Professional Documents
Culture Documents
Издавач:
Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија
334.722(075.3)
(економско правна струка)] / Славица Ковачевска Велкова, Зоран Златковски. - Текст во ПДФ формат,
содржи 204 стр., илустр. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република
Северна Македонија, 2021
ISBN 978-608-273-008-0
COBISS.MK-ID 54999557
ПРЕДГОВОР
Скопје, 2021
Авторите
3
4
СОДРЖИНА
Предговор. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
МОДУЛ 1 - БИЗНИС – КОНТЕКСТ И ОПКРУЖУВАЊЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Подрачје 1 - Значење на бизнисот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Поим и значење на бизнисот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1. Што се подразбира под поимот бизнис? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2. Што е профит?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3. Какво е значењето и улогата на бизнисот? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2. Поделба на бизнисот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.1. Јавен и приватен сектор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.2. Примарен, секундарен и терцијарен сектор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.3. Производствено - индустриски сектор и трговија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Подрачје 2 - Бизнис опкружување . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
3. Поим за бизнис опкружување . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4. Класификација на бизнис опкружувањето
(интерно и екстерно опкружување) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.1. Интерно (внатрешно) опкружување . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2. Екстерно (надворешно) опкружување . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
5. Значење на опкружувањето за бизнисот. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Подрачје 3 - Средства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
6. Значење на средствата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
7. Поделба на средствaта. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
7.1. Постојани (фиксни) средства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
7.2. Поделба на постојаните(фиксни) средства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
7.3. Трошење на фиксните средства - амортизација . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.4. Тековни (обртни) средства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
7.5. Поделба на тековните средства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Подрачје 4 - Трошоци . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8. Поим и значење на трошоците . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
9. Директни и индеректни трошоци. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
10. Видови трошоци според обемот на производство . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
10.1. Фиксни трошоци . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
10.2. Варијабилни трошоци . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
11. Маргинален трошок . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
12. Показатели на успешност - профитабилност . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
12.1. Профитабилност како економски принцип и показател за успешност. . .49
12.2. Продуктивност како економски принцип и показател за успешност . . 51
12.3. Економичност како економски принцип и показател за успешност . . 52
Подрачје 5 - Компоненти на пазaрот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
13. Дефинирање и суштина на пазарот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
14. Понуда . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
15. Фактори на понудата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
16. Побарувачка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
17. Фактори на побарувачка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5
18. Рамнотежа на понудата и побарувачката . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
19. Формирање на цените на пазарот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Резиме . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Квиз за проверка на знаењето . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Библиографија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
МОДУЛ 2 -УЛОГА И ЗНАЧЕЊЕ НА МАЛИОТ БИЗНИС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Подрачје 1 - Карактер и значење на малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
1. Критериуми за дефинирање на малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2. Подрачја на делување на малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.1. Малите бизниси во трговијата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.2. Малите бизниси во земјоделството . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
2.3. Малите бизниси во индустријата како мали индустриски
производители . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
2.4. Малите бизниси како сервиси и даватели на лични услуги . . . . . . . . . . . 79
3. Разлики меѓу големиот и малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4. Значење на малиот бизнис за економијата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Подрачје 2 - Можности и ризици на малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
5. Можности за малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
6. Ризици на малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
7. Успеси на малиот бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
8. Неуспехот како предизвик на малиот бизнис. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Подрачје 3 - Oсновни причини и начини за започнување мал бизнис . . . . . . . . . . 93
9. Причини за започнување мал бизнис. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
10. Основање сопствен бизнис. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
11. Купување постоен бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
12. Фамилијарен бизнис . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
13. Франшиза . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Квиз за проверка на знаењето . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Библиографија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
МОДУЛ 3 - ПРЕТПРИЕМНИШТВО И СОЦИЈАЛНО ПРЕТПРИЕМНИШТВО . . . 109
Подрачје 1 - Претприемништво и профил на претприемачот . . . . . . . . . . . . . . . . 111
1. Поим и значење на претприемништвото . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
1.1. Што е претприемништво? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
1.2. Кои се карактеристиките на претприемничките активности? . . . . . . . . 112
1.3. Кое е значењето на претприемништвото за економијата? . . . . . . . . . . . 113
2. Процес на претприемништво . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
3. Профил на претприемачот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
3.1. Кои се карактеристиките на личноста на претприемачот? . . . . . . . . . . 118
3.2. Претприемнички стратегии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
4. Претприемач - лидер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4.1. Зошто на претпријатието му е потребен претприемач – лидер? . . . . . . 121
4.2. Што е лидер? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
4.3. Како се однесуваат успешните лидери? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5. Негативните карактеристики на личноста на претприемачот -
замка за основачот. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6
6. Примери за успешни претприемачи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Подрачје 2 – Корпоративно претприемништво . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
7. Корпоративно претприемништво - внатрешно претприемништво . . . . . . . . 130
8. Организациска култура и лидерство во големите претпријатија . . . . . . . . . . 131
8.1. Што се подразбира под организациска култура? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
8.2. Што е лидерство во големите претпријатија? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
9. Пречки за развој на претприемништвото и иновативноста
во големите претпријатија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
10. Примери на претпријатија со успешно корпоративно претприемништво . 135
Подрачје 3 - Социјално претприемништво и општествена одговорност . . . . . . . 137
11. Поим и дефинирање на социјално претприемништво . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
12. Карактеристики на социјалното претприемништво . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
13. Социјални претпријатија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
13.1. Кои претпријатија се наречени социјални претпријатија? . . . . . . . . . . 140
13.2. Кои се карактеристиките на социјалните претпријатија? . . . . . . . . . . . 141
14. Општествена одговорност. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
14.1. Што подразбираме под поимот општествена одговорност?. . . . . . . . . 143
14.2. Кои се подрачјата на општествена одговорност? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Резиме . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Квиз за проверка на знаењето . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Библиографија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
МОДУЛ 4 - ЛИЧЕН РАЗВОЈ И ПЛАНИРАЊЕ НА КАРИЕРА . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Подрачје 1 - Однесување на личноста на индивидуално и на групно ниво . . . . . 151
1. Поими поврзани со личниот развој. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2. Согледување на карактеристиките на личноста на индивидуално ниво . . . 155
3. Меѓуперсонални способности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
4. Комуникациски вештини . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Подрачје 2 - Доживотно и ефективно учење . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
5. Доживотно учење . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
6. Ефективно учење . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
7. Решавање проблеми . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8. Донесување одлуки. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Подрачје 3 - Планирање и развој на кариерата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
9. Планирање на кариерата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
10. Вештини и способности во функција на професијата . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
11. Поставување цели . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
12. Кариерен план - државна/јавна или приватна кариера . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
13. Совети, самооценување и едукација за кариера,
можности за вработување . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
13.1. Совети каде може да се информирате за вработување. . . . . . . . . . . . . 186
13.2. Совети како да подготвите најдобра кратка биографија . . . . . . . . . . . . 187
13.3. Совети како да напишете мотивациско писмо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Квиз за проверка на знаењето . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Библиографија . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Поимовник . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
7
МОДУЛ 1
БИЗ НИ С –
КОНТЕ КСТ И
О ПКР УЖУВ АЊ Е
КЛУЧНИ ПОИМИ:
• БИЗНИС • ПРОФИТАБИЛНОСТ
• АМОРТИЗАЦИЈА • ЦЕНА
ЦЕЛИ НА УЧЕЊЕТО
По читањето на оваа тема Вие треба да бидете способни:
• да го дефинирате поимот бизнис;
• да ги оцените улогата и значењето на бизнисот;
• да извршите поделба на бизносот на мал и на голем бизнис;
• да дефинирате и да објаснувате што е опкружување на бизнисот;
• да правите класификација на факторите во опкружувањето;
• да го спознавате интерното опкружување;
• да го оцените влијанието на екстерното опкружување;
• да го согледате посебното опкружување;
• да го дефинирате поимот трошоци;
• да ги определите варијабилните трошоци;
• да ги определите фиксните трошоци;
• да го разбирате значењето на трошоците;
• да ги пресметувате вкупните трошоци на работењето;
• да ги сфатите маргиналните трошоци;
• да објаснувате што се средства и да ја разбирате нивната поделба;
• да разбирате кои се фиксни, а кои се тековни средства;
• да ги разбирате изворите на финансирање на бизнисот;
• да ја сфаќате суштината на понудата и побарувачката;
• да го разбирате формирањето на цените на производите.
10
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПОДРАЧЈЕ 1 -
ЗНАЧЕЊЕ НА БИЗНИСОТ
1. ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА БИЗНИСОТ
11
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Со поимот бизнис се подразбира организиран напор на поединецот или
група луѓе да се произведе и да се продаде некое добро или услуга, а
притоа да се оствари профит.
12
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ЗАПОМНИ!
Профитот е разлика меѓу вкупниот приход од продадените добра и услуги
и вкупните трошоци што се направени за нивното производство.
13
МОДУЛ 1
14
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
2. ПОДЕЛБА НА БИЗНИСОТ
2.1. Јавен и приватен сектор
15
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Од аспект на тоа кој ги основа, управува и кој ги финансира, бизнисите
може да се поделат на бизниси од јавен и од приватен сектор.
16
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
Терцијарниот сектор го
сочинуваат бизнисите чија главна
дејност е давањето услуги и
трговијата. Тие се јавуваат како
продолжение и како посредници
меѓу бизнисите од секундарниот
сектор и крајните потрошувачи. Исто
така, тие се јавуваат како даватели
на услуги за луѓето кои не се во
можност тоа да го направат за себе.
Такви се сервисите за одржување,
продавниците, банките и др. Терцијарен сектор – Трговија
ЗАПОМНИ!
Од аспект на степенот и начинот на обработка на суровините, тие можат
да се поделат на бизниси во примарен, секундарен и терцијарен сектор.
Преработка на
суровините во
Вадење на полупроизводи
Услуги и
материјата
Производство на трговија
од природата
финални добра и
услуги за крајни
потрошувачи
17
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Од аспект на тоа дали се занимаваат со производство на материјални
добра или со набавка и со продажба на добра и услуги, бизнисите се
делат на бизниси од производствено-индустрискиот сектор и бизниси од
трговијата.
Крајни
Производи
Бизниси потрошувачи:
од бизниси во
од секторот - домаќинства
индустрискиот
трговија - бизниси
сектор
- држава
18
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПОДРАЧЈЕ 2 -
БИЗНИС ОПКРУЖУВАЊЕ
3. ПОИМ ЗА БИЗНИС ОПКРУЖУВАЊЕ
2 Carter S., and Jones - Evans D.: Enterprise and Small Business, Prentice Hall, 2000
19
4. КЛАСИФИКАЦИЈА НА БИЗНИС ОПКРУЖУВАЊЕТО
(ИНТЕРНО И ЕКСТЕРНО ОПКРУЖУВАЊЕ)
Човечки ресурси
Човечкиот капитал е од посебно значење за постигнувањето конкурентска
предност на претпријатието. Тој претставува значаен невидлив „имот“ на
претпријатието. Човечкиот капитал претставува збир на производствени
знаења, вештини, способности и талент на луѓето.
Основа на конкурентската предност на претпријатието се знаењата на
вработените и на менаџерите (особено иновативноста и претприемништвото)
како и нивната подготвеност да ги извршуваат поставените задачи. Затоа,
брзината со која вработените стекнуваат и развиваат нови знаења, вештини
и способности претставува клучен фактор на бизнисот во борбата со
конкуренцијата.
22
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
23
МОДУЛ 1
ИНТЕРНО ОПКРУЖУВАЊЕ
- вработени
- производство
- менаџмент
- ресурси
БИЗНИС
ЕКСТЕРНО ОПКРУЖУВАЊЕ
- економски фактори
- правни фактори
- технологија
- добавувачи
- клиенти
- конкуренција
24
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Кои можности на пазарот ги искористил Apple Inc.?
2. Што придонесло Apple Inc. да стане една од водечките компании во
светот за производство на електроника, компјутерски софтвер и персонални
компјутери?
25
МОДУЛ 1
26
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
27
МОДУЛ 1
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Зошто Пејпал направил промена во бизнис концептот?
2. Што придонело Бритиш Ервејз да направи промена во пристапот на
делување?
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
SWOT анализа
Со помош на SWOT анализата сопственикот на бизнисот подобро ја разбира
средината во која работи. Техниката на анализа се состои во тоа што тој ги
препознава и ги истакнува предностите и слабостите на бизнисот. Исто така,
со SWOT анализата се означуваат можностите кои имаат позитивно влијание,
како и заканите кои имаат негативно влијание врз неговиот бизнис.
Силни страни (strengths) - се однесуваат на внатрешните фактори на
претпријатието, кои можат да се искористат како основа за негов развој.
Слаби страни (weaknesses) - се однесуваат на внатрешни фактори на
претпријатието кои доколку се оценат како недостаток, треба да се подобрат
и да се надминат т.е. отстранат.
Можности (opportunities) - се однесуваат на факторите од надворешното
опкружување на претпријатието. Овие фактори укажуваат на нови шанси за
раст и остварување профит во бизнисот.
Закани (threats) - се однесуваат на промените во надворешната околина кои
што може неповолно да влијаат врз опстанокот, растот и развојот на бизнисот.
28
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПРИМЕР 3: „НОКИА“ ЈА
ИСКОРИСТИ ШАНСАТА ЗА РАЗВОЈ
„Нокиа“ е основана во 1865 година
и постепено прераснала во една од
најголемите корпорации за комуникации
и информатичка технологија во светот.
Интересно е тоа што во почетокот
„Нокиа“ произведувала кожени обувки
или како што нам ни се познати опинци.
Дури во 1987 година тие всушност го
претставиле својот прв „рачен телефон“,
(Mobira Cityman 900), кој тежел „само“ 0,8
кг. и чинел 4650 долари.
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
29
МОДУЛ 1
ПОДРАЧЈЕ 3 - СРЕДСТВА
6. ЗНАЧЕЊЕ НА СРЕДСТВАТА
Што се средства?
Ако сакаме да отвориме бизнис, пред се мора да обезбедиме капитални
добра (капитални фондови): погон, магацин, машини, опрема, транспортни
средства, итн. Понатаму ќе ни бидат потребни парични средства за
обезбедување суровини и материјали и на крајот ќе ни бидат потребни
средства за работниците, кои ќе ги стават капиталните добра во функција.
Средство е ресурс кој го контролира претпријатието како резултат на минати
настани и од кое претпријатието очекува прилив на идни економски користи.
ЗАПОМНИ!
Средство е ресурс што го контролира претпријатието како резултат на
минати настани и од кое претпријатието очекува прилив на идна економска
корист.
30
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
7. ПОДЕЛБА НА СРЕДСТВAТА
ЗАПОМНИ!
Постојани (фиксни) средства се оние средства што по нивното купување
на бизнисот му служат подолго од една година, односно бизнисот ги
употребува повеќекратно во процесот на производството.
31
МОДУЛ 1
32
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
Што е амортизација?
Амортизацијата ја претставува загубената вредност на фиксните средства
кога тие се трошат или застаруваат. Амортизацијата е паричен израз на
трошењето на фиксните средства. Амортизацијата може да се пресметува
годишно и месечно. По истекот на определениот период на користење на
постојаното средство, на сметката за амортизација треба да бидат собрани
онолку средства, колку што се потребни за купување ново постојано средство.
Техниката и технологијата напредуваат брзо. На пазарот постојано се
јавуваат нови и посовремени машини. Оттука, за да применува современа
технологија во сопственото производство, бизнисот ќе треба да купи нова
машина пред истекот на периодот за амортизација на старата машина.
За таа цел треба годишно да се издвојуваат повеќе парични средства за
амортизација, отколку што изнесува вистинскиот трошок на машината. Оваа
амортизација се нарекува забрзана амортизација.
Како и другите трошоци при работењето на бизнисот, така и трошокот за
амортизација се вградува во цената на новиот производ.
33
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Амортизацијата ја претставува загубената вредност на фиксните средства
кога тие се трошат или застаруваат.
ВЕЖБА
ПРЕСМЕТКА НА АМОРТИЗАЦИЈА
Дамјан Велковски за потребите на својот бизнис за фотокопирање набавил
нова фотокопир машина по цена од 300000 ден. Рокот на употреба на машината
е 6 години или 10 милиони копии.
Пресмeтај:
По колкав износ на амортизација треба да издвојува годишно за на крајот од
шестата година да располага со доволно парични средства да купи нова машина?
Ако Дамјан направи 10 милиони копии на крајот од петтата година, во тој
случај колкав треба да биде износот на годишната амортизација?
Пресметка на амортизација
34
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ЗАПОМНИ!
Тековни (обртни) средства се оние средства што во претпријатието се
задржуваат пократок период до една година.
35
МОДУЛ 1
СРЕ ДСТ ВА
ФИКСНИ ОБРТНИ
СРЕДСТВА СРЕДСТВА
ПАРИЧНИ СРЕДСТВА
НЕМАТЕРИЈАЛНИ И ХАРТИИ ОД ВРЕДНОСТ
ВЛОЖУВАЊА
КРАТКОРОЧНИ
МАТЕРИЈАЛНИ ПОБАРУВАЊА
ВЛОЖУВАЊА
КРАТКОРОЧНИ
ДОЛГОРОЧНИ ВЛОЖУВАЊА
ФИНАНСИСКИ
ВЛОЖУВАЊА ЗАЛИХИ
36
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПРИМЕР 4:
ВИНАРИЈАТА „ТИКВЕШ“ –
ОД МАКЕДОНСКО ГРОЗЈЕ ДО СВЕТСКИ УСПЕХ
Почетоците на винарската визба „Тиквеш“ може да се најдат некаде кон
крајот на 19 век кога повеќе угледни семејства од Тиквешијата почнале да
создаваат вински визби во кои се произведуваат квалитетни вина во шишиња
на чии етикети јасно се истакнува географското потекло на виното. Пане
Велков, трговец и земјосопственик, отворил винарска визба на површина од
1200 квадратни метри. Првото споменување на „Тиквеш“ во пишан документ
се поврзува токму со овој период, поточно со годината 1885, која се смета и за
година кога за прв пат започнува организираното производство и продажба
на вино во Македонија.
Во 1912 г., било произведено првото вино со етикета на Тиквеш. Александар
Велков, син на Пано Велков, ги наследил лозјата и винарската визба. Денес
винаријата „Тиквеш“ е најголем производител на вино на Балканот.
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
37
ВЕЖБА
ИДЕНТИФИКУВАЊЕ НА СРЕДСТВАТА НА БИЗНИСОТ
Следните поими кои означуваат средства соодветно распореди ги во
приложената табела.
Краткорочен
Опрема Насад Патент
кредит
Побарување од
Авто гуми Деловна зграда Ситен инвентар
купувач
Табела
СРЕДСТВА
Постојани (фиксни) средства Обртни (тековни) средства
Краткорочни
Нематеријални Материјални Долгорочни Парични Краткорочни
финансиски Залихи
вложувања вложувања вложувања средства побарувања
вложувања
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПОДРАЧЈЕ 4 - ТРОШОЦИ
8. ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ТРОШОЦИТЕ
39
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Трошоците се трошења искажани во пари за машините, алатите, опремата,
суровините, енергијата, добиените услуги од другите бизниси, трудот на
работниците и др.
ПРИМЕР 5:
„ИКЕА“ ЗАПОЧНА СО МАЛИ ТРОШОЦИ,
А СТИГНА ДО ГОЛЕМИ ПРОФИТИ.
Кампрад ја основал ИКЕА во 1943 година во кујната на неговиот вујко Ернст.
ИКЕА всушност е акроним на неговото име Ингвар Кампрад и Елматериј -
неговата семејна фарма и селото Агуннарид. Во почетокот бизнисот вклучувал
само мали предмети за домаќинство како што се рамки за слики, паричници,
чорапи, пенкала и чанти.
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
40
БИ ЗНИС – КОНТЕ КСТ И ОПКР УЖУВАЊЕ
Евиденција на трошоци
МОДУЛ 1
42
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
15 15
10 10
5 5
0 0
0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5
обем на производство обем на производство
ЗАПОМНИ!
Фиксни трошоци се оние трошоци што остануваат непроменети, без оглед
на промената на обемот на производството.
43
МОДУЛ 1
600
150
500
400
100
300
200
50
100
0 0
0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5
обем на производство обем на производство
СликаВкупни варијабилни
8. Вкупни трошоци
варијабилни трошоци Просечни
Слика варијабилни
9. Просечни трошоци
варијабилни трошоци
44
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ЗАПОМНИ!
Варијабилни трошоци се трошоци кои во целост зависат од промената на
обемот на производство.
45
МОДУЛ 1
Количество
Фиксни трошоци Варијабилни трошоци Вкупни трошоци
добра
4 12 3 380 95 392 98
46
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
47
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Маргиналниот или граничниот трошок претставува неопходен трошок за
производство на секоја дополнителна единица производ.
0 300
1 300 900
2 300 1.600
3 2.100
4 2.000
5 2.500
6 4.800
48
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
Што е профитабилност?
Со изразот профитабилност се означува барање или настојување да се
оствари што поголем профит со што помало трошење средства (фиксни и
тековни). Овој израз всушност е врзан за поимот профит и означува определен
процент на профит што се остварува во однос на користените средства во
работењето. Ако се има предвид дека крајна цел на работењето на бизнисот е
максимизирање на профитот, тогаш остварениот степен на профитабилност,
всушност, го покажува степенот на успешноста на работењето на бизнисот,
односно степенот на остварување на нејзината основна цел.
Економската смисла на профитабилноста се огледа во тежнението
да се оствари поголем економски ефект (профит) со што е можно помало
ангажирање на средства.
Профит
Стапка на
профитабилност
= x 100
Вкупен приход
49
МОДУЛ 1
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Праг на профитабилност – праг на рентабилност
За да се определи нивото на ефикасност на бизнисот, потребно е да се знаат
вкупните приходи и вкупните трошоци од работењето. Ова ниво на ефикасност
се нарекува граница на профитабилност или праг на профитабилност.
За да се одреди прагот на рентабилност, најпрво треба да се определат вкупните
трошоци направени во текот на работењето, а потоа да се утврди вкупниот
приход остварен од продажбата на добрата или услугите.
Прагот на рентабилност ни покажува кој обем на производство или продажба ги
покриваат вкупните трошоци. Доколку вкупните приходи се поголеми од вкупните
трошоци, тогаш претпријатието остварува профит. Доколку вкупните трошоци се
помали од вкупните приходи, во тој случај претпријатието остварува загуба.
Ако на ист графикон се претстават вкупниот приход од продажбата и вкупните
трошоци, тогаш ќе може да се определи прагот на рентабилност.
вредности
30 Вкупни
Вкупни трошоци
приходи
Профит
20 А Праг на
профитабилност
10
Загуба
0
0 1 2
обем на продажба
50
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
Што е продуктивност?
Продуктивност е односот меѓу количеството на производите
и количеството на фактори на производство што учествувале во
производството. Во таа смисла би можело да се разликува продуктивност
на машините, продуктивност на суровините, продуктивност на трудот и т.н.
Меѓутоа, без оглед на тоа што секој од наведените фактори на производство
има свој придонес врз производството, само со човечкиот труд сите
останати фактори на производство можат да бидат ставени во функција, од
што ќе произлезат добра или услуги. Токму поради тоа, најчесто се зборува
за продуктивност на трудот, а терминот „продуктивност“, се користи како
синоним за продуктивност на трудот.
Под поимот продуктивност на труд се подразбира способноста на трудот
ангажиран во процесот на производството да создаде определено количество
производи за единица време (најчесто 1 час).
Оттука, може да се заклучи дека со продуктивност на трудот се изразува
во количеството на изработени производи во единица работно време, при
нормално напрегање на работната сила.
ЗАПОМНИ!
Продуктивност е односот меѓу количеството на производите и
количеството на фактори на производство што учествувале во
производството.
51
МОДУЛ 1
ЗАПОМНИ!
Економичноста е со што помалку труд; со што помалку материјали и
суровини; со што помалку трошење на капитални добра, да се создаде
колку што е можно поголем ефект (производството, вкупен приход и сл.).
52
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Зошто компанијата БМВ е профитабилна на долг рок?
2. Зошто компанијата БМВ се преориентирала кон производството на
автомобили?
53
МОДУЛ 1
ПОДРАЧЈЕ 5 - КОМПОНЕНТИ НА
ПАЗAРОТ
13. ДЕФИНИРАЊЕ И СУШТИНА НА ПАЗАРОТ
Што е пазар?
Поимот пазар означува организирана размена на добра, услуги,
пари, капитал, хартии од вредност, работна сила, информации итн., меѓу
економските субјекти во една економија.
54
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
Пазар на
Д
лу
об
ус
добра и услуги
та а
ра
ва н
и
Би
ст ка
и
ра
ин ач
ус
зн
об
лу
аќ ув
ис
Д
ги
м ш
до
до тро
хо
о
д
П
Домаќинства - Бизниси /
потрошувачи / производство
сопственици на добра и
на ресурси услуги
до
П аќи
ри н
м
хо ст
и
ти
рс
д ва
Тр ре
ла
су
на та
уд су
ре
П
Пазар на
и рс
и
др и
уг
ресурси
др
уг
и
и
уд
Тр
55
МОДУЛ 1
14. ПОНУДА
Што е понуда?
Под понуда се подразбираат различните количества добра и услуги што
бизнисите сакаат и можат да ги произведат и да ги продадат по различни
цени во одредено време.
1 1 10
2 2 20
3 3 30
4 6 40
5 10 50
Табела 5. Закон на понуда
Пазарна цена
12
10
0
0 10 20 30 40 50
Понудено количесто
Крива
Слика 11. Крива на понудата
на понуда за добро
за определено
определено добро
56
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ЗАПОМНИ!
Под понуда се подразбираат различните количества добра и услуги што
бизнисите сакаат и можат да ги произведат и да ги продадат по различни
цени во одредено време.
57
МОДУЛ 1
16. ПОБАРУВАЧКА
58
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
1 25 10
2 14 20
3 5 30
4 3 40
5 1 50
Табела 6. Закон на побарувачка
Цена на доброто
30
20
10
0
0 10 20 30 40 50
Барано количесто
Крива
Слика на побарувачката
12. Крива на побарувачка
за определено добро
Што е ценовна еластичност на побарувачката?
Влијанието на промената на цената врз бараното количество на определено
добро се нарекува ценовна еластичност на побарувачката. Во зависност
од категоријата на производот, односно дали е неопходен за егзистенција
или не, ценовната еластичност е различна. Кај производите кои служат за
задоволување на основните животни потреби, ценовната еластичност на
побарувачката е многу мала, додека за луксузните производи е голема. На
пример, промената на цената на лебот нема да има големо влијание врз
количеството што ќе се побарува на пазарот (побарувачката за леб ќе остане
иста). Но, ако цената на бензинот забележи пораст, во тој случај луѓето помалку
ќе ги користат сопствените автомобили и ќе настојуваат да користат други
алтернативни превозни средства (автобус, велосипед и сл.) што ќе резултира
со намалување на побарувачката на бензин.
59
МОДУЛ 1
60
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. На што се должи успехот на Ламборџини и Ферари како бизниси?
2. Како движењето на цената на производот влијае врз неговата побарувачка,
а како врз неговата понуда на пазарот?
61
МОДУЛ 1
ИСТРАЖИ И НАУЧИ:
Претставување на понуда и побарувачка преку претставување и објаснување
на графиконот на побарувачка во студија на случај. Што се случува кога има
промена на понудата или побарувачката и како тие влијаат врз цената.
1. Анализа: учениците ќе изберат компанија од локалната заедница и со
помош на „бура од идеи“ ќе ги дискутираат можните ресурси потребни на
компанијата во старт-ап фазата.
2. Воведна дискусија за различни типови трошоци, пресметки за цените
базирани на трошоците преку примери и студии на случај. Фокусот е на
прикажување како цената и трошоците влијаат врз профитот.
62
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
Цена на доброто /
пазарна цена
5
Побарувачка Понуда
4
А
3
0
0 5 10 15 20 25
Понудено и барано количество
Вкупни
Слика 13. Ефектот на варијабилни трошоци
понудата и побарувачката врз цената
ЗАПОМНИ!
Цената при која купувачите се подготвени да ги купат сите понудени
количини, а продавачите се подготвени по истата цена да ги продадат сите
произведени количини од одредено добро, ја нарекуваме рамнотежна
цена (цена за чистење на пазарот).
63
МОДУЛ 1
64
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
65
МОДУЛ 1
66
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
1 Дневна закупнина
2 Дневно осигурување
3 Брашно
4 Додатоци во брашно
5 Дневна плата на работници
6 Енергија
7 Транспортни трошоци
8 Трошоци за продажба
9 Вкупни трошоци 1+2+3+4+5+6+7+8
10 Профит 20% 9х20%
11 Продажна вредност без данок 9+10
12 Данок 10% 11х10%
13 Продажна вредност со данок 11+12
Продажна цена за еден леб 13/
14
Количина (200)
67
МОДУЛ 1
РЕЗИМЕ
Бизнисот претставува користење на расположливите фактори на
производство, со цел да се оствари максимален економски ефект. Бизнис
опкружувањетого сочинуваат фактори и услови кои имаат потенцијално
влијание врз резултатите од работењето. Успешноста и неуспешноста на
претпријатијата зависи од комбинацијата на внатрешни и на надворешни
влијанија.
Фиксни средства се оние што остануваат во претпријатието подолг период
трошејќи се постепено.Тековни средства се оние што во претпријатието се
задржуваат краток период и постојано се трансформираат од една во друга
форма.
Амортизацијата ја претставува загубената вредност на фиксните средства
кога застаруваат или кога се трошат.
Фиксните трошоци секогаш остануваат исти, без оглед на бројот на добрата
и услугите што се произведуваат.Тие постојат и тогаш кога претпријатијата
не работат. За разлика од фиксните, варијабилните трошоци се менуваат со
промената во обемот на производството.
Вкупните трошоци претставуваат збир меѓу фиксните и варијабилните
трошоци, а вкупните трошоци по единица производ (просечни трошоци) се
добиваат кога вкупните трошоци ќе се стават во однос со количеството на
произведените производи.
Цената претставува сума пари која купвачот треба да му ја плати на
продавачот за единица добро или услуга.
Пазар настанува кога луѓето и бизнисите доброволно вршат размена едни
со други. Најважна е поделбата на пазарот на пазар на добра и услуги и пазар
на фактори на производство.
68
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
69
МОДУЛ 1
70
Б И ЗНИ С – КОНТ Е КСТ И ОПКР У ЖУ В АЊ Е
71
МОДУЛ 1
Б И Б Л И О Г РА Ф И Ј А
72
МОДУЛ 2
УЛО ГА И
З Н АЧЕ Њ Е Н А
М А ЛИОТ БИ З НИ С
„Дваесет години од сега ќе бидеш повеќе
разочаран од работите кои не си ги направил,
од оние кои си ги направил“
Марк Твен
МОДУЛ 2
КЛУЧНИ ПОИМИ:
• МАЛ БИЗНИС • КУПУВАЊЕ ВЕЌЕ
ПОСТОЕН БИЗНИС
• УСПЕСИ НА МАЛИОТ БИЗНИС
ЦЕЛИ НА УЧЕЊЕТО
По читањето на оваа тема Вие треба да бидете способни:
• да ги разликувате критериумите за поделба на бизнисите;
74
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
75
МОДУЛ 2
Просечна
Категорија на
Број на вработени Обрт на средства вредност на
претпријатија
вкупни средства
Средни < 250 ≤ € 10 милиони ≤ € 1 милион
76
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
Запомни!
Според Законот за трговски друштва на Република Северна Македонија,
трговските друштва се поделени на микро, мали, средни и големи
претпријатија.
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Микро претпријатијата се вистински гиганти на европската економија бидејќи
тие учествуваат со 91,5% од вкупниот број регистрирани претпријатија. Малите
претпријатија учествуваат со 7,3%, додека средните и големите претпријатија
имаат учество од 1,1%, односно 0,2%. Микро и малите претпријатија заедно
вработуваат 51% од вкупниот број вработени во Европската унија.6
77
МОДУЛ 2
78
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
79
МОДУЛ 2
80
УЛОГА И З Н АЧЕ ЊЕ Н А М А ЛИ ОТ БИ ЗНИ С
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Предности и недостатоци на малите бизниси7
Предности Недостатоци
• Брза реакција за приспособување на • Недостиг од обртен капитал.
промените на пазарот. • Не се во состојба да ги следат
• Брзи и навремени одлуки. поголемите конкуренти во однос
• Имаат едноставно управување и на капацитетот на опремата,
ниска хиерархиска структура. производите и методите.
• Задоволителен степен на • Тежок пристап до капитал и
конкуренција. фондови за развој.
• Адаптирани производи на потребите • Недостиг од специјализација.
за пазарот. • Недостиг од ефективен менаџмент.
• Подобар пристап до информациите • Високи фиксни трошоци.
на пазарот. • Тешкотии при мобилизирањето
• Подобар контакт со потрошувачите. високостручен кадар.
• Постојано иновираат. • Несоодветно проектно портфолио.
• Зголемена способност за поправка • Информациите со коишто
на грешките. располагаат се фрагментирани.
• Работните задачи се извршуваат • Потежок пробив на странските
тимски. пазари.
• Голема продуктивност на
работниците.
7 Извор: Тимаш Р., „Primijenjena мikroekonomija”, Екoнoмски факултет - Бања Лука, 2010
82
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
83
МОДУЛ 2
ПРИМЕР 2:
„НИНТЕНДО“ ВОДЕЧКА КОМПАНИЈА ВО СВЕТОТ ЗА ВИДЕОИГРИ
Нинтендо е јапонска компанија
која започнала како мал бизнис со
производство на играчки, конзоли,
карти, игри на плоча, видеоигри,
анимирани филмови, стрипови. Оваа
компанија е основана во 1889 г.,
и нејзината главна дејност била
производство на карти за играње за
јапонската игра Ханафуда. Дури во
1977 г. Нинтендо ја развила својата прва конзола, додека во 80-тите години
на 20 век Нинтендо почнла да основа аркадни видео игри кој се играле за
парички или жетони.
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Како компанијата со својот раст и развој од мала до голема компанија
придонесла во развојот на јапонската економија?
2. Во што се огледа флексибилноста на компанијата „Нинтендо“?
84
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
85
МОДУЛ 2
8 Извор: Nacional Center for Development of Innovation and Entrepreneurial Learning - NCDIEL 2012.
86
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
ВЕЖБА
„ТЕХНИКА“ ДОО СКОПЈЕ - МОЖНОСТИ ДА СЕ УСПЕЕ НА ПАЗАРОТ
Претпријатието „ТЕХНИКА“ ДОО Скопје од Скопје е основана како партнерски
семен бизнис од браќата Давор и Бојан Трифуновски во 1998 год. Претпријатието
започна да работи како самостоен трговски дуќан. Потоа се трансформира
во претпријатие со основна дејност увоз-извоз и трговија на голем и мало со
материјали за водовод, одвод, санитарија и парно греење. Основна причина
да се основа претпријатието е со здружени сили и способности да се направи
нешто сопствено. Една од главните предности на основачите, особено на Давор,
е неограниченото количество енергија, ентузијазам, неодолива желба да се
успее, да се излезе на површина и покрај сите пречки и промени.
Нивни најголеми клиенти станаа трговските и градежните фирми. Обемот на
дејноста во првата година на работење изнесуваше 70000 евра, а во 2018 год.
беа остварени 500000 евра. Денес „ТЕХНИКА“ ДОО Скопје има две производно-
магацински хали.
1. Наведи ги причините поради кои Браќата Давор и Бојан започнале сопствен
бизнис.
производи
стратегија
стратегија
КОМПАНИЈА
независност БИЗНИС решенија
решенија МАРКЕТИНГ
идеја
МОЖНОСТИ
Цели
концепт
пари Старт aп Продажба
финансии
промоција
финансии
шанса
промоција
потрошувачи
87
МОДУЛ 2
88
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
89
МОДУЛ 2
9 Извор: Hisrich R., D. and Peters M., P.: Entrepreneurship, fifth edition, McGraw-Hill, 2002
90
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
91
МОДУЛ 2
92
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
93
МОДУЛ 2
94
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
опис
Име на фирмата
Големина на бизнисот
Основачки влог
Подрачје на делување
Иновативност
Ризици
Можности
95
МОДУЛ 2
96
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
Анализа
Анализа Препознавање
на вештините
на пазарот потреби
и способностите
97
МОДУЛ 2
98
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
Истражување на Анализа на
причините за сопственичко Анализа на
продажба на правната профитабилноста
бизнисот документација
Анализа на КУПУВАЊЕ НА
Финансиска ПОСТОЈНО
анализа опкружувањето
ПРЕТПРИЈАТИЕ
99
Карактер и суштина на семејниот бизнис
Семејниот бизнис е основан од два или повеќе членови на едно семејство
кои вложиле средства (пари), предмети или права во некоја законска форма
на организиран бизнис.
Членовите од семејството се дел од бизнисот и тие се вклучени во системот
на задачи, но истовремено се дел и од семејниот систем.16
Семеен бизнис значи компанија во која гласачкото мнозинство е во рацете
на семејството кое има контрола, вклучувајќи го и основачот(ите) кои имаат
намера да го пренесат бизнисот на своите потомци.17
Семејните бизниси се основаат со цел да се обезбеди вработување за
сопствениците основачи и за членовите на нивните потесни семејства и тоа
на менаџерски позиции. Членовите на семејството може да имаат директно
или индеректно учество во бизнисот. Директното учеството се состои од
вложување пари, предмети, труд, права и сл., додека индиректното учество
се состои најчесто од работно ангажирање.
Денешните мали и средни претпријатија започнале како микро бизниси
основани во соло (индивидуална) сопственост. Подоцна, со успешно работење,
тие се трансформирале во некоја посложена форма на организирање:
партнерство, друштво со ограничена одговорност или акционерско друштво.
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Децата и семејните бизниси
Децата играат активна улога во семејниот бизнис и тие можат да бидат
вклучени во работата на родителите на четири начини:19
На првото ниво децата се вклучени во процесот на работа низ игра/гледање/
помош, односно преку набљудувањето и работата на своите родители.
На второто ниво децата се вклучени со асистенција во едноставни задачи
кои се спонтани, доброволни, неформални и не толку важни.
На третото ниво децата се вклучени преку асистенција при работата со
плаќање или без плаќање и на четвртото ниво децата партиципираат во
работата со плаќање како интегрален дел на фамилијарниот бизнис.
13. ФРАНШИЗА
Што е франшиза?
Под поимот франшиза се подразбира формален однос меѓу претпријатието
- сопственик на производот, процесот или услугата и сопственикот на мал
бизнис на кој му се дозволува нивно користење под определено име и период.
101
МОДУЛ 2
ЗАПОМНИ!
Франшиза е формално регулиран однос меѓу претпријатието - сопственик
на производот, процесот или услугата и сопственикот на мал бизнис на кој
му се дозволува нивно користење под определено име и период.
102
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Зошто „Мекдоналдс“ продава франшиза?
2. Што е франшиза?
ИСТРАЖИ И НАУЧИ
1. Истражување на различни можности за започнување бизнис преку
примери (започнување нов бизнис, франшиза, купување постоен бизнис) и
дискусија за предностите и недостатоците поврзани со нив;
2. Анализа на различни видови на бизниси (семеен бизнис, франшиза и сл.).
РЕЗИМЕ
Како критериуми за дефинирање на малиот бизнис најчесто се користат
следниве:
- бројот на вработени;
- висината на средствата(капиталот) со кој располага бизнисот;
- големината на приходите;
- големината на профитот.
Според Законот на трговски друштва на Република Северна Македонија,
трговските друштва се поделени на микро, мало, средно и големо претпријатие.
Подрачја на дејствување на малите бизниси се во трговијата како мали
продавници, во земјоделството како ситни земјоделски производители, во
индустријата како мали индустриски производители и како сервиси и даватели
на лични услуги во секторот услуги.
103
МОДУЛ 2
104
УЛОГА И З Н АЧЕ ЊЕ Н А М А ЛИ ОТ БИ ЗНИ С
106
УЛО ГА И ЗН АЧЕ Њ Е Н А М А ЛИ ОТ Б И ЗНИ С
107
МОДУЛ 2
Б И Б Л И О Г РА Ф И Ј А
108
МОДУЛ 3
ПР Е ТПР И Е МНИ ШТВ О
И С О Ц И ЈА ЛНО
ПР Е ТПР И Е МНИ ШТВ О
„Мото на претприемачот -
Не оди слепо по патот!
Оди кај што нема пат и остави трага.“
Р. Герин, Потпретседател Г&Г Менаџмент Цо.
МОДУЛ 3
КЛУЧНИ ПОИМИ:
• ПРЕТПРИЕМНИШТВО • СОЦИЈАЛНО
ПРЕТПРИЕМНИШТВО
• ПРЕТПРИЕМАЧ
• КОРПОРАТИВНО • ОПШТЕСТВЕНА
ОДГОВОРНОСТ
ПРЕТПРИЕМНИШТВО
ЦЕЛИ НА УЧЕЊЕТО
По читањето на оваа тема Вие треба да бидете способни:
• да го објасните концептот на претприемништвото;
• да го образложувате значењето на претприемништвото;
• да ги опишувате фазите во процесот на претприемништво;
• да ги идентификувате карактеристиките на претприемачот;
• да ги анализирате потребните способности и вештини на претприемачот;
• да споредувате претприемач наспроти сопственик на мал бизнис;
• да го објаснувате претприемничкиот начин на размислување во постојни
претпријатија;
• да го образложувате значењето на организациската култура и
лидерството во големите претпријатија;
• да идентификувате пречки за развој на претприемништвото во големи
претпријатија;
• да го дефинирате поимот и да го објаснува социјалното
претприемништво;
• да препознавате цели за формирање на социјално претпријатие;
• да ги споредувате карактеристиките на социјално и комерцијално
претпријатие;
• да ги образложувате визијата и социјалните цели на општествено
одговорно претпријатие.
110
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ПОДРАЧЈЕ 1 - ПРЕТПРИЕМНИШТВО
И ПРОФИЛ НА ПРЕТПРИЕМАЧОТ
1. ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ПРЕТПРИЕМНИШТВОТО
111
МОДУЛ 3
Од можност до бизнис
112
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
113
МОДУЛ 3
ЗАПОМНИ!
Претприемништво претствува процес на откривање можности и
преземање активности (ризик) за реализација на тие можности, со
рационална употреба на ресурсите.
2. ПРОЦЕС НА ПРЕТПРИЕМНИШТВО
Претходно истакнавме дека претпримеништвото претставува процес кој
се остварува низ неколку фази кои постојано се повторуваат. Минувајќи низ
фазите на претприемничкиот процес, претприемачот ги изнаоѓа, проценува и
ги развива можностите за започнување нов или купување на постоен бизнис.
Претприемничкиот процес е составен од четири последователни фази
едноподруго:20
- Откривање (идентификување) и проценка на можноста;
- Подготовка на бизнис план;
- Определување на потребните ресурси и
- Менаџирање со претпријатието.
Во продолжение е даден детаљен табеларен приказ на четирите фази на
процесот на претприемништво:
20 Извор: Hisrich R., D. and Peters M., P. (2002): Entrepreneurship, fifth edition, McGraw-Hill, pp. 39-42.
114
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
21 Извор: Приспособено според Hisrich R., D. and Peters M., P. (2002): Entrepreneurship, fifth edition, McGraw-Hill
115
МОДУЛ 3
22 Извор: Hisrich R., D. and Peters M., P. (2002): Entrepreneurship, fifth edition, McGraw-Hill, p. 42.
116
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
Планирање на бизнисот
117
МОДУЛ 3
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Каква можност за започнување бизнис открил основачот на ,,СОНИ”?
2. Кои можности биле искористени до денес? Како компанијата ,,СОНИ” стана
една од водечките на светскиот пазар?
3. ПРОФИЛ НА ПРЕТПРИЕМАЧОТ
118
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
119
МОДУЛ 3
23 Извор: Dobre, R., (2006): Preduzetnistvo, Sveuciliste u Zadru, Zadar, str. 232.
120
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. На што се должи опстанокот и развојот на претпријатието во примерот?
2. На кој начин (со каква претприемничка стратегија) претпријатието „Мирана“
успеало да го зголеми профитот од работењето?
3. Како се одвивал иновативниот процес во претпријатието?
4. ПРЕТПРИЕМАЧ - ЛИДЕР
121
МОДУЛ 3
122
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ЗАПОМНИ!
Претприемач – лидер е претприемач кој во услови на промени е подготвен
да ризикува, кој има визија за организацијата во идното опкружување и е
способен да ги поттикне подредените кон следење на таквата визија.
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
ВИСТИНИ И НЕВИСТИНИ ЗА ПРЕТПРИЕМАЧИТЕ
НЕВИСТИНА ВИСТИНА
Претприемачот се раѓа. Успешните претприемачи се оформуваат како резултат
на адекватна комбинација од: предодреденост, работно
искуство, знаења, соодветни претприемнички способности,
соодветно претприемничко однесување и сл.
Секој може да започне бизнис. Ако сакате да почнете бизнис треба да имате воочена
Треба само среќа и одлучност. шанса, дефинирана идеја и практична реализација.
Треба да се размислува како иниватор, менаџер и
администратор.
Претприемачите се коцкари. Успешните претприемачи се многу внимателни и знаат
да го управуваат ризикот.
Подобро е да се биде сам во Тешко е да се работи сам. Особено е тешко кога
бизнисот. бизнисот ќе порасне поради што е невозможно ,,да се
држат сите конци,,.
Претприемачот е ,,свој газда,,. Претприемачот не е сосема независен. Тука се:
инвеститорите (банките), купувачите, државата,
работниците, семејството ...
Претприемачите се соочуваат со Претприемачот треба да биде подготвен да ја
многу стресни ситуации и затоа амортизира стресната ситуација. И други професии се
плаќаат повисока цена за својот изложени на голем стрес, како на пример: политичар,
успех од другите. артист, офицер, пилот итн.
Ако имаш пари - имаш се. Парите се важни, но не најважни. Парите не се фактор
за успех на бизнисот. Ако се присутни другите фактори,
парите сигурно ќе се појават.
Почнувањето бизнис е за млади, Возраста не е бариера за почнување бизнис. Понекогаш
енергични и темпераментни возраста може да биде предност поради располагањето
личности. со деловни пријатели и врски.
Претприемачот е мотивиран Претприемачот има долгорочна визија за изградба на
исклучиво од финансиски стабилно претпријатие. Тој е ориентиран кон реализација
резултати. на дефинирани долгорочни цели.
123
МОДУЛ 3
124
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Од анкетирањето на поголем број успешни претприемачи добиени се
следните сознанија во врска со наградите и казните на претприемачите:
НАГРАДИ:
• Сатисфакција да се биде сам свој газда.
• Се обезбедува иднина; бизнисот може да се продаде кога е најпрофитабилен.
• Се отвораат нови работни места.
• Добивање профит или делење профит со партнерот.
• Почитуван граѓанин во локалната средина.
• Чувство на успех.
КАЗНИ:
• Претприемачот не е целосно сам свој газда. Клиентите, инвеститорите и
владините организации се газди. Мора да се задоволат клиентите, да се платат
даноците на државата, да се одговара на различни барања за спонзорство.
• Ограничени ресурси. Откажување од сонот за преземање големи и важни
проекти поради немање пари или други ресурси.
• Претприемачот работи многу напорно. Бизнисот исцрпува, нема слободно
време, што резултира со многу растурени бракови.
• Неуспех како казна. Веројатноста да се случи успех или неуспех е иста.
Неуспехот може да се прифати, меѓутоа треба да се преброди и од него да се
извлече поука, за да не се згреши вторпат.
125
МОДУЛ 3
126
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
127
МОДУЛ 3
128
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
10
129
МОДУЛ 3
ПОДРАЧЈЕ 2 – КОРПОРАТИВНО
ПРЕТПРИЕМНИШТВО
7. КОРПОРАТИВНО ПРЕТПРИЕМНИШТВО - ВНАТРЕШНО
ПРЕТПРИЕМНИШТВО
Ако се појде од дефиницијата за претприемништвото како согледување на
можности во опкружувањето заради нивно искористување и преземање ризик
заради нивна реализација, се доаѓа до заклучок дека претприемништвото
не зависи од големината на бизнисот, односно не зависи од големината на
претпријатието. Растот на претпријатијата е резултат на нивната успешност
во создавањето и искористувањето на можностите. Притоа, тие од мали и
средни прераснуваат во големи претпријатија (корпорации). Но, чести се
примерите кога со растот, поради големиот обем на работа и растечката
администрација (бирократија), претпријатието го губи својот претприемнички
дух. Иновациите се сѐ поретки, ризикот намален, а претпријатието станува
инертно (бавно) во преземањето на промените поврзани со комбинацијата,
рекомбинацијата и замената на факторите на производство. За да може да
им одговори на новите предизвици
на пазарот, ваквото претпријатие
мора да се трансформира. Еден од на-
чините за трансформација е развојот
на претприемништвото внатре во
претпријатието. На тој начин, тоа има
цел во своето работење да ги задржи
силните страни карактеристични за
малите и средните претпријатија, како
што се: креативноста, инвентивноста,
брзата реакција на промените на па-
зарот и слично, и ним да им ги придо-
даде силните страни од своето рабо-
тење како големо претпријатие, како
што се: моќта на пазарот (поголемата
конкурентна способност) и големите
финансиски и други ресурси.
Kорпоративно прeтприемништво
130
ПРЕ ТПР И Е МНИШТВО И СО ЦИ ЈА ЛНО ПРЕ ТПР И Е МНИ ШТВО
ЗАПОМНИ!
Корпоративно претприемништво или познато како внатрешно
претприемништво intrapreneurship) се врзува најчесто со големите
претпријатија, но може да го има и во малите претпријатија. Внатрешниот
претприемач е поединец кој иницира ангажирање ресурси за
искористување атрактивни можности, односно ново и зголемено
производство и продажба на претпријатието во кое работи.
131
МОДУЛ 3
132
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
Лидерство
133
МОДУЛ 3
134
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
135
МОДУЛ 3
ПРИМЕР - ,,САМСУНГ”
,,Самсунг” е мултинационален
конгломерат на Јужна Кореја со
седиште во Сеул кој опфаќа многубројни
здружени деловни активности
обединети под марката ,,Самсунг”.
Претпријатието ,,Самсунг” е основано
од Ли Бијун – Чул во 1938 година
како трговско претпријатие. Во текот
на следните три децении дејноста
диверзифицирала во повеќе области
како преработка на храна, текстил и
осигурување, а кон крајот на шеесеттите
години и електронска индустрија,
градежништво и бродоградба. Овие дејности значително го поттикнале растот
на компанијата. По смртта на Ли во 1987 година, ,,Самсунг” се разделил на
четири деловни групации. Од 1990 година ,,Самсунг” сѐ повеќе ги глобализира
своите активности во електрониката, особено во производството на мобилни
телефони и на полупроводници кои се најважниот извор на приход. Од 2017
година ,,Самсунг” има шеста највисика глобална вредност на брендот во
светот. Забележителни на светскиот пазар се сите индустриски филијали на
,,Самсунг” и тоа: ,,Самсунг Електроникс” – најголемата светска компанија за
информатичка технологија, потрошувачка електроника и чипови; ,,Самсунг
хеви индастрис” – втор по големина бродоградител во светот, како и ,,Самсунг
Инжинеринг” и ,,Самсунг СТ” – една од најголемите градежни компании во
светот. Други значајни подружници се ,,Самсунг лаив иншуаранс” , 14–та
најголема компанија во светот за животно осигурување, ,,Самсунг еверленд”
– најстариот тематски парк во Јужна Кореја и ,,Чеил уорлдуаид” – една од
најголемите агенции за рекламирање во светот.
136
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ВЕЖБИ
1. Откако внимателно ќе ги прочиташ примерите, објасни во што се состои
корпоративното претприемништво во секој пример поединечно.
2. Дискутирај со соучениците за можните пречки кои стојат на патот на
претприемништвото и иновативноста во големите претпријатија.
ПОДРАЧЈЕ 3 - СОЦИЈАЛНО
ПРЕТПРИЕМНИШТВО И
ОПШТЕСТВЕНА ОДГОВОРНОСТ
11. ПОИМ И ДЕФИНИРАЊЕ НА СОЦИЈАЛНО
ПРЕТПРИЕМНИШТВО
Социјалното претприемништво е насочено кон остварување на општествена
корист, односно остварување на општествени промени чија основна цел е
подобрување на квалитетот на животот на граѓаните. Станува збор за една
посебна форма на претприемништво во која се интегрираат економски и
социјални цели, односно за иновативен модел за решавање на социјалните и
еколошките предизвици и за зајакнување на инклузивниот раст.
137
МОДУЛ 3
ЗАПОМНИ!
Социјалното претприемништво е насочено кон остварување на
општествена корист, односно остварување на општествени промени чија
основна цел е подобрување на квалитетот на живот на граѓаните.
138
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ПРАШАЊЕ ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Зошто Мухамад Јунус е најпознат пример за социјален претприемач?
2. Каков е неговиот придонес за општеството?
139
МОДУЛ 3
ПРАШАЊЕ ЗА ДИСКУСИЈА:
1. На кој начин социјалните претприемачи предизвикале подобрување на
квалитетот на живот на луѓето во Бангладеш?
ПРАШАЊA ЗА ДИСКУСИЈА:
1. На кој начин социјалните претприемачи им помагаат на младите луѓе?
2. Дали наведениот пример укажува на пазарно ориентиран бизнис?
140
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
ПРИMEР 4 - ФОНДАЦИЈА
,,МОЗАИК”
На просторот на Западен Балкан,
особено е популарна инвестицијата
на фондацијата „Мозаик“ во
стакленици за производство на зачински растенија и мед во регионот на
Сребреница со што се обезбедиле нови работни места во една локална
заедница во која стапката на невработеност во еден момент достигнала 60
проценти.
ПРАШАЊЕ ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Каква општествена промена предизвикала фондацијата „Мозаик“?
141
МОДУЛ 3
ПРИMEР 5 - СОЦИЈАЛНО
ПРЕТПРИЈАТИЕ ,,ПОКРОВ”
,,Покров” е прва долгорочна
рехабилитациска програма за
одвикнување од дрога, алкохол и
хазард во Македонија. Сократ Манчев
од Струмица – еден од најуспешните
социјални претприемачи е основач
на ,,Покров”. Во ова социјално
претпријатие се работно ангажирани
корисниците на истоимената рехабилитациска програма. Како дел од
социјалната интеграција се занимаваат со органско земјоделство и
производите ги пласираат на пазарот. Од приходите се финансира работата
на претпријатието и надоместоците за корисниците. ,,Покров” е самоодржлив
модел на социјално претпријатие, што ја ужива поддршката на локалната
заедница.
ПРАШАЊA ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Со што се занимава претпријатието во претходниот пример?
2. Зошто претпријатието ,,Покров” е социјално претпријатие?
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Во Велика Британија денес работат 68 000 социјални претпријатија кои нудат
широк асортиман на добра и услуги достапни за купувачи со ниска платежна
моќ. Во Германија пак, непрофитниот социјален бизнис претставува 4,7 % од
националната економија, што е на исто ниво со германската автомобилска
индустрија. Иако терминот социјално претприемништво е релативно нов,
практиката во оваа држава не е нова, односно во Германија работеле субјекти
што денес би ги нарекле социјални претпријатија уште пред 100 години.
142
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
143
МОДУЛ 3
ЗАПОМНИ!
Општествената одговорност е грижа на претпријатието за решавање на
општествените проблеми која се операционализира низ одлуките донесени
од менаџерите на претпријатието.
144
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
РЕЗИМЕ
Претприемништво претствува процес на откривање можности и преземање
активности (ризик) за реализација на тие можности, со рационална употреба
на ресурсите. Суштинска карактеристика на претприемничката активност
се следните компоненти: иновација, преземање ризик и независност во
работењето.
Претприемничкиот процес е составен од четири фази:
• Откривање (идентификување) и проценка на можноста;
• Подготовка на бизнис план;
• Определување на потребните ресурси и
• Менаџирање со претпријатието
Не постои општоприфатена дефиниција за претприемач. Претприемачот
може да се дефинира како човек кој е насочен кон откривање можности
и преземање активности (ризик) за нивна реализација, со рационално
искористување на ресурсите. Потреба на општеството од претприемачот е
голема. Тој е создавач на нови бизниси, нови работни места и нови производи
и производни процеси.
Основните карактеристики на претприемачите се: посветеноста и
одлучноста; лидерството; ориентираноста кон можностите; прифаќањето
ризик и неизвесност; креативноста, самоувереноста и способноста за
приспособување; мотивацијата за истакнување.
Претприемач – лидер е претприемач кој во услови на промени, е подготвен
да ризикува, кој има визија за организацијата во идното опкружување и е
способен да ги поттикне подредените кон следење на таквата визија.
Разликуваме два вида претприемништво: индивидуално - лично
претприемништво (entrepreneurship) кое најчесто се поврзува со малите
претпријатија и корпоративно претприемништво или познато како внатрешно
претприемништво (intrapreneurship) кое се врзува најчесто со големите
претпријатија, но може да го има и во малите претпријатија.
Охрабрувањето или дестимулирањето на претприемничките активности е
условено од организациската култура во компанијата. Лидерството притоа се
јавува како процес на поттикнување ентузијазам кај луѓето, за да ги поддржат
целите на претпријатието и напорно да работат во остварувањето на плановите.
Внатрешниот претприемач е поединец вработен во одредена корпорација кој
иницира ангажирање на ресурси за искористување на атрактивни можности,
односно ново и зголемено проезводство и продажба.
Социјалното претприемништво е насочено кон остварување на општествена
корист, односно остварување на општествени промени чија основна
145
МОДУЛ 3
146
ПР Е Т ПР И ЕМНИ ШТ В О И СО ЦИ ЈА ЛНО ПР Е Т ПР И Е МНИ ШТ В О
147
МОДУЛ 3
Б И Б Л И О Г РА Ф И Ј А
Б. Шуклев - ,,Основи на менаџментот” - Економски факултет, Скопје, 2007г.
David Robinson: “The Naked Entrepreneur”, Kogan Page Ltd,London 1991
D.Kuratko & R. Hodgetts - “Entrepreneurship”: A contemporary approach, Fort Wotth:
Harcourt College Publishers 1986
D.Kirby:”Entrepreneurship Education”: Can Business Schools Meet the Challenge?,
International Council from Small Business, 47th World Conference, San Juan, Puerto
Rico, 2002
Discussion Paper on Entrepreneurship, Growth and Public Policy, Max Planck Institute
of Economics, 2005
Dobre, R., Preduzetnistvo, Sveuciliste u Zadru, Zadar, 2006
Grilo,I., and Thurik A.: Entreprenurial Engagement Levels in EU, International Journal of
Entrepreneurship Education. 2005
К. Постолов, Љ.Дракулевски - Организација, Скопје 2010 г.
Ковачевска Велкова С, Златковски З, „Бизнис“ , МОН на Р.Македонија, 2010 г.
Т. Фити, В.Х.Василева-Марковска – Претприемништвото и претприемничкиот
менаџмент, Скопје 1994 г.
Hisrich R., D. and Peters M., P.: Entrepreneurship, fifth edition, McGraw-Hill, 2002
Leo - Paul Dana, Isabell M. Welpe, Mary Han and Vanessa Ratten, ,,Handbook
of researchon European business and entrepreneurship: towards a theory of
internationalization”, Edward Elgar Publishing , UK, 2008.
Thomas W. Zimmerer, Norman M. Scarborough, ,,Essentials of entrepreneurship and
small business management”, Pearson Prentice Hall, Inc., Upper Saddle River, New
Jersey, 2005.
148
МОДУЛ 4
ЛИЧЕ Н РАЗ В О Ј
И ПЛ АНИ РАЊ Е
Н А КАР И Е РА
„Најди ја работата што ја сакаш и
не ќе мораш да се мачиш на работа ниту еден ден,
сè што ќе правиш ќе биде уживање.“
Стив Џобс
МОДУЛ 4
КЛУЧНИ ПОИМИ:
• ЛИЧЕН РАЗВОЈ • ДОЖИВОТНО УЧЕЊЕ
• МЕЃУПЕРСОНАЛНИ
СПОСОБНОСТИ
• ПРОФЕСИОНАЛЕН
РАЗВОЈ
ЦЕЛИ НА УЧЕЊЕТО
По читањето на оваа тема Вие треба да бидете способни:
• Да ги објаснувате поимите личност, комуникација и учење;
150
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ПОДРАЧЈЕ 1 - ОДНЕСУВАЊЕ НА
ЛИЧНОСТА НА ИНДИВИДУАЛНО И
НА ГРУПНО НИВО
151
МОДУЛ 4
Вештини на комуникација
Учење
Учењето намерно или случајно, го следи човекот низ целиот живот и е
основно барање во сите култури и возрасти. Учењето им помага на луѓето да се
приспособуваат кон нови ситуации и барања, да ги средуваат искуствата, да ги
интерпретираат резултатите, да ги одбегнуваат поранешните грешки и талкања.
Врз континуираното стекнување знаења и вештини, односно врз потребата
од доживотно учење влијаат повеќе елементи:
- општествените потреби,
- потребите на пазарот на работна сила,
- успешното, квалитетни и вешто
завршување на работните задачи,
- нивото на аспирација и самодоверба,
- запознавање и користење на различни
стилови на учење,
- ресурсите кои се на располагање.
Промените во општеството и
технологиите ги притискаат луѓето
постојано да се дообразуваат. Но, не
секогаш образованието, усовршувањето Учењето е моќ
152
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
+ ЛИЧНОСТ
ЛИЧЕН
КОМУНИКАЦИЈА
РАЗВОЈ
+ УЧЕЊЕ
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ
Комуникациските активности го исполнуваат целиот човеков ден. Една анализа
за времето што се троши на комуникации, покажува дека 40% од целокупното
време се троши во слушање, 35% во говорење, 15% во читање, а само 10% во
пишување.
ЗАПОМНИ!
Личниот развој вклучува активности што ги подобруваат свеста и
идентитетот, развиваат таленти и потенцијали, градат човечки капитал, го
олеснуваат вработувањето и го подобруваат квалитетот на животот.
153
МОДУЛ 4
ВЕЖБА
ОПРЕДЕЛУВАЊЕ ПРОФЕСИИ СПОРЕД ЛИЧНИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ
Дадени се шест типови на личност. Ваша задача е врз основа на описот
на карактеристиките и на однесувањето на секој од типовите на личност, да
определите кои професии најмногу Ви одговараат.
154
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
2. СОГЛЕДУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА
ЛИЧНОСТА НА ИНДИВИДУАЛНО НИВО
155
МОДУЛ 4
Донеси одлука
Кариерата е процес кој се состои од низа одлуки. Во животот доаѓаат
моменти кога треба да избегнеме или да решиме некои проблеми. Најголемите
проблеми настануваат доколку застанеме и не знаеме како понатаму.
Направи план на кариера
Нашата крајна цел е да бидеме задоволни со себе и со работата со која се
занимаваме, дури и ако повремено наидуваме на проблеми. Кога ќе процениме
што нѐ спречува да ја остварме целта, потребно е да испланираме чекори кои
ќе не одведат до неа. Поставувањето цели е, исто така, вештина. Всушност во
основа на поставувањето цели е мотивацијата. Доколку успееме себеси да се
мотивираме, на добар пат сме да ја оствариме својата цел. Бидејќи големите и
далечни цели имаат две страни- придвижувачка и обесхрабрувачка, потребно
е да направиме план на сопствената кариера составен од помали чекори кои
ќе ни овозможат да направиме успешна кариера. На тој начин ќе стекнеме
искуство и самодоверба.
156
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
157
МОДУЛ 4
158
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
РЕЗУЛТАТИ:
Според листата подолу ќе го утврдите својот личен стил и став. Според листата и
според вашите дадени одговори може да бидете:
Лидер, Аналитичар, Пријател или Експресивен.
Заокружете го дадениот одговор и обележете колку поени имате според вашите
погоре дадени одговори.
159
МОДУЛ 4
1 2 3 4
а. Лидер а. Аналитичар а. Пријател а. Експресивен
б. Пријател б. Лидер б. Експресивен б. Пријател
в. Аналитичар в. Пријател в. Аналитичар в. Аналитичар
г. Експресивен г. Експресивен г. Лидер г. Лидер
5 6 7 8
а. Лидер а. Пријател а. Аналитичар а. Експресивен
б. Експресивен б. Аналитичар б. Лидер б. Аналитичар
в. Пријател в. Експресивен в. Експресивен в. Пријател
г. Аналитичар г. Лидер г. Експресивен г. Лидер
9 10 11 12
а. Пријател а. Лидер а. Пријател а. Аналитичар
б. Аналитичар б. Пријател б. Лидер б. Пријател
в. Лидер в. Експресивен в. Експресивен в. Лидер
г. Експресивен г. Аналитичар г. Аналитичар г. Експресивен
13 14 15 16
а. Аналитичар а. Аналитичар а. Експресивен а. Аналитичар
б. Експресивен б. Експресивен б. Пријател б. Лидер
в. Лидер в. Пријател в. Аналитичар в. Пријател
г. Пријател г. Лидер г. Лидер г. Експресивен
17 Вкупно поени
18
а. Лидер Лидер
а. Пријател
б. Пријател
б. Аналитичар Пријател
в. Аналитичар
в. Лидер Аналитичар
г. Експресивен
г. Експресивен
Експресивен
3. МЕЃУПЕРСОНАЛНИ СПОСОБНОСТИ
160
ЛИЧЕ Н РАЗВОЈ И ПЛ АНИ РАЊЕ Н А КАР И Е РА
Работа во тим
4. КОМУНИКАЦИСКИ ВЕШТИНИ
162
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Во продолжение се претставени комуникациските вештини кои треба да се
развиваат за да ја подобрат комуникацијата на секоја личност:
- Помалку значи подобро – треба да се изберат само клучните пораки и да се
пренесат на едноставен и јасен начин, одбегнувајќи непотребни и збунувачки
детали и дигресии.
- Пораката да биде едноставна и концизна, јасна и целосна28 – пораката која
се пренесува е исто толку значајна колку и начинот на кој таа се пренесува.
- Вклучување на тимот во дијалог – сите учесници треба да имаат еднаков
дел во комуникацискиот процес.
- Учесниците во комуникацијата треба да поставуваат прашања за да се
разјаснат недоразбирањата – оној што ја води дискусијата треба да им
помогне на своите соговорници, поставувајќи им прашања за тоа што
разбрале од пораките.
- Избегнување претпоставки – претпоставката дека пораката е пренесена
онака како што е замислена е најголемата грешка.
ДОЗНАЈ ПОВЕЌЕ!
Пренесувањето информации, вклучувајќи ги тука вербалната и невербалната
страна на комуникацијата е преку правилото „7% - 38% - 55%“, односно 55%
говор на телото, 38% тон на гласот и 7% содржина на пораката.29
163
МОДУЛ 4
ПОДРАЧЈЕ 2 - ДОЖИВОТНО И
ЕФЕКТИВНО УЧЕЊЕ
5. ДОЖИВОТНО УЧЕЊЕ
164
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ФОРМАЛНО
ОБРАЗОВАНИЕ
ИНФОРМАЛНО НЕФОРМАЛНО
УЧЕЊЕ ОБРАЗОВАНИЕ
ДОЖИВОТНО
УЧЕЊЕ
165
МОДУЛ 4
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Каков вид образование користи Теодор?
2. Која е придобивката од доживотно учење?
ВЕЖБА
ОПИШИ ГО КОНЦЕПТОТ НА ДОЖИВОТНО УЧЕЊЕ
Избери едно лице од твојата непосредна околина (на пример родител, член
на семејство, роднина и сл.), кое ќе го анализираш од аспект на доживотното
учење.
Анализата треба да опфати:
1. Какво формално образование има стекнато анализираното лице?
(свидителства, дипломи и сл.)
2. Какви образовни постигнувања има лицето по завршувањето на редовното
образование (сертификати, уверенија, лиценци и сл.)
3. Какви вештини има стекнато во текот на животот?
166
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
6. ЕФЕКТИВНО УЧЕЊЕ
167
МОДУЛ 4
Стилови на учење
За да ги надминете проблемите кои се јавуваат во текот на учењето и за
да биде учењето поквалитетно и попродуктивно, треба да го знаете својот
стил на учење. Можно е да користите повеќе стилови на учење истовремено,
но најверојатно еден од нив ќе биде доминантен. Постојат повеќе поделби на
стиловите на учење. Една од нив е следнава:
1. Активист – Лицето со активен стил на учење ужива да биде во центарот
на вниманието. Ги врши практичните активности со голем ентузијазам.
168
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
Штом заврши една активност, има желба веднаш да премине кон друга, без
да согледа што направил и што научил ново. Најефективно учи преку обука,
проекти, играње улоги и учење во природа.
2. Ревизор - Најдобро учи седејќи некаде во заднина и пред да донесе
некаков заклучок ги набљудува работите од различни агли. Сака полека
да анализира што научил ново, пред да почне практично да го применува.
Најмногу му одговара учење со помош на следниве методи: дискусии во група,
повратни информации, менторска работа, набљудување, следење филм и
видеоматеријал.
3. Теоретичар – Ако сте теоретичар, тогаш сакате да учите преку
прашања и постојано барате логика во претпоставките и концептите. Сакате
интелектуален предизвик, имате логичен, рационален пристап и се стремите
да бидете објективни. Ефективно учите со помош на следните методи:
истражување, читење, учење на оддалеченост, додатно образование, учење
во класична училница, предавања, како и прашања и одговори.
4. Прагматичар – Како прагматичар, Вие постојано барате поврзаност
помеѓу учењето и практичната примена на знаењето. Сакате да
експериментирате со идеи: Дали и како тие функционираат во практика?
За Вас најпогодно е учењето преку менторска работа, решавање студија на
случај и поставување цели.
ЗАПОМНИ!
Постојат голем број техники и стратегии за олеснување на процесот на
учење и за зголемување на неговата ефикасност. Но, за примена на која
било стратегија за учење, пред сѐ е неопходно да се биде мотивиран и да
се има позитивен ментален став за учењето.
7. РЕШАВАЊЕ ПРОБЛЕМИ
169
МОДУЛ 4
Решавање проблеми
170
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Што предизвикала промената во компанијата ,,Е-консултант”?
2. Како треба да постапи менаџментот на компанијата за да се справи со
проблемите?
8. ДОНЕСУВАЊЕ ОДЛУКИ
171
МОДУЛ 4
Донесување одлука
Решавање проблеми
172
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Зошто новиот сопственик на „Форма Идеал“ Давор и неговиот менаџерски
тим имаат намера да ги обноват професионалните перспективи на
вработените?
2. Зошто тие сакаат да ги задржат постојните вработени?
Што е кариера?
Поимот кариера значи пат или делови од патот што личноста ги минува во
животот, со цел да ги претстави своите знаења и вештини. Кариерата е израз
на вредностите и на постапките на личноста и значи реализација на нечии
работни, животни и морални амбиции.
Суштина на кариерата
Кариерата го одбележува успехот на личноста во работата. Тој успех не се
мери само со одделни резултати, туку со вкупните остварувања на личноста.
Затоа е толку важно движењето на работниот тек на личноста во смисла
постојаност на успесите, какви резултати и промашувања има направено, какво
е значењето на реализациите и сл. Етичката димензија на личноста е многу
важна за кариерата. На пример: трудење, исполнителност и издржливост,
претставуваат етички белези на личноста од кои зависи кариерата и
кариерниот развој на една личност. Ова се однесува и на настојувањето да се
стекне знаење, да се усовршува, да се развиваат вештините, да се искажува
наученото, постојано да се учи и да се напредува во професионална смисла.
Многу важна етичка страна на кариерата е и деловниот дух на поединецот
во смисла на иновативност, штедливост, добра и постојана заработка, како
и поседување добар вредносен систем за животот и за односите со луѓето.
Како да започнете да ја планирате сопствената кариера?
Бидејќи кариерата трае во текот на целиот живот, управувањето со неа е
континуиран процес.
173
МОДУЛ 4
ЗАПОМНИ!
Поимот кариера значи пат или делови од патот што личноста ги минува во
животот со цел да ги претстави своите знаења и вештини.
174
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ПРАШАЊА ЗА ДИСКУСИЈА:
1. Какви способности покажувала Амира за време на студирањето?
2. Каква кариера Амира планирала по завршувањето на студиите?
175
МОДУЛ 4
ЗАПОМНИ!
Со стручната квалификација се потврдува спосбноста на работникот дека
може да извршува специфични работи од стручната област.
176
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
177
МОДУЛ 4
М У Д Р О
мерлива утврден дефинирана реална остварлива
рок
- Како оваа цел ќе придонесе кон она што сакате да го постигнете во животот?
178
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
- Како оваа цел ќе придонесе кон она што сакате да го постигнете во животот?
179
МОДУЛ 4
- Како оваа цел ќе придонесе кон она што сакате да го постигнете во животот?
180
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
181
МОДУЛ 4
ЗАПОМНИ!
Кариерниот план треба да ги истакне вообичаените можности за движење
во и преку работни места на начини што ќе ги олеснат растот и напредокот
во кариерата.
34 Извор: „Guidance for professional and personal development“ - Training Centre for Education, Скопје -
2015.
182
ЛИЧЕ Н РАЗВОЈ И ПЛ АНИ РАЊЕ Н А КАР И Е РА
ЗАДАЧА:
Пополни ја шемата според поставените барања
184
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
Петто - Активности
Кои активности треба да ги преземам за да ја постигнам оваа цел и/или цели?
Акција 1:
Акција 2:
Акција 3:
Да започнам Да запрам
1. 1.
2. 2.
3. 3.
4. 4.
5. 5.
Шесто - Мојот напредок во развојот на кариерата:
Што работам добро Да запрам
(моите достигнувања) Што треба да променам (подобрување)
Откриј се
себе си
Контрола на Дефинирање
напредокот цели
КАРИЕРЕН
ПЛАН
Активности Утврдување
рок
Проверка
на ресурси
185
МОДУЛ 4
186
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
Контакт податоци:
- Име и презиме;
- Адреса и местото на моменталното живеење (особено важно е да се наведе
доколку е тоа различно од адресата);
- Телефонски број (мобилен и домашен број);
- E-mail адреса.
187
МОДУЛ 4
Образование:
- Податоци за формално и неформално образование;
- Назив на образовната институција;
- Датум на започнување и завршување;
- Насока или отсек;
- Стекнато звање.
Работно искуство?
- Име на организацијата;
- Датум на почеток и престанок на работниот однос;
- Работни задачи и обврски;
- Податоците за образованието и работното искуство секогаш се пишуваат
по обратен хронолошки редослед, т.е. од последното кон првото работно
искуство или ниво на образование.
188
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ЗАПОМНИ!
Да биде забележана вашата професионална биографија е единствениот
начин да најдете работа или да најдете подобра работа!
189
МОДУЛ 4
ЗАПОМНИ!
Вашето CV ќе биде читано само 30 секунди!
190
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
За оние што сакаат да посветат само 30 секунди на едно CV, најлесен и најбрз
начин на елиминирање е: најди минимум две грешки, потцртај ги и помини на
следното CV. Најлесен начин да бидеме отстранети и да не бидеме викнати
на интервју е да имаме грешки во биографијата. Доколку Вие немате доволно
време да си ја прочитате биографијата и да ги поправите вашите печатни
или граматички грешки значи дека не сте темелни, вредни, организирани,
сериозни, професионални, внимателни, аналитични, искусни, добар пишувач
на писма и извештаи, добар комуникатор, вреден дел од тимот итн.
ЗАПОМНИ!
Во вашата биографија не смее да има никаква грешка!!!
191
МОДУЛ 4
192
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
193
МОДУЛ 4
Cover Letter
Мотивациско писмо
194
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
ВЕЖБА
ПОДГОТОВКА НА КРАТКА БИОГРАФИЈА И МОТИВАЦИСКО ПИСМО
Следејќи ги претходно дадените совети и упатства, напиши своја кратка
биографија и мотивациско писмо во слободно избран формат и со користење
на интернет платформата за електронска изработка на кратка биографија и
мотивациско писмо на следниот линк:
https://europass.cedefop.europa.eu/documents/curriculum-vitae
195
МОДУЛ 4
РЕЗИМЕ
Личниот развој вклучува активности што ги подобруваат свеста и
идентитетот, ги развиваат талентот и потенцијалиот, го градат човечкиот
капитал, го олеснуваат вработувањето и го подобруваат квалитетот на животот.
Главни поими поврзани со личниот развој се: личност; комуникација и учење.
Може да се каже дека професионалниот развој вклучува личен развој.
Уште поточно е да се каже дека вистинскиот личен развој е поширокиот круг
што вклучува професионална линија на развој во рамките на просперитетниот
човечки живот.
Имајќи ги предвид личните карактеристики, може да ги поставиме
основните компоненти со кои се планира кариерата:
- Запознај се себеси;
- Собери потребни информации;
- Донеси одлука; и
- Направи план на кариера.
Најактивни комуникациски вештини се: пишување, говорење и слушање.
Денес никој не може да гарантира дека некој ќе работи само една работа
или дека ќе има едно занимање за целиот свој живот. За да се остане во чекор
со времето, неопходно е да се учи во текот на животот, иако не може да се
посетува училиште цел живот. Доживотното учење опфаќа интеграција на три
сегменти: формално, неформално и информално учење.
Поимот кариера значи пат, или делови од патот што личноста ги минува во
животот, со цел да ги претстави своите знаења и вештини. Кариерата е израз
на вредностите и на постапките на личноста и значи реализација на нечии
работни, животни и морални амбиции.
Современиот пазар на труд има потреба за стручна работна сила која
треба да им одговори на технолошките предизвици. Оттука, поединците треба
постојано да стекнуваат способности кои ќе им одговараат на потребите на
технолошкото време. Стекнуањето образовни вредности како што се вештини,
способноси, компетенции и квалификации се остварува низ континуиран
процес на учење и усовршување.
Секоја индивидуа има потреба за поставување цели. Со поставувањето
на целите се насочува животниот ритам и се осмислува однесувањето
на личноста. Целите се основа на планирањето без кое не може да се
замисли функционирањето на човечката активност. Одлуката е резултат на
одлучувањето. Неопходноста од одлучувањето произлегува од промените кои
предизвикуваат проблеми, а проблемите, пак, бараат решенија.
196
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
2. Која група прашања се сметаат за клучни кои треба да си ги постави секој што
прави согледување на личните карактеристики во функција на кариерниот
развој?
1. Каде сум сега? Каде сакам да бидам? и Како да стигнам до таму?
2. Кој сум јас? Колку пари сакам да заработам? и Кој ќе ми помогне во кариерата?
3. Што сакам да бидам? Каков бизнис треба да отворам? и Што да работам?
197
МОДУЛ 4
7. Со изразот „Сакам да купам нов мобилен телефон“ каков вид на цел поставуваме?
1. Цел – лична промена.
2. Цел – да се има.
3. Цел – да се направи.
198
ЛИЧЕН РАЗВО Ј И ПЛ АНИ РАЊ Е Н А КАР И Е РА
Б И Б Л И О Г РА Ф И Ј А
1. „Водич за одредување на нивотo на постојните квалификации“ - НРК, Скопје
2016 г.
2. Commission of the European Communities: “Adult learning: It is never too late to
learn”. COM, 614 final. Brussels, 2006.
3. Garet, M. S.; Porter, A. C; Desimone, L.; Birman, B. F; Yoon, K. S. “What Makes
Professional Development Effective? Results from a National Sample of Teachers”,
2001.
4. Group authors - „Guidance for professional and personal development“, Еразмус
програма - Training Centre for Education, Скопје - 2015 г.
5. Guffey, E., Rogin, P. and Rhodes, K. Business communication: Process and product.
Canada: Nelson education, 2010.
6. Дракулевски, Љ. (2006). „Организациско однесување“. Последипломски МБА
Менаџмент. Економски факултет, Скопје.
7. Keevy, James; Chakroun, Borhene. Level-setting and recognition of learning outcomes:
The use of level descriptors in the twenty-first century (PDF). Paris, UNESCO, 2015.
8. Национална стратегија за Вработување на Република Северна Македонија
2016 – 2020, МТСП, Скопје 2016 г.
9. Hooley, T.; Watts, A. G.; Sultana, R. G.; Neary, S. “The ‘blueprint’ framework for career
management skills: a critical exploration”, 2013.
10. Закон за Националната рамка на квалификации („Службен весник на
Република Македонија“ бр.137/2013
11. Organisation for Economic Co-operation and Development & European Commission
(OECD & EC). Career Guidance: A Handbook for Policy Makers. Paris: OECD, 2004.
12. Стратегија на образованието на Република Северна Македонија, 2018 – 2025
МОН. 2018 г.
13. World Bank World Development Report 2019: The Changing Nature of Work.
14. УНЕСКО за глобална мрежа на градење градови за учење http://uil.unesco.
org/lifelong-learning/learning-cities 2019.
15. http://www.link-group.eu
199
П ОИ М ОВНИК
ПОИМОВНИК
АМОРТИЗАЦИЈА – загубена вредност на фиксните средства кога се трошат или
застаруваат.
БИЗНИС – организиран напор на поединец или група луѓе да се произведе и да се
продаде некое добро или услуга со што ќе се задоволи определена туѓа желба или
потреба, а при тоа да се оствари профит.
БИЗНИС ОПКРУЖУВАЊЕ – фактори и услови кои имаат потенцијално влијание
врз резултатите од работењето.
БИЗНИС ПЛАН – опис на идната насока (правец) на движење на бизнисот.
БРУТО ДОМАШЕН ПРОИЗВОД (БДП) – вкупна пазарна вредност на сите
произведени финални добра и услуги во земјата за период од една година.
ВАРИЈАБИЛНИ ТРОШОЦИ – трошоци кои во целост зависат од промената на
обемот на производство.
ВНАТРЕШЕН ПРЕТПРИЕМАЧ – поединец кој иницира ангажирање ресурси за
искористување атрактивни можности, односно ново и зголемено проезводство и
продажба на претпријатието во кое работи.
ДОБАВУВАЧИ – луѓе и претпријатија кои му обезбедуваат на бизнисот суровини
и материјали што се користат во процесот на производството или пак го снабдуваат
бизнисот со готови производи наменети за продажба.
ДОЖИВОТНО УЧЕЊЕ – активност на учење или стекнување знаење, вештини
и усовршување на квалификации потребни за вршење на работата на работното
место, започнувајќи од предучилишна возраст, во текот на периодот на формалното
образование, па сè до пензија.
ДИРЕКТНИ ТРОШОЦИ – оние трошоци за кои уште при нивното настанување се
знае за кој производ се однесуваат.
ЕКОНОМИЧНОСТ – штедење на сите фактори на производство што му служат на
производството, вклучувајќи го и трудот на работниците.
ЕФЕКТИВНО УЧЕЊЕ – планирање, организирање и реализација на процесот на
учење на училиште или на факултет со техники и стратегии за олеснување на процесот
на учење и за зголемување на неговата ефикасност.
ЕКСТЕРНО ОПКРУЖУВАЊЕ – надворешно опкружување кое вклучува сè што се
наоѓа надвор од претпријатието и има потенцијално влијание врз него.
ЗАЛИХИ – суровини и материјали, резервни делови, ситен инвентар, готови
производи и др.кои се чуваат во магацин како резерва.
ЗЕМЈА – природни ресурси односно неизменети ,,дарови” од природата кон кои се
насочени дејствата на трудот и капиталот.
ИНВЕСТИЦИСКА ПОТРОШУВАЧКА – бизнисите во производството трошат
инвестициски добра: згради, машини, опрема и др.
200
ПОИ МОВНИК
201
П ОИ М ОВНИК
202
ПОИ МОВНИК
РЕНТАБИЛНОСТ – профитабилност
РЕСУРСИ – инпути, односно влезни големини во бизнисот (природни, човечки и
капитални ресурси)
СЕКУНДАРЕН СЕКТОР – бизниси што се занимаваат со обработка и преработка
на суровата материја кон понатамошно производство или како готови производи
наменети за крајните потрошувачи.
СОЦИЈАЛНО ПРЕТПРИЕМНИШТВО – преземање претприемнички активности за
постигнување на повисоки вредности.
СОЦИЈАЛНО ПРЕТПРИЈАТИЕ – нов модел на бизнис кој има социјална цел.
СРЕДСТВО – ресурс кој го контролира претпријатието како резултат на минати
настани и од кое претпријатието очекува прилив на идни економски користи.
ТЕКОВНИ СРЕДСТВА – (обртни средства) се оние средства што во претпријатието
се задржуваат пократок период до една година. и еднократно, материјално и
вредносно се вградуваат во новиот производ.
ТЕРЦИЈАРЕН СЕКТОР – бизниси чија главна дејност е давање услуги и трговија.
ТРГОВИЈА – бизниси кои се занимаваат со набавка и продажба на готови
производи за крајните потрошувачи.
ТРОШОЦИ – трошења на машините, алатите, опремата, суровините, енергијата,
добиените услуги од другите бизниси, трудот на работниците и др. искажани во пари.
TРУД – човечки ресурси односно физички и умствени способности на човекот кои
се користат за производство на добра и услуги.
ФАКТОРИ НА ПРОИЗВОДСТВО – труд, капитал, земја и претприемништво.
ФИКСНИ СРЕДСТВА – (постојани средства) се оние средства што по нивното
купување на бизнисот му служат подолго од една година, односно бизнисот ги
употребува повеќекратно во процесот на производството.
ФИКСНИ ТРОШОЦИ – оние трошоци што остануваат непроменети, без оглед на
промената на обемот на производството.
ФРАНШИЗА – формално регулиран однос меѓу претпријатието – сопственик
на производот, процесот или услугата и сопственикот на мал бизнис на кој му се
дозволува нивно користење под определено име и период.
ХАРТИИ ОД ВРЕДНОСТ – финансиски инструменти кои на нивните сопственици
им носат определени финансиски права (периодични финансиски приливи, камата,
учество во добивката итн.) или други права (учество во управувањето со фирмата итн.).
ЦЕНА – сума пари што продавачот очекува да ја добие од купувачот при продажбата
на доброто или услугата.
ЦЕНА НА ЧИНЕЊЕ – трошоци направени за производство на еден производ.
ЧОВЕЧКИ КАПИТАЛ – збир на знаења, вештини, способности и талент на луѓето.
203
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
334.722(075.3)
ISBN 978-608-273-008-0
COBISS.MK-ID 54999557