FiLosofie en onderwiis
Zoveet Filosofi eën zoveeL Femi nismen
Een overzicht van de recente ontwil<kelingen
binnen de feministische fil,osofie
Nathanja van den Heuvet, Ma.
Ter gelegenheid van de hernieuwde uitgave van Woor-
denboek Filosofîe (Harry Willemsen & Peter de Wind
(Red.), 2015) benaderde Peter de Wind, één van de
redacteurs, mij met de vraag een blik te werpen op de
lemmata feministische filosofie en genderstudies uit de
uitgave van1992, om die waar nodig aan te passen, dan
wel, met eventuele hulp van collega's uit het veld aan
te vullen. Uiteindelijk heeft het merendeel van de reeds
bestaande lemmata een opfrisser gekregen, daarnaast is
het aantal verdubbeld om een accuraat beeld te kunnen
schetsen van de huidige stand van zaken binnen de fe-
ministische filosofie.
Als academicus in opleiding leek de revisie van de
lemmata feministische filosofie en genderstudies mij
een mooie uitdaging, niet in de laatste plaats omdat het
mlj, zo dacht ik, een mogelijkheid zou bieden om bi; te
dragen aan een duurzame ontwikkeling en verankering
van feministische filosofie in Nederland. Dit is een am-
bitie die centraal staat in mijn werk als promovendus
sociaal politieke filosofie aan de universiteit van Leiden,
bestuurslid van SWIP.NL en initiatiefnemer van de in
oprichting zijnde OZSW studiegroep feministische filo-
sofie. Wat begon als een wij solitaire bezigheid, mondde
al snel uit in een wuchtbare samenwerking met een
verscheiden aantal van de feministische denkers die het
Nede¡landstalige gebied rijk is en die ik nog steeds zeer
dankbaar ben voor hun bijdragen. Zonder hen was het
mij nooit gelukt om iets van de rijkdom van het feminis-
tische archief weer te geven. Dit gezegd, om enerzijds
nadruk te leggen op het (politieke) belang van intellec-
tuele kruibestuiving of zeIf.s'kritische wiendschap', an-
derzijds, op de diversiteit van de feministische filosofie.
Want, als er iets is dat de feministische filosofie ken-
merkt, is het wel dat het niet één is, maar een ontelbaar
aantal perspectieven kent als reacties op concrete gen-
derproblemen, van de ecologische crisis, mensenhan-
Nathanja van den Heuvel is PhD kandidaat sociaal poti-
52 tiel<e fitosofie, Universiteit Leiden.
del, de geseksueerdheid van taal tot aan geïnstitutiona-
liseerd racisme. Feministísche filosofen zijn werkzaam
binnen alle filosofische disciplines, ethiek, politieke
theorie, wetenschapsfilosofie, esthetiek, taalfilosofie en
geschiedenis van de wijsbegeerte. Naast het adresseren
van kernproblemen rondom seksuele onderdrukking en
typisch'vrouwenzaken' als reproductie, kernge zin, zotg
en pornografie, hebben feministische filosofen aan al
die disciplines cruciale bijdragen geleverd. Waar zou de
filosofie zrln zonder de inzichten van Mary Wollstone-
craft, het genderbegrip van Judith Butler, het intersec-
tionaliteitbegrip van Kimberlé Crenshaw, Luce lrigaray's
kritiek op het fallocentrisme, de capabilities benadering
van Martha Nussbaum, of de kritiek van Nancy Fraser
op de vermeende neutraliteit van de publieke ruimte.
Kenmerkend voor de feministische filosofie is dan ook
dat ze niet slechts traditionele filosofische methoden
toepast, maar juist ook nieuwe methoden en perspectie-
ven ontwikkelt en op de voorgrond piaatst'
Gezien haar diversiteit, ìs het niet opmerkelijk dat
er binnen de feministische filosofie gedebatteerd wordt
over de effectiviteit van de verschillende methodolo-
gieën - anaþtisch, continentaal, psychoanalytisch,
postmodern, postkoloniaal - voor feministische doel-
einden. Waar de één een analytisch kader verkiest, geeft
de ander de voorkeur aan een continentale benadering
om meer recht te kunnen doen aan de affectieve, psychi-
sche en belichaamde aspecten van menselijke ervaring'
Toch zíjner tussen al die verschillende perspectieven en
benaderingen ook een aantal gemeenschappelijkheden
te ontwaren, waaronder, de nadruk die de feministische
filosofie legt op de rol van gender in de totstandkoming
van traditioneel filosofische problemen en concepten
en de gesitueerdheid van kennis, en een kritiek op die
filosôfische theorievorming die genderongelijkheden
reificeert en in de hand werkt. Wat uit deze gemeen-
schappelijkheden vooral blijkt is dat binnen de feminis-
tische filosofie, inhoudelijke vïagen diep verbonden ziin
aan methodologische vragen. Dit is het geval omdat de
sociaalhistorische gesitueerdheid van de filosofie zelf
 ZOVee[ FitOSOfieën ZOVee[ FeminiSmeh
bepalend is voor de opvattingen over adequaat denken.
Voor feministische filosofen zijn ethische en epistemo-
logische kwesties nauw aan elkaar verbonden.
Hiernaast functioneert de parapluterm'feministi-
sche filosofie', in ieder geval voor mij, ook als middel om
een zekere 'gelijkgestemdheid' mee uit te drukken en een
politiek doel mee na te stïeven. Hoewel het zogenoemde
'verschilfeminisme'vaak terecht het spreken uit naam
van 'de vrouw' problematiseert omdat het voorbij gaat
aan machtsverhoudingen gebaseerd op andere sociale
categorieën, waaronder klasse, etniciteit, seksualiteit,
religie en lichamelijk vermogen, is daarmee níet gezegd
dat de vrouwenvereniging of het collectief 'feministi-
sche filosofie' niet juist ook een zeer effectieve strategie
kan zijn om concrete doelen te bereiken, descriptief dan
wel prescriptief. In het licht hiervan heeft het ook zin
om stil te staan bij al die internationale organisaties en
wetenschappelijke journals die de afgelopen jaren een
structurele bijdrage hebben geleverd aan het brede veld
van feministische theorievorming en daarin nog steeds
een duidelijke stem hebben. Bijvoorbeeld, de in de jaren
T0 vande twintigste eeuw opgerichte organisaties'Soci-
ety for Women in Philosophy' (SWIP), de 'International
Association of Women Philosophers'(IAPh) en de'Nati-
onal Women's Studies Association' (NWSA)' het in 1988
gelanceerde journal Hypatia en het meer recente open
acces journal'Feminist Philosophy Quarterþ'(FPQ).
Hoe zit het nu met de recente ontwikkelingen binnen
de feministische filosofie? Als er iets gemeenschappe-
lijks is aan wat ik van mijn intellectuele moeders heb
meegekregen, dan is het wel het belang van uitdrukking
geven aan mijn eigen gesitueerdheid. Ik ben opgegroeid
in een klimaat dat gedomineerd werd door blanke Euro-
Amerikaanse feministen, wier kritiek voornamelijk de
geschiedenis van 'male stream' filosofie betrof. Hoe-
wel er vandaag de dag steeds meer aandacht komt voor
niet-westerse filosofie, is mijn en de voorhanden zijnde
kennis hierover beperkt. Net zoals de dominante filoso-
fische canon traag, maar gestaag verrijkt wordt met his-
torische en hedendaagse feministische filosofen, is het
buiten van de Euro- Amerikaanse feministische filosofie
een terrein dat langzaam internationaal erkenning ver-
krijgt. In dit overzicht van de recente ontwikkelingen
binnen de feministische filosofie pretendeer ik dan ook
uitdrukkelijk niet volledig te zijn.
Het is echter de waag of volledigheid überhaupt mo-
gelijk is in een relatief kort artikel. Zelfs ãe redactie van
het 902 pagina's tellende The Femíníst Philosoplry Reader
(Bailey, A. & Cuomo. C., 2007) geeft aan geprobeerd te
hebben zoveel mogelijk recht te doen aan de diversiteit
I Nathanja van de¡ ]'leu'el, Ma
van feministische filosofie, maar daarin niet volledig ge-
siaagd te zijn. Om mlizelf ervoor te behoeden niet in al-
gemeenheden te verzanden, wil ik me hier beperken tot
een bespreking van die drie terreinen van het feministi-
sche denken, die, naar mijn idee, maar ook gestaafd door
het groeiend aantal publicaties en conferenties, een grote
ontwikkeling hebben doorgemaakt. Deze drie terreinen
zijn: feministisch materialisme, p ostkoloniaal feminisme
en feministische geschiedenis van de filosofie.
il.lieuw Ferni nistiseh Ma{eria [isnne
Een van de woordvoersters van het Nieuw Feministisch
Materialisme, of misschien wel de woordvoerster omdat
ze de term 'nieuw materialisme' a1s eerste inzette in de
jaren 90 van de vorige eeuw, is Rosi Braidotti (Dolphijn
& Tuin, 2012, p. 20, 21). In haar werk, waarondet Noma-
dic Subjects, Metdmorphoses and Transpositions. Nomadíc
Subjects,geeft Braidotti een genealogie van het begrip die
voert van Spinoza via Nietzsche naar onder meer Deleu-
ze.Voorhaaris het nieuw materialisme in de eerste plaats
een kritische methode die het overheersende linguïsti-
sche paradigma van de laatste decennia weigert te volgen,
waaronder ze ook het werk van Judith Butler schraagt'
De focus op de talige constructie van de werkelijkheid
gaat er volgens Braidotti aan voorbij dat betekenisge-
ving en ervaring ook altiid belicha amd z4n, waardoor het
geest/lichaam dualisme in stand wordt gehouden. Dit,
terwijl het onderschikkende onderscheid tussen vrouwe-
lijke passieve natuur en mannelijke actieve cultuur juist
hét onderwerp van feministische kritiek is- Om reken-
schap te geven van het belichaamde aspect van kennis en
ervaring, stelt Braidotti kritisch onderzoek voor waarin
het samenspel van materie en taal doordacht wordt, een
samenspel, dat door Donna Haraway is aangeduid met de
term 'materieel semiotisch' ((Harawa¡ 1988). Als reac-
tie op concrete ongelijkheden en met als kernthema het
overkomen van de grote dualismen van het denken- zelf/
ander, man/wouw, cultuur/natuur, norm/transgressie,
geest/lichaam, laat het nieuw feministisch materialisme
het historische onderscheid tussen denken en zijn niet
ongemoeid. Daarentegen worden ontologie en episte-
mologie gedacht in hun co-constitutie, door Karen Ba-
rad aangeduid met de term 'onto-epistemologie' (Barad,
2003). Op een 'onto-epistemologisch niveau gaat het
erom dat theorievorming een 'monistische' activiteit is
waarin de kennis van de wereld, de wereld niet represen-
teert, maar geproduceerd wordt door en bijdraagt aan
materieel- semiotische processen (Barad, 2003). In het
raamwerk van nieuw feministisch materialisme duidt 53
 Fi[OSOfie en OnderWijS ¡ :aargang 25 ! nr^ 6i novenrberlclecemL¡er 2015
'onto-epistemologie' op een niet-representatieve benade-
ring van discursieve praktijken en theorievorming. Heel
concreet stelt het nieuw feministisch materialisme van
Braidotti en Barad, maar ook van Colebrook, Van der
Tuin, enAhmed, voor om'hoe'vragen te stellen in plaats
van 'wat' of 'waarom'vragen. Niet 'wat betekent dit of dat
lichaam', maar 'hoe werkt het' (Colebrook, 1997, p.172).
Met deze focus op wordings- en werkingsprocessen wordt
ook de kritiek op Butler verder inzichtelijk. Volgens Claire
Colebrook gaat Butler in haar denken uit van een vool-
gegeven betekenis van wat genderidentiteit is, waarmee
ze voorbij gaat aan het generatieve aspect ervan (Cole-
brook, 2004, p. 292,293). Als voorbeeld, in mijn eigen
onderzoek zou ik vooraf aan de analyse van mijn onder-
zoeksmateriaal - interviews en observaties - uitdrukking
kunnen geven van mijn gesitueerdheid, maar ik zou ook
kunnen laten zien hoe mijn identiteit tot stand komt in
de relatie tot de onderzochten. In het laatste staat niet
een voorgegeven identiteit centraal, maar wordt deze
gethematiseerd vanuit de ontmoeting tussen denken en
z1jn, het zelf. en de ander.
Postl<otsniaat femi nisme
Zoals dit het geval is bij mainstream politieke theorie,
wordt het theoretische feminisme van het eerste uur' ge-
kenmerkt door universalistische aspiraties, een beroep
op het gelijkheidsideaal van de verlichting en het men-
senrechten vertoog. Het idee dat vrouwen als een sociale
groep collectief onderdrukt worden door het patriarchaat
vormde vanaf de begin jaren 70 van de vorige eeuw veelal
de basis voor politieke actie. Het idee van een 'universeel
mens-zijn'vormt nog steeds een cruciale strategie binnen
het feminisme. Waar deze in eerste instantie werd inge-
zet ten behoeve van de belangen van blanke, westerse
vrouwen uit de middenklasse, staat het mensenrechten
vedoog vandaag de dag centraal op de agenda van het
mondiale feminisme. Hoewel het politieke belang van
het mensenrechten vertoog en gelijkheidsfeminisme niet
onderschat moet worden, kan tegelijkertijd niet ontkend
worden dat deze voor lange tijd niet inclusief zijn geweest
en gekarakteriseerd worden door westerse waarden. Bin-
nen het postkoloniaal feminisme staat het doordenken
van hiërarchische koloniale machtsverhoudingen en de
rol die genderverhoudingen daarin spelen centraal. Het
uitgangspunt is het bewagen en aan de kaak stellen van
de eurocentrische blik, waarbinnen westerse noties van
bevrijding en vooruitgang domineren en die niet-westerse
vyouwen portretteert als slachtoffers van onwetendheid
I
l 54 en restrictieve culturen en religies. Zo beargumenteert
l
Chandra Mohanty in haar invloedrijke artikel 'UnderWes-
tern Eyes' uit 1984 dat het westers feministisch schrijven
over de derde wereld vaak neigt tot een discursieve kolo-
nisatie van de materiele en historische heterogeniteit van
het leven van niet-westerse vrouwen (Mohanty, 2015)'
Een andere kernwaag binnen het postkoloniaal femi-
nisme is die naar epistemische autoriteit, wie spreekt er
uit naam varì wie en welke stemmen worden wel of niet
gehoord? De Indiase filosofe Gayatri Chakravorty Spivak
heeft de vtaagrraat de miskenning van stem en zeggeî-
schap centraal gesteld in haar invloedrijke artikel Canthe
Subaltern Speak (1988). Voor haar is de 'subaltern' diegene
die buiten de dominante machtsstructuren staat en daar-
mee diegene wier stem per definitie niet gehoord wordt.
Verwant aan de inzet van het postkoloniaal feminisme is
het intersectionaliteit-denken dat aan het begin van ja-
ren negentig door de Afro-Amerikaanse juriste Kimberlé
Crenshaw op de academische kaart werd gezet. De inter-
sectionele theorie onderzoekt de manieren waatop ver-
schillende systemen van onderdrukking, discriminatie en
machtsprivileges elkaar in bepaalde situaties kruisen en
versterken. Concreet tracht het intersectionele denken
duiding te geven van de manieren waarop sociaal gecon-
strueerde identiteitscategorieën zoals gender, etniciteit,
seksuele oriëntatie, klasse en leeftijd elkaar beinvloeden
en de effecten hiervan voor subjecten.
Ferninistisclre geschiedenis van de
fitosofie
Tijdens het symposiurn Dìversífying Philosophy' Recent
Trends in Feminíst Thougþt dat als samenwerking tussen
de OZSW en de [APh recentelijk aan de VU plaatsvond,
stelde Karen Green dat het voor de ontwikkeling van de
feministische filosofie niet alleen belangrijk is om naar
voren te kijken - een toekomst voorbij het fallogocen-
trisme - maar dat juist ookhistorische feministische den-
kers kunnen bijdragen aan actuele theorievorming. Haar
opmerking duidt naar mijn idee onmiddellijk het belang
van de studie naar de geschiedenis van de feministische
filosofie. Wat betekent het denken van bijvoorbeeld
Flipparchia, Tullia d'Aragona, Laura Cereta, of Dorothea
Christiane Erxleben-Leporin vandaag voor ons? De an-
dere belangrijke inzet van feministische filosofen om on-
derzoek te doen naar de geschiedenis van het denken is
hetherschrijven en hervormen van de filosofische canon-
Vrouwelijke denkers werden woeger uitgesloten van offi-
ciële onderwijsinstellingen en op een enkeling na, zijn ze
niet opgenomen in de traditionele alom vertrouwde ca-
non. Aan de onbekendheid van wouwelijke filosofen wil-

len feministen, die zich bezighouden met de geschiedenis
van de filosofie, een einde maken. Hun succes Taat zich
aflezen van al die initiatieven om het filosofische onder-
wijs curriculum meer inclusief te maken.
Met het uitlichten van feministisch materialisme, post-
koloniaal feminisme en feministische geschiedenis van
de filosofie, heb ik getracht iets van de rijkheid van het
feministische archief weer te geven en inzicht te bieden
in het belang van feministische filosofie voor de kriti-
sche evaluatie van concrete ongelijkheden. Mijn keuze
voor de besproken gebieden komt ook voort uit een
zekere hoop op een meer inclusieve filosofiepraktijk.
Naast het belang van het herdenken van filosofische
vooronderstellingen, deel ik het belang van wat Iris Van
der Tuin in haar recente b oek Generational Feminî.st: New
Materíalist Introductíon to a Generatíve Approach (van der
Tuin, 2015) maar ook elders 'generationeel feminisme'
heeft genoemd. Met de term problematiseett ze enet-
zijds het denken in termen van feministische golven en
de breuken die het veronderstelt tussen huidige en femi-
nistische denkkaders uit het verleden, anderzijds wijst
ze op het generatieve aspect van feministische theorie-
vorming. Met dit laatste doelt ze op een affirmatieve le-
zingvan teksten, i.e. een lezing die kritiek niet schuwt,
niet omwille van kritiek zelf, maar ten behoeve van de
creatie van iets nieuws. Ik kom vaak in opstand tegen
mijn intellectuele moeders, maar tegelijkertijd realiseer
Toewijdi ng en waa rderi ng
bij je op over belangeloze zorgvan een arts of verpleeg-
kundige en liefdevolle zorgvoor iernand door de partner,
familieleden, kennissen of buren. In de belangeloze zorg
vergeet de hulpverlen er zíchzelf en zijn inzet. Toe gewij de
zorg houdt in dat de hulpverlener diens eigenbelang, ei-
genmachtigheid en persoonlijke gewichtigheid helemaal
opzq zet. Dat wil zegger' geen aandacht hebben voor de
eigen zelfstandigheid.l Door het vergeten van de eigen
zelfstanðtgheid wordt de weg wijgemaakt om de aan-
dacht onvoorwaardelijk te richten op de ander, van wie
een appèl uitgaat en men zich daardoor geroepen voelt
Toewijding en waardering I Drs. Perer <je wi*d
ik me iedere keer opnieuw dat ik hun denken nodig heb
om bij de tijd te blijven.
Nathanja van den Heuvel
Citaten
Barad, K. (2003). "Posthumanist Performativity: To-
ward an Understanding of How Matter Comes to
Matter". In: Signs: Journal of Women in Cukure and
Society, 28(3), 801--831.
Colebrook, C. (1997). Is sexual dífference aproblem. Socíal
S (2), 1-61,-L7 4.
emíoti c s, 7
Colebrook, C. (2004). "Postmodernism is a humanism:
Deleuze and equivocity". In: Women: A Cukural Re-
view, t5(3),283-307.
Dolphijn, R., & Tuin, I., Van der. (2012). New Materia-
Iism: Interviews & Cartographíes. Open Humanities
Press.
Haraway, D.J. (1988). "Situated Knowledges: The Sci-
ence Question in Feminism and the Privilege of
Partial Perspective". In: F emíní st S tudies, 1-4(3), 57 5 -
599.
Mohant¡ C.T. (2015). "Under Western Eyes: Feminist
Scholarship and Colonial Discourses". In: Feminíst
Review,30(1),61-88.
Als de term toewijding valt, dan komen al snel beelden
Drs. Peter de Wind
iets voor die persoon te willen betekenen. Iemand voelt
zich niet geroepen door plichtsbesef van buitenaf opge-
legd, maar handelt vanuit een innerlijke drang om iets te
kunnen betekenen voor die selectieve ander.
Maar er zit een ander aspect aan toewijding waar
Peter de Wind (1947) studeerde filosofie aan de Univer-
siteit van Amsterdam. Ruim jo jaar heeft hij de vakken
maatschappijteer, [evensbeschouwing en fitosofie ge-
doceerd op de middetbare schoot. 55