEY GERİLİMİ
4. Sıcaklık
Sıvının sıcaklığı arttıkça yüzey gerilimi azalır. Soğuyan

Sıvı molekülleri arasında meydana gelen kohezyon, sıvının çorbanın yüzey gerilimi artar. Çorbanın yüzeyi kaymağımsı
yüzeyinde sıvının iç kısmına göre daha büyüktür. bir yapıya bürünür.
Hava
Örnek
I. Örümceğin suda yürüyebilmesi
Sıvı II. Gemilerin suda yüzmesi
III. Lekelerin çıkarılabilmesi için suya deterjan karıştırılması
Bu durumda sıvının yüzeyi ince zarımsı bir yapıya bürünür.
Buna yüzey gerilimi denir. Bazı böceklerin su üzerinde yürü- Yukarıda verilenlerden hangileri yüzey gerilimi ile ilgili-
yebilmesi, ebru sanatında boyanın su yüzeyinde kalabilmesi dir?
örnek olarak verilebilir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
Çözüm
Gemilerin bir kısmı suya batar. Bu yüzden yüzey geriliminden
bahsedilemez.
Cevap: D
Yüzey Gerilimini Etkileyen Faktörler
1. Sıvının Cinsi
KILCALLIK
Yüzey gerilimi her sıvının yüzeyinde oluşan bir özelliktir. Her
sıvının yüzey gerilimi aynı değildir.
Sıvı (20 °C) Yüzey Gerilimi (N/m)
Etenol 0,022 Bir sıvının molekülleri arasındaki çekim kuvveti sıvı ile mad-
denin molekülleri arasındaki çekim kuvvetinden küçük ise
Gliserol 0,063
sıvı çok ince kılcal boşluklarda boşluğun çeperlerine yapışa
Su 0,072 yapışa ilerler. Bu olaya kılcallık denir.
Bazı sıvıların 20 °C sıcaklıkta yüzey gerilimi değerleri tablo- Bitkilerde kökteki su ve mineraller kılcallık etkisi ile yapraklara
daki gibidir. taşınır. Yağmurlu bir günde paçalarımız ıslandığında suyun
2. Gaz Basıncı dizimize kadar çıkması kılcallık olayına örnektir. Kumaşa
damlayan boyanın kumaşta yayılması aynı şekilde örnek
Bir sıvının üzerine etki eden gazın basıncı artırılırsa sıvının
olarak gösterilebilir.
yüzey gerilimi azalır.
3. Safsızlık
Sıvıya sıvıda çözünen bir madde atıldığında yüzey gerilimi

değişir. Suya tuz eklendiğinde yüzey gerilimi artar. Denizden
çıkınca ciltte gerilme olur. Bunun nedeni tuzlu suyun yüzey
geriliminin saf suya göre yüksek olmasıdır. Etil alkol gibi
maddeler sıvı ile karıştırıldığında ise yüzey gerilimi azalır.
Temizlikte kullanılan suyun maddenin içine iyice işlemesi için
yüzey gerilimini düşüren maddeler eklenmelidir.

Örnek Örnek
Kılcallık olayına birçok örnek verilebilir. I. Yüzey gerilimi iki sıvı arasında gözlemlenir.
Buna göre, kılcallık olayına sizler de birkaç örnek veriniz. II. Kılcallık olayı adezyon ve kohezyonun bir sonucudur.
III. Kılcal borunun kesit alanı artırılırsa kılcal boruda sıvının
hareketi aşağı yönde olur.
Çözüm Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur?
Çay şekerinin çayı emmesi, peçetenin suyu emmesi örnek
gösterilebilir.
Çözüm
Yüzey gerilimi aynı cins sıvı molekülleri arasında olur. Kılcallık

olayında her iki kuvvet etkilidir.
Kılcal borunun kesit alanı artarsa yükselme miktarı azalır.
Cevap: E
Örnek
Kesit alanı çok küçük olan kılcal borular bir sıvıya batırıldı- Düşey kesiti verilen kaplarda bulunan sıvılara kılcal borular
ğından borularda kaptaki sıvının yukarı ya da aşağı doğru batırıldığında sıvıların borulardaki denge durumu Şekil-I ve
hareket ettiği gözlemlenir. II’deki gibidir.
h1
h2
Sıvı Sıvı Sıvı Sıvı
Kılcal borularda sıvının yükselmesi veya alçalması aşağıda- Şekil-I Şekil-II
ki niceliklere bağlıdır. Kılcal boruların kesit alanı azaltılırsa h1 ve h2 ilk duruma

1. Borunun Kesit Alanı göre nasıl değişir?
Borunun kesit alanı ne kadar küçük olursa sıvı o kadar fazla h1 h2
yükselir veya alçalır.
A) Artar Artar
2. Sıvının Cinsi
B) Artar Azalır
Kullanılan sıvının kohezyonu büyük ise sıvı molekülleri bir
C) Artar Değişmez
arada durmak isteyeceğinden boruda yükselme miktarı
azalır. Başka bir ifadeyle sıvı ile borunun arasındaki adez- D) Azalır Azalır
yon küçük ise sıvı molekülleri boru içinde çeperlere yapışa E) Değişmez Değişmez
yapışa yükselemez.
Çözüm
Daha dar borularda kılcallık olayı daha net gözlemlenir. Şe-
kil-I’de sıvı daha fazla yükselecekken Şekil-II’de daha fazla
alçalır.
Cevap: A

Örnek Örnek
Sıvıların yüzey gerilimi ile ilgili, I. Islak defterin kuruduğunda sayfalarının birbirine yapışması
I. Yalnızca belirli sıvılarda gözlemlenir. II. Kılcal damarlarda kanın hareket etmesi
II. Kılcallık olayını doğurur. III. Bitkilerde su ve mineral taşınabilmesi
III. Yağmur damlasının küresel olmasının sebebidir. Yukarıda verilen olaylardan hangileri adezyon kuvvetinin
ifadelerinden hangileri doğrudur? bir sonucudur?
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm Çözüm
Her sıvıda gözlemlenir. Damlanın şekli yüzey gerilimi ile oluşur.
Verilen tüm örneklerde adezyon etkilidir.
Cevap: A
Cevap: E
Örnek
Örnek Yatay yüzeydeki eşit hacimli K, L ve M sıvılarının denge du-
Suyun yüzey gerilimini azaltmak için; rumları şekildeki gibidir.
I. suya tuz eklemek,

K
II. suya deterjan eklemek, sıvısı L M
sıvısı sıvısı
III. suyun sıcaklığını artırmak
ifadelerinden hangileri yapılabilir? Yüzey
A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
Buna göre, sıvıların adezyon kuvvetleri arasındaki ilişki
D) II ve III E) I, II ve III nedir?
A) K > L > M B) K > M > L C) K = L = M
Çözüm D) L > M > K E) L > K > M
Suya tuz eklemek yüzey gerilimini artırırken diğer nicelikler

azaltır.
Çözüm
Cevap: D
Kohezyonu büyük olan sıvı daha küresel olur. Bu yüzden adez-

yon kıyası L > M > K olur.
Cevap: D

ÜNİTE 04 KARMA TEST
1. I. Gram 5. Düşey kesiti verilen dereceli silindir içerisinde 100 cm3 çizgi-
II. Saniye sine kadar su bulunan bu kaba bir taş yavaşça bırakıldığında
III. Amper taş dibe batarak kaptan 30 cm3 su taşmasına sebep oluyor.
Yukarıda verilen birimlerden hangileri “SI” birim siste- Taş
minde kullanılmaktadır?
180 cm3
100 cm3
Su
3
Buna göre, taşın hacmi kaç cm tür?
2. Birim zamanda alınan yol miktarına “sürat” denir.
A) 80 B) 100 C) 110 D) 130 E) 150
Buna göre, bu tanımın birimi “SI” birim sisteminde
nedir?
saniye metre kilometre
A) B) C)
metre saniye saniye
kilometre saat
6. Aynı sıcaklıkta bulunan K, L, M, N ve P sıvılarına ait kütle ve
D) E) hacim değerleri tabloda verilmiştir.
saat kilometre
K L M N P
Kütle
30 40 50 10 100
(g)
3. Fizik bilimi ile ilgili,
Hacim
I. Doğada gerçekleşen olayları inceler. 20 15 30 8 60
(cm3)
II. Yapılan çalışmaların sonucu diğer disiplinlere de yansır.
III. Hislere dayalı bir bilimdir. Buna göre, bu sıvılardan eşit hacimde alınan örnekleri-
ifadelerinden hangileri doğrudur? nin hangisinin kütlesi en küçük olur?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II A) K B) L C) M D) N E) P

7. Katısı sıvısında batan bir maddeye ait kütle-hacim grafiği

4. Eşit kollu teraziler Şekil-I ve II’deki gibi K, L, M cisimleri ile şekildeki gibidir.
dengededir. Kütle
ll
M l
K K L M
L
Hacim
0
Şekil-l Şekil-ll
Buna göre,
K, L, M cisimlerinin kütleleri sırasıyla mK, mL ve mM
I. I numaralı aralıkta maddenin özkütlesi artmaktadır.
olduğuna göre,
II. I numaralı aralıkta maddenin sıcaklığı sabittir.
I. mL > mM
III. II numaralı aralıkta maddenin özkütlesi, I numaralı aralı-
II. mK = mL
ğa göre azalmıştır.
III. mL > mK
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
D) I ve II E) I ve III
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 20 1. D 2. B 3. C 4. B 5. C 6. D 7. E

ÜNİTE 04 KARMA TEST
8. Boyutları 2a, 3a ve 5a olan G ağırlıklı dikdörtgenler prizması 11. Musluğun ucunda bulunabilecek en büyük su damlası şekil-
K yüzeyi zemindeyken üzerine özdeş G ağırlıklı cisimlerden deki gibidir.
8 tane ancak konulabilmektedir.
3a
K
2a L
5a
Buna göre, prizmanın L yüzeyi zemin üzerine getirilirse

G ağırlıklı cisimlerden en fazla kaç tanesini taşıyabilir?
Buna göre;
A) 1 B) 3 C) 5 D) 10 E) 20 I. suyun sıcaklığı azaltılırsa,
II. suya deterjan karıştırılırsa,
III. yoğunluğu sudan daha küçük sıvı kullanılırsa
9. Düşey kesiti verilen kapta bulunan cam boruda sıvının görü- durumlarının hangilerinde musluğun ucunda bulunabi-
nümü şekildeki gibidir. lecek en büyük su damlası ilk duruma göre daha büyük
olabilir? (Musluk ile su damlası arasındaki adezyon çok
Cam boru
büyüktür.)
Sıvı
Buna göre,
I. Sıvının sıcaklığı artırılırsa cam borudaki sıvı yüksekliği
artar.
II. Sistemde kohezyon kuvveti, adezyon kuvvetinden
büyüktür.
III. Cam borunun kesit alanı artarsa sıvının yükselme mikta-
rı azalır.
D) I ve II E) II ve III 12. X sıvısı ile elde edilmiş bir damla A yüzeyi üzerinde Şekil-I’deki
gibidir.
10. Düşey kesiti verilen kaplarda bulunan aynı sıcaklıktaki X, Y ve X

Z sıvılarının cam borudaki yükselme miktarı şekileki gibidir. sıvısı
S S 2S X sıvısı
A yüzeyi A yüzeyi
Şekil-I Şekil-II
X sıvısını A yüzeyi üzerinde Şekil-II’deki hâle getirmek

için;
X sıvısı Y sıvısı Z sıvısı I. X sıvısının sıcaklığını artırmak,
II. X sıvısında tuz çözmek,
Buna göre cam boru ile X, Y, Z sıvıları arasındaki adez- III. X sıvısında deterjan çözmek
yon kuvvetleri sırasıyla AX, AY ve AZ ise bunlar arasın-
işlemlerinden hangileri tek başına yapılabilir?
daki ilişki nedir?
A) AX = AY = AZ B) AZ > AY > AX
C) AZ > AX > AY D) AZ = AY > AX
E) AX > AY = AZ
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 21 TYT-FİZİK

8. C 9.DERS
D İŞLEME
10. CDEFTERİ-1/A
11. A 12.SERİSİ
E
ÜNİTE 05 Hareket
Cisimler bu hareketlerin birleşimi olan birden çok hareketi

Ne Öğreneceğiz?
aynı anda gerçekleştirebilir.
9.3.1.1. Cisimlerin hareketlerini sınıflandırır.
9.3.1.2. Konum, alınan yol, yer değiştirme, sürat ve hız kavramlarını Aşağıdaki tabloda verilen cisimlerin aynı anda yaptıkları ha-
birbirleri ile ilişkilendirir. reketleri yazınız.
9.3.1.3. Düzgün doğrusal hareket için konum, hız ve zaman kavram-
larını ilişkilendirir.
9.3.1.4. Ortalama hız kavramını açıklar.
9.3.1.5. İvme kavramını hızlanma ve yavaşlama olayları ile ilişkilen-
dirir.
9.3.1.6. Bir cismin hareketini farklı referans noktalarına göre açıklar. Dönme + öteleme
Cisimlerin zaman içinde bulundukları yeri değiştirmesine ha-

reket denir. Cisimler farklı kuvvetlerin etkisinde çeşitli hare-
ketler yapabilir. Düz bir doğrultu üzerinde kütle merkezi de
Dönme + titreşim
dâhil bütün noktaları eşit miktarda ilerleyen cisim öteleme
hareketi yapar. Kütle merkezinin yerini değiştirmemek şartıy-
la sabit bir eksen etrafında dolanan cisimler dönme hareketi
yapar. İki nokta arasında gidip gelme hareketi yapan cisimler
ise titreşim hareketi yapar.
Öteleme + titreşim
Öteleme Hareketi Dönme Hareketi
Cisimlerin hareketerini analiz edebilmek için bazı terimlerin

bilinmesi gerekir.
1. Konum: Bir cismin belirli bir referans noktasına göre bu-
lunduğu yerdir. Referans noktası ise seçilen sabit noktadır.
Titreşim Hareketi Konum vektörel bir nicelik olup birimi metredir.
Konum vektörü referans noktasından cismin bulunduğu
Düz yolda kayan kutu öteleme, merkezinden geçen mil etra-
noktaya çizilen vektördür. x¶ olarak gösterilir.
fında dolanan dönme dolap dönme, çalınan sazın teli titreşim
hareketi yapar. Cismin
bulunduğu
yer
Hareket
x¶
Öteleme Dönme Titreşim Referans

noktası

ÜNİTE 05 Hareket
Örnek
Örnek Sayfa düzleminde bulunan cisim A noktasından B noktasına
Eşit kare bölmeli düzlemde K ve L noktalarının konumları şe- oradan C noktasına şekilde belirtilen yolu izleyerek ulaşıyor.
kildeki gibidir. B
A
K 40 m
10 m
A C
L
Buna göre, hareketli toplamda kaç metre yol almıştır?
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
Buna göre K cisminin A, L cisminin B noktasına göre ko-

num vektörlerini çiziniz. Çözüm
Çözüm
Alınan yol = 10 + 40 = 50
A
K
Cevap: E
Konum bir boyutta anlatılmak istenirse sayı doğrusu kulla- 3. Yer Değiştirme: Bir hareketlinin ilk konumundan son ko-
nılabilir. Sıfır noktası referans noktası kabul edilirse konum numuna doğru çizilen yönlü uzaklığına yer değiştirme denir.
vektörleri şekildeki gibi olur. Vektörel büyüklük olup birimi metredir. ¢x¶ ile gösterilir.
Sayfa düzleminde bulunan bir hareketli şekildeki yolu izle-
x¶K x¶L yerek A noktasından B noktasına geliyor.
K L
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 B
x¶K = –3 br x¶L = +4 br ¢x¶
Konum vektörünün pozitif veya negatif olması seçilen yön ile

ilgilidir. Büyüklüğünü etkilemez. x
2. Alınan Yol: Alınan yol hareketlinin yönden bağımsız olarak A
katettiği mesafedir. Skaler büyüklük olup birimi metredir. x ile

gösterilir.
Buna göre hareketlinin aldığı yol x, yer değiştirmesi ¢x¶ olur.

ÜNİTE 05 Hareket
4. Sürat ve Hız: Hareketlinin birim zamanda aldığı yola sü-

Örnek
A rat denir. Skaler bir büyüklük olup birimi metre/saniyedir.
Bir yaya A noktasından B
Hız ise hareketlinin birim zamandaki yer değiştirmesine de-
noktasına şekilde belirtilen
nir. Vektörel büyüklük olup birimi metre/saniyedir.
yolu izleyerek ulaşıyor.
33 m B Sürat J ile gösterilirken hız J¶ ile gösterilir.
Buna göre yayanın aldığı
yol ve yer değiştirmesi kaç Al›nan yol x Yer de€iştirme ¢x¶
j= = j¶ = =
23 m Zaman t Zaman t
metredir?
24 m
Çözüm
x = 33 + 24 + 23 = 80 m Örnek
A
Sayfa düzleminde bulunan bir yaya batı yönünde 150 m yürü-
Δx¶
Dx = 26 m dükten sonra kuzey yönünde 200 m daha yürüyor.
33 m B Toplam hareket süresi 50 s olduğuna göre, yayanın hız ve
23 m sürati kaç m/s’dir?
m m
Hız a k Sürat a k
24 m s s
A) 5 5
B) 5 7
C) 7 7
D) 7 5
Örnek
E) 14 10
Yarıçapı 100 m olan çembersel
koşu pistinde A noktasından B
noktasına belirtilen yönde koşan Çözüm
B 0 100 m A
sporcu şekildeki gibidir.
Sporcunun yer değiştirmesi ve
aldığı yol kaç metredir?
350
(p = 3 alınız.) =j = 7 m/s
200 m Δx¶ = 250 m 50
250
Aldığı Yol Yer Değiştirme =j = 5 m /s
50
A) 300 200 150 m Cevap: B
B) 600 300
C) 200 200
D) 300 300
E) 100 200
Çözüm
¢x¶ vektörü en kısa uzaklık yani çap olup 200 m olur. Not
x ise yarım çember olur. Günlak hayatta “hız” kavramı “sürat” kavramı ile iç içe
x = p · r = 3 · 100 = 300 m olup birçok yerde hız kavramı ile sürat kastedilmeye
çalışılmaktadır. Örnek olarak hız sınırı, hız tabelası, aşırı hız
cezası gösterilebilir.
Cevap: A
Doğru kullanımı sürat tabelası, sürat sınırı olmalıdır.

ÜNİTE 05 Hareket
Örnek
Örnek
Bir araç kuş uçuşu mesafesi 200 km olan yola saat 10.25’te
Yarıçapı 50 m olan çembersel bir pistte tam bir turu
çıkıyor. 150 km yol alıp 12.55’te yarım saat mola veriyor. Daha
10 s’de koşan koşucunun hız ve sürati kaç m/s’dir?
sonra 250 km daha yol gidip hedefine saat 14.25’te ulaşıyor.
(p = 3 alınız.)
Buna göre, aracın hareket süresince ortalama sürati ve
m m
Hız a k Sürat a k ortalama hızı kaç km/h’tir?
s s
A) 0 10 Ortalama Sürat Ortalama Hız
B) 0 20 A) 50 500
C) 0 30 B) 100 50
D) 30 30 C) 75 50
E) 60 30 D) 80 30
E) 90 60
Çözüm
Çözüm
x = 2 · p · r
= 2 · 3 · 50 t = 4 saat
50 m 150 + 250
= 300 m j= = 100 km/h
4
Dx¶ = 0 200
j= = 50 km/h
4
300 Cevap: B
=j = 30 m/s
10
0
j = 0 m /s
=
10 Cevap: C
5. Ortalama Sürat ve Hız: Bazı yolculuklarda tüm yolcu-

luğun ne kadar zamanda gerçekleştiği hesaplanır. Bu za-
İVME
mana hızlanma, yavaşlama, sabit hızla ilerleme ve mola
süreleri dâhildir. Bu tür hareketlerde sürat ya da hız yerine
ortalama sürat ve ortalama hız kavramları kullanılır.
Alınan toplam yolun zamana oranına ortalama sürat, ya- Durgun hâlden harekete geçen cisimlerin hızları sıfırdan bir
pılan toplam yer değiştirmenin toplam zamana oranına ise değere kadar artar. Durma olayında ise belirli bir değerdeki
ortalama hız denir. hız azalarak sıfır olur. Hızda birim zamanda meydana gelen
değişikliğe ivme denir. Vektörel büyüklük olup birimi m/s2 dir.
Al›nan toplam yol x
jort = a¶ ile gösterilir.
Geçen toplam zaman t
Yap›lan toplam yer de€ifltirme ¢x¶ H›zdaki de€iflim miktar› Dj¶

j¶ort = =‹vme =
Geçen toplam zaman t Geçen zaman Dt

ÜNİTE 05 Hareket
Örnek Bu tabloya göre koşucu- Konum (m)
nun konum-zaman grafiği

I. Sabit hızla yükselen asansör 20
de yandaki gibidir.
II. Durgun hâlden harekete geçen asansör
✅ Verilen grafiğin eğimi
III. Hareket hâlindeki asansörün durması koşucunun hızının 10
Yukarıda verilen hareketlinin hangilerinde ivme mevcut- büyüklüğünü verir.
tur?
Zaman (s)
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Dx¶ 20 0 5 10
tan=
a = = 2 m /s
Dt 10
olur.
Çözüm Koşucu sabit 2 m/s hızla koştuğuna göre hız-zaman grafiği

aşağıdaki gibi olur.
Hız değişimi varsa ivmeli hareket olarak adlandırılır.
Hız (m/s)
Cevap: D
2
Zaman (s)
0 5 10
✅ Hız-zaman grafiğinin altında kalan alan koşucunun yer

değiştirmesini verir.
Alan = ¢x¶ = J¶ · ¢t = 2 · 10 = 20 m olarak bulunur.
Hareketler yörüngelerine göre adlandırılır. Hareketli bir doğ-

ru boyunca hareket ediyor ise doğrusal hareket yapmak-
Örnek
tadır. Yüksek hızlı trenler düz bir hat boyunca ilerler. Bu
yüzden doğrusal hareket yaparlar. Doğrusal hareket sabit Doğrusal bir yolda hareket Konum (m)
hızlı yapılıyor ise düzgün doğrusal hareket veya sabit hızlı eden hareketliye ait ko-
hareket olarak adlandırılır. num-zaman grafiği şekil- 40
deki gibidir.
Doğrusal bir yolda sabit hızla koşan koşucunun hareketi
aşağıdaki gibidir. Buna göre,
Zaman (s)
0 5 10
I. (0-5) s zaman aralı-
Zaman (s) 00.00 00.05 00.10 ğında aracın hızı 8 m/s’dir.
II. (0-10) s zaman aralığında aracın ortalama hızı 4 m/s’dir.
III. Araç (5-10) s zaman aralığında hareketsizdir.
ifadelerinden hangileri doğrduru?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
Konum (m) 0m 10 m 20 m D) II ve III E) I, II ve III

Çözüm
Eşit zaman aralıklarında eşit yollar alan koşucunun konum
zaman tablosu aşağıdaki gibidir. 40
E€im
= = 8 m/s
5
Zaman (s) 0 5 10 D x = 40 m
40
= = 4 m/s
j ort
10
Konum (m) 0 10 20
Cevap: E

ÜNİTE 05 Hareket
Örnek Örnek
Doğrusal bir yolda hareket eden araca ait hız-zaman grafiği Doğrusal bir yolda hareket eden K, L ve M araçlarının ko-
şekildeki gibidir. num-zaman grafiği şekildeki gibidir.
Hız (m/s) Konum (x)

20
x
K
10
t
0 Zaman (t)
L
Zaman (s)
0 2 4 –x
M
Buna göre, aracın (0-4) s zaman aralığındaki ortalama hızı
kaç m/s’dir? Buna göre K, L ve M araçlarının hız-zaman grafiğini çi-
A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 40 ziniz.
Çözüm
x¶ = 20 · 2 + 10 · 2 = 60 m Çözüm
60
J¶ort = = 15 m/s
4
Konum-zaman grafiğinin eğimi hızı verir.
J
Cevap: B
M t
0 t
L
–J
Örnek
Doğrusal yol boyunca hareket eden bir araca ait konum-za- –2J
K
man grafiği şekildeki gibidir.
Konum (m)
400
100
I II III
Zaman (s)
0 5 10 15
Doğrusal bir yolda hızını düzgün bir şekilde artıran aracın
Buna göre aracın numaralanmış zaman aralıklarında hız- hareketi düzgün hızlanan hareket olarak adlandırılırken
ları sırasıyla JI, JII ve JIII ise bunlar arasındaki ilişki nedir? düzgün bir şekilde hızını azaltan aracın hareketine ise düz-
A) JI > JII > JIII B) JIII > JII > JI gün yavaşlayan hareket denir.
C) JII > JIII > JI D) JII > JI > JIII Bir doğru boyunca durgun hâlden harekete geçen aracın
hızlanması şekildeki gibidir.
E) JIII > JI > JII
Çözüm J¶0 = 0 J¶1 = 10 m/s J¶2 = 20 m/s J¶3 = 30 m/s
100
JI¶ = = 20 m/s
5
300
J¶II = = 60 m/s JII > JI > JIII olur.
5
x1 3x 5x
0 t=0 t1 = 1s t2 = 2s t3 = 3s
J¶III= =0
5
Cevap: D

ÜNİTE 05 Hareket
Bu aracın hız-zaman grafiği ise şekildeki gibidir. Örnek

Hız (m/s)
Doğrusal bir yolda hareket eden araca ait hız-zaman grafiği
30 şekildeki gibidir.
Hız (m/s)
20
10
10
Zaman (s)
Zaman (s) 0 2 4 6
0 1 2 3
Buna göre,
✅ Hız-zaman grafiğinin eğimi ivmeyi verirken altındaki
I. Araç (0-2) s zaman aralığında düzgün hızlanmaktadır.
alan yer değiştirmeyi verir.
II. Araç (2-4) s zaman aralığında durmaktadır.
Hız (J) III. Araç (4-6) s zaman aralığında düzgün yavaşlamaktadır.
J A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
DJ¶ D) II ve III E) I, II ve III
a
0 Zaman (s)
Dt t
Çözüm
Dj¶ 30 Araç (2-4) s aralığında sabit hızlı ilerlemektedir.

E€=
im = = a = 10 m/s 2 olur.
Dt 3
Cevap: C
30 · 3
Dx
Alan == = 45 m
2
Dj¶ · Dt 10 · 1 Örnek
Alan (0 − 1) = = = 5m
2 2
Doğrusal bir yolda hareket eden araca ait hız-zaman grafiği
(10 + 20) şekildeki gibidir.
Alan (1 − 2) = · 1 = 15 m
2
Hız (m/s)
(20 + 30) · 1
Alan (2 − 3) = = 25 m 10
2
olarak bulunur.
4 6
0 Zaman (t)
2
İvme-zaman grafiği ise şekildeki gibi olur. –10

İvme (m/s2)
Buna göre aracın ivme-zaman grafiğini çiziniz.
10
Çözüm
0 Zaman (s)
3 Dv
a=
Dt
a (m/s2)
0 t(s) şeklinde olur.

2 4 6
–5

ÜNİTE 05 Hareket
Örnek Örnek
Doğru boyunca hareket eden bir araca ait ivme-zaman grafiği Doğrusal bir yolda hareket eden aracın ivme-zaman grafiği
şekildeki gibidir. şekildeki gibi olup araç 2. saniyede duruyor.
İvme (m/s2) İvme (m/s2)
10 10
3
0 Zaman (s) 0 Zaman (s)
2 4 6 1 2
–10 –10
Araç başlangıçta durgun olduğuna göre (0-6) s zaman Buna göre aracın hareketi ile ilgili,
aralığında aracın aldığı yol ve yer değiştirmesi kaç m’dir? I. (0-1) s zaman aralığında yavaşlamaktadır.
Alınan Yol Yer Değiştirme II. (1-2) s zaman aralığında aracı hız ve ivme vektörü aynı
yönlüdür.
A) 80 0
III. (2-3) s zaman aralığında aracın hız ve ivme vektörü zıt
B) 60 0
yönlüdür.
C) 80 80
D) 60 80 A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
E) 0 80 D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm
20 · 2 20 · 2 Çözüm
x= + 20 · 2 +
2 2
= 80 m
Doğru boyunca alınan yol-yer değiştirme kadar olur. Araç 2 · s’de duruyor ise hız-zaman grafiği şekildeki gibi olur.
J (m/s)
Hız (J)
20
1 2 3
0 Zaman (s)
0 Zaman (s)
2 4 6
Cevap: C –10
–20
Yavaşlayan harekette hız ve ivme vektörü zıt, hızlanmada aynı

Örnek yönlüdür.
Doğrusal yolda hareket eden X, Hız (J)
Y ve Z araçlarına ait hız-za- Cevap: A
2J
X
man grafikleri şekildeki gibidir J
Y t
X, Y, Z araçlarının ivmeleri- 0 Zaman (t)
nin büyüklüğü sırasıyla aX, Z

–2J
aY ve aZ olduğuna göre bun-
lar arasındaki ilişki nedir?
A) aX = aY = aZ B) aX > aY > aZ
C) aX > aY = aZ D) aY = aZ > aX
E) aY > aX = aZ
Çözüm
j 2j 3j
Not
=ax = ay az =
t t t Bir araç hızlandığında hız ve ivme vektörleri aynı yönlü,
Cevap: D yavaşladığında ise zıt yönlüdür.

ÜNİTE 05 TEST
1. Doğrusal yolda bulunan K, L ve M araçlarına ait konum-za- 3. Doğrusal yolda hareket eden araca ait hız-zaman grafiği
man, hız-zaman ve ivme-zaman grafiği verilmiştir. verilmiştir.
Hız (J)
Konum (x) Hız (J)
J
x K J L
2t 3t
0 Zaman (t)
t
0 Zaman (t) 0 Zaman (t)

t t –J
İvme (a)
Buna göre araç,
M
I. (0-t) zaman aralığında yavaşlamaktadır.
a
II. (t-2t) zaman aralığında yavaşlamaktadır.
Zaman (t)
III. (2t-3t) zaman aralığında hızlanmaktadır.
0 t
Buna göre K, L ve M araçlarından hangileri kesinlikle
hızlanan hareket yapmaktadır?
A) Yalnız K B) Yalnız L C) K ve L
D) L ve M E) K ve M
4. Bir araç gideceği doğrusal yolun 60 km uzunluğundaki

kısmını 1 saatte kalan 40 km uzunluğundaki kısmını ise 30
dakikada gidiyor.
Buna göre, aracın hareketi süresince ortalama hızı kaç
km/h’tir?
2. Doğrusal yolda hareket eden araca ait konum-zaman grafiği
200
verilmiştir. A) 30 B) 40 C) 50 D) E) 80
3
Konum (x)
2t 3t 4t
0 Zaman (t)
t
–x
Buna göre, araç hangi zaman aralıklarında durgundur?

A) Yalnız (0-t) B) Yalnız (2t - 3t)
C) (2t-3t) ve (3t-4t) D) (t-2t) ve (2t-3t)
5. Bir araç gideceği doğrusal yolun 1/3’ünü 2 saatte gittikten
E) (0-t), (t-2t) ve (2t-3t)
sonra 1 saat mola veriyor. Yolun kalanını ise 3 saatte alıyor.
Aracın seyahat süresince ortalama hızı 50 km/h olduğu-
na göre aracın aldığı yol kaç km’dir?
A) 150 B) 200 C) 225 D) 300 E) 400
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 30 1. B 2. B 3. A 4. D 5. D

ÜNİTE 05 TEST
6. Doğrusal bir yolda bulunan araç gideceği yolun yarısını 40 9. Çembersel pistte sabit süratlerle koşan K ve L koşucuları
m/s hızla gittikten sonra 2 dakika mola veriyor. Yolun kalanı- verilen andan itibaren ilk kez B noktasında karşılaşıyor.
nı ise 20 m/s hızla gidiyor. C
Seyahat süresince aracın ortalama hızı 20 m/s olduğuna B D
göre aracın seyahat süresi kaç saniyedir?
JK JL
A) 960 B) 800 C) 720 D) 640 E) 480
A E
7. Doğrusal yolda hareket eden K, L, M araçlarına ait hız-za- H F

man, konum-zaman ve ivme-zaman grafikleri verilmiştir.
G
Hız (m/s) Konum (m)
K, L koşucularının süratleri JK ve JL olup ikinci defa
K L hangi noktada karşılaşırlar?
10 10
A) C B) D C) E D) F E) G
0 Zaman (s) 0 Zaman (s)
5 5
m
İvme (––)
s2
4 M
0 Zaman (s)
5
M aracı başlangıçta durgun olduğuna göre 5 saniye

süre boyunca K, L ve M araçlarının yer değiştirmelerini
büyükten küçüğe doğru sıralaması aşağıdakilerden han-
gisidir?
10. Birbirine paralel doğrusal raylarda sabit hızlarla hareket eden
A) K, L, M B) M, L, K C) L, M, K K ve L trenleri 3¬ uzunluğundaki tünele aynı anda giriyor.
D) M, K, L E) L, K, M
8. Çembersel bir pistte sabit süratlerle koşan K, L koşucularının

süratleri sırasıyla JK ve JL dir.
B
JL L
JK
3¬
A C
0
K treninin lokomotifi tünelin çıkışına ulaştığı anda L treni
tüneli tamamen terk ediyor.
K treni J, L treni 2J hızıyla hareket ettiğine göre L treni-
nin uzunluğu kaç ¬ dir?
D
3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
K koşucusu verilen andan itibaren L koşucusuyla ilk kez 2 2
C noktasında karşılaştığına göre ikinci kez hangi nokta-
da karşılaşır?
A) C-D arası B) C C) D-A arası
D) A E) A-B arası
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 31 6. E 7. D 8. B 9. B 10. E

ÜNİTE 06 Newton’un Hareket Yasaları
Ne Öğreneceğiz? ✅ güçlü (yeğin) nükleer kuvvet

gösterilebilir.
9.3.2.1. Kuvvet kavramını örneklerle açıklar.
9.3.3.1. Dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki cisimlerin hareket du- Temas gerektirmeyen kuvvetler aynı zamanda doğada bu-
rumlarını örneklerle açıklar. lunan 4 temel kuvvettir.
9.3.3.2. Kuvvet, ivme ve kütle kavramları arasındaki ilişkiyi açıklar.
9.3.3.3. Etki-tepki kuvvetlerini örneklerle açıklar.
9.3.4.1. Sürtünme kuvvetinin bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
1. Güçlü (Yeğin) Nükleer Kuvvet
KUVVET En güçlü kuvvettir. Atom çekirdeğinin dağılmadan bir arada

durmasını sağlayan kuvvet olup etki alanı çekirdek dışında
son bulur.
Cisimlerin şeklini, hareket doğrultusunu, yönünü değiştirebi-
len, durgun bir cismi harekete geçirebilen, hareketli bir cismi
durdurabilen etkiye kuvvet denir. Vektörel bir büyüklük olup
birimi Newton’dur. Kuvvetler ikiye ayrılır.
Kuvvet
Temas gerektiren Temas gerektirmeyen

kuvvetler kuvvetler
2. Zayıf Nükleer Kuvvet
Atom çekirdeği ve pek çok parçacığın kararsız olmasından

Temas Gerektiren Kuvvetler sorumludur. Menzili atom çekirdeğinden sonra son bulur.
Kuvvet ile kuvvetin uygulandığı nesne arasında fiziksel temas

vardır. Bu kuvvetlere örnek olarak;
✅ sıvıların kaldırma kuvveti,
✅ itme kuvveti,
✅ kas kuvveti,
✅ sürtünme kuvveti
gösterilebilir.
3. Elektromanyetik Kuvvet
İki yüklü cisim veya iki mıknatıs arasında gözlemlenen kuvvet

Temas Gerektirmeyen Kuvvetler
olup etki alanı sonsuzdur.
Kuvvet ile kuvvetin uygulandığı nesnenin temas etmesi ge-

rekmez. Bu kuvvetlere örnek olarak;
✅ elektromanyetik kuvvet,
✅ kütle çekim kuvveti,
✅ zayıf nükleer kuvvet,

4. Kütle Çekim Kuvveti

Örnek
I. 100 km/h sabit hızla hareket eden tren
En zayıf kuvvet olup menzili sonsuzdur. Evrenin bugünkü II. Ağaçtan düşen elma
şeklini almasında en çok rolü bulunan kuvvettir. Aralarında
III. Sıkışmış yayın ucunda duran cisim
d kadar uzaklık bulunan iki cismin birbirine uyguladığı kütle
Yukarıda verilenlerin hangilerinde bulunan cisim denge-
çekim kuvveti aşağıdaki gibi bulunur.
lenmiş kuvvetlerin etkisindedir?
O1 d O2
F1 F2
M2 Çözüm
M1
G · M1 · M 2 Sabit hızla hareket eden veya durgun sistemler dengelenmiş
F
=1 F=
2
d2 kuvvetlerin etkisi altındadır.
N · m2
G = Evrensel çekim sabiti = 6,67 · 10–11
kg 2
Cevap: D
Not
Cisimlerin birbirine uyguladığı kütle çekim kuvvetleri her
zaman eşit büyüklüktedir.
NEWTON’UN HAREKET YASALARI

1. Yasa (Eylemsizlik)
2. Yasa (Temel Prensip)

Cisimlerin durağan hâllerini sürdürme eğilimlerine, hareketli
cisimlerin de hareketlerini sürdürme eğilimine eylemsizlik de-
nir.
Eylemsizlik, cisimlerin kütlelerinden dolayı hareket durumları- Cisme etki eden net kuvvet sıfırdan farklı ise yani cisim den-
nı değiştirmeye yönelik etkilere karşı koymasıdır. gelenmemiş kuvvetlerin etkisi altındaysa cisim bileşke kuvve-
tin yönünde ivmeli hareket yapar.
Boş damacanayı yuvarlamak dolu damacanayı yuvarlamak-
tan veya boş yuvarlanan damacanayı durdurmak dolu yuvar- Bileşke kuvvet = Kütle x İvme
lanan damacanayı durdurmaktan kolaydır.
Bir cisme etki eden toplam kuvvet yani bileşke kuvvet sıfır
Fnet = m · a
ise cisim dengelenmiş kuvvetlerin etkisi altında olup duruyor
ise durmaya, hareket ediyor ise hareketine sabit hızla devam
eder.

Örnek Örnek
Sürtünmesiz yatay düzlemde duran 2 kg kütleli cisme aynı Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda m kütleli bir cisim yer-
anda yere paralel F1 ve F2 kuvvetleri şekildeki gibi uyglanıyor. den h kadar yükseklikten serbest bırakılıyor.
Buna göre, cismin ivmesi kaç g’dir?
1 3
F¶2 = 4 N F¶1 = 10 N A) B) 1 C) D) 2 E) 10
2 kg 2 2
Buna göre, cismin ivmesinin büyüklüğü kaç m/s2 dir?

Çözüm
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
Fnet = m · a
mg = m · a
Çözüm
a = g olur.
Fnet = m · a
10 – 4 = 2 · a Cevap: B
6 = 2·a
a = 3 m/s2 olur.
Cevap: C
Örnek
Sürtünmesiz yatay düzlemde duran m kütleli cisme yere para-
lel etki eden kuvvetin cismin ivmesine bağlı grafiği verilmiştir. 3. Yasa (Etki-Tepki Prensibi)
F (N)
20 Etkileşim hâlindeki iki cisimden biri diğerine etki kuvvetinde

bulunurken diğer cisim ise tepki kuvveti uygular. Kütle çeki-
minde bulunan iki gezegen arasında, karşılıklı itişen iki buz
10
patencisi arasında, at tarafından çekilen at arabası ile at ara-
sında, topa vuran futbolcu ile top arasında etki tepki kuvveti
2 4
a (m/s2) çifti oluşur.
Buna göre, cismin kütlesi m kaç kg’dır?

5
A) 2 B) C) 4 D) 5 E) 10
2
Çözüm
Fnet = m · a
20 = m · 4
m = 5 kg olur.
Cevap: D

Etki-tepki kuvvet çiftinin özellikleri, Örnek

✅ Birbirine her zaman eşit büyüklükte fakat zıt yöndedir. I. Dünya’nın Ayşe’ye uyguladığı kütle çekim kuvveti etki ise
✅ Farklı cisimlere etki ederler. Ayşe’nin zemine uyguladığı kuvvet tepkidir.
✅ Birbirlerini doğururlar. II. Dünya’nın Ayşe’ye uyguladığı kütle çekim kuvveti etki ise
zeminin Ayşe’ye uyguladığı kuvvet tepkidir.
şeklindedir.
III. Dünya’nın Ayşe’ye uyguladığı kütle çekim kuvveti etki ise
Ayşe’nin Dünya’ya uyguladığı kütle çekim kuvveti tepki-
dir.
Yukarıda verilen kuvvet çiftlerinden hangileri etki-tepki
Örnek kuvveti olabilir?
Bir buz pistinde kütleleri 80 kg ve 60 kg olan Ali ile Ece dur- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
gunken Ali Ece’yi 240 N şiddetindeki kuvvetle itiyor. D) I ve III E) II ve III
Çözüm
Etki-tepki kuvvet çifti aynı iki cisim arasında gözlemlenir.

Ali
Ece
Cevap: E
Örnek
Sürtünmeli yatay zeminde bulunan K ve L cisimlerini Ahmet
Buna göre, Ali ve Ece’nin ivmeleri sırasıyla kaç m/s dir?2 eli ile iterek cisimleri harekete geçiriyor.
(Sürtünmeler önemsenmiyor.)
A) 2 ve 2 B) 2 ve 3 C) 3 ve 2 A
K C
L
D) 4 ve 3 E) 3 ve 4
B Zemin
Buna göre, şekil üzerinde verilen A, B ve C noktalarının

Çözüm hangilerinde etki-tepki kuvvet çifti oluşur?
A) Yalnız A B) Yalnız C C) A ve B
FAli = FEce
D) B ve C E) A, B ve C
FAli = m · a FEce = m · a
Çözüm
240 = 80 · a 240 = 60 · a
a = 3 m/s2 a = 4 m/s2 Temasın olduğu her noktada etki-tepki kuvvet çifti oluşur.
Cevap: E
Cevap: E

SÜRTÜNME KUVVETİ 2. Kinetik Sürtünme Kuvveti
Birbirine temas eden yüzeyler arasında hareket veya zorla- Hareket hâlindeki cisme etki eden sürtünme kuvvetine kinetik
maya karşı oluşan kuvvete sürtünme kuvveti denir. Vektörel sürtünme kuvveti denir. Sabit büyüklüğe sahiptir. Değeri aşa-
bir büyüklük olup birimi Newton’dur. ğıdaki gibi bulunur.
Sürtünen yüzeylerin cinsine ve zemine etki eden dik kuvvete

fkinetik = kkinetik · N
bağlıdır.
N = Yüzeyin tepki kuvveti
kkinetik = Kinetik sürtünme katsayısı
F
fs N = Yüzeyin cisme uyguladığı kuvvet
Zemin
k = Sürtünme katsayısı Yatay zeminde bulunan bir cisme yola paralel F kuvveti etki
G = Ağırlık
ediyor. F kuvveti zamanla artırılıyor. Cisim ilk başta hareket
edemez iken bir süre sonra harekete geçiyor.
fs = k · N
F
2 kg
olarak bulunur. fs
Sürtünme kuvvetinin hem yararları hem de zararları mevcut-

tur. Cisim durgunken cisme etki eden sürtünme kuvveti statik sür-
Örneğin bir cismi tutabilmemiz, yürüyebilmemiz, yürürken ya- tünme kuvveti olup cisim harekete geçtiğinde cisme etki eden
vaşlayıp durabilmemiz sürtünme kuvvetinin yararları arasın- sürtünme kuvveti kinetik sürtünme kuvvetidir.
dayken; motor parçalarının birbirine sürtünüp aşınması ve bu
fs
sırada ısı enerjisi açığa çıkarması zararlı etkilerindedir.
fstatik max
fkinetik
İki çeşit sürtünme kuvveti mevcuttur.
O F
Statik Bölge Kinetik Bölge
1. Statik Sürtünme Kuvveti
Statik sürtünme kuvvetinden bir miktar büyük kuvvet uygulan-
dığı anda sürtünme kuvveti ani bir şekilde bir miktar küçüktür.
Cisim harekete başlar ve sürtünme kuvveti sabit değer olarak
Duran cisme harekete geçene kadar etki eden sürtünme kuv- kinetik sürtünme kuvveti olur. Bu yüzden duran bir cismi ha-
vetine statik sürtünme kuvveti denir. Cisme etki eden kuvvete rekete geçirmek sabit hızla hareket ettirmekten daha zordur.
eşit büyüklükte ve zıt yöndedir. Büyüklüğü değişkendir. Statik
sürtünme kuvvetinin en büyük değeri aşağıda verilen denk-
lem ile bulunur.
fstatik = kstatik · N
kstatik = Statik sürtünme katsayısı
N = Yüzeyin cisme uyguladığı kuvvet
Cisme etki eden kuvvet statik sürtünme kuvvetinin en büyük

değerinden büyük olursa cisim harekete geçer.

Örnek Örnek
Sürtünmeli yatay zeminde duran cisme zemine paralel F kuv- Sürtünmeli yatay zeminde bulunan 4 kg kütleli cisme F kuvve-
veti etki ediyor. ti zemine paralel etki ediyor.
F
2 kg F
4 kg
Zemin
Zemin
Cisim ile zemin arasındaki statik sürtünme katsayısı 0,5 Kinetik sürtünme katsayısı 0,9 ve statik sürtünme katsa-
kinetik sürtünme katsayısı 0,4 olup cismin kütlesi 2 kg yısı 1 ise F kuvveti,
olduğuna göre, I. 36 N
I. Cisme kuvvet etki etmez ise sürtünme kuvveti oluşmaz. II. 39 N
II. Cisme 9 N değerinde kuvvet etki ederse cisim harekete III. 42 N
geçer.
değerlerinden hangilerine sahip olursa cisim harekete
III. Cisme 12 N değerinde kuvvet etki ederse sürtünme kuv- geçebilir?
veti 9 N olur. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
ifadelerinden hangileri doğrudur? (g = 10 m/s2) D) I ve III E) II ve III
D) II ve III E) I, II ve III Çözüm
F s = ks · N
Çözüm
= 1
· 40 = 40 N
Fs = ks · N Fk = kk · N
Cisme 40 N’dan büyük olacak şekilde etki eden kuvvet hare-
= 0,5
· 20 = 0,4 · 20 kete sebep olur.
= 10 N a = 8N Cevap: C
Cevap: A
Örnek Örnek
Bir cisim ile zemin arasında oluşan statik sürtünme kat- Sürtünme katsayısıyla ilgili,
sayısının değeri, I. Ortam sıcaklığına bağlıdır.
I. 0,4 II. Yalnızca sürtünen yüzeyin cinsine bağlıdır.
II. 1 III. Birimi yoktur.
III. 1000 ifadelerinden hangileri doğrudur?
verilenlerden hangileri olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm
Çözüm
Sürtünme katsayısı sıcaklığa bağlı olup birimi yoktur. Sürtünen
Sürtünme katsayıları her değeri alabilir. yüzeylerin cinsine bağlıdır.
Cevap: E
Cevap: C

Sürtünmeli zeminde bulunan cisme, cismi harekete geçir- Bir cisim sürtünmeli zeminde kaymadan ilerliyor ise dönerek
mek isteyen bir kuvvet etki etmiyorsa sürtünme kuvveti oluş- öteleme hareketi yapmaktadır.
maz.
Sürtünme kuvveti cismin hareketine sebep olur. Cisim dö-
ner, dönerken de ilerler. Cisim ile zemin arasında meydana
fs = 0
m
gelen sürtünme kuvvetinin yönü cismin öteleme yönü ile
aynı olur.
Zemin
Cisim ile zemin arasındaki sürtünme kuvvetinin katsayıları

her değeri alabilir. Dönme yönü
0<k<∞
Öteleme yönü
Cisim ile zemin arasındaki sürtünme kuvvetinin katsayıları
sürtünen yüzeylerin yani hem cismin hem zeminin cinsine
bağlıdır.
Sürtünmeli yüzeyde bulunan cisme etki eden sürtünme kuv- fs

Zemin
vetinin büyüklüğü sürtünen cismin zemine temas eden yü-
zey alanından bağımsızdır.
Örnek
F
Sürtünmeli yüzeyde bulunan 3 kg kütleli cisim (+) yönde 4 m/s
fs
hızla hareket ederken aynı anda 12 N ve 24 N büyüklüğünde-
Zemin
ki iki kuvvete şekildeki gibi 4 s süreyle maruz kalıyor.
J0 = 4 m/s
F
fs
Zemin 24 N 12 N
3 kg
Zemin
(–) (+)
Bir cisim kayarak sürtünmeli bir zeminde yol alıyor ise sür-
Buna göre, 4. saniyede cismin hızı hangi yönde kaç
tünme kuvveti, öteleme hareketinin tersi yönde oluşur.
m/s’dir?
Öteleme yönü A) –12 B) –8 C) –4 D) 0 E) 12
F
fs Çözüm
Zemin
F¶net = m · a¶
–24 + 12 = 3 · a¶
a¶ = –4 m/s2
DJ¶ = J¶4 – J¶0

–16 = J¶4 – 4
J¶4 = –12 m/s olur.
Cevap: A

Örnek Örnek
Kütlesi 100 kg olan bir roket sürtünmesiz ve kütle çekimsiz Yatay zeminde bulunan m kütleli cisme herhangi bir kuvvet
ortamda ateşleniyor. etki ediyor.
Cisim hareket etmediğine göre,
I. Ortam sürtünmelidir.
100 kg II. Ortam sürtünmesizdir.
III. Cisme etki eden kuvvet cismin ağırlığı kadardır.
İfadelerinden hangileri doğru olabilir?
5
Roketin motoru sabit büyüklükte 10 N itiş kuvveti uygu- A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
ladığına göre roket ateşlendikten 10 s sonra kaç m yol D) II ve III E) I, II ve III
alır?
A) 5 B) 50 C) 5 · 102 Çözüm
D) 5 · 103 E) 5 · 104
Cismin duruş biçimi ve ortamın sürtünmesi ile ilgili bilgi verilme-
diğinden hepsi doğru olabilir.
Çözüm
Cevap: E
Fnet = m · a 105 = 102 · a a = 103 m/s2

Js = 10 · 103 = 104 m/s
10 4
x= = 5000 m olur.
2
Cevap: D
Örnek
I. Bir çiviyi duvara tutturabilmek
II. Yolda yürüyebilmek
III. Uçağın havalanabilmesi
Örnek Yukarıda verilen olaylardan hangileri sürtünme kuvveti
Sürtünme kuvveti olmasaydı, yardımıyla olur?
I. Sporcular koşamazdı. A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
II. Mıknatıs demir çiviyi çekmezdi. D) II ve III E) I, II ve III
III. Makas ile kâğıt kesilmezdi.

Çözüm
ifadelerinden hangileri doğru olur?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Çivinin duvarda kaymadan kalabilmesi ve yolda yürüyebilmek
D) II ve III E) I, II ve III sürtünme kuvveti yardımıyla olurken uçağın havalanabilmesi

kaldırma kuvveti ile gerçekleşir.
Çözüm
Cevap: B
Koşma temas gerektirir. Bu da sürtünme kuvveti yardımıyla
olur. Elektromanyetik kuvvet temel kuvvetidir.
Makas ve kâğıt temas eder doğan sürtünme kuvveti yardımıyla
kâğıt kesilir.
Cevap: C

ÜNİTE 06 TEST
1. I. Etki ve tepki kuvveti aynı cisme etki eder. 4. Sürtünmelerin önemsenmediği buz pistinde bulunan Ali ve
II. Etki ve tepki kuvvetleri her zaman eşit büyüklükte olma- Fatma şekildeki gibi karşılıklı duruken birbirlerini zıt yönde
yabilir. itiyor.
III. Her etki bir tepki kuvveti doğurur.
Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
Ali’nin kütlesi Fatma’nın kütlesinden büyük olduğuna

göre,
I. Ali’ye etki eden kuvvet Fatma’ya etki edenden büyüktür.
II. Ali’nin ivmesi Fatma’nın ivmesine eşittir.
2. Büyük bir kuvvetle cama çekiçle vurulduğunda cam kırılmak- III. Fatma’ya etki eden kuvvet Fatma’yı harekete geçiren
tadır. Bu sırada çekicin cama uyguladığı kuvvet F1, camın
kuvvettir.
çekice uyguladığı F2 dir.
Buna göre,
I. F1 = F2
II. F1 > F2 D) II ve III E) I, II ve III
III. F2 > F1
5. Bir araç ile karavan şekildeki gibi çekiliyor.
Buna göre,
I. Karavanı harekete geçiren kuvvet aracın karavana uygu-
3. I. Topa kuvvetlice vuran Ahmet
ladığı kuvvettir.
II. Kutuyu yerde iterek sürüklenmesine neden olan Birsen
II. Karavanın araca uyguladığı kuvvet aracın hareketini
III. Duvara balyozla vurup duvarı yıkamayan Ayşe zorlaştıran kuvvettir.
Yukarıda verilen durumların hangilerinde etki ve tepki III. Aracın karavana uyguladığı kuvvet karavanın araca
kuvveti eşit büyüklüktedir? uyguladığı kuvvetten büyüktür.
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III yargılarından hangileri doğrudur?
D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 40 1. A 2. A 3. E 4. A 5. B

ÜNİTE 06 TEST
6. I. Yere düşen elmaya etki eden sürtünme kuvveti ile yer 8. I. Üzerine bardak konulmuş masa
çekimi kuvveti II. Üzerine basılan kutu
II. Yatay zeminde itilen bebek arabasına etki eden sürtün- III. Duvara yaslanmış merdiven
me kuvveti ile itiş kuvveti
Yukarıda verilen durumların hangilerinde etki-tepki kuv-
III. Yatay zeminde bulunan kitaba etki eden kütle çekim vet çifti gözlemlenir?
kuvveti ile zeminin kitaba uyguladığı kuvvet
Yukarıda verilen durumların hangilerinde etki-tepki kuv-
vet çiftinden söz edilmemiştir?
9. Dünya Ay’ı kütle çekim kuvveti ile çekerken Ay’da Dünya’yı

aynı büyüklükte kütle çekim kuvveti ile çekmektedir.
Buna göre, Ay ve Dünya arasında meydana gelen bu
kuvvet çiftinin en doğru adlandırılması aşağıdakilerin
hangisinde verilmiştir?
A) Etkileşim kuvvetleri
B) Kütle çekim kuvvetleri
C) Temas ettiren kuvvetler
D) Etki-tepki kuvvetleri
E) Elektronegatiflik kuvvetler
7. Yatay zeminde bulunan G ağırlığı cisim ile zemin arasında
etki-tepki kuvvet çifti meydana getirir.
Buna göre, bu kuvvet çiftinin gösterimi aşağıdakilerin
hangisinde doğru verilmiştir?

A) N B) N
10. Sürtünmeli yatay zeminde F kuvvetiyle çekilen cisim şekilde-

ki gibi olup cisim ile zemin arasında meydana gelen sürtün-
me kuvveti Fs dir.
G G
F
C) N D) N fs
Zemin
Cisim harekete geçmediğine göre,

I. F kuvveti cisme etki eden sürtünme kuvvetine eşit
büyüklüktedir.
G G
II. F kuvveti cisme etki eden sürtünme kuvvetinden büyük-
tür.
E) N III. F kuvveti zemine etki eden sürtünme kuvvetine eşit
büyüklüktedir.
A) Yalnız III
B) Yalnız II C) I ve III
G

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 41 TYT-FİZİK

6. E 7.DERS
C İŞLEME
8. EDEFTERİ-1/A
9. D 10.SERİSİ
C
ÜNİTE 07 İş ve Enerji
Ne Öğreneceğiz? Örnek
9.4.1.1. İş, enerji ve güç kavramlarını birbirleriyle ilişkilendirir. Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan 2 kg kütleli cis-
9.4.1.2. Mekanik iş ve mekanik güç ile ilgili hesaplamalar yapar. me yere paralel 10 N değerinde kuvvet etki ederek cismi 2 m
9.4.2.1. Öteleme kinetik enerjisi, yer çekimi potansiyel enerjisi ve es- sürüklüyor.
neklik potansiyel enerjisinin bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
9.4.3.1. Enerjinin bir biçimden diğer bir biçime (mekanik, ısı, ışık, ses 2 kg 10 N 10 N
Yatay
gibi) dönüşümünde toplam enerjinin korunduğu çıkarımını yapar. zemin
9.4.3.2. Canlıların besinlerden kazandıkları enerji ile günlük aktiviteler
2m
için harcadıkları enerjiyi karşılaştırır.
9.4.4.1. Verim kavramını açıklar. Buna göre, kuvvetin yaptığı iş kaç Joule’dür?
9.4.4.2. Örnek bir sistem veya tasarımın verimini artıracak öneriler
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 40
geliştirir.
9.4.5.1. Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarını avantaj ve
dezavantajları açısından değerlendirir.
Çözüm
İŞ W = F¶ · Dx¶ = 10 · 2 = 20 joule
Cevap: D
Günlük hayatta kullanılan iş sözcüğü ile fizik biliminde kulla-
nılan iş kavramı farklıdır. Örneğin “İş yerim Sıhhıye’de.” cüm-
lesinde kişinin görev yeri belirtilmektedir. Aynı şekilde “Bu
projenin tamamlanması için daha çok iş var” cümlesinde ise
daha çok zamana ihtiyaç duyulduğu ifade edilmektedir.
Fizik bilimine göre iş kavramının üç temel bileşeni vardır; ci-
sim, kuvvet ve yer değiştirmedir. Bir cismin üzerinde iş yapı-
labilmesi için cisme kuvvet uygulanması ve cismin de uygu-
lanan kuvvet doğrultusunda yer değiştirmesi gerekmektedir.
Örnek
I. Ağaçtan düşen elma
II. Yatakta uyuyan Fatma
III. Merdivenden çıkan Ayşe
Yukarıda verilenlerin hangilerinde fiziksel anlamda iş söz
konusudur?
Cismi iterek ilerleten Ahmet Yerdeki kitabı kitaplığa koyan
Elif A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
Şekilde bulunan Ahmet yatay zeminde kutuya uyguladığı D) II ve III E) I, II ve III

kuvvet sonucunda kutu kuvvet doğrultusunda yer değiştirir.
Ahmet fiziksel anlamda iş yapmış olur. Elif yerde bulunan ki-
tabı kitaplıktaki rafa koyduğunda da fiziksel anlamda iş yapar. Çözüm
Yapılan işin büyüklüğü, cisme etki eden kuvvet ile cismin Kuvvet doğrultusunda yer değiştirme I ve III. öncüllerde me-
yer değiştirmesine bağlıdır. İş skaler bir büyüklük olup birimi vuttur.
Newton · metre veya Joule’dür.
W ile gösterilir. Cevap: C
W = F¶ · ¢x¶

ENERJİ
Örnek
Kinetik sürtünme katsayısının 0,5 olduğu yatay zeminde du-
ran 2 kg kütleli cisme, zemine paralel 18 N değerinde kuvvet Bir işin yapılabilmesi için enerjiye ihtiyaç vardır. Bu yüzden iş
şekildeki gibi uygulanıp cisme 2 m yol aldırıyor. yapabilme yeteneğine enerji denir. Skaler bir büyüklük olup
birimi Joule’dür. E ile gösterilir.
Yatay 2 kg 18 N 18 N Bir iş yapıldığında enerji harcanıyor ise yapılan iş enerjideki
zemin
değişime eşit olur. Buna iş-enerji teoremi denir.
2m
W = ¢E
Buna göre,
I. Kuvvetin yaptığı iş 16 Joule’dür.
II. Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş 20 joule’dür.
III. Yapılan net iş 36 joule’dür.
ifadelerinden hangileri doğrudur? Enerji Türleri
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 1. Öteleme Kinetik Enerjisi
Cisimlerin hareketinden dolayı sahip olduğu enerjidir. Yü-
rüyen çocuk, sallanan salıncak, uçan uçak öteleme kinetik
enerjisine sahiptir.
Çözüm
Bir cismin sahip olduğu kinetik enerji cismin kütlesi ve hızına
bağlıdır. Yatay sürtünmesiz zeminde durgun m kütleli cisme
Fs = k · N = 0,5 · 20 = 10 N
sabit büyüklükte F kuvveti etki ederek x kadar yer değişikli-
WF = 18 · 2 = 36 J
ğine sebep olduğunda cisim sabit a ivmesiyle hızlanarak J
WF = 10 · 2 = 20 J
s hızına ulaşır.
Wnet = (18 –10) · 2 = 16 J
J0 = 0 J
Cevap: B m F m F
x
J
0 Zaman (s)
t
İş-enerji teoremine göre yapılan iş enerjideki değişime eşit-

tir.
Not W = Eson – Eilk

Hareket yönüne ters yönde etki eden kuvvet negatif iş yapar. F¶ · ¢x¶ = Eson – 0

2. Potansiyel Enerjisi
Hız-zaman grafiğinin eğimi ivmeyi, altında kalan alan yer
değiştirmeyi verir.
Kullanıma hazır veya sistemde depo edilmiş enerjiye potansi-

Dj Dj
Dx = a= yel enerji denir. Potansiyel enerji yer çekimi potansiyel ener-
2 Dt
m · a · D x = Eson jisi ve esneklik potansiyel enerjisi olmak üzere ikiye ayrılır.
D j D j · Dt
m· · = Eson
Dt 2
¢J¶ = J¶son – J¶ilk

a. Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi
¢J¶ = J¶ – 0
¢J¶ = J¶
Bu durumda ¢x¶ kadar yer değiştiren cismin sahip olduğu Cisimler bulundukları konumdan dolayı gezegen tarafından
enerji bir çekim kuvvetine maruz kalırlar. Cismi yerden bir miktar yu-
karı kaldırdığımızda cisimde depo edilen enerjiye yer çekimi
1 2 potansiyel enerjisi denir.
Es = mv olarak hesaplanır.
2
m kütleli bir cismi yerden h kadar yukarı sabit hızla kaldırmak
için sabit büyüklükteki F kuvveti etki eder.
F
Js = J
Örnek h
F
Sürtünmesiz yatay zeminde başlangıçta durgun olan 2 kg küt-
Yatay m J =J
leli cisme, zemine paralel sabit 10 m büyüklüğünde kuvvet 0
zemin
etki ediyor.
İş-enerji teoremine göre yapılan iş enerjideki değişime eşittir.
J0 = 0 J
W = Eson –Eilk
Yatay 2 kg 10 N 10 N
zemin F¶ · h¶ = Eson – Eilk
Cisim sabit hızla hareket ettiğinden cisme etki eden net kuv-
10 m
vet sıfırdır. Yani cisim dengelenmiş kuvvetlerin etkisi altında-
Cisim 10 m yol aldıktan sonra hızı kaç m/s olur? dır. Bu yüzden F kuvveti cismin ağırlığı kadardır.
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 25 F = mg
mg · h = Eson –Eilk
Çözüm 1 1
mgh = b mj 2 + Epot l − b mj 2 + 0 l
2 2
W = DE
1
10 · 10 = m jS2
2 Epot = mgh olarak bulunur.
1
100 = 2 · jS2
2
ϑs = 10 m/s
Cevap: B
Not
Yer çekimi potansiyel enerjisi yer çekimi kuvvetine karşı
yapılan iştir.

Bir yay denge konumundan x kadar gerilip F kuvveti ile den-

Örnek
gede tutulduğunda yay denge durumuna geri dönmek ister.
Sürtünmesiz bir ortamdan m kütleli bir cisim şekilde belirtilen
Yani yayda F kuvvetine eşit büyüklükte fakat zıt yönde Fyay
numaralı yolları ayrı ayrı izleyerek bir basamak yukarı çıka-
kuvveti meydana gelir.
rılıyor.
F¶ = –F¶yay
I kadardır.
F¶yay = –k · x
II
III
k: Yayın esneklik sabiti
x: Yayın denge konumundan olan uzaklığı
Yay sıkışıp veya gerilirken yaya etki eden kuvvet yayda mey-
Numaralı yollar izlenirken yer çekimi kuvvetine karşı ya- dana gelen kuvvete karşı iş yapar. Yapılan bu iş yayın po-
pılan işler sırasıyla EI, EII, EIII oluyor ise bunlar arasındaki tansiyel enerjisindeki değişime eşit olur. Yayda depo edilen
ilişki nedir? esneklik potansiyel enerjisi
A) EI = EII = EIII B) EI > EII > EIII
C) EIII > EII > EI D) EII > EIII > EI 1 2
Eyay = kx kadar olur.
E) EI > EIII > EII 2
Çözüm
Her durumda cisim bir basamak yukarı çıkarıldığından işler
eşit olur.
Örnek
Cevap: A Şekil-I’deki yay x kadar sıkıştırıldığında yayda EI kadar enerji
depo edilirken Şekil-II’deki yay denge konumundan 2x kadar
gerildiğinde yayda EII kadar enerji depo ediliyor.
x
FI
Denge
konumu
b. Esneklik Potansiyel Enerjisi Şekil-I
2x
I FII
F
Esnek sistemler sıkıştığından veya gerildiğinde enerji depo
ederler. Bu enerjiye esneklik potansiyel enerjisi denir.
Esneklik potansiyel enerjisini gözlemleyebildiğimiz en güzel Şekil-II Denge
sistemler yaylardır. Sıkışan veya gerilen bir yay her zaman konumu
denge durumuna geri dönmek ister. EI
Yaylar özdeş olduğuna göre, oranı kaçtır?
Yayda bir kuvvet oluşur. EII
Bu kuvvete geri çağrıcı kuvvet denir. Bu kuvvet yayın cinsine 1 1
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
ve yayın sıkışma veya gerilme miktarına bağlıdır.
x Çözüm
I Fyay 1 2 1
F =EI = kx E2 k · 4x 2
2 2
EI 1
= olur.
EII 4
Yayın Yayın
denge konumu gergin konumu
Cevap: E

3. Mekanik Enerjisi
Örnek
Sürtünmesiz yolun A noktasından 10 m/s hızla verilen yönde
Bir sistemin sahip olduğu kinetik ve potansiyel enerjinin topla- atılan m kütleli cisim eğik düzlemde h kadar yükselebiliyor.
mına mekanik enerji denir. Sürtünmeli bir sistemde sürtünme
kuvveti iş yapar.
Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş sonucunda ısı enerjisi açığa
çıkar. Dolayısıyla sistemin mekanik enerjisi azalır. Sürtün- 10 m/s
mesiz bir ortamda ise mekanik enerji korunur. Kinetik ener- h
m
ji potansiyel enerjiye veya potansiyel enerji kinetik enerjiye
Yatay
dönüşür.
Sürtünmesiz rayın A noktasından serbest bırakılan vagon ra- Buna göre, h kaç m’dir? (g = 10 m/s2)
yın B noktasından geçerek C noktasına kadar çıkıp duruyor.
A) 2 B) 4 C) 5 D) 8 E) 10
Vagonun kinetik enerji, potansiyel enerji ve mekanik enerjisi-
ne ait çubuk grafikler Şekil-I, II ve III’teki gibi olur.
Çözüm
Enerji
A C
1 2
mv = mgh
2
E
1
· m · 100 = m · 10 · h
2
h = 5 m olur.
B P.E K.E M.E Cevap: C

Şekil-I
Enerji
A C
B P.E K.E M.E

Şekil-II
Örnek
Enerji Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda yerden 20 m yük-
A C seklikten serbest bırakılan cisim yere kaç m/s hızla çar-
E par? (g = 10 m/s2)
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 30
Çözüm
B P.E K.E M.E
Şekil-III
1 2
mgh = mv
2
Buna göre vagon Şekil-IV’teki D noktasında iken kinetik enerji 1
m · 10 · 20 · mj 2
potansiyel enerji mekanik enerjinin çubuk grafiği nasıl olur. 2
j = 20 m/s olur.
Enerji
Enerji
Cevap: D
AA C
C
E
E
D
D
B
B P.E K.E M.E
P.E K.E M.E

CANLILAR VE ENERJİ
Örnek
Sürtünmesiz rayın A noktasından J hızıyla fırlatılan vagon B
ve C noktalarından geçerek D noktasına ulaşıyor. Canlılar hayatta kalabilmek, hareket edebilmek için enerjiye
ihtiyaç duyarlar. Bitkiler fotosentez yardımıyla besin üretir ve
enerji ihtiyaçlarını karşılarken insanlar ve hayvanlar dışarıdan
besin alarak solunum yapıp enerji ihtiyaçlarını karşılar.
C D
Buna göre vagona ait,

I. C noktasındaki kinetik enerjisi D noktasındakinden bü-
yüktür.
İnsanlar yalnızca hareket ederek değil, düşünürken, uyurken,
II. B noktasındaki mekanik enerjisi D noktasındakinden bü- otururken de enerji harcarlar. Tüketilen besinlerden açığa çı-
yüktür. kan enerji bu tür faaliyetleri karşılayacak değerde değil ise
III. B noktasındaki potansiyel enerjisi D noktasındakinden hastalıklar gözlemlenebilir. Fazla alınan besinler ise vücutta
küçüktür. depolanarak kilo alımına ve obeziteye sebep olabilir.
Çözüm
Sürtünme olmadığından mekanik enerji korunur. Zeminden
yüksek olan noktada potansiyel enerji fazla kinetik enerji daha
küçük olur.
Cevap: D
Örnek
Sürtünmeli yatay yolun A noktasından 10 m/s hızla fırlatılan 2
kg kütleli cisim B noktasında duruyor.
VERİM
10 m/s Js = 0
2 kg
Yatay
zemin A B Bir sistemde yapılan işin o sistemde harcanan enerjiye ora-
nına verim denir.
Buna göre, ısıya dönüşen enerji kaç Joule olur?
A) 50 B) 80 C) 100 D) 120 E) 150
Yap›lan ifl
Verim =
Harcanan enerji
Çözüm
1 1 Örneğin bir akkor lamba ortamı aydınlatmak için bir saniyede

E›s› = mj 2 = · 2 · 100 = 100 Joule olur.
2 2 100 Joule elektrik enerjisi tüketirken bunun 10 Joule kadarını
ışığa geriye kalan 90 Joule enerjiyi ısıya dönüştürür. Lamba-
Cevap: C nın asli görevi aydınlatmak olduğundan verimi %90 olur.

1. Yenilenebilir Enerji Kaynakları

Örnek
I. Arabaların motorlarına konulan motor yağları
II. Hareketli parçaları (rulmanları) bilyelerle yapmak Kullandıkça tükenmeyen, sürekli ve tekrar kullanılabilen kay-
naklardır. Bunlar;
III. Uçakların ön kısımlarını sivri yapmak
Yukarıda verilenlerden hangileri sistemin verimini artır-
✅ Güneş ✅ Biyokütle
mak için yapılmıştır? ✅ Hidroelektrik ✅ Hidrojen

✅ Rüzgâr ✅ Dalga
✅ Jeotermal
şeklindedir.
Çözüm
Tüm çözümler sistemin verimini yükseltmek için yapılmıştır.

Cevap: E
2. Yenilenemez Enerji Kaynakları
Not
İdeal sistemlerde sürtünme kuvveti ile hareketli parçaların Kullandıkça tükenen enerji kaynaklarıdır. Bunlar;
kütlesi yok kabul edilir. Bu yüzden enerji kaybı yaşanmaz. ✅ Kömür
Sistemin verimi %100 olur.
✅ Petrol Fosil yakıtlar
✅ Doğal gaz
✅ Nükleer enerji
şeklindedir.
ENERJİ KAYNAKLARI
İnsanoğlu günlük hayatındaki cihaz ve araçları kullanabilmek

için enerjiye ihtaç duyar. İhtiyaç duyulan bu enerji çeşitli kay-
naklar ile elde edilir. Bu kaynaklar yenilenebilir ve yenilene-
mez enerji kaynakları olarak ikiye ayrılır.

Enerji kaynaklarının karşılaştırılması aşağıdaki tabloda ve- Örnek

rilmiştir.
Bir asansör 800 kg yükü 10 m yüksekliğindeki kata 10 s’de
çıkarabiliyor.
Maliyet ve Uygulama Güneş Rüzgâr
Hidrojen Enerji kaybı olmadığına göre, asansör motorunun gücü
Ölçütü Enerjisi Enerjisi
İlk Yatırım Maliyeti Yüksek Yüksek Yüksek en az kaç kilowatt olur? (g = 10 m/s2)
A) 1 B) 8 C) 800
Kullanım Maliyeti Düşük Düşük Düşük
Bakım Maliyeti Orta Orta Yüksek D) 8000 E) 80 000
Atık Maliyeti Yüksek Düşük Yüksek

Çözüm
Uygulama Kolaylığı Orta Düşük Yüksek
Kullanma Kolaylığı Düşük Düşük Orta DE mgh 800 · 10 · 10
P =
= = = 8000 W
Bakım Kolaylığı Orta Orta Yüksek Dt 10 10
= 8 kW
Cevap: B
GÜÇ
Birim zamanda yapılan işe veya birim zamanda harcanan

enerjiye güç denir. Bir işi yapma hızı olarakta tanımlanabilir.
Skaler bir nicelik olup birimi watt’tır. P ile gösterilir.
W ¢E
P
= = olarak hesaplanır.
t t
Bir Adım Ötesi
Bir hidrofor (su pompası) depoda bulunan 10 kg kütleli suyu
10 m yüksekliğindeki kata 5 s’de çıkarabiliyor.
Örnek Hidroforun motor gücü 0,5 kw olduğuna göre verimi yüz-
10 dakikada 1000 J iş yapan ideal bir motorun gücü kaç de kaçtır? (g = 10 m/s2)
watt olur? A) 80 B) 60 C) 50 D) 40 E) 30
8 5 10
A) B) C) D) 4 E) 5
5 3 3
Çözüm
Çözüm
=DE mgh
= 10 · 10 · 10 = 1000 j
1000
= P = 200 Watt = 0, 2 kW
DE 1000 5 5
P=
= = watt Al›nan güç 0, 2
Dt 10 · 60 3
Verim =
= = %40 olur.
Verilen güç 0, 5
Cevap: B
Cevap: D

ÜNİTE 07 TEST
1. Sürtünmesiz yatay düzlemde A noktasından 20 m/s süratle 3. Sürtünmesiz ortamda yay sabiti k olan yayın, h kadar yuka-
fırlatılan 4 kg kütleli cisim B noktasında duruyor. rısında m kütleli cisim serbest bırakıldığında yay x kadar
20 m/s sıkışıp yayda E kadar enerji depolanıyor.
m
4 kg
Yatay
zemin h
A B
Buna göre, cisim durana kadar kaç Joule ısı enerjisi

açığa çıkar?
k
A) 100 B) 200 C) 400 D) 800 E) 1000
Buna göre, m artarsa x ve E ilk duruma göre nasıl değişir?
X E
A) Artar Artar
B) Artar Değişmez
C) Azalır Artar
D) Azalır Değişmez
E) Artar Azalır
2. Sürtünmesiz yatay düzlemde J hızıyla fırlatılan m kütleli 4. Sürtünmesiz ortamda yerden h kadar yükseklikten J1 hızıyla
cisim, k yay sabiti yayı x kadar sıkıştırılabiliyor. atılan m kütleli cisim yere J2 hızıyla çarpıyor.
J
k m
m
J1
h
Buna göre,
I. m artarsa x artar.
II. J artarsa x artar. Yer

J2
III. k azalırsa x azalır.
Buna göre,
yargılarından hangileri doğrudur?
I. m
D) II ve III E) I, II ve III II. h
III. J1
niceliklerinden hangileri tek başına artarsa J2 artar?
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 50 1. D 2. B 3. A 4. D

ÜNİTE 07 TEST
5. Sürtünme katsayısı k olan yatay zeminde m kütleli cisim J 7. Sürtünmesiz ortamda yerden 4h kadar yükseklikten serbest
hızıyla fırlatıldığında x kadar yol aldıktan sonra duruyor. bırakılan cisme için kinetik ve potansiyel enerjinin zamana
bağlı grafiği verilmiştir.
J Json = 0 Enerji (E)
m
Yatay 16E Kinetik
k
zemin enerji
x 8E
Potansiyel
Buna göre, enerji
0 Zaman (t)
t
I. m artırılırsa x azalır.
Buna göre, t anında cismin yerden yüksekliği kaç h’dir?
II. k artırılırsa x azalır.
5 3
III. J artırılırsa x değişmez A) 3 B) C) 2 D) E) 1
2 2
8. Sürtünmesiz ortamda yerden h kadar yükseklikten serbest

bırakılan m kütleli cisim yere 8E kinetik enerjisi ile çarpıyor.
Enerji (E)
6E
4E
2E
Zaman (t)
6. Sürtünmelerin önemsenmediği rayda A noktasında serbest I II III
bırakılan vagon B noktasına doğru ilerlerken kinetik enerjisi : Kinetik enerji : Potansiyel enerji
EK, potansiyel enerjisi EP ve mekanik enerjisi EM oluyor. Buna göre, cismin hareketi sırasında cismin kinetik ve
potansiyel enerjisi numaralanmış grafiklerden hangileri
A
gibi değer alabilir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II

Buna göre, hareket sırasında EK, EP ve EM nasıl değişir?
EK EP EM
A) Azalır Artar Değişmez 9. Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamlarda;

B) Artar Azalır Değişmez I. dalından düşen elma,
C) Azalır Azalır Artar II. yukarı yönde fırlatılan taş,
D) Artar Artar Artar III. yatay yolda düzgün hızlanan araba
E) Artar Azalır Artar öncüllerinin hangilerinde mekanik enerji korunur?
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 51 5. A 6. B 7. C 8. A 9. B

ÜNİTE 08 Isı ve Sıcaklık
2) Gazlı Termometreler
Ne Öğreneceğiz?
9.5.1.1. Isı, sıcaklık ve iç enerji kavramlarını açıklar.
9.5.1.2. Termometre çeşitlerini kullanım amaçları açısından karşılaş-
Gazların genleşme ilkesine göre tasarlanmıştır. Gazların hâl
tırır.
değiştirme sıcaklıkları çok düşük olduğundan düşük sıcaklık-
9.5.1.3. Sıcaklık birimleri ile ilgili hesaplamalar yapar.
tan kullanışlıdır.
9.5.1.4. Öz ısı ve ısı sığası kavramlarını birbiriyle ilişkilendirir.
9.5.1.5. Isı alan veya ısı veren saf maddelerin sıcaklığında meydana
gelen değişimin bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
9.5.2.1. Saf maddelerde hâl değişimi için gerekli olan ısı miktarının
bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
9.5.3.1. Isıl denge kavramının sıcaklık farkı ve ısı kavramı ile olan
ilişkisini analiz eder.
9.5.4.1. Enerji iletim yollarını örneklerle açıklar.
9.5.4.2. Katı maddedeki enerji iletim hızını etkileyen değişkenleri ana-
liz eder.
9.5.4.3. Enerji tasarrufu için yaşam alanlarının yalıtımına yönelik ta-
sarım yapar. Laboratuvarlarda kullanılırlar.
SICAKLIK
3) Sıvılı Termometreler
Bir sistemdeki atom ve moleküllerin titreşiminden kaynakla-
nan ortalama kinetik enerjisinin bir ölçüsüne denir.
Sıcaklık bir enerji türü değildir. Birimi Kelvin olup termometre
ile ölçülür. Sıvıların genleşme ilkesine göre tasarlanmıştır. Hâl değiş-
tirme sıcaklıkları gazlardan yüksek, katılardan düşüktür. Bu
Termometreler yüzden oda şartlarında kullanışlıdırlar.
Sıcaklık ölçümünde kullanılan aletlerdir. Sıcaklık ölçümü ya-

pılacak ortama göre termometreler tasarlanmıştır.
1) Metal Termometreler
Metal maddelerin genleşme ilkesine göre tasarlanmıştır. Me-

Duvar tipi termometreler olup oda sıcaklığını ölçmek için kul-
tallerin hâl değiştirme sıcaklıkları yüksek olduğundan yüksek
lanışlıdırlar.
sıcaklıklarda ölçüm yapmaya elverişlidirler.
Termometreler sıcaklık ölçümü yaparken bir termometre
35 °C bir diğeri 35,2 °C olarak ortam sıcaklığını göstermek-
tedir. 35,2 °C ölçüm yapan termometre diğerine göre daha
hassas ölçüm yapmıştır. Bir termometrenin ayrıntılı ölçüm
yapma gücüne denir.
Sıvılı bir termometrenin daha hassas olması için küçük sıcak-
lık değişimlerinde haznedeki sıvının fazla yükselmesi dolayı-
sıyla ayrıntılı sonuç vermesi beklenir.
Endüstriyel fırınlarda kullanılırlar.

Buna göre termometrenin hassa-

Kılcal boru Örnek
siyetini artırmak için,
Bir ortamda bulunan Celcius ve Fahrenheit ölçekli ter-
✅ Termometredeki kılcal borunun mometreler aynı değeri gösteriyor ise ortam sıcaklığı kaç
kesit alanı küçük olmalı.
°C’dir?
✅ Genleşme katsayısı büyük sıvı A) –40 B) –24 C) 0 D) 100 E) 22
kullanılmalı. Çözüm
✅ Sıvının haznesi büyük olmalı. F - 32
=
C x - 32
=
x
x = - 40 olur.
✅ Kılcal borunun yapıldığı mal- Sıvı Hazne
180 100 180 100
zemenin genleşme katsayısı

küçük olmalı. Cevap: A
Maddenin atom veya moleküllerinin titreşimlerinin durduğu

teorik sıcaklık değerine adı verilir. Bu sıcaklıktan
daha düşük bir sıcaklık değeri yoktur. Bu sıcaklık 0 K veya Örnek
–273 °C’dir. X ve Y termometre ölçeklerinin gösterdiği değerler arasındaki
bağıntıyı veren grafik şekildeki gibidir.
°X
Sıcaklık Ölçekleri
20
Sıvılı termometrelerde ölçeklendirme deniz seviyesinde 1 atm °Y

–40 0
basınç altındaki suyun donma ve kaynama sıcaklıkları arasın-
da yapılır. Bu ölçeklere Celcius, Fahrenheit ve Kelvin örnek Buna göre, X ölçeğinde okunan değer 120°X olduğunda Y
gösterilebilir. ölçeğinde okunan değer kaç °Y olur?
Suyun °C °F K A) 60 B) 80 C) 100 D) 180 E) 200
kaynama 100 212 373
noktası
Çözüm
b
20 40
°X = a = 200 °Y olur.
100 a
120
Ortam 20
C F K
sıcaklığı
a °Y Cevap: E
–40 0 a
Suyun
donma 0 32 273
sıcaklığı
Verilen tüm termometreler özdeş olup aynı ortamda aynı Örnek

sıcaklığa sahip olduklarından içindeki sıvı seviyeleri aynı hi- Bir X ölçeği ile suyun donma noktası –10 °X, kaynama nokta-
zadadır. Sıcaklık tarifinde ölçeklendirme yapılırken benzerlik sı 110 °X olarak ölçülüyor.
oranından faydalanılır.
Buna göre, 50 °C kaç °X olur?
a C-0 F - 32 K - 273
= = = A) 40 B) 50 C) 60 D) 70 E) 80
b 100 - 0 212 - 32 373 - 273
eşitlikleri ortaya çıkar.
Çözüm
Genel bir ifadeyle bağıntı,
x - (- 10) C x + 10 50
x − Donma noktas› = = x = 50 olur.
110 - (- 10) 100 120 100
Kaynama noktas› − Donma noktas›
olarak ifade edilir. Cevap: B

ISI
Isı kalorimetre kabı ile ölçülür. Kalorimetre kabının görünü-
mü ise aşağıdaki gibidir.
Isı bir enerji türüdür. Birimi SI’da joule olup genelde calori ola-
rak kullanılır.
1 cal = 4,18 J
Isıyı tanımlayabilmek için öncelikle maddenin sahip olduğu
diğer enerji türlerini tanımlamak gerekir.
v
Kinetik Enerji
Örnek
Bir maddenin sıcaklığı artırıldığında hâl değişimi gerçek-
Maddenin atom veya moleküllerinin titreşimlerinden kaynak-
leşmiyor ise maddeye ait;
lanan maddenin sıcaklığına ve kütlesine bağlı olan enerjidir.
I. iç enerji,
II. kinetik enerji,
Potansiyel Enerji III. potansiyel enerji

niceliklerinden hangileri artar?
Maddenin atom veya moleküllerinin arasındaki bağ enerjile-
rinin toplamıdır. Maddenin hâline ve madde miktarına bağlı
Çözüm
olup maddenin sıcaklığından bağımsızdır.
Sıcaklığı artan maddenin potansiyel enerjisi sabit kalır. Diğer
enerjileri artar.
Cevap: D
İç Enerji
Örnek
Maddenin atom veya moleküllerinin sahip olduğu kinetik ve
Aynı sıcaklıkla bir bardak su ile bir sürahi su için;
potansiyel enerjilerin toplamıdır.
I. kinetik enerji,
II. potansiyel enerji,
III. iç enerji
Isı Enerjisi
niceliklerinden hangileri eşit değildir?
(Sürahideki su miktarı bardaktakinden daha fazladır.)
Maddenin iç enerjisindeki değişimdir. Bir madde ısı aldığında
iç enerjisi artar, hâl değiştirir veya sıcaklığı artar; ısı verdi-
ğinde ise iç enerjisi azalır, hâl değiştirir veya sıcaklığı azalır.
Çözüm
Kütle farkından dolayı tüm enerji değerleri farklı olur.
Cevap: E
Not
Maddenin sahip olduğu enerji kinetik, potansiyel ve iç enerji
olabilirken ısı enerjisi olamaz.

Isı Sığası (Isı Kapasitesi)

Isı enerjisi Q ile gösterilir. Bir maddeye verilen veya madde-
den alınan ısı enerjisi
Bir maddenin sıcaklığını 1 °C değiştirmek için maddeye ve-

Q = m · c · ¢T
rilmesi veya maddeden alınması gereken ısı miktarıdır. Isı
ile hesaplanır. sığasının sembolü C olup birimi cal/°C’dir.
m: Maddenin kütlesi
C=m·c
c: Maddenin öz ısısı
¢T: Maddenin sıcaklık değişimi Kütle ve öz ısısı büyük olan maddelerin sıcaklıkları değiştirmek
zordur. Dünya’da su miktarı fazla olup suyun öz ısısı da çoğu katı
maddeden daha büyüktür. Bu yüzden denizler karalara göre geç
ısınır, geç soğur.
Öz Isı (Özgül Isı)
Örnek
K, L ve M saf maddelerine ait ısı-sıcaklık grafiği şekildeki gibidir.
Bir maddenin 1 gramının sıcaklığını 1 °C değiştirmek için
Sıcaklık
maddeye verilmesi veya maddeden alınması gereken ısı mik-
tarıdır. Sembolü “c” olup birimi cal/g·°C’dir. Maddeler için ayırt K
edici özelliktir. L
M
Bazı maddelere ait öz ısı tablosu aşağıdaki gibidir.
Madde Öz Isı cal/g ·°C Isı

K, L ve M maddelerinin ısı sığaları arasındaki ilişki nedir?
Gümüş 0,06 A) CK = CL = CM B) CK > CL > CM
C) CM > CL > CK D) CL > CM > CK
Bakır 0,09
E) CK > CM > CL
Buz 0,50 Çözüm
Su 1 DT 1
Eğitim = = CM > CL > CK
Q mC
Cevap: C
Öz ısısı büyük olan maddelerin sıcaklık değişimi yavaş, dü-
şük olanların hızlı gerçekleşir.
Örnek
Örnek Yarıçapı r olan kürenin sıcaklığını 10 °C artırmak için küreye
Q kadar ısı enerjisi vermek gerekmektedir.
I. Tencere tutacaklarının silikon yapılması
II. Bazı kaşıkların ahşap olması
III. Çelik tencerede suyun daha erken kaynaması r 2r
Yukarıda verilen ifadelerden hangileri öz ısı ile ilgilidir?

D) I ve III E) I, II ve III Buna göre, aynı maddeden yapılmış 2r yarıçaplı kürenin
sıcaklığını 5 °C azaltmak için küreden kaç Q enerji alın-
Çözüm malıdır?
Verilen ifadelerin tamamı maddenin öz ısısı ile ilgilidir. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 8
Çözüm
Cevap: E Q = m · c · 10 Q1 = 8m · c · 5 = 4Q olarak bulunur.

Cevap: D

Örnek
Plazma
Eşit sürede eşit ısı veren özdeş ısıtıcılarla ısıtılan K ve L mad- n
s yo
delerine ait sıcaklık-zaman grafiği şekildeki gibidir. iza
iy on
De n
yo
Sıcaklık (T) iz as
İyon
K
4T Gaz
Bu
3T ha
rla
şm
Yo a
ğu
2T L şm
a
Süblimleşme
Kırağılaşma
T
Sıvı
O Zaman (t) a
t 2t 3t 4t nm
Do
Buna göre K ve L katı maddelerine ait; me
Eri
I. ısı sığası,
Katı
II. öz ısı,
III. kütle Saf bir maddeye ısı verildiğinde sıcaklığı artabilir veya hâl
niceliklerinden hangileri eşit olabilir? değiştirebilir. Saf bir maddeye ait verilen ısının maddenin
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II sıcaklığına bağlı grafiği aşağıdaki gibidir.
D) I ve III E) II ve III Sıcaklık (T)
Çözüm
T4
Sıvı Gaz
T3
2Q = mK · CK · 4T 4Q = mL · cL · 2T Sıvı,
gaz Gaz
Denklemlere göre maddelerin ısı sığaları kesinlikle farklıdır. vı
Q1 Q2
Sı
Cevap: E 0 Isı (Q)

Q3 Q4 Q5
Katı,
sıvı
T2
Katı Sıvı
tı
T1
Ka
Q1 = m · ckatı · (T2 – T1)

Q2 – Q1 = m · Lerime
Q3 – Q2 = m · csıvı · (T3 – T2)
Q4 – Q3 = m · LBuhar
Q5 – Q4 = m · cbuhar · (T4 – T3)
HÂL DEĞİŞİMİ
T2 = Erime veya donma sıcaklığı

T3 = Kaynama veya yoğunlaşma sıcaklığı
Maddelerin bulundukları fiziksel hâle faz denilmekte olup
LErime = Erime ısısı
maddenin bir fazdan başka bir faza geçişine hâl değişimi de-
nir. LBuhar = Buharlaşma ısısı
Maddenin fazları ve bu fazlar arasındaki geçişlere verilen

isimler maddelenmiştir. Maddenin 1 gramının hâlini değiştirmek için maddeye ve-
rilmesi veya maddeden alınması gereken ısı miktarına
denir.

Örnek ✅ Denge sıcaklığı, hâl değişimi yoksa ısı sığası büyük olan
maddeye daha yakındır.
Başlangıçta katı olan K ve L saf maddelerinin ısı-sıcaklık gra-
fiği aşağıdaki gibidir. ✅ Denge sıcaklığı hâl değişimi yoksa maddelerin ilk sıcak-
lıkları arasında bir değer alır. Hâl değişimi varsa hâl de-
Sıcaklık (T)
K ğiştiren maddenin ilk sıcaklığına da eşit olabilir.
T2 L ✅ Isı alışverişinin gerçekleşmesi için gerek ve yeter şart sı-

caklık farkıdır. Bu yüzden ısı alış verişi maddelerin son
T1
sıcaklıkları eşit olduğunda sona erer.
✅ Isı alışverişi sırasında alınan ısı verilen ısıya eşittir. Enerji

korunur.
Isı
0 Q1 Q2 Q3 Q4
K ve L maddelerinin kütleleri eşit olduğuna göre bu mad-

deler için; Örnek
I. hâl değiştirme ısıları, Sıcaklıkları T ve 2T olan K, L maddeleri ısıca yalıtılmış ortam-
II. hâl değiştirme sıcaklıkları, da olup ısı alışverişinde bulunuyor.
III. ısı sığaları
niceliklerinden hangileri farklıdır? T 2T
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III 2m m
D) II ve III E) I, II ve III K L
K cisminin kütlesi 2 m, L cisminin m olduğuna göre,

Çözüm
I. Isı transferi ok yönünde olur.
Grafiğin eğimi ısı sığasının tersine eşit olduğundan L’nin ısı sı- II. K cisminin iç enerjisindeki değişim, L cisminin iç enerji-
ğası daha büyüktür. Kütleler eşit olduğundan L’nin öz ısısı da sindeki değişime eşittir.
büyüktür.
III. K cisminin atomlarının toplam kinetik enerjisi artar.
Hâl değiştirme ısısı K’nin daha büyüktür.
Hâl değişim sıcaklıkları da farklıdır. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
Cevap: E D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm
K cisminin sıcaklığı, ısı enerjisi alarak artar. İç enerji değişimleri
ISIL DENGE
ısı enerjisi olup eşittir.
Cevap: D
Farklı sıcaklıklardaki temas hâlindeki sistemler ısı alışverişin-

de bulunur. Bu alışveriş cisimlerin son sıcaklıkları eşitlenene
kadar devam eder. Bu sıcaklığa denge sıcaklığı adı verilir.
Bu sistemler ise ısıl (termal) dengedeki sistemler olarak ad-
landırılır.
Sıcaklıkları farklı iki madde ısı alış verişinde bulunurken,
✅ Sıcaklığı yüksek olan madde ısı enerjisi verirken düşük
olan madde alır.

ISI ENERJİSİ TRANSFER YOLLARI KATI MADDELERDE ISI İLETİM HIZI

1) İletim
Bir maddenin birim zamanda aktardığı ısı miktarına

Yalnızca katı maddelerde görülür. Katı maddenin atomları denir. Isı iletim hızı düşük olan maddeler ısıca yalıtkan-
birbirine çok yakın olduğundan enerji temas yoluyla aktarılır. dır. Isıca yalıtkan maddelere hava, strafor köpük, taş yünü ve
Yemek tenceresinde unutulan metal kaşığının bir süre sonra ahşap örnek verilebilir.
ısınması örnek verilebilir.
Bir maddenin ısı iletim hız,
¢Q k · A · ¢T
=
¢t x
2) Konveksiyon
ile ifade edilir.
k: Isı iletkenlik katsayısı
Yalnızca akışkanlarda gözlemlenir. Enerji alan sıvı veya gaz A: Maddenin yüzey alanı
hâllerdeki maddenin atomu genleşir, özkütlesi azalır. Akışkan
atomları öteleme hareketi de yapabildiğinden yukarı yönde ¢T: Maddenin iç ve dış yüzeyleri arasındaki sıcaklık farkı
hareket eder. Yukarıda bulunan soğuk akışkan özkütlesi bü-
x: Maddenin kalınlığı
yük olduğundan aşağı hareket eder. Bu döngü ile tüm akış-
kan ısınır. Kaloriferin odadaki havayı ısıtması, tenceredeki
suyun ısınması örnektir.
T1
A
T2
3) Işıma T2 > T1
¢T = T2 – T1
Bir maddeye enerjinin ışınlar ile transfer edilmesidir. Işınlar Hava, çok ucuz ısıca yalıtkan bir madde olup bu amaçla bir
enerji paketciklerinden oluşur. Bu enerji paketlerini soğuran çok yerde kullanılmaktadır.
yüzey ısınır. Dünya’nın Güneş tarafından ısıtılması örnektir. Tuğlaların delikli olması, pencerelerin çift cam olması, kışın
kazakların sıcak tutması örnek olarak gösterilebilir.

Örnek Örnek
Özdeş ısıtıcılarla kesit alanları ve boyları verilen bakır teller Katı maddelerde ısının iletim hızı ile ilgili;
Şekil-I, II ve III’teki gibi birer uçlarından ısıtılmaya başlıyor. I. katı maddenin kalınlığı,
Bakır tellerin diğer uçlarında ise özdeş bal mumları varken bal
II. katı maddenin ısı iletim katsayısı,
mumlarının eriyip düşme süreleri tI, tII ve tIII oluyor.
III. katı maddenin yüzey alanı
2l niceliklerinden hangileri ile doğru orantılıdır?

s Bal mumu A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Bakır
Şekil-I
Çözüm
l DQ k · D · DT
=
2s Bal mumu Dt x
Bakır Isı iletim hızı, ısı iletim katsayısı ve yüzey alanı ile doğru oran-
tılıdır.
Şekil-II
Cevap: E
3l
3s Bal mumu
Bakır
Şekil-III
Buna göre tI, tII ve tIII arasındaki ilişki nedir?

A) tI = tII = tIII B) tI > tII = tIII C) tIII > tII > tI
Örnek
D) tII > tI > tIII E) tII > tIII > tI
Bir odada ısıl dengede bulunan bir masanın metal ayağı ile
Çözüm
tahta yüzeyine aynı anda dokunan Burcu, metal ayağı daha
soğuk hissediyor.
Isı iletim hızı kesit alanı ile doğru boy ile ters orantılıdır. Buna göre,
s 2s 3s I. Metal ayağın sıcaklığı tahta yüzeyden azdır.
tI a tII a tIII a
2¬ ¬ 3¬
II. Metal ayağın ısı iletim hızı tahta yüzeyden büyüktür.
tII > tIII > tI olur.
III. Metal ayağın ısısı tahta yüzeyden fazladır.
Cevap: E
Çözüm
Isıl dengede olduğundan sıcaklıklar eşittir. Metalin ısı iletim hızı

tahtadan daha büyük olduğundan metal ayak daha soğuk al-
gılanır.
Cevap: B

ÜNİTE 08 TEST
1. Bir buzdolabı içinde ısıl dengede bulunan K, L ve M cisimle- 3. Bir odaya odanın dışından K cismi getiriliyor.
rinin kütleleri sırasıyla m, 2 m, 3 m’dir.
K L M
Buna göre,
I. Isısı en büyük olan madde m’dir. Isı akış yönünü tayin etmek için oda ve K cismine ait;
II. Her üç maddenin sıcaklıkları eşittir. I. ilk sıcaklık,
III. Her üç maddenin atomlarının toplam potansiyel enerjisi II. kütle,
eşittir.
III. özısı,
IV. ısı sığası,
V. son sıcaklık
niceliklerinden kaç tanesini bilmek gerekli ve yeterlidir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
4. Bir kapta m gram buz varken kaba 2 m gram su dökülüyor.

Kaptaki buzun kütlesinin zamana göre grafiği şekildeki gibi
oluyor.
Buzun kütlesi (m)

2. K ve L maddelerinin kütleleri sırasıyla m, 2 m; öz ısıları 2 c,
c; ilk sıcaklıkları T, 2 T olup ısı alışverişi yalnızca iki cisim
arasındadır. 2m
K L
m 2m m
2c c
T 2T
zaman (t)
0 t1 t2
Buna göre,
Buna göre,
I. L cisminin başlangıcındaki ısısı K’den büyüktür.
I. Buzun ilk sıcaklığı 0°C’dir.
II. L cismi K cismine ısı verir.
II. Suyun tamamı donmuştur.
III. Cisimlerin ısı değişimleri eşittir.
III. t1 anında ısı alışverişi bitmiştir.
(Isı alışverişi buz ve su arasındadır.)
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 60 1. B 2. E 3. A 4. C

ÜNİTE 08 TEST
5. m kütleli su ile dolu kaba 2 m gram buz parçası atıldığında 8. I. 0 °C’de buz
kaptaki suyun kütlesinin zaman bağlı grafiği şekildeki gibi II. 100 °C’de su
oluyor. III. 0 °C’de su
Yukarıda sıcaklığı verilen maddelerin hangilerine bir
Suyun kütlesi (m)
miktar ısı enerjisi verilirse sıcaklığı artmayabilir?
3m
Zaman (t)
0 t1 t2 t3
Buna göre,
I. Buzun tamamı erimiştir.
II. (t1 – t2) zaman aralığında buzun sıcaklığı artmaktadır.
III. t2 anında ısı alışverişi bitmiştir.

yargılarından hangileri doğru olabilir?
D) II ve III E) I, II ve III 9. I. Erime sıcaklığındaki katıya ısı vermek
II. Donma sıcaklığındaki sıvıdan ısı almak
III. Kaynama sıcaklığındaki bir sıvıdan ısı almak
Yukarıda verilen durumların hangilerinde maddenin
sıcaklığı sabit kalır?
6. I. İletim
II. Konveksiyon
III. Işıma
Yukarıda verilen ısının transfer yollarından hangileri ile
katı bir maddeye enerji aktarılabilir?
10. K, L ve M katı cisimlerine ait verilen ısı, kütle ve sıcaklık

değişimi tablodaki gibidir.
Verilen Isı Sıcaklık Değişimi
Kütle (m)
(Q) (T)
K 2Q m 2T
7. I. Bir odanın kalorifer ile ısınması
L Q m T
II. Tenceredeki suyun ocakta ısınması
M 4Q 2m T
III. Güneşin dünyayı ısıtması
Yukarıda verilen olayların hangilerinde konveksiyon
yoluyla ısı transferi gözlemlenir? Buna göre K, L ve M maddelerinden hangileri aynı cins
madde olabilir?
A) K ve L B) K ve M C) L ve M
D) K, L ve M E) Hiçbiri
TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 61 5. E 6. A 7. C 8. D 9. C 10. A

ÜNİTE 09 Genleşme
Termostatların çalışma prensibi de maddelerin genleşmesine

Ne Öğreneceğiz?
dayanır. Uçan hava balonlarında gazlar genleşir. Özkütlesi
azalan gaz hava balonunun yükselmesine sebep olur.
9.5.5.1. Katı ve sıvılarda genleşme ve büzülme olaylarının günlük İletken tel

hayattaki etkilerini yorumlar. Çelik yay
Bağlantı noktaları
GENLEŞME
Sıcaklığı artırılan maddelerin atom veya moleküllerinin kinetik

enerjileri artar. Daha yüksek hızla hareket eden parçacıklar
birbirinden uzaklaşır. Bu durum maddede hacim artışına se-
bep olur. Isı alan maddenin hacmindeki bu artışa genleşme Genleşme miktarı; maddenin cinsine, sıcaklık değişimine ve
denir. madde miktarına bağlıdır.
Sıcaklığı artan birçok madde bazı istisnalar dışında genleşir.
Isı veren maddelerin hacmindeki azalmaya ise büzülme denir.
Köprülerin inşaatı sırasında bloklar arasında bırakılan boş-
luklar, tren rayları döşenirken aralarında bırakılan boşluklar
genleşmenin etkilerini en aza indirgemek içindir.
1) Maddenin Cinsi
Her maddenin anatomik yapısı farklıdır. Aynı miktardaki sı-

caklık değişiminde farklı maddeler farklı miktarda genleşir.
Maddenin cinsine bağlı olan genleşme katsayısı 1 °C sıcaklık
değişiminde maddenin genleşme miktarını ifade eder. Gen-
leşme katsayısının birimi 1/K’dir.
Bazı maddelere ait genleşme katsayıları tablodaki gibidir.
Boyca Genleşme
Madde 1
Katsayısı b10-6l
K
Çelik 11
Beton 12
Bakır 17
Alüminyum 24
Kurşun 29

Boyutları aynı olan iki maddenin sıcaklıkları eşit miktar de-

Örnek
ğiştirildiğinde, genleşme katsayısı büyük olan maddenin bo-
Homojen bir levha oda şartlarında iken içinin bir kısmı kesilip
yutları daha fazla değişip, sıcaklıkları artırıldığında genleşme
şekildeki levha elde ediliyor.
katsayısı büyük olan daha fazla genleşirken, soğutulduğunda
daha fazla büzülür.
z
y t
Not
x
Tüm gazların genleşme katsayısı birbirine eşittir. Yani
tüm gazlar aynı şartlarda aynı miktar genleşir. Bu yüzden
Levha daha sıcak bir ortama götürülüp ısıl dengeye gel-
genleşme katsayısı katı ve sıvı maddeler için ayırt edici
mesi beklendikten sonra x, y, z, t uzunlukları ilk duruma
özellikken gazlar için değildir.
göre nasıl değişir?
x y z t
A) Azalır Azalır Artar Artar
B) Azalır Azalır Azalır Artar
C) Artar Artar Artar Artar

Not
D) Artar Artar Artar Azalır
Katı maddelerin genleşme katsayıları sıvıların genleşme
katsayısından büyükken sıvıların genleşme katsayısı da E) Azalır Artar Artar Artar
gazlarınkinden büyüktür. Çözüm

Isıtılan maddeler fotoğrafik olarak oransal genleşir. Her ayrıt ilk
duruma göre artar.
Cevap: C
2) Sıcaklık Değişimi
Örnek
I. Kapağı sıkışan cam kavanozun kapağını açmak için ka-
Maddelerin sıcaklık değişimleri ne kadar fazla olursa genleş-
pağı ısıtmak
me veya büzülme miktarı da o kadar fazla olur.
II. Soğuk günlerde su borularının patlaması
III. Yangın alarm sistemlerinin paslanması
Yukarıda verilen ifadelerin hangilerinde genleşme ilkesi
söz konusudur?
3) Madde Miktarı A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
Çözüm
Paslanma kimyasal tepkime olup I ve II. öncüller genleşme il-
Maddenin ısı alışverişi yapmadan önceki hacmi ne kadar faz-
kesine dayanır.
la ise hacimlerindeki değişim de o kadar fazla olur.
Genleşme maddenin tüm boyutlarında aynı oranda meydana
gelir. Bu yüzden genleşme fotoğrafik olur. Cevap: B

SUYUN CANLI YAŞAMINDAKİ ÖNEMİ

Örnek
Birbirine perçinlenmiş Şekil-I’deki K, L ve M metal çubukları
daha sıcak bir ortama götürüldüğünde Şekil-II’deki durumu Su istisnai maddelerin canlı yaşamındaki yerinden dolayı en
alıyor. önemlisidir. Suya ait hacim-sıcaklık ve özkütle-sıcaklık grafik-
leri aşağıdaki gibidir.
L L
Hacim Özkütle (g/cm3)
K K
1
M M
Vmin
Şekil-I Şekil-II
Buna göre K, L ve M çubuklarının genleşme katsayıları-

nın büyükten küçüğe doğru sıralanışı aşağıdakilerin han- Sıcaklık Sıcaklık
0 4 0 4
(°C) (°C)
gisindeki gibidir?
A) K, L, M B) M, L, K C) L, K, M Isıtılıp sıcaklığı artan maddeler genelde genleşir. Su 0 ile 4 °C
D) M, K, L E) K, M, L aralığında büzülür. Bu durumda donan su buza dönüşürken
Çözüm hacmi azalmaz diğer maddelerin tersine hacmi artar. Özküt-
lesi sudan küçük hâle gelir. Katısı sıvısında yüzebilen nadir
Başlangıçta boyu aynı olan kısımlar ısıtıldıktan sonra karşılaş-
bir maddedir. Bunun sonucunda su altı yaşamın devamı ve
tırılır. Boyu fazla uzayan maddenin genleşme katsayısı büyük-
ekosistemin korunumu sağlanır.
tür.
K > M ve L > K olur.
Cevap: C
Örnek
Hava sıcaklığının –10 °C olduğu bir günde gölün düşey kesiti
şekildeki gibi olup K, L ve M noktalarının ölçülen sıcaklıkları
sırasıyla TK, TL, TM dir.
Örnek
K
Aynı maddeden yapılmış r, 2 r, 3 r yarıçaplı içleri dolu K, L Buz
ve M kürelerinin sıcaklıkları eşit miktar azaltıldığında kürelerin Su L
yarıçaplarındaki değişme miktarı sırasıyla rK, rL, rM oluyor.

M
r 2r 3r
Buna göre,
I. TK > TL
K
L II. TM > TL
M
III. TM > TK
Buna göre rK, rL ve rM arasındaki ilişki nedir?
A) rK = rL = rM B) rL > rK > rM
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
C) rM > rK > rL D) rK > rL > rM
E) rM > rL > rK
Çözüm
Çözüm
Isıl dengeden dolayı
Yarıçapı başlangıçta büyük olan cismin yarıçapı daha fazla
TK= –10 °C TL = 0 °C TM = +4 °C olur.
değişir.
Cevap: D
Cevap: E

DERS İŞLEME
DEFTERİ
KİMYA
MF-1
➤ Kimya Bilimi
➤ Atom ve Periyodik Sistem
➤ Kimyasal Türler Arası Etkileşimler
ÜNİTE 01 Kimya Bilimi
SİMYADAN KİMYAYA
Kimya biliminin doğuşu, MÖ 3000 yıllarına dayanır. Bu dö-

nemlerde çalışmalar teoriye dayanmayıp çalışmaları tama-
Simya; felsefe, tıp, din, mitoloji, astronomi, astroloji gibi bir-
men sınama-yanılmaya dayalıdır. 18. yy. sonlarına doğru;
çok alandan laboratuvar çalışmalarına kadar geniş bir aralığı
• terazinin yaygın kullanılması,
kapsar.
• maddeler arasında nicel ilişki yapılması,
Simya, bir bilim değildir. Simyanın bilim olmama sebepleri,
• deneylerin deney sonuçları ile ilişkilendirilmesi
• Sistematik bilgi birikimi sağlamamasıdır.
modern kimyanın başlangıcı olarak düşünülebilir.
• Çalışmalarının sınama-yanılmaya dayalı olmasıdır.
• Teorik temellerin olmamasıdır.
Not
Olayları ve varlıkları sistematik bir biçimde, deneye ve
gözleme dayalı yöntemler kullanarak inceleyen kişilere bilim
Not insanı denir. Simyacıların kimya bilimine en önemli katkısı
yanma olayının açıklanmasıdır.
Simya, kimyanın bilim olmadan önceki hâlidir.
Kimya Bilimine Katkı Sağlayan Bilim İnsanları
1. Empedokles: Nesnelerin su, hava, toprak ve ateş olmak

Simya dönemindeki araştırma yapmaya yönelten uğraşlara üzere dört temel maddeden oluştuğunu ileri sürmüştür. Su
simya (alşimi), uğraşlarla uğraşanlara simyacı (alşimist) de- saatini kullanarak havanın maddi varlığa sahip olduğunu
nir. gözlemlemiş, görme ve ışık olayını açıklamaya çalışmıştır.
Simyacıların; 2. Democritus: Atom fikrini ilk kez ortaya atmıştır. Madde-
• değersiz maddeleri altına çevirmek, lerin bölünemeyen en küçük parçacığına atomos (atom)
adını vermiştir.
• ölümsüzlük iksiri bulmak
3. Aristo (Aristoteles): Evren dört temel elementten oluşur.
iki önemli uğraşları bulunmaktadır. Bu elementler hava, ateş, toprak ve sudur.
Simyacılar çalışmaları sonucunda kimya biliminde kullanılan
Hava
birçok araç gereç geliştirmişlerdir.
Sıcak Islak
Simyacıların geliştirdiği araç ve gereçler:
• Fırın • Damıtma düzeneği • Su banyosu • Kroze Ateş Su
• El kantarı • Su terazisi • İmbik

Kuru Soğuk
Simyacılar uğraşları sırasında bazı laboratuvar tekniklerini Toprak

kullanmışlardır:
4. Cabir bin Hayyan: İslam dünyasında kimya biliminin te-
• Süzme • Mayalama • Kristallendirme melini atmıştır. Atomun parçalanabileceğini ileri sürmüş-
tür. Sitrik asit, asetik asit, tartarik asit, nitrik asit, hidrojen
• Özütleme • Çözme • Damıtma
klorür, sülfürik asit ve kral suyunu keşfetmiştir. Damıtma-
da kullanılan imbik aletini keşfetmiştir.
Simyacılar; cam, barut, seramik, alaşım, esans, mürekkep,
altın, gümüş, cıva, kezzap, zaç yağı gibi birçok maddeyi keş- 5. Ebu Bekir er-Razi: İranlı hekim, bilim insanı ve filozoftur.
fetmişlerdir. Kroze ve fırın gibi araç gereçleri geliştirmiştir. Karınca-
lardan damıtma yolu ile formik asidi elde etmiştir. Kostik
sodayı, gliserini keşfetmiş, alkolü tıpta antiseptik olarak
kullanmıştır.
TYT-KİMYA DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 66

Örnek
6. Robert Boyle: Havanın sıkıştırılabilir bir nesne olduğunu Damıtma, kristallendirme, süzme ve süblimleşme gibi
ve yanma olayındaki rolünü belirtmektedir. Boyle elementi, yöntemleri kullanan, damıtmada imbiği geliştiren kimya
kendisinden daha basit maddelere ayrılamayan saf madde bilimine katkı sağlayan bilim insanı aşağıdakilerin hangi-
olarak tanımlamıştır. sinde doğru verilmiştir?
7. Antoine Lavoisier: Modern kimyanın öncüsüdür. Deney- A) Robert Boyle B) Ebu Bekir er-Razi
lerinde teraziyi kullanarak Kütlenin Korunumu Kanunu’nu C) Democritus D) Cabir Bin Hayyan
keşfetmiştir. E) Empedokles
Çözüm
Damıtmada imbiği geliştiren Cabir Bin Hayyan’dır.
Not Cevap: D
Kimya ve fizik alanında birçok eseri bulunan Robert Boy-

le’nin en önemli eseri “Kuşkucu Kimyager”dir.
KİMYA DİSİPLİNLERİ VE KİMYACILARIN ÇALIŞMA
ALANLARI
Başlıca Kimya Disiplinleri
Örnek
Aristo’ya göre evren dört temel elementten oluşur.
1. Analitik Kimya: Kimyasal maddelerin tanınması ve mik-
Buna göre,
II tarlarının belirlenmesi işlemlerini kapsar. Kan, idrar, toprak
ve su gibi madde örneklerinin içerisinde yer alan maddele-
Islak Sıcak
rin tür ve miktarlarının saptanması analitik kimyanın çalış-
ma alanıdır.
III Ateş
2. Biyokimya: Canlı organizmaların yapısında meydana
gelen değişiklikleri inceler. Proteinleri, nükleik asitleri ve
Soğuk I
birçok organik molekülü inceler. Kan, doku, idrar gibi ör-
Toprak
neklerin yapısını ve vücuttaki etki mekanizmalarını ince-
ler.
numaralı yerlere aşağıdakilerden hangileri getirilmelidir? 3. Fizikokimya: Sıcaklık, derişim ve basınç gibi faktörlerin
I II III kimyasal tepkimelere etkisini inceler.
A) Su Hava Kuru 4. Polimer Kimyası: Çok sayıda monomerin birbirine bağ-

lanması ile oluşan maddeleri inceler. Polimer maddeler
B) Kuru Hava Su
doğal ya da yapay olabilirler. Polimerleri, polimer kimyası
C) Su Kuru Hava
inceler.
D) Kuru Su Hava
5. Anorganik Kimya: Organik bileşikler dışındaki madde-
E) Hava Kuru Su lerin yapılarını, özelliklerini ve tepkimelerini inceler. Asit,
baz, tuz, su ve minerallerin nasıl bulunduğunu özelliklerini
Çözüm ve tepkimelerini inceler.
6. Organik Kimya: Karbon temelli bileşiklerin yapısını, özel-
Ateş ¡ Sıcak ve kurudur. liklerini ve tepkimelerini inceler. Petrol, boyalar, ilaçlar,
Toprak ¡ Soğuk ve kurudur. plastikler, patlayıcı maddeler organik kimyanın ilgi alanı-
Su ¡ Islak ve soğuktur. na girer.
Cevap: B 7. Endüstriyel Kimya: Sanayide kullanılan ham maddelerin

imalatı ile ilgilenir. Anorganik ve organik maddelerin üreti-
mi ilgi alanıdır.

Kimya Alanı İle İlgili Başlıca Meslekler

Örnek
Kimyasal sistemlerdeki ısı ve iş dönüşümlerini, tepkime
hızlarını ve mekanizmalarını inceleyen kimya disiplini
Kimya bilimi birçok meslek alanını doğurmuştur.
aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
Kimya ile ilgili meslekler:
A) Polimer Kimyası B) Fizikokimya
C) Biyokimya D) Anorganik kimya • Eczacı
E) Organik kimya • Kimyager
Çözüm • Kimya öğretmeni
Sıcaklık, derişim, basınç gibi fiziksel faktörlerin kimyasal tep- • Kimya mühendisi
kimelere etkisini iş ve enerji dönüşümünü inceleyen kimya
disiplini fizikokimyadır. • Metalurji mühendisi
Cevap: B
Örnek
Kimya biliminden birçok endüstriyel alanda yararlanılır.
Buna göre,
Başlıca Kimya Endüstrileri • İlaç • Gübre • Petrokimya • Arıtım • Boya
endüstrilerinin kaç tanesinde kimya biliminden yararla-

nılır?
Gübre, petrokimya, ilaç, arıtım, boya ve tekstil gibi birçok
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
alanda kimyadan yararlanılır.
Çözüm
1. İlaç Endüstrisi: İlaç ham maddelerinin üretimi ve ilacın Tekstil, boya, ilaç, arıtım, petrokimya, gübre gibi birçok alan-
vücuttaki etkilerinin incelenmesinde kimya biliminden ya- da kimya biliminden yararlanılır.
rarlanılır. İlacın denetlenmesi, onaylanması, kalite kontrolü, Cevap: E
ambalajlanması gibi aşamalarında kimya biliminden yarar-
lanılır.
2. Gübre Endüstrisi: Toprağın ihtiyacı olan elementleri içe-

ren, yapay gübre imalatı, toprağa verilmesi ve toprağın Örnek
analizi kimya biliminin ilgi alanıdır. I. Metalurji mühendisi
3. Arıtım: Su, toprak ve havadaki zararlı kimyasalların te- II. Eczacı

mizlenmesi kimya biliminin ilgi alanıdır. III. Uzay mühendisi
Yukarıda verilen mesleklerden hangileri kimya ile ilgili-
4. Boya Endüstrisi: Boyaların kullanıldıkları alanlara göre
dir?
kimyasal yapıları farklılık gösterir. Bu kimyasal maddele-
rin eldesi, uygulanması kimya biliminin ilgi alanıdır.
5. Tekstil Endüstrisi: İplik üretimi, boyanması kimya bilimi
ile ilgilidir. Boyar maddeler tekstil yüzeyine kimyasal yön- Çözüm
temler ile tutunur. Tekstil boyaları kimyasal tepkimeler ile
Kimyager, kimya öğretmeni, kimya mühendisi, eczacı, meta-
yüzeyden uzaklaştırılabilir.
lurji mühendisi kimya ile ilgili mesleklerdir.
6. Petrokimya: Petrol ve petrol ürünleri fiziksel ve kimyasal Cevap: B
yöntemler ile başka ürünlere dönüştürülür.

KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ

Periyodik sistemdeki ilk 20 elementin isimleri ve sembolleri
tabloda verilmiştir.
Maddeler saf (arı) ve saf olmayan maddeler olmak üzere ikiye Element Adı Sembolü Element Adı Sembolü
ayrılır.
Hidrojen H Sodyum Na
MADDE Helyum He Magnezyum Mg
Saf (Arı) Madde Saf Olmayan Madde Lityum Li Alüminyum Al
Berilyum Be Silisyum Si
Element Bileşik
Bor B Fosfor P
Element Karbon C Kükürt S
Azot N Klor Cl
Oksijen O Argon Ar
Tek tür atom içeren saf maddelere element denir. Elementler
atomik ve moleküler yapılıdır. Flor F Potasyum K
Neon Ne Kalsiyum Ca
ELEMENT
Atomik Elementler Moleküler Elementler

Ör.: Ne, Na, Mg, K Ör.: H2, Cl2, O3, S8
Elementlerin Özellikleri
Günlük hayatta sıkça kullanılan bazı elementlerin sembolleri

tabloda verilmiştir.
– Saf ve homojendirler.
Element Adı Sembolü Element Adı Sembolü
– Belirli ayırt edici özellikleri vardır.
– Hiçbir yöntem ile bileşenlerine ayrışmazlar. Demir Fe Nikel Ni
– Semboller ile gösterilirler. Bakır Cu Mangan Mn
– Metal, ametal, yarı metal ve soy gaz olarak sınıflandırılır-
Gümüş Ag İyot I
lar.
Krom Cr Brom Br
Kalay Sn Altın Au
Not
Kurşun Pb Cıva Hg
Günümüzde 118 elementin varlığı bilinmektedir. Bunlar-
dan 92 tanesi doğal, diğerleri ise laboratuvarda üretilmiş olan Platin Pt Baryum Ba
yapaydır.
Kobalt Co Çinko Zn
Paladyum Pd Kadminyum Cd
Skandiyum Sc Titanyum Ti
Elementlerin sembolize edilmesi yazım kolaylığı sağlar.
Dünyada ortak bir bilim dili oluşturur. Elementler sembolize edi-
lirken bir kısmı tek harf ile, diğerleri iki harf ile gösterilir.
Elementlerin sembol ile gösterilmesi Berzelius tarafından öne-
rilmiştir.

Örnek
Bileşikler kendisini oluşturan bileşenlerin özelliklerini göster-
Element Sembolü
mezler.
I. Gümüş Ag
Bazı bileşiklerin yaygın adları tabloda verilmiştir.
II. Altın Al
III. Potasyum P Bileşik Formülü Yaygın Adı
IV. Azot N
HCl Tuz ruhu
V. Cıva C
Yukarıda verilen elementlerden kaç tanesinin sembolü HNO3 Kezzap

hatalıdır?
H2SO4 Zaç yağı
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
HCOOH Karınca asidi
Çözüm
Potasyum √ K Altın √ Au Cıva √ Hg CH3COOH Sirke asidi
Cevap: C CaCO3 Kireç taşı
NaHCO3 Yemek sodası
Örnek CaO Sönmemiş kireç
Elementler ile ilgili, Ca(OH)2 Sönmüş kireç

I. Semboller ile gösterilirler.
NaOH Sud kostik
II. Kimyasal yöntemler ile bileşenlerine ayrışırlar.
III. Belirli ayırt edici özellikleri vardır. KOH Potas kostik
ifadelerinden hangileri doğrudur? NaCl Sofra tuzu

D) I ve III E) I, II ve III Na2CO3 Çamaşır sodası
Çözüm NaOCl Çamaşır suyu

Elementler hiçbir yöntem ile bileşenlerine ayrışmazlar.
Cevap: D
Örnek
Bileşik
Bileşikler ile ilgili,
I. Tek tük atom içerirler.
II. Hâl değişim bölgeleri dışında homojendirler.
Birden çok maddenin kendi özelliklerini kaybederek sabit bir
III. Bileşenleri kendi özelliklerini kaybetmezler.
oranda bir araya gelmesi ile oluşan saf maddelere bileşik denir.
Bileşikler iyonik ve kovalent bileşikler olmak üzere ikiye ayrılır. ifadelerinden hangileri doğrudur?
Bileşiklerin Özellikleri D) I ve II E) I, II ve III
– Saf ve homojendirler. Çözüm
– Belirli erime, kaynama noktası, yoğunluk gibi ayırt edici

Bileşikler tek tür tanecik, farklı tür atom içerirler. Saf ve homo-
özellikleri vardır.
jendirler. Bileşenleri özelliklerini tamamen kaybederler.
– Kimyasal yöntemler ile bileşenlerine ayrışırken fiziksel
Cevap: B
yöntemler ile bileşenlerine ayrışmazlar.
– Formüller ile gösterilirler.
– Bileşiği oluşturan elementler arasında belirli bir oran vardır.

KİMYA UYGULAMALARINDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

Örnek
H2 ve H2O maddeleri ile ilgili;
I. moleküler yapılı olma, Kimya laboratuvarında, deney yapılırken güvenlik kuralla-
II. tek tür tanecik içerme, rına uyulması gerekir.
III. belirli bir yoğunluğa sahip olma, Laboratuvar Güvenlik Kuralları
özelliklerinden hangileri ortaktır? – Laboratuvar önlüğü ve kapalı ayakkabı giyilmeli, laboratu-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II var gözlüğü ve maske takılmalıdır.
– Saçlar toplanmalı ve tırnaklar kesilmiş olmalıdır.
Çözüm
– Ellerde kesik ve yara varsa bandaj ile kapatılmalıdır.
H2 molekülü element, H2O molekülü bileşiktir. Element ve
– Kimyasalların buharı olumsuz etkileyeceği için gözlerde
bileşikler tek tür tanecik içerirler. Saf maddelerin belirli ayırt
kontak lens bulunmamalıdır.
edici özellikleri vardır.
Cevap: E – Yüzük, künye, bilezik gibi takılar çıkarılmalıdır.
– Yiyecek, içecek tüketilmemelidir.
– Kırık, çatlak ve kirli cam malzemeler kullanılmamalıdır.

?
ÖSYM Tipi Soru – Kimyasallara eldivensiz dokunulmamalı, koklanmamalı
X ve Y bileşiklerinin içerdikleri atom çeşidi sayıları grafiği, ve tadına bakılmamalıdır.
– Sıvılar pipet ile aktarılırken mutlaka puar kullanılmalıdır.

Atom Çeşidi Sayısı
– Asit çözeltisi hazırlanırken su üzerine asit eklenmeli, asit
üzerine su eklenmemelidir.
4 X
– Eter, alkol gibi uçucu ve yanıcı maddeler alevden uzak
3 Y tutulmalıdır.
– Atıklar lavabolara dökülmemeli, belirli atık kaplarına atıl-

malıdır.
şekildeki gibidir. – Deney malzemeleri kirli bırakılmamalıdır.
Buna göre, X ve Y bileşikleri sırası ile aşağıda verilenler-
– Deney sırasında deneyi yapan kişi deney ortamından ay-
den hangisi olabilir?
rılmamalıdır.
A) Yemek sodası - Zaç yağı
– Öğretmenin onay vermediği hiçbir işlem ve deney yapıl-
B) Yemek tuzu - Kezzap
mamalıdır.
C) Çamaşır sodası - Tuz ruhu
– Uçucu ve yanıcı çözücüler nedeniyle piller alev alma riski
D) Sirke asidi - Sönmemiş kireç
taşıdığı için laboratuvarda kesinlikle cep telefonu kullanıl-
E) Kezzap - Zaç yağı mamalıdır.
Çözüm
– Her madde için temiz spatül veya pipet kullanılmalıdır.
Yemek sodası √ NaHCO3
– Maddelerin ambalajları üzerindeki etiketler koparılmama-
Zaç yağı √ H2SO4
lı, karalanmamalı, etiketi bozulmuş malzemeler kullanıl-
Çamaşır sodası √ Na2CO3
mamalıdır.
Tuz ruhu √ HCl
Sirke √ CH3COOH
Sönmemiş kireç √ CaO
Yemek tuzu √ NaCI
Kezzap √ HNO3
Cevap: A

Güvenlik Uyarı İşaretleri
Zehirli (Toksik) Madde

– Ağız, deri ve solunum yolu ile zehir-
lenmelere yol açacağı için kesinlikle
Laboratuvarda ve endüstride kullanılacak her kimyasal mad-
vücut ile temas ettirilmemelidir.
denin üzerinde gerekli risk, uyarı ve önlem bilgileri bulunmalı-
– Kanser riski taşırlar.
dır. Kimyasal maddelerin üzerinde yer alan sağlık ve güvenlik
– Hidrojen sülfür, etilen amin gibi mad-
amaçlı temel uyarı işaretlerine risk piktogramları denir.
delerin kaplarında yer alır.
İşaret Risk Piktogramları
Aşındırıcı (Korozif) Radyoaktif Maddeler
Yanıcı Maddeler
– Canlı dokulara kalıcı hasar veren
– Yanıcı ve parlayıcı maddelerdir.
madde ve yerlerde bu uyarı işareti
– Tutuşma sıcaklıkları düşüktür.
bulunur.
– Ateş, kıvılcım ve ısıdan uzak tutulma-
– Çok tehlikelidir.
malıdır.
– İşaretin bulunduğu ortamda dolaşıl-
– Alkol içeren sıvılar ve aseton gibi
mamalı, koruyucu giysiler kullanılma-
maddelerin bulunduğu kaplarda yer
lıdır.
alır.
Çevreye Zararlı Maddeler
Yakıcı Maddeler
– Bu maddeler havaya, suya ve topra-
– Yakıcı ve kolay tutuşabilir maddele-
ğa karışırsa etkileri uzun süre gitmez.
Aşındırıcı (Korozif) rin bulunduğu kapların üzerinde bu-
– Bu maddeler kullanıldıktan sonra do-
lunur.
ğaya atılmamalı, lavaboya dökülme-
– Kâğıt, ahşap gibi yanıcı malzemeler
melidir.
ile temas ettirilmemelidir.
– Oksijen, klor, nitrik asit, hidrojen
peroksit gibi maddelerin bulunduğu
kaplarda yer alır.
Aşındırıcı (Korozif) Maddeler

Örnek
– Göz, cilt ve diğer dokular ile temas
Aşağıda verilen güvenlik uyarı işaretlerinden hangisi tah-
etmemelidir.
riş edici maddeye aittir?
– Sodyum hidroksit, sülfürik asit, hid-
roklorik asit, fenol gibi maddelerin A) B) C)
bulunduğu kaplarda yer alır.
Tahriş Edici Maddeler

– Bu maddeler ciltte, gözde ve solu-
D) E)
num yollarında tahrişe neden olur.
– Bu maddelerin buharı kesinlikle so-
lunmamalıdır.
– Sodyum hipoklorit, etil alkol gibi mad-
delerin bulunduğu kapların üzerinde Çözüm
yer alır.
Tahriş edici madde risk piktogramı şeklindedir.
Patlayıcı Maddeler
Cevap: C
– Kıvılcım, ısınma, alev, vurma, çarp-
ma, sürtünme etkisi ile patlayabilece-
ği için ateş, kıvılcım ve ısıdan uzak
tutulmalıdır.
– Nitrogliserin gibi maddelerin kapla-
rında yer alır.

Kimya Laboratuvarında Kullanılan Temel Malzemeler
Spatül: Metal ya da plastikten yapılmış

çay kaşığına benzeyen malzemedir.
Cam balon: Gövdesi küre, altı düz, boy-
nu silindir şeklinde olan cam malzemedir.
Ayırma hunisi: Gövdesi geniş, muslu-
Çözeltinin hazırlanması, saklanması, ısıt-
ğu olan cam malzemedir. Sıvı-sıvı he-
ma ve kaynatma işlemlerinde kullanılır.
terojen karışımları bileşenlerine ayırmak
Balon joje: Üst kısmı uzun, alt kısmı için kullanılır.
balon gibi olan cam malzemedir. Belirli
derişimde çözelti hazırlanmasında kul- Huni: Süzme işleminde, sıvıların geniş
lanılır. ağızlı bir kaptan dar ağızlı bir kaba akta-
rılmasında kullanılır.
Pipet: Az miktardaki sıvıların hassas öl-
çümlerinde, bir kaptan diğer kaba sıvıla- Erlenmayer: Koni şeklinde cam mal-
rın aktarılmasında kullanılır. zemedir. Çözelti hazırlama, titrasyon,
kristallendirme gibi işlemlerde kullanılır.
Termometre: Deneylerde ortamın sı-

caklığını ölçmeye yarayan cam malze-
Sacayağı: Üç ayağı olan metal malze-
medir.
medir. Isıtma işlemlerinde kullanılır.
Beherglas: Yüksek sıcaklığa dayanıklı-

dır. Çözelti hazırlama, maddelerin sak- Cam baget: Çubuk şeklinde cam mal-
lanması, aktarılması, ısıtılması işlemle- zeme olup karıştıma işlemlerinde kulla-
rinde kullanılır. nılır.
Büret: Alt kısmı musluklu, dereceli boru

şeklinde cam malzemedir. Titrasyon iş- İspirto ocağı: Isıtma deneylerinde kul-
leminde kullanılır. lanılır.
Dereceli Silindir (Mezür): Saf sıvı ve

çözeltilerin hacminin ölçülmesi veya Saat camı: İç bükey şeklinde cam mal-
aktarılmasında kullanılır. Çok hassas öl- zemedir. Isıtma ve kurutma işlemlerinde
çüm yapmak için uygun değildir. kullanılır.
Deney Tüpü: 100 °C sıcaklığa dayana-

bilen camdan yapılmış malzemedir.
Örnek
I. Büret
Havan: Porselen, cam, çelik gibi mad- II. Sacayağı
delerden yapılmıştır. Katı maddeleri ez- III. Mezür
mek için kullanılır. Yukarıda verilen malzemelerden hangileri laboratuvarda
kullanılan cam malzemedir?
Kroze: Metal ya da porselenden yapıl- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
mış, fincana benzer malzemedir. De- D) II ve III E) I, II ve III
neylerde, maddeleri kül hâline getirmek
Çözüm
için kullanılır.
Sacayağı metal malzemedir.
Cevap: C

? ?
ÖSYM Tipi Soru ÖSYM Tipi Soru
I. Amonyak
II. Sofra tuzu Kezzap
III. Kalay Çamaşır Karınca

sodası asidi
IV. Kurşun
V. Kezzap Karbon
Elementi
Numaralanmış maddelerden sembol ve formülleri göste-
rilen maddeler aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiş- Amonyak Kireç
taşı
tir?
Sembol Formülü Kavram haritasında karbon elementi içeren bileşiklerin gele-
A) I, III, IV II, V neksel işlemleri verilmiştir.
B) III, IV I, II, V Buna göre, kaç tane bileşikte hata yapılmıştır?
C) I, IV II, III, V A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
D) III, IV, V I, II Çözüm
E) I, V II, III, IV Çamaşır sodası √ Na2CO3
Çözüm Kezzap √ HNO3
Karınca asidi √ HCOOH
Amonyak √ NH3 Sofra tuzu √ NaCl Kalay √ Sn Kireç taşı √ CaCO3
Kurşun √ Pb Kezzap √ HNO3 Amonyak √ NH3
Cevap: B Cevap: B
?
ÖSYM Tipi Soru
?
ÖSYM Tipi Soru I. a. Erlenmayer
I. Semboller ile gösterilirler.

II. Hâl değişim bölgeleri dışında homojendirler.
III. Belirli bir erime ve kaynama noktaları vardır. II. b. Ayırma hunisi
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri tüm saf maddeler
için geçerlidir?
D) II ve III E) I, II ve III III. c. Cam balon
Çözüm
Element ve bileşikler saf maddelerdir. Elementler semboller

Verilen cam malzeme ve isimlerinin eşleştirilmesi aşağı-
ile gösterilirken bileşikler formüller ile gösterilirler. Saf madde-
dakilerin hangisinde doğrudur?
ler homojendirler. Belirli ayırt edici özelliklere sahiptir.
A) I. b B) I. a C) I. a D) I. c E) I. c
Cevap: D II. c II. c II. b II. b II. a
III. a III. b III. c III. a III. b
Çözüm
I. Cam balon
II. Erlenmayer
III. Ayırma hunisi
Cevap: E

ÜNİTE 02 Atom ve Periyodik Sistem
ATOM MODELLERİ Thomson Atom Modeli
Thomson negatif yüklü taneciklerin varlığını kanıtlamıştır.

Atom daha iyi anlaşılması için araştırmalar yapılmış ve çeşitli
Thomson atom modeli üzümlü keke benzetilir. Kekteki üzümler
atom modelleri geliştirilmiştir. Atomun yapısını ve davranışla-
negatif yükü, kek ise pozitif yükü temsil eder.
rını açıklayan şekillere atom modeli denir.
Thomson Atom Modelinin Varsayımları:
– Atom çapı yaklaşık 10–8 cm’dir.
J. Dalton 1803
– Negatif yüklü tanecikler, pozitif yüklü atom içinde homo-
jen olarak dağılmıştır.
– Atom yük bakımından nötrdür.
J. J. Thomson 1897 – Elektronların kütlesi çok küçük olduğu için atomun kütlesi-
ni pozitif yükler oluşturur.
Thomson Atom Modelinin Eksiklikleri:
– Atomda pozitif ve negatif yükler homojen olarak dağılma-
E. Rutherford 1912 mıştır.
– Pozitif yükler çok küçük hacimde bulunurken negatif yük-
ler büyük hacim kaplar.
– Atomdaki pozitif tanecikler atom kütlesinin yaklaşık yarısı-
N. Bohr 1913 dır.
Not
Thomson, katot ışınlarının manyetik ve elektriksel alanda
Dalton Atom Modeli sapmalarını incelemiş ve elektron için yük/kütle oranını be-
lirlemiştir.
Stoney, katot ışınlarının atomun yapısındaki taneciklerden
İlk bilimsel atom modelidir ve bilardo topuna benzetilir. kaynaklandığını fark edip bu taneciklere elektron denilmesini
Dalton Atom Modelinin Varsayımları: önermiştir.
– Madde, atom denilen küçük taneciklerden oluşmuştur.

– Atomlar parçalanamaz, bölünemez, yoktan var edilemez,
başka bir atoma dönüşemez. Rutherford Atom Modeli
– Kimyasal tepkimelerde atom türü ve sayısı korunur.
– Yoğun ve içi dolu kürelerdir.
Thomson atom modelinin doğruluğunu kanıtlamak için alfa sa-
– Bir elementin tüm atomları özdeştir.
çılması deneyi yapmıştır. Deneyde radyoaktif bir elementten
– Farklı element atomları birbirinden farklıdır.
elde ettiği alfa taneciklerinin altın levhadan saçılmalarını göz-
– Birden çok elementin belirli oranlarda birleşmesinden bi- lemlemiştir.
leşikler oluşur.
Rutherford, gezegen modeli olarak da bilinen yeni bir atom mo-
deli geliştirmiştir.
Dalton Atom Modelinin Eksiklikleri: Rutherford Atom Modelinin Varsayımları:
– Atom altı taneciklerinden bahsedilmemiştir. – Atomdaki pozitif yükler, çekirdek denilen küçük bölgede
– Atom parçalanabilir. toplanmıştır.
– Atom büyük boşluktan ibarettir. – Çekirdek çapı 10–12 – 10–13 cm’dir.
– Aynı elementin farklı kütleli olan izotopları vardır. – Atomun büyük bir kısmı boşluktur.

– Çekirdekteki (+) yükler bir elementin tüm atomlarında ay- Not

nıdır, farklı element atomlarında farklıdır.
Bir maddenin ısı enerjisi almasına absorbsiyon (soğurma),
– Atomdaki elektron sayısı, çekirdekteki proton sayısına
aldığı enerjinin bir kısmını ışıma olarak geri yaymasına emis-
eşittir.
yon (yayma) denir.
– Pozitif yüklerin toplam kütlesi, atomun kütlesinin yaklaşık
yarısıdır.
Örnek
Not
Thomson atom modelinin varsayımları ile ilgili,
Yüksüz taneciklerin varlığını Chadwick kanıtlamıştır.
I. Atom yük bakımından nötrdür.
II. Pozitif yüklerin toplam kütlesi atom kütlesinin yaklaşık
Rutherford Atom Modelinin Eksiklikleri: yarısıdır.
– Çekirdek etrafında dönen elektronların çekirdek üzerine III. Çekirdek çapı yaklaşık 10–8 cm’dir.
neden düşmediğini açıklayamamıştır. ifadelerinden hangileri doğrudur?
– Atomun davranışını açıklamakta yetersiz kalmıştır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
Çözüm
Bohr Atom Modeli Thomson atom modelinde çekirdek kavramından bahsedil-

mez. Thomson atom modelinde atomun kütlesini (+) yükler
oluşturur, denilmiştir.
Cevap: A
Bohr hidrojenin spektrumunu inceleyerek yörüngeli atom mo-
delini geliştirmiştir.
Bohr Atom Modelinin Varsayımları:

– Elektronlar çekirdekten belirli uzaklıkta yörüngelerde bu-
lunur. Örnek
– Yörüngeler “n” harfi ile ifade edilir.
I. Madde atom denilen küçük taneciklerden oluşmuştur.
– Enerji seviyesi tam sayı ile belirtilir. Çekirdeğe en yakın
II. Atomdaki (+) yük sayısı, (–) yük sayısına eşittir.
enerji seviyesi 1 olmak üzere 1, 2, 3, 4… gibi sayı ya da
III. Bir elementin bütün atomları kütlece, şekilce ve büyük-
K, L, M, N… gibi harfler ile ifade edilir.
lükçe aynıdır.
– Çekirdekten uzaklaştıkça yörüngelerin enerjisi artar.
Yukarıda verilenlerden hangileri Dalton atom modelinin
– Elektronun çekirdeğe en yakın en düşük enerjili hâli temel
varsayımlarındandır?
hâldir. Temel hâlde iken atom kararlıdır ve ışın yaymaz.
– Elektronun dışarıdan enerji alarak yüksek enerji düzeyine
çıkmasına uyarılmış hâl denir.
Çözüm
– Uyarılmış atom kararsızdır. Kararlı hâle geçmek için aldı-
ğı enerjiyi ışıma olarak geri verir. Dalton atom modelinde atom altı taneciklerden bahsedilmez.
Cevap: D
Bohr Atom Modelinin Eksiklikleri:

– Bohr atom modelinde tek elektronlu taneciklerin davranış-
ları açıklanırken, çok elektronlu taneciklerin davranışları
açıklanamamıştır.
– Orbital kavramından bahsedilmemiştir.

ATOMUN YAPISI İyon Yükü
Bir atomun en küçük taneciğine atom denir. Atomun yapı- Yüklü taneciklere iyon denir. (–) yüklü taneciklere anyon, (+)
sında atom altı tanecikler vardır. Atom altı tanecikler proton, yüklü taneciklere katyon denir. Atom elektron alırsa (–) yük ile
nötron, elektron, gluon, graviton, lepton, foton, kuark… gibi elektron verirse (+) yük ile yüklenir.
birçok parçacıktır. Atomun çekirdeğini protonlar ve nötronlar
oluşturur. Çekirdekteki taneciklere nükleon denir.
Elektron Sayısı
Tanecik Proton Elektron Nötron
Sembolü p+ e– n0
Yükü +1 –1 0
Negatif yüklü taneciklerdir. Element sembolünün sağ alt kö-
–24 –28
Kütlesi (g) 1,673 · 10 9,109 · 10 1,675 · 10–24 şesine yazılır. e– ile sembolize edilir. Bir atom elektron alır ya
da verirse kimyasal özelliği değişir.
Atom numarası = İyon yükü + Elektron sayısı

Kütle numarası İyon yükü
Kütle numarası = Proton sayısı + Nötron sayısı
Nötron sayısı
Proton sayısı
(Çekirdek yükü Elektron sayısı
atom numarası) Örnek
+2
X iyonu ile Y–3 iyonunun elektron sayıları eşittir.
X atomunun proton sayısı 12 ise Y atomunun çekirdek
Kütle Numarası yükü kaçtır?
A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10
Çözüm
Atomun çekirdeğindeki proton ve nötron sayılarının toplamı-
+2 -3
na kütle numarası (nükleon) denir. A harfi ile gösterilir. Ele- 12 X10 ise 7 Y10
ment sembolünün sol üst köşesine yazılır. Cevap: B

14 32 35
N, S, Cl
Atom Numarası
Atom çekirdeğinde bulunan pozitif yüklerin sayısıdır. Atom

numarasına proton sayısı ya da çekirdek yükü de denilebi- Örnek
lir. Z harfi ile gösterilir. Element sembolünün sol alt köşesine -2
X18 taneciğinin proton sayısı nötron sayısına eşit oldu-
yazılır.
ğuna göre, X taneciğinin nükleon sayısı kaçtır?
7N, 16S, 17Cl A) 16 B) 18 C) 24 D) 32 E) 36
Çözüm
Not
16
X18
-2
Proton sayısı atomların kimlik özelliğidir. Her elementin atom Kütle numarası = 16 + 16 = 32
numarası farklıdır. Proton sayıları aynı olan farklı iki atom ola-
Cevap: D
maz. Fiziksel ve kimyasal değişimlerde atom numarası de-
ğişmez.

Örnek Örnek
35 +7
K2C2O4 bileşiğindeki toplam elektron sayısı aşağıdakile- X iyonundaki toplam tanecik sayısı 45’tir.
rin hangisinde doğru verilmiştir? (19K, 6C, 8O) Buna göre tanecik ile ilgili,
A) 78 B) 80 C) 82 D) 84 E) 86 I. Nötron sayısı 18’dir.
Çözüm II. Çekirdekteki yüklü tanecik sayısı yüksüz tanecik sayısın-
2 · K +2 · C + 4 · O = 2 · 19 + 2 · 6 + 4 · 8 = 82 dan bir eksiktir.
(K2C2O4)82 III. Atom numarası 17’dir.
Cevap: C A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
Çözüm
Tanecik = p + n + e
Örnek
35 + e– = 45 ise e– = 10
Proton Sayısı 35
18 X+7
10
17
Na
11 Cevap: E
6 C
Nötron Sayısı
0 6 12
C ve Na element atomlarının proton sayısı-nötron sayısı gra- Atom Çeşitleri

fiği verilmiştir. 1. İzotop Atomlar
Buna göre,
I. Na atomunun nükleon sayısı 23’tür.
II. Na atomu 5 elektron alırsa C elementi ile Na elementinin – Proton sayıları aynı, nötron sayıları farklı olan atomlardır.
çekirdek yükü eşit olur. – Kimyasal özellikleri aynı, fiziksel özellikleri farklıdır.
III. C elementi 3 elektron alıp Na elementi 2 elektron verirse – İzotop atomlarının nükleon sayıları farklıdır.
taneciklerin kimyasal özellikleri aynı olur. – 35 37
17 Cl ile 17 Cl izotop atomlardır.
Not
Çözüm İzotop taneciklerin elektron sayıları farklı ise kimyasal özellik-

leri aynı olamaz. Örneğin,
12 23 24 25 +2
6C – 12 Na 12Mg - 12Mg tanecikleri izotoptur. Fiziksel ve kimyasal
6 11 özellikleri farklıdır.
Taneciklerin elektron alıp vermesi ile çekirdek yükleri değiş-
mez.
Proton ve elektron sayıları farklı olan taneciklerin kimyasal 2. İzoton Atomlar
özelliği aynı olamaz.
Cevap: A
– Nötron sayıları aynı, proton sayıları farklı atomlardır.

– Fiziksel ve kimyasal özellikleri farklıdır.
– Nükleon sayıları farklıdır.
24 23
– 12Mg ile 11Na tanecikleri izotondur.

3. İzobar Atomlar
Örnek
Kütle Numarası Nötron Sayısı Elektron Sayısı

– Nükleon sayıları aynı, proton ve nötron sayıları farklı olan
X 35 18 18
atomlardır.
– Fiziksel ve kimyasal özellikleri farklıdır. Y 24 12 10
– 14 14 Z 20 10 10
6 C ile 7 N izobar atomlardır.
X, Y ve Z tanecikleri ile ilgili,

I. X anyon, Y katyon, Z ise nötrdür.
4. İzoelektronik Tanecikler II. Y ile Z izoelektronik taneciklerdir.

III. X ile Y izotoptur.
– Elektron sayıları ve elektron dizilişleri aynı olan tanecik- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
lerdir. D) I ve III E) I, II ve III
– Fiziksel ve kimyasal özellikleri farklıdır. Çözüm
+2 -2
– 12 Mg ile 8 O tanecikleri izoelektroniktir. 35 24 20
– +2
18 X 12 Y 10 X
18 10 10
17 12 10
Y ile Z izoelektroniktir
Cevap: C
Örnek
1 2
I. 1H - 1D
19 20
II. 9F - 10 Ne
III. 40 20 Örnek
20 Ca - 18 Ar
Yukarıda verilen tanecik çiftlerinden hangileri izotoptur? Proton Sayısı
T Z
b+1
X Y
Çözüm b
1 2 Nötron Sayısı
1H - 1D √ ‹zotop a a+1
19 20
9F - 10 Ne √ ‹zoton
X, Y ve Z tanecikleri ile ilgili,
40 40
20 Ca - 18 Ar √ ‹zobar Cevap: A
I. X ile Y izotoptur.
II. Y ile Z izotondur.
III. T ile Y izobardır.
Not
İlk 20 elementin sadece elektron sayılarına bakılarak izoelekt-
Çözüm
ronik olduğuna karar verilebilir.
–3 a+b a+b+1 a+b+2 a+b+1
15X ile 20Y+2 tanecikleri izoelektroniktir. aX a + 1Y a + 1Z aT
b b b+1 b+1
Cevap: E

? ?
35 37 -
X(g) √X(+g) + e- I. 17 Cl - 17 Cl
olayında X elementinin; II. 63 65
29Cu - 29Cu
I. proton sayısı, 40 40
III. 20 Ca - 18 Ar
II. nötron sayısı,
Yukarıda verilen tanecik çiftlerinden hangilerinin kimya-
III. kimyasal özelliği
sal özellikleri aynı, fiziksel özellikleri farklıdır?
niceliklerinden hangileri değişmez? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve II E) II ve III
D) I ve III E) I, II ve III Çözüm
63 65
29Cu - 29Cu
Çözüm
tanecikleri izotop atomdur. İzotop atomların proton ve elekt-
ron sayıları aynı olduğu için kimyasal özellikleri aynı, fiziksel
X gazından bir elektron koparılmıştır. Elektron alışverişi özellikleri farklıdır.
sırasında çekirdekteki tanecik sayısı değişmez. Proton Cevap: B
ya da elektron sayısı değişen taneciğin kimyasal özelliği
değişir.
Cevap: C
?
ÖSYM Tipi Soru
?
ÖSYM Tipi Soru
Proton sayısı (p)
Nötron sayısı (n) I. Çekirdek a. Bohr
X taneciğindeki p ve n ilişkisi, II. Yörünge b. Thomson

n+1
=1 III. Elektron c. Rutherford
p
olduğuna göre,
Verilen bilim insanları ve keşfettikleri kavramların eşleşti-
n
I. X taneciği için < 1’dir. rilmesi aşağıdakilerin hangisinde doğrudur?
p
II. X taneciği katyondur. A) I. a B) I. a C) I. c D) I. c E) I. b
III. X taneciği 1 elektron alırsa anyon olur. II. b II. c II. b II. a II. c
ifadelerinden hangileri kesinlikle doğrudur? III. c III. b III. a III. b III. a
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Çözüm

D) I ve III E) I, II ve III Çekirdek kavramından ilk kez Rutherford atom modelinde
Çözüm bahsedilir. Yörünge, katman, kabuk Bohr atom modelinde-
dir. Elektronların varlığını Thomson kanıtlamıştır.
n
X taneciği için < 1’dir.
p Cevap: D
Elektron sayısı belli olmadığı için anyon ya da katyon oldu-
ğu belirlenemez.
Cevap: A

PERİYODİK SİSTEM
– Her periyot 1A grubu ile başlayıp, 8A grubu ile sona erer.
– İlk periyotta 2, ikinci ve üçüncü periyotta 8, dördüncü ve
beşinci periyotta 18, altıncı ve yedinci periyotlarda 32
Günümüzde 118 elementin varlığı bilinmektedir. Bu ele-
element bulunur.
mentlerin özelliklerinin tek tek bilinmesi zordur. Bu yüzden
– Periyodik sistemin altındaki ilk yatay sıralama lantanit,
elementleri sınıflandırmak, gruplandırmak özelliklerinin bilin-
ikinci yatay sıraya aktinitler denir.
mesini kolaylaştırır. Modern periyodik sisteme en yakın sınıf-
landırma Mayer ve Mendeleyev tarafından yapılmıştır. 1A 8A
2A 3A 4A 5A 6A 7A He
Li Be B C N O F Ne
Mendeleyev ve Periyodik Sistem Na Mg 3B 4B 5B 6B 7B 8B 8B 8B 1B 2B Al Si P S Cl Ar

K Ca
– Bilinen 63 elementi sınıflandırmıştır.

– Elementleri artan atom kütlelerine göre sıralamıştır.
– Elementlerin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin periyodik
olarak tekrarladığını gözlemlemiştir.
– Keşfedilmeyen elementlerin yerlerini boş bırakmıştır.
– Yeni elementlerin bulunacağını öngörmüştür.
Not
1A, 2A, 3A grubu elementleri (H ve B hariç) ile B grubu ele-
Moseley ve Modern Periyodik Sistem mentleri metaldir. 4A, 5A, 6A, 7A grubu elementlerinin çoğu
ise ametaldir. 8A grubu elementleri soygazdır.
– X-ışınları ile yaptığı deneylerde çeşitli elementlerin atom

numaralarını bulmuştur.
– Elementlerin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin atom nu- Periyodik Sistemde Yer Bulma
marasına bağlı olduğunu kanıtlamıştır.
– Modern periyodik sistemde aynı düşey sütunda bulunan
elementlerin kimyasal özellikleri benzerdir.
– İlk 20 elementin katman elektron dizilimi yapılır.
– Katman sayısı periyot numarasını, son katmandaki elekt-
Modern Periyodik Sistem ron sayısı grup numarasını verir.
– Periyodik sistemdeki yatay sıralara periyot, düşey sütun-

lara grup denir. Örnek
– 7 periyot, 18 grup bulunur.
13
Al = 2 8 3 3. Periyot 3A
– Periyodik sistemde 8 tane A, 8 tane B grubu bulunur.
– Baş grup elementleri A grubunda, yan grup elementleri B 6
C= 2 4 2. Periyot 4A
grubunda yer aır.
16
S= 2 8 6 3. Periyot 6A
– Grup IUPAC tarafından rakamlardan oluşan sistem ile ad-
landırılır. 19
K= 2 8 8 1 4. Periyot 1A
3A grubu 13. grup
20
Ca = 2 8 8 2 4. Periyot 2A
6A grubu 16. grup
– 8B grubu 3 alt sütundan oluşur.
– B grubu elementleri geçiş metalleridir.

Elementlerin Sınıflandırılması
Not
2
He = 2 1. Periyot 8A grubu
Periyodik sistemdeki elementler ametal, metal, yarı metal ve
He elementinin değerlik elektron sayısı 2 olmasına rağmen, soy gazlar olarak sınıflandırılır.
8A grubunda yer alır.
Periyodik sistemdeki bazı grupların özel isimleri,
1A √ Alkali metaller
2A √ Toprak alkali metaller
Örnek 3A √ Toprak metalleri
Katman elektron ile ilgili, 4A √ Karbon grubu

5A √ Azot grubu
2 8 3
şeklinde olan element ile ilgili, 6A √ Oksijen grubu (Kalkojenler)
I. Değerlik elektron sayısı 3’tür. 7A √ Halojenler
II. 3. grup elementidir. 8A √ Soy gazlar
III. Periyodik tabloda 3. periyot 3A grubunda yer alır. B grubu elementleri √ Geçiş metalleri
ifadelerinden hangileri doğrudur? Lantanit ve aktinitler √ İç geçiş metalleri

Çözüm
Metaller
Değerlik elektron sayısı son katmandaki elektron sayısıdır.
IUPAC’a göre 13. grup elementidir.
Cevap: D Hidrojen ve bor dışındaki 1A, 2A, 3A grupları ile B grupların-
daki elementler metaldir.
– Oda koşullarında katıdırlar. (Cıva hariç)
– Yüzeyleri parlaktır, ışığı yansıtırlar.
Örnek
– Isı ve elektriği iyi iletirler.
I. 2He – Tel ve levha hâline getirilebilir, işlenebilir.
II. 4Be – Kendi atomları metalik bağ ile bir arada tutulur.
III. 20Ca – Erime ve kaynama noktaları genellikle yüksektir.
Yukarıda verilen elementlerden hangileri 12Mg elementi – Doğada genellikle bileşikleri hâlinde bulunur.
ile benzer kimyasal özellik gösterir?
– Bileşik oluştururken elektron almazlar.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III
– Bileşiklerinde daima pozitif değerlik alırlar.
– Ametaller ile iyonik bileşik yaparlar.
Çözüm
– Kendi aralarında alaşım yaparlar.
2
He = 2 1. Periyot 8A
4
Be = 2 2 2. Periyot 2A Not
Metaller elektriği elektron hareketi ile iletirler. Metallerin elekt-
20
Ca = 2 8 8 2 4. Periyot 2A
riği iletmesi fizikseldir.
12
Mg = 2 8 2 3. Periyot 2A Metaller genellikle son katmanlarında 1, 2, 3 elektron bulun-
dururlar.
Aynı gruptaki elementler benzer kimyasal özellik gösterir.
Cevap: C

Ametaller
Örnek
–7N –13Al –14Si –18Ar –20Ca
Periyodik sistemdeki H, C, N, O, F, P, S, Cl, Se, Br, I ele- Yukarıda verilen elementlerden kaç tanesi ametaldir?
mentleri ametaldir. Genellikle bu elementler 4A, 5A, 6A, 7A A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
grubunda yer alırlar.
Çözüm
– Katı hâlde bulunan ametaller mat görünümlüdür.
– Oda koşullarında katı, sıvı ve gaz hâlde bulunabilirler. N= 2 5 2. Periyot 5A (Ametal)
7
– Isı ve elektriği iletmezler. (Grafit hariç)
Al = 2 8 3 3. Periyot 3A (Metal)
– Katı hâlde kırılgandırlar. 13
– Tel ve levha hâline getirilemezler. 14

Si = 2 8 4 3. Periyot 4A (Yarı metal)
– Doğada moleküller hâlinde bulunurlar.
Ar = 2 8 8 3. Periyot 8A (Soy gaz)
– Erime, kaynama noktaları ve yoğunlukları genellikle dü- 18
şüktür. Ca = 2 8 8 2 4. Periyot 2A (Metal)

20
– Bileşiklerinde pozitif ve negatif değerlik alabilirler.
Cevap: A
– Metaller ile iyonik, ametallerle kovalent bileşik oluştururlar.
Yarı Metaller
?
ÖSYM Tipi Soru
+3 –3
– Periyotik sistemdeki B, Si, Ge, As, Sb, Te, Po, At ele- 13Al ve 7N iyonları ile ilgili,
mentleri yarı metallerdir. 3A, 4A, 5A, 6A grubundaki ele- I. İzoelektronik taneciklerdir.
mentlerin bir kısmı yarı metallerdir. Yarı metaller fiziksel
II. Periyodik sistemdeki yerleri aynıdır.
özellikleri bakımından metallere, kimyasal özellikleri bakı-
III. Kendi aralarında kovalent bileşik oluştururlar.
mından ametallere benzer.
ifadelerinden hangileri yanlıştır?
– Hem pozitif hem de negatif yüklü iyon hâline geçebilirler.
– Metaller ile ametallerin arasında yer alırlar.
– Katı hâlde bulunurlar ve işlenebilirler.
Çözüm
– Parlak veya mat olabilirler.
– Elektrik iletkenlikleri metallerden az, ametallerden fazladır. +3 -3
13 Al10 – 7 N10
Elektron sayıları ve dizilişleri aynı olduğu için izoelektro-

Soygazlar
niktirler.
13
Al = 2 8 3 3. Periyot 3A
Periyodik sistemin 8A grubunda yer alan He, Ne, Ar, Kr, Xe, N= 2 5 2. Periyot 5A
7
Rn elementleri soy gazlardır.
Kendi aralarında iyonik bağlı bileşik yaparlar.
– Son katmanlarında 8 elektron bulundururlar. (He hariç)
– Oda koşullarında gazdırlar. Cevap: D
– Atomik yapılıdırlar.
– Erime, kaynama noktaları ve yoğunlukları düşüktür.
– Kararlıdırlar. Bileşik oluşturmazlar.
Not
Kr ve Xe elementlerinin özel şartlarda bazı bileşikleri elde edi-
lebilir.

Periyodik Özelliklerin Değişimi

– Nötr bir atom elektron verdiğinde çapı küçülür, elektron
aldığında çapı büyür.

Periyodik sistemde bazı özellikler aynı periyotta veya aynı rAnyon > rNötr > rKatyon
grupta düzenli değişim gösterirler.
1. Atom Yarıçapı
Not
Atomun çekirdeğinden en dış katmandaki elektrona kadar Elektron başına düşen çekim kuvveti arttıkça atom yarıçapı
olan uzaklığa atom yarıçapı denir. Atom yarıçapı yerine atom azalır.
hacmi de kullanılmaktadır.
– Periyodik sistemde yukarıdan aşağıya doğru inildikçe kat-
man sayısı ve atom yarıçapı artar.
2. İyonlaşma Enerjisi
– Aynı periyotta soldan sağa doğru katman sayısı değiş-
mezken çekirdekteki proton sayısı artar ve atom yarıçapı
azalır.
Nötr hâldeki bir gaz atomundan bir elektron koparmak için

gerekli enerjiye 1. iyonlaşma enerjisi denir. İyonlaşma enerjisi
ısı alan bir olaydır yani endotermik gerçekleşir.
– Bir atomun elektron sayısı kadar iyonlaşma enerjisi var-
dır.
X(g) + Q1 √ X(g+) + e-
Q1 = 1. İyonlaşma Enerjisi
X(g+) + Q 2 √ X+(g2) + e-
Örnek
Q2 = 2. İyonlaşma Enerjisi
5B ile 13Al’ün yarıçaplarını kıyaslayınız.
Q(g) + Q √ X 2(g+) + 2e-
B
B= 2 3 Al = 2 8 3 B < 13Al
5
Q değeri 2. İyonlaşma Enerjisi değildir.
5 13
Al
Q = Q1 + Q2
– Her bir elektron koptuğunda elektron başına düşen çe-

Örnek kim kuvveti artar. Elektron koparmak zorlaşır. İyonlaşma
enerjisi değeri artar.
7N ile 8O ve 9F’ün yarıçaplarını kıyaslayınız.
N= 2 5 O= 2 6 F= 2 7 1. İ. E1 < 2. İ.E2 < 3. İ.E3 < …

7 8 9
– İyonlaşma enerjisi ve grup numarası ilişkisi,

N O F F < 8O < 7N
9
Atomun iki iyonlaşma enerjisi arasındaki fark yaklaşık 4 kat
ve üzerinde ise atom soy gaz kararlığına ulaşmış demektir.
Artışın başladığı iyonlaşma enerjisi numarası atomun grup
numarasını verir.
Not
Elektron başına düşen çekim kuvveti ile çekirdeğin çekim
kuvveti aynı şey değildir. Çekirdeğin çekim kuvveti proton sa-
yısına bağlıdır.

İ.E1 İ.E2 İ.E3 İ.E4

Element – Periyodik sistemde,
(kj/mol) (kj/mol) (kj/mol) (kj/mol)
H 1310 ✅ Aynı grupta aşağı doğru inildikçe katman sayısı artar.
Son katmandaki elektronlar çekirdekten uzaklaşır.
He 2370 5250
Elektron başına düşen çekim kuvveti azalır ve elektron
Li 520 7300 11800
koparmak kolaylaşır. İyonlaşma enerjisi azalır.
Be 900 1750 14 900 21 007
✅ Aynı periyotta sağdan sola doğru gidildikçe çekirdeğin
– Hidrojen elementinin 2. iyonlaşma enerjisi olmadığı için çekim kuvveti azalır. Elektron koparmak kolaylaşır ve
hidrojen elementi 1A grubunda bulunur. iyonlaşma enerjisi azalır.
– Helyum elementinin 3. iyonlaşma enerjisi olmadığı için Periyodik sistemde aynı periyotta iyonlaşma enerjileri kıyası,
değerlik elektron sayısı 2’dir ve soy gazdır.
1A < 3A < 2A < 4A < 6A < 5A < 7A < 8A şeklindedir.
– Lityum elementinin 1. iyonlaşma enerjisi ile 2. iyonlaşma
3A ile 2A’nın ya da 6A ile 5A’nın sapmalarındaki etki küresel
enerjisi değerleri arasında çok fazla artış olduğu için lit-
simetridir.
yum elementinin değerlik elektron sayısı 1’dir ve lityum
1A grubu elementidir.
– Berilyum elementinin 2. iyonlaşma enerjisi ile 3. iyonlaş-
He
ma enerjisi değerleri arasında çok fazla artış olduğu için
berilyum elementinin değerlik elektron sayısı 2’dir ve be- Ne
rilyum 2A grubu elementidir. N F
H O
Be C
Örnek
B
Li
Element 1 İ.E 2. İ.E 3. İ.E 4. İ. E Atom Numarası
X 350 1960 2160 3227
Y 190 775 1116 1446
Z 214 421 1916 2115
İyonlaşma enerjileri verilen X, Y ve Z elementleri ile ilgili, Örnek

I. X ile Y alkali metallerdir.
7X, 8Y, 9Z elementlerinin 1. iyonlaşma enerjilerini kıyas-
II. Z toprak metalidir. layınız.
III. Y’nin yarıçapı, X’in yarıçapından fazladır.
7
X= 2 5
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 8
Y= 2 6
9
Z= 2 7
Çözüm
Z>X>Y
X ile Y elementlerinin 1 ve 2. iyonlaşma enerjileri arasındaki

fark fazla olduğu için 1A grubundadırlar. İyonlaşma enerjile-
ri yarıçap tersi orantılıdır.
Z’nin 2 ve 3. iyonlaşma enerjileri arasındaki fark fazla oldu-
ğu için Z elementi toprak alkali metaldir.
Cevap: D

3. Elektron İlgisi
Örnek
Gaz hâldeki nötr bir atomun elektron alması sırasındaki enerji
T değişimine elektron ilgisi denir. Elektron ilgisi genellikle ek-
Y zotermiktir.
X(g) + e– √ X(g)
– + E.İ.
Z
– Periyodik sistemde elektron ilgisi genellikle sağa ve yuka-
rı doğru artar.
X
– Soy gazların elektron ilgileri çok düşüktür.
Atom Numarası
– Ametallerin elektron ilgileri metallerden daha yüksektir.
X, Y, Z ve T elementleri ile ilgili,
– Periyodik sistemde elektron ilgisi en fazla olan element
I. Yarıçapları kıyası X > Y > Z > T şeklindedir.
klordur.
II. Y ile Z aynı periyot elementi olamaz.
III. T kesinlikle soy gazdır.
Not
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Klor elementinin elektron ilgisi flor elementinin elektron ilgi-
D) I ve II E) I ve III sinden fazla olmasının nedeni flor atomunun son orbitalindeki
elektronlar arası itme kuvvetinin fazla olmasıdır.
Çözüm
X, Y, Z ve T aynı periyot elementidirler.

– Soy gazların ve 2A grubu elementlerinin elektron ilgileri
Yarıçap periyodik sistemde sola ve aşağı artar.
endotermiktir.
T elementi 4A grubunda olabilir.
Cevap: A
Örnek
X Y
Z T
Yukarıda verilen periyodik cetvel kesiti ile ilgili, Elektron ilgisi sağa ve yukarı doğru gidildikçe genellikle artar.
I. Yarıçapları kıyası Z > T > X > Y şeklindedir.
II. İyonlaşma enerjisi en fazla olan X’tir.
Örnek
III. Atom numarası en fazla olan T’dir.
Periyodik cetvelin aynı yatay sırasında yer alan;
yargılarından hangileri doğru olabilir?
X = Soy gaz,
A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III
Y = Halojen,
Z = Kalkojen
Çözüm
olduğuna göre X, Y ve Z’nin elektron ilgileri kıyası aşağı-
Yarıçap periyodik sistemde sola ve aşağı doğru artar. dakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) X > Y > Z B) Y > Z > X C) Y > X > Z
X elementi 2A Y elementi 3A ise iyonlaşma enerjisi en fazla
olan X olabilir. D) Z > Y > X E) X > Z > Y
Atom numarası sağa ve aşağı doğru artar. Çözüm

Cevap: E Elektron ilgisi sağa doğru genellikle artar. Soy gazlarda çok
düşüktür.
Cevap: B

4. Elektronegatiflik
Örnek
Y Z
Atomun bağ elektronlarına sahip çıkma eğilimidir.
– Soy gazların elektronegatifliğinden bahsedilemez. X
– Elektronegatiflik atom yarıçapına, çekirdek yüküne bağlıdır.

Periyodik sistem kesitinde verilen X, Y ve Z elementleri
– Periyodik sistemde sağa ve yukarı doğru gidildikçe elekt-
ile ilgili,
ronegatiflik artar.
I. Elektronegatiflik kıyası Z > Y > X şeklindedir.
– En elektronegatif atom flor, elektronegatifliği en az olan
element fransiyumdur. II. Yarıçapları kıyası X > Y > Z şeklindedir.
III. Z’nin iyonlaşma enerjisi Y’ninkinden fazladır.
ifadelerinden hangileri kesinlikle doğrudur?

Çözüm
Z soy gaz ise elektronegatifliğinden bahsedilmez.
Y elementi 2A ya da 5A grubunda bulunabilir.
5. Metalik-Ametalik Özellik Cevap: B
Bir elementin elektron verme eğilimine elektropozitiflik veya

metalik özellik denir.
– Periyodik sistemde sola ve aşağı doğru gidildikçe metalik
özellik artar. Örnek
– En aktif metal 7. periyot 1A grubu elementi olan fransi-
Aynı periyotta bulunan X ve Y elementleri ile ilgili,
yumdur.
X(g) + 416 kj √ X+(g) + e–
Y(g) + 816 kj √ Y+(g) + e–
bilgileri veriliyor.
Buna göre,
I. Metalik aktiflikleri kıyası Y > X şeklindedir.
II. Yarıçapları kıyası X > Y şeklindedir.
III. Y elementinin elektronegatifliği X elementininkinden faz-
(Metalik özellik oklar yönünde artar.) ladır.
Bir elementin elektron alma eğilimine ametalik özellik denir.
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?
– Periyodik sistemde sağa ve yukarı doğru gidildikçe ame- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
talik özellik artar.
D) I ve II E) I, II ve III
– En aktif ametal 2. periyot halojeni olan flordur.
Çözüm
Periyodik sistemde X Y şeklinde bulunur.
X ile Y ikilisi 2A ile 3A ya da 5A ile 6A olabilir.
Y X
Cevap: E
(Ametalik özellik oklar yönünde artar.)

? ?
B 6C K
Al Si U
Periyodik cetvel kesiti ile ilgili, R T

I. B ve Si yarı metaldir.
S
II. Al amfoter metaldir. M P
III. İyonlaşma enerjisi en fazla olan C elementidir.
N
yargılarından hangileri doğrudur? L
Atom Numarası
Atom numaraları ardışık olan baş grup elementlerinden
hangileri benzer kimyasal özellik gösterir?
Çözüm A) K-L B) M-R C) K-U
B ve Si yarı metal, C ametal, Al ise amfoter metalidir. D) U-T E) L-M

İyonlaşma enerjisi sağa ve yukarı doğru artar. Çözüm
Cevap: E Aynı gruptaki elementler benzer kimyasal özellik gösterirler.
K ve U elementleri soy gazdır.
Cevap: C
?
ÖSYM Tipi Soru
?
ÖSYM Tipi Soru
P
Periyodik cetvelin ilk periyodunda yer alan elementler ile T
ilgili, Z
I. Birbirleri ile iyonik ve kovalent bileşik yaparlar. X Y
II. Değerlik elektron sayıları toplamı 3’tür. Periyodik sistemde verilen elementler ile ilgili,
III. Yan grup elementleridirler. I. En elektronegatif atom T’dir.
ifadelerinden hangileri doğrudur? II. İyonlaşma enerjisi en fazla olan X’tir.
III. X, Y ve Z metal; T ametal; P ise soy gazdır.
bilgilerinden hangileri doğrudur?
Çözüm A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
H He D) I ve III E) I, II ve III
Çözüm
Elektronegatiflik sağa ve yukarı doğru artar, soy gazlarda

görülmez. İyonlaşma enerjisi en fazla olan P elementidir.
He soy gazdır, bağ yapmaz bileşik oluşturmaz.
Cevap: D
H ve He baş grup elementleridir.
H= 1
1 2
He = 2
Cevap: B

? ?
Periyodik özellikler ile ilgili,
1 2 3
H D T ( ) Elektron ilgisi sağa ve yukarı doğru daima artar.
1 1 1
( ) Atom yarıçapı sola ve aşağı doğru gidildikçe artar.

Yukarıda verilen elementler ile ilgili,
( ) En elektronegatif atom flor, elektron ilgisi en fazla olan
I. İzoelektronik taneciklerdir.
atom klordur.
II. Fiziksel özellikleri aynı, kimyasal özellikleri farklıdır.
bilgileri doğru ise “D”, yanlış ise “Y” olarak işaretlendiğin-
III. Çekirdeklerinde bulunan tanecik sayıları aynıdır.
de hangi sonuca ulaşılır?
ifadelerinden hangileri yanlıştır?
A) D B) Y C) Y D) D E) Y
D Y D D D
Y Y D D Y
Çözüm
Çözüm
Tanecikler izotop atomlardır. İzotop atomların kimyasal
özellikleri aynı, fiziksel özellikleri farklıdır. Çekirdekteki tane- - Soy gazların elektron ilgisi çok düşüktür.
cik sayıları farklıdır.
- Atom yarıçapı sola ve aşağı doğru artar.
Cevap: E
- Periyodik sistemde elektronegatifliği en fazla olan atom
flor, elektron ilgisi en fazla olan atom klordur.
Cevap: C
?
ÖSYM Tipi Soru
I. Bor a. Metal
II. Oksijen b. Yarı metal ?

ÖSYM Tipi Soru
III. Gümüş c. Ametal
Katman elektron dizilimi,
Verilen elementler ile sınıflandırılmasının eşleştirilmesi
X
aşağıdakilerin hangisinde doğrudur?
2e– 8e– 4e–
A) I. a B) I. b C) I. a D) I. b E) I. c
şeklinde olan X ile ilgili,
II. b II. c II. c II. a II. b
I. Yarı metaldir.
III. c III. a III. b III. c III. a II. İyonlaşma enerjisi 15Y elementininkinden fazladır.
III. 3. periyot elementidir.
Çözüm A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Bor ¡ Yarı metal

Oksijen ¡ Ametal Çözüm
Gümüş ¡ Metal - 14X elementi Si elementidir ve yarı metaldir.

I-b II-c III-a - İyonlaşma enerjileri kıyası 15Y > 14X şeklindedir.
Cevap: B - 14X 3. periyot 4A grubu elementidir.
Cevap: E

? ?
A, B ve C elementleri ile ilgili, Periyodik cetvelin 3. periyodunda yer alan elementlerin iyon-
- Yarıçapı en fazla olan B elementidir. laşma enerjisi-atom numarası grafiği,
- İyonlaşma enerjisi en fazla olan A elementidir. İyonlaşma Enerjisi
- B ve C elementleri benzer kimyasal özellik gösterir.

U
bilgileri veriliyor.
P S
Buna göre A, B ve C elementlerinin periyodik cetvel ke-
sitinde bulunuşları aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir? R
Y T
A) B) C)
B A A A C
Z
X
C B C B
Atom Numarası
D) E) şekildeki gibidir.
C A B
Buna göre,
B A C
I. U elementi kararlıdır ve bağ yapmaz.
II. S elementi periyodik cetvelde elektron ilgisi en fazla olan
elementtir.
Çözüm III. X, Y ve Z metal; T, P, R ve S ametaldir.

- Atom yarıçapı sola ve aşağı doğru gidildikçe artar. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
- İyonlaşma enerjisi sağa ve yukarı doğru gidildikçe artar. D) II ve III E) I, II ve III
1A < 3A < 2A < 4A < 6A < 5A < 7A < 8A
- Aynı grupta bulunan elementler benzer kimyasal özellik Çözüm
gösterirler.
X † Na (Metal)
C
Y † Mg (Metal)
B A Z † AI (Metal)
T † Si (Yarı metal)
Cevap: D
P † P (Ametal)
R † S (Ametal)
S † CI (Ametal)
U † Ar (Soy gaz)
Periyodik cetvelde elektron ilgisi en fazla olan CI atomdur.
Cevap: B

ÜNİTE 03 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler
KİMYASAL TÜRLER İyon
Pozitif veya negatif yüklü atom veya atom gruplarına iyon de-
Bir maddenin özelliklerine sahip en küçük birimine kimyasal
nir.
tür denir. Kimyasal türler atom, molekül ve iyon olarak sınıf-
➤ Bir atom elektron verdiğinde elektron sayısı kadar pozitif
landırılır.
(+), elektron aldığında aldığı elektron sayısı kadar negatif
Kimyasal Tür
(–) yük ile yüklenir.
➤ Pozitif yüklü iyonlara katyon, negatif yüklü iyonlara anyon

Atom Molekül İyon
denir.
Na, Mg, N N2, CO2 K+, NO–2
➤ Yüklü atom gruplarına kök denir.
Na+, K+, Mg+2 ¡ Katyon
Atom O–2, N–3, Cl– ¡ Anyon
NH+4, SO4–2 ¡ Kök
Bir elementin fiziksel ve kimyasal özelliklerini gösteren en

küçük yapı taşına atom denir.
➤ Atomlar; proton, nötron ve elektron gibi küçük tanecikler-
den oluşmuşlardır.
Örnek
I. NH3
➤ Fiziksel ve kimyasal yöntemler ile daha basit birimlere
ayrılamaz. II. H2
➤ Atomdaki proton ve nötronlar çekirdekte, elektronlar ise III. OH–

elektron bulutunda yer alır. Yukarıda verilen kimyasal türlerden hangileri iyondur?
➤ Metaller ve soy gazlar tek atomlu hâlde bulunurlar.
Çözüm
Molekül
NH3 ve H2 molekül, OH– iyondur.
Cevap: C
En az iki atomun belirli bir düzende bir araya gelerek oluştur-

duğu kimyasal türe molekül denir. Bir araya gelen atomlar aynı
ya da farklı olabilir.
➤ Aynı atomlar birleşince element molekülü oluşur. N2, O2,
H2, S8 ve P4 gibi. Örnek
➤ Farklı atomlar birleşince bileşik molekülü oluşur. H2O, Aşağıda verilen taneciklerden hangisi molekül değildir?
CH4, SO3 ve H2SO4 gibi. A) SO3 B) HF C) O3
➤ Bileşik molekülleri kimyasal yöntemler ile kendini oluştu- D) P4 E) NaBr

ran bileşenlere ayrılabilir. Çözüm
➤ Molekül iki atomlu, üç atomlu ya da çok atomlu olabilir. SO3
HF
Molekül Molekül
O3
Element Molekülü Bileşik Molekülü P4
İyonik bileşikler molekül değildir.
Diatomik Triatomik Diatomik Triatomik Poliatomik Cevap: E
Element Element Bileşik Bileşik Bileşik
H2, Cl2, O2 O3 HBr, CO SO2, H2O NH3, CH3OH

KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER

Kimyasal Türler Arası Etkileşimler
Güçlü Etkileşimler Zayıf Etkileşimler

Kimyasal türler arası etkileşimler, bağlanan türlere göre ve ba-
ğın sağlamlığına göre ikiye ayrılır.
İyonik Kovalent Metalik Van der Waals Hidrojen
Bağlanan türlere göre: 1 Atomlar arası bağlar Bağ Bağ Bağ Etkileşimleri Bağ
2 Moleküller arası bağlar
Bağın sağlamlığına göre: 1 Güçlü etkileşimler
2 Zayıf etkileşimler Örnek
➤ Atomlar arasında oluşan bağlar, güçlü etkileşimlerdir. 1 N
2 3
H | H H – Br ---- H – Br Ar ---- Ar
H – Br, F – F, Mg – Mg H
Yukarıda numaralanmış bağları güçlü ya da zayıf olarak

Not belirleyiniz.
Soy gaz atomları arasındaki bağ, zayıf etkileşimdir. Çözüm
He – He, Ne – Ne, Ar – Ar 1 √ Güçlü etkileşim

2 √ Zayıf etkileşim
➤ Moleküller arasında oluşan bağlar, zayıf etkileşimdir. 3 √ Zayıf etkileşim
➤ HF – H2O, NH3 – Br2 , CH4 – CO2
➤ Kimyasal türler birbirlerine yaklaştıklarında türlerin çekir-

dekleri arasında itme ve çekme kuvvetleri oluşur.
➤ Çekme kuvvetlerinin itme kuvvetlerinden daha baskın

Örnek
olduğu durumlarda güçlü etkileşim, çekme ve itme kuv-
vetlerinin farkının küçük olduğu durumlarda zayıf etkileşim Aşağıda verilen olaylardan hangisi gerçekleşirken güçlü
oluşur. etkileşim oluşur ya da kopar?
➤ Güçlü etkileşimler maddenin kimyasal özelliğini belirler. A) Kolonyanın buharlaşması

Güçlü etkileşimlere kimyasal bağ da denir. B) Tuzun suda çözünmesi
C) Suyun donması
Not D) He atomları arasındaki bağın kopması
İyonik bileşiklerin ve metallerinin hem kimyasal özelliğini hem E) Demirin erimesi
de fiziksel özelliğini güçlü etkileşimler belirler.
Çözüm
Metallerin ve iyonik bileşiklerin hem fiziksel hem de kimyasal
özelliklerini güçlü etkileşimler belirler.
➤ Zayıf etkileşimler moleküllerin fiziksel özelliğini belirler.
Cevap: E
Zayıf etkileşimlere fiziksel bağ da denir.
➤ Etkileşim sonucunda bir kimyasal tür, başka bir kimyasal

türe dönüşüyorsa etkileşim güçlüdür.
Atom √ Molekül
Molekül √ Atom
Atom √ İyon Not
➤ Hâl değişim olayları ve çözünme olayları zayıf etkileşime Bir maddenin iç yapısı değişirse kimyasal olay, dış yapısı de-
örnektir. ğişirse fiziksel olay gerçekleşir.
➤ Bağ enerjisi genellikle 40 kj/mol’den büyük ise güçlü, Güçlü etkileşimler atomlar arasında, zayıf etkileşimler mole-
küçük ise zayıf etkileşimdir. küller arasında oluşur.

GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER
Örnek
I. Hidrojen bağ
II. İyonik bağ Atomlar bileşik oluştururken son katmanlarında bulunan elekt-
ronları alır, verir ya da ortaklaşa kullanır. Bileşik oluşurken
III. Kovalent bağ
güçlü etkileşimler oluşur. Bağ oluşumunu gösterirken değerlik
IV. Van der Waals bağ
elektronlarının gösterildiği yapılara Lewis yapısı denir.
V. Metalik bağ
Lewis yapısı gösterilirken,
Yukarıda verilen etkileşimlerden hangilerinin genellikle
➤ Katman elektron dizilimi yapılır.
bağ enerjisi 40 kj/mol’den fazladır?
A) I, II ve III B) I, III ve IV C) II, III ve V ➤ Değerlik e– sayısı belirlenir.
D) I, IV ve V E) III, IV ve V ➤ Element sembolü etrafında değerlik e– sayısı kadar nokta

konulur.
Çözüm
➤ Noktalar sembolün dört köşesine birer birer yazılır. Dört-
Güçlü etkileşimler: İyonik bağ ten fazla ise noktalar ikiye tamamlanır.
Kovalent bağ
Metalik bağ 2
He = 2 He
Zayıf etkileşimler: Hidrojen bağ
Na = 2 8 1 Na
Van der Waals bağ 11
Cevap: C
16
S= 2 8 6 S
İyonların Lewis gösteriminde e– verirse (+) yük ile, e– alırsa

(–) yük ile gösterilir.
Örnek –2 –
Mg+2 , Na+ , O , F
1 O 2 O
H H ---- H H Lewis gösteriminde element sembolü etrafında en fazla 8
Görsel ile ilgili; elektron bulunur.
I. 1 numaralı bağ güçlü etkileşimdir.

II. Hâl değişim olaylarında 2 numaralı bağ etkindir.
III. 1 numaralı bağ molekülün kimyasal özelliğini belirler. Örnek
ifadelerinden hangileri doğrudur? –2
13Al, 17Cl, 16S taneciklerinin Lewis gösterimlerini yazı-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II nız.
D) I ve III E) I, II ve III Çözüm
Çözüm
13
Al = 2 8 3 Al
1 numaralı bağ atomlar arası güçlü etkileşim, 2 numaralı bağ
moleküller arası zayıf etkileşimdir. Hâl değişim olayları fiziksel Cl = 2 8 7 Cl
olaydır ve zayıf etkileşimler kopar ya da oluşur.
17
Cevap: E –2
16
S= 2 8 6 S

İyonik Bağların Oluşumu

Örnek
3Li ile 15P elementleri arasında oluşan bileşik ile ilgili,
Metal ve ametal atomları arasında elektron alışverişi sonucu I. Formülü Li3P’dir.
anyon ve katyonlar arasındaki elektrostatik çekim kuvvetleri ile
II. İyonik bağlıdır.
oluşan bağa iyonik bağ, iyonik bağ içeren bu bileşiklere iyonik
III. Lewis yapısı,
bileşik denir.
–3
11Na ile 16S arasında oluşan iyonik bileşiğin Lewis yapısı,
Li+ P şeklindedir.
11
Na = 2 8 1 Na 16
S= 2 8 6 S ifadelerinden hangileri doğrudur?
–2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
2Na + S √ 2Na+ S D) I ve III E) I, II ve III
Çözüm
3
Li = 2 1 Li 15
P= 2 8 5 P
Metal-ametal atomları arasında iyonik bağ oluşur.

Örnek
Li+ P–3 ¡ Li3P
12Mg ile 9F atomları arasında oluşan iyonik bileşiğin
Lewis yapısını çiziniz. –3
Lewis yapısı, 3Li+ P şeklindedir.
Çözüm
Cevap: C
12
Mg = 2 8 2 Mg 9
F= 2 7 F
–
Mg+2 2 Cl
İyonik Bileşiklerin Formüllerinin Yazılması İyonik Bağların Sağlamlığı
➤ Formülde önce katyon, sonra anyon yazılır. İyonik bağ sağlamlığına, iyon yarıçaplarına ve iyon yüküne ba-
➤ Bileşikteki iyonların değerlikleri toplamı sıfır olmalıdır. kılarak karar verilebilir.
➤ İyon yarıçapı arttıkça iyonlar arasındaki çekim kuvveti
➤ İyonların değerlikleri çaprazlanıp, element sembollerinin
azalır ve iyonik bağ sağlamlığı azalır.
sağ alt köşelerine mutlak değerleri alınarak yazılır.
NaF ve NaCl bileşiklerinin bağ sağlamlığı,
+ –2 1A 7A
K O ¡ K2O
➤ İyon yüklerinin değerleri birbirinin katları şeklinde ise en Na+ F–

küçük katsayı olacak şekilde formül yazılır.
Cl–
Al+3 P–3 ¡ Al3P3 ¡ AlP
➤ İyonların kök olması durumunda kök parantez içinde ya- Cl– iyonunun yarıçapı F– iyonunun yarıçapından daha faz-
zılır. ladır.
NaF bileşiğinin iyonik bağ sağlamlığı NaCl bileşiğinin iyonik
Ca +2
(NO3)–3 ¡ Ca(NO3)2 bağ sağlamlığından daha fazladır.

İyonik Bileşiklerin Örgü Yapısı

➤ İyon yükleri arttıkça aralarındaki çekim kuvveti artar ve
iyonik bağ sağlamlığı artar.
F–
O–2 +
Mg+2 Na İyonik bileşiklerin en küçük birimi, birim hücrelerdir. İyonik bile-
şiklerde iyonlar itme ve çekme kuvvetlerini dengeler, düzenli bir
kristal örgü yapı oluşturur.
x y
y > x olduğu için MgO bileşiğinin iyonik bağ sağlamlığı, NaF Not
bileşiğinin iyonik bağ sağlamlığından daha fazladır. İyon
İyonik bileşiklerin yapısal birimlerine molekül denilemez. İyo-
yükü arttıkça iyonik bağ sağlamlığı artar.
nik kristalde tekrarlayan yapısal birimlere birim hücre denir.
Not İyonik bileşiklerin özellikleri:
İyonik bağ sağlamlığı ile iyonik bileşiklerin erime noktaları ➤ Erime ve kaynama noktaları yüksektir.
doğru orantılıdır. İyonik bağ sağlamlığı fazla olan bileşiğin eri- ➤ Oda koşullarında katı hâlde bulunurlar.
me noktaları yüksektir.
➤ Katı hâlde elektrik akımını iletmezler.
➤ Sıvı ve sulu çözelti hâllerinde iyonlaştıkları için elektrik

akımını iletirler.
Örnek ➤ Sert ve kırılgandırlar.
CaS, KCl, KBr bileşiklerinin erime noktaları kıyası aşağı- ➤ İyonik bielşikler kimyasal yöntemler ile bileşenlerine ay-
dakilerin hangisinde doğru verilmiştir? rışır.
(16S, 17Cl, 19K, 20Ca, 35Br)
A) CaS > KCl > KBr B) CaS > KBr > KCl
C) KCl > KBr > CaS D) KBr > KCl > CaS
Örnek
E) KCl > CaS > KBr CaBr2 bileşiği ile ilgili,
Çözüm I. Oda koşullarında katı hâlde bulunur.

II. Lewis yapısı,
K Ca S Cl –
Br Ca+2 2 Br şeklindedir.

şekildeki gibidir. III. Sulu çözeltisi elektrolittir.
Ca+2 S–2 ¡ CaS ifadelerinden hangileri doğrudur? (20Ca, 35Br)
K+ Cl– ¡ KCl A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
K+ –
Br ¡ KBr D) I ve III E) I, II ve III
İyonik bağ sağlamlığı, CaS > KCl > KBr şeklindedir. Çözüm
Cevap: A
20
Ca = 2 8 8 2 √ Metal
35
Br = 2 8 8 7 √ Ametal
Bileşik iyoniktir. Lewis yapısı,

–
Ca+2 2 Br şeklindedir.
Cevap: E

İyonik Bileşiklerin Sistematik Adlandırılması

➤ İyonik bileşikler adlandırılarken önce katyon adı, sonra
anyon adı yazılır ve okunur.
İyonik bileşikler anyon ve katyondan oluşur. İyonik bileşik ad-
landırılırken iyonların isimleri ve yükleri bilinmelidir. NaCl √ Sodyum klorür
KI √ Potasyum iyodür
MgS √ Magnezyum sülfür
+1 Yüklü +2 Yüklü +3 Yüklü LiH √ Lityum hidrür
BaO √ Baryum oksit
Li+ Lityum Be+2 Berilyum Al+3 Alüminyum
NaOH √ Soydum hidroksit
Na+ Sodyum Mg+2 Magnezyum
Al(CN)3 √ Alüminyum siyanür
K+ Potasyum Ca +2
Kalsiyum Mg3N2 √ Magnezyum nitrür
AgI √ Gümüş iyodür
Ag+ Gümüş Ba+2 Baryum
KMnO4 √ Potasyum permanganat
NH+4 Amonyum Zn+2 Çinko
Örnek
NH4Cl, Al2(SO4)3, Ca3P2, K2MnO4, ZnSO3, CH3COOK,
–1 Yüklü –2 Yüklü –3 Yüklü BaS, LiNO3 bileşiklerinin isimlerini yazınız.
F– Florür O–2 Oksit N–3 Nitrür Çözüm
Cl– Klorür S–2 Sülfür P–3 Fosfür NH4Cl √ Amonyum klorür

Al2(SO4)3 √ Alüminyum sülfat
Br– Bromür CO–2
3 Karbonat PO–3
4 Fosfat
Ca3P2 √ Kalsiyum fosfür
I– İyodür SO–2
4 Sülfat PO–3
3 Fosfit K2MnO4 √ Potasyum manganat
OH– Hidroksit SO–2 Sülfit ZnSO3 √ Çinko sülfit

3
CH3COOK √ Potasyum asetat
CH– Siyanür MnO–2
4 Manganat
BaS √ Baryum sülfür
NO–3 Nitrat CrO–2
4 Kromat LiNO3 √ Lityum nitrat
CH3COO– Asetat Cr2O–2

7 Dikromat
ClO– Hipoklorit C2O–2

4 Okzalat
MnO–4 Permanganat
H– Hidrür Örnek
ClO–4 Perklorat Sodyum permanganat, kalsiyum okzalat, alüminyum
nitrür bileşiklerinin formüllerini yazınız.
ClO–3 Klorat
Çözüm permanganat: NaMnO
Sodyum 4
ClO–2 Klorit Kalsiyum okzalat: CaC2O4
Alüminyum nitrür: AlN

Örnek ➤ Değişken değerli metallerin oluşturduğu bileşiklerin ad-

landırılması yapılırken,
Sodyum okzalat bileşiği ile ilgili,
➤ Metallerin adı yazıldıktan sonra metalin değerliği paran-
I. Formülü Na2C2O4 tür.
tez içerisinde Roma rakamı ile verilir ve anyonun adı ya-
II. 3 çeşit atom içerir. zılarak adlandırma yapılır.
III. Oda koşullarında katıdır.
➤ Değişken değerlik alan metaller,
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Metal Adı
D) I ve III E) I, II ve III Fe Demir
Cu Bakır
Çözüm Hg Cıva
Sn Kalay
Na+ C2O4–2 √ Na2C2O4
Pb Kurşun
Na, C ve O olmak üzere üç çeşit atom içerir. İyonik bileşiklerin
erime ve kaynama noktaları çok yüksektir, oda koşullarında Ni Nikel
katı hâlde bulunur.
Co Kobalt
Cevap: E
Cr Krom
Au Altın
Örnek
FeSO4, HgCl2, PbO2, CrBr3, CuNO3, SnCO3, NiCl2, Fe2O3
bileşiklerini adlandırınız.
Örnek
Aşağıda verilen bileşiklerden hangisi yanlış adlandırıl- Çözüm
mıştır?
FeSO4 √ Fe+2SO–2
4 √ Demir(II) sülfat
Bileşik Adı
HgCl2 √ Hg+2Cl– √ Cıva(II) klorür
A) Zn(CN)2 Çinko siyanür
PbO2 √ Pb+4O–2 √ Kurşun(IV) oksit
B) NH4NO3 Amonyum nitrat
C) CH3COONa Sodyum klorat CrBr3 √ Cr+3Br– √ Krom(III) bromür
D) CaMnO4 Kalsiyum manganat CuNO3 √ Cu+NO–3 √ Bakır(I) nitrat

E) LiBr Lityum bromür
SnCO3 √ Sn+2CO–2
3 √ Kalay(II) karbonat
Çözüm
NiCI2 √ Ni+2Cl– √ Nikel(II) klorür
CH3COONa √ Sodyum asetat
Fe2O3 √ Fe+3O–2 √ Demir(III) oksit
NaClO3 √ Sodyum klorat
Cevap: C

?
Örnek ÖSYM Tipi Soru
Bileşik Adı FeBr3 bileşiği ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangile-
ri yanlıştır? (26Fe, 35Br)
I. MgCl2 Magnezyum(II) klorür
A) Fe atomu 3 elektron vermiştir.
II. CuSO4 Bakır sülfat
B) Lewis yapısı,
III. Al2(Cr2O7)3 Alüminyum kromat –
Fe+3 3 Br şeklindedir.
Yukarıda verilen bileşiklerden hangileri hatalı adlandırıl-
C) Demir bromür olarak adlandırılır.
mıştır?
D) Kırılgandır.
E) Sulu çözeltisi elektrolittir.
Çözüm
Çözüm
MgCl2 √ Magnezyum klorür FeBr3 √ Demir(III) bromür olarak adlandırılır.
CuSO4 √ Bakır(II) sülfat Demir atomu 3e– vermiş, brom 3e– almıştır.
Al2(Cr2O7)3 √ Alüminyum dikromat Cevap: C
Cevap: E
?
ÖSYM Tipi Soru
Örnek
Aşağıda verilen bileşiklerden hangisi yanlış adlandırıl-
Aşağıda verilen bileşiklerden hangisinin adlandırılması
mıştır?
yanlıştır?
Bileşik Adı
Bileşik Adı
A) (NH4)3P Amonyum fosfat
A) CuCN Bakır(I) siyanür
B) FeCO3 Demir(II) karbonat
B) FePO4 Demir(II) fosfat
C) AgNO3 Gümüş nitrat
C) AlN Alüminyum nitrür
D) PbCl4 Kurşun(IV) klorür
D) (NH4)2S Amonyum sülfür
E) Al4C3 Alüminyum karbür
E) Ag2C2O4 Gümüş okzalat
Çözüm
Çözüm (NH4)3P √ Amonyum fosfür
FePO4 √ Fe+3 + PO–3
4 (NH4)3PO4 √ Amonyum fosfat
Demir(III) fosfat Cevap: A
Cevap: B

Kovalent Bağ Apolar Kovalent Bağ
Ametal-ametal atomları arasında elektronların ortaklaşa kul-

lanılması ile oluşan bağa kovalent bağ denir. Oluşan bileşik- Aynı ametal atomları arasında elektron ortaklaşması sonucu
lere kovalent bileşikler denir. oluşan bağdır. Atomlar aynı olduğu için elektronegatiflik de-
Kovalent bileşiklerin Lewis yapısı, ğerleri aynıdır ve eşit derecede de çekilir. Bu nedenle kısmi
negatif ve kısmi pozitif yük oluşmaz. Molekül kutupsuzdur.
➤ Ortaklaşa kullanılan elektron çiftlerine bağlayıcı elektron
Apolar kovalent bağa kutupsuz kovalent bağ da denilir.
çifti, bağ oluşumuna katılmayan elektron çiftlerine ortak-
lanmamış elektron çifti denir.
F— F N N
Bağlayıcı elektron çifti (–) çizgi ile gösterilir.
Apolar kovalent bağ Apolar kovalent bağ

Cl + Cl √ Cl Cl Cl – Cl
Bağlayıcı Ortaklanmamış
elektron çifti elektron çifti
Kovalet Bağ
Örnek
I. C2H6
Polar Kovalent Apolar Kovalent
Bağ Bağ II. O2
III. HBr
Yukarıda verilen moleküllerden hangileri apolar kovalent
Kovalent bağ aynı ametal ya da farklı ametal atomları ara- bağ içermez?
sında oluşabilir. Aynı ametal atomları arasında oluşan bağ
apolar kovalent bağ, farklı ametal atomları arasında oluşan
bağ polar kovalent bağdır. D) I ve III E) I, II ve III
Çözüm
H H
—
Polar Kovalent Bağ

H—C—C—H
—
H H
Apolar kovalent bağ
Farklı ametal atomları arasında elektron ortaklaşması sonucu O O

oluşan bağdır. Ametal atomlarının elektronegatiflikleri farklı
olacağı için ortaklaşa kullanılan elektronlar elektronegatifliği Apolar kovalent bağ
fazla olan atom tarafından daha fazla çekilir. Elektronegatifliği
fazla olan atom kısmi negatif (–δ), diğer atom ise kısmi pozitif
H — Br
(+δ) yük ile yüklenir. Polar kovalent bağa kutuplu kovalent bağ
da denilir.
– Polar kovalent bağ
δ Polar kovalent bağ
O
+
δ δ +
Cevap: C
H H
H2O molekülünde O atomu kısmi negatif, H atomu ise kısmi
pozitif yük ile yüklenir.

Moleküllerin Lewis Yapısı Moleküllerin Polarlık ve Apolarlık Durumu
Kimyasal türler arasındaki bağ oluşumunu somut bir şekilde ➤ Aynı ametal atomlarının oluşturduğu molekülde elektron-
ifade etmek için geliştirilmiş formüldür. lar atomlar tarafından eşit çekilir ve elektron yük yoğun-
CF4 molekülünün Lewis yapısı, (6C, 9F) luğu dengeli dağılır. Molekülde kutup oluşmaz. Molekül
apolardır.
6
C=2 4 9
F= 2 7 ➤ Farklı ametal atomlarının oluşturduğu molekülde elektron
yük dağılımı dengeli ise apolar, dengesiz ise polardır.
F
Molekülün polar ya da apolar olmasının belirlenmesi:
F C F
1. Molekül Lewis yapısı çizilir.
F
2. Molekül içi bağlar polar mı apolar mı, belirlenir.
H2S molekülünün Lewis yapısı, (1H, 16S) 3. Molekülde polar kovalent bağ bulunmuyorsa molekül
apolardır.
H=1
1 16
S= 2 8 6
4. Molekül polar kovalent bağ içeriyorsa elektron yoğunluğu-
S
na bakılır. Elektron yoğunluğu dengeli ise apolar, dengeli
H H değilse polardır.
NCl3 molekülünün Lewis yapısı, (7N, 17Cl)

Not
7
N=2 5 17
Cl = 2 8 7
Molekülde çok bağ yapan ve merkezde yer alan atoma
Cl N Cl merkez atom denir. Merkez atomda ortaklanmamış elektron
çifti varsa molekül polar, ortaklanmamış elektron çifti yoksa
Cl
molekül apolardır.
BH3 molekülünün Lewis yapısı, (5B, 1H)
B=2 3
5
H =1
1 ✅ H2 molekülü, (1H)
H + H√ H H
H
Apolar kovalent bağ
B
H H Molekül polar kovalent bağ içermez. Apolardır.
O2 molekülünün Lewis yapısı, (8O) ✅ N2 molekülü, (7N)

O=2 6 N + N √ N N
8
O O Apolar kovalent bağ
Molekül polar kovalent bağ içermez. Apolardır.
N2 molekülünün Lewis yapısı, (7N)

✅ H2O molekülü, (1H, 8O)
N= 2 5 O
7
H H
N N
Merkez atomda ortaklanmamış elektron çifti bulunduğu
için molekül polardır.

✅ BH3 molekülü, (1H, 5B) ✅ CH3Cl, (1H, 6C, 17Cl)

H H
B H C Cl
H H H
Merkez atomda ortaklanmamış elektron çifti bulunmadığı H ve Cl elementlerinin elektronegatiflik değerleri farklı ol-
için molekül apolardır. duğu için kutup oluşur ve molekül polardır.
✅ CH4 molekülü, (1H, 6C)

Not
H
Merkez atom S, N, O ve P elementlerinden biri ise mer-
H C H kez atomda ortaklanmamış elektron çifti bulunur ve molekül
H polardır.
Merkez atomda ortaklanmamış elektron çifti bulunmadığı

için molekül apolardır.
Örnek
CO2 molekülü ile ilgili,
Not I. 4 tane bağlayıcı elektron çifti içerir.
Hidrokarbon sınıfı bileşikler apolar moleküllerdir. CH4, II. Atomlar arası bağlar polar kovalenttir.
C2H6, C3H4, C2, H8 … III. Molekül apolardır.
ifadelerinden hangileri doğrudur? (6C, 8O)
✅ CS2 molekülü, (6C, 16S)
Çözüm
S C S
6
C= 2 4 8
O=2 6
Lewis yapısı,
Merkez atomda ortaklanmamış elektron çifti bulunmadığı
için molekül apolardır. O C O
şeklindedir.
Atomlar arasında 4 tane polar kovalent bağ içerir.
4 tane ortaklanmış, 4 tane ortaklanmamış elektron çifti içerir.
Not Merkez atomda ortaklanmamış elektron çifti olmadığı için mo-

lekül apolardır.
Merkez atom Be, B ve C elementlerinden biri ise merkez
Cevap: E
atomda ortaklanmamış e– çifti bulunmaz. Bağlı olan gruplar
aynı ise molekül apolar, farklı ise polardır.

Kovalent Bileşiklerin Sistematik Adlandırılması

– Yaygın olarak kullanılan bazı kovalent bileşiklerin siste-
matik adlandırılması
Ametal atomlarının elektronlarını ortaklaşa kullanması ile H2O √ Dihidrojen monoksit

kovalent bileşikler oluşur. Kovalent bileşiklerde aynı atomlar HF √ Hidrojen florür
farklı sayılarda bir araya gelerek bileşik oluşturabilirler. Bu
HCl √ Hidrojen klorür
yüzden kovalent bileşikteki atomların sayıları Latince sayılar
ile ön ek olarak belirtilir. H2S √ Hidrojen sülfür
H2SO4 √ Sülfürik asit

Sayı Latince Adı Sayı Latince Adı
NH3 √ Trihidrojen mononitrür
1 Mono 6 Hekza
HNO3 √ Nitrik asit
2 Di 7 Hepta
3 Tri 8 Okta
4 Tetra 9 Nona
5 Penta 10 Deka
Kovalent bileşikler adlandırılırken bazı kurallar uygulanır. Örnek

1. Formül yazılırken elektronegatifliği az olan atom ilk önce, Diklor penta oksit, fosfor tri florür, karbon monoksit, kar-
elektronegatifliği fazla olan atom sonra yazılır. bon tetraklorür, silisyum tetraflorür bileşiklerinin formül-
lerini yazınız.
CO2, HF, H2O …
2. Bileşik formülü yazılırken atomun o moleküldeki sayısı, Çözüm

element sembolünün sağ alt köşesine yazılır. Atom sayısı
bir ise belirtilmez. Diklor penta oksit √ Cl2O5
CCl4, NF3 … Fosfortriflorür √ PF3
3. Formülün adlandırılması, Karbon monoksit √ CO
Karbontetraklorür √ CCl4
1. Ametalin 1. Ametalin 2. Ametalin 2. Ametalin
Latince + adı + Latince + anyon adı
Silisyum tetraflorür √ SiF4
sayısı sayısı
– 1. Ametalin sayısı bir ise mono diye belirtilmez fakat 2.

ametalin sayısı bir olsa bile mono diye belirtilir.
Örnek
Örnek Diazot trioksit, karbon disülfür, dikükürt trioksit bileşikle-
P2O5, CO2, N2O3, NF3, SF6 bileşiklerinin sistematik adlan- rinin formüllerini yazınız.
dırılmalarını yapınız.
Çözüm
Çözüm
P2O5 √ Difosfor pentaoksit Diazot trioksit: N2O3
Karbon disülfür: CS2

N2O3 √ Diazot trioksit
Dikükürt trioksit: S2O3
NF3 √ Azot triflorür
SF6 √ Kükürt hekzaflorür
CO2 √ Karbondioksit

Kimyasal Bağların İyonik ve Kovalent Karakteri

Örnek
NH3 molekülü ile ilgili,
I. Sistematik adlandırılması azottrihidrür olarak yapılır. ➤ Bağ oluşturan atomlar arasındaki elektronegatiflik farkı ne
kadar az ise bağ o kadar kovalenttir.
II. Lewis yapısı,
➤ Elektronegatif farkı arttıkça bağın iyonik karakteri artar.
N
H H
H şeklindedir.
Atom B C N O F
III. Polar moleküldür.
Elektronegatiflik değeri 2 2,5 3 3,5 4
ifadelerinden hangileri doğrudur? (1H, 7N)
İyonik karakter, BF3 > CF4 > NF3 > OF2
Kovalent karakter, OF2 > NF3 > CF4 > BF3
Çözüm
➤ Bağ yapan atomlar arasındaki elektronegatiflik farkı
1,7’den fazla ise genellikle iyonik bağ oluşur.
1
H= 1 7
N= 2 5
➤ Bağ yapan atomlar arasındaki elektronegatiflik farkı 0,5-
Lewis yapısı N şeklindedir.
H H 1,6 arasında ise polar kovalent bağ oluşur.
H
➤ Elektronegatiflik farkı 0,3’ten daha az ise apolar ya da po-
Merkez atomda ortaklanmamış e– çifti olduğu için polardır.
Sistematik adı trihidrojen mononitrürdür. larlığı çok az olan kovalent bağ oluşur.
Cevap: D
Örnek
Örnek
Element Elektronegatiflik
Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin sistematik adlandırıl-
X 0,9
ması hatalı verilmiştir?
Y 0,8
Bileşik Adı
Z 1
A) Fe2O3 Didemir trioksit
T 3
B) SO3 Kükürt trioksit
P 3,5
C) Na2S Sodyum sülfür
D) SnSO3 Kalay(II) sülfit Bu değerlere göre aşağıda verilen element çiftlerinden

hangisi arasında kovalent bağ oluşması beklenir?
E) K3PO4 Potasyum fosfat
A) X – T B) Y – T C) Z – P
Çözüm D) T – P E) Y – P
Çözüm
Fe2O3 bileşiği demir(III) oksit olarak adlandırılır.

T ile P elementlerinin elektronegatiflik farkı 0,5’tir ve kovalent
Cevap: A bileşik yapması beklenir.
Cevap: D

Metalik Bağ
Örnek
19K, 12Mg ve 13Al metallerinin erime noktalarının kıyası
Metal atomlarının değerlik elektronlarının boş orbitallerde ağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
hem de komşu atomların boş değerlik orbitallerinde serbest- A) K > Mg > Al B) Mg > Al > K C) Al > Mg > K
çe dolaşması ile elektron havuzu oluşur. Metal atomlarının D) Al > K > Mg E) Mg > K > Al
değerlik elektronları boş orbitale geçince pozitif yüklü iyon Çözüm
oluşur. Pozitif yüklü metal iyonları ile elektron havuzu arasın-
da oluşan elektrostatik çekim kuvvetine metalik bağ denir. K=2 8 8 1 M=2 8 2 Al = 2 8 3
19 12 13
Mg Al
K
Not
Metalik bağ, metal atomlarının bir arada bulunmasını sağlar. Yarıçapları kıyası, K > Mg > Al
Erime noktaları kıyası, Al > Mg > K
Cevap: C
Metalik bağın sağlamlığı,
➤ Metalin değerlik elektron sayıları ve metal atomunun ça-
pına bağlıdır.
➤ Değerlik elektron sayısı arttıkça metalik bağ artar.
➤ Periyodik sistemde sola ve aşağı doğru gidildikçe yarı-

çap artacağı için metalik bağ zayıflar.
?
ÖSYM Tipi Soru
KNO3 bileşiği ile ilgili,
Not I. Hem iyonik hem de kovalent bağ içerir.
Metalik bağ ile erime ve kaynama noktası doğru orantı- II. Potasyum nitrat olarak adlandırılır.
lıdır. Metallerde yarıçap arttıkça erime ve kaynama noktası III. Katı hâlde elektrik akımını iletmezken sıvı hâlde elektrik
düşer. akımını iletir.
Metalik bağın metallere kazandırdığı özellikler:
1. Metallerin parlaklığı
Çözüm
2. Sertlik
KNO3 bileşiği potasyum nitrat olarak adlandırılır. İyonik bile-
3. İşlenebilme şikler sıvı ve sulu çözelti hâllerinde elektrik akımını iletir.
4. Elektrik iletkenliği K+ ve NO–3 iyonları arasında iyonik bağ, N ve O atomları ara-
sında kovalent bağ oluşur.
5. Tel ve levha hâline getirilebilme
Cevap: E
Not
✅ Metalik bağ kuvveti arttıkça metalin sertliği artar.
✅ Sıcaklık arttıkça metalin iletkenliği azalır.
✅ Metallerin esnek ve dövülebilir olmasının sebebi değerlik

elektronlarının darbe sırasında kolayca kayabilmesi ve
yer değiştirebilmesidir.

ZAYIF ETKİLEŞİMLER 2. İyon-Dipol Etkileşimleri
Kimyasal türleri birbirinden ayırmak için gereken bağ enerjisi İyon ve polar bir molekül arasında oluşan çekim kuvveti
yaklaşık olarak 40 kj/mol’den daha az ise etkileşim zayıf etki- iyon-dipol etkileşimidir.
leşimdir.
Na+ O Cl– O
➤ Zayıf etkileşimler moleküller arasında görülür. H H H H
➤ Zayıf etkileşimler moleküllerin fiziksel özelliğini belirler.
İyon-dipol etkileşimi İyon-dipol etkileşimi
Not
H2O sıvısının gaz fazına geçişi için yaklaşık 44 kj enerji ge-
reklidir. 3. Dipol-İndüklenmiş Dipol Etkileşimleri
H2O(s) + 44 kj √ H2O(g)
40 kj enerjiden daha fazla enerji harcanmasına rağmen olay
fizikseldir ve zayıf etkileşimler kopmuştur. Polar bir molekül ile apolar bir molekül ya da soy gaz atomu
arasında oluşan etkileşimdir.
NH3………CH4 H2O…………Ne
Zayıf Etkileşimler
Hidrojen Bağı Van der Waals Etkileşimleri

4. Dipol-İndüklenmiş Dipol Etkileşimleri
Dipol-Dipol Dipol-İndüklenmiş İndüklenmiş dipol-İndük-
etkileşimi dipol etkileşimi lenmiş dipol etkileşimi
İyon-Dipol İyon-İndüklenmiş
etkileşimi dipol etkileşimi İyon ve apolar bir molekül ya da soy gaz atomu arasında olu-
şan etkileşimdir.
K+ ………CO2 Cl–…………He
Van der Waals Etkileşimleri
Moleküller arasındaki zayıf çekim kuvvetleridir. Moleküldeki 5. İndüklenmiş Dipol-İndüklenmiş Dipol Etkileşimi
kalıcı pozitif ve kalıcı negatif yüklerin oluşmasına kalıcı dipol (London Kuvvetleri)
denir. Atomdaki elektronlar sürekli hareket hâlinde iken bir böl-
geye yığılmaları ile bölgenin (–) ve (+) yüklü olmasını sağlaya-
bilir. Anlık polarlanma oluştururlar. Bu olaya indüklenme denir.
Apolar molekülleri arasında ve soy gaz atomları arasında olu-
şan etkileşimdir.
1. Dipol-Dipol Etkileşimleri
➤ Tüm etkileşimlerin yanında London kuvvetleri de bulunur.
➤ London kuvvetleri en zayıf etkileşimdir.
İki tane polar molekül arasında elektrostatik çekim kuvveti CH4 …………CCl4
oluşur. Bu kuvvetler dipol-dipol etkileşimidir. Ar ……………He
➤ Polar moleküllerde kalıcı dipolleşme görülür.
➤ İtme ve çekme kuvvetleri görülür. Çekme kuvvetleri itme

kuvvetlerinden büyüktür. Not
H—F H—F London kuvvetleri görülen taneciklerin elektron sayıları arttık-
Dipol-dipol etkileşimi ça London etkileşimi artar ve erime, kaynama noktaları yük-
selir.

Örnek Örnek
CH3 — O — CH3 molekülü ile ilgili, Aşağıda verilen yoğun fazdaki moleküllerin hangisinde
I. Hem polar hem de apolar kovalent bağ içerir. etkin olarak London kuvvetleri bulunur?
II. Kendi molekülleri arasında dipol-dipol etkileşimi yapar. (1H, 6C, 7N, 8O, 9F, 16S)
A) NF3 B) CO2 C) H2O D) HF E) SO2
III. Lewis yapısı, Çözüm
H H
NH3 CO2 Apolar
H C O C H şeklindedir.

H2O
H H Polar
HF
ifadelerinden hangileri doğrudur? (1H, 6C, 8O)
SO2
London kuvvetleri apolar moleküller arasında etkin olarak bu-
D) I ve III E) II ve III lunur.
Çözüm Cevap: B
Moleküldeki tüm bağlar polar kovalenttir. Molekül polardır.

Kendi molekülleri arasında dipol-dipol etkileşimi yapar.
Cevap: E
Not
Hidrokarbonlarda karbon sayısı arttıkça kaynama noktası
artar. Aynı karbon sayılı hidrokarbonlarda dallanma arttıkça
London kuvvetleri azalır, kaynama noktası azalır.
Örnek Örnek
CH3
Tanecik Çifti Etkin Etkileşim Türü |
I. CH3 — C — CH2 — CH2 — CH3
I. BF3 — CH4 London |
CH3
II. H2O — HF Dipol-dipol
CH3
+—
III. Na NH3 İyon-dipol |
II. CH3 — CH2 — CH — CH2 — CH3
Tablodaki tanecik çiftlerinden hangilerinin etkin etkileşim
türü doğru verilmiştir? (1H, 5B, 6C, 7N, 8O, 9F) III. CH3 — CH2 — CH2 — CH2— CH2— CH2 — CH3
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Nmaralanmış bileşiklerin kaynama noktaları kıyası aşağı-

D) I ve III E) I, II ve III dakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) III > I > II B) III > II > I C) II > III > I
Çözüm
D) II > I > III E) I > II > III
Çözüm
BF3 √ Apolar H2O √ Polar
I. 7 karbonlu
CH4 √ Apolar HF √ Polar
NH3 √ Polar II. 6 karbonlu
H2O ve HF molekülleri arasındaki etkin etkileşim türü hidrojen III. 7 karbonlu

bağıdır. Dallanma arttıkça kaynama noktası azalır.
Cevap: D Cevap: A

Hidrojen Bağı
Periyodik sistemde halojen asitlerinde yukarıdan aşağı doğ-
ru gidildikçe kaynama noktaları artması beklenirken en faz-
la kaynama noktasına sahip olan HF’dir. Bunun sebebi HF
Oksijen, azot veya flor gibi elektronegatif bir atoma bağlı ya
molekülleri arasında hidrojen bağının bulunmasıdır.
da aynı moleküldeki elektronegatif atom ile yaptığı moleküller
arası etkileşime hidrojen bağı denir.
Kaynama Noktası (°C)
➤ Hidrojen bağları zayıf etkileşimler arasındaki en kuvvetli
etkileşimdir. H2O
➤ Hidrojen bağı aynı iki molekül arasında oluşabileceği gibi

farklı iki molekül arasında oluşabilir. H2Te
➤ Aynı moleküller arasında oluşan hidrojen bağları:
H—F H—F H2Se
H—N—H H—N—H H2S

| |
H H Periyot Numarası
O O
H H H H
|
|
|
|

➤ Farklı moleküller arasında oluşan hidrojen bağları:
HF
H—F O
H H
|
|
H H
| |
H—C—O—C—H H—N—H HI
| | |
H H H
➤ Bazı moleküller F, O, N atomları ile H içermesine rağmen HBr

kendi molekülleri arasında hidrojen bağı yapmaz. HCl
H H H H Periyot Numarası
| | | |
H—C—O—C—H H—C—O—C—H
| | | |
H H Hidrojen bağı H H
değildir.

➤ Moleküller arası çekim kuvvetleri bir maddenin fiziksel
özelliklerini belirler. Moleküller arası çekim kuvveti fazla
NH3
olan molekülün erime ve kaynama noktası yüksektir.
Bileşik Kaynama Noktası (°C)

SbH3
HF 19,5
AsH3
HCl –85 PH2
Periyot Numarası
HBr –66
HI –35

FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞİMLER

Örnek
I. HCl
II. NF3 Maddenin yapısı değişmeden sadece hâl, şekil, dış görünüş
ve fiziksel özelliklerinde meydana gelen değişimlere fiziksel
III. CH3OH
değişim denir.
Yukarıda verilen moleküllerden hangileri kendi molekül-
leri arasında hidrojen bağı içerir? ➤ Yoğunluk, erime ve donma noktaları, kaynama noktası,
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III maddenin fiziksel hâli, akıcılık ve sertlik gibi özellikler fi-
ziksel özelliklerdir.
➤ Fiziksel değişimler sırasında zayıf etkileşimler kopar ya
Çözüm
da oluşur.
H — Cl H — Cl
➤ Fiziksel olaylarda kopan ve oluşan bağın enerjisi genellik-
Dipol-Dipol le 40 kj/mol’den küçüktür.
etkileşimi
F—N—F F—N—F Fiziksel değişimler

| |
F Dipol-Dipol F ✅ Hâl değişim olayları
etkileşimi
✅ Camın kırılması
H H
|
H—C—O—H
|
H—C—O—H
✅ Kâğıdın yırtılması
|
H Hidrojen
|
H ✅ Tuz ve şeker gibi maddelerin suda çözünmesi
bağı ✅ Metallerin elektrik akımını iletmesi
Cevap: C
✅ Işığın kırılması
?
✅ Yoğurttan ayran eldesi
ÖSYM Tipi Soru ✅ Karışımların oluşması ve bileşenlerine ayrılması
I. CH4
✅ Mumun erimesi
II. H2O
✅ Elektriğin barajlarda üretilmesi
III. CH3 — O — CH3
Numaralanmış moleküllerin kaynama noktaları kıyası
aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? Bütün maddeler atom veya molekül denilen küçük tanecik-
lerden oluşur. Maddelerin atom veya molekül yapılarıyla ilgili
A) II > III > I B) I > II > III C) I > III > II
özelliklere kimyasal özellikler denir. Kimyasal değişim mad-
D) II > I > III E) III > II > I denin iç yapısının yani elektron düzeninin ve bağ yapısının
Çözüm değişmesidir. Kimyasal değişimler ile maddenin hem kim-
yasal hem de fiziksel özellikleri değişir. Kimyasal değişim ile
CH4 √ London etkileşimi maddenin kimyasal formülü değişir.
CH3OCH3 √ Dipol-Dipol etkileşimi
London etkileşimi
➤ Hem zayıf hem de güçlü bağlar kopar.
H2O √ Hidrojen bağı
Dipol-Dipol etkileşimi ➤ Oluşan ve kopan bağın enerjisi genellikle 40 kj/mol’den
London etkileşimi fazladır.
➤ Maddenin kimlik özelliği değişerek farklı maddelere ay-

H2O > CH3OCH3 > CH4
rışır ya da farklı maddelerle etkileşerek yeni maddeleri
Cevap: A
oluşturur.

Kimyasal değişimler Örnek

✅ Metallerin paslanması, kararması I. Betonun katılaşması
✅ Yanma tepkimeleri II. Grizu patlaması
✅ Sodyum metalinin asitte çözünmesi III. Gümüşün kararması

Yukarıda verilen olayların hangilerinde kimyasal değişim
✅ Tuzlu suyun elektrik akımını iletmesi gerçekleşir?
✅ Sütten yoğurt eldesi A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
✅ Üzüm ve elmadan sirke eldesi D) I ve II E) I, II ve III
✅ Bileşiklerinin elektroliz ile bileşenlerine ayrılması Çözüm
✅ Asit ile baz tepkimelerinden tuz eldesi Betonun katılaşması sönmüş kireç ile havadaki CO2 gazının
tepkimesidir.
✅ Solunum ve fotosentez olayları Grizu patlaması metan gazının yanmasıdır.
✅ Küflenme, çürüme ve ekşime olayları Gümüşün kararması, yanma tepkimesidir.
✅ Gıdaların pişirilmesi Cevap: E
✅ Besinlerin sindirimi
✅ Harcın donması
✅ Yağlı boyanın kuruması
✅ Elektriğin pilde üretilmesi ?
ÖSYM Tipi Soru
Değişme Fiziksel Kimyasal

Not
I. Ham petrolden mazot eldesi ✓
Metaller elektron hareketi ile, iyon içeren çözeltiler iyon hare-
II. Mumun yanması
keti ile elektriği iletirler. Elektron hareketi ile fiziksel değişim, ✓
iyon hareketi ile kimyasal değişim meydana gelir. III. Kâğıdın yırtılması ✓
Yukarıda verilen tablodaki değişimlerden hangilerinin

Örnek işaretlenmesinde hata yapılmıştır?
I. Gökkuşağı oluşması
II. Sütten yoğurt eldesi
Çözüm
III. Fe metalinin elektriği iletmesi
Yukarıda verilen olaylardan hangileri fiziksel değişimdir? Kâğıdın yırtılması fiziksel olaydır.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Ham petrolün damıtılması fizikseldir.
Mumun yanması kimyasal, erimesi fizikseldir.
Çözüm Cevap: C
Sütten yoğurt eldesinde süt mayalanır ve kimlik özelliği de-
ğişir.
Gökkuşağı oluşumu ışığın kırılmasıdır ve fiziksel değişimdir.
Metallerin elektriği iletmesi fizikseldir.

Cevap: D

? ?
Sıvı hâldeki C2H5OH molekülleri arasında; Aşağıda verilen moleküllerden hangisinin molekül içi ve
I. polar kovalent bağ, moleküller arası etkin etkileşim türlerinden her ikisinde
de hata yapılmıştır? (1H, 5B, 6C, 7N, 8O, 9F)
II. hidrojen bağ,
III. London kuvvetleri Molekül Molekül İçi Moleküller Arası
etkileşim türlerinden hangileri bulunur? A) H2O Polar kovalent Dipol-Dipol
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II B) H2 Apolar kovalent London
C) NH3 Polar kovalent Hidrojen bağı
Çözüm
D) BF3 Apolar kovalent London
H H E) CH3OH Apolar kovalent Dipol-Dipol
| |
H—C—C—O—H Çözüm
| |
H H
H
Atomlar arasında hem polar hem de apolar kovalent bağ bu- |
H—C—O—H
lunur. Molekülleri arasında hidrojen bağ, dipol-dipol etkileşimi |
ve London kuvvetleri bulunur. H
Cevap: D
Atomlar arası bağ polar kovalent, moleküler arası etkin etkile-
şim türü hidrojen bağıdır.
Cevap: E
?
?
XH3 molekülü ile ilgili,
CH3
| ➤ Kendi molekülleri arasında hidrojen bağı yapar.
I. CH3 — CH2 — CH — CH3
II. He ➤ X elementi 2. periyot elementidir.
III. HCN bilgileri veriliyor.
Numaralanmış taneciklerin kaynama noktaları kıyası aşa- Buna göre, X elementi aşağıda verilenlerden hangisi ola-
ğıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? (1H, 2He, 6C, 7N) bilir?
A) 5B B) 7N C) 9F D) 15P E) 16S
A) I > II > III B) I > III > II C) III > I > II
D) III > II > I E) II > I > III Çözüm
Çözü m
Çözüm
X Lewis yapısı
CH3 H | H
|
| H
CH3 — CH2 — CH — CH3 √ London kuvvetleri
X elementi 2. periyot 5A grubu elementidir.
He √ London kuvvetleri
HCN √ Dipol-Dipol etkileşimleri 7N = 2 5
Molekül büyüdükçe London etkileşimi artar. Cevap: B
III > I > II

Cevap: C

? ?
H2O CO2 CH4

Kovalent bağ güçlü etkileşimdir.
Hidrojen Bağı D Y
CH3OH HF NH3 İyonik bileşikler sıvı ve katı Van der Waals etkileşimleri
halde elektriği iletir. zayıf etkileşimdir.
Yukarıda hidrojen bağı ile ilgili kavram haritası verilmiştir.
D Y D Y
Buna göre, kavram haritasındaki taneciklerden kaç tane-
si hatalı verilmiştir? 6
5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
NF3 molekülleri
Metalik bağ zayıf arasındaki etkin
Çözüm
etkileşim türüdür. etkileşim türü
hidrojen bağdır.
| O | .......... | O | (Hidrojen bağ)
H H H H D Y D Y
O C O .......... O C O (London etkileşimi) 1 2 3 4

||
||
||
||
Yukarıda verilen dallanmış ağaç tekniğinde tüm bilgileri

H H
| | doğru cevaplayan öğrenci kaç numaralı çıkışa ulaşır?
H C H .......... H C H (London etkileşimi)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
|
|
|
|
| |
H H
Çözüm
| N | .......... | N | (Hidrojen bağ)
H | H H | H - Kovalent bağ güçlü etkileşimdir.
H H
- İyonik bileşikler katı halde elektrik akımını iletmezler.
H F .......... H F (Hidrojen bağ)
- | N | molekülü plordır. H elementi içermediği için
|
|
F | F
F
H H
| | hidrojen bağı yapmaz.
H C O H .......... H C O H (Hidrojen bağ)
|
|
|
|
|
|
| | Cevap: D
H H
Cevap: B

? ?
I. Ham petrolden LPG eldesi
II. Üzümden sirke eldesi
III. Bitkilerden esans eldesi
Yukarıda verilen olaylardan hangileri kimyasal değişime
örnektir?
1. 2.
Çözüm
1. Olay suyun kaynaması, 2. olay suyun elektrolizidir. - Ham petrolden LPG, mazot, benzin gibi petrol ürünlerinin
Buna göre, eldesi fizikseldir.
I. 1. olayda moleküler arası etkileşimler, 2. olayda atomlar
- Üzümden ya da elmadan sirke eldesinde kimyasal değişim
arasındaki etkileşimler rol oynar.
olur.
II. 1. olayda fiziksel değişim, 2. olayda kimyasal değişim ol-
muştur. - Bitkilerden esans eldesi ektraksiyon yöntemidir ve fizikseldir.
III. 2. olayda kopan bağın enerjisi 40 kj/mol’den daha fazla- Cevap: B

dır.
?
ÖSYM Tipi Soru
Çözüm
Yağlı boyanın kuruması
- Suyun kaynaması hal değişimi olayıdır ve fizikseldir. Suyun
elektrolizi suyun elementlerine ayrışmasıdır ve kimyasaldır. Şeker pancasından şeker eldesi
- Fiziksel değişimlerde moleküler arası etkileşimler, kimyasal CO2 gazının suda çözünmesi
değişimlerde atomlar arası etkileşimler rol oynar.
Yukarıda verilen değişimler kimyasal ise “K”, fiziksel ise
- Fiziksel olaylarda oluşan ya da kopan bağ enerjisi genellik-
“F” harfi ile sınıflandırıldığında hangi sonuca ulaşılır?
le 40 kj/mol’den az, kimyasal değişimlerde genellikle 40 kj/
mol’den fazladır. A) K B) K C) F D) K E) F
Cevap: E F K F K F
K F K K F
Çözüm
- Yağlı boyanın kuruması kimyasaldır.
- Şeker pancarından şeker ektraksiyon yöntemi ile elde edilir.

Olay fizikseldir.
- O2 gazı dışında gazların suda çözünmesi kimyasaldır.

Cevap: A

DERS İŞLEME
DEFTERİ
BİYOLOJİ
MF-1
➤ Yaşam Bilimi Biyoloji

➤ Hücre
➤ Canlılar Dünyası
ÜNİTE 01 Yaşam Bilimi Biyoloji
YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ

Kavram Yanılgısı
✅ Prokaryot demek, protista demek değil!
✅ Biyoloji “hayat” anlamına gelen bios ve “bilim = inceleme” ✅ Ökaryot denilince yalnızca çok hücrelileri düşünme!
anlamına gelen logos kelimelerinin birleşmesi ile oluş-
muştur.
B) Organizasyon
✅ Biyoloji: Canlıları, canlıların özelliklerini, yapı ve işlev-
lerini, canlı ve cansızlarla etkileşimlerini inceleyen bilim
dalıdır.
✅ Biyoloji ile ilgili olarak çalışan bilim insanlarına biyolog
✅ Tüm canlılar belirli bir organizasyona sahiptir.
denir.
✅ Atom √ Molekül √ Organel √ Hücresel yapı √
Doku √ Organ √ Sistem √ Organizma
✅ Biyoloji kavram olarak ilk kez 1800 yılında Karl Friedrich
✅ Mikroskopta inceleme yaparken bir bakteriyi bir protista
Burdoch tarafından kullanılmıştır.
âlemi üyesinden ayırt edebiliyorsak; mantara bitki, bitkiye
✅ 1802 yılında Gottfried Reinhold Treviranus, filozofların
mantar demiyorsak bu hepsinin kendi içinde benzer bir
doğa üzerine düşüncelerini açıklayan yapıtına “Biyoloji”
organizasyona sahip olduğunu gösterir.
adını vermiş ve biyoloji günümüzdeki anlamıyla kullanıl-
maya başlamıştır.
✅ Çok hücreli canlılar, hücrelerin rastgele bir araya toplan-
mış hâli olmayıp iş birliği içinde olan çok sayıda hücre-
nin oluşturduğu birlikteliktir. Bu durum canlıya zaman ve
Canlıların Ortak Özellikleri enerji tasarrufu sağlar.
A) Hücresel Yapı
Not
Tek hücreli bir canlının doku boyutunda organizasyon basa-
✅ Organizmaların yapısal ve işlevsel birimi hücredir.
mağı olmaz.
C) Beslenme
Bakteri hücresi Amip hücresi Bitki hücresi
✅ Prokaryot ve ökaryot olmak üzere iki çeşit hücre yapısı

söz konusudur.
✅ Canlılar, madde ve enerji ihtiyaçlarını karşılamak için bes-

lenmek zorundadır.
✅ Bazı canlılar ototroftur. Ototrof canlılar fotoototrof ya da
kemoototrof olabilir.
Bakteri hücresi Hayvan hücresi
✅ Kimyasal enerji ile besin sentezleyen kemoototrof bakte-
✅ Tek hücreli ✅ Tek ya da çok hücreli riler kendi besinini kendisi üretir. Işık enerjisini kullanarak
fotosentez yapan canlılar ise fotoototrof bir bakteri, alg ya
✅ Zarla çevrili çekirdek ve ✅ Zarla çevrili çekirdek da bitki olabilir.
organel yok. ve organel var. ✅ Bazı canlılar ise hem ototrof hem heterotroftur. Örneğin;
✅ Bakteriler ve arkeler
✅ Prostista, mantar, bitki azottan fakir topraklarda yaşayan böcekçil bitki fotosen-
ve hayvanlar ökaryot- tez yapar ancak azot ihtiyacını yakaladığı böceği sindire-
prokaryottur.
tur. rek elde ettiği amino asitlerden karşılar.
TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 114

D) Solunum F) Hareket
✅ Canlılar yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirmek için ener- ✅ Canlılar, ihtiyaçlarını karşılamak için hareket ederler.
jiye ihtiyaç duyar. Besin monomerleri solunum reaksiyon-
larında parçalandığında oluşan ATP yaşamsal faaliyetler-
✅ Bir hücreli canlılarda hareketi sil, kamçı, yalancı ayak
gerçekleştirir. Örneğin öglena kamçısıyla, paramesyum
de kullanılır.
silleriyle hareket eder.
✅ Solunum oksijenli ve oksijensiz olmak üzere iki çeşittir.
✅ Hareket bitkilerde durum değiştirme, hayvanlarda ise yer
✅ Besin monomerlerinin parçalanmasıyla ATP üretilmesini değiştirme şeklindedir.
sağlayan diğer bir olay fermantasyondur.
✅ Fermantasyonda elektron taşıma sistemi olmadan orga-

nik bileşikler parçalanarak ATP elde edilir.
Not
Ayçiçeğinin güneşe yönel- Kuşlar uçarak yer değiştir-
Oksijenli: ETS var.
Solunum mesi durum değiştirme ha- me hareketi yapar.
Oksijensiz: ETS var. reketidir.
Fermantasyon bir solunum çeşidi değil, oksijensiz ortamda

ATP üretimini sağlayan bir mayalanma olayıdır. Elektron ta-
şıma sistemi yoktur.
Not
Süngerler, yer değiştirme hareketi yapmayan hayvanlardır.
Not
✅ Tüm solunum çeşitleri ve fermantasyonlarda başlangıç
aşaması glikoliz olayıdır.
Bir Adım Ötesi
✅ Glikoliz olayı tüm canlılarda sitoplazmada gerçekleşir ve ✅ Bitkilerde gerçekleşen tropizma ve nasti hareketleri du-
enzimleri tüm canlılarda ortaktır. rum değiştirme hareketidir.
✅ Enzimlerin sentezine sağlayan gen bölgeleri de ortaktır. Örnek: Bitkinin suya, güneşe, ışığa yönelmesi (Tropizma)
✅ Glikoliz sırasında gerçekleşen substrat düzeyinde fosfori- Böcekçil bitkinin böceği yakalaması, akşamsefası bitkisinin
lasyon olayı da tüm canlılarda ortaktır. akşam çiçeklerini açması (Nasti)
E) Boşaltım
G) Uyarılara Tepki
✅ Metabolik faaliyetler sonucunda atık maddelerin (CO2,

✅ Canlılar, iç ve dış ortamdan gelen uyaranlara tepki gös-
NH3, H2O gibi) hücre veya vücuttan dışarı atılmasına bo-
terir. Bu durum, çevreye uyum ve yaşamın devamı için
şaltım denir.
gereklidir.
✅ Tek hücrelilerde hücre zarından metabolik artıkların uzak-
✅ Örneğin; öglenanın fotosentez yapmak için ışığa doğru
laştırılması, bitkilerde terleme ve damlama olayı, ayrıca
hareket etmesi, filin aşırı sıcakta suya girmesi, sıcak bir
yaprak dökümü, insanda ter ve idrar çıkışı, CO2 nin solu-
cisme dokunan insanın elini çekmesi uyarılara tepkidir.
numla uzaklaştırılması birer boşaltım olayıdır.
115 TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

H) Metabolizma K) Üreme
✅ Canlılarda gerçekleşen yapım ve yıkım olayları metabo- ✅ Canlının kendi yaşamı için değil de neslinin devamı için
lizmadır. gerçekleştirdiği olaydır.
Metabolizma
✅ Eşeysiz ve eşeyli üreme olmak üzere iki çeşittir.
✅ Eşeysiz üremede döllenme olmadan aynı kalıtsal özel-
liklere sahip yavrular meydana gelir. Bir hücreli canlılar,
Yapım Yıkım bazı bitkiler ve bazı omurgasızların üremesi örnektir. Ka-
Anabolizma Katabolizma lıtsal çeşitlilik oluşturmaz.
Özümleme Yadımlama
✅ Eşeyli üremede, dişi ve erkek bireylere ait üreme hücre-
lerinin birleşmesiyle yeni bireyler meydana gelir. Kalıtsal
Örn: Fotosentez Örn: Solunum
çeşitlilik sağlanır.
✅ Bazı canlılar sadece eşeysiz, bazıları sadece eşeyli, bazı
canlılar ise her iki üremeyi de gerçekleştirebilir.
✅ Eşeysiz üreme ile oluşan canlılar, eşeyli üremeye göre
I) Homeostazi daha hızlı oluşur.
✅ Kararlı iç denge anlamındadır. L) Büyüme ve Gelişme

✅ Canlılardaki tüm sistemler homeostaziyi korumaya yöne-
liktir.
✅ Örneğin; vücut sıvılarının, asit-baz dengesinin ayarlan- ✅ Büyüme: Tek hücreli canlılarda sitoplazmanın hacimce
ması, vücut sıcaklığının sabit tutulması, zararlı atıkların ve kütlece artışı, çok hücreli canlılarda ise hücre sayısının
vücut dışına atılması ve vücut su miktarının korunması ve hacminin artışıyla sağlanır.
homeostazi sağlar. ✅ Olgunlaşma: Canlıların sahip olduğu yapıların zamanla
gelişerek fonksiyonel olarak olgunlaşmasıdır.
✅ Örneğin; bir bebeğin boyunun uzaması büyüme iken ko-
nuşması, yürümesi ise gelişmedir.
Not
Dışkılama olayı homeostaziyi korur çünkü zararlı atıkların
vücut dışına atılmasını sağlayan olaylardan biridir. M) Nükleik Asit İçerme
J) Uyum
✅ Tüm canlılarda DNA ve RNA bulunur. Bu nedenle tüm
canlılarda mutasyon görülebilir.
✅ Uyum (adaptasyon), organizmanın bulunduğu çevrede

yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklerdir. Not
✅ Kazanılan özellikler nesilden nesile aktarılır. Virüslerde ya DNA ya RNA bulunur. Virüs canlı değildir.
✅ Örneğin; kutup ayılarının post renginin beyaz olması, kak-
tüslerde yaprakların diken şeklini alması, karasal hayata
uyum sağlamış canlılarda solunum organlarının vücut içi- Not
ne çekilmesi adaptasyondur. Tüm canlı hücrelerde DNA replikasyonu olmaz çünkü bölün-
meyen hücreler DNA eşlenmesi yapmaz.

N) Protein Sentezi İnorganik Bileşikler
✅ Temel element olarak karbon içermeyen bileşiklerdir.

✅ Tüm canlılar ribozom içerir ve DNA dizilimlerine uygun ✅ Doğadan hazır alınıp canlının yapısına katılırlar.
(kendilerine özgü) protein sentezler. ✅ Canlı tarafından sentezlenmezler.
✅ Sindirilmezler.
Not ✅ Homeostasinin korunması ve biyokimyasal tepkimelerin
Tüm canlı hücrelerde ribozom bulunmaz, örneğin olgun alyu- gerçekleşmesi için gereklidir.
var hücresi çekirdeğini ve organellerini kaybetmiştir.
✅ Solunumda enerji verici olarak kullanılmazlar.
Bir Adım Ötesi
✅ Organik monomer √ Organik polimer A) SU
– Tüm canlılarda ortak olabilir, örneğin protein sentezi
✅ Organik polimer √ Organik monomer
– Tüm canlılarda ortak olabilir, örneğin protein hidrolizi ✅ Organizmaların toplam kütlesinin %70’inden fazlası su-
✅ İnorganik madde √ Organik madde dan oluşur.
– Kemosentez ya da fotosentez olabilir. Tüm canlılarda ✅ Bazı canlılar için yaşam ortamıdır ve dünyanın büyük kıs-
ortak değildir. mını oluşturur.
✅ Organik monomer √ İnorganik madde
– O2 li solunum örnek olabilir ancak tüm canlılar O2 li so-
✅ Fotosentezde kullanılır. Sudaki oksijen olay sonunda at-
mosfere verilir. Hidrojen ise besinin yapısına katılır.
lunum yapmaz.
✅ ADP + P D ATP ✅ İyi bir çözücüdür.
– Tüm canlı hücrelerde ortaktır.
✅ Tepkimelerin çoğu hücre içindeki sulu çözeltilerde ger-
çekleşir.
CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN ✅ Kararlı bir yapıdadır.

TEMEL BİLEŞİKLER
✅ Maddelerin taşınmasını kolaylaştırır.
✅ Enzimlerin çalışabilmesi için ortamda en az %15 su bu-

lunmalıdır.
✅ Her canlının toplam %98’i karbon, hidrojen, oksijen, azot,
fosfor ve kükürt elementlerinden oluşur. ✅ Metabolik artıkların uzaklaştırılmasını sağlar. (Örneğin;
ter, idrar.)
Canlılarda Bulunan Temel Bileşikler
✅ Terleme olayı canlının aşırı ısınmasını önler. Suyun bu-
harlaşma ısısının yüksek olması etkili bir soğutma sağlar.
İnorganik Organik
✅ Yüksek özgül ısıya sahip olması ve ısıyı depolama özelli-
ği, deniz ve okyanuslardaki suyun yavaş yavaş ısınıp so-
Bileşikler Bileşikler
ğumasını sağladığından canlıların olumsuz etkilenmesini
✅ Su ✅ Karbonhidratlar
✅ Mineral ✅ Lipitler
önler.
✅ Asit ✅ Proteinler ✅ Suyun hacmi +4 °C’de en azdır. Donduğunda hacmi, sıvı

✅ Baz ✅ Enzimler hâlinden fazladır. Bu nedenle buzlukta unutulan şişeler
✅ Tuz ✅ Hormonlar patlar. Çünkü su molekülleri donarken birbirinden uzakla-
✅ Vitaminler şarak hacmi artırır.
✅ Nükleik asitler
✅ ATP ✅ Suyun yoğunluğu +4 °C’de en fazladır.

Not ✅ Kohezyon kuvvetine bağlı olarak oluşan yüzey gerilimi,

m bazı canlıların su yüzeyinde durabilmesini ve yürüyebil-
d=
V Hacim mesini de sağlar.
Özkütle
✅ Hacim arttıkça özkütle azalır.

✅ Göllerde ya da su birikintilerinde buz, suyun üzerinde
yüzer.
✅ Yoğunluğu az olan buz, sıvısının üzerinde yüzmektedir.
Buz
Su B) MİNERAL
✅ Canlı sentezlemez, dışarıdan hazır alınır.

✅ Buz, soğuk hava ile daha alt tabakalardaki suyun tema- ✅ Vücudun yapısına katılır.
sını önler; böylece suda yaşayan canlılar donmadan ya- ✅ Enzimlerin yapısına kofaktör olarak katılır, düzenleyici
şamlarına devam eder. olarak görev alır.
✅ Su moleküllerinin hidrojen bağlarının etkisiyle birbirine ✅ Solunumda enerji verici olarak kullanılmaz.
tutunmasına kohezyon kuvveti denir. ✅ Kemosentetik canlılar mineralleri oksitleyerek kimyasal
✅ Suyun başka moleküllere tutunmasını sağlayan kuvvete enerji elde eder.
adhezyon kuvveti denir. ✅ Eksikliklerinde ve fazlalıklarında metabolik faaliyetler aksar.
✅ Yapraklarda terleme sonucu su azalınca su alma isteği

ile oluşan emme kuvveti ile su yukarı doğru çekilir.
İnsan Vücudunun Gereksinim Duyduğu Bazı Mineraller ve
Görevleri
Odun borusu Magnezyum: İnsanlarda kemik ve dişlerin, bitkilerde kloro-

filin yapısına katılır. Birçok enzimin kofaktör kısmıdır. Kas ve
sinir sisteminin çalışması için gereklidir. Eksikliğinde sinir sis-
temi bozuklukları görülür. Eksikliği göz, dudak gibi yapılarda
seyirmelere sebep olabilir. Muz ve kivide bol bulunur.
Fosfor Nükleik asitler, ATP ve hücre zarının yapısına katılır.

Kemik ve diş oluşumunda görev alır. Eksikliğinde kemik ve
diş gelişiminde problemler görülür. Fazlalığı kemiklerde kal-
siyumun azalmasına neden olur. D vitamini fosfor emilimini
kolaylaştırır.
Potasyum Kalp ritmini düzenler. Asit-baz ve su dengesini

✅ Kohezyon kuvveti sayesinde su; bir sütun şeklinde, mo- ayarlar. Sinir hücrelerinde uyartı iletimi için gereklidir. Eksikliğin-
lekülleri arasında hiç boşluk kalmadan taşınır. de kramp, kalp ritminde bozukluk, yorgunluk, sindirim bozukluk-
ları görülür. Bitkilerde eksik oluşu bitkinin yeterince büyüyeme-
✅ Adhezyon kuvveti sayesinde ise su, âdeta odun borusu- mesine sebep olur. Fazlalığı böbrek ve kalp sorunları ile el ve
na tırmarırcasına yukarı çıkar.
ayakta karıncalanmaya sebep olabilir.

Kalsiyum: Kemik ve dişlerin yapısına katılır. D vitamini Not

emilimini kolaylaştırır. Sinir, kas fonksiyonları için gereklidir.
pH = “Power of Hydrogen”
Kanın pıhtılaşmasında görev alır. Eksikliğinde kemiklerde
yumuşama, eğilme görülür. Fazlalığı böbrek taşı oluşumuna
ve kireçlenmeye neden olabilir. Not
Her pH birimi H+ ve OH– derişimlerinde on misli farka karşılık
Klor: Mide öz suyu oluşumunda, asit-baz dengesinin sağ-
gelir. pH’si 3 olan bir çözelti, pH’si 6 olan bir çözeltiden 2 değil
lanmasında, hücre içi ve dışı su dengesinin ayarlanmasında
1000 kat daha asidikdir.
görev alır. Klor eksikliğinde sindirim sorunları ortaya çıkar.
Sodyum: Asit-baz ve su dengesinin ayarlanmasında gö- ✅ Mide sıvısı çok asidiktir. (pH = 1,5 civarında)
rev alır. Kas kasılması ve sinir hücrelerinde uyartı iletimi için
✅ Çok asitli yiyecek tüketmek gastrit, ülser gibi hastalıklara
gereklidir. Eksikliğinde iştahsızlık, kas krampları görülür. yol açabilir.
Demir: Alyuvarlarda bulunan hemoglobinin yapısına ka-

tılır. Eksikliğinde anemi (kansızlık), tırnaklarda çökme, bitki
yapraklarında sararma gözlenir. Fazlalığı zehirlenmelere,
D) BAZ
damar sertliğine, hücrelerin erken yaşlanmasına sebep ola-
bilir.
✅ Suda çözündüğünde OH– (hidroksil) iyonu verir.
İyot: Tiroit bezinden salgınanan tiroksin hormonunun yapı-
sına katılır. Eksikliğinde basit guatr görülür. Çocukluk döne-
✅ Kırmızı turnusol kâğıdını maviye çevirir.
mindeki eksikliği büyüme ve zekâ geriliğine sebep olabilir. ✅ Tatları acıdır. Kaygan bir yapısı olabilir.
Flor: Eksikliğinde diş ve kemik gelişimi aksar, çürümeye ✅ NaOH, KOH örnektir.
sebep olabilir. Fazlalığı ise dişlerde kalıcı sararmaya neden
olur.
✅ Kan, lenf, doku sıvısı gibi birçok biyolojik sıvının pH’si 6 ile
8 arasında değişir.
Kükürt: Bazı amino asitlerin sentezi için gereklidir. Eksikliğin- ✅ İnce bağırsakta pH 8-9 civarındadır.
de deride solgunluk, fazlalığında alerjik rahatsızlıklar görülür.
✅ İnsan kanının optimum pH’si 7,4’tür.
Çinko: Bazı enzimlerin yapısına katılır. Bağışıklık sistemi-

ni güçlendirir. Eksikliğinde tırnaklarda beyaz lekeler, ciltte
akne oluşumu, saç dökülmesi, bağışıklıkta zayıflama görü-
lür. Fazlalığı ise baş dönmesine, göz ve ciltte sararmaya,
ayrıca yüksek ateşe neden olabilir.
C) ASİT
✅ Bu farklı pH dereceleri farklı enzimlerin çalışabilmesi için
gereklidir.
✅ Derinin pH’sindeki değişimler egzama, sedef ve saç dö-

külmesi gibi sorunlara yol açarken ağızdaki pH’nin düş-
✅ Suda çözündüğünde H+ iyonu verir. mesi dişlerin çürümesine yol açabilir.
✅ Mavi turnusol kâğıdını kırmızıya çevirir.
✅ Su ve topraktaki ani pH değişimleri canlıları olumsuz etki-
✅ Tadı ekşidir. leyip biyoçeşitliliğin azalmasına neden olabilir.
✅ HCl, H2SO4 örnektir.

E) TUZ ORGANİK BİLEŞİKLER
✅ Asit ve bazın nötrleşme tepkimesi sonucu tuz oluşur. ✅ Karbon ve hidrojen elementlerini içerir.
HCl NaOH NaCl H 2O
–––– + –––––– + –––––– + ––––
ASİT BAZ TUZ SU
✅ Bu elementlerin yanısıra oksijen, azot, fosfor, kükürt gibi
elementleri de içerebilir.
✅ Hücre sitoplazmasında ve hücreler arası sıvılarda tuzla-
✅ Canlılar tarafından sentezlenen bileşiklerdir.
rın belirli yoğunlukta bulunması metabolik açıdan oldukça
önemlidir.
✅ İnsan vücudu en çok kalsiyum, sodyum, potasyum ve

magnezyum tuzlarına ihtiyaç duyar.
A) KARBONHİDRATLAR
✅ Fazla tüketilmesi kalp, böbrek rahatsızlıklarına ve kan ba-
sıncının yükselmesine sebep olabilir.
✅ Hücrede birinci derecede enerji kaynağı olarak kullanılır.
✅ Genellikle “az”eki kullanılarak adlandırılır.

Not
✅ CnH2nOn genel formülleridir.
Piyasada satılan vitamin ve mineral kompleksi içeren suple-
mentler ancak doktor tavsiyesi ile kullanılmalıdır, düzenli kul- ✅ İçerdikleri şeker sayısına göre sınıflandırılır.
lanımları böbreklerde kalıcı hasarlara yol açabilir.
Karbonhidratlar
İçerdiği şeker sayısına göre adlandırılır.
Görevlerine Göre Temel Bileşikler

Monosakkaritler Disakkaritler Polisakkaritler
KaYıP MuSeVi Formülü (3-5-5 Kuralı)

✅ İçerdiği karbon sa- ✅ Maltoz ✅ Nişasta
yısına göre sınıflan- ✅ Sükroz ✅ Selüloz
K arbonhidrat Y ağ P rotein M ineral S u V itamin
dırılır. ✅ Laktoz ✅ Glikojen
Enerji Verici Yapıcı Onarıcı Düzenleyici

✅ Sindirilmez. ✅ Kitin
(İlk 3’ü) (İlk 5’i) (Son 5’i) ✅ Hücre zarındaki por-
lardan geçebilir.
✅ Karbonhidrat
Karbonhidrat ✅ Karbonhidrat
Karbonhidrat ✅ Vitamin
Vitamin
✅ Protein
Yağ
Yağ ✅ Yağ
Yağ ✅ SuSu ✅ Karbon sayısı 3 ile 8
✅ Protein ✅ Protein
Protein ✅ Mineral
Mineral arasında değişir.
✅ Mineral
Mineral ✅ Protein
Protein
✅ SuSu Yağlar
✅ (Steroitler
Yağlar
(Steroitler Trioz Hegzos
düzenleyicidir.)
düzenleyicidir.) 3 C’lu PGA 6 C’lu
– Glikoz
Pentaz
– Fruktoz İzomer
5 C’lu
– Galaktoz
✅ Protein hem enerji verici hem yapıcı onarıcı hem de dü-
zenleyicidir. Riboz Deoksiriboz
(RNA, ATP) (DNA)
✅ Vücutta yapıya katılım oranları: P > Y > K
✅ Solunumda kullanım sıralaması: K, Y, P
✅ 1 g’ının verdiği enerji miktarı: Y > P > K

A. 1. Monosakkaritler
✅ Su kullanılarak, enzim yardımıyla büyük maddelerin par-
çalanıp monomerlerine ayrılmasına hidroliz denir. Hid-
rolizde ATP harcanmaz.
✅ Karbon sayısı 3 ile 8 arasında değişir.
✅ 5 C’lu monosakkarit olan riboz ve deoksiriboz solunumda OH OH + H O
2
kullanılmaz.
✅ Ribozun formülü C5H10O5, deoksiribozun formülü
monosakkarit disakkarit
C5H10O4 tür.
✅ Glikoz, fruktoz ve galaktoz 6 C’lu monosakkarittir.
Genel formülleri C6H12O6 dır.
Not
Kapalı formülleri aynı, açık formülleri farklı olduğundan
Bitkiler galaktoz üretebilir ancak laktoz yapamaz.
izomerdirler.
Hücre zarından geçiş sıralamaları farklıdır.
✅ Glikoz kan şekeri ya da üzüm şekeridir. Fruktoz meyve A.3. Polisakkaritler
şekeri, galaktoz ise süt şekeridir.
✅ Galaktoz bazı bitki reçinelerinde de bulunur.
✅ Hegzosların hepsi tatlıdır ancak en tatlı olan fruktozdur. ✅ Çok sayıda glikoz, glikozitleşme tepkimesine girerek poli-
✅ Monosakkaritler glikozit bağı içermez ve suda çözünürler. sakkarit oluşturur.
d
A. 2. Disakkaritler n (Glikoz) Polisakkarit + (n – 1) H2O
h
Kitin
Nişasta (Hayvansal yapı)
(Bitkisel depo)
Glikojen
✅ İki monosakkarit arasında glikozit bağı kurularak oluşur. (Hayvansal depo)
Buna glikozitleşme denilir. Selüloz
(Bitkisel yapı)
dehidrasyon
Nişasta: Bitkiler tarafından fotosentezle üretilen glikozun

glikoz + glikoz maltoz + H2O
hücre lökoplastlarında depolanmasıyla oluşur. Kök, gövde,
(arpa şekeri)
tohum gibi organlarda bulunan amilaz ile parçalanır. İyot (lu-
hidroliz gol ayıracı) ile mavi-mor renk verir. Hayvan hücrelerinde yok-
tur ancak sindirim sisteminde sindirilebilirler.
dehidrasyon
Selüloz: Bitkilerin hücre çeperinin yapısını oluşturur. Bitki
glikoz + fruktoz sükroz + H2O hücresi yaşlandıkça çeper kalınlaşır. Geviş getiren otçul me-
(çay şekeri) melilerin sindirim sisteminde yaşayan mikroorganizmaların
salgıladığı selülaz enzimi ile sindirilir. Kâğıt ve pamuğun ham
hidroliz maddesidir. İnsan selüloz sindiremez. Ancak selüloz sindirim
kanalında mukus salgılanmasına neden olup besinlerin kolay
dehidrasyon
ilerlemesini sağlar. Sağlıklı beslenmenin vazgeçilmezidir.
glikoz + galaktoz sükroz + H2O Glikojen: Bakteri, arke, mantar ve hayvanlar tarafından sen-
(süt şekeri) tezlenen depo polisakkarit çeşididir. İnsanda fazlası kas ve
karaciğerde depolanır. Glikoza ihtiyaç duyuduğunda glikojen
hidroliz
hidroliz edilir. İnsanda glikojen depoları, besin alınmadığı tak-
✅ Maltoz ve sükroz bitkisel, laktoz ise hayvansaldır. dirde bir gün içinde tükenir. Kastaki glikojen hidrolizle glikoza
döndüğünde kana verilmez. Kas bunu glikoza fosfat bağla-
✅ Monomer maddeler birleşip daha büyük maddeleri oluş-
yarak yapar, böylece glikozu kana vermemiş olur. Kaslardan
tururken enzim kullanılır, ATP harcanır, su açığa çıkar.
kana glikoz geçmez, bu glikozları kas kendisi kullanır.
Buna dehidrasyon denir.

Kitin: Azot içerir. Mantarların çeper yapısını oluşturur. Bö- ✅ Solunumda 2. sırada kullanılırlar.
cekler, örümcekler ve kabukluların dış iskeletinde bulunur.
Saf kitin yumuşaktır, yapısına kalsiyum birikmesiyle sertle-
✅ Deri altında depolanarak canlıyı soğuktan ve mekanik
etkilerden korurlar.
şir. Bazı ameliyat ipliklerinin yapısında bulunur. Kitin dokuda
çözündüğünden dikişi aldırmak gerekmez. ✅ Deriyi nemlendirir ve hafiftirler.
Selüloz Nişasta Glikojen
✅ Bazı vitamin ve bazı hormonların yapısına katılırlar.
✅ Yağda eriyen vitaminlerin emilimini kolaylaştırırlar.
B. 1. Nötral Yağlar (Trigliseritler)
Not ✅ Polimer olmayan büyük moleküllerdir.

Karbonhidratların fazlası insanda yağa dönüştüğünden çok
tüketilmesi karaciğer yağlanması, karaciğer fonksiyon bozuk-
✅ Gliserol üç karbonlu bir alkoldür.
luğu, obezite, insülin direncine bağlı diyabet (şeker hastalığı) ✅ Yağ asitleri, karbon atomu sayıları genelde 4 ila 24 ara-
gibi hastalıklara zemin hazırlar. Az tüketildiğinde ise hâlsizlik, sında değişen uzun zincirlerdir.
yorgunluk, baş dönmesi görülür. ✅ Trigliserit sentezi sırasında bir molekül gliserol ile üç mo-
lekül yağ asidi esterleşme tepkimesi ile birleşir. Gliserol
ile yağ asitleri arasında ester bağı kurulur, her bağın ku-
Not rulduğu yerden su açığa çıkar.
Bitkiler yılda yaklaşık yüz milyar ton selüloz sentezler. Bu

nedenle selüloz dünya üzerinde en bol bulunan organik bi-
leşiktir. Dehidrasyon
+ 3
Hidroliz
B) LİPİTLER
1 Gliserol 3 Yağ asidi 1 Nötral yağ 3 Su
(Trigliserit)
✅ Suda çözünmeyen hidrokarbonlardır. ✅ Vücuda alınan besinlerin fazlası vücudumuzda nötral

yağa çevrilerek depolanır. Doğada en fazla bulunan yağ
✅ C, H, O, bazılarında N ve P bulunur.
çeşididir.
✅ Genel formülü R —COOH şeklindedir.
✅ Alkol, eter, benzen, aseton gibi çözücülerde çözünürler.
✅ Bir nötral yağ hidroliz edildiğinde en fazla 4, en az 2 çeşit
monomer oluşur.
✅ Fosfolipitler, steroitler, mumlar ve bazı pigmentler örnek-
tir.
✅ Yapıcı, onarıcı, bazı türleri düzenleyicidir. (hormon, vita-
min)
B. 2. Yağ Asitleri
✅ Hücre zarının yapısına katılarak akışkanlığı sağlar.
✅ Sinir hücrelerinin etrafındaki lipitler, elektriksel yalıtımı
sağlar.
✅ Doymuş ve doymamış olmak üzere iki çeşit yağ asidi gru-
✅ Yapılarında hidrojen miktarı fazladır. Solunumda kulla- bu bulunur.
nıldıklarında bol metabolik su ve enerji açığa çıkar. Bu
nedenle göçmen kuşlar, kış uykusuna yatan hayvanlar ve
✅ Bazı yağ asitleri vücudumuz tarafından sentezlenirken
bazıları dışarıdan hazır alınır.
çöl hayvanları vücutlarında yağ depolar.

B. 4. Fosfolipitler
✅ Dışarıdan hazır alınanlara “temel (esansiyel) yağ asitleri”
denir. Örnek: Linoleik asit
Doymuş Yağ Asitleri Doymamış Yağ Asitleri
✅ Karbon atomları hidrojenle ✅ Karbon atomları hidro-
Hidrofilik kısım
tamamen doymuştur. jen ile tamamen doyma-
Hidrofobik kısımlar
mıştır.
Hidrofilik kısım
✅ Tekli bağlar içerir. ✅ Tekli bağ yanısıra çiftli
bağ da içerir.
✅ Genellikle hayvansaldır. ✅ Genellikle bitkiseldir.
✅ Oda sıcaklığında katıdır. ✅ Oda sıcaklığında sıvıdır. ✅ Fosfolipitler, gliserole bağlı iki yağ asidi ve bir fosfat gru-
bundan oluşan lipit çeşididir.
✅ Örnek: Tereyağı, kuyruk ✅ Önnek: Ayçiçek yağı,
yağı zeytinyağı, balık yağı ✅ Hücre zarının yapısına katılır.
✅ Fosfat uçları hidrofiliktir (suyu seven) ancak yağ asitlerin-

den oluşan kuyruk kısımları hidrofibiktir (suyu sevmeyen).
Not
Hidrofiliktir.
Doymamış yağlar sağlık açısından daha yararlıdır. Hayvansal Baş kısmı gliserol ve fosfat içerir.
yağların fazla tüketilmesi, kan damarlarının iç çeperlerinde
plak oluşturabilir.
Kuyruk kısmı hidrofobiktir.
2 yağ asidi içerir.
B. 3. Margarin
Örnek 2
20 nötral yağ oluşurken açığa çıkan su ile,
a) Kaç glikozluk maltoz hidroliz edilir?
b) Kaç glikozluk nişasta hidroliz edilir?
c) Kaç glikozluk sükroz hidroliz edilir?
✅ Doymamış yağ asidinin karbonları arasındaki çift bağlı

a) 120
biri yüksek basınç altında koparılıp hidrojenle doyurulursa b) 61

margarin elde edilir. c) 60
Örnek 1 Örnek 3
Doymamış yağlar ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi Aşağıda temel bileşenlerle ilgili verilen bilgilerden hangi-
yanlıştır? si doğru değildir?
A) Genellikle hayvansaldır. A) Tüm organik bileşikler solunumda kullanılabilir.
B) Oda sıcaklığında katıdır. B) Selüloz organik yapılıdır.
C) Karbon, hidrojen, oksijen atomu içerir. C) İnorganik maddeler vücuda dışarıdan alınır.
D) Çiftli bağlar içerir. D) Fosfolipitler bazı organellerin zarında bulunabilir.
E) Tereyağı örnektir. E) Polisakkaritlerin hepsi glikozit bağı içerir.
Cevap D Cevap A

B. 5. Steroitler
Örnek 4
Karbonhidrat ve yağlar ile ilgili;
✅ Monomerdir. I. solunumda enerji verici olarak kullanılma,
✅ Ester bağı içermez. II. hücre zarının yapısına katılma,
✅ D vitamini, safra, kolesterol, östrojen, progesteron, testos- III. hormonların yapısına katılma
teron gibi eşeysel hormonlar, kortizol ve aldesteron stero- özelliklerinden hangileri ortaktır?
ittir. Reçine, eterik yağ, mentol ise bitkisel steroidlerdir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
✅ Bazı steroitler östrojen, testosteron gibi hormonların ön- D) I ve III E) I, II ve III
cül maddesidir.
Cevap C
B. 5.a. Kolesterol
Örnek 5
✅ Kolesterol omurgalılarda karaciğerde sentezlenir.
I. Safra
✅ Safranın yapısına katılır.
II. Östrojen
✅ Yumurta sarısı, tavuk derisi, sakatat, karides gibi deniz
III. Kolesterol
kabukluları kolesterolü yükseltebilir.
IV. B vitamini
✅ Fazla kolesterol damar sertliği ve tıkanıklığına sebep ola-
Yukarıda verilen moleküllerden hangileri steroit yapıda-
bilir. Bu da kalp krizi ve beyindeki damarların tıkanmasıy-
dır?
la bilinç kaybı ve felce sebep olabilir.
A) I ve II B) I ve III C) II ve III
✅ Hayvan hücrelerinin zarında bulunan kolesterol, sıcaklık
D) I, II ve III E) I, II, III ve IV
durumuna göre akışkanlık ya da hücre zarının dayanıklılı-
ğına katkı sağlayabilir.
✅ İyi kolesterol kan damarlarının esnekliğinde görev alır. Cevap D
Not
A vitamininin öncüsü, bir lipit çeşidi olan yeşil, sarı, turuncu
renkli meyve ve sebzelerde bulunan beta karotendir. D, E ve Örnek 6
K vitaminleri birer lipit türevidir. Yağlar ile ilgili,
I. Sindirimle parçalandıklarında bol miktarda su açığa çı-
kar.
II. Hafiftirler.
B. 6. Karotenoitler
III. Solunumla yıkıldıklarında bol enerji verirler.
ifadelerinden hangileri söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
✅ Likopen (kırmızı), ksantofil (sarı), karoten (turuncu) yağ
türevi pigmentlerdir. Bu pigmentlere karotenoid denir.
Cevap D

C) PROTEİNLER
Örnek 7
I. O—O
✅ C, H, O ve N içerir. S ve P elementlerini de içerebilir. II. O—O—O
✅ Yapı taşı amino asittir. Yukarıda verilenlerden hangisi dipeptittir?

(O: Amino asit yapısını temsil eder.)
✅ Doğada 20 çeşit amino asit bulunur. Bitkiler tamamını
Cevap I
sentezler. Hayvanlar 12’sini sentezleyip 8’ini dışardan
alırlar. Hazır alınan amino asitlere temel (esansiyel) ami-
no asit denir.
✅ Amino asitlerin birbirinden farklı olmasını radikal grup Not

sağlar. Çok sayıda amino asit, dehidrasyon tepkimesi ile bir araya
geldiğinde polipeptitler oluşur. Bu polipeptitlerin özgül üç bo-
Amino asit
yutlu yapı kazanmalarıyla protein moleküller oluşur.
Amin Karboksil
grubu Radikal grup
grubu
Not
Protein sentezlenirken,
✅ Asitlik azalır.
✅ pH artar.
✅ Amino asitler ribozomda değil, kloroplastta sentezlenir. ✅ Osmotik basınç azalır.

✅ Turgor basıncı artar.
✅ Karboksil gruptan dolayı asidik, amin grubundan dolayı
✅ Peptit bağı sayısı artar.
bazik özellik gösterirler yani amfoterdirler.
✅ ATP harcanır.
✅ Proteinler ribozomda üretilir. ✅ Enzim kullanılır.
✅ Su açığa çıkar.
Dehidrasyon
aa1 aa2 aa3 aan Polipeptit + (n –1) H2O
Hidroliz
✅ Peptit bağı 1. amino asidin karboksil grubu ile 2. amino asi- Not
din amino grubu arasında kurulur.
Protein hidrolize olurken,
Amino asit 1 Amino asit 2 ✅ Asitlik artar.
✅ pH azalır.
✅ Osmotik basınç artar.
✅ Turgor basıncı azalır.
Dipeptit Su
✅ Peptit bağı sayısı azalır.
✅ ATP harcanmaz.
✅ Enzim kullanılır.
Peptit bağı ✅ Su kullanılır.

Not ✅ Alyuvarların üzerindeki kimlik proteinleri kan grubunu

belirler.
✅ Proteinlerin yapısında nükleik asit bulunmaz.
✅ Fibrinojen ve trombojenin yapısına katılarak kanın pıhtı-
✅ Nükleik asitlerin yapısında amino asit ya da protein bu- laşmasını sağlar.
lunmaz.
✅ Protein yapılı aktin ve miyozin iplikleri kas kasılmasını
✅ Bir yapıda hem protein hem nükleik asit varsa buna nük- sağlar.
leoprotein denilir.
✅ Glikoproteinler hücre zarında reseptör olarak görev alır.
Örnek: Çekirdek, ribozom, virus, kromozom, kromatit ✅ Albumin ve globülin gibi proteinler kanın osmotik basın-
✅ Proteinler, DNA’daki şifreye göre ribozomda sentezlenir. cını düzenler.
✅ Kollajen gibi yapısal proteinler kemik, kıkırdak ve eklem-
lerin yapısına katılır.
✅ Saç, tırnak, tüy, boynuz gibi yapılarda protein bulunur.
Not
✅ Protein monomeri amino asitler enerji verici olarak kulla-
✅ Proteinlerin birbirinden farklı olmasını amino asitlerin sı- nıldığında boşaltım atığı olarak CO2, H2O ve NH3 oluşur.
rası, sayısı ve çeşidi belirler. Amino asitlerin birbirinden
farklı olmasını ise radikal grup belirler.
✅ Et, süt, peynir, yumurta, tahıl, baklagil ve kuru yemiş gibi
gıdalarda bol protein bulunur.
✅ Vücuda alınan fazla protein yağa dönüştürülür. Vücutta
✅ Canlıların genetik yapıları farklı olduğundan protein yapı- protein depolanmaz.
ları da kendilerine özgüdür. Yakın akrabalıklarda protein
benzerliği fazladır.
✅ Fazla proteinle beslenme böbrek ve karaciğerde hasara
yol açabilir. Gut hastalığının oluşumuna zemin hazırla-
✅ Yüksek ve düşük sıcak, kuvvetli asit ve bazlar, yoğun yabilir.
tuz, yüksek basınç, radyasyon gibi etkenlerin proteinlerin
yapısını bozmasına denatürasyon denir. Denatüre olmuş
✅ Yetersiz protein alınımı ise büyüme geriliği, hâlsizlik, saç
dökülmesi ve ödeme neden olur.
bir protein biyolojik özelliğini kaybeder yani üç boyut-
lu yapısı değişmiştir, amino asit sırası değişmez, peptit
bağı kopmaz, besin değerini kaybetmez.
✅ Denatüre olmuş bazı proteinler eski hâline dönebilir, D) ENZİMLER
buna renatasyon denir.
Proteinlerin Görevleri
✅ Kimyasal bir tepkimenin başlayabilmesi için gerekli olan
enerji miktarı aktivasyon enerjisidir.
✅ Katalizörler, tepkimenin gerçekleşmesi için gerekli olan
aktivasyon enerjisini düşürür.
✅ Yapıcı onarıcı, düzenleyici ve enerji vericidirler.
✅ Enzimler biyolojik katalizördür.
✅ Yapıya katılır ve kuru ağırlığın çoğunluğunu oluştururlar.
✅ Vücutta depo edilmez ancak yapıya katılarak büyüme ve
gelişmede rol oynarlar. Enzim yokken
gereken
✅ Enzim ve hormonların yapısına katılarak metabolik faali- Enzimsiz aktivasyon
enerjisi miktarı
yetleri düzenler.
Enerji
Enzim varken
✅ Antikor ve interferonun yapısına katılarak bağışıklıkta rol Enzimli gereken aktivasyon

enerjisi miktarı
alır. Substrat
Serbest bırakılan
✅ Hücre zarının yapısındaki proteinler, maddelerin tanın- enerji miktarı
masını ve taşınmasını sağlar. Ürün
✅ Alyuvarlarda bulunan hemoglobinin yapısına katılarak so-

Tepkimenin işleyişi
lunum gazlarının taşınmasını sağlar.

✅ Enzimler tepkimeyi hızlandırır ve tepkimeden değişme- ✅ Enzimlerin proteinden oluşan büyük bölümüne apoenzim
den çıkar. denir. Bu kısım ribozomda üretilir ve tüm enzimlerde bu-
lunur.
4000 °C
A B + C (ürün) Enzimsiz
Enzimler
(substrat) 400 yıl
28 °C
A+E B + C (ürün) + E Enzimli
0,2 sn.
Enzim Basit Bileşik (Holo)
Enzimler Enzimler
✅ Enzimler sitoplazmada bulunabilecekleri gibi mitokondri,
kloroplast, lizozom gibi organellerde de bulunabilir. ✅ Sadece proteinden ✅ Protein kısmının yanı
oluşur. sıra yardımcı kısmı da
✅ Enzimlerin etki ettiği maddeye “substrat” denir. Genellikle Örnek: pepsin içerir.
etki edilen maddenin sonuna “az” eki getirilerek adlan- Örnek: DNA polimeraz
dırılır.
✅ Enzimler yapısal açıdan basit ve bileşik enzim olmak
✅ Enzim inaktif hâldeyse “jen” eki alır. üzere ikiye ayrılır.
✅ Ekzositozla hücre dışına verilecek enzimler golgide pa- ✅ Bileşik enzimlerdeki yardımcı kısma kofaktör denir.
ketlenir.
✅ Kofaktör inorganik ya da organik yapıda olabilir. B grubu
✅ Farklı reaksiyonların enzimleri de farklıdır. vitaminler, K+, Ca2+, Mg2+ gibi iyonlar kofaktörlere örnek-
✅ Aynı tür tepkimede tekrar tekrar kullanılabilir. tir.
✅ Enzimler reaksiyondan değişmeden çıkarlar. ✅ Kofaktör organik yapılı ise koenzim denir.
Enzim miktarı ✅ Bir apoenzim sadece bir çeşit koenzim (organik yardımcı
grup) veya kofaktörle çalışırken bir koenzim ya da kofak-
tör değişik apoenzimlerle çalışabilir.
✅ Yardımcı grup çeşit sayısı, apoenzim çeşit sayısından
azdır.
t
✅ Basit enzimlerde substratı seçen ve reaksiyonu gerçek-
leştiren apoenzim denir.
✅ Ortamda bulunan serbest enzim miktarı; substrat ile bir- ✅ Bileşik enzimlerde substratı apoenzim seçer, asıl etkiyi
leştiğinde azalır, reaksiyon bittiğinde tekrar artar.
yardımcı grup yapar. Koenzim veya kofaktör kısmı subst-
Serbest enzim miktarı ratı ürüne dönüştürür.
✅ Enzimler çok hızlı çalışır. Örnek: Katalaz enzimi 5 milyon
Enzim, substrattan ayrıldı. H2O2 i 1 sn. de parçalarken demir atomu yalnız başına
300 senede parçalayabilir.
t
✅ Enzimle substrat arasında anahtar kilit uyumu vardır.
Enzim, substratla birleşti
Substrat
✅ Tüm enzimler hücre içinde sentezlenir fakat hücre içi Enzim
veya dışında, canlı veya cansız ortamda çalışabilirler. Enzim (Anahtar) Substrat (Kilit) Aktif merkez
✅ Enzimler genellikle çift yönlü (tersinir) çalışırlar. Ancak Enzim-Substrat

bazı enzimler tek yönlü çalışır. kompleksi Enzim-Substrat
kompleksi
Örnek: Katalaz enzimi
katalaz
1
H2O2 H2O + O
2 2 Ürünler Enzim
✅ Enzimler reaksiyonları başlatmaz, başlamış reaksiyonla- Enzim Ürün
rı devam ettirir.

✅ Enzimin substratına geçici olarak bağlandığı ve etki ettiği ✅ Enzimler DNA’daki genetik şifreye göre sentezlenir.
bölgeye aktif merkez denir. Substrat ürüne dönüşürken,
herhangi bir değişikliğe uğramadan üründen ayrılır. Gen 1 Gen 2 Gen 3
✅ Zamanla yapısı bozulan enzimler amino asitlerine kadar
yıkılır ve yerine yenisi sentezlenir. Enzim 1 Enzim 2 Enzim 3
✅ Enzimler genellikle takımlar hâlinde çalışır. Bir enzimin

etki ettiği tepkimenin ürünü, kendinden sonraki enzimin X Y Z T
(Substrat) (Ürün) (Ürün) (Ürün)
substratıdır. (Substrat) (Substrat)
Amilaz
Nişasta + H2O Maltoz + Dekstrin + Amilaz ✅ Gen 2 mutasyona uğrarsa,
Maltaz ➡ Enzim 2 sentezlenemez. Ortamda Y maddesi birikir.
Maltoz + H2O Glikoz + Glikoz + Maltaz
➡ Z ve T maddesi oluşamaz.
✅ Enzimler maddelerin dış yüzeyinden etki etmeye başlar. ➡ Bu durum, gen 2 düzeltilerek veya ortama enzim 2 eklene-
Yani substrat yüzeyi arttıkça reaksiyon hızı da artar. rek düzeltilebilir. Ortama Z maddesi eklenirse T maddesi
oluşur.
Örn: ➡ T maddesi yani son ürün (bazı reaksiyonlarda) belli bir
değere ulaştığında, metabolik yolda yer alan bir enzime
10 mL pepsin 10 mL pepsin 10 mL pepsin
bağlanarak o enzimin çalışmasını durdurur. Böylece me-
tabolik yol kontrol edilir. Bu olaya feedback (geri beslen-
me) mekanizması denir.
Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Faktörler

I II III
100 g 100 g 100 g
a. Sıcaklık
parça et kuşbaşı et kıyma
• Reaksiyon hızı ¡ III > II > I
• Reaksiyon süresi ¡ I > II > III ✅ Enzimler protein yapılı olduğundan yüksek ve düşük sı-
caklıktan etkilenir.
• Toplam ürün miktarı ¡ I = II = III
Tepkime hızı
Optimum sıcaklık
Örn:
10 mL H2O2 10 mL H2O2 10 mL H2O2 10 mL H2O2
Sıcaklık (°C)
0 10 20 30 40 50 60
✅ 0 °C’de enzimler çalışmaz ancak yapısı da bozulmaz.

Böylece gıdalar bozulmadan saklanabilir.
✅ Enzimler, insan vücudunda en iyi 37 °C civarında çalışır.
100 g 100 g 100 g 100 g Enzimlerin en iyi çalıştığı sıcaklık değeri optimum değer-
parça kuşbaşı kıyma pişmiş
karaciğer karaciğer karaciğer karaciğer dir.
I II III IV ✅ Optimum sıcaklık değeri aşıldığında tepkimenin hızı düş-
• Substrat yüzeyi ¡ I = II = III = IV meye başlar.
• Birim zamanda alev parlaklığı ¡ III > II > I > IV

✅ Genellikle 55 °C’den sonra tepkimeler tamamen durur.
Çünkü enzimler denatüre olmuştur. Bu nedenle yüksek
• Toplam ürün miktarı ¡ I = II = III > IV ateş havale geçirilmesine neden olan etmenlerden biridir.

b. pH Derecesi d. Su
✅ Her enzimin en iyi çalıştığı belirli bir pH aralığı vardır. Tepkime hızı
Tepkime hızı ✅ Enzimler su yoğunluğu %15’in
üstünde olduğunda çalışır.
Pepsin Katalaz Tripsin
Su miktarı
%15
✅ Su yoğunluğu aşırı artarsa tepkime hızı azalır.

✅ Düşük su yoğunluğundan dolayı kurutulmuş meyve seb-
zelerde mikroorganizmalar üreyemez. Böylece kurutul-
pH derecesi
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 muş gıdalar uzun süre bozulmadan saklanabilir.
✅ Örneğin midede çalışan sindirim enzimleri asidik, pank-

reas ve bağırsaktan salınan sindirim enzimleri ise bazik
ortamda çalışır.
e. Substrat yüzeyi
c. Enzim ve Substrat Miktarı
Tepkime hızı
Tepkime hızı ✅ Substrat yüzeyi arttıkça
✅ Optimum koşullarda en- tepkime hızı artar.
zim ve substrat miktarı
sürekli artarsa tepkime
Substrat yüzeyi
hızı sürekli artar.
Enzim/substrat
miktarı
✅ Besinlerin iyice çiğnenmesi, substrat yüzeyini artırarak
sindirim tepkimelerini hızlandırır.
✅ Enzim miktarı sabit, subst-

Tepkime hızı
rat miktarı sürekli artar-
sa tepkime hızı belirli bir f. Aktivatörler
noktaya kadar artar. Tüm
enzimler substratları ile
birleştiğinde tepkime hızı Substrat miktarı
sabitlenir.
✅ Aktivatörler enzimlerin çalışma hızını artırır.
✅ HCl, pepsinojeni aktif pepsin durumuna getiren bir akti-
vatördür.
✅ Enzim miktarı artarken Tepkime hızı
✅ Bileşik enzimlerin yapısında bulunan kofaktör ve koen-
subtrat miktarı sabit ise
zimler, su bir aktivatördür.
tepkime bir noktaya ka-
dar artar, ortamda subst- ✅ Isı, ışık, pH değişimleri de bir noktaya kadar aktivatör etki
rat kalmadığında tepkime gösterir. Örneğin; Fotosentezdeki bazı enzimler ışıkla ak-
durur. Enzim miktarı tive olur.

g. İnhibitörler E) HORMONLAR
✅ Enzime bağlanarak veya enzimi kararsız hâle getirerek ✅ Hormonlar, belirli hücre tiplerinden salgılanan ve hedef
etkisizleştiren maddelere inhibitör denir. hücreler üzerinde düzenleyici etki gösteren, amino asit,
✅ İnhibitörler enzimleri yavaşlatır veya geri dönüşümsüz protein ve steroit yapılı organik bileşiklerdir.
durdurur. ✅ Büyüme, gelişme, üreme ve homeostaziyi sağlama gibi
✅ Siyanür, yılan, böcek, akrep, denizanası, kurbağa gibi görevleri vardır.
canlıların zehirleri, arsenik, kurşun, cıva gibi elementler, ✅ Az ya da çok salınmaları çeşitli rahatsızlıklara sebep ola-
antibiyotikler ve bazı metabolik son ürünler inhibitörlere bilir.
örnektir.
✅ Bitkilerde üretilen hormonlar büyüme, çiçeklenme, meyve
✅ Yüksek sıcaklık, ışık, pH değişmeleri inhibitör olabilir. oluşumu, yaprak dökümü gibi olayları düzenler.
Örneğin; UV ışınları amilaz enzimini inhibe eder.
Enzimlerin Kullanım Alanları ve Önemi F) VİTAMİNLER
✅ Mikroorganizmalardan elde edilirler. ✅ Bitkiler ihtiyaç duyduğu vitaminlerin tümünü kendi üretir,
✅ En fazla gıda endüstrisinde kullanılırlar.

hayvanlar genellikle besinlerle dışardan alır.
✅ Peynir, ekmek yapımında, et ürünlerinin işlenmesinde, ✅ Bir vitaminin eksikliği diğeri ile giderilemez.
laktozsuz süt, hipoalerjik bebek maması, tatlandırıcı, al- ✅ Karbon, hidrojen, oksijen ve azot içerir.
kollü içecek üretiminde kullanılır.
✅ Monomerdir, polimer değildir.
✅ Biyoteknolojik araştırmalarda, tıpta, eczacılıkta ilaç üre-
timinde, kontak lens ve yara temizleme solüsyonlarında ✅ Sindirilemez, direkt emilir.
enzimler kullanılır.
✅ Enerji vermez, solunumda kullanılmaz.
✅ Deterjan endüstrisinde bazı bakteri ve mantarlar kullanı-
✅ Enzimlerin yapısına yardımcı grup olarak katıldıklarından
larak enzimler üretilir.
düzenleyicidir.
✅ Deri sanayisinde ve tekstilde, kâğıt ve boya sanayinde,
✅ Günlük vitamin ihtiyacı kişiden kişiye değişir.
biyoyakıt endüstrisinde enzimlerden yararlanılır.
✅ Kalın bağırsaklarımızda B ve K vitamini sentezleyen bak-
teriler bulunur. Antibiyotik kullanımı bu bakterilere zarar
verdiğinden, antibiyotik kullanımından sonra probiyotik
gıdalarla beslenmek yerinde olacaktır.
✅ A ve D vitamini provitamin hâlinde alınır, esas hâllerine

vücutta dönüştürülür.
✅ A vitamini karaciğerde, D vitamini deride üretilip karaciğer

ve böbrekte dönüştürülür.
✅ Enzim tedavisi ile kanser hücreleri bağışıklık sisteminin

✅ Vitaminlerin çoğu yüksek sıcaklık, ışık, asit-bazdan etkile-
nir, oksijen varlığında bozulabilir.
tepkilerine karşı savunmasız bırakılarak yok edilmektedir.

C grubu vitaminler
✅ En dayanıksız vitamindir.
✅ Eksikliğinde diş eti çekilmesi ve diş eti kanaması ile ken-
dini gösteren skorbüt hastalığı görülür. Bağışıklık zayıflar,
iştahsızlık, katarakt ve eklemlerde şişme gözlenir.
✅ Çocuklarda büyüme geriliği, yaraların iyileşmesinde ge-
cikmeye sebep olabilir.
✅ Kuşburnu, kivi, turunçgiller, kırmızı ve yeşil biber, yeşil
yapraklı sebzelerde bulunur.
VİTAMİNLER
Yağda Çözünen Vitaminler

A vitamini
Suda Çözünen Yağda Çözünen
✅ Günlük alınır. ✅ Fazlası depo edilir. ✅ Eter, kloroform, benzen gibi maddelerde çözünür.
✅ Fazlası idrarla atılır. ✅ İdarla atılmaz. ✅ Görme, büyüme, üreme, bağışıklık, kan yapımı, embriyo
✅ B ve C vitaminleri ✅ A, D, E, K vitaminleridir. gelişimi, kemik gelişimi için gereklidir.
✅ Eksikliği çabuk hisse- ✅ Eksikliği suda çözünen ✅ Balık, karaciğer, tereyağ, yumurta sarısı, yağlı süt, havuç,
dilir. vitaminlere göre daha patates ve meyvelerde, ayrıca yeşil-sarı yapraklı sebze-
geç fark edilir. lerde bulunur.
✅ Bağırsaklardan emile- ✅ A vitamininin öncüsü karotenler ince bağırsakta emilir.
bilmesi için yağların sin-
diriminde ve emiliminde
✅ Karaciğerde A vitaminine dönüştürülür.
problem olmaması ge- ✅ Eksikliğinde kemik, diş problemleri, deride kuruma, pul-
rekir. lanma, gece körlüğü, vücut direncinin azalması görülür.
✅ Fazlası zehir etkisi ✅ Yüksek dozda alınması zehirlenmeye yol açar. Deri, avuç
oluşturur. içi, ayak tabanları sarı renk alır.
Suda Çözünen Vitaminler

B grubu vitaminler D vitamini
✅ Vücutta depolanmadığı için düzenli olarak alınmalıdır. ✅ Kalsiyum ve fosforun ince bağırsaktan emilmesini ayrıca
✅ Metabolizmada genellikle koenzim olarak görev yapar. kemik ve dişlerde depolanmasını sağlar.
✅ Eksikliklerinde yorgunluk, hâlsizlik, sindirim ve sinir sis- ✅ Eksikliğinde çocuklarda kemik eğriliği şeklinde görülen ra-
temi hastalıkları, unutkanlık, cilt sorunları, gelişim geriliği şitizm, büyüme ve gelişmede gerileme, ilerleyen yaşlarda
ortaya çıkar. kemik erimesi (osteoporoz), kemik yumuşaması (osteo-
✅ Eksiklikleri pellegra, beriberi, anemi gibi hastalıklara ze- malazi) gibi hastalıklar görülür.
min hazırlar.
✅ Pellegrada psikolojik sorunlar, ishal, kansızlık, cilt enfek-
✅ Balık yağı, yumurta sarısı, karaciğer, süt ve tereyağında
bulunur.
siyonları ve ağızda yaralar görülür.
✅ Beriberi sinir sistemine etki ederek yürüme bozukluğu- ✅ UV ışınlarının etkisiyle deride üretilen öncü madde kara-
na sebep olur. Kaslar erir, refleksler kaybolur, dokularda ciğer ve böbreklerde aktifleştirilerek D vitaminine dönüş-
ödem birikir. türülür.
✅ Et grubu, tahıl grubu, kuru yemişlerde bulunur.

✅ Yüksek dozda alınımı damar sertliği, böbrek taşı, vücutta Örnek 8

çeşitli eklemlerde kireçlenme, kalp kapağında bozukluk-
I. Hemoglobinin yapısına katılır.
lara sebep olabilir.
II. Fazlası kaslarda depolanır.
III. Yapıcı onarıcı, düzenleyici ve enerji vericidir.
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri proteinlere aittir?
Cevap C
E vitamini
✅ Doymamış yağ asitlerinin oksitlenmesini engeller. Örnek 9

✅ Oksijen ile bozulmayı önleyen (antioksidan) özelliğinden- Vitaminler ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi
dolayı hücrelerin daha uzun süre yaşamasını ve yenilen- söylenemez?
mesini sağlar. A) Bir vitaminin eksikliğini başka bir vitamin giderebilir.
✅ Hücre zarını korur, damar tıkanıklığını önler. Hücrelerin B) Vitaminler enzimlerin yapısına katılabilir.
genel sağlığını korur. C) Her enzim mutlaka bir vitaminle çalışmak zorunda değildir.
✅ Kontrolsüz hücre bölünmesini önleyerek tümör oluşumu- D) Vitaminler denatüre olabilir.
nu engeller.
E) Hayvanlar vitaminleri hazır olarak alır.
✅ Alzheimer hastalığının ilerlemesini yavaşlatır.
✅ Bitkisel yağlar, yeşil yapraklı sebzeler, fındık, badem, ce-
Cevap A
viz gibi yağlı tohumların embriyo kısmı ve kuru baklagil-
lerde bulunur.
✅ Eksikliğinde kısırlık, kaslarda yorgunluk, karaciğer hasta-
lıkları, kırmızı kan hücrelerinin kolayca parçalanması gibi
sorunlar görülmektedir.
K vitamini
Örnek 10
I. UV ışınları
✅ Kanın pıhtılaşmasını sağlayan proteinlerin sentezi için II. Yüksek sıcaklık
gereklidir.
III. pH değişimleri
✅ Bağırsaklarda bakterilerce sentezlenir.
Yukarıda verilen etkenlerden hangileri enzimler üzerine
✅ Bitkisel ve hayvansal besinlerle de alınır. inhibitör etki oluşturur?
✅ Yeşil yapraklı sebzeler, yeşil çay, karnabahar, marul, la- A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
hana, ıspanak ve sığır karaciğerinde bulunur. D) II ve III E) I, II ve III
✅ Eksikliğine sık rastlanmaz, ancak eksiklik durumunda geç
pıhtılaşma durumu görülebilir.
Cevap E

Eksikliğinde
Vitaminler görülen
İlgili vitamini içeren besinler hastalıklar
Balık Karaciğer Yumurta sarısı Havuç
Gece
A Vitamini
körlüğü
Balık Karaciğer Yumurta sarısı Süt
Raşitizm
Osteomalazi
D Vitamini
Osteoporoz
Fındık-ceviz Ton balığı Kuru yemiş Domates
E vitamini Kısırlık
Lahana Ispanak Karnabahar Marul
K Vitaminleri Kanın pıhtılaşma-

sında gecikme
Tavuk eti Yumurta Kepekli ekmek Fındık-ceviz

Beriberi
B Vitaminleri Pellegra
Anemi
Unutkanlık
Yeşil biber Kivi Portakal Limon
C Vitamini Skorbüt

G) ATP VE CANLILAR İÇİN ÖNEMİ

ATP
✅ Biyosentez
reaksiyonları
✅ Solunum ✅ Sinirsel iletim
✅ Tüm canlılar yaşamsal faaliyetler için ATP’ye ihtiyaç du- ✅ Fotosentez +P –P
✅ Kas çalışması
yar. ✅ Aktif taşıma
Fosfat bağları
ATP
Adenin
P P P ✅ Solunum, fotosentez gibi olaylarda ATP üretimi olurken,

1. 2. 3. aktif taşıma, kas kasılması, biyosentez gibi olaylarda
Riboz Fosfat Fosfat Fosfat
ATP tüketilir.
Adenozin
Adenozin monofosfat (AMP)

H) NÜKLEİK ASİTLER
Adenozin difosfat (ADP)
Adenozin trifosfat (ATP)
✅ ATP, azotlu organik bir baz olan adenin, beş karbonlu bir ✅ Bu moleküllere ilk defa hücre çekirdeğinde rastlandığın-
şeker olan riboz ve üç adet fosfat grubundan oluşur. dan “çekirdek asitleri” anlamına gelen nükleik asit adı ve-
rilmiştir.
✅ Bir molekül ATP’nin hidroliz ile adenozin difosfat (Pi) ile ✅ Daha sonra yapılan çalışmalarda sadece çekirdekte de-
serbest enerji açığa çıkar. ğil, sitoplazma, mitokondri, plastitler gibi kısımlarda da
bulunduğu görülmüştür.
✅ ADP’ye bir fosfat grubunun bağlanması ile gerçekleşen
✅ Hücrede gerçekleşen madde ve enerji dönüşüm olayları
ATP sentezine fosforilasyon denilir.
doğrudan veya dolaylı nükleik asitlerin kontrolü altında
✅ ATP’nin yapımı enerji alan (endergonik), yıkımı ise enerji gerçekleşmektedir.
veren (ekzergonik) bir reaksiyondur. ✅ Nükleik asitler, proteinlerin yapım ve yıkımını kontrol eder.
✅ Üretilen RNA’lar ve protein molekülleri organizmanın ken-
✅ ATP’deki fosfat bağlarının koparılmasına defosforilasyon di DNA’sı tarafından belirlenir.
denir. ✅ Nükleik asitlere “yönetici moleküller” de denilir.
fosforilasyon ✅ Deoksiribonükleik asit (DNA) ve ribonükleik asit (RNA)
ATP + H2O ADP + Pi + Serbest enerji olmak üzere iki çeşit nükleik asit bulunur.
defosforilasyon ✅ Yapı birimi nükleotitlerdir ve karbon, hidrojen, oksijen,
azot ve fosfor içerir.
✅ ATP hücre içinde depolanamaz, bu nedenle hücrede
✅ Tüm canlılar DNA ve RNA içerir. (Virüsler ya DNA ya RNA
anında üretilip anında tüketilir.
içerir.)
✅ ATP bir hücreden diğerine aktarılmaz, her hücre ihtiyaç ✅ Taşıdığı şekere göre adlandırılır.
duyduğu ATP’yi kendisi üretir. ✅ Nükleotitler fosfodiester bağlarıyla bağlanarak nükleik
asitleri oluşturur.
✅ ATP’nin genel yapısı organik kabul edilir.
✅ Nükleotitler taşıdıkları baz ve şekere göre adlandırılır.
✅ Bir ATP oluşurken dehidrasyonla toplam 4 H2O oluşur. ✅ Bir hücrede 8 çeşit nükleotit bulunabilir.
✅ ➡ Adenin deoksirobonükleotit
Yapısında 2 tane yüksek enerjili bağ bulunur ve her biri
➡ Adenin ribonükleotit
parçalandığında 7300 kcal enerji açığa çıkar. ➡ Timin deoksiribonükleotit
✅ Fazla enerjinin hücreye zarar vermemesi için ATP kade- ➡ Urasil ribonükleotit
meli yıkılır. ➡ Guanin deoksiribonükleotit
➡ Guanin ribonükleotit
✅ ATP’nin üretimini ATP sentaz, parçalanmasını ise ATP az ➡ Sitozin deoksiribonükleotit
enzimi yapar. ➡ Sitozin ribonükleotit
✅ Bir hücrede beş çeşit baz bulunabilir: Adenin, Timin, Gu-
anin, Sitozin, Urasil.

✅ Bir hücrede iki çeşit nükleik asit bulunabilir: DNA ve RNA

✅ Nükleotitler 3 birimden oluşur.
➡ Azotlu organik baz
➡ 5 karbonlu şeker
➡ İnorganik fosfat grubu
Beş karbonlu şekerler
Glikozit Ester
BAZ Şeker
bağı bağı P
(organik) (organik)
H3PO42–
(Fosforik asit
Pürin Pirimidin inorganiktir ve DNA
✅ Adenin ✅ (DNA’da bulunur.) ve RNA’ya asidik İnorganik fosfat grubu
✅ Guanin Timin özellik kazandırır.
✅ (RNA’da bulunur.) Riboz Deoksiriboz
DNA ve Urasil
RNA’da
bulunur.
✅ (DNA ve RNA’da DEOKSİRİBONÜKLEİK ASİT (DNA)
bulunur.)
Sitozin OH OH OH H
✅ RNA ✅ Riboza göre
✅ ATP bir oksijeni eksiktir. ✅ Kalıtım ve yönetimi sağlamakla görevli bir polinükleotitdir.
✅ NAD ✅ DNA yapısında ✅ Hücre bölünmesi sırasında DNA kendini eşleyerek gene-
✅ FAD bulunur.
yapısında tik bilginin yeni hücrelere aktarılmasını sağlar.
bulunur.
✅ Protein sentizini yönetir.
✅ Azotlu organik baz ile 5 karbonlu şeker birbirine glikozit ✅ Prokaryotlarda sitoplazmada dağınık hâlde bulunur.
bağıyla bağlanarak nükleozit oluşturulur.
✅ Ökaryotlarda çekirdek, mitokondri ve plastitlerde bulunur.
✅ Nükleozitteki şekere inorganik fosfat grubu eklenerek ✅ Çift iplikli ve sarmal yapıdadır.
nükleotit meydana getirilir. ✅ Kendine özgü bazı timin, şekeri deoksiribozdur.
✅ Glikozit ve ester bağları kurulurken dehidrasyon ile su
açığa çıkar.
Pirimidin bazları
Pürin bazları

✅ Pürinin karşısına pirimidin, pirimidin karşısına pürin gelir. ✅ 1953 yılında James Watson ve Francis Crick, DNA’nın
✅ Adenin nükleotidin karşısına timin, guanin nükleotidin üç boyutlu yapısını açıklayan çift sarmal modelini ileri
karşısına sitozin nükleotidi bağlanır. sürmüşlerdir. Bu modele göre DNA, sarmal oluşturacak
şekilde aynı eksen etrafında sağa dönen iki iplikten olu-
✅ Tüm DNA moleküllerinde; şur. Art arda gelen şeker ve fosfat gruplarının oluşturdu-
✅ Tüm DNA moleküllerinde; ğu omurga, ikili sarmalın dış tarafındadır. Pürin ve pirimi-
➡ Adenin sayısı = Timin sayısı dinler ise sarmalın iç tarafında zayıf hidrojen bağları ile
Guanin sayısı = Sitozin sayısı birbirine tutunur.
➡ Adeninle timin arasında 2’li hidrojen bağı, ✅ Hidrojen bağları, zayıf fiziksel bağlar olduğu için oluşum-
➡ Guaninle sitozin arasında 3’lü hidrojen bağı bulunur. ları sırasında su açığa çıkmaz.
✅ Hücre bölüneceği zaman tüm DNA molekülleri kendileri-

nin hatasız birer kopyasını çıkarır. Bu olaya replikasyon
Not (eşleme) denir.
Bir DNA’da guanin-sitozin oranı ne kadar yüksekse, DNA o ✅ DNA’daki her üç nükleotide DNA kodonu denir.
kadar sağlam olur, kaynama noktası yükselir. ✅ Bir canlının vücut hücrelerindeki DNA’ları oluşturan nük-
A G Pürin leotitlerin sırası ve sayısı aynıdır.
=1 =1 =1
T C Pirimidin
✅ Aynı türe ait canlıların DNA’ları büyük oranda birbirine
benzerdir. Bu durum, bireyler arasındaki akrabalık dere-
cesinin belirlenmesinde önemlidir.
Toplam Toplam Toplam Toplam
nükleotit = baz = şeker = fosfat ✅ DNA’nın etrafını protein kılıf sararsa kromozom oluşur.
sayısı sayısı sayısı sayısı
✅ Tüm RNA çeşitleri DNA üzerinden sentezlenir.
➡A+G=S+T
✅ A + T / G + C oranı türe özgüdür.
✅ DNA sıfırdan üretilecekse 3n–2 formülü ile çıkan su sayı- Not
sı hesaplanır. (n = nükleotit sayısıdır.) DNA’nın yapısında amino asit, protein ve peptit bağı yoktur.
✅ Eğer nükleotitler hazır verilmişse n–2 formülü kullanılır. Bu
formül aynı zamanda fosfodiester bağı sayısını da verir.
✅ Her hücrede DNA replikasyonu olmaz. Örneğin; Sinir
hücresi, kas hücresi.
Hatırlayalım
Çekirdek, kromozom, ribozom, virus nükleoprotein yapılardır.
Bir Adım Ötesi

X ışınlarının madde kristalinden geçerken oluşturduğu
desenleri inceleyen Rosalind Franklin’in çalışmalarından elde
edilen veriler, DNA’nın yapısını ortaya çıkarmış ve Nobel
Ödülü’nü Watson ve Crick’ e kazandırmıştır.

RİBONÜKLEİK ASİT (RNA)

Örnek 11
I. Adenin bazı içerme
✅ RNA, DNA’dan aldığı genetik bilgi ile protein sentezini II. Glikozit bağı içerme
gerçekleştiren riboz şekeri içeren nükleotitlerin birbirine
III. Fosfat içerme
bağlanması ile meydana gelen tek zincirli polimerdir.
✅ Boyu DNA’dan daha kısadır.
Yukarıda verilenlerden hangileri hem DNA hem RNA için
ortak özellik olabilir?
✅ Kendini eşleyemez ve onaramaz.
✅ Tüm RNA çeşitleri DNA üzerinden sentezlenir. (tRNA ve
rRNA, DNA’daki RNA üretim bölgelerinden sentezlenir- D) II ve III E) I, II ve III
ken, mRNA’lar genler üzerinden sentezlenir.) Cevap E
✅ RNA, prokaryot hücrelerde sitoplazma ve ribozomlarda,
ökaryot hücrelerde çekirdek, çekirdekçik, sitoplazma, ri-
bozom, mitokondri ve kloroplastlarda bulunur.
✅ RNA molekülü timin bazı içermez, urasil bazı içerir.
✅ Üç çeşit RNA bulunur. 1. mRNA (Mesajcı RNA)
➡ mRNA (mesajcı RNA)
✅ Prokaryotlar da sitoplazmada bulunur.
➡ tRNA (taşıyıcı RNA)
✅ Ökaryot hücrelerde çekirdekte, mitokondri ve plastitlerde
➡ rRNA (ribozomal RNA)
sentezlenir.
✅ DNA’daki bilginin ribozoma geçmesini sağlar.
✅ Sentezine transkripsiyon denir.
✅ DNA üzerinden sentezlenir.
✅ Sentezi sırasında ortamdaki serbest nükleotit sayısı azalır.
✅ Dehidrasyon sentezi ile sentezlenir.
✅ Sentezi sırasında ATP harcanır, enzim kullanılır.
✅ Toplam RNAların yaklaşık %5’ini oluşturur.
✅ Aynı protein sentezi için tekrar tekrar kullanılabilir.
✅ Farklı protein sentezinde farklı mRNA’lar kullanılır.
✅ DNA ile birlikte tüm canlılarda bulunur. ✅ Taşıdığı üçlü nükleotitlere mRNA kodonu denir.
✅ Pürin sayısı, pirimidin sayısına, adenin sayısı urasil sa-

yısına, guanin sayısı sitozin sayısına tesadüfi durumlar
hariç eşit değildir.
✅ Sentezi sırasında 3n–1 su açığa çıkar (n = nükleotit sa-
yısıdır.) 2. tRNA (Tayışıcı RNA)
✅ Eğre nükleotitler hazırsa açığa çıkan su sayısı n–1 for- ✅ Toplam RNA’ların %15’ini oluşturur.
mülü ile hesaplanır. Fosfodiester bağı sayısına da n–1
formülü ile ulaşılır. ✅ Zayıf hidrojen bağı içerir.
✅ Şifreye uygun amino asitleri sitoplazmadan alıp ribozoma
Toplam Toplam Toplam Toplam taşır.
nükleotit = baz = şeker = fosfat
✅ Özel bir enzim, amino asitleri tRNA’lara ATP harcayarak
sayısı sayısı sayısı sayısı bağlar.
✅ Her tRNA yalnız bir amino asit taşır.
✅ Hücrede RNA çeşitlerinin bulunma sıralaması
✅ Kıvrılmıştır ancak tek zincirden oluşur.
rRNA > tRNA > mRNA şeklindedir.
✅ Sentezini RNA polimeraz enzimi, yıkımını RNAaz enzimi
✅ mRNA ile zayıf hidrojen bağı kurup uygunluk gösteren
üçlü nükleotit kısmına antikodon denilir.
gerçekleştirir.

Örnek 12
3. rRNA (Ribozomal RNA) Parçalanmakta olan bir RNA’dan kopan Adenin nükleotidi;
✅ Proteinlerle birlikte ribozomların yapısına katılır. I. ATP’nin yapısına,
✅ Hücrede en fazla bulunan RNA çeşididir.

II. DNA zincirine,
III. yeni bir RNA yapısına
✅ Ribozomal RNA’lar ökaryotlarda çekirdekçikte sentezlenir.
öncüllerinden hangilerinin yapısına katılabilir?
✅ Ribozomun yapısına katılırken zayıf hidrojen bağları ile
kendi üzerinde katlanıp üç boyutlu yapı kazanır.
✅ Bir enzim gibi çalışıp ribozomda amino asitlerin birbirine
Cevap C
bağlanmasını sağlar.
Örnek 13
I. Kromozom
II. Çekirdekçik
Hatırlayalım III. Ribozom
Zayıf hidrojen bağı mRNA’da bulunmazken tRNA ve rRNA Yukarıda verilen yapılardan hangileri nükleoprotein yapı-
yapısında bulunur. lıdır?
Cevap E
Not
Şeker Fosfat
Örnek 14
Üçlü
Baz Nükleozit Nükleotit şifre ATP ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi söylenemez?
(Kodon) A) ATP kademeli yıkılır.
Protein B) Hücre çekirdeğinden sitoplazmaya geçer.
kılıf C) Hücreden hücreye geçemez.
Gen DNA Kromozom
D) Hücrede depolanamaz.
E) Bazı biyokimyasal reaksiyonlarda kullanılmayabilir.
Cevap B
DNA RNA Örnek 15

Timin Urasil E1 E2
A B C
Çift iplik Tek iplik E3
Deoksiriboz Riboz D
E4 E5
Kendini eşleyemez, E F
Kendini eşler, onarır. E4
onaramaz.
Yıkılıp yeniden yapıla- Verilen enzimatik reaksiyon zinciri ile ilgili aşağıdaki bil-
Yıkılıp yeniden yapı-
maz. gilerden hangisi söylenemez?
labilir.
A) Tüm enzimler tersinir çalışır.
Protein sentezine dolaylı Protein sentezine doğ-
B) A maddesi Enzim 1 için substrat, B maddesi ise Enzim 1
olarak katılır. rudan katılır. için üründür.
A G Pürin C) C maddesi olmasa da D maddesi oluşabilir.
- , , oranları
T T Pirimidin Böyle bir oran yoktur. D) Enzim 2 olmazsa ortamda B maddesi birikir.
1’e eşittir. E) Enzimler reaksiyonları basamak basamak gerçekleştirir.
Cevap A

Örnek 16 Örnek 19
Aşağıda bir nükleotit yapısı şematize edilmiştir. DNA ile ilgili;
Z I. Toplam baz sayısı = Toplam şeker sayısı,
X P II. Toplam nükleotit sayısı = Pürin sayısı x 2,

Y
Pürin sayısı Adenin sayısı
III. =
Pirimidin sayısı Guanin sayısı
T eşitliklerinden hangileri doğrudur?
Harflendirilmiş yapılar ile ilgili,
I. X ve Y organiktir. D) II ve III E) I, II ve III
II. Z, glikozit bağıdır. Cevap B
III. T, nükleotit yapısını ifade eder.
Cevap B
Örnek 17 Örnek 20
Nükleik asitler ile ilgili, Bir DNA molekülü hidroliz edilirken,
I. DNA, RNA ve ATP nükleik asit örnekleridir.
Serbest adenin Serbest riboz
II. Yönetici moleküllerdir. bazı sayısı şekeri miktarı
III. Taşıdıkları şeker çeşidine göre adlandırılırlar.
Cevap D
t t
I II
Serbest amino asit

miktarı
Örnek 18
DNA ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) DNA ipliklerini birbirine bağlayan hidrojen bağları kurulur-
t
ken su açığa çıkar. III
B) Tüm canlılarda bulunur.
değişimlerinden hangileri bu hidroliz sebebiyle gerçek-
C) Kendini onarabilir. leşir?
D) Çift iplikli ve sarmal yapıdadır. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
E) Kendine özgü bazı timindir.
Cevap A
Cevap A

ÜNİTE 01 TEST
1. Neşe, evdeki çalışma tahtasına canlılarda gerçekleşen bazı 4. Elif defterine bazı besin maddelerini not almıştır.
olayları yazmıştır.
I. Amino asit
II. Maltoz
I. Enerji sentezleme III. Nişasta
II. Ribozom içerme IV. Laktoz
III. Doku yapısına sahip olma
Elif’in yazdığı besin maddelerinden hangilerini bitkiler

dış ortamdan alamaz?
Neşe’nin yazdığı özelliklerden hangileri tüm canlılarda A) Yalnız I B) I ve II C) I, II ve III
ortaktır? D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV
2. Aşağıda hücrelerde gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir.

5. Aşağıda canlıların ortak özellikleri ile ilgili bir balık kılçığı
1 diyagramı verilmiştir.
Nişasta Glikoz
2 Kompleks organik Etkiye tepki Dokulardan
3 bileşik sentezleme verme oluşma
1 2 3
CO2 + H2O
Canlıların
Numaralanmış olaylar ile ilgili, ortak
özellikleri
I. 1 numaralı olay hayvan hücrelerinde gerçekleşmez.
II. 2 numaralı olay bitki hücrelerinde gerçekleşir. 4 5
III. 3 numaralı olay tüm canlı hücrelerde gerçekleşir. Homeostazi Üreme

sağlama yapabilme
Buna göre kaç numaralı özellik tüm canlılar için ortak
olan bir özellik değildir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
3. Canlıların ortak özellikleri ile ilgili aşağıda verilen bilgi-

lerden hangisi söylenemez?
6. I. Böcekçil bitki
A) Hem eşeyli hem eşeysiz üreyen canlı türleri olabilir.
II. Öglena
B) Bitkiler hareket etmez.
III. Mantar
C) Oksijenli ve oksijensiz solunum türlerinin ikisini birden ya-
Yukarıda verilen canlılardan hangilerinin beslenme tipi
pan canlılar vardır.
hem ototrof hem heterotroftur?
D) Ribozomu olmayan canlı yoktur ancak ribozomu olma-
yan hücreler olabilir.
E) Boşaltım olayı ile tek hücrelilerde vücut yüzeyinden CO2, D) II ve III E) I, II ve III
NH3 gibi maddeler atılır.
TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 140 1. B 2. B 3. B 4. D 5. C 6. B

ÜNİTE 01 TEST
7. Aşağıda bitkilerde gerçekleşen bir disakkarit sentezi şemati- 10. Aşağıda bir ATP yapısı şematize edilmiştir.
ze edilmiştir.
Z
X + Y + X Y + H2O + X P P P
Z Z W Y T
T
Harflendirilmiş yapılar ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
Bu disakkarit oluşumunda harflendirilmiş yapılar ile ilgili, söylenemez?
I. X glikoz ise Y galaktoz olabilir. A) X yapısı Adenin nükleotidir.
II. Z enzimdir. B) W yapısı glikozit bağıdır.
III. T yapısı sükroz olabilir. C) Y yapısı riboz şekeridir.
ifadelerinden hangileri doğrudur? D) T yapısı ester bağıdır.
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III E) Z yapısı yüksek enerjili fosfat bağlarıdır.
8. Aşağıda bazı temel bileşenler harflendirilmiş ve içerdikleri

elementler verilmiştir.
X Y Z
11. Suyun özellikleri ile ilgili,
C, H, O, N C, H, O, N, S C, H, O, N, P
I. Su moleküllerini bir arada tutan hidrojen bağlarının etki-
siyle kohezyon kuvveti oluşur.
Buna göre,
II. Suyun özgül ısısının yüksek olması, katısının sıvısında
I. X maddesi kitin olabilir.
yüzmesini sağlar.
II. Y maddesi sükraz enzimi olabilir.
III. Su donarken hacmi artar.
III. Z maddesi ATP olabilir.
9. Steroitler ile ilgili,

I. Monomerdirler.
12. Mineraller ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
II. Ester bağı içermezler.
III. B vitamini steroit yapılıdır. A) İyot, tiroksin hormonunun yapısına katılır.
ifadelerinden hangileri doğrudur? B) Klorofilin yapısına Fe atomu katılır.

C) Kalsiyum kanın pıhtılaşmasında etkilidir.
D) Klor, mide asidinin oluşumuna katılır.
E) Çinko bağışıklığı güçlendirir.
TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ/A SERİSİ 141 7. TYT-BİYOLOJİ

D 8. E 9.DERS
B İŞLEME
10. ADEFTERİ-1/A
11. C 12.SERİSİ
B
ÜNİTE 02 Hücre
✅ Schwann hayvanların da hücrelerden oluştuğunu, hücre-

nin canlının yapı birimi sayılması gerektiğini öne sürmüş-
✅ Canlının temel, yapısal ve işlevsel birimdir.
tür.
✅ 16. yy’da Zacharias Janssen iç bükey ve dış bükey mer-
✅ Virchow ise hücre büyümesi ve çoğalması üzerinde ça-
cekler ile 9 kat büyütme özelliğine sahip mikroskobu icat
lışmalar yapmıştır. Bu çalışmalar hücre ile ilgili önemli ge-
etmiştir.
nellemenin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu genellemeye
✅ 1664’te Marcello Malpighi kılcal damarlardaki kan akışını hücre teorisi denir.
incelemiştir.
Bu teoriye göre,
✅ 17. yy’ın ortalarında Robert Hooke kendi geliştirdiği mik-
➡ Hücre canlının temel, yapısal ve işlevsel birimidir.
roskop ile meşe ağacının mantar dokusundan aldığı ince
kesitleri incelemiştir. Gördüğü küçük odacık şekille yapılara ➡ Bütün canlılar bir ya da daha fazla hücreden oluşmaktadır.
“Cellula” adını vermiştir. Aslında gözlemlediği yapılar ölü
hücrelerden geriye kalan boşluklardır.
➡ Yeni hücreler, var olan eski hücrelerin bölünmesiyle olu-
şur.
✅ 17. yy’ın sonlarında Hollandalı bir kumaş tüccarı Anton
Van Leeuwenhoek kumaşları incelemek için yaptığı mik- ✅ Bu teori sitoloji (hücre biyolojisi)nin gelişmesine temel
roskoplar ile sperm hücrelerini ve bakterileri incelemiştir. oluşturur.
1676’da böylece ilk kez bakteriler keşfedilmiştir. Bu ne-
denle Leeuwenhoek mikrobiyoloji biliminin kurucusu ola-
✅ Elektron mikroskobu gelişince ışık mikroskobuna göre
daha fazla oranda görüntü büyütülmüş ve daha fazla ay-
rak kabul edilmektedir.
rıntı gözlenmiştir. Yeni ulaşılan bilgiler ile de aşağıdaki ifa-
✅ 1999’da Theador Schwan, Matthias Schleiden ve Rudolf deler hücre teorisine eklenmiştir.
Virchow’un yaptıkları çalışmalar ile hücrenin canlılık için ➡ Hücreler kalıtım materyali içerir ve bunu bölünerek yavru
önemini ortaya koymuştur. hücrelere aktarır.
✅ Schleiden tüm bitkilerin hücrelerden oluştuğunu hücrenin ➡ Tüm metabolik olaylar hücre içinde gerçekleşir.
bitkinin temel birimi olduğunu ifade etmiş, çekirdeğin hücre
bölünmesindeki önemine dikkat çekmiştir.
TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ/A SERİSİ 142

ÜNİTE 02 Hücre
HÜCRENİN YAPISI I. ÇEKİRDEK (NÜKLEUS)
✅ Hücreler yapılarına ve gelişmişlik düzeylerine göre prokar- ✅ Canlıya ait kalıtsal bilginin depolandığı, hücrenin büyüme,
yot ve ökaryot olmak üzere 2’ye ayrılır.
onarım gibi hayatsal faaliyetleri ile bölünmenin kontrol edil-
✅ Prokaryotların zarlı organelleri ve çekirdekleri yoktur. Kalıt- diği yapıdır.
sal materyali halkasal olup sitoplazmasında dağınık hâlde-
dir. Bu yüzden belirgin bir çekirdek yapısı görülmez. Örne- ✅ Çekirdek, yavru hücrelere kalıtsal bilginin aktarılmasından
ğin; bakteri, arkeler. sorumludur.
✅ Ökaryot hücreler, prokaryot hücrelere göre daha büyük ve
✅ Bir hücredeki çekirdek sayısı, çekirdeğin büyüklüğü, hücre-
gelişmiştir. Çift katlı zarla çevrili çekirdeğe ve organellere
nin tipine ve görevine göre değişir.
sahiptir. Örn; Protista, bitki, mantar, hayvanlar ökaryottur.
✅ Ökaryot hücrelerde hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek or- ✅ Genelde canlılarda bir çekirdek bulunurken paramesyum,
taktır. bazı mantar hücreleri, insanın karaciğer ve çizgili kas hüc-
✅ Canlılardaki hücrelerin sayı, şekil ve büyüklükleri farklılık relerinde birden fazla çekirdek bulunabilir. Bazı hücrelerde
göstermesine rağmen temel yapı ve özellikleri birbirine ise (memelilerin olgun alyuvarında) sonradan kaybolur.
benzerdir.
✅ Çekirdeğin büyüklüğü ile sitoplazmanın hacmi arasında
belli bir oran vardır. Genel olarak hayatsal faaliyetlerin hızlı
olduğu hücrelerde çekirdekte oransal olarak büyüktür.
✅ Hücre çekirdeği 4 kısımdan oluşur.
X Kalıtım materyali
X Çekirdek zarı
X
Prokaryot hücre
Çekirdek sıvısı
Çekirdekçik
1. Çekirdek Zarı: E. R tarafından oluşturulur. Çekirdek sı-

vısı ile sitoplazmayı birbirinden ayırır. Çift katlıdır ve katların
içi boştur. Çekirdek zarı üzerinde açılıp kapanma yeteneğine
sahip, ribozomların büyük ve küçük alt birimlerinin geçebile-
Ökaryot hücre ceği büyüklükte porlar vardır.
Porlar, çekirdek sıvısı ile sitoplazma arasında madde alışve-
HÜCRENİN KISIMLARI rişine imkân sağlar. Çekirdek zarı hücre bölünmesi sırasın-
da eriyerek kaybolur, bölünme tamamlandıktan sonra tekrar
oluşur.
Ökaryot hücreler 3 ana kısımdan oluşur. 2. Çekirdek Sıvısı: Çekirdeğin içini dolduran sıvıdır. Yoğun-
✅ Çekirdek luğu sitoplazmadan daha fazladır. İçeriğinde %50-80 su, %39
✅ Sitoplazma protein, %10 DNA, %1 RNA, nükleotitler, ATP- mineraller ve
✅ Hücre zarı diğer maddeler bulunur.
143 TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ/A SERİSİ

ÜNİTE 02 Hücre
3. Çekirdekçik: Zarsızdır. DNA, RNA, protein içerir. rR- Bitki hücresi
NA’lar ile proteinler birleştirilerek ribozomların büyük ve kü- Kromatin

Çekirdek Çekirdekçik
çük alt birimlerini sentezler. Büyüklüğü ve sayısı hücrenin
aktivitesine bağlıdır. Protein sentez hızı yüksek olan hücre- Endoplazmik
retikulum
lerde çekirdekçik sayısı artabilir.
Sitoplazma
Ribozom
4. Kalıtım Materyali: Nükleik asit ve proteinden meydana
gelen genetik materyale kromatin denilir. Ökaryot bir hücre-
nin genetik materyali kromatinler hâlinde bulunur. Bölünme
Golgi aygıtı Hücre zarı
sırasında kromatinde DNA eşlenerek yoğunlaşır ve kromo-
Mitokondri Hücre duvarı
zomlara dönüşür.
Merkezi
koful Kloroplast
Peroksizom
SİTOPLAZMA
Hayvan hücresi
Çekirdek
✅ Ökaryot hücrelerde hücre zarı ile çekirdek zarı arasında Ribozom Çekirdekçik
kalan bölge sitoplazma ile doludur. Sizoplazma
Endoplazmik retikulum
✅ Prokaryot hücrelerin zarla çevrili çekirdeği bulunmadığın- Hücre zarı Golgi aygıtı
dan hücre zarındaki tüm kısım sitoplazmayı oluşturur. Sentrozom
Lizozom
✅ Sitoplazma; yarı akışkan sıvısal kısım, organeller ve hüc-

Mikrotübüller Mitokondri
re iskeleti elemanlarını içerir.

✅ Sitoplazmanın %70-90’ı sudur. Ayrıca içeriğinde mine-
raller, tuzlar, gazlar, proteinler, karbonhidratlar, yağlar,
enzimler, hormonlar, vitaminler, boşaltım atıkları, ATP,
nükleotitler ve RNA’lar bulunur. RİBOZOM
✅ Hücrenin en küçük ve zarsız organelidir.

ORGANELLER
✅ Prokaryot ve ökaryot canlılarda ortak olarak bulunan tek
organeldir.
✅ Her bir hücre içerisinde birbirinden farklı görevleri olan, ✅ Ökaryot hücrelerin ribozomları prokaryot hücrelerin ribo-
yaşamsal faaliyetleri gerçekleştiren ve organel adı verilen zomlarından biraz daha büyüktür.
özelleşmiş yapılar bulunur.
✅ Bitki ve hayvan hücrelerinin temel yapıları aynı olmasına
✅ Prokaryot hücrelerde sitoplazmada, ökaryot hücrelerde ise
sitoplazmada, çekirdeğin dış zarı üzerinde, granüllü ER
rağmen bu hücrelerde farklı fonksiyonları yürütebilen or-
üzerinde, plastitlerin ve mitokondrinin içerisinde bulunur.
ganeller bulunur.
✅ rRNA ve proteinden oluşur. (Nükleoprotein yapılı) Çekir-
Zararsız organeller Çift zarlı organeller Tek zarlı organeller dekçikte sentezlenir.
Endoplazmik
Ribozom Mitokondri
retikulum
✅ İki alt birimden meydana gelir. Bu alt birimler birbirinden
ayrı olup protein sentezi yapılacağı zaman birleşir.
Sentrozom Plastitler Golgi aygıtı
Lizozom
Not
Peroksizom
Memeli hayvanların olgun alyuvarında hiçbir organel çeşidi ve
Kofullar
çekirdek bulunmaz.

ÜNİTE 02 Hücre
(n) Amino asit √ Protein + (n –1) H2O ➡ Tek zarlıdır.

✅ Ribozom etkinliğinin artması amino asit miktarının azal- ➡ Ökaryot hücrelerde bulunur.
masına, pH’sinin artmasına, hücredeki su miktarının art- Endoplazmik retikulumun;
masına neden olur. ➡ hücre çekirdeğinin sabitlenmesi,
✅ Hücredeki su miktarı arttığı için turgor basıncı artar, osmo- ➡ hücre içi madde iletimi,
tik basınç ve emme kuvveti azdır. ➡ hücreye desteklik sağlama,
➡ depolama,
➡ asidik ve bazik tepkimelerin birbirinden etkilenmeden
gerçekleşmesi
gibi görevleri bulunur.
✅ Endoplazmik retikulum hücre bölünmesi sırasında eriyerek
kaybolur, bölünme tamamlandığında ise yeniden oluşur.
Bir polipeptidin çok sayıda üretilmesi gerektiğinde, üretim çok

sayıda ribozom dizisi (polizom) tarafından gerçekleştirilir.
✅ Ribozom bulunduranlara granüllü endoplazmik retiku-

lum, bulundurmayanlara granülsüz (düz) endoplazmik
retikulum denir.
Örnek 1 Granüllü Endoplazmik Retikulum

Ribozom ile ilgili,
I. Tüm canlı hücrelerde ribozom bulunur.
II. Ribozom nükleoprotein yapılıdır. Protein sentezinin hızlı olduğu hücrelerde bol miktarda vardır.
Hücre dışına verilen protein yapılı molekülleri sentezler ve kü-
III. Tüm canlılarda ribozom bulunur.
çük kesecikler hâlinde paketleyip golgiye gönderir. Hücrenin
yargılarından hangileri söylenebilir? zar sistemini yapan fabrikalar gibi çalışır.
A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III
Granülsüz Endoplazmik Retikulum
Cevap D
✅ Karbonhidrat ve yağ sentezi yapan hücrelerde sayıca faz-
ladır.
ENDOPLAZMİK RETİKULUM ✅ Hücre zarı ile çoğu organelin zar yapısına katılan yağların
sentezinde görev alır.
✅ Alkolün ve ilaçların zehir etkisinin yok edilmesini sağlar.
✅ Hücre zarından başlayıp çekirdek zarına kadar uzanan ✅ Karaciğer hücrelerinde depolanan glikojeni glikoza çevirir.
kanallar sistemidir.
✅ Kasların kasılması için gerekli olan kalsiyumun depolan-
✅ Çekirdek zarı endoplazmik retikulum zarlarının devamıdır. masını sağlar.

ÜNİTE 02 Hücre
GOLGİ AYGITI LİZOZOM
✅ Çok sayıda yassılaşmış kese ve küçük kofullardan oluşur. ✅ ER’den ve golgiden koparak oluşur.
✅ Protein ve yağ yapılıdır. ✅ Granüllü ER’deki ribozomlarda üretilen lizozom enzimleri

golgiye aktarılır ve burada paketlenerek kesecik hâlinde
✅ Düz ER tarafından üretilir ve golginin üzerinde ribozom bu-
sitoplazmaya aktarılır.
lunmaz.
✅ Gelişmiş bitki ve mantarlarda bulunmaz.
✅ Olgun alyuvarlarda ve spermde bulunmaz.
✅ Lizozom içerisinde, hücre içi sindirimi sağlayacak enzim-
✅ Tükürük bezi hücrelerinde, hormon salgılayan bezlerde ve
ler bulunur.
bitkinin bal özü, nektar üreten hücrelerinde iyi gelişmiştir.
✅ Hücre içine alınan büyük moleküllü besinlerin sindirimi,
✅ ER’de üretilen maddelerin büyük kısmı; golgide ayrıştırılır, yıpranmış veya iş görmeyen hücresel kısımların parça-
depolanır, paketlenir. lanması lizozomun en temel görevidir.
✅ Glikoprotein, lipoprotein gibi maddelerin üretiminde görev ✅ Aşırı soğuk veya sıcağa maruz kalınca yanık oluşumu ne-
alır. deni lizozomların parçalanmasıdır.
✅ Golginin büyüklüğü ve gelişimi, hücre tipine ayrıca metabo- ✅ Tay-Sachs hastalığında; sinir hücresi lizozomlarında lipit
lik duruma göre değişiklik gösterir. sindiren enzim olmadığından sinirde biriken lipitler, hücre
✅ Bitkilerde hücre bölünmesi sırasında ara lamel oluşumun-

fonksiyonlarını bozar.
da golgi aygıtında gerçekleşir. ✅ Lizozomda parçalanması gereken maddeler parçalanma-
✅ Bitkilerde hücre çeperinin yapısındaki bazı maddelerin

dan zamanla lizozomlarda birikebilir.
sentezlenmesini sağlar. ✅ Yaşlılık pigmentinin oluşumu ile ciltte kahverengi lekeler
✅ Alzheimer ve kistik fibrozis hastalığında golginin hem yapı-

oluşur.
sında hem de işlevlerinde anormallikler olduğu görülmüş- ✅ Fagositozla alınan mikropların parçalanması, sperm hüc-
tür.
resinin yumurta zarını eritmesi, hareketsiz kasların eriyerek
✅ Bileşik enzimlerin, protein ve yardımcı kısımlarını birleştirir. zayıflaması ve yaşlanmış alyuvarların parçalanması lizo-
zom ile gerçekleştirilir.
✅ Golgi ucundaki tomurcuklar zamanla golgiden kopar, salgı
kesecikleri hâlinde sitoplazmaya bırakılır. ✅ Akyuvar hücrelerinde, karaciğer ve dalakta bol bulunur.
✅ Hücre içinde kullanılacak sindirim enzimleri bulunan kese- ✅ Embriyonal gelişim sırasında el ve ayak parmak araları-
cik lizozomdur. Hücre dışına salgılanacak maddeleri taşı- nın açılması, tek parça hâlindeki göz kapaklarının iki eşit
yan kesecik ise dış salgı kofulu olarak isimlendirilir. parçaya ayrılması, dişilerde rahim duvarının kalınlaşan kı-
sımların atılması lizozomların parçalanması ile gerçekleşir.
(OTOLİZ)
✅ Lizozomdaki hidrolitik enzimler hücrenin kendi organik ma-

teryalini parçalayarak yok edebilir. Bu duruma otofaji denir.
✅ Otoliz ise hücrenin oksijensiz kalması veya parçalanması

gibi çevresel etkilerden dolayı lizozomun zarının yırtılması
sonucu sitoplazmaya dökülen enzimlerin hücreyi parçala-
ması durumudur.

ÜNİTE 02 Hücre
a) Besin Kofulu
✅ Kurbağaların başkalaşım döneminde solungaç, yüzgeç
gibi organlarının parçalanması olayı da otolize örnek veri-
lebilir.
✅ Besinlerin endositoz yoluyla hücreye alınması sonucunda
oluşan keseciklere denir.
✅ Amip, paramesyum gibi canlılarda; insanların akyuvar
hücrelerinde görülür.
✅ Besin kofulundaki maddeler lizozomlardaki sindirici en-
zimlerle parçalanır, ürünler sitoplazmaya geçer, geri ka-
lan atıklar ekzositozla dışarı atılır.
PEROKSİZOM
✅ Hem bitki hem hayvan hücrelerinde bulunur.
✅ Tek zarlıdır.
✅ Karaciğer peroksizomları, peroksidaz ve katalaz enzimleri

yardımıyla alkol, ilaç gibi zararlı maddelerin toksik etkilerini
yok ederler.
✅ Metabolik faaliyetleri ve peroksizomda gerçekleşen tepki-

b) Salgı Kofulu
meleri sonucunda oluşan H2O2, katalaz ile H2O ve O2 ye

parçalanır.
Golgide üretilen salgıların metabolizma sonucu oluşan atık-
✅ Yağ asitlerini parçalayarak onları mitokondrinin kullanacağı
ların dışarı verilmesini sağlayan keseciklerdir. Böcekçil bitki,
hâle getirir. Bu sırada O2 kullanılır.
ayrıştırıcı mantarlar salgılarını bu kofullar ile ekzositoz yoluyla
dışarı verir.
Not
c) Depo Kofulu
Ökaryot bir hücrede oksijen tüketen organeller mitokondri ve
peroksizomdur.
✅ Özellikle bitki hücrelerinde görevli bir koful çeşidi olup

hayvan hücrelerinde küçüktür. Zehirli maddeler, meta-
KOFUL
bolizma sonucu meydana gelen atıklar, boya maddeleri,
köklerden suyla alınan tuzun fazlası, zehirli maddeler ile
organik asitler kofullarda biriktirilir ve sonbaharda yaprak
✅ Hücre, çekirdek, ER zarları ve golgi aygıtını oluşturan yassı dökümüyle bitkiden uzaklaştırılır.
keseciklerden meydana gelebilen tek katlı zarla çevrili hüc- ✅ Kofulların içinde su, yağ ve hava depolanır. Bazı bitkile-
re organelidir. rin hücre kofullarında asit ve bazlarla renk değiştirebilen
✅ Genç hücrelerde kofullar daha küçüktür, hücre yaşlandıkça boya maddeleri bulunur. Bu maddeler çiçeklerdeki taç
kofullar büyür. yaprakların ve meyvelerin renklenmesinde etkilidir.
✅ Besin, salgı, depo ve kontraktil koful olmak üzere dört çe-

✅ Bitki hücreleri olgunlaştıkça küçük depo kofulları birleşe-
rek tek büyük bir kofula dönüşür.
şittir.

ÜNİTE 02 Hücre
d) Kontraktil Koful
✅ Mitokondri gerektiğinde çekirdeğin kontrolünde çoğalabilir.
✅ İnsanlarda anasal olup yumurta ile yavruya aktarılır. Döl-
✅ Tatlı suda yaşayan amip, öglena, paramesyum gibi ökar- lenme sırasında spermle getirilen mitokondriler yumurtaya
alınmaz, kamçı ile birlikte dışarı atılır.
yotik tek hücreli canlılarda hücre içine giren fazla suyun
dışarı atılmasını sağlar. Bu olay sırasında ATP harcanır.
✅ Ürettiği enerjiyi fotosentez hariç enerji gerektiren tüm olay-
larda kullanılabilir.
Kontraktil kofullar çok sayıda bulundurduğu kollarda suyu
biriktirir. Kolun etrafını saran ve kasılabilen ipliksi yapılar
sayesinde kasılan koful içerisindeki su, bir miktar tuzla
beraber dışarı atılır. Bu sayede hücre hemoliz olmaktan
kurtulur.
PLASTİTLER
Kontraktil
koful
✅ Alg ve bitki gibi ökaryot canlılarda bulunan, çift katlı zara

sahip, farklı görevleri yerine getiren organeller grubudur.
Örnek 2
Kontraktil koful ile ilgili,
✅ Bitki hücrelerinde önce plastitlerden gelişen kloroplast, kro-
moplast ve lökoplast olmak üzere üç tip plastit vardır.
I. Faaliyeti sırasında ATP harcanır.
✅ Plastitler belirli şartlar altında birbirine dönüşebilir.
II. Tüm ökaryot hücrelerde bulunur.
III. Tuzlu suya atılan bir amipte faaliyeti azalır.
a) Kloroplast
Cevap C
✅ Güneş ışığını soğurup kimyasal enerjiye çevirir.
✅ Bitkilerin yaprak hücrelerinde bol miktarda bulunur.
MİTOKONDRİ ✅ Kloroplastlar bitkilerin yapraklarıyla atmosferden aldığı

CO2 i ve kökleriyle topraktan aldığı sudaki hidrojenleri ışık
varlığında birleştirerek besin ve O2 üretir.
✅ Hücrenin ihtiyaç duyduğu ATP’nin büyük bir kısmını oksi- ✅ Kloroplastlar çift katlı zarla çevrilmiştir. Kloroplastların iç
jen kullanarak sentezleyen organeldir. kısmında tilakoid adı verilen, klorofil taşıyan yassılaşmış
✅ Oksijenli solunum mitokondride gerçekleşir. kese şeklinde başka bir zar sistemi vardır.
✅ Prokaryotlar ve olgun alyuvar hücrelerinde bulunmaz. ✅ Tilakoid zarların üst üste dizilerek oluşturduğu kısmına gra-
✅ Çift katlı zar yapısına sahiptir. İç zarın yaptığı girintiye kris- num, granumların tamamına ise grana denir.
ta denir.
✅ Kloroplastın içini dolduran sıvıya stroma adı verilir. Stroma
✅ Krista üzerinde elektronların hareketini sağlayan ve ATP
içerisinde mitokondrilerde olduğu gibi halka şeklinde DNA
sentezleyen enzimler bulunur.
molekülü, tüm RNA çeşitleri, ribozomlar ile enzimler bulu-
✅ Ayrıca matrikste solunumda açığa çıkan ara ürünler, su, nur.
mineraller, tüm RNA çeşitleri ribozomlar, ATP, solunum
enzimleri bulunur.
✅ Mitokondriler gibi kendilerini çekirdeğin kontrolünde çoğaltır.

ÜNİTE 02 Hücre
SENTROZOM
✅ İhtiyaç duyduğu proteinlerin bir kısmını kendi ribozomla-
rında sentezler.
✅ Hayvan hücrelerinin çoğunda ve alglerde çekirdeğin he-

men yanında bulunan zarsız bir organeldir.
✅ Birbirine dik olarak yerleşmiş iki adet sentriyolden oluşur.

Her bir sentriyol, dokuz adet üçerli mikrotübülden meydana
gelir.
✅ Sinir hücreleri, olgun alyuvarlar, yumurta, çizgili kas hücre-

lerinde, gelişmiş bitki hücrelerinde sentrozom yoktur.
b) Kromoplast
✅ Sentrozom hücre bölüneceği zaman eşlenir ve bölünme
sırasında kromozomların hareketini sağlayan iğ ipliklerini
(mikrotübül) meydana getirir.
✅ Bitkilerde yeşil dışındaki diğer renk pigmentlerini taşır. ✅ Kamçı, sil gibi hücre hareketini sağlayan yapıların oluşu-
munda rol alır.
✅ Sarı (ksantofil), turuncu (karoten), kırmızı (likopen) pig-
mentlerini bulundurur.
✅ Taç yapraklarda, bazı bitkilerin köklerinde meyve ve to-

humlarda bol miktarda bulunur.
✅ Kloroplastlar, kromoplasta dönüşebilir.
HÜCRE İSKELETİ
c) Lökoplast
✅ Sitoplazmada bulunan özel proteinlerin aralarında bağlar
kurup birleşerek oluşturduğu tüpsü ve ipliksi yapılara hücre
iskeleti denir.
✅ Hücre iskeleti mikroflament, araflament ve mikrotübül adı
✅ Kök, gövde, tohum, yumru gibi kısımlarda bulunan renksiz verilen yapılardan oluşur.
plastitlerdir.
Hücre iskeleti;
✅ Fotosentez ile üretilen glikozlar, lökoplastlarda nişasta ta- ➡ hücre bölünmesi,
neciklerine dönüşür.
➡ endositoz-ekzositoz olayları,
✅ Bazı lökoplastlarda yağ ve protein de depolanabilir. ➡ drganellerin yer değiştirmesi,
✅ Zeytin, fındık gibi bitkilerin lökoplastlarında protein, pata-

➡ çekirdeğin ve organellerin yerinin sabitlenmesi,
tesin lökoplastlarında nişasta, mercimek, fasulyenin lökop- ➡ sitoplazmanın hareketi,

lastlarında protein depolanır. ➡ hücre duvarının oluşumu,
✅ Lökoplastlar uzun süre ışık aldığında kloroplasta dönüşebi- ➡ hücrelerin birbirine tutunmasında ve hücreler arası haber-
lir. leşme,

ÜNİTE 02 Hücre
➡ sil, kamçı oluşumu, ✅ Fosfolipitlerin baş kısmı fosfat-gliserol içerir ve dışa dö-
➡ amip gibi hücrelerde yalancı ayak oluşumu, nüktür. Fosfolipitlerin hücre dışına ve sitoplazmaya ba-
kan baş kısımları suda çözünür (hidrofilik-suyu seven), iç
durumlarında etkilidir.
! Hücre iskeleti hücreye destek olup hücrenin şeklini belirler. tarafa bakan kısımları suda çözünmez. (hidrofobik-suyu
! Bazı iskelet elemanları hücrenin durumuna göre yıkılıp sevmeyen yapıdadır.)
yeniden yapılabilir. ✅ Kanal proteinleri madde alışverişini sağlar. Sitoplazma-

! Hücre iskeleti elemanları sadece ökaryot hücrelerde nın homeostasisini düzenler.
bulunur. ✅ Glikoprotein, hücrenin tanıyıcı molekülleri yani reseptör-
leridir. Bunlar hücreye özgüdür ve hücreye seçici geçir-
gen özellik kazandırır. Hücre zarı canlı, esnek ve seçici
geçirgendir. Hücreye şekil verir, sitoplazmayı dağılmak-
tan korur, mekanik desteklik sağlar.
✅ Hücre zarından sil, kamçı, mikrovillüs yalancı ayak ve pi-
nositik cep oluşur.
✅ İçerdiği porlardan sadece monomer maddeler geçer.
✅ Hücre zarı yüzeyine tutunmuş çoğunlukla enzim görevi
yapan proteinler bulunur.
✅ Hayvan hücrelerinin zarında, zara sağlamlık ve esneklik
veren steroid yapıda olan kolesterol molekülü bulunur.
✅ Bitki, mantar, arke ve alglerde hücre zarının dış kısmında
HÜCRE ZARI koruyucu bir duvar vardır.
Hücre Çeperi Hücre Zarı
✅ Hücre zarı; hücreyi dış ortamdan ayıran, dinamik, esnek, Esnek değil Esnek
ince seçici, geçirgen yapıdadır. Cansız Canlı
✅ Hücreye şekil verir, hücreyi korur, sarar ve hücrenin dağıl-
Tam geçirgen Yarı geçirgen
masını engeller.
✅ Hücre zarının yapısını açıklayan göreve akıcı-mozaik zar
Peptidoglikon
modeli denilmektedir. 1972 yılında Singer ve Niholson ta-
Pseudoglikan
rafından bu model önerilmiştir. Hücre B akteri
A rke
✅ Zarın %60’ı protein, %30’u yağ, %8 karbonhidrat, %2’si
Duvarı
İçeren B itki
lg
Selüloz
A
mineral ve sudur. Canlılar
M Selüloz
antar
Glikoprotein
Karbonhidrat Kitin
Glikolipit
Karbonhidrat
Protein
Fosfolipit
Örnek 3
Hücre zarı ile ilgili,
I. Tam geçirgendir.
II. Yağ oranı proteine göre fazladır.
Kolesterol Protein III. Esnek bir yapıya sahiptir.
Por yargılarından hangileri söylenebilir?
Kanal proteini
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III

✅ Hücre zarında lipitler çoğunlukla fosfolipit yapıdadır. Çift
katlı fosfolipit tabakası esnek olup sürekli hareket hâlin-
dedir, bu durum hücre zarının akıcı olmasını sağlar. Cevap B

ÜNİTE 02 Hücre
HÜCRE ZARINDAN MADDE GEÇIŞLERI I. KÜÇÜK MOLEKÜLLERİN ZARDAN GEÇİŞİ

a) Pasif Taşıma
✅ Hücre zarından madde geçişlerinde; maddenin büyüklüğü,

elektrik yükü, yağda ve suda çözünebilme özelliği ve kon- ➡ Moleküllerin çok yoğun oldukları ortamda az yoğun olduk-
santrasyonu maddenin taşınma şeklini belirler. ları ortama doğru yarı geçirgen zardan geçişidir.
➡ ATP harcanmaz.
! Yağda çözünen maddeler (A, D, E, K), O2 ve CO2 gazları ➡ Ölü ya da canlı hücrelerde gerçekleşebilir.
fosfolipit tabakadan geçer. Suda çözünenler (B ve C) ise zar-
daki porlardan geçerler.
➡ Moleküller kendi kinetik enerjileri ile geçiş yaparlar.
Hücre zarından;
➡ Zamanla iki ortam arasında yoğunluk farkı azalır.
➡ küçük monomerler, büyük monomerlere göre,

➡ İki ortam arası yoğunluklar eşitlenince taşınma hızı mini-
muma ulaşır ve sabitlenir.
➡ yağda çözünenler (A, D, E, K) suda çözünenlere (B, C)
göre,
1) Basit Difüzyon
➡ yağda çözenler çözmeyenlere göre (eter, alkol),
➡ negatif iyonlar pozitif iyonlara göre (Cl– > Na+),

Moleküller çok yoğun oldukları ortamdan az yoğun oldukları
➡ nötr atomlar, iyonlara göre (O2 > K+)
ortama doğru yayılırlar.
daha kolay geçerler.
Pasif Taşıma
HÜCRE ZARINDAN MADDE GEÇİŞLERİ
Basit difüzyon Kolaylaştırılmış difüzyon
Küçük Moleküllerin Büyük Moleküllerin Çok yoğun ortam
Taşınması Taşınması Çok yoğun ortam
• Pasif Taşıma • Endositoz

- Difüzyon - Fagositoz
- Osmoz - Pinositoz
- Diyaliz
• Aktif Taşıma • Ekzositoz
Örnek 4
Hücre zarından geçiş ile ilgili,
I. CO2 gazı, C6H12O6 maddesine göre daha kolay geçer. Az yoğun Az yoğun
ortam ortam
II. B vitamini, A vitaminine göre daha kolay geçer.
III. O2 gazı Cl iyonuna göre daha kolay geçer.
cümlelerinden hangileri doğrudur?
➡ Moleküller zarda bulunan fosfolipit tabakasından geçer.
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III ➡ Enerji harcanmaz, taşıyıcı protein kullanılmaz.
D) II ve III E) I, II ve III ➡ Bu olayda yağda çözünen, yağı çözen maddeler ile gazlar
Cevap C doğrudan geçerler.

ÜNİTE 02 Hücre
2) Kolaylaştırılmış Difüzyon 4) Osmoz
✅ Su ve suda çözünmüş maddelerin protein yapılı özel ta- Su moleküllerinin seçici geçirgen zardan difüzyonudur.
şıyıcılar üzerinden veya proteinlerin oluşturduğu kanallar-
dan geçişidir.
✅ Enerji harcanmaz, madde sahip olduğu kinetik enerji ile
yer değiştirebilir.
✅ Glikoz, fruktoz, galaktoz, amino asitler, iyonlar, tuzlar gibi
suda çözünen maddeler bu yolla hücre içine alınır.
Hücreler yoğunlukları bakımından üç farklı ortamda buluna-

Not
bilirler.
➡ Molekül çapının küçük olması,
İzotonik Ortam: Yoğunluğu hücrenin sitoplazma yoğunlu-
➡ İki ortam arasında yoğunluk farkının fazla olması, ğuna eşit olan çözeltidir.
➡ Sıcaklığın ve basıncın yüksek olması, Kan plazması, lenf sıvısı, serum fizyolojik hayvan hücreleri
çin izotonik ortamdır.
➡ Zardaki protein kanallarının sayısının fazla olması
Hipertonik Ortam: Yoğunluğu hücrenin sitoplazma yoğun-
difüzyon hızını olumlu etkiler. luğundan fazla olan çözeltilerdir.
Deniz suyu örnek verilebilir.

3) Diyaliz
Hipotonik Ortam: Yoğunluğu hücrenin sitoplazma yoğunlu-
ğu az olan çözeltilerdir.
✅ Seçilmiş moleküllerin seçici geçirgen zardan difüzyonu- Saf su örnek verilebilir.

dur.
Hipertonik ortama bırakılan hücre su vererek büzülür, bu ola-
✅ Diyaliz genellikle çözünebilen maddelerin konsantrasyo- ya plazmoliz denir.
nunu düzenler.
✅ Böbreklerdeki işlev bozukluklarının tedavisinde kullanılan Hipertonik ortama bırakılan bitki hücresinde kofullar da su
bir yöntemdir. Böbrekler tarafından süzülüp atılamayan verdiği için koful hacmi azdır, hücre zarı ile çeperi arasında
zararlı maddeler ile suyun fazlası seçici zardan geçirilerek mesafe artar.
diyaliz sıvısına geçer. Bitkide Osmoz
Diyaliz tüpü
Koful
Yoğun Yoğun
ortam ortam
Kirli kan
Filtre Turgor Normal Plazmoliz
durumu
Toplardamar
Temizlenen
kan
Hipotonik çözeltide İzotonik çözeltide Hipertonik çözeltide
bekletilen bitki bekletilen bitki bekletilen bitki

ÜNİTE 02 Hücre
✅ Su moleküllerinin ve gazların alışverişi daima pasif taşı-

ma ile gerçekleşir.
Hipotonik ortama bırakılan hücre su alarak şişer.
Plazmolize uğramış hücrenin hipotonik ortamda su alarak Basınç

eski hâline dönmesine deplazmoliz, fazla su alarak şişmesine
turgor, alınan suyun zara ya da çepere yaptığı basınca ise
OB
turgor basıncı adı verilir.
Emme
kuvvetler OB – TB = EK = 0
Turgor basıncı;
➡ otsu bitkilerin gövde ve yapraklarının dik durması,

TB
➡ bitkilerde gaz alışverişini sağlayan stomaların açılıp kapan-

Hücre içi su %’si
ması,
➡ bazı bitkisel hareketlein (nasti) gerçekleşmesi
gibi durumları sağlar. b) Aktif Taşıma
➡ Çepersiz hücrelerin hipotonik ortamda fazla su alıp şişmesi

sonucu oluşan turgor basıncına dayanamayıp patlamasına
hemoliz denir.
➡ Küçük moleküllerin az yoğun oldukları ortamdan çok yo-
➡ Çeperli hücreler hemolize uğramaz. ğun oldukları ortama doğru ATP harcanarak taşınmasıdır.
a İzotonik Ortam b Hipertonik Ortam ➡ Hücre zarındaki taşıyıcı proteinler ve enzimler görev yapar.
Hücreler su kaybede-
Kırmızı kan hücreleri
rek plazmoliz olur. ➡ Canlı hücrelerde gerçekleşir.
İzotonik çözelti içinde
hücreler normal du- c Hipotonik Ortam
➡ Hücre içi ile hücre dışı yoğunluk farkının artmasına neden
rumlarını korur. Hücreler aşırı mik- olur.
tarda su alarak
şişer ve patlar, he- ✅ Küçük yapılı bir molekülün hücre içi ile hücre dışı arasında
moliz olur.
derişimleri aynı ise bu derişimin korunması ya da bu mole-
külün taşınması da aktif taşıma ile mümkündür.
Osmotik Basınç
✅ Aktif taşıma difüzyonun tersi yönde işler. Örneğin, tatlı su
➡ Suda çözünen maddelerin oluşturduğu su alma isteğidir. algi olan Nitella’da potasyum iyonlarının hücre içinde dış
ortamdan 1000 kat daha fazla bulunması aktif taşıma ile
➡ Çözünmüş madde miktarı ne kadar fazla ise osmotik ba-
gerçekleşir.
sınç da o kadar fazladır.
➡ Turgor basıncı ile ters orantılıdır.

✅ Sinir hücrelerinde uyartı iletimi sırasında sodyum ve potas-
yum iyonları aktif taşıma ile yer değiştirir. Su hiçbir zaman
Emme Kuvveti aktif yolla taşınmaz, sadece osmozla yer değiştirir.
➡ Osmotik basınç etkisi ile oluşan su çekme gücüdür. Çok yoğun ortam
➡ Osmotik basınç ile doğru orantılıdır.
➡ Turgor basıncı ile ters orantılıdır.
Emme Kuvveti = Osmotik basınç – Turgor basıncı
➡ Turgor Basıncı = Osmotik Basınç
Emme kuvveti sıfır

olduğundan hücre
osmotik dengededir. Az yoğun ortam

ÜNİTE 02 Hücre
II) Büyük Moleküllerin Zardan Geçişi b) Pinositoz
➡ Büyük moleküllerin zardan geçişi, taşınma yönüne göre iki

✅ Porlardan geçemeyecek kadar büyük moleküllü ve suda
şekilde gerçekleştirilir.
çözünebilen maddelerin alınmasına denir.
✅ Hücre zarında gelişen cepler yardımıyla gerçekleşir.
Madde, pinositoz cebinin iki ucunun birleşmesiyle oluşan
besin kofulu içerisinde sitoplazmaya alınır. Pinositoz cep-
leri fagositoz ceplerinden daha küçüktür.
A) ENDOSİTOZ
Hücre dışı
✅ Hücre zarında geçemeyecek büyüklükteki maddelerin

cep oluşturarak içeri alınmasıdır.
✅ Enerji harcanır, enzim kullanılır.
✅ Bakteri ve mantar hücrelerinde hücre duvarı endositozu
etkiler.
Hücre zarı
Koful
a) Fagositoz
Sitoplazma
✅ Büyük katı moleküllerin hücre için alınmasıdır.

✅ Yalancı ayaklar ile içeri alınan besin bir kese içindedir.
(Besin kofulu)
✅ Kese lizozom ile kaynaşır, sindirilir.
✅ Akyuvarlar mikropları bu yolla yok eder.
✅ Amip, öglena, paramesyum gibi tek hücreli ökaryot canlı-
lar besinleri fagositoz ile hücre içine alır. B) EKZOSİTOZ
Hücre dışı
✅ Büyük moleküllü maddelerin enzim kullanılarak ATP har-
Besin canarak koful yardımıyla hücre dışına verilmesidir.
✅ Koful zarı, hücre zarı ile birleştiğinden hücre zarının yü-
zeyi büyür.
Yalancı ayak
✅ Bakteri ve arkeler zarlı organel oluşturmadığından endo-
sitoz ve ekzositoz yapmaz.
Sitoplazma
Besin
kofulu
✅ Mantar ve bitki hücreleri ekzositoz yapabilir.

ÜNİTE 02 Hücre
Deney grubunda test edilecek faktör değiştirilirken kontrol

✅ Enzim, hormon, tükürük, süt ve atık madde atımını sağlar. grubunda tüm şartlar sabit tutulur. Deney sonucunda iki
✅ Sindirim enzimleri, böcekçil bitkilerde ve saprofit mantar- gruptan elde edilen faktörler karşılaştırılır.
larda bu yolla dışarı verilir.
Etkisi araştırılan değişken bağımsız değişkendir. Bağımsız
değişkene bağlı olarak değişen ise bağımlı değişkendir.
Koful
Hücre dışı
Proteinler
Hücre zarı
Beyaz Kırmızı
ışık ışık
30 °C 30 °C
Nemli toprak Nemli toprak
Sitoplazma
pH: 7 pH: 7
Kontrol Grubu Deney Grubu
Işık Rengi: Bağımsız değişken

BİLİMSEL YÖNTEM
Işığın rengine bağlı fotosentez hızındaki değişim: Bağlı
değişken
Sonuçlar bilim insanları tarafından değerlendirilip yorum-

Bir problemi çözmek amacıyla gerçekleştirilen mantık, ölçme,
lanır. Verilen hipotezi destekliyorsa deneyler tekrarlanarak
gözlem ve deneylere dayalı, sistemli çalışmaların bütününe
sonuçlar bilim dünyası ile paylaşılır. Onlarda aynı sonuçlara
bilimsel yöntem denir. ulaşırsa hipotez gerçek hâline dönüşür.
Gözlem bir konu ile ilgili duyu organları ya da ölçme araçları
Gerçek, doğruluğu herkes tarafından kabul edilen aynı şart-
kullanılarak yapılan veri olarak adlandırılır. Veri toplama sü-
larda aynı sonuçlara ulaşan gözlemlerdir.
recinin her aşamasında yapılabilir. Gözlemler, ölçme araçları
kullanılmadan sadece duyu organları ile yapılırsa nitel göz- Sonuçlar hipotezi desteklemiyorsa hipotez terk edilerek yeni
lem denilir. Ölçme aletleri kullanılıp, sonuçları sayısal olarak bir hipotez kurulur.
ifade edilen gözlemlere ise nicel gözlem denir.
Örneğin, Zürafanın boynu uzundur. (Nitel) (Öznel)
Zürafanın boynu 4,5 metredir. (Nicel) (Nesnel)
Problem belirlendikten sonra probleme ilişkin geçici çözüm

önerileri sunulur, bunlara ise hipotez denir. Hipotezler gözlem
Örnek 5
ve verilere dayanan sınanabilen, sorgulanabilen önermelerdir. I. Hava sıcak.
II. Suyun sıcaklığı termometrede 50 °C görünüyor.
Örneğin, bireylerin işsizlik süresi uzadıkça suç işleme ihtimali
III. Oldukça kilo vermiş.
artar. (hipotez)
Yukarıdaki örneklerden hangileri nicel gözlemdir?
Yeşil çay, insanlar için siyah çayda daha sağlıklıdır. (Hipotez)
Hipotezlerden tahmin denilen mantıklı sonuçlar çıkarılabilir.
Hipotezler deneylerle test edilir. Cevap B
Kontrollü deney ise bir olayı etkileyecek faktörlerden sadece
birinin değiştirilip diğerlerinin sabit tutulmasıyla yapılan
deneydir.

ÜNİTE 02 Hücre
Buna göre,
Gözlemlerin yapılması
ve I. X hormonu bağımsız değişkendir.
verilerin toplanması
II. X hormonunun büyüme üzerine etkisi bağımlı değişken-
dir.
Problemin tespit edilmesi
III. Deneyde bağımsız değişken kullanılmamıştır.
Hipotezin gözden
Hipotez oluşturulması
geçirilerek yeni A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
hipotez kurulması
Hipoteze dayalı tahminlerin D) II ve III E) I, II ve III
yapılması
Kontrollü deneylerin Cevap B

tasarlanarak uygulanması
Sonuçların
değerlendirilmesi
Sonuçlar hipotezi destekliyorsa Sonuçlar hipotezi

desteklemiyor ise
Örnek 7
Teori ile ilgili,
Deneylerin tekrarlanması,
sonuçların başka araştırmacılar I. Teoriler kanıtlanınca kanun olur.
tarafından doğrulanması
II. Teoriler eleştirilemez.
Hipotezin gerçek hâline gelmesi III. Teoriler pek çok olguyu içeren geniş, bütünsel açıklama-
lardır.
Not
Teori, doğal olgulara ve bu olgular arasındaki ilişkilere ait açık- D) II ve III E) I, II ve III
lamalar yapılan çıkarımlardır. Kanun ise nasıl sorusuna cevap
veren, teori kavramının içinde yer alan, bu olguyu açıklayan
Cevap A
açıklamalardır. Teori geniş ve çatı bir kavramdır. Teori müm-
kün olan en çok olgu hakkında bütünsel bir açıklama verir.
Örnek 6
İkiz maymun türlerini bir deneyde kullanan bilim insanı, ikiz
Örnek 8
maymunların tüm koşullarını eşit tutmuş ancak bir maymuna
X hormonu verip diğerine vermemiş ve bu hormonun büyüme I. Difüzyon
üzerine etkilerini araştırmıştır. II. Aktif taşıma
Kontrol grubu Deney grubu III. Fagositoz
Hücrede gerçekleşen yukarıdaki madde geçişi olayların-
dan hangileri sıcaklık artışından etkilenir?
Cevap E
X hormonu verilmez. X hormonu verilir.

ÜNİTE 02 TEST
1. Aşağıda organeller ile ilgili verilen bilgilerden hangisi 4. Eşit glikoz yoğunluklarına sahip üç hücreden,
yanlıştır?
• Biri bırakıldığı X ortamından su almıştır.
A) Yumurta hücresinde sentrozom yoktur.
• Biri bırakıldığı Y ortamına su vermiştir.
B) Sperm hücresinde mitokondri yoktur.
C) Prokaryotlarda kloroplast bulunmaz. • Biri bırakıldığı Z ortamında su yoğunluğu değişmemiştir.
D) Gelişmiş bitkilerde sentrozom yoktur. Buna göre, üç ortamın yoğunlukları aşağıdakilerin han-
E) Gelişmiş bitkilerde lizozom yoktur. gisinde çoktan aza doğru sıralanmıştır?
A) Z > X > Y B) Y > Z > X C) Y > X > Z
D) Z > Y > X E) X > Z > Y
5. Aşağıdaki şekilde hücre zarında gerçekleşen bir pasif taşıma

olayı şematize edilmiştir.
Çok yoğun ortam

2. Aşağıdaki olaylardan hangisini lizozom gerçekleştirmez?
Taşınacak
A) Başkalaşım geçiren kurbağanın kuyruğunun kopması moleküller
B) Embriyonik dönemde parmaklar arasındaki perdenin kay-

Hücre zarı
bolması
C) Göz kapaklarının birbirinden ayrılması
D) Rahim duvarının kalınlaşması Taşıyıcı
protein
E) Ölüm sonrası hücrenin kendi kendini sindirmesi
Az yoğun ortam
Bu olayla ilgili,
I. Enerji harcanmaz.
II. Çok yoğun ortamdan az yoğun ortama doğru gerçekle-
şir.
III. Monomer maddeler taşınır.
3. Aşağıda bir organel resmi verilmiştir. D) II ve III E) I, II ve III
6. “Kekik suyu ile çalkalanan ağız diş macunu kadar etkili temiz-
lik sağlar.”
Yukarıda verilen hipotezi kuran biyolog, yaptığı deneyler

sonucu kekik suyunun diş macunu kadar etkili olmadığı sonu-
cuna kesin olarak ulaşmıştır.
Bu organel ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylene-
Buna göre,
mez?
I. Hipotez çürütülmüştür.
A) Üzerinde ribozom bulunabilir.
II. Yeni bir hipotez kurulabilir.
B) Salgı yapan hücrelerde bol bulunur.
III. Aynı hipotez tekrar denenmelidir.
C) Prokaryot hücrelerde yoktur.
D) Yassı keseciklerden oluşmuştur.
E) Glikolipit, glikoprotein yapılarını oluşturur. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
TYT-BİYOLOJİ DERS İŞLEME DEFTERİ/A SERİSİ 157 1. BTYT-BİYOLOJİ

2. D 3. DERS
A 4. B DEFTERİ/A
İŞLEME 5. E 6.SERİSİ
B
ÜNİTE 03 Canlılar Dünyası
CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI A) AMPİRİK (SUNİ) SINIFLANDIRMA
✅ Doğadaki canlıların benzerlik ve farklılıklarına ayrıca ak- ✅ Aristoteles tarafından MÖ 390’lı yıllarda yapılan sınıflan-
rabalık derecelerine göre gruplandırılmasına sınıflandır- dırmadır.
ma (sistematik) denir. ✅ Ampirik sınıflandırmada canlıların dış görünüşleri ve ya-
✅ Canlıları sınıflandırmak için gerekli olan bütün kural ve şadıkları alanlar dikkate alınır.
kriterleri belirleyen bilim dalına ise taksanomi adı verilir. ✅ Bu sınıflandırmada canlılarda bulunan organların yapı
Sınıflandırmanın amacı, benzerlikleri yerine işlev benzerlikleri dikkate alınmıştır.
➡ Canlıları, belirlenmiş bilimsel kurallar dâhilinde gruplandı- Farklı canlılarda bulunan kökenleri farklı, görevleri aynı
olan organlara analog organlar denir.
rarak doğayı daha kolay anlaşılır hâle getirmektir.
Analog organlar anoloji bilimi tarafından incelenir.
➡ Canlı türlerini birbirinden ayırt edebilecek düzenli bir sistem
Örneğin: Kuşun kanadı
oluşturmaktır.
Yarasanın kanadı
➡ Benzer özelliklere sahip canlıların farklı şekillerde isimlen- Sineğin kanadı
dirilmesi ve gruplandırılması sonucu meydana gelebilecek Aristoya göre canlıların sınıflandırılması:
karışıklıkları engellemektir.
CANLILAR
➡ Canlıların sınıflandırılması sonucu elde edilen bilgileri o
gruba dâhil bireylerin tamamı için geçerli sayarak zaman
kaybını en aza indirmektir. Bitkiler Hayvanlar
Otlar Suda yaşayanlar
➡ Bir canlı çeşidi üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda
elde edilen bilgilerin diğer bilim adamları tarafından öğrenil- Çalılar Karada yaşayanlar
mesini sağlamak ve aynı konuda tekrar tekrar çalışmasını Ağaçlar Su ve karada yaşayanlar
önlemektir.
➡ Dünya üzerinde yaşamış ve nesilleri tükenmiş eski türler ✅ İnsanlar yeni canlı türlerini keşfetmeye başladıkça Aris-
ile yeni türleri karşılaştırmak, akrabalık derecelerini belirle- to’nun sınıflandırma sistemi yetersiz kalmıştır.
mek, yeni bulunan türlerin tanımlanmasını ve adlandırılma-
sını kolaylaştırmaktır.
B) FİLOGENETİK (DOĞAL SINIFLANDIRMA)
➡ Biyolojik çeşitliliği ve bunun dünya üzerindeki dağılımının
nasıl olduğunu anlamaktır.
➡ Ekolojik ve ekonomik kaynakları tespit etmektir. ✅ Belirli prensipleri olan doğal sınıflandırma Carl Van Linneaus
tarafından başlatılmıştır.
Sınıflandırma iki çeşittir.
✅ Filogenetik sınıflandırmada türleri birbirinden ayırt etmek
A) Ampirik (suni, yapay) sınıflandırma için belirli taksonomik karakterler dikkate alınır.
B) Filogenetik (doğal) sınıflandırma

✅ Filogenetik sınıflandırmada canlıların akrabalık derecesi-
ni tespit etmek için;
➡ DNA ve protein benzerliği,
➡ vücut simetrisinin benzerliği,
➡ embriyonel gelişim evrelerinin benzerliği,
➡ biyokimyasal özelliklerin benzerliği,
➡ hücresel yapıların benzerliği

➡ anatomik benzerlikler, Âlem
➡ fizyolojik benzerlikler, Şube
➡ Organların kökeni (homoloji) Sınıf
gibi taksanomik kriterler kullanılmıştır.

Takım
✅ Temel ilkesi homoloji olan filogenetik sınıflandırmada
farklı canlılarda bulunan kökenleri (orijinleri) aynı, görev- Aile
leri aynı veya farklı olabilen organlara homolog organ

Cins
denir.
Tür
Balina Kurbağa At Aslan İnsan Kuş
Tür kavramını ilk kez ortaya atan bilim adamı John Ray’dir.
Ortak bir atadan gelen, yapı ve görev bakımından benzer

özelliklere sahip, doğal ortamda yalnız kendi aralarında ser-
bestçe üreyebilen ve verimli (kısır olmayan) yavrular oluştu-
rabilen bireyler topluluğudur.
✅ Aynı türdeki bireylerin kromozom sayıları aynıdır. Ancak

farklı türlere ait canlıların kromozom sayıları aynı olabilir.
Homolog organlar ✅ Kromozom sayısına bakılarak sınıflandırma yapılmaz,
kromozom sayısı ile gelişmişlik düzeyi belirlenemez.
✅ Aynı kromozoma sahip iki canlının aynı türe ait olduğu
Not kesin değildir.
1735’te Linnacus “Doğa Sistemi” eserinde doğanın üç âlemini Tayvan munçağı
(bitkiler, hayvanlar ve moneralar) tür, cins ve takım kategori- (Muntiacus reevesi)
İnsan
lerine ayırmış, türler için ilk defa ikili adlandırma yöntemi kul- (Homo sapiens)
lanılmıştır. Lepistes
1969’da beş âlemli sınıflandırma sistemi standart hâle gel- (Poecilia reticulata)
miştir ve günümüzde kullanılmaktadır.
Kurtbağrı bitkisi
(Ligustrum vulgare)
Sınıflandırmada Kullanılan Kategoriler ve Bu Kategoriler Sable antilobu
Arasındaki Hiyerarşi (Hippotragus niger)
✅ Belirli bir düzene göre sıralanmış, belirli özellikleri taşıyan

ve buna göre adlandırılan sınıflandırma birimlerine kate-
Tür değil
gori denir.
✅ Filogenetik sınıflandırmada canlılar tür ile başlayan ve
(Sağlıklı iki bireyden
yeni birey oluşmamış.)
(Sağlıklı iki bireyden
kısır birey oluşmuş.)
âlem ile sonlanan 7 farklı grupta toplanır. (Türdür çünkü
✅ Belirli bir kategoriye dâhil olan ortak özelliklere sahip bi-
verimli yavrular
oluşmuştur.)
reylerin oluşturduğu topluluğa takson denir.

Taksonlarda Görülen
Kategoriler
Biyolojik Değişimler
Âlem Birey sayısı artar.
Şube Canlı çeşitliliği artar.
Sınıf Gen çeşitliliği artar
Takım Genetik benzerlik azalır.
Aile Protein benzerliği azalır.
Cins Ortak özellik azalır.
Tür
İKİLİ ADLANDIRMA (Binominal)
✅ Bir tür 2 kelimeyle yazılır. İlk kelimenin baş harfi büyük,

ikinci kelimenin baş harfi küçük yazılır.
✅ Filogenetik sınıflandırmaya göre birinci kelime türün bağlı
olduğu cins adını, ikinci kelime türün tanımlayıcı ismini ya
da özelliğini belirler. ✅ Embriyonik gelişim sırasında ilk olarak âlemin en son tü-
Felis domesticus rün özellikleri ortaya çıkar.
Cins Tanımlayıcı ✅ Aynı sınıflandırma biçiminde bulunan iki canlının büyük
Adı isim olan birimleri kesinlikle aynıdır, küçük birimleri farklı ola-
bilir.
Tür
✅ Akrabalık için cinslere bakılır, cinsleri aynı olan daha yakın
akrabadır.
I. Pinus nigra
II. Morus alba
III. Pinus alba
Yukarıda verilen canlılardan I ve III. canlılar daha yakın akra-
badır.
Filogenetik sınıflandırmada taksonlar bir araya gelerek türden
âleme doğru giden dereceli gruplandırma oluşturur.
Örnek 1
I. Felis leo
II. Felis tigris
III. Panthera tigris
IV. Felis silvestris
Yukarıda verilen canlı türlerinden hangilerinin çiftleşmesi
sonucu verimli yavru oluşabilir?
A) I ve II B) I ve III C) I ve I
D) II ve III E) II ve IV
Cevap C

Tyt Fi̇zi̇k Ki̇mya Bi̇yoloji̇ Di̇ Kaynak 1. Fasi̇kül Dolu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tyt Fi̇zi̇k Ki̇mya Bi̇yoloji̇ Di̇ Kaynak 1. Fasi̇kül Dolu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DERS İŞLEME

2. Optik: Işığın yapısını, madde ile olan etkileşimini, saydam

4. Termodinamik: Isı enerjisini ve bu enerjinin maddelerde

1. Mekanik: Kuvvetin maddeler üzerindeki etkilerini ve so-

Termik santrallerde elektrik enerjisi üretimi, strafor köpük ile

Güneş pilleri, yarı iletkenler, süper iletkenler, nanoteknolojik

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 2

6. Atom Fiziği: Atomun yapısını, elektron alışverişini, elekt-

Fizik bilimi spor disiplinindeki ihtiyaçların giderilmesine ça-

7. Nükleer Fizik: Atomun çekirdeğinin yapısını, çekirdek re-

Doğadaki olayları belirli yasalar içinde inceleyen ve araştıran

FİZİK BİLİMİNİN BİLİMLERLE İLİŞKİSİ

Fizik bilimi günlük yaşantımızın içinde olduğundan diğer bi-

3 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

Temel ve Türetilmiş Büyüklükler

Fiziksel olarak anlamı olan ve başka bir nitelik kullanılmadan

Niceliğin Niceliğin Birimin Ölçüm

Eşit kollu Akım Şiddeti: İletkenin kesitinden birim zamanda geçen

Akım şiddeti Amper A Ampermetre

Madde miktarı Mol mol –

Uzunluk Metre m Şerit metre

Zaman Saniye s Kronometre

Işık Şiddeti: Işık kaynağının birim zamanda yaydığı ışık mik-

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 4

Temel büyüklükler kullanılarak elde edilen büyüklüklerdir. Ba-

Skaler ve Vektörel Büyüklükler A¶

Bir sayı ve birim ile ifade edilen büyüklüklerdir. Zaman, akım

Vektörler zıt yönlü ise iki vektörün farkı B¶ – A¶ şeklinde bu-

Tüm ülkeler imkânları dâhilinde bilimsel çalışmalar yürütmek-

5 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

5. Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA)

6. Avrupa Uzay Ajansı (ESA)

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 6

III. Nano kapsüllerin hayatımızdaki yerini inceler. Buna göre,

7 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

İçerisinde taşma düzeyine kadar sıvı bulunan Şekil-I’deki

Gazların belirli bir hacmi yoktur. İçinde bulundukları kabın

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 8

a = 4 cm olmalı. V = a3 = 43 = 64 cm3 olur.

Özkütle, madde miktarına bağlı değildir. Bu yüzden kütle-ha-

100 cm3 Hacim

9 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

Saf altına gümüş katıldığında rengi sarıya doğru döner. Saf

Katı ve sıvı hâldeki bazı maddelerin karışımı bazen işlerimizi

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 10

III. Kuyum sektörü

Çözüm A) mX > mY = mZ B) mX > mY > mZ

Cevap: E E) mZ > mX > mY

Özkütlesi büyük olanın eşit hacimde kütlesi de büyük olur.

K cisminin özkütlesi dK, L cisminin dL ise dK / dL oranı Hacim

11 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

Şekil-I Şekil-II Bölmeler özdeş olup Şekil-II’deki durumda sıvıları birbi-

X+5=Y 2d sıvısı 2 birim hacim, d sıvısı 1 birim hacimde olacağından

Madde Kütle (g) Hacim (cm3) Sıcaklık (°C)

mK + mL + mM = 2mL Aynı sıcaklıktaki maddeler için özkütle ayırt edici özelliktir.

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 12

Geometrik Cisimlerin Alan ve Hacimleri

gelebilir. Bir katı üzerine etki eden bu kuvvet sonucunda şek- a

lini koruyabiliyor ise bu katı dayanıklıdır.

Kesit alanı Kesit alanı

13 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ

TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ 14

Örnek Bir Adım Ötesi

15 TYT-FİZİK DERS İŞLEME DEFTERİ-1/A SERİSİ