¯Öß‹“Ö.›üß.

ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö †Ö¸üÖÜÖ›üÖ

“¯Öã¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß-‹Ûú

Öß ‹Ûú †³µÖÖÃÖ”
†

þÖÖ´Öß ¸üÖ´ÖÖ®ÖÓ¤ üŸÖߣÖÔ ´Ö¸üÖšü¾ÖÖ›üÖ ×¾ÖªÖ¯Ößšü, ®ÖÖÓ¤êü›ü

´ÖÖ®Ö¾µÖ×¾ÖªÖ¿ÖÖÜÖê
×¾ÖªÖ¿ÖÖÜÖê †ÓŸÖÝÖÔŸÖ ³ÖæÝÖÖê»Ö ×¾ÖÂÖµÖÖŸÖᯙ ¯Öß‹“Ö.›üß. ( Ph.D )
¯Ö¤ü¾ÖßÛú׸üŸÖÖ ÃÖÖ¤ü¸ü Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸üÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö †Ö¸üÖÜÖ›üÖ

ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÛú
ÝÖÖë›ü ¸üÖ´Ö¸üÖ¾Ö ÃÖÓ³ÖÖ•Öß

ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö ´ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔÛú
›üÖò. ¾ÖÖ‘Ö´ÖÖ¸êü ®ÖÖ´Ö¤êü¾Ö Ûêú¿Ö¾Ö¸üÖ¾Ö
³ÖæÝÖÖê»Ö ×¾Ö³ÖÖÝÖ ¯ÖÏ´ÖãÜÖ
‡Óפü
פüü¸üÖ ÝÖÖÓ¬Öß ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ ×ÃÖ›üÛúÖê, ®ÖÖÓ¤êü›ü

´Öê 2019

1
 “¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß-‹Ûú †³µÖÖÃÖ”

¯ÖÏßÖÖ¾Ö®ÖÖ :-
´ÖÖ®Ö¾Ö ÆüÖ ³ÖÏ´ÖÞÖ×¿Ö»Ö ¯ÖÏÖÞÖß †ÖÆêü. †ÝÖ¤üß ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ´ÖÖ®Ö¾Ö ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üߟÖ
†Ö»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖÖ“µÖÖ †Ö¾Ö›üß´Öãôêû ÛúÖê»ÖÓ²ÖÃÖ®Öê †´Öê׸üÛêú“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ¾Ö»ÖÖ. ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûß
¯ÖϾÖÖÃÖ ×Æü ÃÖÓÛú»¯Ö®ÖÖ †ÝÖ¤üß ÃÖÓÛãú×“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. ±úŒŸÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ »ÖÖêÛú ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖ ‹Ûú
¿ÖŸÖÛúÖ¯Öæ¾Öá 100 ´Öî»ÖÖ“ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ (160 ×Ûú.´Öß.) ÆüÖ ÜÖã¯Ö“Ö »ÖÖÓ²Ö“ÖÖ ÃÖ´Ö•Ö»ÖÖ •ÖÖµÖ“ÖÖ. ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ
ÛúÖôûß ¯ÖϾÖÖÃÖÖÃÖÖšüß ‘ÖÖê›ü¶Ö“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖê. †Ö•Ö ¯ÖϾÖÖÃÖÖ“Öê þֹý¯Ö ²Ö¤ü»Öæ®Ö ŸµÖÖ“Öß
•ÖÖÝÖÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖ®Öê ‘ÖêŸÖ»Öß †ÖÆêü. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¾µÖŒŸÖß®Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÆüÖŸµÖÖ ×šüÛúÖÞÖÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö
‡ŸÖ¸ü¡Ö ÛúÖÆüß ÛúÖôûÖÃÖÖšüß Ûêú»Öê»ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ ÆüÖêµÖ.
×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖᯙ ¾Ö ‹Ûú×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ×™ÒüµÖ ßָüÖ¾Ö¸ü
¤ãü¸üÝÖÖ´Öß ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûú¸üÞÖÖ¸üß µÖÖêÝÖ¾ÖÖÆüß †ÖÙ£ÖÛú ×ÛÎúµÖÖ ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖêµÖ. ¯ÖϾÖÖÃÖ †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
ÆüÖ •ÖÝÖÖŸÖᯙ †ÝÖÏêÃÖ¸ü ¾µÖ¾ÖÖÃÖÖµÖ †ÃÖæ®Ö ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖÖßÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ »ÖÖêÛúÖÓ®ÖÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.
†®ÖÖ¤üß ÛúÖ»ÖÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ´ÖÖ®Ö¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ ÃÖã¹ý †ÃÖæ®Ö †®Ö×³Ö–Ö ×šüÛúÖÞÖÖÓ“ÖÖ šüÖ¾Ö ‘ÖêÞµÖÖ“Öß ‡ÔµÖÖÔ ¾Ö
¯ÖϾÖÖÃÖ µÖÖÓ®Öß ´ÖÖ®Ö¾Öß ´Ö®ÖÖÃÖ ´ÖÖêÆüßŸÖ Ûêú»Öê»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ´ÖÖ®Ö¾Ö †•ÖÖÞÖŸÖê¯ÖÞÖÖ®Öê ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üߟÖ
†ÃÖê. ‹Ûú×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖ“µÖÖ ˆÓ²Ö¸ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü †ÃÖ»Öê»ÖÖ ´ÖÖ®Ö¾Ö †Ö¾Ö›ü, ÛãúŸÖæÆü»Ö ¾Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÛú
´ÆüÞÖã®Ö ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üŸÖÖê. †®Ö×³Ö–Ö ¾Ö †–ÖÖŸÖÖ“ÖÖ šüÖ¾Ö ‘ÖêÞÖê Æêü †ÖÙ£ÖÛú ÃÖã–Ö¯ÖÞÖÖ“Öê ‹Ûú »ÖõÖÞÖ
†ÖÆêü. †ÃÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ´ÖÖ•Öß †´Öê׸üÛú®Ö ¸üÖ•Ö¤ãüŸÖ •Öê. Ûêú. ÝÖÖò»Ö²ÖÎê£Ö ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ŸÖê
ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖê. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖêÛú ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¯Ö¸ü×ÛúµÖ “Ö»Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖê. ׳֮®Ö ×¾Ö׳֮®Ö
ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö, ¤êü¿ÖÖÓŸÖᯙ »ÖÖêÛúÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ¯ÖÛÔú ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¸üÖ™ÒüßµÖ ‹ÛúÖŸ´ÖŸÖêÃÖ †ŸµÖÓŸÖ
¯ÖÖêÂÖÛú †¿Öß ¾Öî“ÖÖ׸üÛú ¤êü¾ÖÖÞÖ-‘Öê¾ÖÖÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ×™ÒüµÖ ÃÖÖ´ÖÓ•ÖÃµÖ ¾ÖÖœüÞµÖÖÃÖÖšüß
´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ»ÖÖ ÃÖÓ¬Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ, †Ö×ÞÖ ÃÖ´ÖõÖÖÆüß
ן֟֌µÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ ÆüÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê
ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü •µÖÖ ¯ÖϤêü¿ÖÖ´Ö¬µÖê •Öß •Öß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¯ÖϤêü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ
ÆüÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ‹ÛæúÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûêú»ÖÖ ŸÖ¸ü
ÛúÖÆüß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû ¬ÖÖÙ´ÖÛú †Ö×ÞÖ ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú ŸÖ¸ü ÛúÖÆüß £ÖÓ›ü Æü¾Öê“Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ
ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖŸÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü.

2
 “¯ÖãÞÖê ŸÖê£Öê ÛúÖµÖ ˆÞÖê” †¿Öß ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ ‘¯ÖãÞÖê’ ×•Ö»ÊÖ“Öß ÜµÖÖŸÖß †ÖÆêü. וֻÊÖ“Öê ´ÖãܵÖ
ךüÛúÖÞÖ. ´ÖãôûÖ-´Öãšêü“µÖÖ ÃÖÓÝÖ´ÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖ»Öê»ÖÓ, ‹Ûêú ÛúÖôûß ¯Öê¿Ö¾µÖÖÓ“Öß ¸üÖ•Ö¬ÖÖ®Öß †ÃÖ»Öê»ÖÓ Æêü ¿ÖÆü¸ü
†Ö•Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú, ¿ÖîõÖ×ÞÖÛú, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ¾Ö †ÖîªÖêÝÖßÛú Ûëú¦ü ´ÖÖ®Ö»Öê
•ÖÖŸÖê. ×¾Öªê“Öê ´ÖÖÆêü¸ü‘Ö¸ü ´ÆüÞÖæ®Ö Æüß µÖÖ ®ÖÝÖ¸üß“ÖÖ ¯Ö׸ü“ÖµÖ ÃÖ¾ÖÔ¤æü¸ü †ÖÆêü. ¯ÖãÞÖê ®ÖÝÖ¸üß †Ö×ÞÖ
וֻÊÖ»ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖÛúÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö“Ö †®Ö®µÖÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. µÖÖ ®ÖÝÖ¸üÖ»ÖÖ ¾ÖÖ ×•Ö»ÊÖ»ÖÖÆüß
¯Ö›üÞÖÖ¸üß ÛúÖÆüß Ã¾Ö¯®Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸÖÃÖÖ“Ö ÝÖÖî¸ü¾Ö¿ÖÖ»Öß ³ÖæŸÖÛúÖôûÆüß †ÖÆêü.
ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖŸÖ: ‡ÃÖ¾Öß ÃÖ®ÖÖ“µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖ ¯ÖãÞÖê ¿ÖÆü¸üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ®ÖÖ´ÖÖê»»ÖêÜÖ ×´ÖôûŸÖÖê.
µÖÖ ®ÖÝÖ¸üÖ“Öß ¯Öæ¾Öá“Öß †®ÖêÛú ®ÖÖ¾Öê ‡×ŸÖÆüÖÃÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. ¯Öã®®ÖÖ™üÖ (‡.ÃÖ.¤ãüÃÖ¸êü ¿ÖŸÖÛú ™üÖò»Öê´Öß
µÖÖÓ“µÖÖ ×»ÖÜÖÖÞÖÖ¾Ö¹ý®Ö) ¯Öã®ÖÝÖ›üß, ¯Öã®Ö:×¾ÖÂÖµÖ, ¯ÖãÞÖê ×¾ÖÂÖµÖ, ¯ÖãÞµÖ¯Öæ¸ü (8 ¾Öê ¿ÖŸÖÛú ¸üÖ™ÒüÛæú™ü
ÛúÖôû), ÛúÃÖ²Öê ¯ÖãÞÖê (´ÖÖêÝÖ»ÖÛúÖôû), ‡ŸµÖÖ¤üß ®ÖÖ¾Öê ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ׿־ÖÖµÖ ‘¯ÖãÞµÖ’ µÖÖ
¿Ö²¤üÖŸÖæ®Ö ‘¯ÖãÞÖê’ ®ÖÖ¾ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß —ÖÖ»Öß †ÃÖÖ¾Öß †ÃÖÖÆüß ‹Ûú ŸÖÛÔú †ÖÆêü.
¯ÖæÞÖê וֻÆüÖ ¿ÖÆü¸üÖ“Öê ãÖÖ®Ö 18.31 ˆ¢Ö¸ü †õÖÖÓ¿Ö ¾Ö 73.51 ¯Öæ¾ÖÔ ¸êüÜÖÖÓ¿Ö †ÃÖæ®Ö
¿ÖÆü¸üÖ“µÖÖ “ÖÖ¸üÆüß ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ™êüÛú›üß ¾Ö ´ÖÖôûÖÓ®Öß ¾Öêœü»Öê»Öê †ÖÆêü µÖê£Öᯙ ¤êüÜÖÖ¾Öê ´ÖÖêÆüÖŸÖ ¯ÖÖ›üÞÖÖ¸êü
†ÖÆêüŸÖ µÖê£Öᯙ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ¾ÖÖÙÂÖÛú ¯Ö•ÖÔ®µÖ 66.13 ÃÖê´Öß ¯ÖÖ‰úÃÖ ¯Ö›üŸÖÖê. µÖê£Öᯙ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ®Ö
17.2 ÃÖê×»ÃÖ†ÃÖ ‡ŸÖÛêú †ÃÖŸÖê. µÖê£Öᯙ Æü¾ÖÖ´ÖÖ®Ö »ÖõÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ †ÖŒ™üÖë²Ö¸ü ŸÖê •ÖÖ®Öê¾Ö¸üß Æêü ´Ö×Æü®Öê
¿ÖÆü¸üÖ»ÖÖ ³Öê™ü ¤êüÞµÖÖÃÖÖšüß †Ö¤ü¿ÖÔ †ÖÆêü.
¯ÖæÞÖê וֻÊÖ“Öê ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ãÖÖ®Ö 170 : 54 ŸÖê 190 : 24 ˆ¢Ö¸ü †õÖÖÓ¿Ö, 730 : 19 ŸÖê
750 : 10 “ÖÖî.×Ûú.´Öß. †ÖÆêü. ¯ÖæÞÖê ¿ÖÆü¸ü ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ÛÎú´ÖÖÓÛúÖ“Öê ¿ÖÆü¸ü †ÖÆêü. ¯ÖæÞÖê
וֻÊÖ»ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ •ÖÃÖ •ÖÃÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÝÖê»ÖÖ ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß ´ÖÖêšü¶Ö
¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêŸÖ ÝÖê»ÖÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ :-
¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æüß ÃÖÓ–ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ (Tour) µÖÖ ¿Ö²¤üÖ¿Öß ÃÖÓ²Ö¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö (Tourism):-
The activity of tourism for pleasure, the occupation for providing all
facility for tourist; ÃÖãÜÖ¯ÖµÖÔ™ü®Ö, ¯ÖϾÖÖ¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖãÜÖÃÖÖêµÖß ¯Öã¸ü¾ÖÞÖÖ¸üÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´ÆüÞÖ•Öê“Ö
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖêµÖ. ¯ÖϾÖÖÃÖ (Traval):- To go on journey ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê, ¤êü¿ÖÖ™ü®Ö †ÃÖê †£ÖÔ
¿Ö²¤üÛúÖê¿ÖÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›üŸÖÖŸÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æüß ÃÖÓ–ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü. Tourism µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß
Tour, Tornas, Tornus µÖÖ »Öò×™ü®Ö ¿Ö²¤üÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. »Öò×™ü®Ö´Ö¬Öᯙ Tornos “ÖÖ
†£ÖÔ †ÖÆêü, Circle ¾ÖŸÖãÔôû. Tourism ´ÆüÞÖ•Öê µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‹Ûú ¾ÖŸÖãÔôûÖÛúÖ¸ü ¾ÖÖ ÝÖÖê»ÖÖÛúÖ¸ü

3
¯ÖϾÖÖÃÖ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ‡.ÃÖ. 1643 ´Ö¬µÖê ÆüÖ ¿Ö²¤ü ¯ÖÏ£Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ ÝÖê»ÖÖ †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ
‹ÛúÖ ×šüÛúÖÞÖÖÆæü®Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß •ÖÖÞÖê ØÛú¾ÖÖ ¾ÖŸÖãÔôûÖÛúÖ¸ü ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê †ÃÖÖ ÆüÖêµÖ.
‘Tours’ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öß †ÖÞÖÜÖß ‹Ûú ˆŸ¯Ö¢Öß †ÃÖæ®Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü ×Æü²ÖÎã ³ÖÖÂÖêŸÖᯙ †ÃÖæ®Ö ŸÖÖê
Toran µÖÖ ¿Ö²¤üÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. Toran µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ×¿ÖÛúÞÖê, ¿ÖÖê¬Ö ‘ÖêÞÖê †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê.
Toran µÖÖ ®ÖÖ¾ÖÖ“ÖÖ •µÖã ¬Ö´ÖáµÖÖÓ“ÖÖ ÛúÖµÖªÖ“ÖÖ ÝÖÏÓ£Ö †ÖÆêü. µÖÖ ¿Ö²¤üÖ®ÖãÃÖÖ¸ü Tour “ÖÖ †£ÖÔ
¯ÖϾÖÖ¿ÖÖ®Öê Ûêú»Öê»ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ, ךüÛúÖÞÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘ÖêÞÖê ÆüÖêµÖ. ±Ïëú“Ö ³ÖÖÂÖêŸÖ Grand Tour Æüß ÃÖÓ–ÖÖ
¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖê †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ±ÏúÖ®ÃÖ, •Ö´ÖÔ®Öß ×þ֟—Ö»ÖÕ›ü ¾Ö ‡™ü»Öß µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ®Ö Ûêú»Öê»ÖÖ
¯ÖϾÖÖÃÖ †ÃÖÖ †ÖÆêü.
†Ö¬Öã×®ÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖ ¿Ö²¤ü ŸÖê¸üÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖ ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‹ÛúÖ
ךüÛúÖÞÖÖÆæü®Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×šüÛúÖÞÖß ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê †Ö×ÞÖ ´Öãôû šü¸üÖ×¾ÖÛú ÛúÖôûÖŸÖ ¯Ö¸üŸÖ µÖêÞÖê †ÃÖÖ
ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ¾µÖÖܵÖê®ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Ûú¸üÞÖÖ¸üÖ ³ÖÏ´ÖÓŸÖß Ûú¹ý®Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ´Öãôû ךüÛúÖÞÖß ¯Ö¸üŸÖ µÖêŸÖÖê.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖܵÖÖ (Tourism Definations):-
1) •ÖÖêÃÖ †ò׸ü»ÖÖÝÖÖ:- “ÃÖÖµÖÛú»Ö¾Ö¹ý®Ö ×±ú¸üÞÖê, ×ÝÖµÖÖÔ¸üÖêÆü®Ö, ŸÖôû šüÖêÛúÞÖê, ®ÖÖîÛúÖ×¾ÖÆüÖ¸ü Ûú¸üÞÖê,
ÜÖêôû ‡ŸµÖÖ¤üßÃÖÖšüß ³ÖÏ´ÖÓŸÖß Ûú¸üÞÖê ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖêµÖ.”
2) †ÖòÙÒêü×»ÖµÖ®Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö Æü´ÖÔ¸ü (1910):- “¯Ö¸ü¤êü¿Öß ´ÖÖÞÖÃÖÖ“Öê ‹ÜÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ, ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖ
¿ÖÆü¸üÖŸÖ †ÖÝÖ´Ö®Ö, ¾ÖÖß־µÖ ³ÖÏ´ÖÓŸÖß †Ö×ÞÖ ŸÖê£Öã®Ö •ÖÖÞÖê ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖêµÖ.”
3) ¯ÖÏÖ. ÆãÓü—ÖßÛêú¸ü ¾Ö ±ÏÑúÛú:- “ÛúÖµÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ¾ÖßÖß ®Ö Ûú¸üÞµÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ®Öê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü®ÖÖ¿Öß
ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ®ÖÃÖ»Öê»Öß, †¯Ö׸ü“ÖßŸÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ³ÖÏ´ÖÓŸÖߟÖæ®Ö ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †¯ÖæÞÖÔ ‘Ö™ü®ÖÖ ¾Ö
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖêµÖ.”
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê þֹý¯Ö :-
†ÝÖ¤üß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖßÃÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê þֹý¯Ö ¯ÖÏÖ´ÖãܵÖÖ®Öê †Ö®ÖÓ¤ü ×´Öôû×¾ÖÞÖê Æêü ÆüÖêŸÖê. ÝÖ껵ÖÖ
¿ÖŸÖÛúÖ´Ö¬µÖê ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ »ÖÖêÛú¿ÖÆüßÛú¸üÞÖÖÓ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™üÛú ÃÖÓܵÖêŸÖ ˆ»»ÖêÜÖ®ÖßµÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ
†ÖÆêü. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖ㬤üÖ®ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ˆ““Ö׿Ö×õÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ »ÖÖêÛú
×®Ö¸ü×®Ö¸üÖóµÖÖ ×šüÛúÖÞÖ“Öê ÃÖé×™üÃÖÖï¤üµÖÔ ¯ÖÖÆüÞµÖÖ“µÖÖ ×®Ö×´Ö¢ÖÖ®Öê ¤êü¿ÖÖÓŸÖÝÖÔŸÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
ãÖôûÖÓ®ÖÖ ³Öê™üß ¤êü¾Öæ »ÖÖÝÖ»Öê.
†£ÖÖÔŸÖ“Ö ŸµÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß ÃÖÓܵÖÖ ´ÖµÖÖÔפüŸÖ þֹý¯ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. †ÝÖ¤üß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ
¯ÖµÖÔ™ü®Ö Ûêú¾Öôû †Ö®ÖÓ¤ü ¾Ö ´ÖÖî•Ö´Ö•ÖÖ µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖ †ÃÖê. ¯ÖÞÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖ㬤üÖ®ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
ÃÖÓ–Öê´Ö¬µÖê Ûêú¾Öôû ´ÖÖî•Ö´Ö•ÖÖ, †Ö®ÖÓ¤ü »Öã™üÞµÖÖ“Öß Ûú»¯Ö®ÖÖ ´ÖÖÝÖê ¯Ö›ü»Öß. ¯Öã¾ÖᓵÖÖ ÛúÖôûß

4
ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ Ûêú¾Öôû ÁÖß´ÖÓŸÖ »ÖÖêÛú“Ö ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ †Ö®ÖÓ¤ü »Öã™üŸÖ †ÃÖŸÖ. ¯ÖÞÖ ÃÖ¬µÖÖ µÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö
—ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖÖê.
†ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡Ö †ÝÖ¤üß ÃÖÖ´ÖÖ®µÖ †ÖÙ£ÖÛú ¯Ö׸ü×ã֟Öß †ÃÖ»Öê»Öê »ÖÖêÛú ÃÖ㬤üÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ»ÖÖ
•ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ¯ÖÏŸµÖêÛúÖ“µÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ Ûú»¯Ö®ÖÖ ¾ÖêÝÖ¾ÖêÝÖóµÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÞÖ ÃÖ¬µÖÖ ¯Öã¾ÖᇟÖÛúÖ
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ»ÖÖ ¾Öêôû ¤êüŸÖÖ µÖêŸÖ ®ÖÖÆüß. פü¾ÖÃÖëפü¾ÖÃÖ †Ö£ÖáÛú¥ü™ü¶Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ´ÖÆüÖÝÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.
¯Öã¾ÖᓵÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ ®ÖîÃÖÝÖáÛú, ¬ÖÖÙ´ÖÛú ãÖôêû ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ †ÃÖÖµÖ“Öß. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖŸÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ
²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ÜÖêôûÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü †¿Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖãÖôêû ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öß †Ö×ÞÖ µÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖŸÖ ¤êüÜÖß»Ö
´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. •ÖÝÖÖŸÖᯙ ÛúÖÆüß ÜÖêôû †ÃÖê ÆüÖêŸÖê Ûúß, ŸÖê ±úŒŸÖ ˆ““Ö³ÖÏã
»ÖÖêÛúÖÓ¯Öã¸üŸÖê ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÞÖ †Ö•Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ®µÖ »ÖÖêÛúÖÓ®ÖÖ ¤êüÜÖᯙ ‘ÖÖê›ü¤üÖî›ü, ®Öê´Ö²ÖÖ•Öß, ™êü×®ÖÃÖ
‡ŸµÖÖ¤üß Ã¯Ö¬ÖÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ¬µÖÖ 21 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖ ¯Ö¾ÖÔŸÖ¸üÖêÆü®Ö, ²Ö±úÖÔ¾Ö¸üᯙ ÃÛêúØ™üÝÖ,
¯ÖÖêÆüÞÖê ‡ŸµÖÖ¤üß ÜÖêôû †×¬ÖÛú »ÖÖêÛúׯÖ쵅 ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ“Ö´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“µÖÖ ÃÖÓܵÖêŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö
¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖê.
•ÖÖÝÖŸÖßÛú ßָüÖ¾Ö¸ü ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ»ÖÖ ¾ÖÖ¾Ö ×´ÖôûÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖϾÖÖÃÖß ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖÛúÖÓ®ÖÖ
¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß †ÖÓŸÖ¸üÖ×™ÒüµÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê ÃÖã»Ö³Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ÜÖÖ•ÖÝÖßÛú¸üÞÖ ¾Ö ¯Ö¸ü¤êü¿Öß
ÝÖãÓŸÖ¾ÖÞÖæÛú Æêü †Ö¬Öã×®ÖÛú µÖãÝÖÖŸÖ»µÖÖ †ÖîªÖêÝÖßÛú ×¾ÖÛúÖÃÖÖ“Öê ÃÖã¡Ö †ÖÆêü. Æêü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ
¿ÖÖÃÖ®ÖÖ®Öê •ÖÖÞÖæ®Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ®Öê µÖÖ ¯ÖÏ×ÛÎúµÖê»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü®Ö ¤êüÞµÖÖ“Öê ¬ÖÖê¸üÞÖ ×þÖÛúÖ¸ü»Öê †Ö×ÞÖ
ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ˆªÖêÝÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖÖê.
³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê †×¬ÖÛúÖÓ¿Ö ¯ÖµÖÔ™üÛú ¬ÖÖÙ´ÖÛú ¾Ö ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ‘Ö™üÛúÖÛú›êü †ÖÛúÂÖáŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ
†Ö×ÞÖ Æêü“Ö ¯ÖµÖÔ™üÛú ÃÖÓÝÖߟÖÛú»ÖÖ, »ÖÖêÛúÛú»ÖÖ, ®ÖÖ™üÛú, ×ÛÎú›üÖ, ÃÖÖÝÖ¸üß †®®Ö ´ÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö ¯ÖϤü¿ÖÔ®Ö,
ÃÛêúØ™üÝÖ, ׿ֲÖ߸ü, ¯Ö׸üÂÖ¤üÖ, ¯Öò¸üÖÃÖêØ»ÖÝÖ, ´ÖÖê™üÖ¸ü ²ÖÖê™ü, ¾ÖÖò™ü¸ü ÃÛãú™ü¸ü, ¾Ö®µÖ ¯ÖÏÖÞµÖÖÓ“µÖÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ
‡ŸµÖÖ¤üß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓÛú›êü †ÖÛúÂÖáŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ×ÛÎúÛêú™ü ÆüÖ ÜÖêôû ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ »ÖÖêÛúÖÓ“ÖÖ †ŸµÖÓŸÖ
»ÖÖêÛúׯÖ쵅 ÜÖêôû †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê ÝÖ껵ÖÖ “ÖÖ¸ü ¾ÖÂÖÖÔ¯ÖÖÃÖæ®Ö 20-20 †ÖµÖ. ¯Öß. ‹»Ö.
×ÛÎúÛêú™ü ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ †ÖÛúÂÖáŸÖ Ûú¸üŸÖ †ÃÖæ®Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¾Ö ¯Ö¸ü¤êü¿Öß ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß ÃÖÓܵÖÖ
¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.
ÃÖ¬µÖÖ“Öê µÖãÝÖ Æêü ÃÖÓÝÖÞÖÛúÖ“Öê µÖãÝÖ †ÖÆêü. ‡Ó™ü¸ü®Öê™ü“µÖÖ ´ÖÆüÖ•ÖÖóµÖÖ´Öãôêû †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ
‘Ö¸üß²ÖÃÖæ®Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´ÖôûŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÓÝÖÞÖÛúßµÖ †Ö¸üõÖÞÖ ¯Ö¬¤üŸÖß´Öãôêû ÆüÖò™êü»Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, ×¾Ö´ÖÖ®Ö ÛÓú¯Ö®µÖÖ, ¸êü»¾Öê ¯ÖϾÖÖÃÖ, ²ÖÃÖ ¯ÖÏןÖ×®Ö¬Öß ¾Ö ¯ÖµÖÔ™üÛú µÖÖÓ“µÖÖ ´Ö¬Öᯙ ¤ãü¾Öê †×¬ÖÛú
´Ö•Ö²ÖæŸÖ µÖÖ“Ö´Öãôêû ÆüÖêŸÖ ÝÖê»Öê. †¿ÖÖ¯ÖÏÛúÖ¸êü ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¾Ö¸ü“Öê¾Ö¸ü ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»Öê»Öê פüÃÖæ®Ö
µÖêŸÖÖŸÖ.

5
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß (Scope of Tourism):-
†ÝÖ¤üß ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¯ÖÖ×Æü»µÖÖÃÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æêü †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖµÖÖÔפüŸÖ
þֹý¯ÖÖ“Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ ÛúÖêÞÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öß ¾ÖÖÆüŸÖãÛúß“Öß ÃÖÖ¬Ö®Öê ®Ö¾ÆüŸÖß. ´Ö®Öã嵅 ¯ÖÏÖÞÖß
¯ÖÖµÖß, ‘ÖÖê›êü, ˆÓ™ü, ÜÖê“Ö¸ü, Æü¢Öß ØÛú¾ÖÖ ‘ÖÖê›üß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¯ÖϾÖÖÃÖÖÃÖÖšüß Ûú¸üŸÖ †ÃÖê. ÆüÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ
®ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡ÔÛúÖÓ®ÖÖ ³Öê™üÞµÖÖÃÖÖšüß, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß, µÖÖ¡ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ×®Ö×´Ö¢ÖÖ®Öê ÆüÖêŸÖ †ÃÖê. ŸµÖÖÛúÖôûÖŸÖ
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ þֹý¯ÖÖ“Öß ÆüÖêŸÖß.
ÃÖÖÝÖ¸üß ´ÖÖÝÖÖÔ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¯ÖϾÖÖÃÖÖÃÖÖšüß •Öë¾ÆüÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»ÖÖ ŸÖë¾ÆüÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ
»ÖÖÓ²Ö¯Ö»»µÖÖ“ÖÖ ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»ÖÖ. ÆüÖ ÃÖÖÝÖ¸ü߯ÖϾÖÖÃÖ ´Öãܵ֟Ö: ®Ö¾Ö ®Ö×¾Ö®Ö ¯ÖϤêü¿ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘ÖêÞÖê, ŸÖê£Öß»Ö
¯ÖϤêü¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû×¾ÖÞÖê, ŸµÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê ‡ŸµÖÖ¤üß ˆ§êü¿ÖÖ®Öê ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»ÖÖ †Ö×ÞÖ
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ¾ÖÖœüÞµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»Öß.
ÃÖŸÖ¸üÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æêü ¿ÖÖê¬ÖÛúÖµÖÔ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖÃÖÖšüß“Ö ÆüÖêŸÖ ÆüÖêŸÖê. ®ÖÓŸÖ¸ü ¸üÖê´Ö®Ö
ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß Ûú»¯Ö®ÖÖ ²Ö¤ü»Ö»Öß †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æêü ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ´Ö®ÖÖê¸Óü•Ö®Ö, †Ö®ÖÓ¤ü ¾Ö
´ÖÖî•Ö´Ö•ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»Öê †¿ÖÖ¯ÖÏÛúÖ¸êü †Ö®ÖÓ¤ü, ´ÖÖî•Ö´Ö•ÖÖ, ¬ÖÖÙ´ÖÛú ˆ§êü¿ÖÖ®Öê ¯ÖϾÖÖÃÖ
Ûú¸üÞµÖÖ“Öß Ûú»¯Ö®ÖÖ ¯Öãœêü †Ö»Öß †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¯ÖÏÝÖŸÖß ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ¾Ö õÖê¡Ö ×¾ÖßÖéŸÖ ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»Öê.
†šü¸üÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖ µÖã¸üÖê¯Ö´Ö¬µÖê ¾ÖÖÙÂÖÛú ÃÖã¼üß“Öß Ûú»¯Ö®ÖÖ ¯Öãœêü †Ö»Öß †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Ö¬µÖê
†´Öã»ÖÖÝÖÏ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»ÖÖ. ‹ÛúÖê×ÞÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ •ÖÝÖ³Ö¸üÖŸÖ ¸êü»¾Öê´ÖÖÝÖÔ ÃÖã¹ý
—ÖÖ»Öê. ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ¿ÖŸÖÛúÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ •ÖÝÖÖŸÖ ¸üßµÖÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ. ¸üßµÖÖ¾Ö¹ý®Ö ´ÖÖê™üÖ¸üß
¬ÖÖ¾Öæ »ÖÖÝÖ»µÖÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ õÖê¡ÖÖŸÖ †×¬ÖÛú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê¾Öæ »ÖÖÝÖ»Öê. ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖ“µÖÖ
ˆ¢Ö¸üÖ¬ÖÖÔŸÖ Æü¾ÖÖ‡Ô ¾ÖÖÆüŸÖãÛúß“µÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ •ÖÝÖÖ“µÖÖ ÛúÖ®ÖÖÛúÖê¯Ö·µÖÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖÃÖÖšüß
•ÖÖÞµÖÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß †ÖÞÖÜÖß ¾ÖÖœü»Öß †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê
õÖê¡Ö ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ²Ö®Ö»Öê.
¾µÖØŒŸÖ“µÖÖ ¸üÖÆüÞÖß´ÖÖ®ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ²Ö¤ü»Ö, ¾ÖÖœüŸÖê ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®®Ö, ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ׳ִÖãÜÖ
¥ü×™üÛúÖêÞÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû, ¾ÖÖÆüŸÖãÛúß“µÖÖ •Ö»Ö¤ü ÃÖÖêµÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû, ¾ÖÖœü»Öê»Öê ÃÖÖõÖ¸üŸÖê“Öê
¯ÖÏ´ÖÖÞÖ ‡ŸµÖÖ¤üß †®ÖãÛæú»Ö ‘Ö™üÛúÖÓ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“µÖÖ •ÖÖÝÖןÖÛú ÃÖÓܵÖêŸÖ —Ö¯ÖÖ™ü¶Ö®Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.
2001-02 ´Ö¬µÖê •ÖÖÝÖןÖÛú ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß ÃÖÓܵÖÖ 625 ¤ü¿Ö»ÖõÖ ‡ŸÖÛúß ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖ´Ö¬µÖê
¤ü¸ü¾ÖÂÖá ÃÖã´ÖÖ¸êü 15 ™üŒÛúÖÓ®Öß ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÝÖê»Öß. µÖÖ“Ö ÛúÖôûÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖÝÖÔŸÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß
ÃÖÓܵÖÖ ÃÖã´ÖÖ¸êü 175 ¤ü¿Ö»ÖõÖ ‡ŸÖÛúß ÆüÖêŸÖß. µÖÖ¾Ö¹ý®Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖ“Öß Ûú»¯Ö®ÖÖ
µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“ÖÖ ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ´ÆüÞÖ•Öê µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öß ÃÖÖŸÖŸµÖÖ®Öê ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖÞÖÖ¸üß ¾µÖÖ¯ŸÖß ÆüÖêµÖ.

6
 †¿ÖÖ¯ÖÏÛúÖ¸êü †ÝÖ¤üß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß Æüß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ÆüÖêŸÖß ŸµÖÖŸÖ ÛúÖôûÖ®ÖÓŸÖ¸ü
—ÖÖ»Öê»Öê ²Ö¤ü»Ö †Ö¯ÖÞÖ ¾Ö¸ü ¯ÖÖÆüß»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ÆüÖêŸÖß. •ÖÃÖ
•ÖÃÖê ¿ÖŸÖÛêú ²Ö¤ü»ÖŸÖ ÝÖê»Öß ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ¾ÖÖœü»Öê»Öß †Ö¯ÖÞÖÖÃÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖê.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûú¸üÞÖÖ¸êü ‘Ö™üÛú (Factors Affecting on Tourism)
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûú¸üÞÖÖ¸êü †®ÖêÛú ‘Ö™üÛú †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã µÖÖŸÖ ¯ÖÏÖÛéúןÖÛú (³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú),
¬ÖÖÙ´ÖÛú, ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú ¾Ö ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ‘Ö™üÛú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖϤêü¿ÖÖ“Öê ãÖÖ®Ö ¾Ö ÃÖãÝÖ´ÖŸÖÖ ÆüÖ
‘Ö™üÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¾Ö¸ü †ŸµÖÓŸÖ ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûú¸üÞÖÖ¸üÖ ‘Ö™üÛú †ÖÆêü. ¤üÖ™ü »ÖÖêÛú¾ÖßÖß“µÖÖ •Ö¾Öôû
†ÃÖ»Öê»Öß “ÖÖÓÝÖ»Öß ¾ÖÖÆüŸÖãÛú ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû †×¬ÖÛú ÃÖãÝÖ´Ö †ÃÖ»µÖÖ®Öê —
Ö¯ÖÖ™ü¶Ö®Öê ×¾ÖÛú×ÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æêü ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú, ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú, ¬ÖÖÙ´ÖÛú ‡ŸµÖÖ¤üß
¥üšüß®Öê ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ‘Ö™üÛúÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ®Ö †ÃÖŸÖÖê.
µÖÖ ‘Ö™üÛúÖÓ“ÖÖ“Ö ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûú¸üÞÖÖ¸êü ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ‘Ö™üÛú †ÃÖêÆüß ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê †ÖÙ£ÖÛú ´ÖÆüŸ¾Ö :-
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÞÖÖÓ¿Öß ±úÖ¸ü •Ö¾Öôû“Öê ®ÖÖŸÖê †ÖÆêü. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ‘Ö×®Öšü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö
ãÖôûÖÓ¿Öß †ÃÖŸÖÖê. ãֻ־Öî׿Öšü¶ÖÓ“µÖÖ ¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Ö׸üÃÖ¸üÖÓ“µÖÖ ¯Ö׸üÞÖÖ´ÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™üÛú †ÖÛúÙÂÖÛú
—ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ¤üÖ•ÖìØ»ÖÝÖ, ¯ÖÓ“Ö´Öœüß, ˆ™üÛú´ÖÓ›ü, ´ÖÖ£Öê¸üÖ®Ö, »ÖÖê®ÖÖ¾ÖôûÖ ˆŸÃÖÖÆüÖ¾Ö¬ÖÔÛú
Æü¾ÖÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ †ÖÛúÙÂÖŸÖ Ûú¸üŸÖê. ¯Ö׸üÃÖ¸üÝÖãÞÖ¾Ö¢ÖÖ ¾Ö ¾Öî׿Öšü¶ê ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ÃÖÖ¸üÜÖß ®ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ
²Ö¤ü»ÖÆüß ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö Æêü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö ³ÖæÝÖÖê»ÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÛúÖÓ®ÖÖ ‡ŸÖ¸üÖ¯ÖêõÖÖ “Ö™ü®ÖÛú ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ‹ÜÖÖªÖ
ãÖôûÖÃÖÖ¸üÜÖê“Ö ÛúÖÆüß ¯Ö׸üÃÖ¸ü ¾Öî׿Öšü¶ê ¤ãüÃÖ·µÖÖ Ã£Öôûß †ÃÖæ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß ÝÖ¤üá
™üÖôûÞµÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ®Ö Ã£Ö»Ö¾Öî׿Öšü¶ê ¾Ö ×®ÖÃÖÝÖÔÃÖÖï¤üµÖÔ †ÃÖÞÖÖ¸üß ×šüÛúÖÞÖê ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß
Ûú¹ý®Ö ¤êüÞÖê, ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖãÝÖ´ÖŸÖÖ ×®ÖµÖÖê•Ö®ÖÛúÖ¸üÖÓ“µÖÖ ®Ö•Ö¸êüÃÖ †ÖÞÖæ®Ö ¤êüÞµÖÖ“Öê ÛúÖ´ÖÆüß ³ÖæÝÖÖê»ÖŸÖ–ÖÖÓ®ÖÖ
Ûú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. †¿ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß Ã£ÖôûÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ Ûú¸üÞÖê, ŸµÖÖךüÛúÖÞÖß µÖê-•ÖÖ Ûú¸üÞµÖÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖÝÖÔ,
œüÖê¸ü¾ÖÖ™üÖ, —Ö¸êü ¾Ö ¯ÖÖÞÖ¾Öšü¶Ö“µÖÖ •ÖÖÝÖÖ ¾Ö ®ÖîÃÖÝÖáÛú •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ, ›üÖëÝÖ¸üÖ¾Ö¸üᯙ ÃÖã¸ü×õÖŸÖ
Ûú›êüÛú¯ÖÖ·µÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÝÖÖêôûÖ Ûú¹ý®Ö ŸµÖÖ“Öê †Ö¸üÖÜÖ›êü ¾Ö ®ÖÛúÖ¿Öê ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü Ûú¸üÞµÖÖ“Öê ÛúÖ´ÖÆüß
³ÖæÝÖÖê»ÖŸÖ–Ö Ûú¹ý ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. µÖÖ¦ü×™üÛúÖêÞÖÖŸÖæ®Ö ÜÖÖ®Ö¤êü¿Ö †Ö×ÞÖ ×¾Ö¤ü³ÖÖÔŸÖᯙ £ÖÓ›ü Æü¾Öê“Öß ×šüÛúÖÞÖê
†®ÖãÛÎú´Öê ŸÖÖê¸üÞÖ´ÖÖôû †Ö×ÞÖ ×“ÖÜÖ»Ö¤ü¸üÖ Æüß ´ÖÖ£Öê¸üÖ®Ö †Ö×ÞÖ ´ÖÆüÖ²ÖôêûÀ¾Ö¸ü»ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß £ÖÓ›ü Æü¾Öê“Öß
ãÖôêû ÆüÖê‰ú ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ¿Öß ×®ÖÝÖ›üßŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ“µÖÖ ³Öæ¸ü“Ö®Öê¿Öß, ãֹֻý¯ÖÖÓ¿Öß ¾Ö
³Öæ¥üµÖÖÓ“Öß ‘Ö×®Öšü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ³Öæ¥ü™üÖÓ“µÖÖ ØÛú¾ÖÖ Ã£Ö»Ö¸ü“Ö®ÖꓵÖÖ ¾Öî׿Öšü¶ÖÓ´Öãôêû“Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, ®ÖÖµÖÝÖÖ¸üÖ, ¬Ö²Ö¬Ö²ÖÖ (ˆ¢Ö¸ü †´Öê׸üÛúÖ), •ÖÖêÝÖ ±úÖò»Ö (Ûú®ÖÖÔ™üÛú ¸üÖ•µÖ) †´Ö¸ü®ÖÖ£Ö
(×Æü´ÖÖ»ÖµÖ) ‡ŸµÖÖ¤üß ×šüÛúÖÞÖß ×¾ÖÛú×ÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖê£Öᯙ ¹ý¯ÖÖÛéúŸÖß´Ö¬µÖê ÆüÖêÞÖÖ¸êü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ®Ö

7
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûß ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ¥üµÖÖÓ´Öãôêû ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ®Ö¾Öß ×ÛÎúµÖÖ ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖÓ´Öãôêû
¯ÖµÖÔ™ü®ÖãÖôûß ³ÖÖ¾Öß ÛúÖ»ÖÖŸÖ ÛúÖµÖ ‘Ö›üÞÖÖ¸ü †ÖÆêü, µÖÖ“Öê ³ÖÖÛúßŸÖ ¾Ö †Ó¤üÖ•Ö ³ÖæÝÖÖê»ÖŸÖ–Ö ÛúÖµÖÔõÖ´Ö
¸üߟÖß®Öê ÃÖÖÓÝÖæ ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ³ÖæÝÖÖê»Ö“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûêú»µÖÖ®Öê“Ö †Ó¤üÖ•Ö ¾ÖŸÖÔ×¾ÖÞµÖÖ“Öê Ûú»ÖÖÛúÖî¿Ö»µÖ
ŸµÖÖÓ“µÖÖÛú›êü †Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖê.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ³ÖæÝÖÖê»ÖÖ¿Öß µÖêŸÖÖê. ×¾ÖÛú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™üÛú
×¾ÖÛúÃÖ®Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ †Ö»µÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ŸµÖÖÓ®ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êüÞÖÖ¸êü »ÖÖêÛú ¯ÖÏ£Ö´Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ
‹êÀ¾ÖµÖÖÔ´Öãôêû פü¯Öæ®Ö •ÖÖŸÖÖŸÖ. ®ÖÓŸÖ¸ü •Öë¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü“ÖÛÎú ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê ŸÖë¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ‹êÀ¾ÖµÖÖÔ´ÖÖÝÖê
†ÃÖ»Öê»Öê ‘Ö™üÛú ´ÆüÞÖ•Öê ³Ö¸ü¯Öæ¸ü ÛúÖ´Ö, ×¾Ö–ÖÖ®ÖÖ׬ÖךüŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü, †Ó¬ÖÁÖ¬¤üÖÓ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, þ֓”ûŸÖÖ,
¾ÖŒŸÖ¿Ö߸ü¯ÖÞÖÖ, ™üÖ¯Ö™ü߯Ö, ‡ŸµÖÖ¤üà“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾Ö³ÖÖÝÖÖŸÖᯙ »ÖÖêÛúÖÓ®ÖÖ Ûúôæû »ÖÖÝÖŸÖê.
†Ö¯Ö»µÖÖÛú›üᯙ ˆ×ÞÖ¾ÖÖ ¾Ö ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ÝÖãÞÖ µÖÖÓ“ÖÖ ŸÖÖî»ÖÖ×®ÖÛú †³µÖÖÃÖ ¾Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ®Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê.
ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æüß ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿ÖÛú ¾Ö †®ÖêÛú ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ´Ö滵ÖÖÓ“Öß Ûú¤ü¸ü Ûú¸üÞÖÖ¸üß ‹Ûú
µÖÖêÝÖ¾ÖÖÆüß ¾Ö ÃÖÖÓבÖÛú ×ÛÎúµÖÖ ÃÖ´Ö•Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ‘Ö›æü®Ö µÖêŸÖÖŸÖ.
¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“µÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü •Öß ×ÛÎúµÖÖ¯ÖÏ×ÛÎúµÖÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú »ÖÖêÛúÖÓ“Öß ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ÛúÖ»Ö²ÖÖÊ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ
¹ýœüà“ÖÖ ŸµÖÖÝÖ Ûú¸üÞÖê ÃÖÖê¯Öê •ÖÖŸÖê.
ãֻÖÖÓŸÖ¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®Ö µÖÖÓ“µÖÖ †ÖÛéúŸÖß²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ±úŒŸÖ ³ÖæÝÖÖê»ÖÖ“µÖÖ †Ö³µÖÖÃÖÛúÖÓ“µÖÖ
Ûú›æü®Ö“Ö µÖÖêݵ֯ÖÏÛúÖ¸êü Ûêú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ãֻÖÖÓŸÖ¸ü Æüß †ÖÙ£ÖÛú, ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú-¸üÖ•ÖÛúßµÖ †¿Öß ×Œ»Ö™ü
×ÛÎúµÖÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾Ö ן֓Öê ¤æü¸üÝÖÖ´Öß ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ×ÛÎúµÖê“ÖÖ ²ÖÆãü¿ÖÖáÖßµÖ
†³µÖÖÃÖ ³ÖæÝÖÖê»ÖÖ“Öê †³µÖÖÃÖÛú“Ö µÖÖêݵָüߟÖß®Öê Ûú¹ý ¿ÖÛúŸÖÖŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖ ŸÖéŸÖßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸üß»Ö
†ÖÙ£ÖÛú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ŸµÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ³ÖæÝÖÖêÃÖ»ÖŸÖ–Ö †ÖÙ£ÖÛú ³ÖæÝÖÖê»ÖÖÆüß Ûú¸üŸÖÖŸÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖ •ÖÝÖÖŸÖᯙ †ÝÖÏêÃÖ¸ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖæ®Ö ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ²ÖÆãü´ÖÖê»Ö ¯Ö¸üÛúßµÖ “Ö»Ö®Ö
×´ÖôûŸÖê. ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÃÖ ÝÖÏÖÆüÛú ´ÖÖ®ÖŸÖÖŸÖ. ÆüÖ ÝÖÏÖÆüÛú ¯ÖµÖÔ™ü®ÖãÖôûß ‡ŸÖ¸ü ךüÛúÖÞÖÖÆæü®Ö †Ö»Öê»ÖÖ
†ÃÖŸÖÖê. þ֟Ö:“Öê ¯ÖîÃÖê ÜÖ“ÖÔ Ûú¹ý®Ö ŸÖÖê ×¾ÖÁÖÖÓŸÖß, ¿ÖßŸÖ»Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÞÖ, Ûú¸ü´ÖÞÖæÛú µÖÖ ÝÖÖêšüß ×¾ÖÛúŸÖ
‘ÖêŸÖÖê. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖãÖôûß ŸµÖÖ“ÖÖ ´ÖãŒÛúÖ´Ö †ÃÖê¯ÖµÖÕŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ “Ö¾Ö¤üÖ¸ü †®®Ö, ¯ÖÖÞÖß, ÃÖÆü»ÖßÃÖÖšüß
´ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔÛú, ¾ÖÖÆüŸÖæÛú ‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ÝÖ¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. •ÖÖŸÖÖ®ÖÖ †Öšü¾ÖÞÖ ´ÆüÞÖæ®Ö ŸÖÖê ÛúÖÆüß
Ûú»ÖÖÛãúÃÖ¸üß“µÖÖ ¾Ö ãÖÖ×®ÖÛú ¾Öî׿Öšü¶ê †ÃÖÞÖÖ·µÖÖ ¾ÖßÖæ ‘Öê‰ú®Ö •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²ÖÖÆêü¸üᯙ ¯ÖîÃÖÖ
¯ÖµÖÔ™ü®ÖãÖôûß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö †ÖÙ£ÖÛú “Ö»Ö®Ö¾Ö»Ö®Ö ‘Ö›æü®Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖÃÖ “†¥üµÖ
×®ÖµÖÖÔŸÖ” †ÃÖêÆüß ´ÆüÞÖŸÖÖŸÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ´ÖÖ®Ö¾Öß •Öß¾Ö®ÖÖŸÖß»Ö Ã£ÖÖ®Ö †®Ö®µÖÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖ †ÃÖê †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü™ü»µÖÖÃÖ
“Öæ×Ûú“Öê šü¸üÞÖÖ¸ü ®ÖÖÆüß ÛúÖ¸üÞÖ ´ÖÖ®Ö¾Öß •Öß¾Ö®Ö Æêü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖ¾Ö®Öê®Öß ®Ö™ü»Öê»Öê †ÖÆêü •ÖÃÖê ÃÖãÜÖ, ¤ãü:ÜÖ
ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ®Ö¾Ö •Öë¾ÆüÖ ÛúÖÆüß ´ÖÖ®Ö×ÃÖÛú ŸÖ®ÖÖ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖë¾ÆüÖ ŸÖÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ŸÖ®ÖÖ¾ÖÖŸÖæ®Ö ´Ö㌟Ö

8
ÆüÖêÞµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖÃÖÖšüß ÝÖ껵ÖÖÃÖ ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ®ÖŒÛúß“Ö ÃÖã™üÛúÖ ×´Öôæû®Ö †Ö®ÖÓ¤ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ.
ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü †Ö•Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸üܵÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü »ÖÖêÛúÃÖÓܵÖÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ •Ö¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ
×¾ÖÛúÖÃÖ Ûêú»µÖÖÃÖ †®ÖêÛú ²Öê¸üÖ•ÖÝÖÖ¸üÖÓ®ÖÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêÞµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê ´ÆüÞÖæ®Ö
¾µÖŒŸÖß ¾Ö ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£ÖÛú ¯ÖÏÝÖŸÖß“µÖÖ ¥ü×™ü®Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ †ÃÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ®Ö µÖêŸÖê.
¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ ²ÖÖò¿Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ®ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ Ã£ÖÖ×®ÖÛú »ÖÖêÛúÃÖÓܵÖꓵÖÖ
ãֻÖÖÓŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü •ÖÖê ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ³ÖæÝÖÖê»ÖŸÖ–ÖÖÓ®Öß Ûú¸üÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü.
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû ×¾Ö¸üôû »ÖÖêÛú¾ÖßÖß“µÖÖ ³ÖÖÝÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¯ÖÏÛú»¯ÖÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ Ûú¸üÞÖê
†Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû ×¾Ö¸üôû »ÖÖêÛú¾ÖßÖß“µÖÖ ³ÖÖÝÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ®Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¯ÖÛú»¯ÖÖÓ“ÖÖ
×¾ÖÛúÖÃÖ †®ÖêÛú ךüÛúÖÞÖß ²ÖÖÆêü¹ý®Ö †Ö»Ö껵ÖÖ »ÖÖêÛúÖÓ´Öãôêû ÆüÖêŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ×Æü´ÖÖ»ÖµÖÖŸÖ ¯Öã¯ÖÜÖÖê¸êü
(Valley of Flowers) ¸üÖÞÖßÜÖêŸÖ, †»´ÖÖê¸üÖ, Ûãú»Öæ´Ö®ÖÖ»Öß Æüß µÖÖ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öß ¾Öî׿Ö™ü¶¯ÖæÞÖÔ
ˆ¤üÖÆü¸üÞÖê ´ÖÖ®Ö»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏÛúÖ¸êü ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †®Ö®µÖÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖ ´ÖÖ®Ö»Öê •ÖÖŸÖê.
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÆüÖ ‹Ûú †ÖÙ£ÖÛú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖõÖ ÜÖ“ÖÔ †Ö×ÞÖ
†¯ÖÏŸµÖõÖ ÜÖ“ÖÔ µÖêŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖõÖ ÜÖ“ÖÖÔ´Ö¬µÖê ¾ÖÖÆüŸÖæÛú, ¤üôûÞÖ¾ÖôûÞÖ, ×®Ö¾ÖÖÃÖ, ¾µÖ¾ÖãÖÖ, ³ÖÖê•Ö®Ö ¾Ö
¯ÖîÃÖê, ÜÖ¸êü¤üß ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ÜÖ“ÖÖÔ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ´ÆüÞÖ•Öê ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ
¾ÖßÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã¸ü¾Öæ®Ö ×´Öôû×¾Ö»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®®Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖ ˆŸ¯Ö®®ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏŸµÖõÖ ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö
ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸üᯙ †¯ÖÏŸµÖõÖ ØÛú¾ÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö ÜÖ“ÖÖÔ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾ÖßÖæ •µÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ØÛú¾ÖÖ
ˆªÖêÝÖÖÛú›æü®Ö ÜÖ¸êü¤üß Ûêú»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.ˆ¤üÖ. †®®Ö¬ÖÖ®µÖ, ³ÖÖ•Ö߯ÖÖ»ÖÖ,
±úôêû, ¯ÖêµÖê, ±úÙ®Ö“Ö¸ü, »ÖÖÛú›üß ÃÖÖ´ÖÖ®Ö, ‡ŸÖ¸ü ‘Ö¸üÝÖãŸÖß ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ“µÖÖ ¾ÖßÖæ, ÜÖêôûÖ“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ †Ö×ÞÖ
‡ŸÖ¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ •µÖÖ ŸµÖÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖÝÖÞÖß®ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öã¸ü×¾ÖÞµÖÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ.
¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ ‹»Ö. •Öß. ׸ü“Ö›ÔüÃÖ µÖÖÓ®Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ¾ÖÖßÖ×¾ÖÛú
´ÖÆüŸ¾Ö (Real Importance of Tourism) µÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü Ûúß, ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¾Ö
†£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ¤üÖê®Ö ¯ÖÏÛúÖ¸ü“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêüŸÖ. µÖÖŸÖᯙ ‹Ûú ´ÆüÞÖ•Öê ¾Ö¸ü ˆ»»ÖêÜÖ»Ö껵ÖÖ
¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“ÖÖ Æü¾µÖÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¾ÖßÖæ Ûúß •µÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖ ¯ÖÏŸµÖõÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê †Ö×ÞÖ
¤ãüÃÖ¸üÖ ´ÆüÞÖ•Öê †ÃÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß Ûúß •µÖÖÓ“ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ˆªÖêÝÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.µÖÖ¾Ö¹ý®Ö †ÃÖê
ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê Ûúß, ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ ÆüÖêÞÖÖ¸üÖ Ûêú¾Öôû ÜÖ“ÖÔ ®Ö¾Æêü ŸÖ¸ü ¾Ö¸ü߻֯ÖÏ´ÖÖÞÖê †®ÖêÛú †¯ÖÏŸµÖõÖ ÜÖ“ÖÔ
¾Ö ˆŸ¯Ö®®Ö µÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê¾Ö¸ü ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê †¿ÖÖ ˆªÖêÝÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê Ûúß,
•Öê ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¾Ö ¾ÖßÖæ ¯Öã¸ü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ÆüÖêÞÖÖ¸êü †ÖÙ£ÖÛú ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê
†ÖÆêüŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ÛúÖÆüß †ÖÙ£ÖÛú ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö ¯Öãœü߻֯ÖÏ´ÖÖÞÖê †ÖÆêüŸÖ. †ÖÙ£ÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖÖ»ÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ,
¯Ö¸üÛúßµÖ “Ö»Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß, ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ, ¸üÖ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®®ÖÖÓŸÖ

9
¾ÖÖœü, ÃÖ¸üÛúÖ¸ü“µÖÖ ´ÖÆüÃÖã»ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê, ¤êü¾Ö‘Öê¾Öß“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö, ãÖÖ×®ÖÛú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê»ÖÖ ´Ö¤üŸÖ,
¯ÖÏÖ¤êü׿ÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖ, ‡ŸÖ¸ü †Ù£ÖÛú ‘Ö™üÛúÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ.
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ³ÖæÝÖÖê»ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ :-
´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ¯Ö׸ü×ã֟Öß, ¯ÖÏÖÛéúןÖÛú ¸ü“Ö®ÖÖ, Æü¾ÖÖ´ÖÖ®Ö, •ÖÓÝÖ»Öê, ¾Ö®µÖê, ¯Ö¿Öã¯ÖõÖß,
•Ö»ÖÖ¿ÖµÖ ŸÖÃÖê“Ö ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ¾Ö ¬ÖÖÙ´ÖÛú ‘Ö™üÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ³ÖæÝÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖ
†®ÖãÛæú»Ö ‘Ö™üÛú †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ³ÖæÝÖÖê»Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.
×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü :-
“¯ÖãÞÖê ŸÖê£Öê ÛúÖµÖ ˆÞÖê” †¿Öß ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ ‘¯ÖãÞÖê’ ×•Ö»ÊÖ“Öß ÜµÖÖŸÖß †ÖÆêü. וֻÊÖ“Öê
´ÖãÜµÖ ×šüÛúÖÞÖ. ´ÖãôûÖ-´Öãšêü“µÖÖ ÃÖÓÝÖ´ÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖ»Öê»ÖÓ, ‹Ûêú ÛúÖôûß ¯Öê¿Ö¾µÖÖÓ“Öß ¸üÖ•Ö¬ÖÖ®Öß †ÃÖ»Öê»ÖÓ
Æêü ¿ÖÆü¸ü †Ö•Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú, ¿ÖîõÖ×ÞÖÛú, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ¾Ö †ÖîªÖêÝÖßÛú Ûëú¦ü
´ÖÖ®Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ×¾Öªê“Öê ´ÖÖÆêü¸ü‘Ö¸ü ´ÆüÞÖæ®Ö Æüß µÖÖ ®ÖÝÖ¸üß“ÖÖ ¯Ö׸ü“ÖµÖ ÃÖ¾ÖÔ¤æü¸ü †ÖÆêü. ¯ÖãÞÖê ®ÖÝÖ¸üß †Ö×ÞÖ
וֻÊÖ»ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖÛúÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ®Ö“Ö †®Ö®µÖÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. µÖÖ ®ÖÝÖ¸üÖ»ÖÖ ¾ÖÖ ×•Ö»ÊÖ»ÖÖÆüß
¯Ö›üÞÖÖ¸üß ÛúÖÆüß Ã¾Ö¯®Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸÖÃÖÖ“Ö ÝÖÖî¸ü¾Ö¿ÖÖ»Öß ³ÖæŸÖÛúÖôûÆüß †ÖÆêü.
ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖŸÖ: ‡ÃÖ¾Öß ÃÖ®ÖÖ“µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿ÖŸÖÛúÖŸÖ ¯ÖãÞÖê ¿ÖÆü¸üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ®ÖÖ´ÖÖê»»ÖêÜÖ ×´ÖôûŸÖÖê.
µÖÖ ®ÖÝÖ¸üÖ“Öß ¯Öæ¾Öá“Öß †®ÖêÛú ®ÖÖ¾Öê ‡×ŸÖÆüÖÃÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. ¯Öã®®ÖÖ™üÖ (‡.ÃÖ.¤ãüÃÖ¸êü ¿ÖŸÖÛú ™üÖò»Öê´Öß
µÖÖÓ“µÖÖ ×»ÖÜÖÖÞÖÖ¾Ö¹ý®Ö) ¯Öã®ÖÝÖ›üß, ¯Öã®Ö:×¾ÖÂÖµÖ, ¯ÖãÞÖê ×¾ÖÂÖµÖ, ¯ÖãÞµÖ¯Öæ¸ü (8 ¾Öê ¿ÖŸÖÛú ¸üÖ™ÒüÛæú™ü
ÛúÖôû), ÛúÃÖ²Öê ¯ÖãÞÖê (´ÖÖêÝÖ»ÖÛúÖôû), ‡ŸµÖÖ¤üß ®ÖÖ¾Öê ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÝÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ׿־ÖÖµÖ ‘¯ÖãÞµÖ’ µÖÖ
¿Ö²¤üÖŸÖæ®Ö ‘¯ÖãÞÖê’ ®ÖÖ¾ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß —ÖÖ»Öß †ÃÖÖ¾Öß †ÃÖÖÆüß ‹Ûú ŸÖÛÔú †ÖÆêü.
¯ÖãÞµÖÖ•Ö¾Öôû“Öê ‘•Öã®®Ö¸’ü Æêü ךüÛúÖÞÖ ×ÿÖß֯Öæ¾ÖÔ 90 ´Ö¬µÖê ¤ü֮ܵ֓µÖÖ ØÆü¤ãü¸üÖ•ÖÖÓ“µÖÖ
¸üÖ•Ö¬ÖÖ®Öß“Öê ¿ÖÆü¸ü †ÃÖæ®Ö ¯Öãœêü ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖŸÖ: ‡. ÃÖ®ÖÖ“Öß ¯Ö×Æü»Öß ŸÖß®Ö ¿ÖŸÖÛêú ²Ö㬤ü ¬ÖÙ´ÖµÖÖÓ“Öê ´ÖãܵÖ
ãÖÖ®Ö ÆüÖêŸÖê †ÃÖÖÆüß ‹Ûú ˆ»»ÖêÜÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ®ÖÓŸÖ¸ü ÆüÖ ¯ÖãÞÖê ¯Ö׸üÃÖ¸ü †ÖÓ¬ÖÐ ¸üÖ•ÖÖÓ“µÖÖ ¸üÖ•Ö¾Ö×™üÜÖÖ»Öß
ÝÖê»ÖÖ. ˆ¢Ö¸üÖê¢Ö¸ü µÖê£Öê “ÖÖ»Ö㌵Ö, ¸üÖ™ÒüÛãú™ü µÖÖ ¸üÖ•Ö¾Ö™üà®Öß ¯ÖÏÖ“Öß®Ö ÛúÖôûÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ÃÖ¢ÖÖ
ÝÖÖ•Ö×¾Ö»Öß. ´Ö¬µÖµÖãÝÖÖŸÖ µÖÖ¤ü¾ÖÖÓ“ÖÖ †Ó´Ö»Ö ¯ÖãÞµÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ. ²ÖÆüÖ´Ö®Öß, ×®Ö•ÖÖ´Ö¿ÖÖÆüß ¾Ö
†Öפü»Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•Ö¾Ö™üßÆüß ¯ÖãÞµÖÖ®Öê ³ÖÖêÝÖ»µÖÖ. ׿־ÖÖ•Öß ´ÖÆüÖ¸üÖ•ÖÖÓ“ÖÖ •Ö®´Ö µÖÖ“Ö ×•Ö»ÊÖŸÖ •Öã®®Ö¸ü
•Ö¾Öôûß»Ö ×¿Ö¾Ö®Öê¸üß µÖê£Öê —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖÖ¸êü ²ÖÖ»Ö¯ÖÞÖ ¯ÖãÞµÖÖŸÖ“Ö ÝÖê»Öê. ‘ØÆü¤ü¾Öß Ã¾Ö¸üÖ•µÖ’ Æêü
þ֟ÖÓ¡Ö ¸üÖ•µÖ ãÖÖ¯Ö®Ö Ûú¸üÞµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü ׿־ָüÖµÖÖÓ“µÖÖ ´Ö®ÖÖŸÖ µÖÖ“Ö ³Öæ×´ÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ´Ö¸üÖšüÖ
¸üÖ•Ö¾Ö×™üŸÖ ¯ÖãÞÖê Æêü ‹Ûú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¸üÖ•Ö×ÛúµÖ Ûëú¦ü ÆüÖêŸÖê. ׿־ָüÖµÖ †Ö×ÞÖ ¯ÖãÞÖê Æêü †ŸÖæ™ü ®ÖÖŸÖê †ÖÆêü.
³ÖÖ¸üŸÖ´ÖÖŸÖꓵÖÖ ÛúŸÖ¸êü»ÖÖ »Ö™üÛú»Öê»Öß ŸÖ»Ö¾ÖÖ¸ü †ÃÖê •µÖÖ ÃÖÊÖ¦üß ¯Ö¾ÖÔŸÖÖ“Öê ¾ÖÞÖÔ®Ö Ûêú»Öê •ÖÖŸÖê.
†¿ÖÖ ÃÖÊÖ¦üß“µÖÖ ¯Ö¾ÖÔŸÖ ¸üÖÓÝÖÖ µÖÖ ×•Ö»ÊÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖãÞµÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ÆüÖ †ŸµÖÓŸÖ Ã±ãúÙŸÖ¤üÖµÖÛú

10
¾Ö Ûãúšü»µÖÖÆüß ŸÖ¹ýÞÖÖ»ÖÖ Ã±ãú¸üÞÖ “ÖœüÖ¾Öê †ÃÖÖ †ÖÆêü. ®ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ ÛúÖôûÖŸÖ ¯ÖãÞÖê µÖê£Öê ²ÖÖ•Ö߸üÖ¾Ö
¯Öê¿Ö¾µÖÖÓ®Öß †Ö¯Ö»Öß ¸üÖ•Ö¬ÖÖ®Öß ²ÖÃÖ×¾Ö»Öß. ¯Ö¸ÓüŸÖã ®ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ ¯Öê¿Ö¾µÖÖÓ®ÖÖ †Ö¯Ö»Öß ¸üÖ•Ö¾Ö™ü ¤üß‘ÖÔÛúÖôû
×™üÛú×¾ÖŸÖÖ †Ö»Öß ®ÖÖÆüß. ‡. ÃÖÓ. 1818 ´Ö¬µÖê ¤ãü¤ìü¾Öß ‘Ö™ü®ÖÖ ‘Ö›ü»Öß ŸÖß ´ÆüÞÖ•Öê ´Ö¸üÖšêü¿ÖÖÆüß
ÃÖÓ¯Öã™üÖŸÖ †Ö»Öß. ¯ÖãÞµÖÖ“µÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖÖ»ÖÖ ®Ö¾Öê ¾ÖôûÞÖ ×´ÖôûÖ»Öê †£ÖÖÔŸÖ µÖê£Öß»Ö
¿Ö×®Ö¾ÖÖ¸ü¾ÖÖ›ü¶Ö¾Ö¸üᯙ ‘³ÖÝÖ¾µÖÖ’ —Öë›ü¶Ö“Öß •ÖÖÝÖÖ ×²ÖΙü®Ö“µÖÖ µÖæ×®ÖµÖ®Ö •ÖòÛú ®Öê ‘ÖêŸÖ»Öß. ¯ÖãÞÖê
ײÖÎ×™ü¿ÖÖÓ“µÖÖ ŸÖÖ²µÖÖŸÖ ÝÖê»Öê.
ײÖÎ×™ü¿ÖÖÓ“µÖÖ ŸÖÖ²µÖÖŸÖã®Ö ´ÖÖµÖ³Öæ´Öß»ÖÖ ´ÖãŒŸÖ Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ»Öœü¶ÖŸÖ ¯ÖãÞÖê ¿ÖÆü¸ü
†ÝÖϳÖÖÝÖß ÆüÖêŸÖê. †ÖªÛÎúÖÓןÖÛúÖ¸üÛú ¾ÖÖÃÖã¤êü¾Ö ²Öôû¾ÖÓŸÖ ±ú›üÛêú µÖÖÓ“Öß Ûú´ÖÔ³Öæ´Öß ¯ÖãÞÖê Æüß“Ö ÆüÖêŸÖß.
´ÖÆüÖŸ´ÖÖ •µÖÖêŸÖß²ÖÖ ±ãú»Öê, ÝÖÖê¯ÖÖôû ÝÖÞÖê¿Ö †ÖÝÖ¸üÛú¸ü,ÝÖÖê¯ÖÖôû Æü¸üß ¤êü¿Ö´ÖãÜÖ (»ÖÖêÛúÆüߟ־ÖÖ¤üß),
»ÖÖê.×™üôûÛú, ÝÖÖê¯ÖÖôû ÛéúÂÞÖ ÝÖÖêÜÖ»Öê, ´ÖÆüÂÖá ¬ÖÖë›üÖê Ûêú¿Ö¾Ö Ûú¾Öì, “ÖÖ±êúÛú¸ü ²ÖÓ¬Öæ, ¯ÖÓ×›üŸÖÖ ¸ü´ÖÖ²ÖÖ‡Ô
‡ŸµÖÖ¤üß ¸üÖ™Òü¯Öã¸ÓüÂÖ, ÛÎúÖÓןÖÛúÖ¸üÛúÖÓ“Öß ¯ÖãÞÖê Æüß“Ö Ûú´ÖÔ³Öæ´Öß ÆüÖêµÖ. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖ™Òü³ÖŒŸÖÖÓ®Öß ×²ÖÎ×™ü¿ÖÖÓ“µÖÖ
•ÖÖêÜÖ›üÖŸÖæ®Ö †Ö¯Ö»Öß ´ÖÖŸÖé³Öæ´Öß ´ÖãŒŸÖ Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß µÖ¿ÖþÖß ¯Öϵ֟®Ö Ûêú»Öê. †®ÖêÛú †£ÖÛú
¯Ö׸üÁÖ´ÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü 15 †ÖòÝÖÙü 1947 ¸üÖê•Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ¤êü¿Ö þ֟ÖÓ¡Ö —ÖÖ»ÖÖ †Ö×ÞÖ ¯ÖãÞµÖÖ“µÖÖ
¿Ö×®Ö¾ÖÖ¸ü¾Ö›ü¶Ö¾Ö¸üᯙ ‘µÖ×®ÖµÖ®Ö •ÖòÛú’ ÛúÖœæü®Ö ŸÖê£Öê †ŸµÖÓŸÖ ¿ÖÖê³ÖÖµÖ´ÖÖ®Ö †ÃÖÖ ‘ןָÓüÝÖÖ ¬¾Ö•Ö’
±ú›üÛú×¾ÖÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.
µÖÖ“ÖÖ ¯ÖãÞµÖÖŸÖ •µÖÖêŸÖß²ÖÖÓ®Öß ÃÖÖ×¾Ö¡Öß²ÖÖ‡Ô ±ãú»Öê µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖê²ÖŸÖ ‡.ÃÖ. 1848 ÃÖÖ»Öß ²Öã¬Ö¾ÖÖ¸ü
¯ÖêšêüŸÖß»Ö ×³Ö›ü¶ÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ›ü¶ÖŸÖ ¯Ö×Æü»Öß ´Öã»Öà“Öß ¿ÖÖôûÖ ÃÖã¹ý Ûêú»Öß. µÖê£Öê“Ö ×¾ÖÂÞÖã¿ÖÖáÖß
ד֯ÖôãûÞÖÛú¸ü, ¯Öã.»Ö.¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, µÖ¤ãü®ÖÖ£Ö £Ö¢Öê, ‹ÃÖ.‹´Ö. •ÖÖê¿Öß, ÝÖ.¯ÖÏ.¯ÖϬÖÖ®Ö ‡ŸµÖÖ¤üàÃÖÖ¸üܵÖÖ
פüÝÝÖ•ÖÖÓ®Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ÛúŸÖéÔŸ¾ÖÖ“Öß ²ÖÖÝÖ ±ú»Ö×¾Ö»Öß. ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö ¯ÖãÞÖê ¿ÖÆü¸üÖ®Öê †®ÖêÛú ×ã֟µÖÓŸÖ¸êü
¯ÖÖ×Æü»Öß. ŸµÖÖŸÖæ®ÖÆüß †Ö¯Ö»Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ †ÖêôûÜÖ ×®Ö´ÖÖÔÞÖ Ûêú»Öß Æêü ´ÖÖ¡Ö ÜÖ¸êü.
¯ÖæÞÖê וֻÆüÖ ÆüÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖêÆüß ´ÖÖÆêü¸ü‘Ö¸ü †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü™ü»µÖÖÃÖ ¾ÖÖ¾ÖÝÖê šü¸üÞÖÖ¸ü ®ÖÖÆüß ÛúÖ¸üÞÖ
¯ÖãÞÖê וֻÊÖ´Ö¬µÖê †®ÖêÛú ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú ×Ûú»»Öê, »ÖêÞÖß ¾Ö ¬ÖÖÙ´ÖÛú ãÖôûÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖãÞÖê
וֻÊÖŸÖ ¯ÖãÞÖê, †ÖôÓû¤üß, ÜÖÓ›üÖôûÖ, »ÖÖêÞÖÖ¾ÖôûÖ, دָ֯üß Ø“Ö“Ö¾Ö›ü, ¤êüÆæü, ÃÖÖÃÖ¾Ö›ü, •Öã®®Ö¸ü, †Ö¾Öá,
ÜÖÖê›ü¤ü, ˆ¹ýôûß ÛúÖÓ“Ö®Ö, ¸üÖ•ÖÝÖã¹ý®ÖÝÖ¸ü, “ÖÖÛúÞÖ, ²Ö®ÖêÀ¾Ö¸ü, ²ÖÖ¸üÖ´ÖŸÖß, ²Öê™ü Ûêú›üÝÖÖ¾Ö, ¾Öœæü (²Öã),
³ÖÖ™ü‘Ö¸ü, ²ÖÖ»Ö“ÖÓ¤ü®ÖÝÖ¸ü, ³ÖÖê¸ü, ÜÖê›ü-׿־ÖÖ¯Öæ¸ü, ŸÖãôûÖ¯Öæ¸ü, ®ÖÖÞÖê‘ÖÖ™ü, ¯ÖÖ®Ö¿ÖêŸÖ, ¾Ö›üÝÖÖ¾Ö, ÛúÖ´Ö¿ÖêŸÖ,
ŸÖôêûÝÖÖ¾Ö ¤üÖ³ÖÖ›êü, ¾Öê»Æêü, ׿ֹý¸ü, ¯ÖÖî›ü, ‡Ó¤üÖ¯Öæ¸ü µÖê£Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖô ´ÆüÞÖã®Ö ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ¸ü
»ÖêÞµÖÖÓÃÖÖšüß ÛúÖ»Öì, ³ÖÖ•Öê, ²Öê›üÃÖê, ¯ÖÖŸÖÖôêûÀ¾Ö¸ü Æüß šüßÛúÖÞÖê ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü †ÖÆêüŸÖ †Ö×ÞÖ ¬ÖÖÙ´ÖÛú
ãÖôûÖÓÃÖÖšüß †Â™ü×¾Ö®ÖÖµÖÛúÖÓ“Öê ãÖÖ®Öê, ׳ִÖÖ¿ÖÓÛú¸ü µÖê£Öᯙ •µÖÖêןÖÚ»ÖÝÖ, ¸üÖµÖ¸êüÀ¾Ö¸ü ´ÖÓפü¸ü,
•Öê•Öã¸üß“ÖÖ ÜÖÓ›üÖê²ÖÖ, †ÖôÓû¤üß µÖê£Öᯙ ÃÖÓ•Öß¾Ö®Öß ÃÖ´ÖÖ¬Öß, ¤êüÆæü, ®Ö߸üÖ ®Ö¸üØÃÖÆü¯Öæ¸ü, ®ÖÖ¸üÖµÖ®Ö¯Öæ¸ü,
ÛêúŸÖÛúÖ¾ÖôûÖ, Ûú´Ö¸ü†»Öߤü¸ü¾Öê¿Ö Æüß šüßÛúÖÞÖê †ÖÆêüŸÖ.

11
´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü Ûú¸üÞµÖÖŸÖ
†Ö»Öß. µÖÖ ¯ÖϤêü¿ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖ•µÖÖŸÖæ®Ö †Ö×ÞÖ ²ÖÖÆêü¸ü“µÖÖ ¸üÖ•µÖÖŸÖæ®Ö ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ®Ö
µÖêÞÖÖ·µÖÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß ¾ÖÖÙÂÖÛú ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ÃÖÓܵÖÖ ×ÛúŸÖß †ÖÆêü. Æêü ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ®Ö ‘ÖêÞÖê ÛúÖêÞÖŸÖß ÃÖÓܵÖÖ
×ÛúŸÖß †ÖÆêü. Æêü ÃÖ´Ö•Ö¾Öæ®Ö ‘ÖêÞÖê, ÛúÖêÞÖŸÖß ÃÖÓܵÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ ŸµÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ
¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ, ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ»ÖÖ ÃÖÓ¬Öß, ‹ÛãúÞÖ ˆŸ¯Ö®®Ö ÃÖã׿Ö×õÖŸÖ
²Öê¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ»ÖÖ ÃÖÓܵÖÖ Ûú¿Öß ÛúÖ´Öß Ûú™üÛúÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü µÖÖ´Öãôêû ¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ
†Ö×ÞÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß, ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû †Ö×ÞÖ ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ¯ÖϤêü¿ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß µÖÖ
×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öß.
†³µÖÖÃÖ õÖê¡ÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü :-
†³µÖÖÃÖ õÖê¡ÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü Ûú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ ŸµÖÖ ŸµÖÖ ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ‘Ö™üÛúÖÓ®ÖÖ ØÛú¾ÖÖ †³µÖÖÃÖ
õÖê¡ÖÖ»ÖÖ †®Ö®µÖÃÖÖ¬ÖÖ¸üÞÖ ‹Ûú ´ÖÆüŸ¾Ö †ÃÖŸÖê. ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ õÖê¡ÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü Ûú¸üŸÖÖ®ÖÖ ÛúÖÆüß ÝÖÖê™üß µÖÖ
×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß µÖÖ“ÖÖ
×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ †Ö×ÞÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸ü ÛúÃÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»ÖÖ Æêü ¯ÖÆüÖÞÖê ÝÖ¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü
¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ÆüÖ ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú ãÖêôû, ¬ÖÖÙ´ÖÛú ãÖôû, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ãÖôû †Ö×ÞÖ
¯ÖÏÖÛéúןÖÛú/®ÖîÃÖÝÖáÛú ãÖôûÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú¹ý®Ö †³µÖÖÃÖ õÖê¡ÖÖ“Öß ×®Ö¾Ö›ü Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸êü †ÖÆêü.
×¾ÖÂÖµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :-
¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ûú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖ®ÖÖ
¯ÖãÞÖê Æêü ¿ÖÆü¸ü ‹Ûú ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú¥ü™ü¶Ö ¿ÖîõÖ×ÞÖÛú Ûëú¦ü †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ÛÎú´ÖÖÓÛúÖ“Öê
¿ÖÆü¸ü †ÖÆêü. †ÖîªÖê×ÝÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖ, ¬ÖÖÙ´ÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖ, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖ ¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖß»Ö
¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû •Öß †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖŸÖ ¤êüÆæü, †ÖôÓû¤üß, ¤üÝÖ›æü¿Öêšü, »ÖÖ»Ö´ÖÆüÖ»Ö, ÃÖÖ¸üÃÖ ²ÖÖÝÖ, »ÖÖêÞÖÖ¾ÖôûÖ,
ÜÖÓ›üÖôûÖ, ‹Ûú×¾Ö¸üÖ¤êü¾Öß, ÛúÖ»ÖÖÔ, ´Öôû¾Öôûß“ÖÖ ×Ûú»»ÖÖ ×Æü ‹ÛÓú¤ü׸üŸÖ ÃÖ¾ÖÔ •Öß Ã£Öôêû †ÖÆêüŸÖ
¯ÖµÖÔ™üŸÖ®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ‡¸üŸÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬ÖßÆüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ×®Ö´ÖÖÔÞÖ —ÖÖ»µÖÖ
†ÖÆêüŸÖ. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ ÆüÖ ×¤ü¾ÖÃÖëפü¾ÖÃÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Ö “ÖÖ»Ö»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×ÞÖ
ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÆüß ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ “ÖÖ»Ö»ÖÖ †ÖÆêü ´ÆüÞÖæ®Ö µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öê
´ÖÆüŸ¾Ö פü¾ÖÃÖëפü¾ÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ “ÖÖ»Ö»Öê †ÖÆêü.
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ“Öß ˆ×§ü™ü¶ê :-
1. ¯ÖãÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“Öê ¾ÖÝÖáÛú¸üÞÖ Ûú¸üÞÖê.
2. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ †Ö×ÞÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖŸÖᯙ ÃÖ´ÖõÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê.
3. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“µÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖŸÖæ®Ö ×®Ö´ÖÖÔÞÖ ÆüÖêÞÖÖ·µÖÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ÃÖÓ¬Öß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ
Ûú¸üÞÖê.

12
4. ¤ãü»ÖÔ×õÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûú¸üÞÖê.
5. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ, ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ¾Ö ¯ÖϤêü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ
6. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“µÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖŸÖᯙ †›ü£Öôêû ¿ÖÖê¬Ö®Öê ¾Ö ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö®ÖÖ
ÃÖã“Ö×¾ÖÞÖê.
ÝÖ×ÆüŸÖÛêú :-
1. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖãÖôêû †®ÖêÛú ÃÖ´ÖõÖÖÓ®Öß ¾Öêœü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.
2. ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ †¾Ö¿µÖÛú ŸÖê¾ÖœüÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ®ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôêû
¸üÖê•ÖÝÖÖ¸ü ×®ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»Öê»Öß ®ÖÖÆüß.
3. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ®ÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ®Ö ¾Ö ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖÝÖ ±úÖ¸üÃÖê »ÖõÖ
¤êüŸÖ ®ÖÖÆüß.
4. ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ®ÖÖ ³Öê™ü ¤êüÞÖÖ·µÖÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ †®ÖêÛú ÃÖ´ÖõÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´Ö®ÖÖ
Ûú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖÝÖŸÖÖê.
´ÖÖ×ÆüŸÖß Ã¡ÖÖêŸÖ ¾Ö ÃÖê¿ÖÖÓ¬Ö®Ö ¯Ö¬¤üŸÖß :-
¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ£Ö×´ÖÛú ¾Ö ¤ãüµµÖ´Ö
´ÖÖ×ÆüŸÖß Ã¡ÖÖêŸÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü. ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ®ÖÖ
¯ÖÏŸµÖõÖ ³Öê™üß ¤êü‰ú®Ö ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê£Öᯙ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ ³Öê™æü®Ö ¯ÖÏ¿®ÖÖ¾Ö»Öß ¾Ö †®ÖãÃÖæ“Öß“µÖÖ ÃÖÖÊÖ®Öê
¯ÖÏÖ£Ö×´ÖÛú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü. ŸÖ¸ü ׫üŸÖßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ
Ûú¸üÞµÖÖÃÖÖšüß ×¾ÖÂÖµÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÝÖÏÓ£Ö, ÃÖÖ¯ŸÖÖ×ÆüÛêú, ´ÖÖ×ÃÖÛêú, ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö †Æü¾ÖÖ»Ö,
¿ÖÖê¬Ö ×®Ö²ÖÓ¬Ö, ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ®Ö ¯Ö¡Öê, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÛúÖµÖÖÔ»ÖµÖÖ“Öê †Æü¾ÖÖ»Ö µÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖêÝÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü
†ÖÆêü. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö ÛúÖµÖÖÔÃÖÖšüß ×¾ÖÂÖµÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ •Öê ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÝÖÏÓ£Ö †¾Ö»ÖÖêÛú®Ö Ûú¸üÞµÖÖŸÖ
†Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ“Öß £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯Öãœüᯙ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê †ÖÆêü.
ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ :-
1) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü ÃÖÓ´Öê»Ö®Ö (1937) :- µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖÓ×ܵÖÛúß ŸÖ–ÖÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öß ¿ÖÖáֿÖ㬤ü
¾µÖÖܵÖÖ Ûú¸üÞµÖÖ“Öê ÛúÖ´Ö Ûêú»Öê. 1940 “µÖÖ ¤ü¿ÖÛúÖŸÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ´´Öê»Ö®ÖÖŸÖ
•ÖÖÝÖןÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ÃÖÓ‘Ö™ü®Öê“Öß Ã£ÖÖ¯Ö®ÖÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öß •µÖÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“Öß ¾µÖÖܵÖÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ
†Ö»Öß. ŸµÖÖ®ÖÓŸÖ¸ü“Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö ÛúÖµÖÖÔŸÖ ¾Ö鬤üß —ÖÖ»Öß.
2) ‹»Ö. •Öê. »ÖÖêÛúÖê׸ü¿Ö (1967) :- ‹»Ö.•Öê. »ÖÖêÛúÖê׸ü¿Ö µÖÖÓ®Öß Growth of Toourism ´Ö¬µÖê
¯ÖϾÖÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö®ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêÞÖÖ¸üÖ ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ã¯Ö™ü Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. •µÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ
¾ÖÖœüß¾Ö¸üᯙ ÃÖÛúÖ¸üÖŸ´ÖÛú ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ã¯Ö™ü Ûêú»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖÖê.

13
3) ´ÖÖµÖÛêú»Ö ׯ֙ü¸ü (1969) :- ´ÖÖµÖÛêú»Ö ׯ֙ü¸ü µÖÖÓ®Öß ‘Economic Impact of
Tourism’ µÖÖ ¯ÖãßÖÛúÖŸÖ ¤êü¿Öß ¾Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓÛú›æü®Ö ×´ÖôûÞÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®®ÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖ
¯ÖÏÛúÖ¿Ö ™üÖÛú»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖÖê. 1970 ®ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¤ü¿ÖÔ®Ö ¾Ö ®Ö×¾Ö®Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“µÖÖ
¿ÖÖê¬ÖÖ¾Ö¸ü £ÖÖê›êü±úÖ¸ü ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö —ÖÖ»Öê ŸµÖÖŸÖ ÝÖãÆüÖ ¾Ö ´ÖÓפü¸ü µÖÖÓ“ÖÖÆüß ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Ûêú»ÖÖ ÝÖê»Öê»ÖÖ
†ÖÆêü.
4) •ÖÖê®ÃÖ ‡ÝÖÃÖêÃÖß, ›üß.‹ÝÖÏß´ÖÖ (1981) :- µÖÖÓ®Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ‘¯ÖµÖÔ™üÛú’ µÖÖ ¯ÖæßÖÛúÖŸÖ µÖã¸üÖê¯Ö
ÜÖÓ›üÖŸÖᯙ ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸ü †³µÖÖÃÖ Ûêú»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ®Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö ×ÝÖÏÛú×¾Ö«üÖ®Ö Æãü®•ÖßÛú¸ü
¾Ö ÛÎúÖ¯™ü µÖÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÝÖÖêôûÖ Ûú¹ý®Ö •ÖÖÝÖןÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ
פüÃÖæ®ÖµÖ µÖêŸÖÖê.
5) ‹.Ûêú. ³ÖÖ×™üµÖÖ (1983) :- µÖÖÓ®Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö, ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¾Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ
(Tourism in India, History and Development) ´ÖÖêšêü ÛúÖµÖÔ Ûêú»Öê»Öê †ÃÖæ®Ö ŸµÖÖŸÖ
ŸµÖÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ, ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê ¯ÖÏÛúÖ¸ü, ÃÖ´ÖõÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ¾Ö¸üᯙ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ
Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.
6) µÖ߯ÖàÝÖ »Öß Æîü®Ö®Ö (2004) :- ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ‹Ûú †³µÖÖÃÖ “Öß®Ö µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö¸üŸÖß
ŸµÖÖÓ®Öß †Ö¯Ö»Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ®Öß “Öִ߮֬Öᯙ ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾Ö¿Ö¤ü Ûêú»Öê
†ÖÆêü. ¿Öê¾Ö™üß ŸµÖÖÓ®Öß †ÃÖÖ ×®ÖÂÛúÂÖÔ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ Ûúß, ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Öê Æüß ¯ÖÖ׿“Ö´ÖÖŸµÖ †Ö×ÞÖ
“ÖÖµÖ×®Ö•Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æüß ¤üÖê×®Æü ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖî׬¤üÛú ¾Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ ¥ü×™üÛúÖêÞÖ
´ÖÖÓ›üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê.
7) ¸üÖÞÖÖ ¯ÖÏŸÖÖ¯Ö (2005):- ŸµÖÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¯ÖÏÖ¤êü׿ÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖ ÛúÖ¸üÞÖß³ÖæŸÖ ‘Ö™üÛú ײÖÆüÖ¸ü
¸üÖ•µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Ö¹ý®Ö ŸµÖÖÓ®Öß †ÃÖê ®Ö´Öã¤ü Ûêú»Öê ¯ÖµÖÔ™ü®Ö Æêü ÃÖ¾ÖÖÕ×ÝÖ®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖÖšüß
†ŸµÖÖ¾Ö¿µÖÛú ‘Ö™üÛú †ÖÆêüŸÖ. “Öß®Ö, ‡×•Ö¯ŸÖ, ³ÖÖ¸üŸÖ, ´µÖÖ®Ö´ÖÖ¸ü, •Ö¯ÖÖ®Ö ¾Ö ÛúÖê׸üµÖÖ µÖÖ
¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖÃÖ ÜÖæ¯Ö ÃÖÓ¬Öß †ÖÆêü.
8) ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ³Ö¼üÖ“ÖÖµÖÔ †Ö×ÞÖ †²Ö®ÖßÛãú´ÖÖ¸ü ³ÖÖÝÖ²Ö™üß (2005) :- »ÖêÜÖÛúÖ®Öê †ÖÃÖÖ´Ö´Ö¬Öß»Ö
›üÖëÝÖ¸üÖôû וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖÖ“µÖÖ ¿ÖŒµÖŸÖÖ µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö¸üŸÖß »ÖêÜÖ ¯ÖÏÛúÖ×¿ÖŸÖ Ûêú»ÖÖ.
ŸµÖÖÓ®Öß †ÖÃÖÖ´Ö ´Ö¬Öᯙ Ûú¯ÖÖ»Öß •Ö´Öã®ÖÖ, ¬ÖÖ´Ö×ÃÖ¸üß ¤ü·µÖÖ µÖÖ ¯ÖÆüÖ›üß ×•Ö»ÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
×¾ÖÛúÖÃÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûêú»ÖÖ.
9) ¯ÖÏ´ÖÖÓÝ¿Öã “ÖÛÎú¾ÖŸÖá (2006):- †Ö¯Ö¢Öß †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ˆªÖêÝÖ µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö¸ü »ÖêÜÖÛúÖÓ®Öê “Ö“ÖÖÔ
Ûú¹ý®Ö ŸµÖÖÓ®Öß †Ö¯Ö¢Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö®ÖÖ ²Ö§ü»Ö ³ÖæŸÖ, ³Ö×¾Ö嵅 †Ö×ÞÖ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ®ÖÛúÖôûÖŸÖß»Ö
¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö®ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß †ŸµÖÖ†Ö¾Ö¿µÖÛú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê. ŸµÖÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ»ÖÖ ‹Ûú ˆªÖêÝÖ ´ÆüÞÖã®Ö
¯ÖÖ×Æü»Öê. ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö®ÖÖÃÖÖšüß µÖÖêÝµÖ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö®ÖÖ ×¤ü»µÖÖ.

14
10) ÃÖÖê´Ö¤ü¢ÖÖ ¤üÖÃÖ (2006):- ŸµÖÖÓ®Öß ‘¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ- ¤üÖ•ÖáØ»ÖÝÖ ¿ÖÆü¸ü ÛúÖÓÆüß ÃÖ´ÖõÖÖ’
µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûêú»ÖÖ. ŸµÖÖÓ®Öß ¤üÖÙ•ÖØ»ÖÝÖ ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ¾Öî׿Ö™ü¶ê ¾Ö »ÖÖêÛúÖÓ“Öß
†ÖÙ£ÖÛú ¯Ö׸ü×ã֟Öß Ã¯Ö™ü Ûêú»Öß †ÖÆêü.
11) ÃÖß´ÖÖ “ÖÓ›êü»Ö, ÃÖÖ¬ÖÖ®ÖÖ ŸÖÖê´Ö¸ü, †ŸÖà¦üÖ ØÃÖÝÖ ŸÖÖê´Ö¸ü, ¿Öî»Öë¦üØÃÖÝÖ ŸÖÖê´Ö¸ü (2006):-
»ÖêÜÖÛúÖÓ®Öß ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÞÖ ×¾ÖÂÖµÖÛú ²Ö¤ü»Ö †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÞÖ Æêü ïÖ™ü Ûêú»Öê. ŸµÖÖÓ®Öß
¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÞÖ µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûêú»ÖÖ.
12) Ûêú.ÃÖß.¸üÖ´ÖÖê¡ÖÖ †Ö×ÞÖ ÃÖ×“Ö®Ö ¯Öß.ÆãÓü¤ü»Öê (2007):- ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÞÖ ×¾ÖÂÖµÖÛú ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú,
†ÖÙ£ÖÛú ×ã֟Öß ŸÖÖ. ¯Ö®ÆüÖôûÖ, וÖ. ÛúÖê»ÆüÖ¯Öã¸ü ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü Æêü ¯Ö¬¤üŸÖ¿Ö߸ü¯ÖÞÖê ïÖ™ü Ûêú»Öê.
¯Ö®ÆüÖôûÖÝÖ›ü Æêü †ÖÛúÂÖÔÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ךüÛúÖÞÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû †®ÖêÛú ¯ÖµÖÔ™üÛú ¤ü¸ü¾ÖÂÖá ³Öê™ü ¤êüŸÖÖŸÖ
ŸµÖÖÓ®Öß ¯Ö®ÆüÖôûÖ µÖê£Öᯙ ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú, †ÖÙ£ÖÛú ×ã֟Öß²Ö§ü»Ö ÃÖ×¾Ößָü “Ö“ÖÖÔ Ûêú»Öß.
13) ¦üÖõÖÖµÖÞÖß «üÖ¸üÛúÖ®ÖÖ£Ö ÃÖ¸ü¾Ö¤êü (2012):- µÖÖÓ®Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ‘†Öî¸ÓüÝÖÖ²ÖÖ¤ü וֻÊÖŸÖß»Ö
†Ø•ÖšüÖ ³Öê™ü ¤êüÞÖÖ·µÖÖ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ µÖêÞÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ- ‹Ûú ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú †³µÖÖÃÖ’ µÖÖ »Ö‘Öã
¿ÖÖê¬Ö ¯ÖϲÖÓ¬ÖÖŸÖ †Öê¸ÓüÝÖÖ²ÖÖ¤ü µÖê£Öᯙ »ÖêÞµÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ûú¹ý®Ö ŸÖê£Öᯙ ¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ
´ÖÖÓ›æü®Ö ¿ÖÖÃÖÛú®ÖÖ“µÖÖ ×®Ö¤ü¿ÖÔ®ÖÖÃÖ †ÖÞÖã®Ö ¤êüÞµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ ÛúÖµÖÔ Ûêú»Öê †ÖÆêü.
14) µÖÖêÝÖê¿Ö ®ÖÖ¸üÖµÖ®Ö Ûêú¤üÖ¸ü (2015):- µÖÖÓ®Öß ‘“ÖÖÛú¸ü¾ÖÖ›üß (ŸÖÖ.¾Ö וÖ.²Öß›ü) ¬ÖÖÙ´ÖÛú
ãÖôûÖ“ÖÖ ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú †³µÖÖÃÖ’ µÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ “ÖÖÛú¸ü¾ÖÖ›üß µÖê£Öᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
ãÖôûÖ“ÖÖ ÃÖÜÖÖê»Ö †³µÖÖÃÖ Ûêú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ®Öß µÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ®Ö “ÖÖÛú¸ü¾ÖÖ›üß
ÃÖÖ¸üܵÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ×¾Ö¿Ö¤ü Ûêú»Öê.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ µÖÖê•Ö®ÖÖ :-
¯ÖÏßÖãŸÖ ¿ÖÖê¬Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö ÜÖÖ»Öᯙ ¯ÖÏ´ÖÖÞÖê ÃÖÆüÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖÝÖ»ÖÖ †ÖÆêü.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ 1 »Öê : ¯ÖÏßÖÖ¾Ö®ÖÖ
¯Ö×Æü»µÖÖ ¯ÖÏÛú¸ÞÖÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ¯Ö׸ü“ÖµÖÖŸ´ÖÛú †³µÖÖÃÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖæ®Ö
ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ¯Ö׸ü“ÖµÖ, ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ, ¾µÖÖܵÖÖ, ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“Öê þֹý¯Ö, ŸµÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ¾Ö
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÞÖÖ´Ö Ûú¸üÞÖÖ¸êü ‘Ö™üÛú µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ˆÆüÖ¯ÖÖêÆü Ûêú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö
¯ÖÏÛú¸üÞÖÖ“Öß ˆ×§ü™êü, ÝÖé×ÆüŸÖê, ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö ¯Ö¬¤üŸÖß, †Ö×ÞÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖÓ“Öß ¹ý¯Ö¸êüÂÖÖ Ûú¿Öß Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öß
µÖÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ 2 ¸êü : †³µÖÖÃÖ õÖê¡ÖÖ“Öß ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öæ´Öß
¤ãüÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖŸÖ ¯ÖæÞÖê וÖÊÖ²Ö§ü»Ö ×¾ÖßÖÖ¸üÖ®Öê ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖæ®Ö µÖê£Öß»Ö
ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ®Ö, ³ÖÖÂÖÖ, ÆüÖò™êü»ÃÖ“Öß µÖÖ¤üß, µÖê£Öᯙ Æü¾ÖÖ´ÖÖ®Ö, µÖê£Öᯙ »ÖÖêÛúÃÖÓܵÖÖ, µÖê£Öᯙ •Ö»Ö¯ÖÏÞÖÖ»Öß,

15
¾ÖÖÆüŸÖæÛú ÃÖÖ¬Ö®Öê ¾Ö ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ´Ö¬µÖê »ÖÖêÞÖÖ¾ÖôûÖ µÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö
¾Ö ŸµÖÖ“Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ µÖÖ“ÖÖ ÃÖ×¾Ößָü †ÖœüÖ¾Ö ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖÓ´Ö¬µÖê ‘ÖêÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ 3 ¸êü : ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ“Öê ¾ÖÝÖáÛú¸üÞÖ :-
ןÖÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖŸÖ ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÂÖµÖÛú ×¾ÖßÖéŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖæ®Ö
ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ×¾Ößָü †ÖœüÖ¾ÖÖ µÖÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖŸÖ ‘ÖêÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü.
¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“ÖÖ ‹êןÖÆüÖ×ÃÖÛú, ¬ÖÖÙ´ÖÛú, ÃÖÖÓÃÛéúןÖÛú, µÖÖ
ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™üÛúÖÓ“ÖÖ ¾ÖÝÖáÛú¸üÞÖÖŸ´ÖÛú ÃÖ×¾Ößָü †ÖœüÖ¾ÖÖ ¯ÖÏßÖæŸÖ ¯ÖÏÛúÖ¸ü®ÖÖ´Ö¬µÖê ‘ÖêÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ 4 £Öê : ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ ¾Ö ¤ãü»ÖÔ×õÖŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû
¯ÖæÞÖê וֻÆüÖ ÆüÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ ¥ü×™üÛúÖêÞÖÖŸÖã®Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÞÖÔ ×•Ö»ÆüÖ †ÃÖæ®Ö ÃÖ㬤üÖ ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“µÖÖ
²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †®ÖêÛú ÃÖ´ÖõÖÖ ×®Ö´ÖÖÔÞÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¾Ö †¿Öß ÛúÖÆüß ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû †ÖÆêüŸÖ Ûúß,
ŸµÖÖÛú›êü ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾Ö³ÖÖÝÖÖ®Öê ÃÖÓ¯ÖæÞÖÔ ¤ãü»ÖÔõÖ †ÃÖæ®Ö ŸÖê£Öᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö »ÖÖê¯Ö ¯ÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖë¾ÆüÖ †¿ÖÖ
ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ•Ö¾Öôûᯙ ÃÖ´ÖõÖÖÓ“ÖÖ µÖ£ÖÖêד”ûŸÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖŸÖ ‘ÖêÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü
†ÖÆêü.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ 5 ¾Öê : ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôûÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖ•ê ÖÝÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß
³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ »ÖÖêÛúÃÖÓܵÖꓵÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ •ÖÝÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ¸üÖ ¤êü¿Ö †ÃÖæ®Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÞÖÖŸÖ µÖê£Öê
²Öê¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üß“Öß ÃÖ´ÖõÖÖ †ÖÆêü ŸÖë¾ÆüÖ »ÖÖêÛúÖÓ®ÖÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Ûú¹ý®Ö ¤êüÞµÖÖ“µÖÖ
¥ü×™üÛúÖêÞÖÖŸÖæ®Ö ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ ÆüÖêÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú †ÖÆêü. ¿ÖÖÃÖ®Ö ÃŸÖ¸üÖÛú›æü®Ö ¾Ö
»ÖÖêÛú¾ÖÖ™ü¶ÖŸÖæ®Ö µÖÖ õÖê¡ÖÖ“ÖÖ ÛúÃÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ Ûú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö µÖÖ“ÖÖ Æüß †ÖœüÖ¾ÖÖ µÖê£Öê ‘ÖêÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü
†ÖÆêü. ¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ »ÖÖêÛúÖÓ®ÖÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ»ÖÖ ÃÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖë¾ÆüÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
ãÖôûÖ“µÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ®ÖÖ®Öê ˆ¯ÖµÖÖ µÖÖê•Ö®ÖÖ Ûú¸üÞÖê †Ö¾Ö¿µÖÛú šü¸üŸÖê. ´ÆüÞÖæ®Ö ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
ãÖôûÖ»ÖÖ ×¾ÖÛúÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã®Ö »ÖÖêÛúÖÓ®ÖÖ ¸üÖê•ÖÝÖÖ¸üÖ»ÖÖ ÃÖÓ¬Öß Ûú¿Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Ûú¹ý®Ö ¤êüŸÖÖ
µÖê‡Ô»Ö µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“ÖÖ ÃÖ×¾Ößָü †ÖœüÖ¾ÖÖ µÖÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖŸÖ ‘ÖêÞµÖÖŸÖ µÖêÞÖÖ¸ü †ÖÆêü.
¯ÖÏÛú¸üÞÖ 6 ¾Öê : ×®ÖÂÛúÂÖÔ †Ö×ÞÖ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö®ÖÖ
µÖÖ ¯ÖÏÛú¸üÞÖÖ´Ö¬µÖê †³µÖÖÃÖÛúÖÓ®Öß Ûêú»Ö껵ÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Ö¹ý®Ö ¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ãÖôêû
¾Ö ¯Ö׸üÃÖ¸üÖŸÖ •µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ µÖê£Öê ´ÖÖÓ›üÞµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟®Ö Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. Ûêú¾Öôû
ŸÖê£Öᯙ ÃÖ´ÖõÖÖÓ“ÖÖ“Ö †³µÖÖÃÖ Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ ®ÖÃÖæ®Ö •µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ ŸÖê£Öê †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ
Ûú¿ÖÖ ¤ãü¸ü Ûú¸üŸÖÖ µÖêŸÖᯙ µÖÖ²ÖÖ²Ö¤ü ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö®ÖÖÆüß Ûú¸üÞµÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü •Öê®Öê Ûú¹ý®Ö ÃÖ¸üÛúÖ¸ü ¾Ö
¯ÖæÞÖê וֻÊÖŸÖß»Ö Ã£ÖÖ×®ÖÛú ¿ÖÖÃÖ®ÖÖ»ÖÖ ŸÖê£Öê ÃÖã¬ÖÖ¸üÞÖÖ Ûú¸üÞµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

16
ÃÖÓ¤ü³ÖÔÝÖÏÓ£Ö ÃÖæ“Öß :-
1 ÃÖÓµÖæŒŸÖ ¸üÖ™Òü ÃÖÓ´´Öê»Ö®Ö (1937)
2 ‹»Ö. •Öê. »ÖÖêÛúÖê׸ü¿Ö (1967), Growth of Toourism.
3 ´ÖÖµÖÛêú»Ö ׯ֙ü¸ü (1969), Economic Impact of Tourism
4 •ÖÖê®ÃÖ ‡ÝÖÃÖêÃÖß, ›üß.‹ÝÖÏß´ÖÖ (1981)
5 ‹.Ûêú. ³ÖÖ×™üµÖÖ (1983), ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö, ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¾Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ (Tourism in India,
History and Development)
6 µÖ߯ÖàÝÖ »Öß Æîü®Ö®Ö (2004), ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ‹Ûú †³µÖÖÃÖ-“Öß®Ö
7 ¸üÖÞÖÖ ¯ÖÏŸÖÖ¯Ö (2005), ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ¯ÖÏÖ¤êü׿ÖÛú ×¾ÖÛúÖÃÖÖÃÖ ÛúÖ¸üÞÖß³ÖæŸÖ ‘Ö™üÛú- ײÖÆüÖ¸ü
8 ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ³Ö¼üÖ“ÖÖµÖÔ †Ö×ÞÖ †²Ö®ÖßÛãú´ÖÖ¸ü ³ÖÖÝÖ²Ö™üß (2005), †ÖÃÖÖ´Ö´Ö¬Öᯙ ›üÖëÝÖ¸üÖôû
וֻÊÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖÖ“µÖÖ ¿ÖŒµÖŸÖÖ
9 ¯ÖÏ´ÖÖÓÝ¿Öã “ÖÛÎú¾ÖŸÖá (2006), †Ö¯Ö¢Öß †Ö×ÞÖ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ˆªÖêÝÖ
10 ÃÖÖê´Ö¤ü¢ÖÖ ¤üÖÃÖ (2006), ‘¯ÖµÖÔ™ü®Ö ×¾ÖÛúÖÃÖ- ¤üÖ•ÖáØ»ÖÝÖ ¿ÖÆü¸ü ÛúÖÓÆüß ÃÖ´ÖõÖÖ’
11 ÃÖß´ÖÖ “ÖÓ›êü»Ö, ÃÖÖ¬ÖÖ®ÖÖ ŸÖÖê´Ö¸ü, †ŸÖà¦üÖ ØÃÖÝÖ ŸÖÖê´Ö¸ü, ¿Öî»Öë¦üØÃÖÝÖ ŸÖÖê´Ö¸ü (2006),
¯ÖµÖÔ™ü®ÖÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÞÖ ×¾ÖÂÖµÖÛú ²Ö¤ü»Ö †Ö×ÞÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÞÖ
12 Ûêú.ÃÖß.¸üÖ´ÖÖê¡ÖÖ †Ö×ÞÖ ÃÖ×“Ö®Ö ¯Öß.ÆãÓü¤ü»Öê (2007), ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÞÖ ×¾ÖÂÖµÖÛú ÃÖÖ´ÖÖוÖÛú, †ÖÙ£ÖÛú
×ã֟Öß ŸÖÖ. ¯Ö®ÆüÖôûÖ, וÖ. ÛúÖê»ÆüÖ¯Öã¸ü
13 ¦üÖõÖÖµÖÞÖß «üÖ¸üÛúÖ®ÖÖ£Ö ÃÖ¸ü¾Ö¤êü (2012), ‘†Öî¸ÓüÝÖÖ²ÖÖ¤ü וֻÊÖŸÖᯙ †Ø•ÖšüÖ ³Öê™ü ¤êüÞÖÖ·µÖÖ

¯ÖµÖÔ™üÛúÖÓ®ÖÖ µÖêÞÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ- ‹Ûú ³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú †³µÖÖÃÖ’

14 µÖÖêÝÖê¿Ö ®ÖÖ¸üÖµÖ®Ö Ûêú¤üÖ¸ü (2015), ‘“ÖÖÛú¸ü¾ÖÖ›üß (ŸÖÖ. ¾Ö וÖ.²Öß›ü) ¬ÖÖÙ´ÖÛú ãÖôûÖ“ÖÖ

³ÖÖîÝÖÖê×»ÖÛú †³µÖÖÃÖ’
15 Anand M.M.(1976): “Tourism and Hotel Industry in India,” Prentic holl of
india Pvt.Ltd., New Delhi.
16 P.Hagget, Geography In.R.J.Jonston etal. (eds) (1981) : “Oxford basil
Blackwell”, P.136
17 A.K.Bhatia (1983) : “Tourism Development, Principles and Practices,” Strling
Publications, New Delhi,
18 Anju (1998): “Management of Tourism- A case study of Punjab Tourism
Development corporation” Ph.D Thisis, Punjab University, Patiala.

17
19 Anjali Varma (2008): “Tourism development and possibility in India”,
Omega Publication, New Delhi.
20 ÛúÖôêû ³ÖÖݵÖÁÖß-•ÖÝÖ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ Ã´ÖÖ¸üÛêú
21 Ûãú»ÖÛúÞÖá ׿ֻ¯ÖÖ-´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¯ÖµÖÔ™ü®Ö
22 ÜÖ×ŸÖ²Ö Ûêú.‹.-¯ÖµÖÔ™ü®Ö ³ÖæÝÖÖê»Ö
23 ‘ÖÖ¸ü¯Öæ¸êü ×¾Ö÷ü»Ö-¯ÖµÖÔ™ü®Ö ³ÖæÝÖÖê»Ö
24 Ø¿Ö¤êü ‹ÃÖ.²Öß. ¯ÖµÖÔ™ü®Ö ³ÖæÝÖÖê»Ö (³ÖÖÝÖ ¤üÖê®Ö)
25 ×¾Ö¾ÖêÛú ÃÖÖîŸÖÖ›êüÛú¸ü- †Ö¯Ö»ÖÖ ¯ÖãÞÖê וֻÆüÖ
26 ÆüÞÖ´ÖÓŸÖê ‹ÃÖ. †Ö¸ü.-†•ÖÓšüÖ ²Ö㬤ü »ÖêÞÖß-•ÖÖÝÖןÖÛú ¾ÖÖ¸üÃÖÖ
27 ¾Öê²ÖÃÖÖ‡Ô›ËüÃÖ
1) www.wikimapia.org
2) www.mapsofindia.com
3) www.tourism.com
4) www.pune.nic.in
5) www.maharashtra.gov.in
6) www.lokrajhya.com
´ÖÖ×ÃÖÛêú
1. »ÖÖêÛú¸üÖ•µÖ ´ÖÖ×ÃÖÛú
2. µÖÖê•Ö®ÖÖ ´ÖÖ×ÃÖÛú
3. »ÖÖêÛúÃÖ¢ÖÖ
4. ¤îü×®ÖÛú ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ™üÖ‡Ô´ÃÖ.

ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÛú ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö®Ö ´ÖÖÝÖÔ¤ü¿ÖÔÛú

ÝÖÖë›ü ¸üÖ´Ö¸üÖ¾Ö ÃÖÓ³ÖÖ•Öß ›üÖò. ¾ÖÖ‘Ö´ÖÖ¸êü ®ÖÖ´Ö¤êü¾Ö Ûêú¿Ö¾Ö¸üÖ¾Ö
³ÖæÝÖÖê»Ö ×¾Ö³ÖÖÝÖ ¯ÖÏ´ÖãÜÖ
‡Óפü¸üÖ ÝÖÖÓ¬Öß ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ ×ÃÖ›üÛúÖê ®ÖÖÓ¤êü›ü

18