GENLİK MODÜLASYONU

1. Amaç

Deneyde çeşitli genlik modülasyonlu işaretlerin tanımlanması, modülasyon ve

demodülasyonu öğrenilecek ve başarımları irdelenecektir.

2. Ön Bilgi
İletişim kuramında x(t) bilgi işaretinin genel olarak alçak-geçiren karakteristikli ve
ortalama gücü sonlu bir işaret olduğu varsayılır. Bilgi işareti, genliği 𝐴𝑐 frekansı 𝑓𝑐 ve
fazı 𝜙𝑐 olan 𝐴𝑐 𝑐𝑜𝑠(2𝜋𝑓𝑐 𝑡 + 𝜙𝑐 ) biçimindeki bir taşıyıcı işaretle modüle edilerek iletim
kanalına verilir. Bu durumda, modülasyonlu xc(t) işareti merkez frekansı fc olan band
geçiren bir işaret olur. Genlik modülasyonunda taşıyıcı işaretin genliği bilgi işaretinin bir
fonksiyonu olmaktadır.

2.1 Çift Yan Band (Double Side Band, DSB) Modülasyonu

2.1.1 Modülasyon
Çift yan band (Double Side Band, DSB) modülasyonlu işaret,

xc (t )  Ac x(t ) cos 2f c t (1)

şeklinde tanımlanır. X(f) bilgi işaretinin Fourier Dönüşümü olmak üzere, DSB
modülasyonlu işaretin spektrumu X(f) cinsinden şu şekilde ifade edilebilir:

X  f  f c   c X  f  f c .
Ac A
Xc( f )  (2)
2 2
Bilgi işareti x(t )  Am cos 2f m t şeklinde tek bir harmonik içeriyorsa, DSB modülasyonlu
işaret için,
Ac Am A A
x c (t )  cos 2  f c  f m t  c m cos 2  f c  f m t (3)
2 2
yazılabilir. Genellikle fc>>fm olduğundan, fc frekansı yakınında iki yeni bileşen oluşur; biri
fc frekansının hemen altına, diğeri de hemen üstüne yerleşir. Bu bileşenler sırasıyla alt ve
üst yan bandlar olarak adlandırılır. Bu bilgilerden yararlanılarak, DSB modülasyonlu
işaretin frekans spektrumu Şekil 1’deki gibi gsterilebilir. Taşıyıcısı bastırılmış çift yan
band (Double Side Band-Supressed Carrier, DSB-SC) modülasyon olarak tanımlanan,
çarpım sonucu elde edilen işaretin spektrumun taşıyıcı frekansında bir bileşen içermediği
görülmektedir.

1
 Xc(f)

Ac/2

fc – fm fc + fm frekans
Şekil 1. DSB spektrumu.

DSB modülasyonlu işaretin zaman bölgesindeki görünümü Şekil 2’deki gibidir:

Şekil 2. DSB işaret.

Modülasyon donanımsal olarak Şekil 3’teki gibi gerçeklenir:

Şekil 3. DSB modülatörü için blok diyagramı.

N
Bilgi işaretinin x(t )   An cos2f n t  şeklinde N ayrık harmonik içermesi (discrete multi-
n 1
tone) durumunda, DSB modülasyonlu işarette her n. harmoniğe ilişkin fc± fn frekanslarında
iki bileşen görülür. Bilgi işaretinde sıfır frekanslı (DC) harmonik de mevcutsa, DSB
modülasyonlu işaretin spektrumunda fc taşıyıcı frekansında da bir bileşen ortaya çıkacaktır.

2
2.1.2 Demodülasyon
Modüle edilmiş mesaj işaretinin tekrar elde edilmesi için alıcıda demodülasyon işlemine
gereksinim duyulur. Şekil 4’te tüm genlik modülasyonlarını demodüle etme yeteneğine
sahip bir düzenek gösterilmektedir.

Şekil 4. DSB demodülatör blok şeması.

Bu düzenek eşzamanlı ve eşzamanlı olmayan biçimlerde kullanılabilir.
a. Eşzamanlı Durum
Eşzamanlı demodulatör DSB işaretin başarıyla demodüle edilebilmesi için taşıyıcı frekansı
ile aynı frekanslı bir yerel taşıyıcıya (local carrier) ve faz değiştirici ile ayarlanabilecek
sabit bir faz bilgisine ihtiyaç duyar.
Pratikte yerel taşıyıcı modüle edilmiş işaretten elde edilmelidir. Ancak demodülasyonu
daha karmaşık hale getirmemek için taşıyıcı, modüle edilmiş işaret üretecinde kullanılan
kaynaktan ‘çalınacaktır’, yani MASTER SIGNALS modülü kullanılarak 100 kHz'lik
kaynaktan alınacaktır. Bu yöntem ‘çalıntı taşıyıcı tekniği’ olarak bilinir.
b. Eşzamanlı Olmayan Durum
Eşzamanlama olmayan durumda yerel taşıyıcı, alıcıda kullanılan taşıyıcı ile eşzamanlı
olmak zorunda değildir. Bu nedenle taşıyıcı elde etme devresi gerekmez. İstenilen frekansa
çok yakın yerel bir işaret elde edilmelidir. Önemli olan ‘yeterli bir yakınlığın’ ne olacağıdır
ve deneyde de bu yakınlık incelenecektir.
Taşıyıcı kaynak olarak MASTER SIGNALS modülünden çalınan taşıyıcı yerine VCO
modülü kullanacaktır. PHASE SHIFTER modülüne ihtiyaç yoktur, ancak uygun bulunursa
demodülasyon devresinde kullanılabilir. Faz kaydırıcının etkisi ihmal edilebilir.
c. Eşzamanlama
Modüle edilmiş işaretlerin üretilmesi sırasında, osiloskobun bilgi işareti ile eşzamanlı
olması gerektiğini unutmayınız. Alıcı uçta demodülasyon işlemi başarı ile
gerçekleştirilmediği sürece bilgi işaretini geri elde etmek olanaksızdır.

Girişte demodülatöre eşzamanlı hale getirilmiş bir DSB modülasyonlu işaret için 3
kHz'lik AGS çıkışında osiloskopta görülebilen bir mesaj işareti oluşur. Bilgi işaretini
osiloskopta izlerken PHASE SHIFTER modülünün ön panel kontrolleri ile bir faz
uyumlaştırma yapınız. Bu yapılar uygun yan band çiftleri oldukları için, genlik ve
frekansa göre tamamen birbirinin aynı olmalıdır.

3
2.2 Genlik Modülasyonu (Amplitude Modulation, AM)
2.2.1 Modülasyon
Genlik modülasyonu, m modülasyon derinliği olmak üzere
xc (t )  Ac 1  mx (t )cos 2f c t (4)
şeklinde tanımlanır. Tipik olarak 0  m  1 ’dir. Modülasyon derinliği yüzde olarak
verilmek istenirse 100m kullanılır. Şekil 5’te bir AM modülatörü görülmektedir.

Şekil 5. AM modülatörü için blok şeması.

a (t )  Ac 1  mx (t ) olarak tanımlanırsa (4) eşitliği x c (t )  a (t ) cos 2f c t şeklinde de
yazılabilir. a(t) işaretinin hem DC hem de AC terim içerdiğine dikkat edilmelidir.

Şekil 6’da görüldüğü gibi m ≤ 1 koşulu sağlandığı sürece AM modülasyonlu işaretin zarfı
e(t )  Ac 1  mx (t ) ile bilgi işareti arasındaki doğrusallık bozulmaz. m>1 olduğu
durumda ise a(t) işaretinin t ekseninin altında kalan kısmı, modüle edilen işaretin zarfında
Şekil 7’deki gibi mutlak değeri alınmış halde belirir. m<1 için AM işaretin zarfında her
zaman mesajın bir kopyası olacaktır. Bunu sağlamak için gerekli olan koşul, AC bileşenin
tepe genliğinin ADDER (toplayıcı) modülü çıkışında ölçülen DC bileşenin genliğini
geçmemesidir.

Şekil 6. m =1 için AM işaret.

Şekil 7. m >1 için AM işaret.

4
Bilgi işaretinin x(t )  Am cos 2f m t şeklinde olması durumunda AM işaretin spektrumu,
Şekil 8’de gösterilmektedir.

Xc(f)
Ac

Ac/2

f c – fm f c fc + fm frekans

Şekil 8. AM spektrumu.
2.2.2 Demodülasyon
AM işaretlerin eşzamanlı demodülasyonu DSB durumundan bir farklılık göstermez. Eş
zamanlı olmayan demodülasyon için ise zarf seçiciler kullanılır. İdeal bir zarf seçici, Şekil
9’da görüldüğü üzere girişinin mutlak değerini alan ve bir alçak geçiren süzgece ileten bir
sistemdir. Temel zarf seçici devreler diyot içeren doğrultuculardır.

Mutlak zarf
Giriş değer AGS çıkışı
operatörü

Şekil 9. İdeal zarf algılama düzeneği.

Mutlak değer alma işlemi doğrusal olmadığından istenmeyen bileşenleri de içerebilecek

yeni frekans bileşenleri üretir. AGS’nin amacı mutlak değer işlemcisinin ürettiği
istenmeyen frekans bileşenlerini bastırmak olmalıdır. Zarf sezicinin analizi basit bir
matematik işlemi değildir.

2.2.3 Modülasyon Derinliğinin Ölçümü

m değeri AM işaretin Şekil 10’da gösterilen osiloskoptaki görüntüsünden
PQ
m (5)
PQ
ifadesi uyarınca bulunabilir.

Şekil 10. AM işaretin osiloskop görüntüsü.

5
2.3 Tek Yan Band (Single Side Band, SSB)Modülasyonu
2.3.1 Modülasyon
xˆ (t ) , x(t)’nin Hilbert dönüşümünü göstermek üzere SSB modülasyonlu işaret

x c (t )  c x (t ) cos 2f c t  xˆ (t ) sin 2f c t 

A
(6)
2
şeklinde ifade edilir. Köşeli parantez içindeki operatörün (+) olması durumunda
modülasyon alt yan band (LSB), (-) olması durumunda üst yan band (USB) modülasyonu
olarak anılır.
x (t )  Am cos 2f m t şeklindeki bilgi işareti için DSB modülasyonlu işaret

cos 2  f c  f m t  cos 2  f c  f m t ˆ x LSB (t )  xUSB (t )

A A
x c (t )  (7)
2 2
alt yan band (LSB) ve üst yan band terimlerinin toplamı şeklinde yazılabilir.
SSB işareti üretmek için kullanacağımız faz yöntemi iki DSB işaretin toplanması
prensibine dayanır. Genlik ve fazları aynı olan üst yan bandlar (ya da alt yan bandlar) ve
genlikleri benzer büyüklükte ancak fazları birbirinin tersi olan alt yan bandlar (ya da üst
yan bandlar) toplandıklarında zıt fazlı yan bandlar ve çıkarıldıklarında aynı fazlı yan
bandlar birbirini yok edecektir.
Şekil 11’de 90o’lik iki faz kaydırıcı olduğu görülmektedir. Taşıyıcı frekansı sabit
olduğundan fazın kaydırılması gerçekleme açısından bir problem yaratmaz. Ancak bilgi
işaretinin frekansı tanımlı olduğu band içerisinde herhangi bir yerde olabilir. Tüm bantta
90°’lik sabit bir faz kaydırmayı sağlayan bir yapı tasarlamak kolay değildir. Bu ancak bir
geniş band faz kaydırıcı veya bir Hilbert dönüştürücü ile gerçeklenebilir.

𝑐𝑜𝑠𝜔𝑚 𝑡 𝑐𝑜𝑠𝜔𝑐 𝑡
(mesaj)

Şekil 11. SSB faz üreteç prensibi.

Uygulamada SSB işaretlerin üretimi için genellikle geniş band dik faz bölücüler
(quadrature phase splitter - QPS) kullanılır. Şekil 12’de bu düzenek gösterilmektedir.

Geniş band faz bölücü birbirini tamamlayan iki yapı içerir: I (aynı fazlı) ve Q (dik fazlı).
Her iki yapı da aynı giriş işareti ile beslenirse, iki çıkış arasındaki faz farkı 90 o olarak elde
edilir. Fakat ortak giriş ile çıkışların ikisinden biri arasındaki faz farkı sabit değildir, bilgi
işaretinin frekansına bağlı olarak değişir. Geniş frekans bandlarında ortak bir giriş, iki çıkış
arasında frekansa bağımlı küçük bir hata (eş-dalgacıklar) ile 90o bir faz farkı yaratır. QPS’

6
in iki çıkışı sırasıyla taşıyıcının kendisi ve fazı -90o kadar kaymış hali ile çarpılarak yüksek
frekans bölgesine taşınır.

Şekil 12. SSB faz üretecinin pratikte gerçeklenmesi.

Bir SSB üreteci için başarım kriterlerinden biri, istenmeyen yan bandı yok etme (bastırma)
yeteneğinin büyüklüğüdür. fm Hz de tek bir bileşenli bilgi işareti için, SSB üretecin
çıkışının, istenen bir yan band olan W ve istenmeyen bir yan band olan U içerdiği
varsayılsın. Bu durumda, U<<W için, zarf nerdeyse sinüs şeklinde ve iki bileşenin frekans
farklarına eşit bir frekansa sahiptir. Başka bir deyişle zarf frekansı 2fm Hz’dir. Dolayısıyla
tepeden-tepeye ve çukurdan-çukura olan genlikleri ölçmek sorun değildir.

Şekil 13. Zarf üzerinden yan band bastırma oranının ölçümü.

Şekil 13’ten görüldüğü üzere bu ölçüm değerleri sırasıyla 2P ve 2Q’dur.

P  W U
(8)
Q  W U

olmak üzere, dB cinsinden yan band bastırma oranı,

 P  Q  
20 log 10   (9)
 P  Q  

7
ifadesiyle tanımlanabilir. U birden fazla harmonikten oluşuyorsa veya SSB modülasyonlu
işaretin zarfının karmaşık olması durumunda, zarf genliği için kaba bir tahmin yapılır. Bu
tahminden de istenen ve istenmeyen yan band bastırma oranı elde edilebilir. Deney setimiz
için bu değer 26dB’nin üzerinde olmalıdır.

2.3.2 Demodülasyon
SSB modülasyonlu bir işaretin demodülasyonu DSB işaretin demodülasyonu ile aynı
şekilde gerçekleşir. Yani taşıyıcı ile çarparak ve süzgeçleyerek eşzamanlı bir
demodülasyon yapılır.

Şekil 14(a)’daki ideal demodülatörün Q ile gösterilen dalında, istenilen bölgedeki tüm
frekanslarda 900’lik bir faz kaydırma üretecek bir yapıya ihtiyaç vardır. Böyle bir süzgeç
yapısını gerçeklemek çok zordur. Pratik bir çözüm olarak Şekil 14(b)’deki gibi bir dik faz
bölücü (QPS) kullanılır. QPS çıkışları arasında 900’lik faz farkı yaratır.

Şekil 14. İdeal durumda (a) ve pratikte (b) SSB demodülatörü blok şemaları.

8
 FREKANS MODÜLASYONU

1. Amaç

VCO (Gerilim Kontrollü Osilatör) yardımıyla FM (Frequency Modulation) işareti

üretilmesi, FM işaretin güç spektrumunun analizi, sıfır-geçiş sayısı yardımıyla FM işareti
demodülasyonu, PLL (Faz Kilitlemeli Çevrim - Phase Locked Loop)’in FM demodülatörü
olarak kullanımının gösterilmesi, belirlenmiş bir faz sapması için Armstrong faz
modülatörünün modellenmesi.
2. Ön Bilgi

2.1 Açı Modülasyonu Tanımı

Yüksek frekanslı bir işaret ile bilgi taşımak, işaretin genliğinin, frekansının veya fazının bir
mesaj işareti ile modüle edilmesi ile gerçekleştirilebilir. Bu üç farklı modülasyon yöntemi
sırasıyla, Genlik Modülasyonu (Amplitude Modulation-AM), Frekans Modülasyonu
(Frequency Modulation - FM) ve Faz Modülasyonu (Phase Modulation - PM) olarak
adlandırılır. Pratik uygulamalarda farklı modülasyon yöntemlerinin birleşimleri
kullanılabilir. Örneğin televizyon haberleşmesinde parlaklık bilgisi AM, ses bilgisi FM ve
renk tonu bilgisi PM yöntemleri kullanılarak iletilmektedirler.
PM ve FM, açı modülasyonunun (Angle Modulation) iki özel şeklidir. Açı
modülasyonunda, genliği sabit tutulan bir sinüzoidal taşıyıcı işaretin açısı, bir mesaj işareti
genliği ile modüle edilmektedir.

2.1.1 Faz Modülasyonu (Phase Modulation, PM)

A genlikli, μ açısal frekansında salınım yapan
x(t) = Acos(μt) (1)
biçimindeki sinüzoidal bir mesaj işareti ile Ac genlikli ve ωc açısal frekanslı
c(t) = Accos(ωct) (2)
biçimindeki bir taşıyıcı işaretin fazının modüle edildiği düşünülsün. Burada, μ = 2πfm ve
ωc=2πfc’dir. Modülasyon sonucunda oluşan işaret
xc(t) = Accos(ωct + φ(t)) (3)
şeklinde olacaktır. Burada φ(t) anlık faz sapması olarak adlandırılır. PM’de anlık faz
sapması
φ(t) = kpcos(μt) (4)
biçiminde mesaj işareti ile doğru orantılıdır. Burada kp modülatör sabitidir. Böylelikle
modüle edilmiş işaretin Φ(t) ile gösterilen toplam açısı, mesaj işaretinin bir fonksiyonu
haline gelir:
Φ(t) = ωct + kpcos(μt) (5)

15
Burada kp maksimum faz sapmasına eşit olup A ile doğru orantılıdır. PM için modülasyon
indeksi kp’ye eşittir. PM için anlık frekans ωA(t), toplam açının zamana göre türevine
eşittir:

d ( t ) d c t  k p cos(  t ) 
A( t )   (6)
dt dt

= 𝜔𝑐 − 𝜇𝑘𝑝 sin(𝜇𝑡).

2.1.2 Frekans Modülasyonu (Frequency Modulation, FM)

(1) denklemindeki mesaj işaretinin, (2) denklemindeki taşıyıcı işaretin frekansını modüle
ettiği düşünülsün. Frekans modülasyonunda, taşıyıcı işaretin anlık frekansı,

ωA(t) = ωc + kf cos(μt) (7)

biçiminde doğrudan mesaj işareti ile değiştirilmektedir (mesaj işaretinin bir fonksiyonu
olmaktadır). Burada “kf cos(μt)” frekans sapması, kf modülatör sabitidir. kf aynı zamanda
maksimum frekans sapması’na eşit olup A ile doğru orantılıdır. Toplam açı Φ(t), anlık
frekansın integrasyonuyla elde edilir:
Φ(t) = ωct + (kf/μ) sin(μt). (8)
Δf Hz cinsinden maksimum frekans sapması olmak üzere
kf = 2πΔf (9)
şeklinde yazılabilir. Frekans modülasyonlu işaret (FM işareti) aşağıdaki şekilde gösterilir:

xc(t) = Accos(ωct + (kf/μ) sin(μt)). (10)

FM’de β ile gösterilen modülasyon indeksi,

β = kf/μ (11)
= 2πΔf /2πfm
= Δf /fm
şeklindedir.

Mesaj işaretinin frekansı artarsa

 β azalır.
 Frekans spektrumundaki bileşenlerin bazılarının genlikleri artarken bazılarınınki
azalır.
 Bileşenler arasındaki frekans farkı artar ancak band genişliğinin değişmediği
kabul edilir. Çünkü küçük β değerlerinde yüksek frekans bileşenlerinin genlikleri
göz önüne alınmayacak kadar küçük olurlar.
Şekil 1’de örnek olarak modüle eden sinüzoidal mesaj işareti, modüle edilmemiş taşıyıcı
işaret, FM işareti ve PM işareti gösterilmektedir. Burada dikey eksen genliği, yatay eksen
ise zamanı göstermektedir.

16
 (a) Mesaj isareti

(b) Tasiyici isaret

(c) FM isareti

(d) PM isareti

Şekil 1. (a) Modüle eden mesaj işareti, (b) Modüle edilmemiş taşıyıcı, (c) FM
işareti, (d) PM işareti.

2.2 FM İşareti Spektrum Analizi

xc(t) = Accos(ωct + βsin(μt)) biçimindeki FM işareti, Fourier serisi açılımı kullanılarak
Bessel fonksiyonları cinsinden aşağıdaki gibi ifade edilebilir:
𝑥𝑐 (𝑡) = ∑∞
𝑛=−∞ 𝐽𝑛 (𝛽) 𝑐𝑜𝑠(𝜔𝑐 + 𝑛𝜇) 𝑡 . (12)
Burada Jn(β), n. dereceden β argümanlı Bessel fonksiyonudur. Bessel fonksiyonları
J-n(β) = (-1)n Jn(β) (13)
özelliğini sağlar. Jn(β) (n=1,2,...) fonksiyonları β = 0 için 0 değerini alırlar. β büyüdükçe 0
etrafında salınım yapan ve genlikleri giderek azalan bir yapıya sahiptirler. J0(β) ise β = 0
için 1 değerini alır. Bessel fonksiyonlarının sıfır geçişleri düzenli değildir. Dolayısıyla
periyodik bir yapıya sahip değillerdir. Şekil 2’de Bessel fonksiyonlarının β ile değişimi
gösterilmektedir.

Şekil 2. Bessel fonksiyonları.

17
2.2.1 FM Spektrumunun Bazı Özellikleri
 FM işaretinin spektrumu, ω = ωc frekansında bir tane ve ω = ωc ± nμ değerlerinde
sonsuz bileşene sahiptir (n = ±1, 2, 3, …). Bileşenlerin genlikleri β’ya göre değişim
göstermektedirler. Şekil 3’te bir FM işaretinin spektrumu gösterilmektedir.

ωc + 5μ
(n = +5)

Şekil 3. FM işareti spektrumu.

 ω = ωc frekansındaki bileşen 0. bileşen olarak adlandırılır. Bu bileşenin sağındaki (+)
ve solundaki (-) bileşenler ±1, 2, 3,… şeklinde numaralandırılırlar.
 Spektrum bileşenleri 𝜔𝑐 radyan/sn kadar aralıklarla dizilirler.
 FM spektrumu ω = ωc etrafında simetriktir. +n. ve –n. bileşenlerin genlikleri AcJn(β)
kadardır.
 FM’de band genişliği teorik olarak sonsuzdur ancak pratikte belirli sınırlar arasında
olduğu kabul edilir. Bu sınırlar β ve μ değerine bağlıdır. Band genişliğinin
hesaplanmasında kullanılan yöntemlerden biri “gücün %98’i kriteri”dir. Bu kritere
göre, toplam normalize işaret gücünün % 98’ini kapsayan band genişliğinin:
WB ≈ 2(β+1)μ (14)
olduğu gösterilebilir. Bu kriter “Carson kuralı” olarak bilinir. Eğer β << 1 ise (Dar
bantlı FM) band genişliği WB ≈ 2μ, β >> 1 ise WB ≈ 2 βμ olur.
 β büyüdükçe band genişliği de büyür.
 β büyüdükçe spektral bileşenlerin genlikleri artmaz, EJn(β) ile orantılı bir şekilde
salınım yapar.
 Bazı özel β değerleri için bazı yan band genlikleri sıfır olur. Bunlar Bessel sıfırları
olarak adlandırılır.
 Spektrumdaki toplam güç β’dan bağımsızdır ve sabittir. Aşağıdaki eşitlik göz önüne
alınarak bu gösterilebilir:


J
n  
2
n ( )1 . (15)

 ω = ωc frekansındaki bileşen maksimum değerine β = 0 için ulaşır.

18