YER ALTI

PATLATMALARI
Tünel Patlatmaları

5/18/2006 1
 Giriş
„ Bu sunumun amacı, yeraltı
patlatmalarının temel prensiplerini
ortaya koymaktır.
„ Metehan Derya (Maden
Mühendisi)

5/18/2006 2
 Genel
„ Yer altında tünel açmanın başlıca
iki sebebi vardır:
„ Açılan boşluğu kullanmak, (depo
yada ulaşım)
„ Çıkarılan malzemeyi kullanmak
(madencilik)

5/18/2006 3
 Genel
„ Patlayıcı madde kullanımına yönelik ilk
teşebbüslerin tünel açma üzerine
uygulandığı bilinmektedir.
Rennsteig-Tunnel Brandleitequerung

5/18/2006 4
 Genel
„ Yeraltı Patlatmaları;
„ Daha çok özen, iyi eğitimli ve
deneyimli personel
„ Daha hassas delik,
„ Daha kaliteli patlayıcı ve
ateşleyiciler kullanmak
„ Daha iyi tasarım

5/18/2006 5
 Genel
„ Yeraltı boşlukları dar
kesitlidir;
‹ Küçük kazı – yükleme makineleri
‹ Küçük boyutlu parçalanma
‹ Suya dayanıklı patlayıcı ve ateşleme
sistemleri

5/18/2006 6
 Genel
„ Patlatma iyi tasarlanmalı, delik düzeni
aynada işaretlenmeli, delikler tam
istenen yerde ve en az sapma yapacak
şekilde delinmelidir.
„ Kayanın kendisi bir yapı malzemesi
olarak görülmeli, kaya kendi kendisine
taşıttırılmalıdır.
„ En az %90 oranında ilerleme

5/18/2006 7
 Tünel Patlatması
Terimleri ve Esasları
„ Öncelikle tünelin ortasında yada
ortaya yakın bölümünde bir boşluk
yaratılmalıdır. (Kesme)
„ Diğer delikler bu boşluğa doğru
patlatılırlar (Tarama)

5/18/2006 8
 Tünel Patlatması
Terimleri

5/18/2006 9
 Tünel Patlatması
Terimleri
Tarama
(↓)

Tarama Tarama
(→) Kesme (→)

Tarama
5/18/2006
(↑) 10
 Tünel Patlatması
Esasları
„ Tünel patlatmalarında ton başına enerji
miktarı, tek serbest yüzey ve kısıtlı alan
yüzünden daha fazla olur.

5/18/2006 11
 Hatalar ve Olası
Sebepleri
Hata Olası Sebepler

Kötü (%90’dan az) ilerleme

- Hatalı delme (delik düzeni)
- Hatalı gecikmeli ateşleme düzeni
- Kesme (orta çekme) nin iyi iş görmemesi
- Kötü ateşleme (başlatma)
- ANFO’nun sudan etkilenmesi
Kötü kenarlar (tavan, duvar)
- Hatalı delme
- Kenar deliklerinde yüksek patlayıcı yoğunluğu
- Hatalı gecikmeli ateşleme düzeni
Kötü (iri) parçalanma
- Gereğinden fazla yük ve delikler arası mesafe
- Hatalı gecikmeli ateşleme düzeni
- Delik kolonunda düşük patlayıcı yoğunluğu
- Kötü ateşleme (başlatma)
- ANFO’nun sudan etkilenmesi
Çok ince parça
- Gereğinden az yük ve delikler arası mesafe
- Hatalı gecikmeli ateşleme düzeni
- Delik kolonunda yüksek patlayıcı yoğunluğu

5/18/2006 12
 Şarj Konsantrasyonu
„ Şarj konsantrasyonu, aynada
kesme deliklerinin olduğu bölgede
artmakta çevreye doğru
genişledikçe, tarama deliklerinde
azalmaktadır. Bu nedenle küçük
kesitli tünel kazılarında uygulanan
özgül şarj, büyük kesitli tünel
kazılarınkinden yüksek olmalıdır.

5/18/2006 13
 Özgül Şarj - Kesit
„ Tünel Kesiti – Kullanılan Patlayıcı
Miktarı

5/18/2006 14
 Özgül Delik - Kesit
Tünel Kesiti – Delme

5/18/2006 15
 Tünel Kesiti – Kullanılan
Patlayıcı Miktarı (Orta Çekme)

0.4 - 0.5 kg/m3

0.7 - 0.8 kg/m3

5 kg/m3

1 - 1.2 kg/m3

5/18/2006 16
 Tünel Kesiti – Kullanılan
Patlayıcı Miktarı (Paralel Delik)

0.4 - 0.5 kg/m3

0.7 - 0.8 kg/m3

1.5-2 10-15
kg/m3 kg/m3

1 - 1.2 kg/m3

5/18/2006 17
 EN ÇOK KULLANILAN KESME
METODLARI

„ Tünel patlatmalarında kullanılan 3

ana kesme metodu vardır: Paralel
delik, orta çekme, yelpaze çekme.

5/18/2006 18
 Paralel Delik (Burn Cut)
„ Boş deliğin hacminin kesme
bölgesi hacminin %10 ila %15
arasında olması kabul edilebilir bir
değerdir.
„ Deliklerin birbirine titiz bir şekilde
paralel olması önemlidir.
„ Yeterli gecikme verilmelidir.

5/18/2006 19
 Paralel Delik
Uygulaması
Fazla Kazı

Tarama Delikleri

Kesme Delikleri
Boş Delik

Taban Look-out
5/18/2006 20
 Paralel Delik
Uygulaması
‹ Özellikle dar tünellerde
açılı delik delmek
güçtür.
‹ Günümüzde hızlı ve
hassas delik delebilen
jumboların varlığı
sayesinde
geliştirilmiştir

5/18/2006 21
 Paralel Delik (Burn Cut)
„ Deliklerin birbirine titiz bir şekilde
paralel olması önemlidir.

1 2

4
Üstten Delik Dibi
Görünüm Görünümü

5/18/2006 22
 Paralel Delik
Uygulaması
Fazla Kazı

„Tüm
Tarama Delikleri
delikler Delik dipleri
birbirlerine çok
birbirine Kesme Delikleri fazla
yaklaşmamalı.
paralel Boş Delik 200 mm <

olmalıdır.

Taban Look-out
5/18/2006 23
 Paralel Delik
Uygulaması
„ Paralel Delik Uygulaması
„ Bir veya daha fazla boş delik
delinir.
„ Çok ince kırılan malzeme bu
deliklerden dışarı atılır.
„ Boş delikler mümkün olduğu kadar
yakın delinir. Küçük sapmalar
(Örneğin: 100 mm /1 m) kesmeyi
ve tüm aynayı olumsuz etkiler.

5/18/2006 24
 Paralel Delik
Uygulaması
Patlayıcı Delik Boş Delik Çapı Merkezler Arası
Boş Delik Adedi
Çapı (mm) (mm) Mesafe (mm)

38 – 45 76 3 160 – 200

38 – 45 76 4 200 – 240

38 – 45 76 5 200 – 240

45 89 2 180 – 220

45 89 3 200 – 240

45 – 51 127 2 180 – 220

45 – 51 76 5 250 – 300

5/18/2006 25
 Paralel Delik
Uygulaması

Örnek
Kesme
Tasarımı

5/18/2006 26
 Paralel Delik
Uygulaması

Örnek
Kesme
Tasarımı

5/18/2006 27
 Orta Çekme
Fazla Kazı

Tarama Delikleri

Kesme Delikleri

Duvar Look-out

5/18/2006 28
 Orta Çekme
• Patlatmanın başarısını
artırmak için;
–Delik sapmalarını en
aza indirmek,
–Gecikme sürelerini
hassas seçmek,
–En derindeki V’ nin iç
açısının en az 60o
olmasını sağlamak
gereklidir

5/18/2006 29
 Orta Çekme
Örnek
V – Cut

5/18/2006 30
 Yelpaze Çekme
Orta çekmenin asimetrik
uygulamasıdır.
60° Açı
Düşük delik boylarında
uygulanabilir.

5/18/2006 31
 Yelpaze Çekme

5/18/2006 32
 Yöntem Karşılaştırması
„ En çok kullanılan iki yöntem paralel delik
ve orta çekmedir.
„ Paralel delik yönteminde delikleri
oturtmak zor ve dikkat isteyen bir iştir.
„ Toplam delik delme ve patlayıcı miktarı
olarak paralel delik daha maliyetlidir
(ilerleme başına). Ayrıca büyük çaplı boş
delik delmek maliyetli ve zaman alıcı bir
iştir.

5/18/2006 33
 Yöntem Karşılaştırması
„ Orta çekmede delikleri açılı delme
zorunluluğu delik delme kapasitesini
olumsuz etkiler. Bu nedenle delici
ekipmanın manevra zamanı artar.
„ Orta çekmede tünel genişliği
verebileceğimiz açıyı sınırlar.
„ Paralel delikte ise çekmenin uzunluğu
kayacın fiziksel özellikleri ve şarjlanmış
deliklerin boş deliğe doğru patlayarak
serbest yüzey oluşturabilme yeteneğiyle
sınırlıdır.

5/18/2006 34
 Özel Uygulamalar
(Ön Kesme)
„ Pre-splitting (ön kesme) delikleri tüm
enerjilerini bir çatlak oluşturmak için
harcarlar. Yani parçalanmaya herhangi
bir katkıda bulunmazlar.
„ Ancak yük mesafesinin kısalması üretim
deliklerinin etki alanının, pre-splitting (ön
kesme) çatlağının ötesine geçmesine
yol açmakta buda istenmeyen
örselenmeye yol açmaktatır.
„ Pre-splitting ek olarak ayna çevresine
daha fazla delik delindiği için (sık delik
aralıkları) daha maliyetli olmaktadır.
5/18/2006 35
 Özel Uygulamalar
(Son Kesme)
„ Smooth blasting (son kesme)
deliklerinin, son sırada atılması sebebiyle
önlerindeki yük azaldığı için, bu yükü
parçalamada üretim deliklerine katkıda
bulunurlar.
„ Bu sebeple yük mesafeleri ve delikler
arası mesafeler pre-splitting’e (ön
kesme) göre daha fazladır. Smooth
blasting deliklerinin yükü gereğinden az
bile olsa geriyi örselemeyecektir. Çünkü
bu delikler önlerinde açılan boşluğa
patlama eğilimindedirler.
5/18/2006 36
 Alt Yarı Patlatmaları
Alt Yarıda Yatay Deliklerle Yapılan
Patlatma
„ Tünel roundundaki delici ekipman
kullanılabilir.
„ Dik delikle yapılan basamak
patlatmasına oranla daha az insan
gücüne gereksinim duyar.
„ Yatay deliklerle, alt yarıda basamak
patlatması şeklinde çalışmak tabanın iyi
alınmasını ve tünel taban konturunun
daha kaliteli çıkmasını sağlar.

5/18/2006 37
 Alt Yarı Patlatmaları
Alt Yarıda Yatay Deliklerle
Yapılan Patlatma

5/18/2006 38
 Alt Yarı Patlatmaları
Alt Yarıda Dik Deliklerle Basamak
Patlatması
„ Delme, şarjlama ve pasanın kaldırılması
aynı anda yapılabilir.
„ Bir defada daha büyük bir alan
patlatılabilir. Böylelikle havalandırma ve
diğer operasyonların süresi kısalır.
„ Özgül şarj ve özgül delik oranı düşüktür.
„ ANFO ve diğer dökme patlayıcıların
kullanımı kolaydır.
„ Dik delik delebilmek için özel ekipmana
gereksinim vardır.
5/18/2006 39
 Alt Yarı Patlatmaları
Alt Yarıda Dik Deliklerle
Basamak Patlatması

5/18/2006 40
 Duyarsızlaşma
Düzgün olmayan delik düzeni yada kötü
patlatma tasarımı zaman zaman
duyarsızlaşmaya yol açmaktadır.
Duyarsızlaşmanın temel sebebi delikteki
patlayıcının yoğunluğunun kabul edilebilir
değerlerin üstüne çıkmasıdır.

5/18/2006 41
 Sirayet Yolu İle
Detonasyon
„ Sirayet Yolu İle Detonasyon
(Sympathetic Detonation)
„ Delikler birbirine çok yakınsa ve
hassas patlayıcılar kullanılıyorsa,
delikteki patlayıcı detone
olduğunda oluşan şok dalgaları
komşu delikte sırasını bekleyen
patlayıcıyı desentize etmek yerine
onu sirayet yolu ile ateşleyebilir.
5/18/2006 42
 Sirayet Yolu İle
Detonasyon
„ Sirayet Yolu İle Detonasyon
Fazla Kazı

Tarama Delikleri

Kesme Delikleri

5/18/2006 Duvar Look-out 43

 İlerlemenin
Sınırlandırılması
„ Sarsıntı problemi ilerlemeyi sınırlayabilir.
„ Bir tünelde, kesit genişliğinin 2/3’ünden
fazla ilerleme nadiren hedeflenir.
„ Formasyona Bağlı Delme ve Şarjlama
güçlükleri
„ Tünel kazısında, delme – patlatma,
yükleme, taşıma, tahkimat ve
destekleme bölümlerinin verimli
çalışabilmesi açısından ilerleme
sınırlandırılabilir.

5/18/2006 44
 Delme
„ Delici ekipmanın zamanla gelişmesi
sonucu büyük çaplı deliklerinin kullanımı;
„ Aynadaki patlatma delik sayısı ve delgi
zamanı düştü.
„ Delik sapmaları en aza indi.
„ Aynada kullanılan kapsül sayısı azaldı.
„ Şarjlama süresi azaldı.
„ Kullanılmaya başlanan büyük çaplı
patlayıcı kartuşları duyarsızlaşmaya
daha dayanıklıdırlar.
5/18/2006 45
 Delme
„ Sarsıntı arttı.
„ Savrulma arttı.
„ Tane boyu arttı.
„ Örselenme arttı.

5/18/2006 46
 Kesme Bölgesi
„ Kesme Bölgesi
„ Kesme bölgesi aynada herhangi
bir yerde bulunabilir. Ancak kesme
bölgesinin yeri pasanın şeklini ve
pozisyonunu etkileyecektir.
„ Kesme bölgesi çevreye çok yakın
yerlere yerleştirilmemelidir çünkü
bu bölgedeki yüksek enerji
konsantrasyonu çevreyi örseler.
5/18/2006 47
 Kesme Bölgesi
„ Kesme Bölgesi
„ Kesme delikleri çok az bir eğimle yukarı
doğru delinirlerse delgi suyu ve delgi
kırıntıları delikten dışarı kolaylıkla
atılacaktır.
„ Tüm kesme delikleri birbirine paralel ve
dikkatli delinmelidir.
„ Boş deliğin hacmi kabaran kayanın
hacmini karşılayabilecek büyüklükte
olmalıdır.

5/18/2006 48
 Kesme Bölgesi
„ Kesme Bölgesi
„ Kesme bölgesi gecikmeleri yeterli
uzunlukta olmalıdır.
„ Küçük çaplı birden fazla boş delikli
tasarımlar yumuşak ve ince taneli
kayaçlarda başarısız olmuştur.
Bunun yerine mutlaka büyük çaplı
boş delik yada delikler
kullanılmalıdır.
5/18/2006 49
 Kesme Bölgesi
„ Kesme Bölgesi
„ Kavlak temizliği ve kaya saplamaları
pasanın üzerinden yapılıyorsa pasanın
şekli ve yeri daha da önem kazanacaktır.
Bu durumda kesme bölgesi ortada yer
almalıdır.
„ Kesme bölgesinin yerini değiştirmek, bir
önceki atımdan kalan örselenmiş
bölümden kaçmak anlamını taşıdığı için
önerilmektedir.

5/18/2006 50
 Ateşleme
ƒ Tarama delikleri (↑,→,↓), kesme delikleri
etrafında geometrik bir şekilde
dağıtılırlar.
ƒ Sıra çevre deliklerine geldiğinde, önce
duvar bölgesindeki, sonra tavan
bölgesindeki delikler ateşlenmelidir.
Böylelikle elde edilen yüzeyler daha
temiz olabilmektedir.
ƒ En son olarak taban delikleri
ateşlenmelidir. Böylelikle tabanın
yumuşak olması ve yükleyicinin daha
rahat çalışması sağlanabilmektedir.

5/18/2006 51
 Gecikme Aralıkları
„ Kötü Açılım

5/18/2006 52
 Gecikme Aralıkları
„ Uygun Açılım

5/18/2006 53
 Gecikme Aralıkları
„ Uygun Açılım

5/18/2006 54
 Gecikme Aralıkları
„ Kötü Açılım

5/18/2006 55
 Gecikme Aralıkları

5/18/2006 56
 Gecikme Aralıkları
„ Köşelerde Uygun Açılım

5/18/2006 57
 Gecikme Aralıkları

5/18/2006 58
 Örnek Bir Orta Çekme
Paterni
„ Bilgisayar yardımı ile yapılan paternler

5/18/2006 59
 Örnek Patlatma Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesit alanı: 40 m2
„ Delik Boyu: 2.90 m
„ Patlayıcı: Emülsiyon Tipi Kapsüle
Duyarlı
„ Delik Çapı: 41 mm
„ Yöntem Paralel Delik

5/18/2006 60
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Tarama Delik Yükü:
„ V = (Ib * 30) / D
„ Ib = 1.20 kg / m (Powergel
Magnum 365 (36*400 mm)
„ Ib = (3.14*D²*P*S)/4*1000

5/18/2006 61
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Tarama Delik Yükü:
„ V = (Ib * 30) / D
„ V = (1.20 * 30) / 41
„ V = 0.87 m ~ 0.90 m O zaman
kesme bölgesi boyutları V = 0.90
olana kadar kesme tarama
delikleri yerleştirilecektir.

5/18/2006 62
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Boş Deliğin Çap Hesabı:
„ Df = (3.2 * H)²

„ Df = Boş Deliğin Çapı (mm)

„ H = Delik Boyu (m)

Buna Göre:
Df = (3.2 * 2.9)² = 86.11 mm
Boş Delik Çapı = 89 mm
„ n = (Df/D1)² Df = Hesaplanan Çap

„ D1 = Mevcut Çap

5/18/2006 63
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Deliklerinin Yükü:

5/18/2006 64
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Deliklerinin Yükü:

0.7* V
B1
B2
B1

5/18/2006 65
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Delikleri:
„ V1 = 1.5 * D
„ V1 = 1.5 * 89 = 133.5
„ V1 = 14 cm
„ B1 = ((14 + 8.9 / 2)² * 2)½
„ B1 = 26 cm

5/18/2006 66
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Delikleri:
„ V2 = 0.7 * B1
„ V2 = 0.7 * 26 = 18.2 cm
„ V2 = 18 cm
„ B2 = ((V2 + B1 / 2)² * 2)½
„ B2 = ((18 + 26 / 2)² * 2)½
„ B2 = 43 cm

5/18/2006 67
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Delikleri:
„ V3 = 0.7 * B2
„ V3 = 0.7 * 43 = 30.7 cm
„ V3 = 31 cm
„ B3 = ((V3 + B2 / 2)² * 2)½
„ B3 = ((31 + 43 / 2)² * 2)½
„ B3 = 74 cm

5/18/2006 68
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Delikleri:
„ V4 = 0.7 * B3
„ V4 = 0.7 * 74 = 52 cm
„ V4 = 52 cm
„ B4 = ((V4 + B3 / 2)² * 2)½
„ B4 = ((52 + 74 / 2)² * 2)½
„ B4 = 126 cm

5/18/2006 69
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
„ Kesme Delikleri:
„ V5 = 0.7 * B4
„ V5 = 0.7 * 126 = 89 cm
„ V5 = 89 cm

5/18/2006 70
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
Kare No. hb Ip ho
(* H) (* Ib) (* V)
1 0.05 0.5 -

2 0.05 0.5 0.5

3 0.20 0.5 0.5

4 0.33 0.5 0.5

5/18/2006 71
 Örnek Kesme Tasarımı
Paralel Delik
Kare No. hb Ip ho
(* H) (* Ib) (* V)
1 0.15 0.6 -

2 0.15 0.6 0.1

3 0.60 0.6 0.15

4 1.0 0.6 0.25

5/18/2006 72
 Kesme Bölgesi
Dışındaki Delikler
Delik V (m) E (m) hb (m) Ip ho (m)
Türü (*V’) (*V) (*H) (kg/m) (*V)
(*Ib)

Taban 1 1.1 1/3 1.0 0.2

Deliği
Duvar 0.9 1.2 1/6 0.4 0.5
Deliği
Tavan 0.9 1.2 1/6 0.3 0.5
Deliği
Tarama 1 1.1 1/3 0.5 0.5
(→↑)
Tarama 1 1.2 1/3 0.5 0.5
5/18/2006 (↓) 73
 Kesme Bölgesi
Dışındaki Delikler
Delik V E (m) hb (m) Ip ho (m)
Türü (m) (*V) (*H) (kg/m) (*V)
(*V’) (*Ib)

Taban 0.9 1.0 1.0 1.2 0.2

Deliği
Duvar 0.8 1.0 0.5 0.5 0.4
Deliği
Tavan 0.8 1.0 0.5 0.4 0.4
Deliği
Tarama 0.9 1.0 1.0 0.6 0.5
(→↑)
Tarama 0.9 1.1 1.0 0.6 0.5
5/18/2006 74
(↓)
 V-Cut Tasarımı

5/18/2006 75
 V-Cut Tasarımı

5/18/2006 76
 V-Cut Tasarımı

5/18/2006 77
 V-Cut Tasarımı

Kesme Delikleri İçin:

ƒ Hb = H / 3
ƒ Ip = lb * 0.5
ƒ ho = V1 * 0.3
ƒ Ho = V2 * 0.5

5/18/2006 78
 Kesme Bölgesi
Dışındaki Delikler
Delik V (m) E (m) hb (m) Ip ho (m)
Türü (*V’) (*V) (*H) (kg/m) (*V)
(*Ib)

Taban 1 1.1 1/3 1.0 0.2

Deliği
Duvar 0.9 1.2 1/6 0.4 0.5
Deliği
Tavan 0.9 1.2 1/6 0.3 0.5
Deliği
Tarama 1 1.1 1/3 0.5 0.5
(→↑)
Tarama 1 1.2 1/3 0.5 0.5
5/18/2006 (↓) 79