Nietypowy przyrost na grubość łodyg roślin

jednoliściennych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Nietypowy przyrost na grubość łodyg roślin
jednoliściennych

Drzewo kołczanowe (Aloe dichotoma) jest sukulentem liściowym, należącym do rodzaju aloes. Roślina ta
występuje na terenach południowej Afryki i jako jeden z nielicznych przedstawicieli roślin jednoliściennych
wykazuje przyrost wtórny na grubość.
Źródło: Joachim Huber, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Większość roślin jednoliściennych nie wykazuje przyrostu wtórnego na grubość. Wynika to

z braku obecności wtórnych tkanek merystematycznych: kambium i fellogenu. Nieliczne,
drzewiaste formy roślin jednoliściennych z rodzaju: dracena (Dracaena), juka (Yucca), aloes
(Aloe) i palmy z rodziny Arecaceae, przyrastają na grubość dzięki aktywności
merystematycznej tzw. kambium anomalnego. Kambium roślin jednoliściennych zakłada się
w formie pierścienia z komórek miękiszu zasadniczego łodygi znajdującego się na zewnątrz
wiązek przewodzących. Dzięki aktywności tego specjalnego merystemu wtórnego łodygi
drzewiastych roślin jednoliściennych grubieją – przyrost ten znacznie różni się od
przyrostu wtórnego roślin nagonasiennych i okrytonasiennych dwuliściennych.
Twoje cele

Porównasz pierwotną budowę anatomiczną łodygi rośliny jednoliściennej

i dwuliściennej.
Wyjaśnisz, dlaczego większość roślin jednoliściennych nie wykazuje przyrostu
wtórnego na grubość.
Omówisz sposób zakładania się i aktywność merystematyczną kambium typowego
i kambium anomalnego.
Wykażesz związek między aktywnością kambium anomalnego a budową
anatomiczną łodygi drzewiastych roślin jednoliściennych.
Przedstawisz nietypowy przyrost wtórny na grubość u drzewiastych roślin
jednoliściennych.
Przeczytaj

Przyrost wtórny na grubość u roślin nagonasiennych

i okrytonasiennych dwuliściennych

Przyrost wtórny na grubość u roślin nagonasiennych i okrytonasiennych dwuliściennych

jest możliwy dzięki obecności wtórnych tkanek merystematycznych – kambium i fellogenu.

Kambium zakłada się z komórek prokambium znajdujących się wewnątrz wiązki

przewodzącej pomiędzy drewnem pierwotnym i łykiem pierwotnym oraz z komórek
miękiszu obecnych między wiązkami. W ten sposób powstaje ciągły pierścień komórek
merystematycznych, które dośrodkowo odkładają elementy drewna wtórnego,
a odśrodkowo łyka wtórnego.

Fellogen zakłada się zazwyczaj z komórek miękiszu położonych pod epidermą. Ciągły
pierścień komórek merystematycznych dośrodkowo odkłada elementy fellodermy
(miękiszu korkowego), a odśrodkowo fellemu (korka). Aktywność merystematyczna
fellogenu prowadzi do powstania wtórnej tkanki okrywającej – perydermy (korkowicy).

Większość roślin jednoliściennych nie ma zdolności do przyrostu wtórnego na grubość,

wykazując jedynie pierwotną budowę anatomiczną łodygi. Na przekroju poprzecznym
zaznacza się obecność zamkniętych wiązek przewodzących rozmieszczonych
nieregularnie w miękiszu zasadniczym, który wypełnia łodygę.

4
1

Epiderma

Łyko

Drewno

Kambium

Porównanie budowy anatomicznej łodygi rośliny jednoliściennej i dwuliściennej.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Maria Podbielkowska, Zbigniew Podbielkowski, Biologia, WSiP, Warszawa 1995,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Nieliczne rośliny jednoliścienne wykazują przyrost wtórny na grubość, np. drzewiaste

formy z rodzaju dracena (Dracaena) lub juka (Yucca). Z uwagi na brak typowo
wykształconych merystemów wtórnych przyrost na grubość jest nietypowy i znacznie różni
się od przyrostu wtórnego występującego u roślin nagonasiennych i okrytonasiennych
dwuliściennych.
 Dracena smocza (Dracaena draco) to gatunek występujący na Maderze i Wyspach Kanaryjskich. Roślina
osiąga wysokość ok. 20 m i ok. 6-metrowy obwód pnia.
Źródło: Esculapio, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Juka krótkolistna (Yucca brevifolia) to gatunek endemiczny dla Ameryki Północnej. Roślina osiąga
wysokość ok.12 m i obwód pnia ok. 3,5 m.
Źródło: Niranjan Arminius, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Przyrost wtórny na grubość u roślin jednoliściennych

Przyrost wtórny na grubość u niektórych roślin jednoliściennych jest możliwy dzięki

obecności kambium anomalnego – specjalnej wtórnej tkanki merystematycznej
charakterystycznej dla drzewiastych jednoliściennych. Jej budowa odbiega od struktury
typowego kambium występującego u roślin nagonasiennych i okrytonasiennych
dwuliściennych.

Kambium roślin jednoliściennych powstaje w wyniku odróżnicowania części komórek

tkanki miękiszowej położonych na zewnątrz od pierwotnych wiązek przewodzących.
Kambium anomalne przyjmuje postać ciągłego cylindra zbudowanego z wielu warstw ściśle
przylegających do siebie wrzecionowatych komórek merystematycznych. Komórki te dzielą
się peryklinalnie, odkładając nowe pokłady komórek w dwóch kierunkach, dośrodkowo
i odśrodkowo.
Częściej, dośrodkowo, odkładane są komórki dające początek wtórnej tkance miękiszowej
i wtórnym wiązkom przewodzącym. U większości drzewiastych jednoliściennych nowo
powstałe elementy tkanek przewodzących tworzą wiązki koncentryczne leptocentryczne.

Odśrodkowo – rzadziej – odkładane są komórki wtórnej tkanki miękiszowej. Zwiększająca

się liczba wtórnych wiązek przewodzących oraz komórek miękiszu wtórnego powoduje
właśnie przyrost na grubość łodygi niektórych roślin jednoliściennych. Dodatkowo pod
epidermą część komórek miękiszu pierwotnego ulega odróżnicowaniu i uzyskuje zdolność
do podziałów. Komórki te dzielą się peryklinalnie, tworząc kilkukomórkowe serie.
Następnie ulegają suberynizacji, w wyniku czego powstaje korek piętrowy – specjalna
wtórna tkanka okrywająca występująca jedynie u drzewiastych jednoliściennych.

3
4
5
6
8

9 7

Epiderma

Korek piętrowy

Miękisz pierwotny

4
 Miękisz wtórny

Kambium anomalne

Miękisz wtórny

Miękisz pierwotny

Wtórne wiązki przewodzące (koncentryczne leptocentryczne)

Pierwotne wiązki przewodzące (koncentryczne leptocentryczne)

Nietypowy przyrost na grubość łodygi rośliny jednoliściennej.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
drewno pierwotne

tkanka przewodząca wodę i sole mineralne; powstaje w wyniku działania merystemu

pierwotnego – stożka wzrostu korzenia i stożka wzrostu łodygi
drewno wtórne

tkanka przewodząca wodę i sole mineralne; powstaje w wyniku działania merystemu

wtórnego – kambium
epiderma

pierwotna tkanka okrywająca nadziemne części rośliny zbudowana z jednej warstwy

ściśle przylegających do siebie komórek pozbawionych chloroplastów; od zewnątrz
pokryta warstwą kutykuli; jej wytworami są: aparaty szparkowe, włoski i kolce
fellogen
inaczej miazga korkotwórcza; rodzaj wtórnej tkanki merystematycznej odpowiedzialnej
za wzrost korzenia i łodygi na grubość; wynikiem aktywności merystematycznej są
odkładane dośrodkowo elementy fellodermy i odśrodkowo elementy fellemu oraz
powstanie perydermy
kambium

inaczej miazga; rodzaj wtórnej tkanki merystematycznej odpowiedzialnej za wzrost

korzenia i łodygi na grubość; wynikiem aktywności merystematycznej są odkładane
dośrodkowo elementy drewna wtórnego i odśrodkowo elementy łyka wtórnego
łyko pierwotne

tkanka przewodząca produkty fotosyntezy; powstaje w wyniku działania merystemu

pierwotnego – stożka wzrostu korzenia i stożka wzrostu łodygi
łyko wtórne

tkanka przewodząca produkty fotosyntezy; powstaje w wyniku działania merystemu

wtórnego – kambium
merystem wtórny

rodzaj tkanki twórczej obecnej w roślinie od pewnej fazy rozwoju; powstaje

z odróżnicowanych komórek tkanki stałej, które, powracając do stanu embrionalnego,
uzyskują zdolność do podziałów komórkowych
peryderma

inaczej korkowica; wtórna tkanka okrywająca powstająca w wyniku aktywności

merystematycznej fellogenu; składa się z wielu warstw martwych komórek fellemu
(korka), jednej warstwy żywych komórek fellogenu (miazgi korkotwórczej) i zazwyczaj
dwóch warstw żywych komórek fellodermy (miękiszu korkowego)
pierwotna wiązka przewodząca

wiązka przewodząca powstała w wyniku działania merystemu pierwotnego

podział peryklinalny

podział komórek merystematycznych odbywający się równolegle do powierzchni organu

suberynizacja

inaczej korkowacenie; adkrustacja ściany komórkowej pokładami suberyny i wosków

prowadząca do powstania komórek skorkowaciałych
tkanka miękiszowa

inaczej parenchyma; tkanka zbudowana z komórek żywych, cienkościennych,

zawierających typowe organelle komórkowe; pomiędzy komórkami obecne są mniejsze
lub większe przestwory międzykomórkowe; pod względem pełnionej funkcji tkankę
miękiszową dzieli się na miękisze: zasadniczy, asymilacyjny, spichrzowy i powietrzny
tkanka merystematyczna
tkanka twórcza, której komórki mają zdolność do podziałów komórkowych; zalicza się do
niej merystemy pierwotne (odpowiedzialne m.in. za wzrost rośliny na długość)
i merystemy wtórne (odpowiedzialne m.in. za przyrost korzenia i łodygi na grubość)
wiązka leptocentryczna

rodzaj wiązki koncentrycznej, która ma centralnie położone pasmo łyka otoczone od

zewnątrz pasmem drewna
wiązka przewodząca

pasmo tkanek przewodzących: drewna (ksylemu) i łyka (floemu) występujące

w korzeniach, łodygach i liściach roślin naczyniowych; umożliwia transport substancji
w organizmie rośliny
wtórna wiązka przewodząca

wiązka przewodząca powstała w wyniku aktywności merystemu wtórnego

Animacja

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RId1JQSRKUJxg

Łodygi roślin jednoliściennych – przyrost na grubość.
Źródło: reż. Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film pod tytułem "Łodygi roślin jednoliściennych i ich przyrost na grubość".

Polecenie 1

Udowodnij, że pomimo braku kambium w wiązkach przewodzących, drzewiaste rośliny

jednoliścienne wykazują przyrost wtórny na grubość.

Polecenie 2

Wyjaśnij, w jaki sposób drzewiaste rośliny dwuliścienne przyrastają na grubość.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Drzewiaste rośliny jednoliścienne wykazują przyrost
wtórny na grubość pomimo braku typowo  
wykształconego kambium i fellogenu.
Aktywność kambium roślin jednoliściennych jest zbliżona
do aktywności kambium roślin dwuliściennych – kambium
 
anomalne odkłada dośrodkowo elementy drewna,
a odśrodkowo elementy łyka.
Komórki miękiszu pierwotnego odróżnicowują się i dzielą.
 
Te pochodne ulegają suberynizacji, tworząc korek.

Ćwiczenie 2 輸
Uzupełnij tabelę, wybierając odpowiednie sformułowania.

Cecha Roślina jednoliścienna Roślina dwuliścienna

Liczba wiązek przewodzących

Układ wiązek przewodzących

Typ wiązek przewodzących

zamknięte otwarte nieregularny liczne nieliczne regularny

Ćwiczenie 3 輸
Zaznacz zdjęcia przedstawiające rośliny jednoliścienne przyrastające na grubość.

  

   
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 4 醙
Uzupełnij poniższy tekst w taki sposób, aby przedstawiał prawdziwe informacje.

Merystemy to tkanki roślinne składające się z komórek zdolnych do

w komórki tkanek . Wtórny przyrost na grubość u roślin dwuliściennych zachodzi
głównie dzięki aktywności merystematycznej , które powstaje w wyniku
odróżnicowania komórek miękiszu obecnego w wiązkach przewodzących. Niektóre rośliny
jednoliścienne wykazują przyrost wtórny wynikający z pojawienia się , które

powstaje m.in. w wyniku komórek miękiszu położonego nad wiązkami

przewodzącymi.

stałych kambium pierwotnego odróżnicowania różnicowania

podziałów i odróżnicowania podziałów i różnicowania kambium typowego

kambium anomalnego fellogenu twórcze wtórnego stałe wtórnych

Ćwiczenie 5 醙
Zaznacz zdania dotyczące przyrostu wtórnego na grubość u niektórych roślin
jednoliściennych.

 Kambium anomalne powstaje przez odróżnicowanie komórek korka.

 Specjalna wtórna tkanka okrywająca powstaje bez udziału fellogenu.

 Tkanka miękiszowa ulega rozbudowaniu dzięki aktywności kambium anomalnego.

Wtórna tkanka okrywająca powstaje w wyniku aktywności merystematycznej


fellogenu.

 Obecne są jedynie pierwotne wiązki przewodzące.

 Obecne są pierwotne i wtórne wiązki przewodzące.

Przyrost wtórny następuje poprzez zwiększenie liczby wiązek przewodzących


i rozbudowę tkanki miękiszowej.
Ćwiczenie 6 醙
Uszereguj warstwy łodygi rośliny jednoliściennej wykazującej wtórny przyrost na grubość od
warstwy zewnętrznej do wewnętrznej.

wtórne wiązki przewodzące i miękisz wtórny 

epiderma 

pierwotne wiązki przewodzące i miękisz pierwotny 

korek piętrowy 

miękisz wtórny 

miękisz pierwotny 

kambium anomalne 
Ćwiczenie 7 難

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Maria Podbielkowska, Zbigniew Podbielkowski, Biologia, WSiP, Warszawa
1995, licencja: CC BY-SA 3.0. na podstawie: Maria Podbielkowska, Zbigniew Podbielkowski, Biologia, WSiP, Warszawa 1995.

Rozstrzygnij, czy schemat przedstawia przekrój przez łodygę o budowie pierwotnej rośliny
jednoliściennej, czy dwuliściennej. Odpowiedź uzasadnij, odnosząc się do dwóch cech
budowy anatomicznej widocznych na schemacie.
Ćwiczenie 8 難

Niektóre palmy po zakończeniu wzrostu wydłużeniowego kontynuują wzrost promieniowy.

Dzieje się tak nie na skutek aktywności kambium, ale tzw. dyfuzyjnego wzrostu wtórnego, czyli
rozrostu komórek miękiszowych znajdujących się pomiędzy wiązkami przewodzącymi, jak
również na skutek wzrostu intruzywnego włókien w zewnętrznych częściach wiązek
przewodzących. Rozrostowi komórek miękiszowych zazwyczaj towarzyszy postępująca
z wiekiem skleryfikacja ścian komórkowych. Rozkład wiązek waskularnych oraz ich budowa
nie są jednakowe w pniu palmy. Na przekroju poprzecznym pnia można wyróżnić strefy:
korową, podkorową, przejściową i centralną. Wąska strefa korowa zawiera drobne pęczki
włókien, zwykle łykowych. Strefa podkorowa decyduje o wytrzymałości pnia i jest zbudowana
z gęsto ułożonych, pooddzielanych miękiszem wiązek waskularnych, z których każda
zaopatrzona jest w pochwę wokółwiązkową zbudowaną z dużej liczby włókien. W strefie
przejściowej wiązki mają nieco rozluźniony układ. Natomiast w strefie centralnej wiązki
przewodzące mają większe rozmiary, zawierają więcej elementów przewodzących, mniej
włókien, a tkanka miękiszowa charakteryzuje się obecnością przestworów
międzykomórkowych.

Źródło: Joanna Jura-Morawiec, Mirela Tulik, Budowa pni drzew jednoliściennych, „Sylwan” 2010, nr 154 (11), s. 755−763.

Oceń prawdziwość stwierdzenia: „Łodyga palmy pod względem budowy i funkcji bardziej
przypomina łodygę rośliny dwuliściennej niż łodygę niedrzewiastej rośliny jednoliściennej".
Odpowiedź uzasadnij, odnosząc się do przedstawionych informacji i własnej wiedzy.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Nietypowy przyrost na grubość łodyg roślin jednoliściennych

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

IX. Różnorodność roślin.

2. Rośliny lądowe i wtórnie wodne. Uczeń:

5) wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej)

organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Porównasz pierwotną budowę anatomiczną łodygi rośliny jednoliściennej

i dwuliściennej.
Wyjaśnisz, dlaczego większość roślin jednoliściennych nie wykazuje przyrostu
wtórnego na grubość.
Omówisz sposób zakładania się i aktywność merystematyczną kambium typowego
i kambium anomalnego.
Wykażesz związek między aktywnością kambium anomalnego a budową anatomiczną
łodygi drzewiastych roślin jednoliściennych.
Przedstawisz nietypowy przyrost wtórny na grubość u drzewiastych roślin
jednoliściennych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
 konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
rozmowa kierowana;
ćwiczenia interaktywne;
analiza animacji;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla i odczytuje temat lekcji oraz zawarte w sekcji „Wprowadzenie”

cele zajęć. Prosi uczniów lub wybraną osobę o sformułowanie kryteriów sukcesu.
2. Wprowadzenie do temtu. Wybrana osoba odczytuje podpis do ilustracji okładkowej
e‐materiału. Nauczyciel, odwołując się do niego, zwraca uwagę na fakt, że wśród roślin
jednoliściennych występują wyjątki, u których możemy zaobserwować przyrost wtórny
na grubość. Oprócz aloesu są to palmy, draceny i juki. Prowadzący zajęcia pyta
uczniów, czy wiedzą, dlaczego ten rodzaj przyrostu jest uznawany za nietypowy,
w porównaniu do przyrostu wtórnego roślin dwuliściennych.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu zawartego w sekcji

„Przeczytaj” i zapisują pięć najważniejszych ich zdaniem kwestii poruszanych
w tekście. Następnie w parach porównują swoje wybory. Nauczyciel prosi wybrane
pary o podsumowanie swojej pracy.
2. Praca z multimedium („Animacja”). Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej lub
za pomocą rzutnika multimedium. Uczniowie odczytują polecenia nr 1 i 2 i wykonują je
w parach. Następnie dzielą się swoimi odpowiedziami na forum klasy.
 3. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Uczniowie samodzielnie wykonują ćwiczenie nr 8
(w którym mają za zadanie oceń prawdziwość stwierdzenia: „Łodyga palmy, pod
względem budowy i funkcji bardziej przypomina łodygę rośliny dwuliściennej niż
łodygę niedrzewiastej rośliny jednoliściennej” na podstawie przedstawionych
informacji i własnej wiedzy) z sekcji „Sprawdź się”. Następnie w 4‐osobowych grupach
omawiają prawidłowe rozwiązanie. Po upływie wyznaczonego czasu wskazany przez
nauczyciela przedstawiciel grupy prezentuje odpowiedź wraz z jej uzasadnieniem.
Klasa ustosunkowuje się do niej. Nauczyciel udziela uczniom informacji zwrotnej.
4. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”, od
najłatwiejszego do najtrudniejszego. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako
pierwsza, wygrywa, a nauczyciel może nagrodzić uczniów ocenami za pracę na lekcji.

Faza podsumowująca:

1. Na koniec zajęć nauczyciel raz jeszcze wyświetla na tablicy interaktywnej lub przy
użyciu rzutnika temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”. W kontekście
wyświetlonych treści prosi uczniów o rozwinięcie zdania: „Na dzisiejszej lekcji
nauczyłem/nauczyłam się...”.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenie nr 7 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Treści w sekcji „Animacja” można wykorzystać jako materiał służący powtórzeniu

i utrwaleniu wiedzy uczniów.