HISTORIA GOSPODARCZA

1. Historia gospodarcza – rozwój

Początek XVIII, XIX w., rozwój związany z ekonomią polityczną – w szczególności z

odkryciami geograficznymi
Przyspieszenie badań związane z rozwojem marksizmu
II poł. XIX w. – powstaje szkoła historyczna w ekonomii
Okres międzywojenny – usamodzielnienie historii gospodarczej jako odrębnej
dyscypliny
Weber, Sombart – historycy
„historia ilościowa” – pokazywanie zjawisk na tzw. Długiej fali
II poł. XX w. – 2 szkoły:
• „Annales” (Francja) – interdyscyplinarne podejście: badanie historii z
naukami społecznymi, ale branie pod uwagę również innych nauk
• „nowa historia gospodarcza” (kriometria) – USA

Robert Fogel
Początek w Polsce: okres międzywojenny (F. Bujak, J. Rutkowski)

2. Przedmiot historii gospodarczej

Historia gospodarcza zajmuje się badaniem zjawisk i procesów gospodarczych

w różnych społeczeństwach w ich rozwoju

3. Nauki historyczne i historia gospodarcza (cechy wspólne)

• Czynnik czasu w badaniach
• Metoda badawcza (krytyka źródeł)

Historia gospodarcza i nauki ekonomiczne (cechy wspólne)

• Przedmiot badawczy
• Elementy metody badawczej (metody statystyczne, teoria ekonomii)

4. Zakres badań - Ujęcie badań: terytorialne , chronologiczne

5. Źródła historii gospodarczej
• Bezpośrednie (wytwory materialne i intelektualne działalności
człowieka)
• Pośrednie (źródła pisane: piktogramy, hieroglify, pergamin, papirus,
druk, DVD…)
6. Periodyzacja historii

Periodyzacja – podział okresu dziejowego na mniejsze okresy czasowe

Ery historyczne:

• Żydowska (od stworzenia człowieka 3760 r.p.n.e.)

• Bizantyjska
• Grecka (od 1. Olimpiady 776 r.p.n.e.)
• Rzymska (od 753 r.p.n.e. – założenie Rzymu)
• Dionizyjska (chrześcijańska)
• Mahometańska (od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny [hidżra] 622
r.n.e.)
Periodyzacja praktyczna (Halle Celarius)

• Starożytna (… - 306 r.n.e.)

• Średniowiecze (306 – 1453)
• Nowożytna (1453 -…)
 Starożytność ( … - 476)
 Średniowiecze (476 – 1453/1492)
 Czasy nowożytne (1453/1492 – 1914)
 Dzieje najnowsze (1914 - …)

Periodyzacja marksistowska (1859)

• Wspólnota pierwotna
• Niewolnictwo
• Feudalizm
• Kapitalizm
• Socjalizm

Periodyzacja stadiów rozwoju gospodarczego

• Stadia rozwoju Walta Rostowa (1960)

 Społeczeństwo i gospodarka tradycyjna
 Społeczeństwo przejściowe
 Start wzrostu gospodarczego (rewolucja, postęp techniczny)
 Społeczeństwo dojrzałości (60 lat po starcie)
 Społeczeństwo masowej konsumpcji
• Fale rozwoju Alvina Toflera (1980)
 I faza – cywilizacja rolnicza (18 tys. P.n.e.): łowiectwo, zbieractwo;
koczowniczy => osiadły tryb życia
 II faza – cywilizacja przemysłowa
 III faza - Cywilizacja informatyczna (wiedza i informacja)

Geneza i istota feudalizmu

1. Istota feudalizmu. Pojęcie ma 2 znaczenia:

• Jako ustrój prawno-polityczny i militarny

 Oparty na więzi osobistej pomiędzy szlachtą a chłopem (relacja

senior-wasal)
 Oparty na instytucji lenna (np. ziemia)
 Pełnia władzy politycznej i sądowej należy do szlachty (przywileje,
immunitety)
 Oparta na osobie władcy (senior wszystkich seniorów)

• Jako ustrój społeczno-gospodarczy (Europa VII-XIII w. , kraje

pozaeuropejskie również)

 Nadwyżki produkcyjne spowodowane przez zmiany uprawy zbóż itp.

 Pojawienie się nowych narzędzi (np. pług żelazny), wykorzystanie
siły pociągowej zwierząt, energii wiatrowej, uprzęży, podkucie konia
  Pojawienie się nowego systemu uprawy roli – trójpolówki (podział
ziemi na 3 części: zboże jare, ozime, ugór; zmiana części co rok)
=>wymusiło to osiadły tryb życia => więź terytorialna =>
utworzenie społeczeństwa klasowego (feudalnego)

Cechy modelowe feudalizmu:

• Społeczeństwo agrarne
• Stagnacyjny (brak postępu technicznego, ekonomicznego), ekstensywny
(zwiększenie produkcji spowodowane zwiększeniem areału ziemi) i
naturalny (produkcja na potrzeby własne i pana feudalnego; brak wymiany
towarowej) charakter gospodarki
• Wielka własność ziemska podstawą ustroju gospodarczego
Hołd lenny – ceremonia uroczystego przekazania lenna przez seniora swojemu
wasalowi np. hołd pruski (Albrecht Hohenzollern przekazał Prusy Zakonne
Zygmuntowi Staremu jako lenno Polski)
Posiadacze ziemi: feudałowie świeccy, duchowni i państwo

Włości składały się z ziem pańskich (dwór), gospodarstw chłopskich i terenów

wspólnoty (lasy, nieużytki, pastwiska, wody)

• Monopol własności ziemi w ręku feudałów

Związek własności z władztwem (sprawowanie władzy nad własnością i

poddanymi)

Własność zwierzchnia (feudałów), użytkowa (chłopów)

• Powszechny system zależności człowieka od człowieka (chłop zależny od

feudała)

Rodzaje poddaństwa:

 Osobiste (chłop należał do pana, uiszcza opłaty pogłówne [od

głowy], podlegał monopolom [banalitet - obowiązek korzystania z
urządzeń pańskich przez chłopa])
 Gruntowe – renta feudalna (świadczenie poddanych chłopów na
rzecz feudała w zamian za prawo użytkowania ziemi) – naturalna
postać odrobkowa: pańszczyzna (robocizna świadczona na rzecz
feudała)
 Sądowe (jurysdykcja patrymonialna) – panowie feudalni mieli prawo
rozstrzygać wszelkie spory dotyczące relacji feudał-chłop, więc chłop
nie miał szans na wygranie jakiegokolwiek sporu z panami
feudalnymi

• Hierarchiczna struktura społeczeństwa

 Czynniki różnicujące społeczeństwo feudalne: majątek
(społeczeństwo dzieli się na klasy, które dzielą się na warstwy np.
chłopi rolni, bezrolni), miejsce zajmowane na drabinie feudalnej
(które decydowało o prawach, przywilejach, obowiązkach, stylu
życia, obyczajach)
 Stany społeczne:
  Duchowieństwo: edukacja, reformy, budownictwo,
aktywizowanie społeczne (krucjaty, pielgrzymki), handel; stan
otwarty (żeby się do niego dostać należało uzyskać święcenie
i wykształcenie)
 Rycerstwo: tylko służba wojskowa, administracyjna

 Mieszczaństwo, które dzieliło się na: patrycjat (wyżsi

duchowni, bogaci kupcy, bankierzy, złotnicy, posiadali prawa
miejskie i sprawowali władzę), pospólstwo (drobni kupcy,
rzemieślnicy, niżsi duchowni, posiadali prawa miejskie ale nie
sprawowali władzy), plebs (włóczędzy, żebracy, brak praw
miejskich)

 Chłopi – podlegali feudałom, uprawiali ziemię

Źródła hierarchizacji feudalnej: czynniki funkcjonalne (Ci co się

modlą, pracują,…), religijne, przywilej lub piętno urodzenia

• Korporacyjny charakter społeczeństwa

Powstawały korporacje np. cechy (rzemieślnicy), gildie (kupcy) w celu obrony

praw stanu; kahały żydowskie – korporacja religijna w celu obrony swojej
religii

• Powszechna skłonność klas i warstw panujących do luksusu

2. Periodyzacja feudalizmu

• wczesny feudalizm (VII-XII w.)

• rozkwit feudalizmu (XII-XV w.)
• rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
• kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej

3. Odmiany systemu feudalnego

• Feudalizm wschodni (tzw. Azjatycki sposób produkcji)

Nie występowało prywatne władanie ziemią; władzę zwierzchnią posiadało

państwo, natomiast władzę użytkową – chłopskie wspólnoty gminne.
Odpowiednikami feudałów byli funkcjonariusze państwowi, którzy byli
odpowiedzialni za ściąganie danin. Miasta pełniły funkcję ośrodków władzy,
religijną, brak zjawiska wymiany towarowej

• Feudalizm afrykański (poza dorzeczem Nilu)

Koncentracja na produkcji zwierzęcej oraz pielęgnacji drzew i krzewów.

Przedmiotami nadań były: sady, krzewy, wielbłądy, bydło… Posiadłość
ziemska była majątkiem władców, tereny były uprawiane przez niewolników

4. Charakter i organizacja gospodarki feudalnej

• Feudalne władanie ziemią (w tamtym okresie miały miejsce najazdy

barbarzyńców, konflikt ludów germańskich ze słowiańskimi)
• Kształtowanie się stanu rycerskiego (początkowo stan otwarty, od XI wieku
stan zamknięty, należało się do niego dziedzicznie)
• Szerzenie religii chrześcijańskiej i powstawanie instytucji kościelnych
• Uzależnienie ludności rolniczej (jeńcy wojenni)
• Przyznawanie immunitetów ekonomicznych (oznaczający zwolnienie
ludności zamieszkującej tereny nim objęte od świadczeń na rzecz państwa
i panującego)i sądowych (wyłączający ludność objętego nim obszaru spod
jurysdykcji urzędników książęcych)
• Wielka własność Kościoła (otrzymywanie podatków – dziesięciny,
wyłączenie z płacenia podatków na wojsko)
• Rodzaje własności ziemskiej: królewska, rycerska, kościelna
• Rolnictwo (ziemie miały nawet po 1000-1500 ha)
• Położenie chłopów (ryzyko natury niesprzyjającej, nieurodzaju) – musieli
oddać: 40% produkcji jako renta feudalna +10% podatku + dziesięcina dla
Kościoła
• Osadnictwo
• Ewolucja renty feudalnej
Postaci renty feudalnej: naturalna (daninowa), pańszczyzna, czynszowa
Wpływ na ewolucję renty feudalnej:

 Dobra luksusowe
 Wyprawy krzyżowe
 Dżuma
 Utrzymywanie wojska z danin

• Rozwój miast
Lokacje miast opierały się na aktach lokacji miast, w których następowało
nadanie praw, utworzenie samorządów.

Dążenie do autonomii miast – utworzenie przymierza miast; korporacyjność

miast

Przywileje handlowe dla miast (celne, targi, jarmarki, podatki, prawo składu –
kupcy przejeżdżając przez miasto musieli się zatrzymać w tym mieście i
handlować przez określony czas, dopiero potem mogli wyruszyć dalej)

Największe miasta w Europie: Rzym, Florencja, Londyn; największe w Polsce

(XII, XIII w.): Kraków, Gdańsk, Wrocław

• Rozwój handlu

 Handel wędrowny (obwoźny, obnośny): niebezpieczny, brak sieci

dróg
 Instytucjonalna ochrona handlu (przywileje handlowe, ochrona
kupców – gildie)
 Predyspozycje do sprzedaży
 Handel dalekosiężny (z Bliskiego Wschodu m.in.: przyprawy, oliwa,
tkanina, pieprz)
 Dualizm gospodarczy (agrarny) Europy (XV, XVI w.)

Dualizm gospodarczy – dwutorowość rozwoju społeczno-gospodarczego od

połowy XV w., w XVI w. najbardziej widoczny (umowną granicę stanowi rzeka
Łaba)

Dualizm agrarny – różnice jakościowe w rozwoju wsi i rolnictwa zachodnio- i

wschodnioeuropejskiego

Europa Zachodnia – rozpad systemu feudalnego, początek kapitalizmu (w

rolnictwie); Europa Wschodnia – proces refeudalizacji (zaostrzenie systemu
feudalnego), gospodarka folwarczno-pańszczyźniana

Płaszczyzny zróżnicowania:

• Inna ewolucja ustroju rolnego

• Odmienna struktura społeczno-gospodarcza (dominacja przemysłu na
Zachodzie, rolnictwa na Wschodzie)
• Odmienna rola obu stref w międzynarodowej wymianie handlowej (dobra
przemysłowe z Zachodu na Wschód, w odwrotnym kierunku produkty
rolnicze)

Ustrój rolny - różnice

Europa zachodnia Europa środkowo-wschodnia

- odchodzenie od poddaństwa - zaostrzenie poddaństwa

osobistego i sądowego
- dominacja renty pieniężnej
- praca najemna w rolnictwie
- osłabienie (zmniejszenie) wielkiej
własności feudalnej – poprzez
sekularyzację (zeświecczenie) dóbr
kościelnych w dobie reformacji oraz
odchodzenie części szlachty do sfery
pozarolniczej
- zanik tzw. własności podzielonej na
rzecz własności indywidualnej i
systemu dzierżaw
osobistego, tzw. wtórne poddaństwo
- dominacja renty odrobkowej
- bazowanie na bezpłatnej pracy
chłopów pańszczyźnianych
- umocnienie wielkiej własności
feudalnej i powiększanie różnymi
sposobami folwarków
- umocnienie własności podzielonej
(folwark i gospodarstwa chłopskie)

Przejawy dualizmu agrarnego (Europa Zachodnia)

• Rozszerzenie się gospodarki czynszowej

• Skutki czynszu pieniężnego
 Zwiększenie się towarowości gospodarstw
 Większa swoboda gospodarowania chłopów (specjalizacja, metody,
co zrobić z nadwyżkami produkcyjnymi?)
 Kontakt z rynkiem (nowości, nowe maszyny, metody…)
  Rozpad naturalnego/samowystarczalnego gospodarstwa
 Rozwarstwienie wsi
 Likwidacja pańszczyzny => wykorzystanie pracowników najemnych
 Pojawienie się ziem dzierżawnych
 Pseudo-własność ziem
 „ogradzanie” ziem wspólnych – utrudniony dostęp do ziem (rozwój
hodowli owiec)

Przejawy dualizmu agrarnego (kraje na wschód od Łaby):

• Dążenie feudałów do powiększania gospodarstw i własnej produkcji
(gospodarowanie terenów wolnych, ziem wspólnych)
• Zaostrzenie kontroli i sankcji prawnych w stosunku do chłopów (co
przyczyniło się do zjawiska zbiegostwa chłopów)
• „wtórne poddaństwo” (niewola) – chłopi korzystali z własnych maszyn,
odrabiali większą pańszczyznę

Teorie (poglądy) wyjaśniające przyczyny dualizmu

• Odkrycia geograficzne i ich wpływ na rozwój gospodarczy – Hiszpania/

Portugalia (Vasco da Gama, Henryk Żeglarz)

 Przewrót w dziedzinie handlu (przeniesieniu handlu drogą morską z

basenu Morza Śródziemnego nad Atlantyk, Morze Północne)
Największe porty europejskie: Lizbona, Sevilla, Antwerpia, Amsterdam
 Wzrost przywozu towarów wschodnich (herbata, kawa, ziemniaki,
fasola, tytoń)
 Możliwość migracji ludności europejskiej (przeniesienie ludności
zdeklasowanej, innowierców do pracy w koloniach)
 Wzrost konsumpcji zamożniejszej ludności
 „rewolucja cen”

• XVI-wieczna „rewolucja cen”

 Napływ do Europy amerykańskiego srebra i złota
 Wzrost ilości środków pieniężnych (która spowodowała inflację;
rozwarcie nożyc cenowych – gwałtowny wzrost ceny produktów
rolnych i przemysłowych)
 Ożywienie w produkcji i handlu (głównie produkty rolne)
 Szerzenie spekulacji
 Rewaloryzacja dochodów i wydatków
 Malejąca wartość czynszu, powrót do daniny i pańszczyzny

• Dewaluacja renty pieniężnej

• Wzrost liczby ludności i zatrudnienia poza rolnictwem
• Przejście od pospolitego ruszenia do wojsk najemnych (szlachta musiała
się czymś zająć)
• Istnienie w Europie Wschodniej sporej ilości wolnych gruntów
• Inny układ sił politycznych w obu strefach (Wschód – szlachta, Zachód –
mieszczaństwo)
• Tzw. Duch kapitalistyczny (kojarzony z przemocą, brutalnością)
 Kształtowanie się układu kapitalistycznego w Europie
Zachodniej (XVI – XVIIIw.) tzw. Kapitalizm handlowy
Kapitalizm – system społeczno-gospodarczy, w którym gospodarka oparta jest
na prywatnej własności wszystkich zasobów, a procesy gospodarcze są
regulowane przez rynek.

Kapitalizm (wg historii gospodarczej) – system społeczno – gospodarczy,

który wykorzystuje rynek w alokacji dóbr i zasobów; definicja ta zwraca uwagę na
strukturę społeczną, czynniki pozaekonomiczne, które mają wpływ na wzrost
gospodarczy, czynniki kulturowe.

Cechy i wyróżniki systemu kapitalistycznego

• Dominacja własności prywatnej

• Charakter kapitału (finansowy, rzeczowy) – związany z nim zjawisko
akumulacji kapitału (nagromadzenia), problem: monitorowanie źródeł
kapitału
• Dwie wielkie grupy społeczne: kapitaliści, robotnicy (w porównaniu do
chłopów nie wykonywali swojej pracy z przymusu)
• Produkcja masowa towarów
• Racjonalizacja działań ludzkich – wg rachunku ekonomicznego
• Zysk (konkurencja)
• Ciągłość wzrostu gospodarczego
• Rewolucja w sferze wartości (znaczenie jednostki, wolności)

Warunki powstawania kapitalizmu

• Akumulacja kapitału
• Uwalnianie siły roboczej
• Ewolucja myśli (przypisanie szczególnej wartości własności)
• Odpowiednia rola państwa
• Postęp techniczny

Periodyzacja kapitalizmu

Okres Etapy w procesie Określenia - Nurty/doktryny

powstawania i synonimy
rozwoju
kapitalizmu
XVI – poł. XVIII w. kapitalizm handlowy doba merkantylizmu, merkantylizm,
doba manufaktury, protekcjonizm
okres pierwotnej
akumulacji kapitału
 1760-1870 kapitalizm kapitalizm liberalizm
przemysłowy wolnokonkurencyjny,
kapitalizm rynkowy
1870-1914 kapitalizm finansowy kapitalizm neoprotekcjonizm
(lub do lat monopolistyczny,
30-tych) imperializm
1914… kapitalizm doba interwencjonizmu, keynsizm
(lub od lat państwowy kapitalizm
30-tych) państwowo-monopolisty
czny
Przejście feudalizm - kapitalizm

Kraje do połowy XV w. XVI – XVIII w. do 1870

Anglia, Francja pełny rozkwit kapitalizm kapitalizm
feudalizmu handlowy/pierwotna wolnokonkurencyjny
akumulacja
kapitału/merkantylizm/
prekapitalizm

Polska feudalizm – refeudalizacja/system pierwotna

skromniejsza gospodarki akumulacja
struktura/drabina folwarczno-pańszczyźn kapitału/narastanie
feudalna ianej elementów
kapitalizmu

Periodyzacja Immanuela Wallerstaina

1. 1450 – 1600 okres wzrostu, ekspansji

2. 1600 – 1750 okres osłabienia, stagnacji
3. 1750 – 1917 kapitalizm przemysłowy (początek procesów globalizacji)
4. 1917 -… rozwój procesów globalizacji

Proces akumulacji pierwotnej kapitału

Akumulacja kapitału – gromadzenie kapitału, permanentna cecha kapitalizmu,
polegająca na przeznaczaniu części zysków na inwestycje

Akumulacja pierwotna – poprzedzała ukształtowanie kapitalizmu i właściwą

akumulację kapitalistyczną; proces przyspieszonego tworzenia kapitału oraz klasy
robotniczej na drodze przymusowego oddzielenia drobnego wytwórcy od
właścicieli środków produkcji

Podwójna natura akumulacji kapitału

• Wykształcenie wolnej siły roboczej (proletariatu) – z rolnictwa w wyniku np.

procesu ogradzania, zniesienie poddaństwa osobistego
• Wykształcenie i umacnianie się nowej klasy społecznej (burżuazji) –
posiadaczy środków produkcji
Klasyfikacja źródeł i form pierwotnej akumulacji

• Źródła zewnętrzne (Zachód, z kolonii)

• Źródła wewnętrzne (Wschód)
 W rolnictwie
 Poza rolnictwem

Przykłady form (narzędzi) akumulacji kapitału

• Wywłaszczenie chłopów z ziemi (np. poprzez ogradzanie)

• Bogacenie się mieszczan (opłacalne stało się górnictwo)
• Eksploatacja kolonii (handel zamorski, przemyt, korsarstwo, handel
niewolnikami)
• Wojny handlowe (pomiędzy kompaniami handlowymi)
• Pożyczanie pieniędzy (kredyty, obligacje – państwo; pożyczki, zastawy –
pozostali)
• Spekulacje na giełdach (towarowych – wykorzystanie jedynie próbek
towarów – duże ryzyko; papierów wartościowych – akcje, udziały… - często
fałszywe)
• Rozwój banków: przekształcenie kantonów wymiany handlowej (pierwsze:
Londyn, Lombardia) w banki (pierwsze: Mediolan, Genua; najsłynniejsze:
Amsterdamski, Angielski – umożliwił rewolucję przemysłową)

Merkantylizm (Mercari – handlować) – kierunek myśli i polityki ekonomicznej,

który utożsamiał zamożność kraju z osiągnięciem dodatniego bilansu handlowego
w wyniku wzrostu sił wytwórczych. Przedstawiciele: Colbert, Petty, Defoe
Etapy merkantylizmu:

• Pierwszy – płytki, zw. Bulionizmem – bogactwo kraju związane z napływem

kruszców (Hiszpania, Portugalia)
• Drugi – szerszy – bogactwo kraju związane z osiągnięciem dodatniego
bilansu handlowego, nawołuje do usuwania barier wymiany handlowej (np.
ceł)
 Merkantylizm handlowy (Anglia) – tak jak w definicji
 Merkantylizm przemysłowy (Francja) – handel jest istotny, ale należy
pamiętać również o produkcji krajowej; nawoływał do eksportowania
wyrobów gotowych i importowania tylko niezbędnych surowców;
popieranie manufaktur rządowych

Środki do osiągnięcia dodatniego bilansu w handlu zagranicznym

• Protekcjonizm celny (wysokie cła na importowanie wyroby gotowe; niskie

cła, opłaty wywozowe na eksportowane produkty krajowe)
• Popieranie rozwoju produkcji handlowej (poprzez subwencje, dotacje)
• Dążenie do autarchii (samowystarczalności) gospodarczej – wytwarzanie
dóbr na potrzeby wojska, wytwarzanie dóbr żywnościowych (uprawy
zboża)
• Popieranie polityki kolonialnej (kolonie jako źródła surowców, rynek zbytu,
prestiż)
 • Pełne wykorzystanie siły roboczej – pracowały kobiety, dzieci, bezdomni,
włóczędzy, ściąganie specjalistów z zagranicy
• Aktywne kształtowanie gustów – promowanie danego dobra by zwiększyć
na niego popyt

Merkantylizm zauważalny na początku w Hiszpanii, Portugalii, następnie w

Holandii, Anglii, Francji, Rosji; bariery handlowe doprowadzały do konfliktów
Kameralizm – forma merkantylizmu w Rosji. Charakterystyka:

• Polityka podatkowa (nałożenie podatków na wiele produktów)

• Państwo – monopolista
• Ściąganie fachowców z zagranicy

Nowe formy organizacji produkcji

• Nakład – alternatywa dla cechu (z powodu coraz liczniejszych konfliktów

na linii czeladnik – majster)

Nakładca (przedsiębiorca, często wcześniej byli majstrami w cechu) )

zajmował się skupowaniem surowców, dostarczeniem ich i maszyn
(organizacja produkcji), kalkulacją produkcji, kosztów.

Nakład wymagał podziału na fazy produkcji, każdy rzemieślnik wykonywał u

siebie w domu jakąś część pracy (bądź jej całość)

• Manufaktura (rękodzieło, chociaż czasami korzystano z pomocy koła

wodnego)

Kooperacja robotników w jednym zakładzie, wymagał technologicznego

podziału pracy, co doprowadziło do zwiększenia wydajności pracy,
specjalizacji, umożliwiało łatwą naukę pracowników (każdy z nich miał wprawę
w robieniu czegoś innego)

Manufaktury wytwarzały przedmioty zbytu (dobra luksusowe) np. porcelanę,

tkaniny, lustra – wiele z nich zbankrutowało ze względu na wysokie koszty
produkcji. Były również zakładane na potrzeby wojska (po raz pierwszy w
historii mieliśmy do czynienia ze standaryzacją wyrobów), ale także zakładane
przez kupców (wytwarzano tam noże, mydło, garnki, …)

Początki tzw. Nowego rolnictwa. W Anglii doszło do rozpadu trójpolówki ze

względu na potrzebę zwiększania posiadłości przez landlordów. W tym celu
wykorzystywano ziemie wspólne.

Skutki ogradzania ziem wspólnych (gminnych):

• Pozbawienie części chłopów ziemi

• Większa swoboda gospodarowania dla pozostałych
• Tworzenie gospodarstw towarowych (zwiększenie renty gruntowej)
• Wdrażanie innowacji agronomicznych (agrotechnicznych) – nowe metody,
rodzaje roślin (koniczyna, lucerna)
• Specjalizacja gospodarstw
• Podniesienie dochodowości gospodarstw (np. owce zamiast zboża)
 • Silne rozwarstwienie wsi

Zmiany w handlu:
• Handel obnośny (obwoźny) – mały zakres

• Kantony wymiany towarowej (coraz bardziej powszechne)

• Giełdy towarowe (afera tulipanowa–gwałtowny skup tulipanów,nagły i

znaczący spadek ceny)

• Handel zagraniczny - głównie Anglia, Holandia (do Chin i Japonii);

utworzenie kompanii handlowych (kanadyjskiej, rosyjskiej)

Akt nawigacyjny (Anglia, 1651 r.) - zezwalał na dowóz towarów do Anglii

jedynie na statkach pod banderą angielską lub banderą kraju, z którego
pochodzi towar.

System folwarczno – pańszczyźniany w E. Wschodniej

(XVIw. – schyłek XVIII w.) na przykładzie Polski
Elementy ustroju E. Wschodniej (II poł. XV w.)

• Dominacja rolnictwa
• Ziemia nie jest towarem (monopol na ziemię ma szlachta, większe dochody
z pożyczek)
• Działalność rzemieślnicza w ramach folwarków
• Luksusy zarezerwowane dla szlachty
• Dyktowanie warunków przez szlachtę

Podstawą systemu jest gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Panowie feudalni

mieli władze nad folwarkami uprawianymi przez chłopów pańszczyźnianych

• XV w., I poł. XVI w. – duża rola pracowników najemnych

• Późniejsze lata – duża rola chłopów pańszczyźnianych
„wtórne poddaństwo” – powrót do osadnictwa średniowiecznego

Skutki systemu (XV/XVIw.)

• Wzrost dochodów szlachty

• Wzrost dochodów państwa
• Mała pańszczyzna
• Wzrost dochodów kupców sprzedających na rynku krajowym

Przesłanki przejścia do gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej:

• Spadek dochodów szlachty i wzrost jej potrzeb

 Rewolucja cen => osłabienie pieniądza => osłabienie rent
 Zwiększenie stanu szlacheckiego
 Rozwój renesansu (wzrost potrzeb szlachty)

• Wzrost popytu wewnętrznego i zewnętrznego

  Ożywienie gospodarcze spowodowane odkryciami geograficznymi
 Wzrost zaludnienia (głównie: dysproporcja między popytem a
zapotrzebowaniem na produkty rolne)
 Rozwój rynku krajowego
 Rozwój miast (coraz więcej ludności pracowało w przemyśle)
Handel krajowy – Gdańsk, Wrocław, Kraków, Poznań; handel
regionalny – w mniejszych miastach
 Rewolucja cen (ceny produktów rolnych rosły najszybciej)
W XVIw. Polska miała dodatni bilans handlowy. Zboże,
drewno-eksport; złote dukaty, srebrne talary – import (przyczyniło
się to do osłabienia pieniądza, wzrostu cen)
• Rewolucja cen
• Korzystne dla szlachty warunki ustroju („dyktatura szlachecka” – XVI w.)
• Rezerwy gruntów, możliwości tworzenia folwarków
• Przejście od pospolitego ruszenia do armii najemnej
• Uzyskanie dostępu do morza na mocy pokoju toruńskiego w 1466 r.

Istota folwarku pańszczyźnianego (XVI/XVII w.) – średnio miały po 60-100

ha

• Sposoby powiększania gruntów folwarcznych

 Zagospodarowywanie gruntów pustych (porzucone ziemie niegdyś
użytkowane przez chłopów)
 Najmowanie chłopów (pozbawienie ich części ziem)
 Wykup gospodarstw sołeckich (na mocy traktatu waleckiego)
 Przeznaczanie łąk pod uprawy
 Karczowanie lasów
 Gospodarowanie nieużytków
• Zaludnienie kraju (duży wzrost): Chłopi 70%, mieszczanie 20%, szlachta
10%, duchowieństwo 0,5%

Kierunku działalności folwarków:

• Zboże – żyto, pszenica, owies
• Hodowla – woły, owce, konie (Wielkopolska)
• Gospodarka rybna (Małopolska, Dolny Śląsk)
• Gospodarka leśna (Mazowsze)
• Przetwórstwo rolne – browary, słodownie, tartaki, młyny

Organizacja gospodarki folwarcznej

• Produkcja na zbyt
• Produkcja oparta na pańszczyźnie – przymusowa, a więc słabej jakości, źle
uprawiana ziemia
2 modele folwarków:
• Autonomiczny – w oddaleniu od rzek spławnych, produkcja na rynek
lokalny
• Ekspansywny – nad rzekami, lepszy transport => eksport
Gdańsk – główny port, handel zbożem, bogacenie się kupców gdańskich
Wprowadzenie innowacji: odwadnianie pól, pług, nowe metody upraw.

Kryzys systemu folwarczno-pańszczyźnianego (głównie lata 30. XVII w.)

Istota: długotrwała tendencja spadkowa podstawowych wskaźników życia
gospodarczego
Przyczyny wewnętrzne (strukturalne) kryzysu:
• Tkwiące w samym ustroju folwarczno-pańszczyźnianym (dysproporcja
między sytuacją szlachty a chłopów)
• Dezorganizacja sejmu (liberum veto)
• Decentralizacja uprawnień
Przyczyny zewnętrzne kryzysu:
• Niezależne od ustroju folwarczno-pańszczyźnianego
• Wojny (m.in. ze Szwecją), przemarsze wojsk (niszczenie upraw i miast)
• Epidemie, choroby
• Pogarszająca się koniunktura na zboże (postępowanie zgodnie z zasadami
merkantylizmu)

[Załogi – zapomogi właścicieli ziemskich dla chłopów (pieniężne, zwierzęta,

maszyny) – pierwotnie miały być zwrotne]

Skutki kryzysu systemu folwarczno-pańszczyźnianego:

• Powrót do gospodarki naturalnej w sektorze chłopskim (coraz większa

pańszczyzna-6 dni)
• Upadek miast (brak popytu na produkty rzemieślnicze; upadek handlu)
• Pogorszenie sytuacji folwarków
Ożywienie społeczno-gospodarcze w dobie oświecenia
1. Czynniki przeobrażeń (wymiana towarowa, relacja między dochodami a
potrzebami)

2. Wyraz przeobrażeń

a) W sensie ilościowym (wzrost gospodarczy)

b) W sensie jakościowym (wyeliminowanie zjawisk tj. poddaństwa, struktur
feudalnych)
a) W rolnictwie (kolonizacja pustkowi, coraz większa rola pracy najemnej,
rozwarstwienie wsi; konstytucja 3 maja, uniwersał połaniecki –
polepszenie sytuacji chłopów)
b) Poza rolnictwem (urbanizacja, ustanowienie komisji dobrego porządku
w celu utrzymania czystości, ustawa o miastach, nowe sposoby
produkcji: nakład i manufaktura)

Główne kierunki przeobrażeń w E. Zachodniej w dobie

kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (schyłek XVIIIw. –
1870r.)

Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego

• Własność prywatna – dominująca

• Wolność osobista, równość wszystkich wobec prawa
• Swoboda gospodarowania
• Konkurencja

Wielka Rewolucja Francuska – 1789 r.

Kodeks Cywilny – 1804 r. : własność niepowtarzalnym dobrem, usankcjonowanie
używania pieniędzy na procent

Kodeks Handlowy – 1807 r. : określenie własności przedsiębiorstw, określenie

spółek komandytowych i spółek z o.o.

Cykliczność rozwoju gospodarczego:

Wzrost produkcji => nadprodukcja => wstrzymanie produkcji => spadek popytu
na siłę roboczą => spadek obrotów handlowych => recesja w gospodarce =>
kryzys finansów państwa => przezwyciężenie kłopotów => wzrost zatrudnienia i
obrotów => (wzrost produkcji) =>…

Położenie klasy robotniczej:

• Pogorszenie sytuacji robotników (praca 12-16 godz. Dziennie)

• Rygorystyczna dyscyplina pracy
• Zatrudnianie dzieci i kobiet w przedsiębiorstwach
Początki ustawodawstwa pracy (Anglia): pierwsze regulacje: dzieci miały
pracować między 6 a 21, nie więcej niż 12 godzin, niezależnie od długości pracy
musiały się nauczyć pisać i czytać; kobiety nie mogą pracować w kopalniach etc.;
związki zawodowe – pierwsze tworzone dla określonych zawodów, przynależność
dobrowolna

Ruch socjalistyczny

• Socjalizm utopijny (Robert Owen, Luis Blanc)

Poprawa sytuacji robotników, tworzenie spółdzielnii, kas pożyczkowych,

zapomogowych, podział pracy, równy podział dochodów – to są środki do
osiągnięcia celów

• Socjalizm naukowy (Karol Marks, Fryderyk Engels)

Rewolucja proletariacka, społeczeństwo bezklasowe, likwidacja własności

prywatnej, wprowadzenie gospodarki centralnie kierowanej

Podłoże teoretyczne kapitalizmu liberalnego:

• Fizjokratyzm (poszanowanie natury) – schyłek XVIII w., przedstawiciel:

Quesnay

Rolnictwo – jedyne, najlepsze źródło bogactwa; przemysł i handel – zajęcia,

zawody jałowe

3 klasy w społeczeństwie: klasa właścicieli ziem, klasa jałowa

(rzemieślnicy, handlowcy, kupcy), klasa produkcyjna (chłopi)

• Ekonomia klasyczna – przedstawiciele: A. Smith, D. Riccardo

 Obiektywny charakter życia gospodarczego

 Wolność działań gospodarczych (państwo ma służyć obronie granic,
gospodarka ma być rynkiem)
 Wolna konkurencja prywatnych przedsiębiorców
 Źródłem bogactwa społeczeństwa jest praca

Założenia liberalnej polityki gospodarczej:

• Wolność jednostki
• Wolność działalności gospodarczej (przeciwko cechom)
• Wolność handlowa

Rewolucja przemysłowa
To całokształt przemian technicznych, ekonomicznych i społecznych związanych
z powstawaniem wielkiego przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji

Przełamanie barier technicznych: mechanicznej, surowcowej, energetycznej (z

ożywionej na nieożywioną)

Zmiany ekonomiczne:

• Wprowadzenie rachunku ekonomicznego nakłady – efekty

• Proces koncentracji
• Specjalizacja
• Tworzenie okręgów

Zmiany społeczne:

• Urbanizacja
• Umacnianie klas społecznych
• Poprawienie warunków życia
• Przejście ze społeczeństwa rolniczego na przemysłowe

Dlaczego w Anglii? Przesłanki

Przesłanki przyrodnicze:

• Morski klimat, wyspiarskie położenie – prowadzenie handlu,

bezpieczeństwo
• Obfitość surowców – rudy żelaza, węgiel, wełna
• Tani transport (rzeki, porty)
• Rozwinięta sieć dróg bitych

Przesłanki demograficzne:

• Wzrost demograficzny
• Wczesne zawieranie małżeństw
• Obniżenie stopy zgonów (opalanie węgla kamiennego do mieszkań –
ciepło; żywienie; rozwój medycyny – leki)

Przesłanki technologiczne:

• Uznanie angielskich rzemieślników za najlepszych na świecie (patenty)

• Rozpowszechnienie manufaktur
• Najwcześniejsze w Europie prawo patentowe (1633)

Przesłanki naukowe i kulturowe:

• Naukowe metody badania rzeczywistości (opis, obserwacja, eksperyment)

• Stowarzyszenia uczonych (Royal Society) – upowszechnienie wynalazków,
odkryć wśród społeczeństwa
• Publikacje naukowe

Przesłanki ekonomiczne:

• Rozwój rolnictwa towarowego

 Akumulacja środków => inwestowanie
  Uwalnianie siły roboczej => do przemysłu
 Zaspokojone zdolności żywnościowe
• Popyt na dobra masowe
• Intensywna akumulacja kapitałów => rozwój rynków finansowych
• Likwidacja reglamentacji cechowej => swoboda
• Stabilność koniunktury

Przesłanki ustrojowe i instytucjonalne

• Najwcześniej uregulowane stosunki agrarne

• Poszerzający się zakres wolności politycznych i obywatelskich
• Powołanie monarchii parlamentarnej
• Umacnianie praw własności oraz systemu ochrony własności patentowej
• „angielska tolerancja” (względem ludzi innej nacji)

3 warunki angielskiej rewolucji:

• Wysoko wydajne rolnictwo

• Sprawny rynek
• Stabilna władza polityczna

Zasadnicze kierunki przemian:

• Mechanizacja przemysłu włókienniczego

Popyt na przędzę => potrzeba wydajności

Wynalazki: Latające czółenko (John Kay, 1733), Spinning Jenny (James

Hargreaves, 1764), warsztat tkacki (Cartride), tkaniny żakardowe (1804)

• Wzrost produkcji żelaza i zmiany w jego obróbce

• Wykorzystanie nowych źródeł

Pompa parowa (Thomas Newcomen, 1712), węgiel drzewny, maszyna parowa

(James Watt, 1769)

Transport: automobil (1765), kolej żelazna (1814), pierwsza linia towarowa

(1825)

Skutki rewolucji przemysłowej w Anglii:

Ekonomiczne:

• Przechodzenie rękodzielnej produkcji manufaktur na etap

zmechanizowanej produkcji fabrycznej (surowce, chłonny rynek) => duży
eksport
• Nasilenie procesów urbanizacyjnych => rozwój miast w pobliżu surowców
• Skutki makroekonomiczne (m.in. wzrost gospodarczy – na początku
powolny ze względu na tzw. „blokadę napoleońską” – uniemożliwienie
handlu Anglii przez wojska francuskie)

Społeczne:

• Nowa klasa społeczna – proletariat fabryczny (bezmajętni)

• Plaga bezrobocia (pojawia się zjawisko luddyzmu – ruchu niszczenia
maszyn w zakładach)
 • Nędzne warunki bytowania robotników

Rewolucja przemysłowa spowodowana została mechanizacją przemysłu lekkiego,

która pociągnęła za sobą przewrót techniczny. Nastąpiła mechanizacja przemysłu
lekkiego (maszyna wytwarza dobra konsumpcyjne) oraz mechanizacja środków
produkcji (maszyna wytwarza maszynę wytwarzającą dobra konsumpcyjne)

Rewolucja agrarna

Dwa sposoby zwiększenia produkcji rolnej:

• Ekstensywny wzrost produkcji – zwiększenie areałów upraw, siły roboczej,

zwierząt hodowlanych – dominuje w E. Wschodniej

• Intensyfikacja rolnictwa – zwiększenie wydajności z powierzchni uprawnej

Rewolucja agrarna – całokształt przemian w rolnictwie w XVIII w. i I poł. XIX w.

prowadzący do przewrotu agrotechnicznego i społeczno-ekonomicznego, które
wzajemnie się uzupełniły i prowadziły do trwałej zmiany organizacji produkcji
rolnej.

Przewrót agrotechniczny:

• Płodozmian (Anglia) – zamiast trójpolówki

Metoda uprawy oparta na zmianowaniu określonej sekwencji roślin

występujących po sobie. Podstawowy płodozmian: ozime, okopowe, jare,
koniczyna (co rok inne było zasiewane, miało to zapobiec wyjaławianiu pól.
Płodozmian spowodował:

 Zwiększenie powierzchni uprawnej (o 1/3 w stosunku do trójpolówki)

 Wzrost wydajności ziemi

• Mechanizacja

Na początku: udoskonalenie istniejących narzędzi. Nowe narzędzia: pług

wieloskibowy, brona żelazna, kosa – wykonane z żelaza, nadawały się na
uprawę twardej gleby

Nowe maszyny: młyn parowy, młockarnia parowa, sieczkarnia, siewnik,

żniwiarka (wynalazca: McCornick), koparka do ziemniaków

• Nawożenie

Na początku: udoskonalenie nawożenia naturalnego (gnoju). Poza tym

wykorzystywanie mułu, szlamu, torfu. Sprowadzenie guano – odchodów
ptaków z Ameryki Płd.

Justus Liebig – niemiecki naukowiec zajmujący się odżywianiem roślin, odkrył,

że rośliny mogą również odżywiać się sztucznymi związkami

Wprowadzenie sztucznych nawozów. Pierwsze wytworzone fabrycznie to:

mączki wapienno-fosforowe, sole potasowe (preparowane z węgla
drzewnego), saletra (preparowana z guano)
 II poł. XIX w. – nawozy fosforowe – Anglia, Niemcy

1912 – nawozy azotowe (przy użyciu amoniaku) – Anglia, Niemcy

Agrochemia – dział nauki zajmujący się m.in. problemem wytwarzania

nawozów sztucznych

• Melioracje – nawadnianie, odwadnianie

Pozwoliły rozszerzyć obszar uprawy i podnieść wydajność gruntów już

wcześniej użytkowanych.

• Doskonalenie upraw roślin

 Ustalenie się nowej proporcji upraw tradycyjnych

Rośliny zbożowe stanowiły tylko max. 55% wszystkich upraw,

wprowadzenie roślin motylkowych, okopowych

 Upowszechnienie się:

 Upraw nawozowych i paszowych

 Upraw ziemniaków (p. spirytusowy; dla biedoty) i buraków
cukrowych
 Innych upraw przemysłowych (np. kukurydza – USA)

 Udoskonalenie odmiany roślin użytkowych

 Racjonalna gospodarka surowcami roślinnymi (np. wykorzystanie

liści buraków)

• Intensyfikacja hodowli

 Badania naukowe (Dania, Anglia, Holandia): leki (np. przeciw

wściekliźnie - Pasteur)
 Ochrona weterynaryjna – szczepionki, leki
 Chów nowych gatunków zwierząt (intensyfikacja hodowli owiec –
m.in. merynosy)
 Ulepszanie i uszlachetnianie ras

Efekt końcowy: wzrost wielkości zwierząt i mleczności krów => hodowla

staje się samodzielnym działem produkcji

Społeczno – ekonomiczne aspekty rewolucji agrarnej.

Rolnictwo i przemysł:

• Wsparcie przemysłu maszynowego i chemicznego

• Rozwój przemysłu rolno-spożywczego

Nauka i oświata rolnicza:

• Badania naukowe, publikacje, towarzystwa naukowe, czasopisma fachowe

• Oświata rolnicza (szkoły rolnicze, kursy doszkalające)

Rozwój kapitalizmu w rolnictwie

Francuska droga Pruska droga

do kapitalizmu
- rewolucyjna
- oddolna (inicjatywa ludu)
- brak obciążeń dla chłopów
- brak przeżytków stosunków
feudalnych
(nadano chłopom ziemię przez
nich użytkowaną)
- Francja, Belgia, Dania,
Hiszpania
do kapitalizmu
- ewolucyjna
- odgórna (inicjatywa rządu)
- duże obciążenia chłopów
(odszkodowania – 1/2 lub 1/3
użytkowanego areału)
- wiele przeżytków stosunków
feudalnych
(chłopi otrzymali prawo do ziemi –
uwłaszczenie – ziemię otrzymali
tylko najbogatsi, biedni rugowani)
- Prusy, Rosja, Austria, Ziemie
polskie

Konsekwencje rewolucji agrarnej:

• Powstanie rolnictwa kapitalistycznego (przejaw: pojawienie się wydajnych,

wysokotowarowych gospodarstw o stosunkowo dużej powierzchni)
• Własność indywidualna (obszarnicza i chłopska)
• WZROST PRODUKCJI ROLNEJ
• Przełom w produkcji żywności
• Produkcja towarowa
• Poprawa położenia ludności chłopskiej (części; w małym stopniu
obejmowało E. Wschodnią)
• Mniejszy odsetek ludności rolniczej

Im mniejszy odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa, tym wyższy poziom

rozwoju ekonomicznego i nowocześniejsza struktura ekonomiczno-społeczna
kraju

Australia – eksporter wełny, USA – rolnictwo plantacyjne (praca murzyńskich

niewolników), Am. Południowa – latyfundia

Narodziny kapitalizmu na ziemiach polskich (schyłek

XVIII w. do 1870r.)
Światowe tendencje: kapitalizm, industrializacja, większa wymiana towarowa,
walka o kolonie, społeczeństwo stanowe (feudalizm) => społeczeństwo klasowe
(kapitalizm), powstanie klasy robotniczej (biedota), zjawisko marginesu
społecznego, E. Wschodnia – przeżytki systemu feudalnego

Czynniki rozwoju kapitalizmu:

• Rolnictwo – wygenerowanie największej ilości kapitału

 Element finansowy akumulacji

Podatki, opłaty, dochód z wykupu ziemi, monopole np. monopol

propinacyjny – wyłączność na produkty przemysłu spirytusowego,
chłopi byli zobowiązani zakupić określoną ilość flaszek, oczynszowanie
chłopów, dochód z dodatkowej ziemi w wyniku ogradzania chłopów (na
byłych ziemiach wspólnych tworzono m.in. hodowle owiec),
zmniejszanie odsetka dochodów z rolnictwa, przetwórstwa, zwiększanie
dochodów z przemysłu
  Element rzeczowy akumulacji- ziemia (wywłaszczanie, rugowanie)

 Element osobowy akumulacji (siła robocza w postaci

wywłaszczonych chłopów)

• Kapitał ziemiański (z działalności przemysłowej; ziemianie zakładają

pierwsze manufaktury)

Brzostowski, Zamoyski – pionierzy kapitalizmu na ziemiach polskich

Wykorzystywanie siły roboczej z folwarków do przemysłu

• Kapitał państwowy (duża rola w stosunku do krajów E. Zachodniej)

Uzyskany dzięki prowadzonej polityce państwa: ściąganie podatków, ceł, …

Utworzenie Banku Polskiego oraz Huty Bankowej (Dąbrowa Górnicza)

• Kapitał handlowy (słabość polskich miast => mała rola w stosunku do

krajów E. Zachodniej)

Kupcy manufakturowi – kupcy zajmujący się organizacją manufaktur (głównie

p. włókienniczy, świece)

Właściwości procesu akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich

• Nie była procesem ciągłym, lecz przerywanym („skokowym”)

• Bazowała prawie wyłącznie na źródłach wewnętrznych (co przekładało się
na ujemny bilans handlowy
• Istotne znaczenie odegrało rolnictwo
• Wielka rola przypadła ziemiaństwu
• Akumulacja trwała stosunkowo krótko (była słabsza niż w Europie Zach.)

Cechy „modelu pruskiego” w odniesieniu do ziem polskich

• Rozciągnięcie procesu reform w czasie i etapowość (uchwalanie edyktów)

• Cząstkowy, wahadłowy charakter reform (w sprawie pańszczyzny, reformy
józefińskie [zabór austriacki] – wprowadzenie, cofnięcie, wprowadzenie
innych, cofnięcie innych reform…)
• Zróżnicowany przebieg i sposób realizacji reform (w zaborze pruskim
wprowadzono do końca wszystkie zakładane reformy, w innych już nie)
• Reformy umocniły wielką własność ziemską (uwłaszczenie, dochody z
wykupu => inwestycje)
• Ciężar reform przerzucony na chłopów
• Ludność bezrolna poza zasięgiem

Uwłaszczenie chłopów i nowy ustrój rolny.

Uwłaszczenie (XIX w.) – nadanie chłopom prawa własności do całości lub części
użytkowanej przez nich ziemi w zamian za uiszczone odszkodowanie, zniesienie
poddaństwa osobistego i sądowego

• Zabór pruski

 Dekret grudniowy (21 XII 1807 r.) – umożliwiał odejście chłopa ze

wsi; jeżeli chłop się umówił ze szlachtą w sprawie odejścia ze wsi, to
szlachta przejmowała wszystko, co chłop posiadał
  Edykt regulacyjny (1811) – chłop posiadający gospodarstwo
sprzężajne (posiadające parę zwierząt pociągowych) jest zwolniony z
pańszczyzny za odszkodowaniem (1/3 lub połowa ziemi), jednak
feudał zachował zwierzchnią władzę

 Uwłaszczenie w Wielkopolsce (1823) - chłop posiadający

gospodarstwo sprzężajne (posiadające parę zwierząt pociągowych)
jest zwolniony z pańszczyzny za odszkodowaniem (1/3 lub połowa
ziemi), jednak feudał zachował zwierzchnią władzę – dotyczy tylko
gospodarstw powstałych po 1772/73 roku!

 Nowela dot. Górnego Śląska (1827) chłop posiadający gospodarstwo

sprzężajne (posiadające parę zwierząt pociągowych) jest zwolniony z
pańszczyzny za odszkodowaniem (1/3 lub połowa ziemi), jednak
feudał zachował zwierzchnią władzę – dotyczy tylko gospodarstw
mających co najmniej 27 morg (ok. 7 hektarów)!

 Ustawa uwłaszczeniowa (1850) – wynik buntu chłopskiego, objęła

również gospodarstwa małe, całkowicie zniosła władzę zwierzchnią
feudałów

 Zakończenie procesu (1858)

• Galicja

 Wpływ ruchów społecznych: rabacja galicyjska – zbrojne wystąpienie

chłopów przeciw uciskom ze strony dworów, Wiosna Ludów
 Restrykt uwłaszczający (1848) – uwłaszczeniu zostają poddane
wszystkie gospodarstwa bez gospodarstw dzierżawionych i
gospodarstw chłopów bezrolnych
 Patent Cesarza (1848) – uregulowanie stosunków poddańczych,
odszkodowania za dzierżawy
 Patent Cesarza (1849) – zniesienie jurysdykcji patrymonialnej
 Znoszenie wspólnot gruntowych (lata 60.)

• Królestwo Polskie

 Reformy czynszowe – oczynszowanie chłopów

 Zmiana pańszczyzny w okup pieniężny (1861)
 Uchylenie obowiązków (22.01.1863) – zniesienie czynszów,
pańszczyzny
 Ukazy uwłaszczeniowe (marzec 1864) – ziemia przechodzi na
własność chłopów
 Wykup w formie podatków – chłop nie płacił za uwłaszczenie, ale
płacił wysoki podatek

Skutki uwłaszczenia:

• Uwłaszczono ponad milion gospodarstw (najwięcej: zabór austriacki, Galicja;

najmniej: zab. pruski)
• „najdroższe” uwłaszczenie w zaborze pruskim
• Zlikwidowanie pańszczyzny – około 100 mln dniówek
 • Największe gospodarstwa powstały na terenie zaboru pruskiego
(najmniejsze w Galicji)
• Gospodarstwa chłopskie utraciły część dotychczasowej ziemi
• Postęp w zakresie agrokultury (pruski największy, galicyjski najmniejszy ze
względu na dużą ilość taniej siły roboczej)

Postęp widoczny w zakresie wprowadzenia nowych maszyn, płodozmianu

(z.pruski; w Galicji trójpolówka bezugorowa i wielopolówka), melioracji,
nawożenia.

• Rozwój gospodarki towarowej (gospodarze stają się przedsiębiorcami,

zależało im na zysku)

Gospodarstwa chłopskie stały się mniej opłacalne ponieważ: były bardziej

opodatkowane od folwarcznych, nastąpił duży przyrost naturalny chłopów (co
miało wpływ na podział gospodarstw i ich rozdrobnienie), chłopi posiadali
specyficzną mentalność (przyzwyczajenie do tego, że jest się podległym
komuś; niezaradność)

Gospodarstwa folwarczne stały się bardziej opłacalne ponieważ: właściciele

folwarków otrzymywali dodatkowe środki z tytułu uwłaszczenia chłopów,
wciąż istniała pańszczyzna (chociaż była coraz mniejsza).

Zabór pruski przodował w rolnictwie, gdyż: posiadał dobry rynek zbytu –

Niemcy, posiadał politykę protekcyjną rynku (sprzyjało to towarowości
gospodarstw), następował duży napływ siły roboczej ze wschodu (szukanie
lepszych warunków życia). W zaborze pruskim cukrownictwo i hodowla trzody
chlewnej stało się opłacalne, uprawa zboża już nie.

Zabór austriacki gorzej się prezentował w stosunku do pruskiego ze względu

na inną politykę zaboru (mniej protekcyjna), mniejsze środki oraz parcelację
gruntów. Najbardziej opłacalny w tym zaborze był wyrąb i sprzedaż drewna.

• Zmiany w położeniu chłopa i właściciela folwarków

Zróżnicowanie statusu majątkowego wśród chłopów doprowadziło do innego

modelu konsumpcji, stylu życia. Mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem podaży
głodowej (mniejsza i gorsza konsumpcja kosztem lepszej sprzedaży towarów)
widocznym głównie wśród biedoty (ziemia i kapusta)

Charakterystyka rozwoju przemysłu na ziemiach polskich (powolny od poł.

XIX w., warunki rozwoju gorsze niż na Zachodzie, dominacja rolnictwa, słaba
dostępność surowców na początku, ograniczone zasoby siły roboczej)

• Oparty na ręko dzielnej technice produkcji (manufaktury, pierwsza

maszyna dopiero pod koniec XVIII w.)
• Nowa technika rozwijała się obok starej(drobne zacofane przedsiębiorstwa
obok manufaktur)
• W organizacji społecznej produkcji dominowały manufaktury
• Proces industrializacji rozpoczął się od rozwoju p. ciężkiego (na Zachodzie – od
p. włókienniczego)
• Rozwój miał charakter skokowy (skoki te były słabsze niż na Zachodzie)
 • Efekty niektórych „skoków industrialnych” doraźne lub niewspółmierne do
nakładów
Przeobrażenia w gospodarce światowej w dobie
kapitalizmu monopolistycznego (1870 – 1918/1914)
Dominacja Europy na świecie; USA i Japonia szybko się rozwijają

1870 – zjednoczenie Włoch

1871 – zjednoczenie Niemiec, powstanie II Rzeszy

II rewolucja przemysłowa

• Przypada na II poł. XIX w. i początki XX w.

• Spowodowana gwałtownym rozwojem nauki (silnik gazowy, dynamit,
karabin maszynowy…)
• Upowszechnienie wynalazków i innowacji w procesach produkcyjnych (co
nie było aż tak widoczne w czasie I rewolucji przemysłowej)

II rewolucja przemysłowa to:

1. Zmiany w technice i technologii produkcji

 Zastosowanie energii elektrycznej: elektrownia wodna (1882,

Appleton, USA), silnik elektryczny (Danielson, 1902), transformator
(Jabłoczkow, 1876), żarówka (Edison, 1886)
 Wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej: destylacja (Łukaszewicz,
1853), przemysłowe wydobycie, produkcja nafty i benzyny
 Postęp w syntezie chemicznej

barwniki syntetyczne (anilina, Perkin, 1856; alizaryna, Perkin + kumple

z Niemiec, 1869; indygo, Baeyer, 1878), leki (aspiryna, Hoffmann ;
środki antyseptyczne), nawozy sztuczne, masy plastyczne, badania
naukowe, układ okresowy pierwiastkowy (1868), soda amoniakalna do
produkcji szkła, środków piorących (1863), kwas siarkowy, opona
pneumatyczna (Dunlop, 1888), guma

 Silnik spalinowy (Benz, 1879; Diesel, 1893) do produkcji

samochodów, motocykli, później traktorów, czołgów; silnik
wysokoprężny Diesla 1. Generacji – 1906
 Turbina parowa
 Początki telekomunikacji (telefon, Bell, 1876; radio, Marconi, 1896)
 Postęp w hutnictwie, przemyśle metalowym (piece martenowskie,
piece elektryczne, hutnictwo aluminium)
 Zmiany w kinematografii (pierwsze filmy)
 Budownictwo i przemysł zbrojeniowy (dynamit, Nobel, 1875)

2. Zmiany w technicznej organizacji produkcji

 Racjonalizacja produkcji (cięcie kosztów)

 Typizacja i standaryzacja wyrobów
  System taśmowo potokowy (by produkcja miała jak najmniej
przestojów; stosowane w p. samochodowym; pierwszy raz w Chicago
– rzeźnia i fabryka wagonów)
 Naukowa organizacja pracy – fordyzm, tayloryzm

Tayloryzm (Taylor) – duża organizacja, sprawność pracy, kalkulacje,

praca akordowa
Fordyzm – zasady Taylora wprowadzone w fabryce Forda (1903) w
Detroit, usprawnienie organizacji produkcji; ale w innych zakładach
tayloryzm się nie przyjął ze względu na bunt pracowników

3. Zmiany w technice i ewidencji

 Wyodrębnienie administracji gospodarczej i kadry

inżynieryjno-technicznej
 Oddzielenie własności od zarządzania (powstanie zawodu
menadżera)

Fayol – wprowadził system zarządzania dobry dla przedsiębiorstw i

administracji państwowej, oparty na: dyscyplinie, autorytecie,
inicjatywie pracowników, ładzie

 Nowe techniki biurowe (wykorzystanie telefonu, maszyny do pisania)

4. Zmiany w organizacji obrotu

 Przedsiębiorstwa hurtowe i komisowe

 Hale targowe, towarowe
 Giełdy
 Sprzedaż katalogowa, promocja sprzedaży
5. Nowe gałęzie wytwórczości i wzrostu asortymentu wyrobów (p.
samochodowy, elektrotechniczny, chemiczny)
6. Zmiana układu sił ekonomicznych między mocarstwami
kapitalistycznymi (1. USA, 2. Niemcy, 3. Anglia; pogłębienie dysproporcji
między bogatymi i biednymi krajami)

7. Koncentracja produkcji

Kryzys w latach 1873 – 1896, wcielanie w życie neoprotekcjonizmu – odłam

XVIII-wiecznego merkantylizmu, państwo nabiera znaczenia

Panika związana ze spadkiem cen produktów – to jedna z przyczyn

kryzysu, wprowadzenie taryf celnych, opłat wewnętrznych; kryzys
wymusza rozwój przedsiębiorczości

Faza rozwoju wielkiej przedsiębiorczości (od 1873): wchłanianie

przedsiębiorstw, fuzje, monopole, ściślejsze lub luźniejsze porozumienia
(koncerny –jeden właściciel, odrębność prawna przedsiębiorstw, wspólny
zarząd; kartele – trusty w USA – skupienie firm z tej samej branży,
odrębność prawna przedsiębiorstw; syndykaty – jeden właściciel, skupienie
 firm z tej samej branży, wspólne biuro sprzedaży, podział zysków; holdingi
– jedna główna firma, wiele firm podrzędnych)

Pozioma koncentracja (horyzontalna) – p. spożywczy, włókienniczy –

wspólna działalność przedsiębiorstw zajmujących się tą samą fazą
produkcji (wytwarzanie tkaniny + wytwarzanie tkaniny)

Pionowa koncentracja – głównie p. chemiczny – wspólna działalność

uzupełniających się firm, zajmujących się innymi fazami produkcji
(wydobywanie surowców + wytwarzanie tkaniny)

Rockefeller założył trust w Ohio – przetwórstwo ropy naftowej i wszystko co

z tym związane (pionowa koncentracja: wytwórnia, przetwórstwo,
dystrybucja)

Duży odsetek ludności pracującej dla przedsiębiorstw monopolistycznych

8. Zmiany w rolnictwie i przemyśle spożywczym

 Postęp w mechanizacji (kombajny, traktory)

 Wzrost plonów (największy w Anglii i Danii)
 Zróżnicowanie typów rolnictwa (guma, kauczuk – plantacje
kauczukowe w Azji)
 Konkurencja (Europa vs USA; USA – niższe koszty, ceny =>
przyczyna kryzysu)
 Postęp w przygotowaniu i przechowywaniu żywności (mrożenie
mięsa, pasteryzacja, przyprawy kuchenne – Szwajcaria, margaryna –
Holandia)

9. Zmiany w transporcie

 Wzrost znaczenia transportu kolejowego (wzrostu długości linii

kolejowych; lokomotywa elektryczna, 1895; lokomotywa spalinowa,
1912; pociągi sypialne, 1864; oświetlenie w wagonach, 1889
 Postęp w żegludze morskiej (turbina parowa, 1884; 2 stocznie, statki
specjalne – chłodnie, pasażerskie – Titanic)
 Budowa kanałów (Sueski)
 Rozwój transportu drogowego (automobil, 1885; fabryki
samochodów, Ford; tramwaje – najstarsze w Berlinie; metro –
najstarsze w Londynie)
 Rozwój transportu powietrznego (statek powietrzny, Zeppelin, 1900;
samolot, 1903)

10. Zmiany w handlu

 Wzrost obrotów
 Światowy rynek towarów
 Wywóz kapitałów
 Nawrót do protekcjonizmu – neoprotekcjonizm (zapobieganie
zalewem tanich towarów)

11. Zmiany w finansach

  Wzrost obiegu pieniężnego (giełdy papierów wartościowych – Paryż,
Londyn, Kraków; pojawia się zawód maklera giełdowego)
 Rozwój bankowości (kredyty, emisje obligacji, akcji, współpraca z
przedsiębiorstwami np. Deutsche Bank)
 Wzrost roli kredytu
 Koncentracja kapitału
 Oligarchia finansowa
 Wywóz kapitałów (np. do kolonii)

Przeobrażenie w gospodarce światowej w dobie

kapitalizmu monopolistycznego (1870-1918/1914)

Drugi etap ekspansji kolonialnej

Fazy kolonializmu europejskiego

1. Od XVI do poł. XVIII w. – znacząca kolonizacja, państwa dążyły do

posiadania kolonii
2. Od XVIII w. – w okresie kapitalizmu liberalnego – ograniczenie kolonizacji (z
wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Francji)
3. Po 1870 – w okresie kapitalizmu monopolistycznego - podziałowi uległa
Afryka i część Azji

Imperializm – dążenie do dominacji

Imperializm ekonomiczny – ekspansja zamorska Europejczyków a gospodarka
reszty świata

Przyczyny imperializmu:
• Poszukiwanie surowców (przetwarzane w krajach macierzystych jak i w
koloniach). Przywóz np. diamentów i złota (Afryka), ropy naftowej, metali
kolorowych, surowców żywnościowych
• Poszukiwanie rynków zbytu (tam lokowano nadwyżki produkcji, bo był
duży, chłonny rynek
• Uzyskiwanie korzyści ekonomicznych (zyski ze sprzedaży surowców,
produkcji z kolonii, dzierżawy terenów)
• Umacnianie pozycji politycznej (przewaga nad innymi krajami)
• Eksponowanie wyższości rywalizacji europejskiej
• Szerzenie chrześcijaństwa
Skok na Afrykę – początek 1881: atak na Tunezję, która została podzielona
pomiędzy Wielką Brytanię, Francję oraz Niemcy
Rozwój gospodarczy dawnych mocarstw
1. Wielka Brytania
• Największa potęga gospodarcza po 1. Rewolucji przemysłowej
• Utrata pozycji potęgi na rzecz USA (wiele zakładów powstałych w
XVIII w. były już przestarzałe)
• Kryzys gospodarczy trwający ok. 20 lat
• Kryzys w przemyśle i rolnictwie (konkurencja rolnictwa
amerykańskiego)
• Wzrost zaludnienia (import taniej żywności z Ameryki)
• Podboje w Azji: Kuwejt, Birma, Nowa Gwinea oraz w Afryce
• Indie – kolonia: siła robocza, surowce i duże możliwości osiągania
zysków
• Ożywienie gospodarcze związane z rozwojem przemysłu
zbrojeniowego
2. Francja
• 1870 – przegrana wojna z Prusami, który przyczyniła się do utraty
Alzacji i Lotaryngii i nałożenia na Francję 5 mld franków kontrybucji
• Pionierstwo w motoryzacji i lotnictwie
• Rozwój przemysłu samochodowego (Peugeot i Renault)
• Dynamiczna produkcja opon
• Rozwój przemysłu lekkiego
• Paryż jako kolebka kultury, elegancji

3. Rosja
• Wpływ przegranej wojny krymskiej (1853-56) z Francją i Wielką
Brytanią
• Reformy finansowe, administracyjne, wojskowe
• Industrializacja (związana z sektorem państwowym, od lat 80.)
• Dotacje dla przedsiębiorców
• Powstanie Zagłębia Donieckiego, Okręgu Kaukaskiego, Okręgu
Petersburskiego
• Słabe rolnictwo (gosp. Feudalna, zacofanie)
• Zapędy zagarnięcia Chin
Rozwój gospodarczy nowych mocarstw
1. Rzesza Niemiecka
• 1871 – zjednoczenie polityczne
• Przyłączenie Alzacji i Lotaryngii
• Grynderka – proces zakładania nowych przedsiębiorstw i spółek
• 2. Miejsce po USA
• Kolonie na Bliskim Wschodzie
2. USA
• Po wojnie secesyjnej (1865) przyspieszony rozwój gospodarczy
• Sprzyjające rozwojowi warunki: zasoby naturalne i szlaki komunikacji
morskiej
• Rozwój przemysłu maszynowego, wydobycie węgla, przetwórstwa
ropy naftowej itp.
 •
Niedostatek siły roboczej (pomimo dużej imigracji Europejczyków)
•
Fordyzm i tayloryzm
•
Rolnictwo: na południu farmy, gdzie uprawa tytoniu i bawełny;
Zachód – uprawa kukurydzy i pszenicy
3. Japonia
• 1867 – przewrót: obalenie szoguna
• Rozwój przemysłu lekkiego
Nowe państwa rozwiniętej gospodarki:
• Holandia
 Relacje ekonomiczne z Rzeszą Niemiecką
 Przemysł przetwórczy (trzcina cukrowa, kawa, tytoń)
 Rolnictwo i ogrodnictwo
• Dania
 Rozwój rolnictwa (dominacja produkcji zwierzęcej, zwłaszcza bydła)
 Spół dzielność wiejska
• Szwecja
 Bogate zasoby surowcowe
 Sprzedaż drewna, przemysł meblarski, przetwórstwo rud żelaza
• Białe dominia – Kanada, Australia, Nowa Zelandia
 Kanada
 Rybołówstwo, budowa statków (prowincje wschodnie)
 Rolnictwo, uprawa zbóż (prowincje zachodnie)
 Lasy, produkcja zwierzęca (prowincje centralne)
 Australia
 Produkcja i chów merynosów
 Złoża złota
 Nowa Zelandia – podobnie jak w Australii
• Argentyna – kraj rolniczy (hodowla bydła)
Gospodarka światowa w okresie wojny (1914-1918)

Wojny hegemoniczne w dziejach nowożytnych

1. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) – dominacja Holandii w XVII w.
2. Wojny napoleońskie (1792 – 1815) – dominacja Wielkiej Brytanii w XIX w.
3. I wojna światowa (1914-1918) – dominacja gospodarcza USA
4. II wojna światowa (1939-1945) – umocnienie dominacji USA
Przyczyny ekonomiczne I wojny światowej
• Dążenie do nowego podziału świata
 Konflikty związane z podbijaniem nowych terenów
 Konflikt Niemiec z Wielką Brytanią o południową Afrykę
 Konflikt Niemiec z Francją o Maroko
 Konflikt Niemiec z Rosją o ziemie kongresowe
• Bloki militarne zbrojenia
 Trójprzymierze – 1882 – Niemcy + Austro-Węgry + Włochy
 Ententa – Wielka Brytania + Francja + Rosja
Charakter wojny:
 • Początek: zamach na księcia Ferdynanda w Sarajewie (28.06.1914)
• Wyjątkowość:
 Długotrwałość (4 lata)
 Wielki zasięg geograficzny działań militarnych (34 kraje)
 olbrzymie zaangażowanie sił ludzkich i zasobów materialnych
 Zastosowanie nowych środków walki (gazy, czołgi, samoloty,
karabiny maszynowe, „gruba Berta” (moździerz), U-Booty

Gospodarka wojenna
• Wojna a gospodarka
 Zakładano szybkie zakończenie wojny i niskie koszty
 Wojna się przedłużyła więc zaczęło brakować środków pieniężnych i
surowców
 Wprowadzono system gospodarki wojennej w Niemczech
• KONWERSJA przemysłu i rolnictwa (przekształcenie produkcji cywilnej na
produkcję wojskową)
• Mobilizacja gospodarcza. Jej zakres zależał od:
 Położenia danego kraju
 Stopnia zaangażowania w wojnę
 Stan produkcji i posiadanych zapasów
 Zasoby siły roboczej
Plan Hindenburga - 1916 – Niemcy. Polegał na:
 Zlikwidowaniu liberalizmu gospodarczego
 Kontroli produkcji, cen, płac
 W pełni zmilitaryzowanym przemyśle
 Pozyskiwaniu surowców metodą rekwirowania
• Położenie ludności
 Przymus pracy
 Zakaz strajków
 Przedłużenie czasu pracy, skracanie urlopów
 Wprowadzenie systemu kartkowego (reglamentacja towarów)
 Powyższe zmiany wprowadzone w Niemczech, Rosji i Francji
• Finanse wojenne
 znaczne wydatki wojenne
 Zaciąganie kredytów zagranicznych
 Pożyczki wewnętrzne (emisja obligacji)
 Podwyższenie podatków
 Dodrukowanie pieniędzy
Skutki wydatków wojennych:
 Zawierano wymienialność waluty na złoto
 Zmniejszenie się zasobów złota
 Długotrwały proces inflacyjny

Świat i Polska po I wojnie światowej (do 1928)

Straty i zniszczenia wojenne: straty ludnościowe (7% ludności Europy) – wielu
zmarło przez epidemie i głód, straty materialne (273 mld $): bezpośrednie,
pośrednie
Nowy układ sil politycznych i gospodarczych
 Europa traci znaczenie
 Powstanie Ligi Narodów (1919) z inicjatywy prezydenta USA. Jej celem
miało być utrzymanie pokoju. Następcą Ligi Narodów jest ONZ powstałe w
1945 r.
 Zmiany wewnątrz Europy (rozpad Austro-Węgier, wyniszczenie
gospodarcze Niemiec)
 Sytuacja państw kolonialnych (część uzyskało niepodległość lub
autonomię)
 Potęgi gospodarcze: USA (dostarczała Europie żywność, udzielała pożyczek
w czasie wojny) i Japonia
 Spadek globalnej produkcji przemysłowej
 Migracje ludnościowe (np. z Europy do USA)
Globalne skutki ekonomiczne wojny
 Osłabienie ekonomiczne Europy (zahamowanie wzrostu gospodarczego,
wzrost zadłużenia)
 Dezorganizacja handlu międzynarodowego (bariery celne, blokady
nakładane przez kraje ententy w czasie wojny)
 Centrum życia gospodarczego – USA
 Zmiany w produkcji rolnej
 Zaburzenie życia gospodarczego Europy (na skutek inflacji, kursów
walutowych)
 Spadek dochodów z inwestycji zagranicznych
 Umocnienie ekonomiczne Japonii i niektórych kolonii (np. Indii)
Rozwój gospodarczych państw kapitalistycznych (do 1928 roku)
1. Lata 1918-23 – okres odbudowy powojennej – przestawienie gospodarki z
gospodarki wojennej na gospodarkę cywilną – REKONWERSJA
2. Od roku 1924 – okres rozkwitu gospodarczego
a. Ustabilizowana sytuacja polityczna
b. Wzmożony ruch kapitału na świecie
c. Słaby rozwój rolnictwa (najważniejszym światowym towarem była
pszenica, cukier trzcinowy, kawa, bydło rogate)
Powstanie II Rzeczpospolitej – 11.11.1918 – rozejm z Niemcami
 Granice wyznaczone na mocy traktatu wersalskiego z roku 1919
 Duże zróżnicowanie narodowościowe
 Dominacja rolnictwa w strukturze zatrudnienia
 Trudności w odbudowie: zniszczenia, zróżnicowanie gospodarcze
 Podstawowe zadania:
o Stworzenie sprawnej administracji, armii
o Przywrócenie związków między dzielnicami kraju
o Unifikacja prawa
o Rozwiązanie problemów społecznych
Inflacja i stabilizacja waluty
Inflacja – nadwyżka pieniądza nad masą towarową. Konsekwencje: różne dla
różnych grup społecznych
Przed 1923 rokiem (schemat) : sporo aspektów pozytywnych. Po I wojnie
światowej inflacja wywołana nadmierną emisją pieniądza – marki polskiej.
1924 rok – reforma walutowa Władysława Grabskiego
Po 1923 roku: 1925 r. - inflacja bilonowa wywołana zwiększoną emisją bilonu i
pieniędzy zdawkowych
Unifikacja (ujednolicenie) nie oznacza inflacji

Inflacja w Polsce po I wojnie światowej (do 1927)

• Inflacja do schyłku 1923 roku

• Inflacja od schyłku 1923 roku – tzw. Inflacja bilonowa (wywołana na
wskutek reform Grabskiego; trwała do II dewaluacji w 1927 roku)
Po 1927 roku w gospodarce polskiej nie było procesów inflacyjnych. Po 1927 roku
prowadzono w Polsce politykę deflacyjną w zamian za dewaluację (choć były
spore wątpliwości, która polityka byłaby skuteczniejsza).
Dewaluacja dolarowa wprowadzona została w 1932 roku. Silny złoty utrzymywał
się do 1939 roku
Inflacja – nadwyżka pieniądza nad masą towarową. Przyczyny inflacji są
zróżnicowane, jednak po I wojnie światowej raczej miała wspólne źródło – w
obliczu odbudowy, spłaty zobowiązań po wojnie inflacja była spowodowana
głównie przez nadmierną emisję pieniądza. Konsekwencje inflacji są zależne od
różnych grup społecznych i instytucji. Koszty inflacji największe dla pracowników
(spadek płac realnych), najkorzystniejsza dla kredyto- i pożyczkodawców.
Unifikacja pieniądza to inaczej ujednolicenie pieniądza (nie mylić z pojęciem
inflacji). Unifikacja nastąpiła wcześniej niż proces inflacji.
I inflacja (do 1924 r.) to inflacja marki polskiej
II inflacja (od 1924 r.) to inflacja polskiego złotego
Od połowy 1923 roku mamy do czynienia z hiperinflacją
1925 rok – inflacja bilonowa, wywołana zwiększoną emisją bilonu i pieniędzy
zdawkowych

Pozytywne przejawy umiarkowanej inflacji

• Korzystny wpływ na koniunkturę gospodarczą
• Kredyty dla przedsiębiorstw
• Spadek obciążeń podatkowych
• Spadek kosztów transportu
• Większy eksport (eksportowa premia inflacyjna)

1919-1920 wojna polsko bolszewicka

1. Rosnące zamówienia wojskowe
2. rozwój przemysłu zbrojeniowego
3. likwidacja bezrobocia i wzrost płac realnych
4. wyczerpywanie zasobów
5. nadmierne obciążenia budżetu

Źródła pokrycia wydatków budżetu

• Kredyty w Polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej (spółka państwowa)
 • Pomoc zagraniczna

Wydatki budżetu
• Wydatki wojskowe
• Zobowiązania wobec mocarstw rozbiorowych
• Pokrycie deficytu m.in. kolei państwowych
Wydatki > Dochody (dochody finansowane przez bank pieniędzy
papierowych (marek polskich) )
1923 – 74% wydatków budżetu pokryto z druku marek polskich.

Za 1 markę płacono nawet 10 milionów dolarów (grudzień 1923)

1919 – w obiegu 5 316 mln marek polskich
Koniec 1923 – w obiegu ok. 125 000 000 mln marek polskich

Przejawy inflacji
• Wzrostowi ilości pieniędzy nie towarzyszyło zwiększenie masy towarowej
na rynku
• Wzrost cen
• Spadek siły nabywczej pieniądza
• Spadek wartości marki polskiej
• Obniżka płac realnych
Przejawy inflacji w innych krajach (Niemcy, Austria, …)
• Szybki spadek siły nabywczej pieniądza
Niemcy: przed I wś. Marka niemiecka była oparta na złotym parytecie. W obiegu
były złote monety o nominałach 5, 10 i 20 marek oraz monety srebrne.
Wymienialność banknotów na złoto była w pełni gwarantowana. Ciągle
drukowano banknoty o nowym nominale i wartości. Inflacja wzrastała w
astronomicznym tempie, nawet w ciągu dnia – pieniądze próbowano wydawać
najszybciej jak się dało, a niektóre banknoty były nawet palone w piecach, ze
względu na swoją nikłą wartość
• Obniżka płac realnych
• Zmiana kursu marki w stosunku do dolara (listopad 1923 roku – za 1 dolara
4,2 biliona marek niemieckich)

Hiperinflacja:
• Bardzo wysoka inflacja powodowana zwykle przez całkowite załamanie
systemu finansowego kraju
• Ogromny deficyt budżetowy finansowany przez dodruk pieniędzy
• Utrzymywanie się bardzo wysokiej stopy inflacji
Umowna granica – minimum 50% w ciągu miesiąca; Niemcy miały nawet w
1923 roku 30000% w ciągu miesiąca

Reforma walutowa Grabskiego (1924)

1. Sprzedaż na wolnym rynku walut obcych
2. Wstrzymanie druku marek polskich (zakaz)
3. reforma walutowa
wprowadzenie polskiego złotego, 1 zł = 1 800 000 marek polskich;
zminimalizowanie uprawnień rządu do emisji pieniądza (do 12 zł na 1
 mieszkańca); korzystanie z bilonów zdawkowych – przecięte na pół stare
banknoty marek polskich, które w starej walucie miały duży nominał, a w
nowej walucie wykorzystywano jako pieniądze o groszowych nominałach
4. powołanie Banku Polskiego (centralna instytucja emisyjna zamiast Polskiej
Krajowej Kasy Pożyczkowej)
5. zmniejszenie luki budżetowej (wykorzystanie odpowiednich instrumentów
do zmniejszenia wydatków i wzrostu dochodów)

Styczeń 1924 r.
• Minister Skarbu polecił Polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej sprzedaż 2,5
mln dolarów innych walut po ustalonym kursie
• Kurs dolara zaczął powoli spadać
• Ren spadek spowodował oczekiwaną reakcję łańcuchową

Powołanie Banku Polskiego

• Spółka akcyjna z udziałem państwa
• Rząd nie miał pełnej swobody emisji
• Miał tylko prawo emisji bilonu i pieniędzy zdawkowych ( do 12 zł na 1
mieszkańca)

Decyzje dot. Zwiększenia dochodów i zmniejszenia wydatków budżetowych były

decyzjami trudnymi, ale w większości akceptowanymi przez społeczeństwo:
zlikwidowanie części resortów, zmniejszenie budżetu resortów, zmniejszenie
wydatków poprzez np. komercjalizację kolei państwowych, sprzedaż
kosztowności, wprowadzenie podatków np. majątkowego

Inflacja bilionowa – od sierpnia 1925 r. jako efekt

• Spadku produkcji
• Innych trudności: klęski nieurodzaju, spadku eksportu
• Wojny celnej z Niemcami
• Recesji gospodarczej
Inflacja bilonowa została stłumiona w 1927 r.

Problem agrarny

Wielki kryzys gospodarczy lat 1929 – 1933/1935

Koniec kryzysu w 1935 dla krajów o dużym wkładzie kapitału obcego, o profilu
przemysłowo-rolniczym
Istota kryzysów gospodarczych:

• Wynikały z klęsk żywiołowych (powodzie, susze, …)

• Okresy wahań koniunkturalnych (cykle koniunkturalne) – 4 okresy: kryzys
(spadek produkcji, zatrudnienia, cen), depresja (ww. parametry mają
najniższe wartości), ożywienie (wzrost produkcji, zatrudnienia, cen),
rozkwit (ww. parametry mają najwyższe wartości)

1873-1896 – kryzys w USA

1920 – kryzys spowodowany efektem I wojny światowej
Mechanizm kryzysów: wynikają często z nadprodukcji. Produkcja dóbr jest
szybsza niż siła nabywcza ludności. Konsumpcja jest wspierana kredytami. Z
czasem jednak możliwości konsumpcyjne wyczerpują się.
Nadprodukcja => ograniczenie produkcji => bezrobocie => malejący popyt

Na świecie

Kryzys w latach 30. XX wieku – przesłanki:

• Rodziły się w latach rozkwitu

 Narastały zapasy produktów przemysłowych i rolnych
 Popyt ograniczony wysokimi cenami (skutek działalności monopoli)
 Ograniczona zdolność nabywcza wsi (niższe ceny produktów rolnych
niż produktów przemysłowych)
 Zmniejszenie chłonności rynku (maleje liczba ludności, niewielki
wzrost płac)
• Oznaki osłabienia aktywności gospodarczej w połowie 1929 r.
 24.10.1929 – na giełdzie w Nowym Jorku gwałtowny spadek kursu
akcji
 29.10.1929 – krach na giełdzie w Nowym Jorku tzw. „czarny
czwartek”
• Bankrutowanie banków, przedsiębiorstw
• Zwalnianie pracowników
• Spadek obrotów handlowych (o ok. ¾)
• Kryzys w sektorze bankowym, przemysłowym i wielu innych
• Spadek dochodu narodowego
• Kryzys dotyka prawie cały świat kapitalistyczny

Czynniki od których zależała siła kryzysu w innych państwach

• Stopień powiązania z zagranicą

• Organizacja obrotu wewnętrznego
• Polityka gospodarcza kraju

1933 – powstrzymywanie spadku produkcji przemysłowej

1935 – poprawa w rolnictwie

Cechy kryzysu:

• Długotrwałość
• Głębokość oddziaływania (kryzys dotknął wszystkie sektory gospodarki)
• Szeroki zasięg geograficzny
• Skala obniżenia wskaźników życia gospodarczego

Kryzys w przemyśle:
• Produkcja przemysłowa (spadek do roku 1932 r. o 30 % - największy w
USA, Niemczech, Polsce)
• Ograniczenie inwestycji, remontów
• Likwidacja zakładów
 • Monopolizacja gospodarki (celem monopoli jest utrzymanie wysokiego
poziomu cen; w wielu krajach starano się temu zjawisku przeciwdziałać
temu zjawisku)
• Skutki społeczne
 Bezrobocie (48 mln w 1932r.)
 Pogarszające się położenie bezrobotnych i ich rodzin (niewielu
bezrobotnych dostawało zasiłki, korzystanie z pomocy organizacji
charytatywnych)
 Zmiana zachowań pracodawców (obniżenie wynagrodzeń)

Kryzys w rolnictwie:
• Wzrost zapasów jako przyczyna kryzysu (rolnicy otrzymując niskie ceny za
swe produkty zwiększali swą produkcję, której potem nie udawało się
sprzedać)
• Spadek cen artykułów rolnych
 W 1933 r. o ponad połowę
 Rozwarcie „nożyc” cen
• Przeludnienie wsi (część zwolnionych robotników z fabryk wróciło na wieś)
• Zahamowanie mechanizacji
• Zubożenie wsi (wysokie obciążenia finansowe – podatki, składki
ubezpieczeniowe itp.)
• Likwidacja zapasów (np. zatapianie, palenie upraw)

Sytuacja w handlu:

• Ograniczenie obrotów handlowych (1929-1934 – spadek obrotów

światowych o 2/3)
• Zapłata w złocie lub dewizach (nie przyjmowano towar za towar)
• Autarkia – preferowano rozwój rodzinnej gospodarki (nakładanie ceł na
importowane towary, powrót do protekcjonizmu – neoprotekcjonizm)
• Dumping – sprzedaż towarów po cenach nawet niższych niż koszty
produkcji, aby pozbyć się zapasów

Sytuacja w transporcie

• Obniżenie opłacalności kolei

• Spadek wykorzystania zdolności przewozowych
• Poprawa zyskowności przez fuzje

Kryzys walutowy

• Podrożenie kredytów
• Deflacja

Skutki kryzysu:

• Demograficzne:
 Zmniejszenie liczby zawieranych małżeństw
 Spadek przyrostu naturalnego
  Nasilenie ruchów społeczno-politycznych w świecie np. partie
faszystowskie we Włoszech (Mussollini) i Niemczech
Dobro państwa – wartość nadrzędna dla partii faszystowskich, które
rządziły wszystkimi sferami życia; NSDAP – Hitler na czele; Hitler jako
wódz – funkcja kanclerza, prezydenta i przywódcy partii

W Polsce

• W rolnictwie – spadek cen produktów rolnych spowodowało rozwarcie

„nożyc cenowych”; dużo bardziej dotkliwy niż w przemyśle
• W przemyśle: spadek produkcji => spadek cen

Kryzys w rolnictwie:

• Wartość produkcji
 1929r. – produkcja rolna ok. 69% ogółu produkcji
 Spadek cen artykułów rolnych
 Rozwarcie „nożyc cenowych” - przyczyny
 Monopolizacja przemysłu – rolnictwo wolnorynkowe
 Sezonowość produkcji rolnej
 Trudności w eksporcie
 Uciążliwe pośrednictwo
• Degradacja gospodarstw (długi, problemy ze spłatą zobowiązań) –
konsekwencje
 Spadek wartości ziemi
 Popadanie gospodarstw w długi
 Ograniczenie wydatków gospodarstw
 Sytuacja społeczna
 Pauperyzacja ludności wiejskiej
 Przeludnienie wsi
 Zaprzestanie płacenia podatków
 Sytuacja robotników rolnych
 Pracownicy stali – mieli zagwarantowaną żywność i dach nad
głową
 Pracownicy sezonowi – byli w dużo gorszej sytuacji
 Likwidacja ubezpieczeń

Kryzys w przemyśle:

• Spadek produkcji przemysłowej (w 1932 r. o 41%)

• Małe zapotrzebowanie rynku wewnętrznego
• Spadek wykorzystania zdolności produkcyjnych
• Spadek dochodowości przemysłu (1934 r. – ożywienie w przemyśle)
• Brak środków na inwestycje i modernizacje
 • Tworzenie karteli
• Skutki społeczne:
 Pogarszające się położenie mas robotniczych
 Bezrobocie
 Spadek płac
 Strajki (manifestacja niezadowolenia z panującej sytuacji
ekonomicznej)

Kryzys w innych działach gospodarki

• Spadek obrotów w handlu wewnętrznym i zagranicznym (spadek w latach

1929-34 do 30%)
• Bilans dodatni w handlu zagranicznym (dzięki dumpingowi)
• Niekorzystne zmiany w transporcie

Kryzys finansów publicznych

• Stan budżetu – katastrofalny – deficyt budżetu za cały okres kryzysu –

1349 mln zł
• Spadek dochodów – obniżenie wydatków państwa
• Pojawiają się zadania konieczne do finansowania przez państwo
 Walka z bezrobociem
 Wsparcie banków
 Polityka eksportowa
• Pożyczki wewnętrzne (emisja obligacji): 1933 – Pożyczka Narodowa; 1934 -
Premiowa Pożyczka Inwestycyjna
• Dług wewnętrzny

Polityka rządu polskiego wobec kryzysu

• Przystosowania do kryzysu – do 1932 r.

• Kompleksowy program walki z kryzysem – koniec 1932 r.
• Etatyzm – tworzenie przedsiębiorstw państwowych

Nakręcanie koniunktury gospodarczej w latach 30.

Wzrost roli państwa

Historia interwencjonizmu:

• Interwencjonizm państwowy – ingerencja państwa w gospodarkę

• Teoria Keynesa (1936 – „Ogólna teoria zatrudnienia, procentów i
pieniądza” – zasady regulowanego kapitalizmu
 Pojęcie mnożnika inwestycyjnego (nakręcanie koniunktury)
Skutkiem braku popytu jest kryzys gospodarczt, Aby zintensyfikować
popyt, społeczeństwo musi mieć pracę. Zapobieganie kryzysowi
 poprzez zwiększenie konsumpcji. Ludzie, gdy mają wyższe dochody
zwiększają konsumpcję i oszczędności. Mnożnik jest tym wyższy, im
większą część dochodów ludzie przeznaczą na konsumpcję.
Środki nakręcania koniunktury:
 Pośrednie
o Kontrolowany wzrost ilości pieniądza w obiegu
o Progresywne opodatkowanie wysokich dochodów
o Zwiększanie świadczeń socjalnych (w celu pobudzenia
popytu kons.)
o Obniżanie stóp procentowych od oszczędności
 Bezpośrednie:
o Roboty publiczne (aktywizacja bezrobotnych)
o Tworzenie przez państwo przedsiębiorstw czyli etatyzm
 Formy interwencjonizmu:
 Pośredni: polityka kredytowa, polityka fiskalna
 Bezpośredni: etatyzm (tworzenie sektora własności
państwowej i prowadzenie działalności gospodarczej w jego
ramach)

• New Deal w USA

1933/1934 – Franklin Delano Roosevelt wprowadza program „New Deal”
(miał służyć zaprowadzeniu nowego porządku). Założenia
 Zwiększenie siły nabywczej ludności i cen
 Niewymienialność dolara na złoto
 Dewaluacja dolara o 41%
 Zabiegi uzdrawiające w rolnictwie (zmniejszenie produkcji rolnej,
zwiększenie cen produktów rolnych, wprowadzenie kredytów
preferencyjnych dla rolnictwa, zaprzestanie ściągania długów od
farmerów)
 Polityka uprawnień socjalnych (renty starcze, płace minimalne,
ubezpieczenia emerytalne)
 Zmiany w przemyśle (skrócenie czasu pracy do 40h/tydzień,
zwiększenie uprawnień związków zawodowych, preferencja w
sprawie zamówień publicznych dla przedsiębiorstw z sektora
publicznego, ceny gwarantowane)
 Walka z bezrobociem (roboty publiczne organizowane przez
Administrację Robót Publicznych)
1937 – załamanie tego systemu

Polityka interwencjonizmu w poszczególnych państwach:

1. Wielka Brytania
 Protekcjonizm celny (umowy o szczególnych warunkach celnych z
dominiami)
 Przemieszczenie siły roboczej
 Pożyczki na inwestycje
2. Francja
 Reformy społeczne (wzrost płac, urlopy, skrócenie tygodnia pracy)
  Dewaluacja franka
3. Niemcy
 Inwestycje przemysłowe (związane z przygotowaniami do wojny)
 Pełny interwencjonizm (reglamentacja produkcji wszystkich
produktów)
 Likwidacja bezrobocia (zatrudnianie do budowy dróg i mostów itp.)
 Zmiany w rolnictwie
 Zmiany w przemyśle i handlu (utworzenie grup gospodarczych, na
czele których stali funkcjonariusze partyjni, nadzorowali oni rozwój
przemysłu i handlu)
 Plan czteroletni (1936-1939). Elementy:
 Zdobycie niezależności surowcowej
 Osiągnięcie samowystarczalności gospodarczej (produkcja
ersatzów – środków zastępczych)
 Rozbudowa przemysłu zbrojeniowego

Europa Środkowa po kryzysie (Polska):

1. Dwa okresy wyjścia z kryzysu:

 Podejmowanie działania łagodzącego skutki kryzysu (doraźne
działanie państwa) – okres I
 Szeroka polityka interwencyjna (od roku 1936) – okres II

2. Plany gospodarcze, np.:

 4-letni plan inwestycyjny Eugeniusza Kwiatkowskiego (minister
skarbu i wicepremier), 1936-1940
 Budżet: 1650-1800 mln zł na inwestycje
 1937 r. – budowa COP (Centralny Okręg Przemysłowy) w
widłach Wisły i Sanu. Miał dominować przemysł ciężki i
zbrojeniowy
 Rozbudowa portu w Gdyni (powstanie stoczni, rozwój miasta)
Plan zrealizowano rok przed terminem, ale przekroczono budżet
wydatków. Inwestycje były realizowane na terenie całego kraju.
 6-letni plan rozwoju i rozbudowy polskich sił zbrojnych (1936-1942),
dwuetapowy:
 Etap I: zwiększenie potęgi armii, rozbudowa zaplecza
technicznego armii, uzupełnianie zapasów amunicji
 Etap II: dalszy rozwój potęgi armii, powiększenie zapasów
broni, rozwój lotnictwa
 15-letni plan gospodarczy E. Kwiatkowskiego (do lat 50.),
pięcioetapowy:
 I: rozbudowa przemysłu zbrojeniowego
 II: Komunikacja
 III: Wieś (inwestycje)
 IV: przemysł, urbanizacja kraju
 V: Niwelowanie różnic między Polską A (część Zach.) a Polską
B (cz. Wsch.)
Plan uznany za utopijny. Zrealizowano tylko I etap i część II
3. Rolnictwo
 Akcja oddłużeniowa (zaprzestanie egzekwowania długów)
 Interwencja rynkowa
 Interwencyjny skup zbóż prowadzony przez państwowe
zakłady przemysłu zbożowego
 Dopłaty do eksportu produktów rolnych
 Kredyty
 Zaliczkowe (na poczet przyszłej produkcji)
 Zastawne (to, co już było wyprodukowane)
 Interwencja w stosunku do karteli
4. Przemysł i handel:
 Przejmowanie pakietów akcji przez państwo (dot. Akcji
przedsiębiorstw, które były najbardziej zadłużone)
 Zaangażowanie banków i Poczty Polskiej w przemysł
 1933r. – nowa ustawa kartelowa (państwo miało prawo ingerować w
działanie karteli, a nawet ich likwidowania)
5. Interwencjonizm na rynku pracy
 Zmniejszenie bezrobocia (w 1933r. utworzono Fundusz Pracy
organizujący roboty publiczne: budowa dróg, wodociągów itp.)
 Praca dla ludności chłopskiej (akcja „wieś” – rozwój mleczarstwa,
rozwój prod. lnu itp.)
 Nowoczesne regulacje prawne
 11.03.1937 ustawa o układach zbiorowych
 Skrócenie czasu pracy w górnictwie
 Wzrost płac
 1936 – 1939: modyfikacja systemu ubezpieczeniowego (czasowe
zmniejszanie składek ubezpieczeniowych)

6. Metody finansowania polityki nakręcania koniunktury

 Zwiększanie obciążeń podatkowych
 Inne formy pokrywania wydatków państwa (dług wewnętrzny,
pożyczki zagraniczne)
7. Efekty polityki interwencyjnej:
 Przemysł
 Stan produkcji osiągnął wielkość sprzed kryzysu
 Szybszy rozwój dóbr przemysłowych niż konsumpcyjnych
 Rozwój branż związanych z przemysłem zbrojeniowym
 Poprawa rentowności przedsiębiorstw
 Ważnym wydarzeniem dla polskiego przemysłu było
przyłączenie Śląska Cieszyńskiego
 Wzrost zatrudnienia
 Nie udało się zlikwidować bezrobocia w stopniu oczekiwanym
 Zwiększenie ilości zasiłków dla bezrobotnych
 Poprawa sytuacji bytowej robotników
 Rolnictwo
 Ceny nie osiągnęły nawet połowy poziomu cen sprzed kryzysu
 Rozwój produkcji roślinnej
  Postępy produkcji żyta (większe plony, zbiory)
 Nieznaczny wzrost dochodów ludności rolniczej
 Handel
 Powstanie nowego przedsiębiorstwa państwowego
 Duże rozdrobnienie handlu
 Wzrosła wymiana towarowa z zagranicą
 Gospodarki budżetowej
 Niewielka nadwyżka dochodów nad wydatkami budżetowymi

Bilans gospodarczy Polski odrodzonej

1. Przezwyciężenie Skutków rozbiorów: stworzenie warunków do

funkcjonowania państwa, wyrównanie odmienności
2. Jednolity aparat administracyjny w różnych sferach życia
gospodarczego
3. Dostosowanie ciągów komunikacyjnych (połączenie portu Gdynia z GOP
linią kolejową)
4. Ukształtowanie ogólnopolskiego rynku wewnętrznego (jednak większość
energii i żelaza wytwarzano i przetwarzano w Polsce B
5. Zmiany w rozwoju sił wytwórczych

Świat i Polska w okresie II wojny światowej

Przesłanki ekonomiczne wybuchu wojny:

• Niemcy powiększyły potencjał gospodarczy o gospodarkę czeską i
austriacką
• ZSRR zniszczony czystkami
• ZSRR wsparł surowcowo Niemcy (chciały podboju świata oraz podziału
angielskich i francuskich kolonii); 23 sierpnia 1939r. – pakt
Ribbentrop-Mołotow

Charakter wojny:

• Masowa i najbardziej niszcząca w dziejach świata

• W przeciwieństwie do I wś.: większa rola nauki, intensywna reglamentacja i
planowanie, intensywniejsze działania wojenne, intensywniejsza konwersja
gospodarcza
• Cechy działań militarnych
 Długotrwałość
 Wielki zasięg geograficzny (około 60 państw pośrednio i
bezpośrednio uczestniczących w wojnie, front długości 2200 km)
 Wojna manewrowa (I wś. – wojna pozycyjna)
 Maksymalne zaangażowanie potencjału ludzkiego (110 mln osób),
największe armie: USA (12 mln), ZSRR (11 mln) Niemcy (10 mln),
Wielka Brytania, Francja
  Wykorzystanie nowoczesnych środków walki (bomba atomowa,
okręty podwodne, samoloty)
 Pierwszy raz nastawiono się na niszczenie zaplecza gospodarczego
(zakładów przemysłowych, infrastruktury-mostów), wojskowego i
miast
 Blokada na dostawę surowców (wojna morska wywołana przez
Niemcy)
 Ersatz
• Skutki:
 Społeczne
 Ekonomiczne (np. rozwój gospodarki USA)
• Konwersja gospodarki – przekształcenie gospodarki cywilnej w gospodarkę
wojenną
• Środki służące uzyskaniu przewagi militarnej
 Mobilizacja gospodarki na cele wojny (maksymalizacja produkcji
wojennej)
 Autarkia (przede wszystkim surowcowa) => ersatz
 Mobilizacja siły roboczej
• Wojna pochłonęła 1/3 światowego dochodu narodowego
 Militarne wydatki świata finansowały głównie: USA, Niemcy, ZSRR,
Wlk. Brytania, Japonia
 Największy rozwój gospodarki zbrojeniowej: 1943-44
• Konwersji gospodarki towarzyszyły (przeciwnie do I wś.)
 Interwencjonizm państwa
 Kontrola zasobów (ludzkich i materialnych)
 Planowanie produkcji

Gospodarka wojenna poszczególnych krajów:

• Niemcy – 3 etapy realizacji

 1939-41 zagospodarowanie zaanektowanych obszarów
 Niemcy chcieli, by ich terytorium było centrum
przemysłowym, a obszary podległe zapleczem surowcowym
 Do 1941r. Niemcy nie odczuli zmian w organizacji
 1942-połowa 1944r.
 Po klęsce staliningradzkiej nasilenie zbrojenia (ogłoszenie
Totalkrieg – wojny totalnej)
 Produkcja cywilna maksymalnie przestawiona na wojenną
(przymus pracy, wydłużenie czasu pracy)
 Problem z zapewnieniem siły roboczej (pracowała ludność
krajów okupowanych do 1944r. – ok. 8 mln pracowników
przymusowych)
 Od połowy 1944 do końca wojny
 Dezorganizacja, destabilizacja
 Duże zniszczenie przez naloty aliantów

• Wielka Brytania
  Maj 1940r. – Churchill stworzył gabinet wojenny (do zbrojenia
zmusiła Anglię klęska Francji
 Wyspiarskie położenie: trudna dostępność, pozyskiwanie surowców z
kolonii (spowodowało to bitwę o Atlantyk, bo Niemcy odcięły Wielką
Brytanię od towarów – stworzyły konwoje flotylli)
 Od 1941r. – pomoc finansowa i materiałowa USA dla Wielkiej
Brytanii
 Dwukrotnie wzrosła produkcja żywności
 Zatrudnianie kobiet, konwersja gospodarki, wydłużenie dnia pracy
 Znaczący dług wewnętrzny i zagraniczny (utrata rezerw złota,
rynków zbytu, inwestycji)

• USA – przystąpiła do wojny po ataku Japonii na Hawaje

 Od 1941r. – pożyczki i wynajem sprzętu wojennego dla Chin, ZSRR i
Wielkiej Brytanii
 Pożyczki dla 42 krajów
 1940-44 produkcja zbrojeniowa wzrosła 12-krotnie
 Siła robocza: kraje neutralne

• ZSRR
 Przemieszczanie zakładów przemysłowych na Syberię i za Ural z
obszarów zagrożonych
 Początkowo tragiczna sytuacja (też z żywnością
 1941r. – Państwowy Komitet Obrony (zarządzanie centralne)
 1943-44r. – największa produkcja, dobra jakość
 1943 r. – przenoszenie zakładów na obszary, z których wycofali się
Niemcy
 Łagry (wykorzystywano też jeńców)
 Pożyczki od USA
 Wprowadzono system kartkowy (przyznawana żywność nie
wystarczała na minimum biologiczne) – powodem była mobilizacja
wszystkich mężczyzn ze wsi oraz brak maszyn

Straty i zniszczenia wojenne

• Straty ludnościowe (50 mln osób), najwięcej: ZSRR, Niemcy, Polska;
najwięcej do ogółu ludności w kraju: Polska, Jugosławia
• Straty materialne (1380mld USD), największe na mieszkańca: Polska,
Chiny

Powojenny układ polityczny (największy wpływ ZSRR [socjalizm], USA,

Wlk. Brytania [demokracja] – najbardziej zasłużone w wojnie)

• Teheran, 28 listopada–1 grudnia 1943r. – spotkanie Wielkiej Trójki

(Roosevelt, Churchill, Stalin)
 Osłabienie Niemiec i innych państw osi
 Polska – granica wschodnia na linii Curzona

• Jałta, 4-11 lutego 1945r.

 Podział Niemiec na 4 strefy okupacyjne (USA, ZSRR, Wlk. Brytania,
Francja) i nałożenie na nie reparacji wojennych
  Wyznaczenie w kwietniu 1945r. konferencji w San Francisco w celu
utworzenia ONZ

• Poczdam, 17 lipca-2 sierpnia 1945r. (Stalin, Truman, Churchill => Attlee)

 Niemcy oddadzą terytoria różnym krajom
 Plan 4xD w stosunku do Niemiec (demilitaryzacja, denazyfikacja,
dekartelizacja, demokratyzacja)
 Granica z Polską w oddzielnym traktacie
 Ustalono reparacje

• Japonia
 2 IX 1945r. – akt bezwarunkowej kapitulacji z USA
 1956r. – pokój z ZSRR

Stan gospodarki na ziemiach polskich

• Hitlerowska polityka ekonomiczna. Odmienna przyszłość dla:

 Ziem bezpośrednich włączonych do Rzeszy (tzw. Kraju Warty)
 Intensywna germanizacja
 Wywłaszczenie Polaków i Żydów
 Wykorzystywanie potencjału ekonomicznego
 Stabilizacja polityki ekonomicznej
 Generalnego Gubernatorstwa
 Odprzemysłowienie GG (potem z powrotem przywrócono
przemysł – zaplecze produkcyjno-usługowe)

• Przemysł i transport na potrzeby Rzeszy

 Konwersja gospodarcza + likwidacja nieprzydatnych przemysłów
 Akcja likwidacyjno-scaleniowa (zamknięcie lub łączenie)
 Nowe zakłady rzadko => zakłady chemiczne w Oświęcimiu, raczej
modernizowano zakłady już istniejące, preferowano: górnictwo,
hutnictwo, przemysł zbrojeniowy
 Uruchamianie kopalń (w celu autarkii surowcowej)
 Modernizacja torów kolejowych, odbudowa mostów

• Polityka kredytowo-pieniężna
 W Kraju Warty zlikwidowano banki polskie
 Likwidacja instytucji kredytowych należących do Żydów
 Jedyny bank w GG niezepchnięty na margines życia gospodarczego
to Państwowy Bank Rolny (pożyczki dla dużych właścicieli ziemskich)
 Bank Emisyjny w GG, nowa waluta – młynarka
 W Kraju Warty – marka
 Powstawały niemieckie banki (Polacy nie mieli zaufania)

• Przeobrażenia w rolnictwie
 Brak środków na intensyfikację produkcji rolnej
 Nauka i oświata dla Niemców
 • Warunki materialno-bytowe ludności
 Bardzo niskie zarobki dla Polaków
 Brakowało żywności, konieczność kupowania na czarnym rynku
 Zwiększono dzień pracy do 12 godzin

Rozwój gospodarczy w okresie powojennym (od 1945 r.)

Periodyzacja dziejów najnowszych

• Kryterium wzrostu gospodarczego (ekonomiści)

 1945-1949 okres odbudowy powojennej: bezpośrednio po wojnie,
zniszczona gospodarka, procesy rekonwersji (gosp.wojenna =>
gosp. Cywilna), instytucjonalne podstawy rozwoju gospodarczego
 1950-1973 najszybszy rozwój gospodarczy w dziejach
 1974-… okres zmiennej koniunktury, globalizacja, regionalizacja
gospodarki, rewolucja naukowo-techniczna

• Kryterium polityczne
 1945-1955 przejście do układu wielkomocarstwowego do układu
dwumocarstwowego (USA i ZSRR)
 1956-1980 funkcjonowanie układu dwóch mocarstw (rywalizacja:
zimna wojna, wyście zbrojeń, wojna w eterze, wojna w Korei)
 1981-1991 rozpad realnego socjalizmu w krajach Europy
Środkowo-Wschodniej
 1992-… napięcia polityczne, ekonomiczne, nasilenie globalizacji,
dominacja polityczna USA
1944-48 powstawanie realnego socjalizmu w krajach Europy
Środkowo-Wschodniej

Pomoc międzynarodowa i nowy ład gospodarczy

• Organizacja Narodów Zjednoczonych
 1941 – Karta Atlantycka (Churchill-Roosevelt): również plany co
zrobić po wojnie
 1942 – Deklaracja Narodów Zjednoczonych – 26 państw, w tym
Polska; skierowana przeciw faszyzmowi
 Kwiecień 1945 – konferencja założycielska ONZ (50 państw): prawo
do niepodległego państwa, pokojowe rozwiązania sporów,
stworzenie systemu bezpieczeństwa. Pomysł ONZ – Churchill,
pomysł nazwy – Roosevelt

• UNRRA (Agenda Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy)

 Powstała w 1943 r. w Waszyngtonie w celu niesienia pomocy krajom
świata
 W okresie 1945-47 rozdysponowano m.in.
 4 mld USD w Europie (490mln dla Polski, Polska też
świadczyła pomoc Austrii i Jugosławii)
 3 mld USD poza Europą
 20 mln + żywności
  Szczególnie w okresie zimy 1946/47 – klęska nieurodzaju latem
1947 r.

• Plan Marshalla (Plan Odbudowy Europy)

 Pomysł – 1947 r.
 5 czerwca 1947 przedstawił założenia planu sekretarz generalny
USA Marshall
 Skierowany głównie do ZSRR i państw Europy Śr.-Wsch. (ZSRR
odrzucił i namówił też inne kraje Europy Śr.-Wsch. Do tego)
 Lipiec 1947r. – paryska konferencja – 16 krajów przyjęło propozycję
USA i wyceniło potrzebną pomoc na 22 mld USD
 Kwiecień 1948 r. – utworzenie OEEC (Europejska Organizacja
Współpracy Gospodarczej) do administrowania środkami w ramach
planu Marshalla
 W okresie 1948-1952 pomoc wyniosła 13 mld USD (Dla Wielkiej
Brytanii 3,2 mld)
 Skutki planu:
 Dla Europy: rozwój
 Dla USA – koniunktura na towary USA (miały nadwyżki)
 Nacisk polityczny USA – w rządach tych 16 krajów mogli być
również komuniści, narzucenie realizacji planu Marshalla
 Zerwanie przez ZSRR kontaktów z Zachodem (Szklarska
Poręba – wprowadzenie radzieckiego modelu rozwoju
gospodarczego)

• Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy

 Dwie koncepcje międzynarodowego systemu walutowego (lipiec
1944r. w Bretton Woods 44 państwa zdecydował o systemie
finansowym)
 Keynes: wprowadzenie międzynarodowego pieniądza –
BANKOR
 White: utrzymanie złota jako środka wymiany (w efekcie tylko
dolar był wymienialny na złoto; 1 uncja = 35$)
 1947 – początek działania MFW (z siedzibą w Nowym Jorku), cele:
 Stabilizacja polityki walutowej
 Zrównoważony wzrost obrotów handlu światowego
 Pomoc w zrównoważeniu bilansu płatniczego (na poczet
wpłacono określone sumy w pieniądzu i złocie)
 1946 – początek działalności Banku Światowego (Międzynarodowego
Banku Odbudowy i Rozwoju)
 Cel: Pomoc w odbudowie (głównie infrastruktury)
 Ścisłe powiązanie z członkostwem w MFW
 Kapitał zakładowy: 10 mld USA, członkowie mieli udziały tego
banku

• GATT (Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu)

 Powołano w 1947 r.
 Cel: liberalizacja handlu (ograniczeniu ulega ingerencja w postaci
narzucania taryf celnych): musiało to prowadzić do pełnego
wykorzystania zasobów
  Miała z czasem stać się agendą ONZ
 Funkcjonował do 1995 – przekształcony w WTO

Zimna wojna. Konflikty polityczne

Napięcia, wrogość między mocarstwami. Kraje-kolonizatorzy poparli USA w
wyniku procesów dekolonizacji. 5 marca 1946 r. – w Fulton Churchill wygłosił
krytyczne przemówienie w ZSRR (pojęcie żelaznej kurytyny)
• Rozpad koalicji antyfaszystowskiej – ZSRR zniszczony wojną, ale utworzyli
blok radziecki
• Doktryna Trumana – zwrócił się z apelem o pomoc polityczną i
gospodarczą dla krajów zagrożonych komunizmem (Turcja i Grecja) – m.in.
postulował umacnianie atomowe
• Problem Niemiec – postanowienia w Poczdamie uległy rewizji – pomagano
Niemcom się odbudowywać (Niemcy miały stać się suwerennym, dobrze
rozwiniętym krajem); 1947 r. – połączenie stref wpływów: USA, Wlk.
Brytania, Francja – RFN, strefa radziecka - NRD
• Zmiany w Azji
 Powstanie ChRL (po wyparciu wojsk japońskich po 3-letniej wojnie
domowej) – Mao Tse-Tung
 Korea Płn. – kraj komunistyczny, Korea Płd – kraj kapitalistyczny –
wojna 1950-53 kulminacja zimnej wojny; 1953 – śmierć Stalina, w
USA prezydentem Elsenhower (pokojowe rozwiązania)
• Wyścig zbrojeń
 Kwiecień 1949 – utworzenie Paktu Północnoatlantyckiego (NATO
miało charakter obronny przez ZSRR)
 Od 1949 ZSRR ma broń atomową (nie tylko USA)
 W Korei USA używa po raz pierwszy brón wodorową (za chwilę miał
już ZSRR)
 1955 – do NATO przystąpiła RFN – utworzenie Układu
Warszawskiego w bloku wschodnim
• Rozpad imperiów kolonialnych
 1945-80 procesy dekolonizacyjne
 1955 – konferencja w Bandungu (spotkanie krajów afrykańskich i
azjatyckich ws. Walki o niepodległość, rasizmu, sytuacji na świecie)

Gospodarka świata kapitalistycznego

• USA
 Procesy demobilizacji i rekonwersji
 Nadwyżki produkcji => bezrobocie => strajki
 1946 r. – ustawa o zatrudnieniu (ograniczenie roli związków
zawodowych)
 Poszerzanie rynków zbytu (gł. Europa)
 Interwencjonizm: polityka fiskalna, kredytowa, zamówienia rządowe
– program Fair Deal (wcześniej był New Deal): tanie budownictwo,
obniżenie podatków, dostęp do służby zdrowia
 Postępująca mobilizacja (np. Detroit – 3 koncerny mają 90% udziału
na rynku)
 Na rozwój gosp. Największy wpływ miały zbrojenia (wojna w Korei)

• Wielka Brytania
 Demobilizacja i rekonwersja
  Kryzys bilansu płatniczego (konieczność spłaty pożyczek wojennych)
 Interwencjonizm
 Reformy gospodarcze (głównie kierowane na poprawę bytu
robotników)
 Program nacjonalizacji (m.in. Bank Angielski, kopalnie)

• Francja
 Planowanie gospodarcze (kierownicza rola państwa)
 Nacjonalizacja (zakłady samochodowe, linie lotnicze)
 Pierwszy plan Monneta (przemysł wydobywczy, hutnictwo, rozwój
przemysłu ciężkiego)
 Zbrojenia

• Włochy
 Spadek produkcji
 Brak kapitałów
 Inflacja
 Obciążenie reperacjami
 Interwencjonizm
 Planowanie
 Proamerykański kierunek rozwoju (NATO, plan Marshalla)
 Rozwarstwienie północ-południe

• RFN
 Lata powojenne – zastój gospodarki
 Spekulacja – 100 razy wyższe ceny na czarnym rynku
 1948 – reforma walutowa (marka): można było wymienić 60 marek
na osobę – oddłużenie kraju
 Odchodzenie od interwencjonizmu
 Maksymalna konkurencja, minimalne planowanie
 „społeczna gospodarka rynkowa”
 Rząd nie był całkowicie bierny

• Japonia
 Reforma rolna
 Plan odbudowy i rozwoju gospodarczego
 Baza zaopatrzeniowa dla Krajów Zachodu
 Czerpanie z technologii USA

Gospodarka ZSRR i krajów bloku wschodniego

• ZSRR
 Ogromna skala zniszczeń
 Czwarta pięciolatka (1946-50) – plan
 Czynniki ułatwiające odbudowę: jeńcy do pracy, powiększenie
terytorium, reparacje wojenne
 Słaby rozwój rolnictwa – kolektywizacja (tworzenie spółdzielni
rolniczych)
 Piąta pięciolatka (1951-55): rozwój przemysłu ciężkiego,
przemyślane inwestycje, działania autarkiczne
 Do śmierci Stalina ograniczenie wolności i swobód gospodarczych
 Po 1953 odwilż polityczna
 • Państwa bloku radzieckiego, tendencje:
 Reformy rolne (likwidacja wielkiej własności ziemskiej za
odszkodowaniem)
 Nacjonalizacja: najwcześniej Polska, Jugosławia, Czechosłowacja
 RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej): 1949, miała też
wymiar polityczny (kontakty)

Gospodarka światowa w okresie współistnienia

systemów politycznych (1956-1980)

Systemy odmienne politycznie i ideologicznie

Pokojowe współistnienie – zbrojenia

• Idea pokojowej egzystencji: 1956 Zjazd Komunistycznej Partii w ZSRR,

problemy rozwiązywane nie poprzez wojnę, agresję
• Wyścig zbrojeń (wojna koreańska się przyczyniła do tego)
 Zbrojenia jądrowe (bomby jądrowe, wodorowe, neutronowe)
 Zbrojenia konwencjonalne (tradycyjne, armii)
 Broń rakietowa - USA: na kontynentach, na okrętach, ZSRR w
rewanżu też dużo rakiet międzykontynentalnych, USA pociski
samosterujące Cruise, ZSRR rakiety SS-20, rakiety pershing
 Siły morskie – ZSRR głównie (atomowe okręty podwodne)
 Równowaga strachu – zbrojenia prowadzone, ale niewykorzystane.
Bomby atomowe w Chinach, USA, ZSRR, Francji i Wlk. Brytanii
• Inicjatywy i układy rozbrojeniowe
 Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
(Helsinki) – zasady współpracy narodowej w Europie
 Suwerenność państw
 Prawo obywateli najważniejsze
 Prawo do samostanowienia narodów
 Poszanowanie integralności terytorialnej
 Wyrzeczenie się agresji w stosunkach międzynarodowych

Rewolucja naukowo-techniczna:

• Przyspieszony postęp techniki i nauki

• Przejawy rewolucji
 System automatyczny wypiera system maszynowy – rozwój
elektroniki i cybernetyki
 Robotyzacja: roboty przemysłowe zamiast ludzi (Japonia)
 Nowe źródło energii – jądrowa (zamiast elektrycznej), zahamowane
po wybuchu w Czarnobylu w 1986
 Masowe wykorzystanie ropy naftowej i gazu ziemnego
 Zaawansowana elektronika – odkrycie tranzystora
 Rewolucja technologiczna w dziedzinie mikroelektroniki i
telekomunikacji
  Komputeryzacja (1945 – pierwsza maszyna cyfrowa ENIAC)
 Rozwój łączności satelitarnej
 Sondy kosmiczne, telewizja satelitarna, światłowody, telefony
bezprzewodowe, telefaksy, płyty CD
• Postępy nauk przyrodniczych
 Nowa era w biologii
 Zbadanie struktury DNA (Whatson, Crick)
 Odkrycie enzymów ograniczających
 Zmiana genetycznego schematu mikroorganizmów

• Badania kosmiczne
 1957 – wystrzelenie pierwszego sztucznego satelity Ziemi, Sputnika
1 (ZSRR)
 Sputnik 2 z Łajką na pokładzie
 1958 wystrzelenie Explorera 1 (USA)
 12 IV 1961 w kosmosie Jurij Gagarin
 Amerykanie realizują program Apollo (na księżyc; NASA)
 Początek lat 80. – wahadłowiec (wielokrotnego użycia), lot Columbia
 Challenger – rozpadnięcie się wahadłowca
• Następstwa rewolucji:
 Przejście od tradycyjnych gałęzi przemysłu do gałęzi nowoczesnych
lub przyszłościowych (informatyka, mikroinżynieria itp.)
 Nowa rola nauki w życiu gospodarczym
 Olbrzymie zmiany w technologiach wytwarzania
 Zmiany w organizacji działalności gosp.
 Podniesienie jakości życia

Przemiany w rolnictwie
• Rewolucja demograficzna (zapotrzebowanie na żywność a brak możliwości
zwiększenia upraw)
• „zielona rewolucja” (intensyfikacja produkcji, zapewnienie żywności)
 Mechanizacja prac rolnych
 Wykorzystanie biotechnologii (wysokoplenne odmiany roślin,
Borlong – badania nad wysokoplenną odmianą pszenicy)
 Intensywne nawożenia
 System ochrony roślin (pestycydy – środki ochrony roślin:
herbicydy, insektycydy), Mueller – DDT (środek owadobójczy)
 Rozwój instytucji promujących „zieloną rewolucję” (FAO)
• Negatywne skutki „zielonej rewolucji” – degradacja środowiska, mniejsza
jakość …

Kryzys energetyczny:

• Produkcja surowców energetycznych

• Powstanie OPEC (1960) na skutek zmniejszenia cen ropy
• 1973 – pierwszy kryzys energetyczny, wojna egipsko-izraelska: embargo
nałożone na ropę przez OPEC, podwyżka cen ropy
 • 1980 – drugi szok naftowy – rewolucja islamska, zmniejszenie wydobycia
ropy
• Skutki kryzysu:
 Stagnacja gospodarcza (wysokie ceny ropy, ograniczenie produkcji)
 Bezrobocie
 Staginflacja (10,12%)
 Tworzenie strategicznych rezerw ropy
 Polityka oszczędnego wykorzystania energii (technologie
energooszczędne, energia wiatrowa, słoneczna itp.)

Zmiany w systemie finansowym i walutowym

• Europejski System Walutowy

 1958 – Europejski Układ Walutowy: wymienialność walut krajowych,
siedziba Paryż, liberalizacja handlu, stabilność waluty, polityka
kredytowa
 Europejski System Walutowy (1978): Schmitt
 Jednostka monetarna ECU (od 1979)
• Zadłużenie międzynarodowe (na skutek szoku naftowego)
 Petrodolary (uzyskiwane za sprzedaż ropy)
 Pożyczały kraje rozwijające się i państwa socjalistyczne Europy
Śr.-Wsch.

Integracja gospodarcza

• Kraje Zachodnie
 1957 traktaty rzymskie: o ustanowieniu EWG, o ustanowieniu
EUROATOM. Cele:
 Liberalizacja handlu
 Wspólna polityka handlowa, rolna, transportowa
 Ujednolicenie prawa
 Swobodny przepływ towarów, usług, ludzi i kapitału
 Wspieranie nauki itp.
 1960 – powołanie EFTA

• Blok radziecki – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

 1950-1980 mało skuteczna
 Wprowadzenie embarga
 Doktryna gosp. – dominacja przemysłu, autarkia, ograniczony
handel
 Brak wymienialnej waluty
 1958 – opracowanie zasad międzynarodowego podziału pracy w
ramach RWPG
• Integracja krajów rozwijających się: MERCOSUR, Grupa 77 (Krajów
Niezaangażowanych) itp.

Świat realnego socjalizmu – Polska

• Polskie Stronnictwo Ludowe (1945) – Mikołajczyk na czele, ustrój
liberalno-burżuazyjny, model rolniczo-przemysłowy
• Polska Partia Robotnicza (1942) – nawoływała do industrializacji kraju
• Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) – system obowiązywał w latach
1952-1989: socjalizm realny, w konstytucji demokracja ludowa
• PZPR = PPS (Polska Partia Socjalistyczna) + PPR
• Reforma rolna
 Różnice stanowisk
 Dekret z 6 września 1944
 Grunty podlegające przyjęciu (powyżej 100 ha, powyżej 10ha
dla samych gruntów ornych)
 Przeznaczenie gruntów – tworzenie nowych gospodarstw,
zasilanie Państwowych Nieruchomości Ziemskich (PNZ),
tworzenie ośrodków kultury rolnej, tworzenie gospodarstw
ogrodniczych
 Rekompensata za przejmowane grunty – nie przewidywano,
ale ustalone ceny dla nabywców – 15 kwintali żyta za 1 ha
ziemi
 Zasada powszechności nadziałów
 Sektor państwowy to PNZ, od 1949 zamieniony w PGR
• Nacjonalizacja gospodarki
 Oddolna na terenach wyzwolonych
 Złożona na Ziemiach Odzyskanych
 Zakres zgody z ustawą z 1946 r.