OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

0
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
Ζούζουλας Δημήτριος του Ιωάννη
OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

ΤΟΥ Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ
Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
Υποβληθείσα στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής
Του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Δημήτριος Τσελεγγίδης
Θεσσαλονίκη 2016
1
OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ

Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ
2
© 2016 Δημήτριος Ζούζουλας .Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το

Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει
αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα (Ν. 5343/32 αρ. 202 παρ. 2).
3
Τα Μέλη της Επταμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής:

Πρώτος Εξεταστής. Δρ. Δημήτριος Τσελεγγίδης Καθηγητής, Τμήμα
Θεολογίας, Α.Π.Θ.
Δεύτερος Εξεταστής. Δρ. Ιωάννης Κογκούλης Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας,

Α.Π.Θ.
Τρίτος Εξεταστής . Δρ. Εμμανουήλ Βαρδαβάκης Επίκουρος Καθηγητής,

Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος
,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Τέταρτος Εξεταστής. Δρ. Λάμπρος Σιάσος Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας,

Α.Π.Θ.
Πέμπτος Εξεταστής. Δρ. Ιωάννης Κουρεμπελές Καθηγητής, Τμήμα

Θεολογίας, Α.Π.Θ.
Έκτος Εξεταστής. Δρ. Συμεών Πασχαλίδης Καθηγητής, Τμήμα Ποιμαντικής

και Κοινωνικής Θεολογίας, Α.Π.Θ.
Έβδομος Εξεταστής . Δρ. Ανθούλα Δημήρκου Καθηγήτρια, Τμήμα Γεωπονίας

Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος ,Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
4
Αφιέρωση
5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
σελ.
Πρόλογος……………………………………..………………….…………………………………………………………………13
Συντομογραφίες…………………………………………………………………………………...…………………………..14
Εισαγωγή………………………………………………………………….………………………….…………………………….15
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΑΪΔΙΟΤΗΤΑ, Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ
ΚΑΤΑ ΤΟ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟ
α.Αϊδιότητα και χρονικότητα ………………………………….……………………….………..….………....19
β.Αιωνιότητα και χρονικότητα ……………………………………………….……..……………..……………23
γ.Η Διδασκαλία του Μ.Βασιλείου για το χρόνο……………………………....….…………..………..26
δ.Η έννοια του χρόνου,γενικώς………………..………………………………..….…………………………..26
ε.Η Έννοια του χρόνου κατά το Μ.Βασίλειο……….……………………………..…………..…………..27
στ.Τα Είδη του χρόνου κατά το Μ. Βασίλειο………………………………..………….……………..….33
ζ.Ο γραμμικός χρόνος…………………………………………………………….…….…………..………….……33
η.Ο βιωτικός χρόνος……………………………………………………………………..………………..………….39
θ.Ο ψυχολογικός χρόνος…………………………………………………………..…….……….………………..41
ι.Ο κυκλικός χρόνος………………………………..……………………………………..…………………………..43
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
α. Κοσμολογία………………………………………………………………………………………...………….....…49
6
β. Δημιουργία του ουρανού της γης και του φωτός………………………………………………….50
γ. Η γη ήταν αόρατη και ακατασκεύαστη…………………………………………………………………65
δ. Δημιουργία του χρόνου……………………………………………………………………………..……………70
ε. Δημιουργία του στερεώματος…………………………………………………………………..……….…..70
στ. Διαμόρφωση της ξηράς και της θάλασσας, εμφάνιση των

φυτών…………………………………………………………………………………………………..…………………………….81
ζ. Δημιουργία του ήλιου, της σελήνης και των αστεριών…………………………….…….………86
η. Δημιουργία των ερπετών, των θαλάσσιων οργανισμών και των

πτηνών……………………………………………………………………………………………………………….……………………..…….92
θ. Δημιουργία των τετράποδων (κτηνών, ερπετών, θηρίων), των υδρόβιων ζώων, των
υπόλοιπων χερσαίων ζώων και δημιουργία του
ανθρώπου…………………………………………………………………………………..………………………………….….92
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ Μ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
α.Ο προπτωτικός άνθρωπος…………………………….……………….……………………………..…………97
β.Η πτώση του ανθρώπου…………………………………………....……………………….……………………99
γ.Η ψυχή του πεπτωκότος ανθρώπου………………………………….……………………..…………..100
δ.Το σώμα του πεπτωκότος ανθρώπου………………………………….…….…….…………………….105
ε.Τα δώρα του Θεού στον άνθρωπο………………………………….……..……………………………….107
στ.Το φύσει καλό του

ανθρώπου…………………………………………………………………………………………………………………………108
ζ.Τα πάθη του πεπτωκότος ανθρώπου…………………………..……...…..…………………………..109
η.Οι αρετές του πεπτωκότος ανθρώπου……………..…………………….…………………………….111
θ.Η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού……………..……………….……………..…………………..113
ι.Η εικόνα του Θεού και η ομοίωση του ανθρώπου προς το

Θεό…………………………………………………………………………………………………………..……………………….114
7
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
ΟΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
α.Η Οικολογία…………………………………………………………………………………………………..……...123
β.Oικολογία των φυτών……………….……..……………………………………………….…….…….………128
γ.Οικοφυσιολογία των φυτών……………………………………...……………………………….…..…….142
δ.Οικολογία των ζώων και της συμπεριφοράς τους……….………………….……….………….…146
ε.Οικολογία του προπτωτικού ανθρώπου…………………………………………….…………..………174
στ.Αβιοτικό περιβάλλον……………………………………………………………………...……….…………….174
i.Το νερό………………………………………….………………….………………………….….…………………..174
ii.Το έδαφος……………………………………………….…………………………..…….………………………..175
iii.Η ατμόσφαιρα…………………………….………………………………………….….…………..……………175
iv.Οι εποχές…………………………………………………...…………………………………………………………175
v.Ο ήλιος ……………………………………………………….………………………………..…..………………...176
ζ.Οικολογία της εξέλιξης…………………………………………………………….….…………..………………..176
H ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ Μ.
ΒΑΣΙΛΕΙΟ ,ΟΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ Μ.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ο ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ Π.ΔΙΑΘΗΚΗ
α.Τα
πάθη…………………...……………………………………………………………………….…………….....………………..179
β.Η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου…………..…………………………………………………..……187
γ.Ο Γεωλογικός χρόνος και η δημιουργία του κόσμου σύμφωνα με την

Π.Διαθήκη……………………………………….…………………………………………………..……………………………188
8
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
α.Ανθρωπογενή οικολογικά προβλήματα…………………………………………………….……………196
β.Οι φυσικοί πόροι……………………….……………………………………………………..………………....196
γ.Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων……………………………………………….………....……....196
δ.Τα ορυκτά καύσιμα……………….………………..……………………………...……….……………….……197
ε.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιομηχανίας του άνθρακα…………………….…….…197
στ.Τα Αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου…………….……………………….....………………199
ζ.Η υπερθέρμανση του πλανήτη………………………..………………………………..…………………..199
η.Η παγκόσμια μείωση της φωτεινότητας του ουρανού……………………….…………………203
θ.Η καταστροφή του όζοντος…………………………………………….............................…….......205
ι.Οι αστικές θερμικές νησίδες ……………………………………………………..……..…….…….………207
ια.Οι μετεωρολογικές καταστροφές ……………………………………………..……………………..……208
ιβ.Η βροχή………….…………………………………………………………….…….…...……..……………………..209
ιγ.Η όξινη βροχή…………….………………………………………………….…….…………………………………209
ιδ.Η ξηρασία……….………………………………………………………….………………....………………………209
ιε.Οι πλημμύρες ………………………………………………………………………….…………...……………….210
ιστ.Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας……………..………………………..……………………………211
ιζ.Η οξίνιση των ωκεανών…………………………….…….……………………………………..…….……..213
ιη.Τα ανοξικά νερά ……………………………………………………………………..………..…….…………….214
ιθ.H Λεύκανση των κοραλλιών……………………………….…………………………..……..………………214
κ.Η μείωση της βιοποικιλότητας…………………………………….…..…………………….………………215
κα.Η γενετική ποικιλότητα ……………………………………………………………………...………………...219
κβ.Το είδος………………….……..….....………..…………………..…………………………………………………221
κγ.Τα απειλούμενα είδη…………………………………………………………………………..…….…………..222

9
κδ.Τα «είδη εισβολείς»………………….………………………………..………………………………………….224
κε.Η εξαφάνιση ειδών κατά την Ολόκαινο………………………….…………….………….……………225
κστ.H μείωση των επικονιαστών ……………………………….…….…………………………………..……..226
κζ.Η βιολογική ρύπανση……………………………………..…………..………………………….………………226
κη.H Βιοασφάλεια ………………… …………………….………………….……………..…..…………………….227
κθ.Η καταστροφή των οικοτόπων…………………………………….……….……..………….…………….227
λ.Ο κατακερματισμός των οικοτόπων ……….…………………………………………....………….……229
λα.Η αλιεία με χρήση εκρηκτικών……………….………….…………………………..………………………229
λβ.Τα τυχαία αλιεύματα…………………………….………….…………………………………..……….………230
λγ.Η παράνομη λαθραία και άναρχη αλιεία………………….………………………………………..…230
λδ.Η υπεραλίευση ………………………………………….………………………………..………………………..231
λε.Η φαλαινοθηρία……………………………………….…………………………………………..……………….232
λστ.Τα Δάση …………………..…………………………….……………………………….……………………………232
λζ.Η αποψίλωση των δασών …………..……………………………………………..…………………..………232
λη.Η αποψιλωτική υλοτομία………………………………………………………………..………….…………236
λθ.Η παράνομη υλοτομία……………………………………………………………..…………………………….236
μ.Η λαθροθηρία ………………………………………….…….…………………………..…………………………237
μα.Η ερημοποίηση……….………………….……………..………………………….………..…..…………………240
μβ.Η ρύπανση του αέρα……………………….………….…….…………………..……..……….………………242
μγ.Η ρύπανση των νερών ……………………..…………………………………….…….………………………246
μδ.Η ρύπανση του εδάφους……………………………….……….……………..……..……….…..…………248
με.Οι επιπτώσεις της αλατότητας…………………………………………….…….………..……….……….250
μστ.H ηχορύπανση…………..…………………….……………..…………………………………..…………………251
μζ.Η φωτορύπανση…………………………………………………..……………..….………………..……………252
μη.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της πυρηνικής ενέργειας………….……………..….………..254
μθ.Τα πυρηνικά όπλα……………………………...…..……………………………………………..………………256
ν.Η νανοτεχνολογία………………….……………….……………………………………………………..………….257
10
να.Τα απόβλητα…………………….………….……………………………………..…………………………………257
νβ.Η ανεξέλεγκτη απόρριψη των αποβλήτων…………………………..……………………….………258
νγ.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου……………………………………………..…………258
νδ.Ο καταναλωτισμός………….………………………………………………………………….….……………...260
νε.Ο ανθρώπινος υπερπληθυσμός……………………………………..….…………….……………..……..261
νστ.Οι κοινωνικές συνέπειες του οικολογικού προβλήματος……………….…………….………. 263
νζ.To κίνημα διατήρησης του περιβάλλοντος ( της φύσης )……………………………………….263
Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ
α.Η χριστιανική αντιμετώπιση των καινοφανών προβλημάτων….………..…………………..265
β.Η εξύμνηση του Δημιουργού στην Παλαιά Διαθήκη…………………………………....….…….266
γ.Το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου………………………………………….………………….…..267
δ.Σε ποιόν ανήκει η κυριότητα του περιβάλλοντος ;………………………………….…...…….….267

ε.Το Κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου…………………………………………….….….……….…..……267
στ.Το Θρησκευτικό περιβάλλον του ανθρώπου…………………………………..……..……..…….…268
ζ.Η πληρότητα και η αρτιότητα του κόσμου σύμφωνα με τη Βίβλο και τους
Πατέρες……………………………………………………………………..………………………………………..……………268
η.Η δημιουργία του ανθρώπου …………………………………………………………....……………….…269
θ.Ο παράδεισος της τρυφής ………………………………………………………….……………….………..270
ι.Η είσοδος και η έξοδός του ανθρώπου από τον παράδεισο………………..……………….270
ια.Τα οικολογικά προβλήματα που αναφέρει η Βίβλος και η Αποκάλυψη του

Ιωάννη………………………………………..…………………………………………………………………………………....272
ιβ.H περιβαλλοντική ηθική…………………………………………………………..………………….….……..274
ιγ.Οι οικολογικές διατάξεις της Παλαιάς Διαθήκης…………………………………………..……..277
ιδ.O χριστιανισμός και η φύση…………………………………………………………..………...……………281
ιε.Η θέση των ζώων και ο και προορισμός τους στο χριστιανισμό…………………….……...284
11
ιστ.Οι σχέσεις του ανθρώπου προς το περιβάλλον σύμφωνα με τη Βίβλο και τους
Πατέρες…………………………………………………………………………………………………………………………….286
ιζ.Η ορθοδοξία και το περιβάλλον……………………………………………………………....….….……..289
ιη.Η ορθοδοξία και τα οικολογικά προβλήματα……………………………………….…….………….290
ιθ.Η ορθοδοξία και η προστασία του περιβάλλοντος……………………………..…..…...………..292
κ.Βιβλικές και Πατερικές θέσεις για την επίλυση των περιβαλλοντικών

προβλημάτων……………………………………………..…………………………………………….………………..……297
κα.Η αντιοικολογική διαγωγή του ανθρώπου……………………………………………………….….…300
κβ.Τα Πάθη του ανθρώπου………………………………………..………………………………..……………..302
κγ.Η εκκλησιαστική οικολογική δράση……………………………………..………………………..….....308
κδ.Το έργο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως για το

Περιβάλλον………………………….…….………….…….………………………………………..…………………………310
κε.Το έργο της Εκκλησία της Ελλάδος…………………………………………………..…………….……..311
κστ.Το έργο των Διορθόδοξων Πρωτοβουλιών……………………………………….…….….………..312
κζ.Το έργο των Διαθρησκειακών Πρωτοβουλιών ………………………………………………….....313
κη.Το έργο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας……………………………………………………..……….313
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………………………………………………………….………………………..……………..…….315
Περίληψη……………………………..………………………………………..…………………………………………………327
Abstract…………………………………..……………………………………………………………………..…………………328
Πίνακας χωρίων της Π. Διαθήκης ,της Κ. Διαθήκης και της

Αποκάλυψης…………………………………………….…………………………………………………….………..………329
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (πίνακες, εικόνες)………………………………..……………………………..…………………337
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………………………….…….……………………………….…………………443
12
13
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η επιλογή του θέματος της διδακτορικής μου διατριβής καθορίστηκε από

την επιθυμία μου να επιστρατεύσω τα πορίσματα των θετικών επιστημών
(αστρονομίας ,φυσικής, ζωολογίας, βοτανικής κλπ) για να εξηγήσω τις
κοσμολογικές και οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου, να παρουσιάσω τα
σύγχρονα οικολογικά προβλήματα και να τα αποτιμήσω θεολογικά. Το θέμα
της παρούσας διατριβής εμπίπτει στο γνωστικό πεδίο της θεολογίας-
βιολογίας-οικολογίας. Να σημειωθεί ,ότι είμαι πτυχιούχος θεολόγος και
βιολόγος και το αντικείμενο προγενέστερης διδακτορικής μου διατριβής
εμπίπτει την οικολογία.
Πρώτα απ’ όλα, θέλω να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της διατριβής

μου, Καθηγητή κ. Δημήτριο Τσελεγγίδη ,για την ενθάρρυνση, την πολύτιμη
βοήθεια, τη συνεργασία και τις καίριες συμβουλές του. Επίσης, για την
καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της διδακτορικής μου διατριβής. Ο
κ.Τσελεγγίδης με την υπομονή του ,τις γνώσεις του και την εμπειρία του
συνετέλεσε τα μέγιστα στην ολοκλήρωση της έρευνας αυτής. Επίσης, είμαι
εξαιρετικά ευγνώμων στα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής της
διατριβής μου, Καθηγητές κκ. Κογκούλη και Βαρδαβάκη ,για την προσεκτική
ανάγνωση της εργασίας μου και για τις πολύτιμες ,οξυδερκείς, καίριες και
γόνιμες παρατηρήσεις και υποδείξεις τους.
Δημήτριος Ζούζουλας
Θεσσαλονίκη 2016
14
Συντομογραφίες
PG : Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, εκδ. J. P. Migne, Paris,

1857-1866.
Α. Γραφή :Αγία Γραφή
Κ. Διαθήκη :Καινή Διαθήκη
Π. Διαθήκη :Παλαιά Διαθήκη
ό.π.:όπως παραπάνω
βλ.:βλέπε
εκδ.:έκδοση
επιμ.:επιμέλεια
μετ.:μετάφραση
σ.:σελίδα
σσ.:σελίδες
υποσ.:υποσημείωση
κεξ.:και εξής
publication:έκδοση
ed.:editor, εκδότης
p.:page, σελίδα
pp.:pages, σελίδες
15
Εισαγωγή
Με την θεολογία του Μ.Βασιλείου ασχολήθηκαν πολλοί και αξιόλογοι

θεολόγοι ,τόσο Ορθόδοξοι όσο και ετερόδοξοι. Οι κοσμολογικές και
οικολογικές όμως θέσεις του Μ.Βασιλείου σε συνδυασμό με τα σύγχρονα
οικολογικά προβλήματα ,δεν ήλκυσαν το επιστημονικό ενδιαφέρον όχι μόνον
των θεολόγων αλλά και των θύραθεν επιστημόνων.
Το επιστημονικό-ερευνητικό αυτό κενό φιλοδοξεί να καλύψει η παρούσα

διδακτορική διατριβή ,επιχειρώντας και μια θεολογική αποτίμηση των
σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων. Η διπλή επιστημονική ιδιότητά μου-
ως βιολόγου και θεολόγου -ήταν ένα ισχυρό κίνητρο να ασχοληθώ με το
σημαντικό αυτό θέμα, ευελπιστώντας να προβάλλω την θεολογική ευρύτητα
του Μ.Βασιλείου ,η οποία μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά σε μια
ρεαλιστική εκκλησιαστική πρόταση για την λύση των σύγχρονων οικολογικών
προβλημάτων.
Οι στόχοι της παρούσας διατριβής είναι : α) Να παρουσιαστούν οι

κοσμολογικές θέσεις του Μ. Βασιλείου, σε σχέσει με τις κοσμολογικές
αντιλήψεις των γειτονικών προς το Ισραήλ αρχαίων λαών ,των αρχαίων
ελλήνων φιλοσόφων και σε σχέση με τις σύγχρονες κοσμολογικές θεωρίες. β)
Να εξεταστούν οι οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου που αφορούν τα φυτά,
τα ζώα, τον άνθρωπο και τη δημιουργία του τελευταίου. Γίνεται
παραλληλισμός των έξι ημερών της Δημιουργίας με τους γαιωλογικούς
αιώνες. Να σημειωθεί ,ότι δεν έχει γίνει καμιά έρευνα παγκοσμίως για τις
οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου. γ) Τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα
δεν αναφέρονται απλώς αλλά επεξηγούνται και επισημαίνονται οι επιπτώσεις
τους στον πλανήτη. δ) Η θεολογική αποτίμηση και αντιμετώπιση των
σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων.
Παρακάτω παρουσιάζομε πρώτα τις σχετικές ερευνητικές εργασίες προς

τη μελέτη αυτή ,που αφορούν την κοσμολογία του Μ.Βασιλείου και έχουν
δημοσιευτεί : Στην ερευνητική εργασία του Δ. Τσάμη (1992)1 παρουσιάζεται η
Δημιουργία του κόσμου (δημιουργία της ύλης και του ανθρώπου) από το Θεό
και ο εσχατολογικός προορισμός του ανθρώπου, σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο.
1 . Τσάμη ,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας .Εκδόσεις: Π.
Πουρναρά ,Θεσσαλονίκη 1992, σσ.16-46,126-141,176-211.
16
Ο Callahan (1958)2 παρουσιάζει τις κοσμολογικές αντιλήψεις των

Καππαδοκών Πατέρων. Ο Nikolaidis (2003)3 εκθέτει τις κοσμολογικές
αντιλήψεις των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Howard
(1996)4αναπτύσσει την κοσμολογία του Μ.Βασιλείου και του Αυγουστίνου. O
Ν.Ματσούκας (1990)5αναφέρει τα επιστημονικά φιλοσοφικά και θεολογικά
στοιχεία ,τα οποία υπάρχουν στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου. Επίσης οι
Theodossiou et al.(2011)6 περιγράφουν τη συνεισφορά των βυζαντινών
ιερέων στην Αστρονομία και στην Κοσμολογία.
Η δομή της παρούσας διατριβής. Η διατριβή αυτή αποτελείται από τρία

μέρη.
Στο πρώτο μέρος της διατριβής γίνεται λόγος : α) Για την αϊδιότητα
,αιωνιότητα, χρονικότητα και τα είδη του χρόνου (γραμμικός, βιωτικός,
ψυχολογικός και κυκλικός) κατά το Μ.Βασίλειο. β) Για την κοσμολογία του
Μ.Βασιλείου (Δημιουργία του ουρανού ,της γης, του φωτός, του χρόνου, τη
διαμόρφωση της ξηράς και της θάλασσας, την εμφάνιση των φυτών ,του
ήλιου, της σελήνης, των αστεριών, των ερπετών, των θαλάσσιων
οργανισμών, των πτηνών ,των κτηνών, των θηρίων, των υδρόβιων ζώων, των
υπόλοιπων χερσαίων ζώων και του ανθρώπου). Στο μέρος αυτό της διατριβής
οι θέσεις του Μ.Βασιλείου συγκρίνονται με τις αντιλήψεις των λαών της
Μ.Ανατολής, των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και της σύγχρονης
αστρονομίας (γένεση, εξέλιξη και μέλλον του Σύμπαντος). γ) Για την
ανθρωπολογία του Μ.Βασιλείου. Εδώ, αναφέρονται τα χαρακτηριστικά του
προπτωτικού ανθρώπου, η πτώση ,η ψυχή και το σώμα του ανθρώπου, τα
δώρα του Θεού στον άνθρωπο, το φύσει καλό του ανθρώπου, τα πάθη και οι
αρετές του ανθρώπου, η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού, η εικόνα του
Θεού που υπάρχει στον άνθρωπο και η ομοίωση του ανθρώπου προς το Θεό.
2 . Callahan,J.F.,Greek Philosophy and the Cappadocian Cosmology. Dumbarton Oaks

Papers (1958), Vol. 12 pp. 29-57 .
3 . Nikolaidis,T.,Greek Astronomy and Christian cosmology, Proceedings of the 4th

Conference ‘Aristarchus the Samian’, in Greek,National Research Foundation of Greece,
Samos, 2003, pp.183-188.
4 . Howard J. Van Till ,Basil, Augustine, and the Doctrine of Creationís Functional Integrity.
Science & Christian Belief (1996) ,8, No.1, pp. 21-38.
5 . Ματσούκα, Ν., Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου
,Εκδότης Πουρναράς, Θεσσαλονίκη ,Φιλοσοφική και Θεολογικη Βιβλιοθηκη -10 ,1990, σσ.73-
221.
6 . Theodossiou, E., V.N. Manimanis and M. Dimitrijević.,The contribution of Byzantine priests in

astronomy and cosmology. I. The Church Fathers: The Three Bishops St. Basil the Great, St. Gregory
of Nazianzus and St. John Chrysostom. European Journal of Science and Theology, EJST,( 2011) ,vol.
7, No. 2, pp.57-69.
17
Στο δεύτερο μέρος της διατριβής αναφέρονται οι κλάδοι της οικολογίας, οι

οποίοι εμφανίζονται στην Εξαήμερο του Μ. Βασιλείου : α) Η οικολογία των
φυτών. β) Η οικοφυσιολογία των φυτών. γ) Η οικολογία των ζώων και της
συμπεριφοράς τους. δ) Η οικολογία της εξέλιξης και ε) Το αβιοτικό
περιβάλλον. Επίσης εξετάζονται η οικολογική κρίση σε συνδιασμό με τα πάθη
του ανθρώπου, κατά τον Μ. Βασίλειο, οι οικολογικές αναφορές της θείας
λειτουργίας του Μ. Βασιλείου και η αντιστοιχία των έξι ημερών της
Δημιουργίας προς τους γαιωλογικούς αιώνες της εξέλιξης της γης.
Στο τρίτο μέρος της διατριβής αναπτύσσονται τα σύγχρονα οικολογικά

προβλήματα όπως : Η υπερθέρμανση του πλανήτη, η καταστροφή του
όζοντος, οι μετεωρολογικές καταστροφές, η άνοδος της στάθμης της
θάλασσας, η μείωση της βιοποικιλότητας ,τα απειλούμενα είδη, η καταστροφή
των οικοτόπων ,η υπεραλίευση, η αποψίλωση των δασών, η ερημοποίηση ,η
ρύπανση του αέρα, των νερών και του εδάφους, τα απόβλητα ,τα πυρηνικά
όπλα κλπ. Στη συνέχεια ακολουθεί η θεολογική αποτίμηση των σύγχρονων
οικολογικών προβλημάτων ,σύμφωνα με τη Βίβλο και τους Πατέρες της
Εκκλησίας. Επισημαίνεται, ότι τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα
οφείλονται στα πάθη του ανθρώπου (πλεονεξία, φιλοϋλία, φιλαρχία, φιλαυτία
κλπ). Επίσης εξετάζονται τα οικολογικά προβλήματα που αναφέρει η Βίβλος
και η Αποκάλυψη του Ευαγγελιστή Ιωάννη και επισημαίνεται η σύγχρονη
εκκλησιαστική οικολογική δράση.
Μετά το τρίτο μέρος της διατριβής, ακολουθούν: α) Τα συμπεράσματα. β)

Η περίληψη στα ελληνικά και στα αγγλικά. γ) Ο πίνακας των σχετικών χωρίων
της Π. Διαθήκης ,της Κ. Διαθήκης και της Αποκάλυψης. δ) Το παράρτημα με
τους πίνακες και τις εικόνες και ε) Η βιβλιογραφία.
18
19
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η αϊδιότητα, η αιωνιότητα και ο χρόνος κατά το Μ. Βασίλειο

α.Αϊδιότητα και χρονικότητα
Στα συγγράμματα του Μ. Βασιλείου υπάρχει ο όρος «ἀΐδιον». Το

περιεχόμενο του όρου αυτού όμως διαφέρει μερικές φορές από τούς
αντίστοιχους αρχαιοελληνικούς, φιλοσοφικούς όρους.
Ο Αριστοτέλης διδάσκει τα παρακάτω : α) Ο πρώτος ουρανός, η ουσία του

και η ενέργεια του είναι «ἀΐδια»7. β) Το Θείον είναι «Ζώον ἀΐδιον»8. γ) «...ζωή
και αιών συνεχής και ἀΐδιος υπάρχει στο Θεό...»9. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ορίζει,
ότι « ο Θεός, είναι πάντα ο ίδιος (ἀΐδιος)»10. Οι φιλόσοφοι της Ελεατικής
Σχολής ισχυρίζονται ,ότι «το πραγματικό ον είναι ένα, αγέννητο ,άφθαρτο,
ακίνητο και ἀΐδιον»11. Ο Πλωτίνος λέει ,ότι «η επιστήμη διαλέγεται...,τι είναι το
ἀΐδιο και τι το μη ἀΐδιο»12.
Ο Μ.Βασίλειος χρησιμοποίησε τον όρο «ἀΐδιον», τον οποίον αναφέρουν

ορισμένοι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι ,τον συμπλήρωσε όμως με το φως της
αποκαλύψεως.
Επίσης στην Κ. Διαθήκη13, από ορισμένους αιρετικούς και

εκκλησιαστικούς συγγραφείς χρησιμοποιείται ο όρος «ἀΐδιος». Τους όρους
«ἀΐδιος» και «προ-αιώνιος» τους χρησιμοποιεί και ο Ωριγένης ,ο οποίος
7 .Αριστοτέλη, Μετά τα Φυσικά 1072a21-1073a12 (

http://www.apologitis.com/gr/ancient/filosofoi-d.htm ) : «ἀΐδιος ἂν εἴη ὁ πρῶτος
οὐρανός...ἀΐδιον καὶ οὐσία καὶ ἐνέργεια οὖσα».
8 .(http://greeksurnames.blogspot.gr/2010/09/blog-post_7234.html ).
9 .(Αριστοτέλη,Μετά τα Φυσικά 1073Α (http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2011/09/blog-

post_8567.html ).
10 . http://www.rassias.gr/STOIC14.html
11.http://el.orthodoxwiki.org/%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF
%86%CE%AF%CE%B1#cite_ref-16
12.https://eleysis69.wordpress.com/%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AE%CE%BD%CF%
89%CE%BD-
%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1/%CF%80%C
E%B5%CF%81%CE%AF-
%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%C
E%AE%CF%82-
%CF%80%CE%BB%CF%89%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82/
13 .Ρωμ. 1,20 .:«τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα
καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης».
20
πίστευε ,ότι ο Λόγος προέρχεται εκ του Πατρός «προαιωνίως» και γεννάται

«ἀΐδια» από τον Πατέρα14. Ο Ωριγένης επίσης αναφέρει ,ότι «η Βασιλεία του
Θεού είναι ἀΐδιος»15. Το «ἀΐδιον» ή «προαιώνιον» το ξεχώριζαν και οι οπαδοί
του Αρείου από τον «αἰώνα». Πάνω στη διάκριση αυτή θεμελιώθηκε ο
υποβιβασμός του Υιού σε σχέση με τον Πατέρα από τον Άρειο. Τη διάκριση
αυτή κράτησε και ο Μ.Βασίλειος και τόνισε την ενότητα της Αγίας Τριάδος και
τη διαφορά ,που υπάρχει σ' αυτήν και στον ορατό και αόρατο κόσμο 16. Ο
Άρειος επίσης χρησιμοποιεί τον όρο «συναΐδιος» διδάσκοντας ,ότι ο Υιός και
Λόγος του Θεού δεν είναι συνάναρχος και «συναΐδιος» προς τον Πατέρα17.
Το «ἀΐδιον» δεν πρέπει όμως να ταυτίζεται με το «αγέννητο »του Πατέρα

,ούτε με το «γεννητό» του Υιού ,όπως ισχυριζόταν λανθασμένα ο Ευνόμιος
,που απέρριπτε το « ἀΐδιον» του Αγίου Πνεύματος18. Επίσης το Άγιο Πνεύμα
κατά τον Ευνόμιο δεν υπήρξε ούτε «αγεννήτως», όπως ο Πατέρας, ούτε
«γεννητώς», όπως ο Υιός, αλλά προήλθε στο είναι από την ενέργεια του Υιού,
ως το πρώτο και μεγαλύτερο δημιούργημά του19.
Παρακάτω αναφέρομε ορισμένους πατέρες ,οι οποίοι χρησιμοποιούν τον

όρο «ἀΐδιον». Ο Μ.Αθανάσιος τονίζει ,ότι «ο Θεός είναι ἀΐδιος ζωή και
κίνησις»20. Ο Aπολογητής Αθηναγόρας στο έργο του Πρεσβεία περί
Χριστιανών αναφέρει ,ότι «...ο Θεός, νους ἀΐδιος ων, είχεν αυτός εν εαυτώ τον
Λόγον, ἀϊδίως ...»21. Το « ἀΐδιον» επίσης ,λέει ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης, ότι
είναι ιδιότητα της θείας ουσίας22.
Από το Μ. Βασίλειο χρησιμοποιούνται τρείς χρονικές βαθμίδες : α) Το αΐδιο.
14 .http://www.egolpion.com/95D157B4.el.aspx
15 .http://oodegr.co/oode/filosofia/apokatastash_pantwn_1.htm
16.Τσάμη ,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας .Εκδόσεις: Π.
Πουρναρά ,Θεσσαλονίκη 1992, σ.17.
17 .Αθανασίου, Περί τῶν γενομένων ἐν τῇ Ἀριμινίῳ τῆς Ἰταλίας καί ἐν Σελευκείᾳ τῆς Ἰσαυρίας
Συνόδων, 15, 3, H.G. Opitz, De synodis Arimini in Italia et Seleuciae in Isauria, Athanasius
Werke, τ. 2, VII, σ, 24216-18 (PG 26,
708Α),[http://www.impantokratoros.gr/a_oikoumenikh_synodos.el.aspx]
18 .http://antiairetikos.blogspot.gr/2011/06/blog-post_11.html
19 .http://antiairetikos.blogspot.gr/2011/06/blog-post_11.html
20 .http://oodegr.co/oode/dogma/synodoi/1synodos1.htm
21 . (PG 6, 889 κ.ε.)
22 .Ισιδώρου Πηλουσιώτη ,Επιστολή 149,PG 78, 841B. : «Το δ’ἀΐδιον κυρίως τῆς θείας
οὐσίας ἴδιόν ἐστι ».
21
β) Ο αιώνας και γ) Ο χρόνος23. Η λέξη «ἀΐδιος» σημαίνει προ-αιώνιος,

παντοτινός, εκτός χρόνου ,ενώ «χρονικός» σημαίνει ,συσχετισμένος με το
χρόνο και με τον κόσμο. Το «ἀΐδιον» θεωρεί ο Μ.Βασίλειος μεγαλύτερο
χρονικό διάστημα από τον αιώνα και το χρόνο24. To «ἀΐδιον» αναφέρεται από
το Μ. Βασίλειο στον Τριαδικό Θεό και δηλώνει την ουσία και τη ζωή της Αγίας
Τριάδος25. Η τελευταία υπέρκειται του χρόνου γι’ αυτό αποκαλείται άναρχος,
αΐδιος και αναλλοίωτος.
Ο Χριστός, ο Θεός Λόγος, δεν υπόκειται στο χρόνο. Άρα υπήρχε εποχή
που υφίστατο Αυτός ,που δημιούργησε το χρόνο, χωρίς να υπάρχει ο χρόνος,
ο οποίος δεν αγγίζει τον Τριαδικό Θεό. Ο Μ. Βασίλειος ορίζει ως «αγέννητο»,
αυτό που δεν έχει καμία αρχή ,ούτε αιτία για να υπάρχει ,ενώ ως «ἀΐδιο» αυτό
,που είναι πρεσβύτερο του χρόνου και του αιώνα. Συνεπώς και ο Υιός είναι
και «οὐκ ἀγέννητος» και «ἀΐδιος»26.
Η ιδιότητα του Πατέρα ,τονίζει ο Μ. Βασίλειος, είναι η «ἀϊδιότητα». Επίσης

και ο Υιός υπάρχει προ αιώνος και πάντοτε υπάρχει και δεν άρχισε ποτέ να
υπάρχει, αλλά αφότου υπάρχει ο Πατέρας ταυτόχρονα υφίσταται και ο Υιός.
Αρχή μεν του Πατέρα δεν είναι καμία ,αρχή δε του Υιού ο Πατέρας
,ενδιαμέσως δε αυτών δεν υπάρχει τίποτε. Ακόμη η κοινωνία του Υιού προς
το Θεὸ και Πατέρα είναι «ἀΐδιος» και δεν υπάρχει κενό μεταξύ αυτών27. Ο
23 .Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 2,17, PG29,608C. : «…τὴν ἄχρονον αὐτοῦ καὶ προαιώνιον
ὕπαρξιν…ἐπὶ τοῦ ἐξ ἀϊδίου τῷ Πατρὶ …χρονικὰς ποιεῖσθαι τοῦ προτέρου τὰς ἐρωτήσεις, …
πρὸ τῆς γεννήσεως τοῦ ἀϊδίου… τὸ ἄναρχον τοῦ Πατρὸς ἀΐδιον ὀνομάζεται, ταυτὸν τὸ
ἀνάρχῳ τὸ ἀΐδιον ἀποφαίνουσι, καὶ ἐπειδὴ μὴ ἀγέννητος ὁ Υἱὸς, οὐδὲ ἀΐδιον εἶναι
ὁμολογοῦσι…ἀΐδιον δὲ τὸ χρόνου παντὸς καὶ αἰῶνος κατὰ τὸ εἶναι
πρεσβύτερον…προσμαρτυρεῖν τὸ ἀΐδιον..».
24 .Μ.Βασιλείου , Κατά Ευνομίου 2,17 ,PG 29,608AD. : «Οἱ δὲ, ἐπειδὴ τὸ ἄναρχον τοῦ
Πατρὸς ἀΐδιον ὀνομάζεται,ταυτὸν τὸ ἀνάρχῳ τὸ ἀΐδιον ἀποφαίνουσι, καὶ ἐπειδὴ μὴ ἀγέννητος
ὁ Υἱὸς, οὐδὲ ἀΐδιον εἶναι ὁμολογοῦσι. Πλεῖστον δὲ διαφέρει κατὰ τὴν ἔννοιαν. Ἀγέννητον μὲν
γὰρ λέγεται τὸ μηδεμίαν ἀρχὴν ἑαυτοῦ, μηδὲ αἰτίαν ἔχον τοῦ εἶναι· ἀΐδιον δὲ τὸ χρόνου παντὸς
καὶ αἰῶνος κατὰ τὸ εἶναι πρεσβύτερον. Ὅθεν καὶ ὁ Υἱὸς, καὶ οὐκ ἀγέννητος, καὶ ἀΐδιος».
25 . Μ.Βασιλείου , Κατά Ευνομίου 2,17 ,PG 29,608AD. : «Ἤδη δὲ καὶ τοὺς αἰῶνας ἀξιοῦσί
τινες τῆς τοῦ ἀϊδίου προσηγορίας, ὡς ἐκ τοῦ ἀεὶ εἶναι τῆς κλήσεως ταύτης τετυχηκότας. Ἡμεῖς
δὲ τῆς αὐτῆς λογιζόμεθα παρανοίας καὶ τῇ κτίσει προσμαρτυρεῖν τὸ ἀΐδιον, καὶ τὸ Δεσπότην
τῆς κτίσεως τῆς ὁμολογίας ταύτης ἀποστερεῖν» .
26. Μ.Βασιλείου , Κατά Ευνομίου 2,17,PG 29,608CD. :«Οἱ δὲ, ἐπειδὴ τὸ ἄναρχον τοῦ Πατρὸς
ἀΐδιον ὀνομάζεται, ταυτὸν τὸ ἀνάρχῳ τὸ ἀΐδιον ἀποφαίνουσι, καὶ ἐπειδὴ μὴ ἀγέννητος ὁ Υἱὸς,
οὐδὲ ἀΐδιον εἶναι ὁμολογοῦσι. Πλεῖστον δὲ διαφέρει κατὰ τὴν ἔννοιαν. Ἀγέννητον μὲν γὰρ
λέγεται τὸ μηδεμίαν ἀρχὴν ἑαυτοῦ, μηδὲ αἰτίαν ἔχον τοῦ εἶναι· ἀΐδιον δὲ τὸ χρόνου παντὸς καὶ
αἰῶνος κατὰ τὸ εἶναι πρεσβύτερον. Ὅθεν καὶ ὁ Υἱὸς, καὶ οὐκ ἀγέννητος, καὶ ἀΐδιος».
27 . Μ.Βασιλείου , Κατά Ευνομίου 2,12, PG 29 ,593BC. :«ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι

συμπαρεκτεινομένην ἔχει τὴν (ἵν' οὕτως ὀνομάσω) πατρότητα. Οὐκοῦν καὶ ὁ Υἱὸς, πρὸ αἰῶνος
ὢν, καὶ ἀεὶ ὢν, οὐκ ἤρξατο τοῦ εἶναί ποτε, ἀλλ' ἀφ' οὗ Πατὴρ, καὶ Υἱὸς, καὶ εὐθὺς τῇ τοῦ
Πατρὸς ἐννοίᾳ ἡ τοῦ Υἱοῦ συνεισέρχεται. Ὁ γὰρ Πατὴρ Υἱοῦ Πατὴρ δηλονότι. Ἀρχὴ μὲν οὖν
Πατρὸς οὐδεμία, ἀρχὴ δὲ τοῦ Υἱοῦ ὁ Πατήρ· μέσον δὲ τούτων οὐδέν».
22
Πατέρας δεν άρχισε ποτέ να είναι Πατέρας. Δεν τον εκώλυε η έλλειψη
δυνάμεως ,για την εκπλήρωση του θελήματος, ούτε ανέμενε τη χρονική
διάρκεια μερικών αιώνων. Επίσης ο Πατέρας δεν είναι πρεσβύτερος του Υιού.
Δηλαδή η ζωή του Πατέρα δεν είναι περισσότερη του Υιού κατά μερικούς
αιώνες η χρόνους. Διότι η Γραφή λέει ,ότι τα πάντα δια του Υιού έγιναν
,συμπεριλαμβανομένων και των αιώνων. Η ύπαρξη του Θεού Λόγου υπήρχε
από την αρχή προς το Θεό28. Ο Μ. Βασίλειος διασαφίζει ,ότι το Άγιο Πνεύμα
υπάρχει προαιώνια και άπαυστα ,διαμένει επίσης με τον Υιό και τον Πατέρα
,με τους οποίους συνάπτεται αϊδίως και αχώριστα. Συνυπάρχει δε το Άγιο
Πνεύμα, όπως ενυπάρχει η θερμότητα στο σίδερο ,που πυρακτώθηκε. Το
Άγιο Πνεύμα συνυπάρχει αχωρίστως ,προαιώνια, άπαυστα και αϊδίως μετά
του Πατρός και του Υιού29. To Άγιο Πνεύμα προϋπήρχε και συνήρχε με τον
Πατέρα και τον Υιό πριν τους αιώνες30.
Ο Μ. Βασίλειος τονίζει, ότι το «ἀΐδιο» αναφέρεται πριν τον αιώνα και το

χρόνο ,όπου η διανοητική ικανότητα του ανθρώπου δεν μπορεί να εισχωρήσει
,αφού δεν υπήρχε χώρος και χρόνος και δεν υπήρξε θεατής ,για να μας το
διηγηθεί. Ο Πατέρας υπήρχε και γεννήθηκε ο Υιός. Πότε; Αδύνατη η
απάντηση. Πως; Ως προς τους σωματικούς τρόπους; Η Γραφή λέει ,ότι
εγεννήθηκε ως απαύγασμα της δόξας και ως εικόνα από το πρωτότυπο 31. Η
γέννηση του Μονογενούς Υιού, ήταν «ἀΐδιος» και «ἄῤῥητος»32.
Σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο ,το Άγιο Πνεύμα αποκάλυψε στον ευαγγελιστή

Ιωάννη, ότι «Από την αρχή προϋπήρχε ο Λόγος και ο Λόγος ήταν προς τον
Θεό και ο Θεός ήταν ο Λόγος». Για τούτο ο ευαγγελιστής είπε: «Αυτός που
28 .Μ.Βασιλείου , Κατά Ευνομίου 2,12-13,PG 29,593B-596C.:«…Πατὴρ, οὐκ ἀρξάμενός ποτε

τοῦ εἶναι Πατήρ. Οὔτε γὰρ τῇ τῆς δυνάμεως ἐνδείᾳ πρὸς τὴν ἐκπλήρωσιν τοῦ θελήματος
ἐκωλύετο, οὔτε αἰώνων τινῶν περίοδος ἀνέμενεν, …ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι
συμπαρεκτεινομένην ἔχει τὴν (ἵν' οὕτως ὀνομάσω) πατρότητα. Οὐκοῦν καὶ ὁ Υἱὸς, πρὸ αἰῶνος
ὢν, καὶ ἀεὶ ὢν, οὐκ ἤρξατο τοῦ εἶναί ποτε, ἀλλ' ἀφ' οὗ Πατὴρ, καὶ Υἱὸς, καὶ εὐθὺς τῇ τοῦ
Πατρὸς ἐννοίᾳ ἡ τοῦ Υἱοῦ συνεισέρχεται…Πατρὸς οὐδεμία, ἀρχὴ δὲ τοῦ Υἱοῦ ὁ Πατήρ· μέσον
δὲ τούτων οὐδέν. ..Εἰ τοίνυν ἀΐδιος ἡ τοῦ Υἱοῦ κοινωνία πρὸς τὸν Θεὸν καὶ Πατέρα
ἀναπέφανται, τῆς διανοίας ἡμῶν ἀπὸ τοῦ Υἱοῦ δι' οὐδενὸς κενοῦ πρὸς τὸν Πατέρα
χωρούσης, ἀλλ' ἀδιαστάτως τὸν Υἱὸν τῷ Πατρὶ συναπτούσης, ὁ μηδενὶ μέσῳ διοριζόμενος
…τὸν Υἱὸν, οὐ τοῦ Πατρὸς μόνον νεώτερον ἀποφαίνουσιν, ἀλλὰ…μεταξὺ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ,
πρεσβύτερον εἶναι τοῦτο τῆς ὑπάρξεως τοῦ Υἱοῦ. ..Ὁ γάρ τοι περισ σοτέραν τὴν τοῦ Πατρὸς
ζωὴν τῆς τοῦ Μονογενοῦς ἐννοῶν, …ἢ οὐχὶ αἰώνων ἢ χρόνων τινῶν διαστήματι; Εἰ δὲ τοῦτο
ἀληθὲς,ψευδὴς ἡ λέγουσα Γραφὴ τοὺς αἰῶνας δι' αὐτοῦ γεγενῆσθαι, καὶ ἡ διδάσκουσα, ὅτι
πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο· τοῖς πᾶσι, δηλονότι, ἐμπεριειλημμένων καὶ τῶν αἰώνων…Εἰ γὰρ ἦν τι
διάστημα πρεσβύτερον τοῦ Υἱοῦ, συμπαρεκτεινόμενον τῇ ζωῇ τοῦ Πατρὸς, ἕν τι τούτων ἦν
δηλονότι. Ἀλλ' οὔτ' ἔστιν, οὔτε μὴ γένηται ἔννοια πρεσβυτέρα τῆς τοῦ Μονογενοῦς
ὑποστάσεως…ἡ ὕπαρξις τοῦ Θεοῦ Λόγου τοῦ ἐν ἀρχῇ ὄντος πρὸς τὸν Θεὸν εὑρεθήσεται».
29 . Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 26,63, PG 32,184B.
30. Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 19,49, PG 32, 156D.
31 . Μ.Βασιλείου ,Εις την Αγίαν του Χριστού γέννησιν 1, PG 31,1457C.
32.Μ.Βασιλείου , Εις την αγίαν του Χριστού γέννησιν,1,PG 31 ,1460A.

23
υπάρχει και υπήρχε και ο παντοκράτωρ». Αυτός που υπάρχει και υπήρχε
είναι αΐδιος και άχρονος. Σ’ αυτόν επίσης δε συνάπτεται η ύπαρξη του
Μονογενούς Υιού33. Ο Μ. Βασίλειος παρατηρεί ,ότι δεν υπάρχει έννοια
πρεσβυτέρα της υπόστασης του Μονογενούς. Η ύπαρξη του Θεού Λόγου
βρίσκεται από την αρχή προς το Θεό. Ο ανθρώπινος νους όμως δεν μπορεί
να υπερβεί την αρχή του Μονογενούς και να δει τους αιώνες χωρίς την
ύπαρξη του Θεού των αιώνων34.
β.Αιωνιότητα και χρονικότητα
Από το Μ. Βασίλειο αναφέρεται συχνά ο όρος «αἰώνας». Η σημασία του

όρου αυτού όμως διαφέρει μερικές φορές από τον αντίστοιχο αρχαιοελληνικό,
φιλοσοφικό όρο. Παρακάτω αναφέρομε μερικούς αρχαίους έλληνες
φιλοσόφους ,που χρησιμοποιούν τον όρο αυτόν.
Ο Ξενοφάνης διδάσκει, ότι «ο Θεός είναι αιώνιος»35. Ο Επίκουρος τονίζει,

ότι «το σύμπαν είναι αιώνιο»36. Η Αξία του χρόνου αναγνωρίζεται και στο
Γνωστικισμό ,ο οποίος διδάσκει ,ότι ο Ιησούς Χριστός έρχεται για την ατομική
και πνευματική σωτηρία ,άχρονα. Οι γνωστικοί ισχυρίζονται, ότι ο Χριστός
ήταν ο «θεϊκός Αιώνας» ,ο οποίος για λίγο ενσαρκώθηκε στο πραγματικό
σάρκινο σώμα του Ιησού37. Επίσης ,ο στωϊκός Μάρκος Αυρήλιος έλεγε, ότι
«η ανθρώπινη ζωή είναι μικρή ,σε σύγκριση με το άπειρο της αιωνιότητας» 38.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα ,«το σύμπαν υπάρχει αιώνια». Όταν ο Δημιουργός
εδημιούργησε το σύμπαν, εδημιούργησε επίσης και το χρόνο. Την ίδια στιγμή
που ο Δημιουργός έφερε σε τάξη το σύμπαν, έκαμε μια κινούμενη εικόνα
της αιωνιότητας σύμφωνα με τον αριθμό. Αυτό βέβαια ονομάζεται
39
«χρόνος» .
33 . Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 2,14 ,PG 29, 600AC.
34 . Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 2,12 ,PG 29, 596CD.
35 .http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=67
36.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%AF%CE%BA%CE%BF%CF%85%C
F%81%CE%BF%CF%82
37.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%BD%CF%89%CF%83%CF%84%CE%B9%C
E%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82
38.http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time
39.Πλάτωνος ,Tίμαιος 37d

(https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A4%CE%AF%CE%BC%CE%B1%CE%B9%CE%BF%C
F%82).
24
Ο όρος «αἰώνας» χρησιμοποιείται και από την Αγία Γραφή ,για να δηλώσει
μια μεγάλη χρονική περίοδο, όπως διαπιστώνεται από τα παρακάτω
χωρία40,41.
Ο όρος «αἰών» χρησιμοποιείται και από τους πατέρες και έχει πολλές
σημασίες, όπως αναφέρει ο Ιω. Δαμασκηνός42.
Κατά το Μ. Βασίλειο, προτού δημιουργηθεί ο ορατός κόσμος δημιούργησε

ο Θεός τον αόρατο πνευματικό κόσμο (άγγελοι, αρχάγγελοι)43. Η δεύτερη
χρονική βαθμίδα ,σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο ,είναι ο «αἰώνας» ,η οποία
βρίσκεται χαμηλότερα από τη γέννηση του Μονογενούς και αφορά τον
αόρατο πνευματικό κόσμο (άγγελοι, δαίμονες). Οι άγγελοι δημιουργήθηκαν
πριν δημιουργηθούν οι αστέρες και ο υπόλοιπος υλικός κόσμος, επομένως
πριν από τον άνθρωπο. Δια του Χριστού, λέει η Αγία Γραφή ,εκτίσθηκαν τα
πάντα ,τα αόρατα και τα ορατά44.Η ουσία των ουράνιων δυνάμεων είναι
«αέριον πνεύμα», έχουν το αυτεξούσιο και υφίστανται μεταβολές ,όπως π.χ.
η πτώση των πονηρών δαιμόνων45.
Ο Μ.Βασίλειος σημειώνει, ότι «οὔτε τῇ τῆς δυνάμεως ἐνδείᾳ πρὸς τὴν

ἐκπλήρωσιν τοῦ θελήματος ἐκωλύετο, οὔτε αἰώνων τινῶν περίοδος
ἀνέμενεν…ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι συμπαρεκτεινομένην ἔχει τὴν (ἵν' οὕτως
ὀνομάσω) πατρότητα»46. «Ἀκόμη, αἰῶνες πάντες κάτω που τῆς γενέσεως τοῦ
Μονογενοῦς νοοῦνται...»47. Οι ενέργειες όμως του Θεού, π.χ. της δημιουργίας
του κόσμου ,που εμφανίζονται μέσα στο χρόνο μπορούν να χαρακτηριστούν
40 . Ψαλ. 77,69. :«καὶ ᾠκοδόμησεν ὡς μονοκέρωτος τὸ ἁγίασμα αὐτοῦ, ἐν τῇ γῇ ἐθεμελίωσεν

αὐτὴν εἰς τὸν αἰῶνα».
41. Ματθ. 19,29.: «καὶ πᾶς ὃς ἀφῆκεν οἰκίας ἢ ἀδελφοὺς ἢ ἀδελφὰς ἢ πατέρα ἢ μητέρα ἢ
γυναῖκα ἢ τέκνα ἢ ἀγροὺς ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός μου, ἑκατονταπλασίονα λήψεται καὶ ζωὴν
αἰώνιον κληρονομήσει».
42. Ιω. Δαμασκηνού,Έκθεσις ορθοδόξου πίστεως 4,2,1, PG94, 861B.: «Χρὴ τοίνυν γινώσκειν,
ὅτι τὸ τοῦ αἰῶνος ὄνομα πολύσημόν ἐστι, πλεῖστα γὰρ σημαίνει· αἰὼν γὰρ λέγεται καὶ ἡ
ἑκάστου τῶν ἀνθρώπων ζωή. Λέγεται πάλιν αἰὼν καὶ ὁ τῶν χιλίων ἐτῶν χρόνος. Πάλιν λέγεται
αἰὼν ὅλος ὁ παρὼν βίος, καὶ αἰὼν ὁ μέλλων ὁ μετὰ τὴν ἀνάστασιν ὁ ἀτελεύτητος. Λέγεται
πάλιν αἰὼν οὐ χρόνος οὐδὲ χρόνου τι μέρος ἡλίου φορᾷ καὶ δρόμῳ μετρούμενον ἤγουν δι'
ἡμερῶν καὶ νυκτῶν συνιστάμενον, ἀλλὰ τὸ συμπαρεκτεινόμενον τοῖς ἀιδίοις οἷόν τι χρονικὸν
κίνημα καὶ διάστημα· ὅπερ γὰρ τοῖς ὑπὸ χρόνον ὁ χρόνος, τοῦτο τοῖς ἀιδίοις ἐστὶν αἰών».
43. Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 1,5,PG 29,13A.
44.Κολ. 1,16.:ὅτι ἐν αὐτῷ ἐκτίσθη τὰ πάντα, τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, τὰ ὁρατὰ
καὶ τὰ ἀόρατα, εἴτε θρόνοι εἴτε κυριότητες εἴτε ἀρχαὶ εἴτε ἐξουσίαι· τὰ πάντα δι᾿ αὐτοῦ καὶ εἰς
αὐτὸν ἔκτισται·».
45. Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 16,36,PG 32,137AD.
46 .Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 2,12, PG29,593Β.
47 .Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 2,17, PG 29,608Β.

25
ως «αἰώνιες». Η αιώνια και πρεσβύτερη κατάσταση πριν από τη δημιουργία

ονομάζεται αιώνας και αντιστοιχεί στις «υπερκόσμιες δυνάμεις». Ο αιώνας και
ο χρόνος δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα από το Θεό. Ο αιώνας ,αλλά και ο
χρόνος βρίσκονται μέσα στις πνευματικές δυνατότητες του ανθρώπου. Ο
αιώνας, κατά το Μ. Βασίλειο ,είναι μια χρονική περίοδος ,που ξεκίνησε από το
Λόγο του Θεού ,που εδημιούργησε τα αόρατα πνεύματα, τα οποία είναι
κατώτερα από το Θεό ,αλλά ανώτερα από τον άνθρωπο. Τα αόρατα
πνεύματα δημιουργήθηκαν πριν τον άνθρωπο .
Η αθάνατη ψυχή του ανθρώπου μετά τις θλίψεις πρέπει να αποβλέπει ,να
πιστεύει και να ελπίζει στον «απέραντο» και «αγήρω» αιώνα48,49. Ακόμη
σημειώνει, ότι οι δίκαιοι μετά το θάνατό τους θα βρεθούν σε υπερουράνιο
φως ,ενώ οι αμαρτωλοί θα σταλούν στο σκότος50. Η κατάσταση των ψυχών
κατά την κρίση θα μεταβληθεί σε άλλο είδος ζωής ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος,
διότι ο κόσμος θα μεταποιηθεί κατά τη συντέλεια του51. Επομένως η
δυνατότητα του ανθρώπου να κατακτήσει την αιωνιότητα, βρίσκεται στο «καθ’
ομοίωσιν» εν Χριστώ.
Ο Θεός δημιούργησε τη φύση του χρόνου. Οι ημέρες και οι εβδομάδες

μετρούν το χρόνο. Επίσης υπάρχει διαδοχή και αρίθμηση των αιώνων. Με τις
αριθμήσεις των αιώνων δηλώνονται κυρίως ποικίλες διαφορές καταστάσεων
και πραγμάτων52.
Το τέλος της ροής του φυσικού χρόνου είναι η συντέλεια των πάντων. Θα
ακολουθήσει η έλευση της βασιλείας του Θεού, της αιωνιότητας ,της
παλιγγενεσίας των πάντων, του μέλλοντα αιώνα, της μέλλουσας ζωής ,της
όγδοης ημέρας, της ημέρας του Κυρίου. Στη βασιλεία του Θεού ολόκληρη η
δημιουργία θα μεταμορφωθεί. Η κατάσταση εκείνη εάν ονομασθεί αιώνας
,ένας θα είναι. Η εικόνα του αιώνα ονομάστηκε «μία» ,όπως ονομάστηκε η
πρώτη ημέρα της δημιουργίας ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Ο Θεός κατά το
μέλλοντα αιώνα θα αναπαύσει τους δίκαιους μέσα σε νοερό και άληκτο φως.
Έτσι λοιπόν,«Ἵνα πρὸς τὴν μέλλουσαν ζωὴν τὴν ἔννοιαν ἀπαγάγῃ, μίαν
ὠνόμασε τοῦ αἰῶνος τὴν εἰκόνα, τὴν ἀπαρχὴν τῶν ἡμερῶν, τὴν ὁμήλικα τοῦ
φωτὸς, τὴν ἁγίαν Κυριακὴν, τὴν τῇ ἀναστάσει τοῦ Κυρίου τετιμημένην»53.
48.Μ.Βασιλείου ,Προς τους νέους 8,PG31,588C.
49 .Μ.Βασιλείου , Επιστολή 140, 1, PG 32,588B.
50. Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 2,5, PG 29, 40C-41A.
51 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 1,4, PG 29,12C.
52.Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 2,8,PG29,46C-52A.
53 .Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 2,8, PG29, 46C-52AΒ.

26
Η ημέρα του Κυρίου θα είναι ἐπιφανὴς, φωτεινή για τους δίκαιους ,ενώ για
τους άδικους θα είναι σκότος54,55.
Κατά την όγδοη ημέρα, το Πνεύμα του Θεού θα μετακοσμήσει επί το

καλύτερο και θα ανακαινίσει την κτίση56.
γ.Η Διδασκαλία του Μ.Βασιλείου για το χρόνο
δ.Η έννοια του χρόνου γενικώς
Στην Καινή Διαθήκη ένα ορισμένο χρoνικό διάστημα ονομάζεται «καιρός» 57.
Ο Χρόνος σύμφωνα με σύγχρονους ορισμούς είναι : α) Η μέτρηση κατά

την οποία διάφορα γεγονότα μπορούν να διαταχθούν από το παρελθόν προς
το παρόν και το μέλλον. β) Η μέτρηση της διάρκειας των γεγονότων και των
μεταξύ τους διαστημάτων58,59. Η διεθνής μονάδα του χρόνου είναι το
δευτερόλεπτο60. Ο χρόνος μετριέται σε δευτερόλεπτα, με τα χρονόμετρα και
"κυλάει" από το παρελθόν προς το μέλλον. Η περιστροφή της γης γύρω από
τον άξονά της προσδιορίζει τις ώρες και η τροχιά της γύρω από τον ήλιο τα
έτη61. Ο Αϊνστάϊν απέδειξε ,ότι η μεγάλη ταχύτητα των αντικειμένων
(διαστημόπλοια) προκαλεί συστολή του χρόνου62.Δηλαδή, όσο πιο γρήγορα
μετακινείται κανείς, τόσο πιο αργὰ τρέχει ο χρόνος.
54 .Ιωηλ. 2,11.
55 . Αμ. 5,18.
56 .Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 19,49, PG 32,157B.
57 .Mαρκ. 1,15.
58 .Oxford Webster's New World College Dictionary. World Publishing Company of

Cleveland, Cleveland ,Ohio, 2010.
59 .The American Heritage Dictionary of the English Language (Fourth ed.) ,by Eds.
Houghton Mifflin (Author), Boston 2011.
60 .https://en. /wiki/Time
61.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CF%82#.C
E.9F_.CE.A7.CF.81.CF.8C.CE.BD.CE.BF.CF.82_.CF.83.CF.84.CE.B7_.CE.A6.CF.85.CF.83.
CE.B9.CE.BA.CE.AE
62 .http://www.iep.utm.edu/time/
27
ε.Η Έννοια του χρόνου κατά το Μ.Βασίλειο
Ο Μ.Βασίλειος δεν περιορίστηκε μόνο να πολεμήσει τις αιρετικές θέσεις,

αλλά διατύπωσε την αντίληψη του για το χρόνο και προσπάθησε να
καθορίσει το περιεχόμενο των όρων ,που προέρχονταν από την ελληνική
φιλοσοφία. Έτσι, ερμήνευσε τους φιλοσοφικούς όρους κάτω από το φως της
αποκαλύψεως ,για να αποτραπούν δογματικές περιπλοκές. Δεν έγραψε
συστηματικό έργο για το χρόνο. Η διδασκαλία του συναντάται κυρίως στα
έργα του : «Εις την Εξαήμερον», «περί Αγίου Πνεύματος» και «ανατρεπτικός
του απολογητικού του δυσσεβούς Ευνομίου»63. Παίρνει διάφορες απόψεις
των φιλοσόφων και των αιρετικών και διατυπώνει με σαφήνεια και απλότητα
τις ορθόδοξες θέσεις. Να σημειωθεί, ότι δε φιλοσοφεί, αλλά θεολογεί. Επίσης,
δείχνει την πορεία για να οικειωθεί κάποιος την τελείωση εν Χριστώ. Για να
καταλάβει όμως κάποιος τη διδασκαλία του Μ. Βασιλείου για το χρόνο, πρέπει
να λάβει υπόψη του τους ιστορικούς λόγους που υπήρχαν τότε ,αλλά και τον
παιδαγωγικό και εποικοδομητικό χαρακτήρα της διδασκαλίας του64.
Διερευνώντας το χρόνο, τον διακρίνει σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Το

παρελθόν έχει χαθεί, το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη και το παρόν, προτού
γίνει γνωστό, διαφεύγει από την αντίληψή μας, γιατί αποτελεί μια στιγμή. Άρα
το παρόν δεν είναι χρόνος. Ούτε το παρελθὸν ,ούτε το μέλλον ανήκουν στον
άνθρωπο65. Όμως το παρόν της ανθρώπινης ζωής είναι αυτό, που
παραπέμπει στήν αιωνιότητα. Τη διάκριση αυτή ,ότι το παρόν δεν είναι
χρόνος, ο Μ. Βασίλειος την πήρε από τον Αριστοτέλη, ο οποίος λέει ,ότι
συνήθως o χρόνος διακρίνεται στο παρελθόν, στο παρὸν και στο μέλλον.
Ουσιαστικά όμως μόνο το παρελθὸν και το μέλλον υπάρχει ,γιατί το παρόν
είναι φευγαλέο66.
Σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο, το παρόν σημαίνει το ακαριαίο και το αδιαίρετο

του χρόνου και αντιδιαστέλλεται από τον μέλλοντα αιώνα 67.
Με το φθαρτό ετούτο κόσμο συνυπάρχει ,συνδέεται και συνεξαρτάται η

φύση του χρόνου. Ο χρόνος είναι συγγενής και οικείος με αυτά που
βλέπονται μέσα στο χώρο. Φεύγει μαζί με αυτά που φθείρονται, συνυφίσταται
63 .Τσάμη ,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας .Εκδόσεις: Π.
65 . Μ.Βασιλείου ,Εις Εξαήμ. 1,5, PG 29,13B.: «Ἢ οὐχὶ τοιοῦτος ὁ χρόνος, οὗ τὸ μὲν

παρελθὸν ἠφανίσθη, τὸ δὲ μέλλον οὔπω πάρεστι, τὸ δὲ παρὸν πρὶν γνωσθῆναι διαδιδράσκει
τὴν αἴσθησιν;».
66 .Αριστοτέλους, Φυσικὰ 218α.
67 . Μ.Βασιλείου , Εις Ησαΐαν 119, PG 30 ,312A.

28
με αυτά που πραγματοποιούνται, προσδοκάται και ελπίζεται για τα μελλοντικά

γεγονότα. Ο χρόνος δηλαδή δεν νοείται δίχως το χώρο. Οι μέρες ,οι νύχτες ,οι
μήνες και τα έτη είναι διαστήματα του χρόνου και προέρχονται από την
κίνηση του ήλιου, της σελήνης και από την περιστροφή του στερεώματος.
Λόγω της αναγκαίας φθοράς όλων των προηγούμενων, θα ακολουθήσει το
τέλος του χρόνου κατά τη συντέλεια του κόσμου. Ο χρόνος εδημιουργήθηκε
,γιατί χρησιμεύει στους ανθρώπους. Για ένα γεγονός π.χ. το οποίο συνέβη ,οι
άνθρωποι ρωτούν σε ποιό τόπο και σε ποιό χρόνο έγινε. Χρειάζεται λοιπόν
και ο τόπος αλλά και ο χρόνος68,69.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, ότι η

αρχή του χρόνου συμπίπτει με την αρχή του κόσμου ,ο οποίος προήλθε « εκ
του μη όντος» με τη δημιουργική ενέργεια του Τριαδικού Θεού. Το τέλος του
χρόνου συμπίπτει επίσης με το τέλος του κόσμου70. Εμείς τις ενέργειες του
Θεού γνωρίζομε ,αλλά η ουσία του παραμένει απρόσιτη71.
Το ότι ο κόσμος έχει αρχή, άρα έχει και τέλος, κατοχυρώνεται σε δύο
αγιογραφικά χωρία72,73. Το τέλος του κόσμου, είναι ταυτόχρονα και το τέλος
του χρόνου, όχι όμως προς την ανυπαρξία .Το τέλος του κόσμου δεν θα είναι
η εξαφάνιση της κτίσης, αλλά η αλλαγή της μορφής της. Δηλαδή ,ο Θεός
προνοεί ,ούτως ώστε να συντηρηθεί ο κόσμος74.
Ο παρών κόσμος ,που αποτελείται από το χρόνο και το χώρο, υπόκειται

σε συνεχή μεταβολή και κίνηση και δε βρίσκεται σε κατάσταση σταθερότητας.
Ο κόσμος αυτός είναι διδασκαλείο και εκπαιδευτήριο των ανθρώπινων ψυχών
και κατάλληλο ενδιαίτημα όσων γεννιούνται και φθείρονται. Ο χρόνος είναι
συμφυής με τον κόσμο ,τα ζώα ,τα φυτά και την ύλη. Ο χρόνος επείγεται
,τρέχει συνεχώς και αδιάκοπα. Η φύση του χρόνου είναι συγγενής προς την
68.Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 66, PG 30 ,232CD.
69 .Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 3,5, PG 32,76BC.
70. Μ. Βασιλείου, Εις εξαήμ. 1,3 PG 29, 9Β-12Α.
71 .Μ. Βασιλεί-ου, Επιστολή 234, 1, PG 32, 869Α.
66. Ψαλ. 101,27 .:«Αυτοί (= οι ουρανοί) θα καταστραφούν, συ όμως παραμένεις ο αυτός και
αναλλοίωτος δια μέσου των αιώνων. Ολος ο υλικός κόσμος σαν ένδυμα θα παληώσει και…
θα τον αλλάξεις, ώστε να γίνει καινούργιος».
73 .Ματθ. 24,35.:«Ο ουρανός και η γη θα παρέλθουν, οι λόγοι μου όμως δε θα παρέλθουν,

αλλά θα πραγματοποιηθούν εξολοκλήρου».
74 .Β΄ Πε. 3,13.:«…καινούργιους ουρανούς και καινούργια γη, σύμφωνα με την υπόσχεση του
Θεού περιμένομε..».
29
αλλοιούμενη (αυξανόμενη η φθίνουσα) κτίση75.
Ο Μ.Βασίλειος θεωρεί ,τον ορισμό του Ευνόμιου ,ότι «χρόνος είναι η

κίνηση των αστέρων ,του ηλίου και της σελήνης»76,77,78,79. ,λανθασμένο ,άτοπο
και παιδαριώδη. Είναι φανερή η επίδραση του Πλάτωνα, των στωϊκών και
ιδιαιτέρως του Χρύσιππου στις ιδέες του Ευνόμιου. Επίσης ο χρόνος
δημιουργήθηκε κατά τον Πλάτωνα ,όταν ο Δημιουργός εδημιούργησε το
σύμπαν, κάτι που δεν πρόσεξε ο Ευνόμιος. Ο παραπάνω ορισμός του
Πλάτωνα δε συμφωνεί όμως με τη βιβλική κοσμολογία ,διότι ο ουρανός και η
γη εδημιουργήθηκαν την πρώτη ημέρα ,ενώ οι μεγάλοι και οι υπόλοιποι
αστέρες εδημιουργήθηκαν την τέταρτη ημέρα. Δεν υπήρχε δηλαδή χρόνος
μέχρι να δημιουργηθούν οι αστέρες; Και επίσης όταν επολεμούσε ο Ιησούς
του Ναυή τους Γαβαωνίτες ,επειδή ο ήλιος έμεινε ακίνητος ,γιατί
ακινητοποιήθηκε με πρόσταγμα και η σελήνη επίσης έμεινε ακίνητη ,δεν
υπήρχε χρόνος; Οι ώρες ,οι μέρες ,οι νύχτες ,οι μήνες ,τα έτη είναι μέτρα του
χρόνου ,κατά το Μ.Βασίλειο και όχι μέρη του χρόνου. Η προηγούμενη θέση
του Μ.Βασιλείου ,συμφωνεί με την άποψη του Πλωτίνου80. και έρχεται σε
αντίθεση με τους ισχυρισμούς του Ευνόμιου. Να σημειωθεί, ότι ο Μ.Βασίλειος
χρησιμοποιεί μερικές ιδέες του Πλωτίνου, όπως: α) Η φύση της αιωνιότητας
δε μεταβάλλεται και περιέχει τα πάντα μέσα στο παρόν, χωρίς το παρελθόν,
αλλά και το μέλλον81. β) Η αιωνιότητα βρίσκεται σε άπειρη στασιμότητα ,ενώ
75 .Μ.Βασιλείου ,Εις Εξαήμ. 1,5, PG 29,13BC.
76 .Πλάτωνος ,Tίμαιος 38d και 39d. : Ο Δημιουργός έφερε σε ύπαρξη τον ήλιο, τη σελήνη
και άλλα πέντε αστέρια, για τη μέτρηση του χρόνου. Ο χρόνος είναι πραγματικά οι
περιστροφές αυτών των άστρων .
77 . Πλάτωνος ,Tίμαιος 37d (

https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A4%CE%AF%CE%BC%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CF
%82 ). : Όταν ο Δημιουργός δημιούργησε το σύμπαν, δημιούργησε επίσης και το χρόνο.
78 .http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time :Κατά τους στωϊκούς ,το

παρόν δεν έχει πραγματική ύπαρξη, επειδή το παρόν αποτελείται εν μέρει από το παρελθόν
και εν μέρει από το μέλλον.
79 .http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time) :Ο στωϊκός Χρύσιππος

δεχόταν ,ότι η μέρα ,η νύχτα και οι μεγαλύτερες χρονικές περίοδοι είναι φυσικές αλλαγές
,που παράγονται από τις κινήσεις του ηλίου.
80 .Ο Πλωτίνος δέχεται, ότι ο χρόνος δεν είναι το μέτρο της κίνησης ,αλλά η ποσότητα της
κίνησης. (Whitrow, G.J. ,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present Day,
Oxford University Press,Oxford 1988, σ.52.).
81 .Μέλη ,Κ.,« Η έννοια του χρόνου»,Διπλωματική Εργασία στο Τμήμα Φυσικής της Σχολής
Θετικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ,Αθήνα 2007,
σ.30.
30
ο χρόνος είναι η εικόνα της αιωνιότητας σε κίνηση82. γ) Η σφαίρα του

σύμπαντος δεν υπήρχε πριν από το χρόνο ,διότι κινείται μέσα στο χρόνο83. δ)
Η κίνηση θα μπορούσε να σταματήσει ,χωρίς όμως να σταματήσει ο
χρόνος84.
Ο Μ.Βασίλειος χρησιμοποιεί απόψεις του Πλωτίνου, για να ενισχύσει τα

επιχειρήματα του ,τα οποία αντλεί από τη Βίβλο .Έτσι, χρόνος είναι το
χρονικό διάστημα ,που διανύθηκε από τη στιγμή της δημιουργίας του κόσμου
(«το συμπαρεκτεινόμενον τῇ συστάσει τοῦ κόσμου διάστημα»). Βάσει του
διαστήματος αυτού μετριέται η κίνηση των αστέρων, των ζώων και γενικά
όλων όσων κινούνται ταχύτερα η βραδύτερα. Τα ταχύτερα διανύουν
περισσότερο διάστημα σε λιγότερο χρόνο, ενώ τα βραδύτερα διανύουν
λιγότερο διάστημα σε περισσότερο χρόνο85. Ο χρόνος λοιπόν εμφανίστηκε
ταυτόχρονα με τη δημιουργία του κόσμου. Ο χρόνος δημιουργήθηκε από το
μηδέν ,διότι δεν υφίστατο πριν από τη δημιουργία. Ο Δημιουργός του χρόνου
είναι ο Τριαδικός Θεός. Ο χρόνος έχει αρχή και τέλος, όπως ακριβώς και ο
κόσμος με τον οποίο δημιουργήθηκε ταυτόχρονα.
Τo «διάστημα» που αναφέρθηκε παραπάνω, δηλώνει την περίοδο της

παρούσας ζωής ,στην οποία υπάρχει τρεπτότητα, σε αντίθεση με τη
σταθερότητα της αιωνιότητας. Το «διάστημα» είναι η περίοδος προετοιμασίας
του ανθρώπου, για την αιώνια μελλουσα ζωή86. Η χρονική διάρκεια της ζωής
του ανθρώπου λοιπόν, είναι μια ευκαιρία, για να «εξαγοραστεί» η αιωνιότητα.
Ο χρόνος ενώ είναι συνδεδεμένος με την κίνηση, την αλλαγή ,τη μεταβολή
και την αλλοίωση, που υπάρχει μέσα στο χώρο, δεν ταυτίζεται με όλα αυτά87.
Η αλλαγή μέσα στο χώρο ,αναφέρεται στο σώμα του ανθρώπου και στον
υλικό κόσμο ,που τον περιβάλλει. Ο Μ.Βασίλειος τονίζει, ότι επειδή οι μητέρες
είναι θνητές, γεννούν θνητά παιδιά. Όλα όσα βλέπομε γύρω μας είναι θνητά
και όλα υπόκεινται στη φθορά και στη διάλυση. Ο ήλιος στο μέλλον θα
διαλυθεί, όπως και όλα τα αστέρια. Επίσης ,τα χερσαία και τα υδρόβια ζώα
είναι φθαρτά. Φθαρτή είναι και η γη με τις ομορφιές της. Όλα είναι ασήμαντα
82 . Whitrow, G.J.,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present Day, Oxford
University Press,Oxford 1988, σ.30.
83 . Μέλη ,Κ.,« Η έννοια του χρόνου», Διπλωματική Εργασία στο Τμήμα Φυσικής της Σχολής
Θετικών Επιστημών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών , Αθήνα
2007,σ.31.
84 .Whitrow, G.J. ,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present Day, Oxford
University Press,Oxford 1988, σ.58.
85 . Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 1,21, PG 29, 557C-560C .
86 . Μ. Βασιλείου, Εις Ψαλμ. 114, 5, PG 29, 492C.
87 .Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV , 218b12.: Ο χρόνος δεν ταυτίζεται με την αλλαγή. Η

αλλαγή μπορεί να είναι πιο γρήγορη ή πιο αργή ,αλλά δεν ταυτίζεται με το χρόνο .
31
και στο τέλος δε θα υπάρχουν88. Με το φθαρτό αυτόν κόσμο (τον ήλιο, τη

σελήνη και το στερέωμα) συνυπάρχει και η φύση του χρόνου ,που τρέχει.
Όταν θα έρθει η συντέλεια του κόσμου ,τότε θα έρθει και το τέλος του
χρόνου89.
Το παιδί γίνεται έφηβος ,μετά ενήλικος και τέλος γέροντας. Το σώμα

επίσης των ανθρώπων υφίσταται μεταβολή κατά τη διάρκεια της ζωής τους.
Μεταβάλλεται και η ψυχή τους από τις αμαρτίες. Εκεί όμως που δε
μεταβάλλεται η ψυχή και το σώμα, είναι η χώρα του μέλλοντα αιώνα 90.
Στο χρόνο δόθηκε η πρώτη κίνηση ,όταν δημιουργήθηκε ο ουρανός και η

γη. Το ακαριαίο και άχρονο της δημιουργίας συνάγεται από τις λέξεις της
Γραφής: «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν»91. Επειδή όμως η αρχή είναι μια χρονική
στιγμή, δεν μπορεί να διαιρεθεί σε αρχή ,μέσο και τέλος. Η αρχή του χρόνου
δηλαδή είναι αμερής και αδιάστατη92.
Με τη βούληση του Θεού ,άχρονα και ακαριαία δημιουργήθηκε ο χώρος και

ο χρόνος. Ο χρόνος δε νοείται χωρίς το χώρο. Η δημιουργία τους υπήρξε
ακαριαία και άχρονη, μόλις το θέλησε ο Θεός. Έτσι εξηγεί ο Μ. Βασίλειος το
«ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν»93. Όπως η αρχὴ του
δρόμου, τονίζει, δεν είναι δρόμος, η αρχὴ του σπιτιού δεν είναι σπίτι, έτσι και η
αρχὴ του χρόνου δεν είναι χρόνος ,ούτε μέρος του χρόνου. Σε περίπτωση
που υποστηρίξει κάποιος ,ότι η αρχὴ είναι χρόνος, πρέπει να μπορέσει να
διαιρέσει και την αρχή ,σε αρχή, μέσο και τέλος, πράγμα αδύνατο94. Να
σημειωθεί ,ότι κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ο Θεός παρέμεινε
αναλλοίωτος ,διότι είναι τέλειος και δε μειούται, ούτε αυξάνεται 95. Ο
Μ.Βασίλειος αναφέρει τις επόμενες έννοιες για τον όρο «αρχή»: α) Αρχή είναι
η πρώτη κίνηση, όπως π.χ. η αρχή της αγαθής οδού είναι ,να κάνεις δίκαιες
πράξεις. β) Αρχή είναι ,όταν παράγεται κάτι από κάτι που προϋπάρχει ,π.χ. ο
φόβος του Κυρίου είναι η αρχή της σοφίας. γ) Αρχή είναι η τέχνη, που
απαιτείται για τα τεχνικά έργα. δ) Αρχή είναι η σκοπιμότητα αυτών ,που
88 .Μ.Βασιλείου ,Επιστολή 6,2,PG 32, 244B.
89. Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 66, PG 30, 232CD.
90. Μ.Βασιλείου, Εις 114 Ψαλμ. 5, PG 29, 13BC.
91 . Γεν.1,1.
92 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 1,5, PG 29, 13BC.
93.Γέν.1,1.
94 .Μ.Βασιλείου ,Εις Εξαήμ. 1,5-6, PG 29, 16A-17A.
95 . Μ. Βασιλείου, Προς συκοφαντούντας 3, PG 31, 1493Α .

32
γίνονται96. Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί τη λέξη «αρχή» με βάση τη διδασκαλία του

Αριστοτέλη ,για τα τέσσερα αίτια των πραγμάτων97.
Έτσι, τονίζει ,ότι το «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν»98, σημαίνει ,ότι αφού ο κόσμος
έχει αρχή, δεν είναι αιώνιος ή συναΐδιος με το Θεό. Ο Θεός υπέρκειται του
χρόνου ,γι’ αυτό αποκαλείται άναρχος, αΐδιος και αναλλοίωτος.
Ο χρόνος είναι το διάστημα που εκτείνεται από τη δημιουργία του κόσμου.

Με το διάστημα αυτό μετριέται η κίνηση των αστέρων ,των ζώων και γενικά
όσων κινούνται μέσα στο χώρο99. Η κίνηση αυτή όμως δε γεννά το χρόνο.
Δηλαδή η κίνηση ,που είναι ιδιότητα των αντικειμένων του χώρου ,δεν
ταυτίζεται με το χρόνο. Τούτο σημαίνει ,ότι ο χρόνος δεν είναι ένα φαινόμενο
,που εξαρτάται αποκλειστικά από το χώρο. Οι θέσεις αυτές του Μ.Βασιλείου
έχουν συγγένεια με τις απόψεις του Αριστοτέλη και του Ζήνωνα100. Σύμφωνα
με την άποψη του Αριστοτέλη ,ο χρόνος μετριέται από την κίνηση 101. Ο
χρόνος, κατά τον Αριστοτέλη ,αποτελείται από το παρελθόν, το παρόν, και το
μέλλον. Το παρελθόν υπήρξε και δεν υφίσταται πλέον, ενώ το μέλλον
πρόκειται να έρθει102. Το παρόν δεν είναι προφανώς μέρος του χρόνου 103. Ο
Ζήνων επίσης πίστευε, ότι ο χρόνος είναι το διάστημα της κίνησης104.
96 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 1, 5-6, PG 29, 13C-17A.
97 .Σαρημιχαηλίδου Φωτεινή. Αριστοτελική Μεταφυσική. Οι γνωσιοθεωρητικές και

ηθικοψυχολογικές προεκτάσεις της .Θεσσαλονίκη, 2013.Μεταπτυχιακή διπλωματική
εργασία.Α. Π.Θ. Φιλοσοφική Σχολή,Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής,Τομέας
Φιλοσοφίας.: Κατά τον Αριστοτέλη τέσσερα είναι τα αίτια των πραγμάτων : α) Το υπάρχον
συστατικό από το οποίο γίνεται κάτι. β) Το είδος και το πρότυπο ενός όντος. γ) Αυτό από το
οποίο προέρχεται η μεταβολή. δ) Ο σκοπός για την επίτευξη ενός στόχου .
98 . Γεν.1,1.
99 . Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 1,21, PG 29, 560B. : «Χρόνος δέ ἐστι τὸ

συμπαρεκτεινόμενον τῇ συστάσει τοῦ κόσμου διάστημα· ᾧ πᾶσα παραμετρεῖται κίνησις, εἴτε
ἀστέρων, εἴτε ζώων, εἴτε οὑτινοσοῦν τῶν κινουμένων, καθὸ λέγομεν ταχύτερον ἢ βραδύτερον
ἕτερον ἑτέρου· ταχύτερον μὲν τὸ ἐν ἐλάττονι χρόνῳ πλεῖον διάστημα μεταβαῖνον, βραδύτερον
δὲ τὸ ἔλαττον ἐν πλείονι χρόνῳ κινούμενον».
100 . Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV , 219a30. :Ο χρόνος είναι ο αριθμός των αλλαγών ,σε
σχέση με το πριν και το μετά .
101 . Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV ,220b15-16.
102 . Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV ,217b33.
103 .Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV ,217b33. 220a20.
104.http://www.academia.edu/8266426/%CE%97_%CE%95%CE%9D%CE%9D%CE%9F%
CE%99%CE%91_%CE%A4%CE%9F%CE%A5_%CE%A7%CE%A1%CE%9F%CE%9D%C
E%9F%CE%A5
33
Ο Μ.Βασίλειος χρησιμοποιεί τον όρο «διάστημα» ,ο οποίος προέχεται από

τους στωϊκούς.105. Το περιεχόμενο του όρου «διάστημα» ,για το Μ.Βασίλειο
εκφράζει τις εξής έννοιες: α) Το «διάστημα» είναι η χρονική διάρκεια της
δημιουργίας μετά την πτώση μέχρι σήμερα. β) Το «διάστημα» είναι μια
κατάσταση, κατά την οποίαν είναι δυνατό να διαπραχθεί αμαρτία ,σε αντίθεση
με τη βασιλεία του Θεού ,όπου επικρατεί αγιότητα και ευστάθεια των
λογισμών. Να σημειωθεί ,ότι ο Ωριγένης θεωρούσε ,ότι και στην αιωνιότητα θα
μπορούσε να διαπραχθεί αμαρτία. γ) Το «διάστημα» είναι η κατάσταση, που
ταιριάζει στον πεπτωκότα άνθρωπο για να προπαρασκευαστεί ,να καθαρθεί,
να νεκρώσει την αμαρτία και να επιτύχει την εν Χριστώ τελείωσή του106.
στ.Τα Είδη του χρόνου κατά το Μ. Βασίλειο
Τα είδη του χρόνου είναι: Ο γραμμικός ,ο βιωτικός, ο ψυχολογικός και ο

κυκλικός χρόνος.
ζ.Ο γραμμικός χρόνος
Η έννοια του γραμμικού χρόνου εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα γραπτά
των Εβραίων και των Ζωροαστρών. Επίσης ,πολλοί ισλαμιστές και
χριστιανοί θεολόγοι, αλλά και ο ρωμαίος συγγραφέας Σενέκας υιοθέτησαν
την αρχαία άποψη ,ότι ο χρόνος είναι γραμμικός. Η γραμμική αντίληψη για το
χρόνο συναντάται κυρίως στο χριστιανισμό. Η αντίληψη αυτή θέτει την
ιστορική πορεία πάνω σε μια γραμμή, που συνδέει τον αρχέγονο παράδεισο
(κήπο της Εδέμ) ,με την εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού. Ο άνθρωπος
τότε ζούσε σε πλήρη αρμονία με το Δημιουργό ,αλλά διέπραξε το
προπατορικό αμάρτημα και διώχθηκε από τον παράδεισο. Στο εξής ,είναι
αναγκασμένος να κερδίζει το ψωμί του με τον ιδρώτα του προσώπου του. Με
την έλευση όμως του Ιησού Χριστού στη γη, ο άνθρωπος μπορεί πλέον να
εξασφαλίσει τη σωτηρία του για την αιωνιότητα. Έτσι, στο τέλος των χρόνων ,
105 . http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time: Οι στωϊκοί δίδασκαν,

ότι μπορούμε να μιλούμε για ένα μακρύ «διάστημα» χρόνου ,π.χ. ένα έτος, ως παρόν. Ο
στωϊκός Μάρκος Αυρήλιος ,στους διαλογισμούς έλεγε ,ότι η ανθρώπινη ζωή είναι μικρή σε
σύγκριση με το άπειρο της αιωνιότητας.
Πουρναρά ,Θεσσαλονίκη 1992, σσ.27-29.
34
οι δίκαιοι και οι άδικοι θα διαχωριστούν107.
Από την γέννησή μας έχουμε ως άνθρωποι το κατ’ εικόνα του Θεού.
Αξιοποιώντας όμως σωστά το χρόνο και εργαζόμενοι τις αρετές,
πραγματοποιούμε το καθ’ ομοίωσιν, δηλαδή την αγιότητα και τη θέωση. Μέσα
σε αυτό το πνεύμα κινούμενος ο Μ.Βασίλειος ,θεωρεί πως πρέπει να
αξιοποιούμε θεαρέστως και σωτηριολογικώς το χρόνο της ζωής μας. Να
εκμεταλλεύομαστε το χρόνο της ζωής μας αγωνιζόμενοι με ταπείνωση,
αγάπη και υπομονή για τη σωτηρία .
Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ,λέει ο Μ.Βασίλειος, για το σκοπό της

ζωής του ανθρώπου. Άλλοι ισχυρίζονται ,ότι ο σκοπός της ζωής είναι η
επιστήμη, η πρακτική , η ηδονή από τις τροφές κλπ. Εμείς όμως πράττομε και
ζούμε πνευματικά ,γιατί επειγόμαστε για τη μακάρια ζωή του μέλλοντα
αιώνα108. Ο Μ.Βασίλειος εδώ ακολουθεί το γραμμικό βιβλικό είδος του
χρόνου και όχι το κυκλικό ,το οποίο δεν οδηγεί πουθενά. Ο ιεράρχης πάντοτε
συσχετίζει το χρόνο με την ηθική ζωή των πιστών και τονίζει τις συνέπειες της
ανηθικότητας ,αλλά και τον παιδαγωγικό και μη επαναλαμβανόμενο
χαρακτήρα του χρόνου. Έτσι, ο χρόνος της ζωής του ανθρώπου πρέπει να
είναι χρόνος επαγρύπνησης και να οδηγεί στη σωτηρία ,στη βασιλεία του
Θεού, κατά τη διάρκεια της οποίας θα λάβομε την καθαρή και τέλεια
γνώση109. Ο χώρος, όπου φανερώνεται η βασιλεία του Θεού στον παρόντα
χρόνο είναι η Εκκλησία, η οποία είναι το σώμα του Χριστού ,που ανακαινίζει
τον άνθρωπο. Η μετοχή στη Θεία Ευχαριστία είναι κοινωνία με το Χριστό και
την αιώνια ζωή 110,111. Ο πιστός πρέπει να ατενίζει προς την όγδοη ημέρα
συμμετέχοντας στην ασκητική, στη λειτουργική και στη μυστηριακή ζωή (Θεία
Ευχαριστία κυρίως) της Εκκλησίας. Δια μέσου της Θείας Ευχαριστίας ο
άνθρωπος γίνεται θέσει Θεός και μπορεί να ασκήσει την αγάπη, προς τους
ανθρώπους ,αλλά και προς τα κτίσματα.
107 . http://www.theasis.gr/noisis/philosophy/170-%CE%B7-
%CE%B3%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE-
%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-
%CE%BA%CF%85%CE%BA%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-
%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BB%CE%B7%CF%88%CE%B7-
%CF%84%CE%B7%CF%82-
108 .Μ.Βασιλείου ,Εις 48 Ψαλμ. 1,PG 29,432AB.
109 . Α΄ Κορ. 13,12.:«Τώρα γνωρίζω ένα μέρος της αληθείας. Κατά τη βασιλεία του Θεού
όμως θα λάβω καθαρή και τέλεια γνώση».
110 .Ιω. 6,35.: «με τη μετάληψη του σώματος και του αίματός μου, αλλά και με τη διδασκαλία
μου και τη χάρη του Αγίου Πνεύματος μεταδίδω την πραγματική και αιώνια ζωή».
111 .Γρηγορίου Νύσσης, Περί τελειότητος, PG 46, 285BC.

35
Όταν μια σφαίρα ωθηθεί, επεξηγεί ο Μ. Βασίλειος, και ύστερα ακολουθήσει

τον κατήφορο ,θα σταματήσει, όταν ευρεθεί σε κάποιο οριζόντιο επίπεδο
(εννοεί τη βασιλεία του Θεού)112. Ο Θεός θα ανταποδώσει στον καθένα κατά
τα έργα του, κατά τη μέλλουσα κρίση. Γι’ αυτό, να μη σκέφτεστε ,ότι στην
παρούσα ζωή οι δίκαιοι είναι φτωχοί ,ασθενείς και άσημοι ,ενώ οι αμαρτωλοί
είναι πλούσιοι ,υγιείς και ένδοξοι113. Η παρούσα ζωή, καταλήγει στο θάνατο.
Άλλη όμως είναι η ζωή ,στην οποίαν καλεί ο Χριστός τον άνθρωπο 114. Η
πορεία του χρόνου δε διακόπτεται ποτέ και συνοδεύει τα αντικείμενα του
κόσμου. Ο χρόνος συνυπάρχει με τη ζωὴ ,η οποία κατευθύνεται προς το
θάνατο. Όπως οι επιβάτες ενός πλοίου οδηγούνται στο λιμάνι, ακόμα και αν
κοιμούνται ,χωρίς να αντιλαμβάνονται τίποτε, έτσι και οι άνθρωποι με το
πέρασμα του χρόνου ,οδηγοῦνται προς το τέλος της ζωής τους .«Κοιμᾶσαι καὶ
ὁ χρόνος σὲ παρατρέχει. Εἶσαι ξυπνητὸς καὶ ἔχεις φροντίδες, ἀλλὰ ἡ ζωὴ
δαπανᾶται, ἔστω καὶ ἂν αὐτὸ δὲν γίνεται ἀντιληπτό. Ὅλοι τρέχουμε κάποιον
δρόμο, σπεύδοντας ὁ καθένας πρὸς τὸ τέλος. Ὅλα περνοῦν καὶ μένουν πίσω
σου. Τέτοια εἶναι ἡ ζωή. Οὔτε οἱ χαρὲς της εἶναι μόνιμες, οὔτε οἱ λύπες της
διαρκεῖς. Καὶ ὁ δρόμος δὲν εἶναι δικός σου, οὔτε τὰ παρόντα δικά σου»115.
Συνυπάρχει με το φθαρτό ετούτο κόσμο η φύση του χρόνου ,που τρέχει
παράλληλα. Ο χρόνος είναι συγγενής με αυτά που βλέπομε ,φεύγει με αυτά
που φθείρονται, συνυφαίνεται με αυτά που γίνονται και προσδοκάται μαζί με
τα μελλοντικά γεγονότα. Όταν θα έρθει το τέλος του χρόνου στο μέλλον ,θα
γίνει η συντέλεια του κόσμου και η κρίση από το Θεό 116. Να σημειωθεί ,ότι
μέσα στο γραμμικό χρόνο έγινε η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού και ,ότι
τα λογικά και τα άλογα όντα συνοδοιπορούν με το χρόνο ,μέχρι τη συντέλεια
του κόσμου. Ο χρόνος συνοδοιπορώντας με τα όντα δημιουργεί το παρελθόν
το παρόν και το μέλλον τους ,όπου διαπιστώνεται η αύξηση ,η μείωση και η
αστάθεια τους.
Το παρόν για τους ανθρώπους σημαίνει το ακαριαίο και το αδιαίρετο το

χρόνου και ,ότι ο Θεός γνωρίζει τα πάντα ως παρόν. Τίποτε στο Θεό δεν έγινε
παρελθόν ,ούτε μέλλον ,αλλά τα πάντα βλέπει ο οφθαλμός του Θεού ως
παρόν, συμπεριλαμβανομένου και του μέλλοντα αιώνα 117. Το παρόν ,ως μια
χρονική στιγμή δεν έχει διάρκεια μεγάλη και μπορεί να θεωρηθεί ,ότι στερείται
ύπαρξης. Το παρόν όμως έχει σχέση με την άχρονη αιωνιότητα ,διότι ο
112 .Μ.Βασιλείου ,Εις Εξαήμ.9,2, PG 29, 189BC.
113 . Μ.Βασιλείου ,Εις 1 Ψαλμ. 4, PG 29, 220B.
114 . Ομιλία εις Ψαλμόν 33,9,PG 29,373A.
115 . Μ. Βασιλείου, Ομιλία εις Ψαλμόν 1, 4, PG 29, 220D-221A.
116 . Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 66, PG 30, 232C.
117 . Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 119, PG 30,312A.

36
άνθρωπος πρέπει να διάγει κατά Θεόν βίο μέσα στο παρόν ,για να βρεθεί στο
μέλλοντα αιώνα κοντά στο Χριστό.
Ο Μ. Βασίλειος σημειώνει, ότι ο Θεός θα κρίνει τους ανθρώπους με

δικαιοσύνη. Θα δούμε τότε τα έργα που πράξαμε με τη μνήμη, χωρίς όμως να
καταναλωθούν χρόνια118. Τα σωτήρια γεγονότα και οι παρεμβάσεις της θείας
πρόνοιας που εμφανίστηκαν στο παρελθόν, πρέπει ο πιστός να τα βιώσει ,
ατενίζοντας εσχατολογικά το μέλλον.
Οι άνθρωποι ζούνε το παρόν και κάθε πράξη τους ,που γίνεται στο παρόν
πρέπει να είναι σύμφωνη με τις θείες εντολές119. Ο χρόνος συνοδεύει
ολόκληρο το περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζούνε οι άνθρωποι ,αλλά και
αυτούς τους ίδιους. Οι άνθρωποι πρέπει να χειρίζονται σωστά τον παρόντα
χρόνο ,με απώτερο στόχο τη ζωή του μέλλοντα αιώνα. Δε θα εισέλθουν
ασεβείς στη βασιλεία του Θεού ,διότι προτίμησαν την ολιγόχρονη και
παροδική ετούτη ζωή120. Ο πιστός δεν πρέπει να αφοσιώνεται τελείως στο
παρόν ,το οποίο έχει μικρή διάρκεια ,αλλά προς το μέλλοντα αιώνα. Η
βασιλεία του Θεού είναι παρούσα ,βιούμενη, αναμενόμενη και
προσδοκώμενη, διότι ο Χριστός είναι παρών με το Άγιο Πνεύμα στην
Εκκλησία. Έτσι,το άκτιστο φως, το οποίο βλέπουν οι άγιοι της Εκκλησίας,
είναι το ίδιο το φως της βασιλείας του Θεού121,122. Είμαστε παροδικοί,
προσωρινοί και φιλοξενούμενοι στην παρούσα ζωή και επιζητούμε να
κερδίσουμε τη μέλλουσα, ουράνια βασιλεία του Κυρίου123. Ο άνθρωπος
πρέπει να στρέψει τους πνευματικούς του οφθαλμούς προς το μακρυνό
μέλλον, τα έσχατα, την αιωνιότητα, και να προσδοκά τη ζωή του μέλλοντα
αιώνα. Ο χρόνος λοιπόν είναι η προετοιμασία για την αιωνιότητα.
Το Πνεύμα το άγιο ενισχύει τους τρόφιμούς του με τις επαγγελίες του

μέλλοντος. Με τις θλίψεις, έρχεται η ελπίδα. Δε συγκρίνεται η διάρκεια της
παρούσας ζωής με τον ατελεύτητο, μέλλοντα αιώνα124. Η βασιλεία του Θεού
118 .Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 119, PG 30, 312BD.
119 . Μ.Βασιλείου ,Προτρεπτική εις το άγ. Βαπτισμα 6, PG 31, 437C.
120 . Μ.Βασιλείου , Εις 48 Ψακμ. 7, PG 29, 448C.
121 . Γρηγορίου Παλαμά, Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων 3,1,14, Συγγράμματα, τόμ. 1,
Θεσσαλονίκη 1962, σ. 628.
122 .Γρηγορίου Παλαμά, Αντιρρητικός προς Ακίνδυνον 5,8,33, Συγγράμματα, τόμ. 3,

123 .Εβρ.13,14.
124 . Μ.Βασιλείου , Επιστολή 140,1,PG 32, 558B.

37
δεν αναμένεται μόνο ως μέλλουσα, αλλά και ως παρούσα125. Ο πιστός

καλείται να χρησιμοποιεί σωστά το χρόνο του ,με την προοπτική της αιώνιας
ζωής126.
Οι αμαρτωλοί προσβλέπουν στην απόλαυση των αγαθών του παρόντος

με κάθε αίσθηση, ενώ οι δίκαιοι προσβλέπουν στα αγαθά του μέλλοντος.
Μακάριος είναι εκείνος, που δε δελεάστηκε από την ηδονή, αλλά με υπομονή
και ελπίδα δέχθηκε τη σωτηρία127. Ο άνθρωπος που αποβλέπει προς το
μέλλον, πρέπει να είναι οπλισμένος με τις αρετές της υπομονής και της
ελπίδας. Έτσι,θα επιτύχει την «κατά χάριν» αιωνιότητα, τη σωτηρία και τη ζωή
κοντά στον Θεό128.
Εφόσον δεν έχει σταματήσει ο χρόνος, φρονεί ο Μ. Βασίλειος και υπάρχουν

ακόμη ημέρες ανθρώπινης ζωής ,θα πρέπει οι άνθρωποι να ανανεώσουν
την πίστη τους, για να επιτύχουν τη μεταμόρφωσή τους. Σε όλους αυτούς θα
ανταποδοθούν τα αγαθά εν καιρώ129. Στον παρόντα χρόνο δηλαδή ,ο πιστός
θα πρέπει να νικήσει το χρόνο ,να βιώσει το αιώνιο και να μην ασχολείται με
το χώρο της φθοράς (χρήματα, δόξα κλπ.). Θα πρέπει να στρέψει όλες τις
σκέψεις του προς το Θεό, να αγαπά τους συνανθρώπους του και να τηρεί τις
εντολές του Θεού. Ο Θεός τότε, για τη θυσία του προσωπικού του χρόνου ,θα
μετεγγίσει στον πιστό την αιώνια αφθαρσία και θα τον κάνει κοινωνό της
υπεράνω χρόνου ζωής Του. Μέσα στο χρόνο, ο άνθρωπος ,οφείλει να
καλλιεργεί την πίστη, την αγάπη, την αλληλεγγύη και την ελπίδα, για να
οικειωθεί την αιωνιότητα. Ο παρών χρόνος γίνεται ένα θαυμάσιο προοίμιο της
θείας αιωνιότητας, όταν αφαιρεθεί η αμαρτία και εδραιωθεί η πίστη του
ανθρώπου. Διότι, όπως είπε ο Κύριος ,«εκείνος που πιστεύει σε εμένα, θα
έχει την αιώνιο ζωή»130. Με τη βοήθεια του πανάγαθου και παντοδυνάμου
Θεανθρώπου, «το φορτίο των υποχρεώσεων και των καθηκόντων, που μας
επιβάλλει ,θα είναι ελαφρό»131.
125 . Ιω. 5,25. : Όσοι θα δεχθούν τη διδασκαλία του Υιού του θεού θα ζήσουν στους αιώνες
πλησίον του Θεού.
126. Εφ. 5,16.: «…να εκμεταλλεύεσθε δια το αγαθόν τον χρόνον της παρούσης ζωής …».
127 . Μ.Βασιλείου , Εις 1 Ψαλμ. 5, PG 29, 224AB.
128 . Ιω. 11,26.: «ὁ πιστεύων εἰς ἐμέ, κἂν ἀποθάνῃ, ζήσεται· καὶ πᾶς ὁ ζῶν καὶ πιστεύων εἰς
ἐμὲ οὐ μὴ ἀποθάνῃ εἰς τὸν αἰῶνα. πιστεύεις τοῦτο»;
129.Μ.Βασιλείου , Επιστολή 91, PG 32, 476C.
130. Ιω. 6,47.
131 . Ματθ. 11,30.

38
Στον άνθρωπο δεν παραμένει η υγεία πάντοτε στο σώμα, ούτε το άνθος
της νεότητας ,ούτε η ευημερία της ζωής132. Δεν πρέπει λοιπόν να ασχολείται
ο άνθρωπος με την απόκτηση χρημάτων ή να προσπαθεί να γίνει
κυβερνήτης ,αλλά να ελπίζει στον Κύριο133. Δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε
,αλλά να υπομένομε τις θλίψεις και να ελπίζομε στη βασιλεία του Θεού 134.
Διότι η αιώνια ζωή δε διακόπτεται από το θάνατο135. Στην Εκκλησία του
Χριστού, που βρίσκεται «πανταχού της οικουμένης» και «πανταχού των
χρόνων», θα πραγματωθεί η πρόγευση της αιώνιας ζωής136.
Το παρόν πρέπει να το χρησιμοποιούμε για το πνευματικό μας συμφέρον

,δηλαδή να απαλλασσόμαστε από τα πάθη137. Η νέκρωση των παθών όμως
πρέπει να συνοδεύεται με τη μετοχή του ανθρώπου στην ασκητική,
λειτουργική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας. Με τον τρόπο αυτό ,θα έχει ο
χρόνος του ανθρώπου πνευματικό κέρδος. Για το Μ.Βασίλειο ,ο χρόνος μετά
το προπατορικό αμάρτημα συνυφαίνεται με τη φθορά και το θάνατο του
ανθρώπου. Το αμάρτημα αυτό ήταν η τάση αυτόνομης ισοθεΐας και
αδυναμίας συγνώμης.
Ο άνθρωπος με τη χάρη του Θεού και με την άσκηση, μπορεί να

εξομοιωθεί με το Θεό. Μέσα στον παρόντα χρόνο ,που δεν είναι τόσο
σημαντικός ,όσο η βασιλεία του Θεού ,είναι δυνατό να αρχίσει η
μεταμόρφωση του ανθρώπου. Πρέπει να τηρούμε τα θεία διδάγματα ,διότι δε
γνωρίζομε πότε θα έρθει ο Κύριος138. Όταν λείπει η εσχατολογική θεώρηση ,ο
άνθρωπος θα διαπράξει αμαρτήματα. Οι περιορισμοί που επιβάλλουν οι
εντολές του Θεού, συντελούν στην τελείωση και στη θέωση του ανθρώπου. Ο
γραμμικός χρόνος συντελεί ,ώστε ο άνθρωπος να μην επαναπαύεται στο
παρόν ,αλλά να ελπίζει στη θεία οικονομία εν Χριστώ. Ο χρόνος πρέπει να
νοηθεί ,ως το περιβάλλον μέσα στο οποίο ο άνθρωπος θα επιτύχει την
τελείωσή του ,αγωνιζόμενος. Κατά το Μ.Βασίλειο ,ο χρόνος συνδέεται με το
στόχο του ανθρώπου, που δεν είναι άλλος από τον αγιασμό του και τη θέωση.
132 .Μ.Βασιλείου , Εις την αρχήν των Παροιμιών 15, PG 31, 417C.
133 .Μ.Βασιλείου , Εις 7 Ψαλμ. 2,PG 29, 232A.
134 .Μ.Βασιλείου , Εις 43 Ψαλμ. 2, PG 29, 420AB.
135 . Σ. Αγουρίδου, «Χρόνος και αιωνιότης (εσχατολογία και μυστικοπάθεια), εν τη θεολογική

διδασκαλία Ιωάννου του Θεολόγου», Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής, τόμ. 3,
136 .Ιω. Χρυσοστόμου, Ερμηνεία εις ψαλμόν 144,4, ΡG 469-470.
137. Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 5, PG31, 209A.
138 . Μ.Βασιλείου , Όροι κατά πλάτος 1, PG 31 ,899B-892B.

39
Οι άνθρωποι ,εξαιτίας του κατ’εικόνα δεν αρκούνται στα επιτεύματα που

κατόρθωσαν στο παρόν, αλλά ελπίζουν και επιδιώκουν τα μελλοντικά139.
Στον παρόντα χρόνο πρέπει να αποφεύγεται η ηδονή και να προτιμάται η

αρετή. Στην ηδονή συμπεριλαμβάνονται η ευπάθεια της σάρκας, η μέθη ,ο
γέλωτας, η όρχηση, η πορνεία κλπ. Στην αρετή βρίσκονται η χειραγώγηση της
σάρκας, η νηστεία, τα δάκρυα, η προσευχή, οι στεναγμοί ,η παρθενία κ.ά. 140.
Όταν ο άνθρωπος ενθυμείται τα αιώνια ,τότε μπορεί να ζει ενάρετα ,ενώ αν
απορροφάται από τα παρόντα μόνον, τότε υποτάσσεται στην ηδονή των
αισθήσεων.
Στον παρόντα χρόνο είμαστε οδοιπόροι της ζωής και ο Θεός είναι αυτός
,που μας ενισχύει141. Ζούμε μέσα στο περιβάλλον της γέννησης και της
φθοράς. Μέσα στο χρόνο όμως πρέπει να υπερβαίνομε τα παρόντα και να
προοδεύομε, κατευθυνόμενοι συνέχεια προς το Θεό, έχοντας την ελπίδα ,ότι
θα ανταμειφθούμε στο μέλλον. Τότε θα γεμίσει η ψυχή μας με ευφροσύνη 142.
Ο δρόμος και τα παρόντα δεν είναι δικά μας. Τα ευχάριστα και τα λυπηρά
γεγονότα δεν είναι μόνιμα143. Ο Μ. Βασίλειος περιγράφει έντεχνα τη σχέση του
ανθρώπου με το ρέον και φθαρτό περιβάλλον και προτείνει την αποδέσμευσή
του από αυτό.
Στη μνήμη μας πρέπει να κατοικεί ο Θεός και όχι οι ρέουσες παραστάσεις
,που οδηγούν στην αμαρτία. Έτσι γινόμαστε ναός του Θεού, όταν δεν
εκδιώκεται από τη μνήμη μας ο Θεός από τις γήϊνες φροντίδες και δεν
ταράσσεται ο νους από απροσδόκητα πάθη, αλλά ασχολείται με έργα
αρετής144. Ο ιεράρχης τονίζει ,ότι ο απαλλαγμένος από τα πάθη άνθρωπος,
έχει ήδη από τον παρόντα χρόνο την εμπειρία και την πρόγευση της όγδοης
ημέρας, του καινού αιώνα
η.Ο βιωτικός χρόνος
Βιωτικός χρόνος είναι η διάρκεια της ζωής του ανθρώπου ,από τη γέννηση
μέχρι το θάνατό του. Ο χρόνος αυτός μπορεί να παραλληλιστεί με τη διάρκεια
του χρόνου από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι τη συντέλειά του.
139 . Μ.Βασιλείου , Επιστολή 42,1, PG 32, 349A.
140 .Μ.Βασιλείου ,Εις 1 Ψαλμ. 5, PG 29, 224AB.
141 .Μ.Βασιλείου ,Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς 2, PG 31, 544A-545A.
142 .Μ.Βασιλείου ,Περί Ευχαριστίας 3, PG 31, 224B.
143 . Μ.Βασιλείου ,Εις 1 Ψαλμ. 4, PG 29, 220D-221B.
144 .Μ.Βασιλείου , Επιστολή 2,4, PG 32, 229B.

40
Ο βίος του ανθρώπου είναι ένας δρόμος ,που καταλήγει στο τέλος της
ζωής του καθενός. Είτε κοιμάσαι ,είτε είσαι ξυπνητός ,ο χρόνος τρέχει. Ο
χρόνος έχει παιδαγωγικό χαρακτήρα και πρέπει να βιώνεται στο πλαίσιο της
θείας πρόνοιας145. Μόνο ο Θεός γνωρίζει και κρίνει ανάλογα με την αγιότητα
,που πέτυχαν οι άνθρωποι, ποιο είναι το πνευματικό συμφέρο του καθενός
μας και γιατί τα πέρατα του βίου μας είναι άνισα146. Αφού ο άνθρωπος εξέλθει
από τους μητρώους κόλπους ,αμέσως σύρεται από τα ρεύματα του βιωτικού
χρόνου και δεν μπορεί να επιστρέψει στη χθεσινή ημέρα (στο παρελθόν).
Εμείς προχωρούμε εμπρός καθώς αυξάνεται η ηλικία μας ,αλλά αγνοούμε το
τέλος μας, όπως αγνοούμε το τέλος του κόσμου και τη δεύτερη παρουσία. Για
τούτο πρέπει να επαγρυπνούμε και να αξιοποιούμε το χρόνο,
προπαρασκευαζόμενοι για την αποδημία μας147. Εδώ τονίζεται η ευθύνη του
ανθρώπου στην εξατομικευμένη εσχατολογία, η οποία, κατά κάποιο τρόπο,
ταυτίζεται με την κοσμολογική εσχατολογία. Η μορφή του Θεού ως γνωστό
αλλοιώθηκε στη μνήμη του πεπτωκότος, μετά την αθέτηση του θείου
θελήματος από τον άνθρωπο. Η ανάμνηση του Θεού όμως στον παρόντα
χρόνο επιτυγχάνεται με τη θεία Ευχαριστία, κατά την οποίαν οι πιστοί
προγεύονται τη δεύτερη παρουσία του Χριστού.
Μετά το τέλος του βιωτικού χρόνου, θα φέρομε στη μνήμη τα έργα ,που
επράξαμε στην επίγεια ζωή και θα κριθούμε, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος 148. Ο
κάθε άνθρωπος ζει το βιωτικό του χρόνο ,που είναι μικρής διάρκειας. Ο
τελευταίος συνδέεται όμως με την αμαρτία ,που διαπράττεται από τους
ανθρώπους. Ο βίος των αμαρτωλών δείχνει ,ότι ο παρών χρόνος είναι
ευχάριστος, ενώ των δίκαιων δείχνει τα αγαθά του μέλλοντος. Πάντως, ο
παρών χρόνος των σωζομένων είναι επίπονος149. Εδώ τονίζεται η βίωση της
αγιότητας από τον άνθρωπο, ο οποίος προσβλέπει προς το μέλλον. Ο
άνθρωπος δεν πρέπει να υποτάσσεται στο χωροχρόνο ,αλλά θα πρέπει να
ακολουθεί την πορεία προς το Θεό. Να σημειωθεί ,ότι κατά τη χρονική
διάρκεια της ζωής του χριστιανού, είναι δυνατό να βιωθεί το αιώνιο ,ως
πρόγευση της θείας αγάπης και ζωής.
145 .Μ.Βασιλείου , Εις 1 Ψαλμ.4 ,PG 29, 220C-221Β.
146 . Μ.Βασιλείου , Επιστολή 5,2, PG 32, 240C.
147. Μ.Βασιλείου , Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς 2, PG 31,544D-545A.
148 . Μ.Βασιλείου , Εις Ησαΐαν 120, PG 30, 312CD.
149. Μ.Βασιλείου , Εις 1 Ψαλμ. 5,PG 29, 224A.

41
θ.Ο ψυχολογικός χρόνος
Ο ψυχολογικός χρόνος επαφίεται στην υποκειμενική κρίση του ανθρώπου,

με την έννοια της ψυχολογικής μνήμης150.
Στη διδασκαλία του Μ.Βασιλείου για τον χρόνο συναντάται και ο
ψυχολογικός χρόνος. Ήδη όμως ο Αριστοτέλης είχε πει ,ότι είναι αδύνατο να
αριθμηθεί ο χρόνος, εφόσον δεν υπάρχει ψυχή151. Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης
λέει, ότι ο Θεός έδωσε στα χρονικά δημιουργήματα παρελθόν ,παρόν και
μέλλον. Τα δημιουργήματα ,τονίζει, βρίσκονται μέσα στο χώρο και στο χρόνο,
ενώ ο Θεός είναι αΐδιος και δε βρίσκεται μέσα στο χώρο και στο χρόνο, αλλά
πριν και πάνω από το χώρο και το χρόνο. Ο Θεός υπάρχει αφεαυτού, δε
μετριέται με αιώνες ,δε βρίσκεται στο παρελθόν ή στο μέλλον και δε γίνεται
καταληπτός152. Αναμφιβόλως είναι εμφανής η επίδραση του Μ.Βασιλείου
στον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, ο οποίος επεξεργάστηκε φιλοσοφικά διάφορες
διδασκαλίες του αδελφού του.
Ο Θεός αντιλαμβάνεται το παρελθόν και το μέλλον ως παρόν153. Κατά το

Μ.Βασίλειο, ο Τριαδικός Θεός είναι αΐδιος και δεν υπόκειται σε χρονικά όρια
και φθορά. Αντίθετα ,ο άνθρωπος επηρεάζεται από το χρόνο (παρελθόν,
παρόν και μέλλον) και υπόκειται σε αλλοίωση.
Στον άνθρωπο το σώμα αλλοιώνεται με την αύξηση της ηλικίας. Επίσης η

ψυχή αλλοιώνεται από την αμαρτία. Η ψυχοσωματική αλλοίωση του
ανθρώπου οφείλεται στην αμαρτία154. Δια του Αγίου Πνεύματος θα επιτελεστεί
η αποκατάσταση του ανθρώπου στον παράδεισο, η άνοδός του στη βασιλεία
των ουρανών και η επάνοδός του στην υιοθεσία ,σημειώνει ο Μ. Βασίλειος 155.
Στο σημείο αυτό ο ιεράρχης προβάλλει τη θέωση του ανθρώπου, στην
προσωπική εσχατολογία. Ο άνθρωπος τότε θα γίνει τέκνο φωτός και θα
μετέχει της αΐδιας δόξας μέσα στο χρόνο της ζωής του ,αλλά και κατά το
μέλλοντα αιώνα. Θα απολαύσει τα αγαθά της επαγγελίας με την πίστη του και
150 . Ο χρόνος αυτός είναι προϊόν του νου. Παραδείγματα ψυχολογικού χρόνου είναι τα
παρακάτω. Συχνά ξυπνάμε λίγα λεπτά πριν χτυπήσει το ξυπνητήρι. Καρφώνοντας το βλέμμα
στο ρολόι αισθανόμαστε ο χρόνος κυλά αργά. Ως παιδιά οι διακοπές μας φαίνονταν μεγάλες
,ενώ στη μέση ηλικία ο χρόνος των διακοπών μας φαίνεται ελάχιστος.
(https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CF%82#.CE.
9F_.CE.A7.CF.81.CF.8C.CE.BD.CE.BF.CF.82_.CF.83.CF.84.CE.B7_.CE.A6.CF.85.CF.83.C
E.B9.CE.BA.CE.AE).
151 .Αριστοτέλη , Φυσικά 223a ,25.
152 . Γρηγοριου Νύσσης, Κατά Ευνομίου 1, PG 45, 368AB
153 . Μ.Βασιλείου , Εις Ησαΐαν 119,PG 30, 312A.
154 . Μ.Βασιλείου , Εις 114 Ψαλμ. 5, PG 29, 493B.
155 . Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 15,36, PG 32, 132B.

42
στην παρούσα ζωή του ,με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, αλλά και κατά το
μέλλοντα αιώνα. Η εσχατολογία δηλαδή ξεκινά από την απαρχή προς το
τέλειο. Να σημειωθεί ,ότι με την πίστη καταργούνται οι νόμοι του χρόνου.
Φανερώσεις της βασιλείας του Θεού μέσα στον παρόντα κόσμο είναι η
Μεταμόρφωση, η Ανάσταση του Χριστού και η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος
κατά την ημέρα της Πεντηκοστής. Φανερώσεις της βασιλείας του Θεού
γίνονται και στους αγίους της Εκκλησίας. Η Εκκλησία οδηγεί μέσα από το
χρόνο στην αιωνιότητα. Επίσης κατά το τέλος του κόσμου και του χρόνου, η
Εκκλησία θα οδηγεί προς τη βασιλεία του Θεού. Πριν και μετά από το χρόνο
υπήρχε και θα υπάρχει η υπέρχρονη αιωνιότητα και αϊδιότητα156.
Η Εκκλησία οφείλει να μας υπενθυμίζει συστηματικά τη μετάσταση του νου

στο μέλλοντα αιώνα, ενώ ζούμε το παρόν157. Αυτό βέβαια γίνεται με την
ενέργεια του Αγίου Πνεύματος ,το οποίο φέρνει τη θεία χάρη στην ψυχή του
ανθρώπου ,που ελπίζει. Ο Θεός καλεί τον άνθρωπο να έρθει κοντά του και ο
άνθρωπος απαντά θετικά στην πρόσκληση του Θεού, όταν κινείται προς
Αυτόν.
Ο χρόνος της ζωής των Χριστιανών θα πρέπει διακρίνεται , για τη

μετάνοια και την αγάπη προς το Θεό και το συνάνθρωπο. Η μετάνοια,
επαναφέρει τον άνθρωπο «εἰς οἰκείωσιν Θεοῦ ἀπὸ τῆς διὰ τὴν παρακοὴν
γενομένης ἀλλοτριώσεως»158.
Η εξοικείωση με τη διδασκαλία του Κυρίου και με τα γεγονότα της θείας

οικονομίας μας ανακαινίζει. Διότι αυτός που επεκτείνεται προς το μέλλον
,πάντοτε γίνεται καινότερος159. Η προσέγγιση και η οικείωση του Αγίου
Πνεύματος από την ψυχή του ανθρώπου γίνεται, αφού ο τελευταίος
αποβάλλει τα πάθη του. Ο χρόνος μεταξύ του παρόντος και του μέλλοντος
μικραίνει στην ψυχή του ανθρώπου από το Άγιο Πνεύμα. Αφού το Άγιο
Πνεύμα παραλάβει καθαρό το βλέμμα του ανθρώπου, θα του δείξει την όψη
του αόρατου αρχέτυπου. Με τον τρόπο αυτό γίνεται η τελείωση αυτών που
προσπαθούν. Οι πνευματοφόρες ψυχές τότε ,αποστέλλουν τη χάρη και σε
άλλες ψυχές, οι οποίες ζουν κοντά στο Θεό. Η παραμονή κοντά στο Θεό
χορηγεί στις ψυχές αυτές την ευφροσύνη και την πρόγνωση των
μελλόντων160.
156 .Μ. Βασιλείου, Εις Εξαήμερον 1,5, ΡG 29, 13Α.
157 . Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 27,66,PG 32, 132B.
158 . Μ. Βασιλείου, Περί Αγίου Πνεύματος 15, 35, PG 32, 128D .
159 . Μ.Βασιλείου , Εις 32 Ψαλμ. 2, PG 29, 329BC.
160 . Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 9,23, PG 32, 109AC.

43
Ο άνθρωπος πρέπει να ζει με την ελπίδα των μελλοντικών αγαθών και να

θεωρεί ,ότι είναι μηδαμινά τα παρόντα αγαθά. Η ψυχή δεν περιορίζεται στο
παρελθόν ,στο παρόν ή στο μέλλον. Το γεγονός αυτό κατορθώνεται με τη
μνήμη και με την ελπίδα. Με τον ψυχολογικό χρόνο ο άνθρωπος υπερβαίνει
τα παρόντα και στρέφει την ελπίδα του προς τα αιώνια ,τα οποία θα γεμίσουν
την ψυχή με ευφροσύνη και τις καρδιές με αγγελική αγαλλίαση. Εάν η ζωή του
ανθρώπου αποβλέπει προς το Θεό ,η ελπίδα της ανταπόδοσης θα τον
ανακουφίζει από τα λυπηρά. Στη δόξα των ουρανών και στον επουράνιο
πλούτο πρέπει να αποβλέπει ο άνθρωπος ,για να συμπεριληφθεί στους
πολίτες της επουράνιας Ιερουσαλήμ161.
ι.Ο κυκλικός χρόνος
Η κυκλική αντίληψη του χρόνου είναι κοινή σε όλη την προχριστιανική

ευρωπαϊκή αρχαιότητα. Η αντίληψη αυτή προήλθε από την παρατήρηση
ορισμένων φαινομένων που επαναλαμβάνονται περιοδικά, όπως οι εποχές
,οι γενεές ,ο ήλιος που ανατέλλει και δύει κάθε μέρα, ο θερισμός και η
σπορά, που επαναλαμβάνονται κάθε έτος κ.ο.κ.ε.162.
Η ελληνική φιλοσοφία συνέδεσε το χρόνο και με την ανακύκληση.

Σύμφωνα με την άποψη αυτή, διάφορα γεγονότα συντελούν στη φθορά και
στην καταστροφή του κόσμου. Στη συνέχεια αρχίζει νέα περίοδος
ανασυστάσεως, ανασυγκροτήσεως και διακοσμήσεως του κόσμου
(παλιγγενεσία ή αποκατάσταση του κόσμου). Στην άποψη αυτήν πίστευαν οι :
Αναξίμανδρος, Πυθαγόρειοι, Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής, στωϊκοί και
νεοπλατωνικοί163.
Ο Αριστοτέλης και οι στωϊκοί θεωρούσαν το χρόνο τελείως κυκλικό,

επηρεασμένοι από την κυκλική επαναφορά των εποχών. Ο Πλούταρχος είχε
περιγράψει, ότι μετατρέπονται ανά 3.000 χρόνια οι θεϊκές δυνάμεις από καλές
σε κακές. Ο Πλάτωνας επίσης μίλησε για τον κύκλο των εποχών και οι
161 . Μ.Βασιλείου , Περί Ευχαριστίας 7 ,PG 31, 236AD.
162.http://www.theasis.gr/noisis/philosophy/170-%CE%B7-
%CE%B3%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE-
%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-
%CE%BA%CF%85%CE%BA%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE-
%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BB%CE%B7%CF%88%CE%B7-
%CF%84%CE%B7%CF%82-
%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%CF%82
163 .http://oodegr.co/oode/filosofia/apokatastash_pantwn_1
44
νεοπλατωνικοί επρέσβευαν την ψυχική ανέλιξη164.
Σχετική με την ανακύκληση είναι και η διδασκαλία του Ωριγένη, όπου

γίνεται λόγος για διαδοχικές μετενσαρκώσεις, έως ότου επιτευχθεί η τέλεια
κάθαρση κάθε ψυχής, και η ένωση της με το Θεό. Στην ανακύκληση αυτή
είναι εμφανής η διδασκαλία περί μη αναστάσεως των σωμάτων165.
Η θύραθεν φιλοσοφία επίσης συνέδεσε το χρόνο και με την ειμαρμένη

(πεπρωμένο,αναπόφευκτο). Την ειμαρμένη οι στωϊκοί σχεδόν την ταύτιζαν με
το Θεό. Την επικράτηση της ειμαρμένης σε όλον τον Κόσμο, δέχονται ο
Λεύκιππος και ο Δημόκριτος. Αντίθετα ,ο Αναξαγόρας διακηρύσσει, ότι τίποτε
δεν γίνεται σύμφωνα με αυτήν166.
Για να εννοήσομε τη διδασκαλία του Μ. Βασιλείου για τον κυκλικό χρόνο

και τον κόσμο, πρέπει να γνωρίζομε τα παρακάτω: Ο Πλάτων θεωρεί ,ότι ο
χρόνος κινείται κυκλικά ,μέσω των ουρανίων σωμάτων167. Σύμφωνα με τον
Πλάτωνα, το σύμπαν υπάρχει αιώνια. Όταν ο Δημιουργός δημιούργησε το
σύμπαν, δημιούργησε και το χρόνο. Την ίδια στιγμή που ο Δημιουργός έφερε
σε τάξη το σύμπαν, έκαμε μια κινούμενη εικόνα της αιωνιότητας σύμφωνα με
τον αριθμό. Αυτό βέβαια ονομάζομε « χρόνο»168.
Ο Αριστοτέλης αντίθετα, πρεσβεύει τη γραμμική θεώρηση του χρόνου 169.

Ο χρόνος, κατά τον Αριστοτέλη ,αποτελείται από το παρελθόν, το παρόν και
το μέλλον. Το παρελθόν υπήρξε και δεν υφίσταται πλέον, ενώ το μέλλον
πρόκειται να έρθει170. Το παρόν δεν είναι προφανώς μέρος του χρόνου171.
Επίσης σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, ο κόσμος αυτός, δε δημιουργήθηκε

από κανένα θεό, ή άνθρωπο, αλλά υπήρχε πάντοτε και υπάρχει και πάντοτε
θα υπάρχει172. Ο Μ. Βασίλειος αντίθετα διδάσκει, ότι ο χρόνος δεν κινείται
164 .http://kinisiideon.blogspot.gr/2011/02/blog-post.html
165 . http://oodegr.co/oode/filosofia/apokatastash_pantwn_1
166 .http://eineken.pblogs.gr/2011/11/eimarmenh-h-topothrhtria-ths-kosmikhs-
nomoteleias.html
167 . http://istorias-alitheia.blogspot.gr/2011/02/blog-post_7249.html .
168 . Πλάτωνος ,Tίμαιος 37d (

%82 ).
169 . http://istorias-alitheia.blogspot.gr/2011/02/blog-post_7249.html
170 .Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV ,217b33.
171 .Αριστοτέλη, Φυσικά βιβλίο IV ,217b33. 220a20.
172 . http://autochthonesellhnes.blogspot.gr/2016/01/blog-post_56.html
45
κυκλικά και δεν επαναλαμβάνονται τα ίδια γεγονότα. Βασιζόμενος στη

διδασκαλία της Βίβλου ,δε δέχεται την άποψη, ότι η κυκλική κίνηση είναι
αιώνια και άναρχη. Ο Θεός, λέει, εδημιούργησε το σύμπαν. Το τελευταίο δεν
προέρχεται από τη θεία ουσία και δε θεωρείται συναΐδιο με το Θεό. Αυτά που
βλέπομε δεν είναι χωρίς αρχή και δίχως τέλος. Διότι, εάν κάτι έχει χρονική
αρχή, θα έχει και τέλος. Δηλαδή, αυτά που δημιουργήθηκαν κάποια χρονική
στιγμή είναι ανάγκη να τελειώσουν. Τελικά ,το σύμπαν θα μεταποιηθεί κατά τη
συντέλεια του κόσμου173,174.
Όσα είναι ορατά δεν είναι άναρχα ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Τα ουράνια

σώματα περιστρέφονται κυκλικά. Όμως την αρχή του κύκλου ,πάνω στον
οποίο κινούνται τα άστρα ,είναι δύσκολο να βρεί κάποιος. Για να σχηματίσει
κάποιος έναν κύκλο ,θα πρέπει να αρχίσει από κάποιο σημείο. Όταν θα
σχηματίσει ολόκληρο τον κύκλο σε κάποιο σημείο θα τελειώσει. Δεν είναι
δυνατό όμως να πει κάποιος ,ότι τα ουράνια σώματα (το σύμπαν ) που
κινούνται κυκλικά ,ότι είναι χωρίς αρχή και δίχως τέλος. Κάποτε θα έρθει το
τέλος του κόσμου ,η συντέλειά του ,η μεταποίηση και η μεταστοιχείωσή του,
σύμφωνα με τη θεόπνευστη διδασκαλία της Γραφής175. Στη Βίβλο και στην
ορθόδοξη Πατερική Γραμματεία υπάρχει η ευθύγραμμη αντίληψη για το χρόνο
και για το χώρο. Όμως στην ευθύγραμμη ,συνεχή πορεία του ο χρόνος
σχηματίζει χρονικοὺς κύκλους, συνοδεύοντας διάφορα γεγονότα η
πράγματα. Έτσι η συνολική ροὴ του χρόνου μετασχηματίζεται σε σπειροειδή,
που καταλήγει στὴν αιωνιότητα.
Σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο ,ο Θεός που κατασκεύασε τη φύση του

χρόνου ,ως μέτρο του χρόνου καθόρισε την ημέρα και την εβδομάδα. Η
τελευταία σχηματίζεται από την ανακύκλωση επτά ημερών. Η εβδομάδα
περιστρέφεται συνέχεια γύρω από τον εαυτό της και απαριθμεί την κίνηση του
χρόνου. Το σχήμα αυτό της κίνησης είναι κυκλικό ,διότι αρχίζει και καταλήγει
στο ίδιο σημείο. Επίσης ο αιώνας κινείται κυκλικά ,περιστρεφόμενος γύρω
από τον εαυτόν του και πουθενά δεν τελειώνει. Για το λόγο αυτόν η αρχή του
χρόνου δεν ονομάστηκε πρώτη ημέρα ,αλλά «μία», για να είναι συγγενής
προς τον αιώνα από την ονομασία της. Να σημειωθεί, ότι ο αιώνας είναι
μοναδικός και δεν κοινωνεί προς άλλον αιώνα176.
Η παραπάνω θέση του Μ.Βασιλείου εμφανίζει κάποια ομοιότητα με την

επόμενη αντίληψη του Πλάτωνα για το χρόνο: «Ο Δημιουργός έφτιαξε το
173 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.1,3 ,PG 29, 9ΑC.
174.Ψαλ. 101,27.:«Οι ουρανοί θα μεταστοιχειωθούν ,συ όμως παραμένεις αναλλοίωτος δια

μέσου των αιώνων».
175 .Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.1,3, PG 29, 9AB.
176 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.2,8, PG 29, 49C.

46
χρόνο, ως κινούμενη εικόνα της ακίνητης αιωνιότητας»177. Αναφέροντας ο

Μ.Βασίλειος την αντίληψη του Πλάτωνα για το χρόνο, θέλει να τονίσει
διδακτικά, ότι ο άνθρωπος από την κατάσταση της αμαρτίας, που βρίσκεται
μέσα στο χρόνο ,μπορεί να φθάσει στην κατάσταση της θέωσης, της
αιωνιότητας, εν Χριστώ.
Ο λόγος για τον οποίον η Γραφή ονόμασε «μία» του αιώνος την εικόνα
,είναι για να δώσει έμφαση στη μέλλουσα ζωή178. Ο χρόνος τελειώνει εκεί,
που αρχίζει η αιωνιότητα. Κατά το χρόνο της ζωής του ο θεούμενος πιστός εν
Αγίω Πνεύματι ,μπορεί να προγευτεί την αιωνιότητα.
Κατά τη συντέλεια του χρόνου, όταν θα εμφανιστεί ο αιώνας ,θα

μεταποιηθεί ο κόσμος με παλιγγενεσία και η κατάσταση των ψυχών θα
μεταβληθεί και θα ζήσουν ένα άλλο είδος ζωής. Μέσα στο χρόνο λοιπόν ο
άνθρωπος πρέπει να μεταμορφώνεται, τελειούμενος εν Χριστώ179. Η όγδοη
ημέρα (ο αιώνας) θα είναι «μία» ,κατά το Μ. Βασίλειο, χωρίς εσπέρα, διαδοχή
και τέλος και θα βρίσκεται στο τέλος του εβδομαδικού χρόνου. Ο τελευταίος,
επειδή ανακυκλούται, παρατείνει και αναβάλλει τον ερχομό της όγδοης
ημέρας180. Η συνύπαρξη της γραμμικής και της κυκλικής κίνησης του χρόνου
,την οποία δέχεται ο Μ.Βασίλειος, μπορεί να απεικονιστεί με μια σφαίρα ,που
τρέχει στον κατήφορο και προχωρεί μέχρις ότου να σταματήσει.
Βεβαίως ,δε γνωρίζομε πόσο χρόνο μας έχει δώσει ο Θεός για την
οδοιπορία της ζωής μας και πότε θα ανοίξει τις πύλες για την αποδημία μας,
οπότε πρέπει να είμαστε επαρκώς προπαρασκευασμένοι181. Κατά τη διάρκεια
του εβδομαδικού χρόνου, ο πιστός προσμένει την όγδοη ημέρα, τη βασιλεία
του Θεού. Για τούτο προετοιμάζεται εσωτερικά και πορεύεται προς το Θεό
μέχρι την αποδημία του. Η εν Χριστώ θέωση του ανθρώπου, η οποία
αναμένεται στο μέλλοντα αιώνα, βιώνεται από την παρούσα ζωή182.
Την όγδοη ημέρα (ουράνια Βασιλεία, μέλλοντα αιώνα, αποκατάσταση των

πάντων) μας τη θυμίζει η Πεντηκοστή ,η οποία έχει εφτά εβδομάδες. Η ημέρα
αυτή θα εμφανιστεί στο τέλος του χρόνου και θα είναι χωρίς τελειωμό,
177.Πλάτωνος, Tίμαιος 37d (

%82 ).
178 .Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.2,8, PG 29, 52B.
179 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.1,4, PG 29,12C.
180 .Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.2,8,PG 29,52AB.
181 . Μ.Βασιλείου , Περί του μη προσηλώσθε τοις βιωτικοις 2, PG 31, 545A.
182 .Α΄Ιω. 3,2.:«…όταν ο Χριστός φανερωθεί με όλη του τη δόξα, θα γίνομε και εμείς όμοιοι
με αυτόν κατά τη δόξα…».
47
εσπέρα και διαδοχή. Η Εκκλησία συνεχώς μας υπενθυμίζει ,ότι πρέπει να

αποκτήσομε τα εφόδια για τη μετάστασή μας προς αυτήν183. «Ὑπὲρ τῆς
ὀγδόης» ημέρας αναφέρονται και οι επιγραφές των ψαλμών 6,1 και 11,1.
Η όγδοη ημέρα (ημέρα του Κυρίου) ονομάστηκε από τον ψαλμωδό ,διότι
βρίσκεται έξω από τον εβδομαδικό χρόνο184.
Κατά την όγδοη ημέρα, στη χώρα των ζώντων, την αληθινή ζωή ,θα
μεταμορφωθούν τα πάντα, σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο. Εκεί θα εισαχθούν οι
θεούμενοι άνθρωποι και θα τελειωθούν εν Χριστώ. Τότε, οι οφθαλμοί αυτών
που ευαρέστησαν το Θεό ,θα ευφραίνονται με τη θεωρία του κάλλους της
δόξας του Θεού. Εκεί η ζωή θα είναι απερίτρεπτη και δεν θα υπάρχουν:
Αμαρτία ,επανάσταση της σάρκας ,αρσενικό και θηλυκό γένος, αλλοίωση του
σώματος και της ψυχής ,νύχτα ,ύπνος ,θάνατος, ασθένειες ,πόνοι, επιβίωση,
δικαστήρια ,εμπόριο, τέχνες και χρήματα, αλλά αληθινή ζωη185.
Ο Μ. Βασίλειος παρατηρεί, ότι λίγοι άνθρωποι επιζητούν την αρχαία

πατρίδα τους τον παράδεισο. Η όγδοη ημέρα ανακυκλούται πολλές φορές. Η
ημέρα εκείνη που θα εμφανιστεί μετά το τέλος του χρόνου, θα είναι άπαυστη,
ανέσπερη, αδιάδοχη και άληκτη. Κατά την προσευχή λοιπόν θα πρέπει ο νους
μας να μετοικίζει από τα παρόντα προς τα μέλλοντα και να θυμόμαστε ,ότι με
κάθε γονυκλισία και ανόρθωσή του ο πιστὸς δηλώνει εμπράκτως, ότι δια της
αμαρτίας ήρθαμε στη γη και δια της φιλανθρωπίας του κτίσαντος στον
ουρανόν προσκληθήκαμε186.
177. Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 27, 66, PG 32, 192AB. 183
184 .Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ.2,8, PG 29, 52AB.
185.Μ.Βασιλείου ,Εις 114 Ψαλμ. 5, PG 29, 492B-493C.
186. Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 27,66, PG 32, 189B-192C.

48
49
ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
α.Κοσμολογία
Κοσμολογία είναι η μελέτη της προέλευσης, της εξέλιξης και της τελικής
μοίρας του σύμπαντος187. Kοσμολογία δηλαδή ,είναι η θεωρία για τη
δημιουργία και τη σύσταση του κόσμου. Όμως ,η δημιουργία του κόσμου για
ορισμένους είναι ένα εξελικτικό γεγονός, για άλλους είναι ένα τυχαίο γεγονός
και για άλλους είναι δημιούργημα του Θεού, με κάποιο σχέδιο και ορισμένο
σκοπό188.
Η κοσμογονία επίσης μελετά την προέλευση του σύμπαντος189,190. Η
θρησκευτική κοσμολογία είναι πεποιθήσεις για το σύμπαν, που βασίζονται σε
κείμενα και παραδόσεις για τη δημιουργία και την εσχατολογία 191. Η
χριστιανική κοσμολογία εξετάζει τη διδασκαλία περί της δημιουργίας του
κόσμου, της σχέσεώς του με τον άνθρωπο, της πορείας του κόσμου, αλλά και
της τελειώσεώς του192. Η σχέση της κοσμολογίας και της χριστιανικής
θεολογίας βρίσκεται στη σχέση μεταξύ του Θεού (Αγίας Τριάδας) και του
κόσμου, δηλαδή μεταξύ του Δημιουργού και των δημιουργημάτων.
Η εσχατολογία που αναφέρθηκε παραπάνω, ασχολείται με τα έσχατα

γεγονότα της ιστορίας του κόσμου, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου.
Λέγεται συνήθως ως «συντέλεια του κόσμου», και περιλαμβάνει τις
προσδοκίες του ανθρώπου, που σχετίζονται με τα έσχατα γεγονότα. Η
εσχατολογία καλύπτει την τελική κατάσταση του κάθε ανθρώπου κατά την
ημέρα της κρίσης, τη μετά θάνατο ζωή, τον παράδεισο, την κόλαση, την
ανάσταση των νεκρών και την ψυχή193.
187 .https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmology
188 .Πελεγρίνη, Θ. ,Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004,
σ. 337.
189 .Ridpath, I., A Dictionary of Astronomy, revised second edition ,Oxford University Press ,
Oxford 2012, 544 pages.
190 .Woolfson, M.M. ,Cosmogony Today, Quarterly Journal of the Royal Astronomical
Society, 1979, 20 (2), pp.97–114.
191 .https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmology .
192 .http://www.imconstantias.org.cy/1424.html
193.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%83%CF%87%CE%B1%CF%84%CE%BF%C
E%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%
50
β.Δημιουργία του ουρανού, της γης και του φωτός
Ο Μ. Βασίλειος αρχίζοντας τις Ομιλίες του για την Εξαήμερο αναφέρει ,ότι
«Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν»194,δηλαδή το σύμπαν.
Να σημειωθεί,ότι η βιβλική κοσμολογία εμφανίζεται να έχει δεχθεί την
επίδραση της βαβυλωνιακής κοσμολογίας, πιθανόν κατά την βαβυλώνια
αιχμαλωσία των ισραηλιτών195. Αν συγκρίνει επίσης κάποιος την κοσμολογία
του Πλάτωνα και του Μ.Βασιλείου, θα βρεί ουσιώδεις διαφορές αλλά και
επιφανειακές ομοιότητες. Ο Πλάτωνας π.χ. δε δέχεται τη δημιουργία των
ορατών και των αοράτων από το μηδέν. Στο διάλογο του Τίμαιου αναφέρει,
ότι ο δημιουργός δημιούργησε τον κόσμο μας. Ο τελευταίος στο παρελθόν
υπήρχε σε κατάσταση αταξίας196. Αντίθετα ,στο χριστιανισμό ο κόσμος δεν
συνυπήρχε με το Θεό ,αλλά δημιουργήθηκε από το Θεό.
Είναι σαφές ,ότι ο Μ.Βασίλειος ακολουθεί το βιβλίο της Γένεσης. Την εποχή
που γράφτηκε το βιβλίο αυτό οι ισραηλίτες θεωρούσαν ,ότι το σύμπαν
αποτελούνταν από μια επίπεδη δισκοειδή γη. Η τελευταία επέπλεε πάνω στο
νερό. Η γη συνοδευότανε από τον ουρανό και τον κάτω κόσμο197,198.
Παρόμοιο κοσμοείδωλο αναφέρεται και στην κοσμολογία των αρχαίων λαών
της Μεσοποταμίας (Βαβυλωνίων), όπου η γη και ο ουρανός απεικονίζονται
«ενιαία ,με στρογγυλό σχήμα»199,200,(εικ.1). Η βιβλική κοσμολογία (εικ.2)
εμφανίζεται να έχει δεχθεί επίσης την επίδραση της αρχαίας αιγυπτιακής
194 .Γεν. 1,1.
195 .Edwards, P., The library of scientific thought ,Νew York , 1957, p.10. : Το έπος Ενουμά
Έλις περιγράφει π.χ., ότι ο ουρανός σχηματίστηκε πριν τη γη. Το ίδιο λέει και η βιβλική
κοσμολογία.
196 .Πλάτωνος ,Τίμαιος 28α, 29α, 29β.
197 .Aune, D.E.,"Cosmology". Westminster Dictionary of the New Testament and Early
Christian Literature. John Knox Press, Westminster 2003, p.119.
198 .Berlin, A., "Cosmology and creation". In Berlin, Adele; Grossman, Maxine. The Oxford
Dictionary of the Jewish Religion. Oxford University Press, Oxford 2011, p. 189 .
199 .Norriss S. H. , Cosmology: historical, literary, philosophical, religious, and scientific

perspectives. Taylor & Francis, 1993 , p. 46.: Η κοσμοθεωρία των αρχαίων λαών της
Μεσοποταμίας δεν ήταν ακριβώς γεωκεντρική. Η ιδέα, ότι το κέντρο της γης είναι το κέντρο
του σύμπαντος, δεν υπήρχε στη βαβυλώνια κοσμολογία, αλλά καθιερώθηκε αργότερα από
τον έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη.
200 .Edwards, P., The library of scientific thought ,Νew York 1957 , p.10.: Στις κοσμολογικές
αντιλήψεις των αρχαίων λαών της Μεσοποταμίας η γη απεικονίζεται σε σχήμα ενός
στρογγυλού δίσκου.
51
κοσμολογίας201,202,203,204 και της κοσμολογίας της Χαναάν205. Παρεμφερείς

προς τις βιβλικές κοσμολογικές απόψεις ως προς τη γη έχει ο Όμηρος206,207
και ο Αναξιμένης208. Σε αντίθεση με τη βιβλική κοσμολογία ,ο Πυθαγόρας
δίδαξε το ηλιοκεντρικό μοντέλο του κόσμου209,210,(εικ.3). Ο Πλάτωνας (εικ.4)
και ο Αριστοτέλης (εικ.5), επίσης έχει διαφορετικές κοσμολογικές θέσεις από
τη
201 .Frankfort, H., H. A. Frankfort, J. A. Wilson, T. Jacobsen, and W. A. Irwin, The

Intellectual Adventure of Ancient Man An Essay of Speculative Thought in the Ancient Near
East.Oriental Institute of the University of Chicago ,1946 ,Ch. 2 ,p.74.
(http://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/intellectual_adventure.
pdf). : Η γη κατά την αρχαία αιγυπτιακή κοσμολογία είχε σχήμα επίπεδου δίσκου και
επέπλεε πάνω στον αρχέγονο ωκεανό. Ο ουρανός θεωρούνταν στερεός και είχε σχήμα
θόλου. Τα αστέρια έφεγγαν στερεωμένα πάνω στον ουρανό. Κάτω από την επιφάνεια της
γης υπήρχαν νερά. Εκεί βρισκόταν ο κάτω κόσμος .
202 ό.π.,Ch. 2.,p. 45 .: Οι αρχαίοι αιγύπτιοι πίστευαν ,ότι όταν οι άνθρωποι πέθαιναν
πήγαιναν στον κάτω κόσμο.
17. Lesko, L. H., Ancient Egyptian Cosmogonies and Cosmology στο Shafer,B.E.,Religion in
Ancient Egypt :Gods, Myths, and Personal Practice.Cornell University Press ,1991, pp.117–
121.: Οι αρχαίοι αιγύπτιοι θεωρούσαν τη γη ως μια επίπεδη έκταση και πάνω από αυτήν
υπήρχε ο τοξωτός ουρανός.
204 .Dunand, F.- Zivie-Coche, C., Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE. Translation
by Lorton, David. Cornell University Press, 2005, pp. 45–46.: Στην αρχαία αιγυπτιακή
κοσμολογία το χάος υπήρχε πριν από όλα τα δημιουργήματα.
205 .Riley, G.,The River of God ,Harper ,San Francisco 2001, p. 22. : Στη Χαναάν επίστευαν
,ότι η γη είναι ένας επίπεδος δίσκος ,που επέπλεε πάνω στο νερό. Υπήρχε νερό πάνω από
τον ουρανό, γύρω από τη γη, και κάτω από τη γη. Το σύμπαν αποτελούνταν από τον ουρανό
πάνω, τη γη στη μέση και τον κάτω κόσμο. Επίστευαν ακόμη ,ότι η γη είναι κυκλική,
επίπεδη, σαν ένα πιάτο φαγητού. Τα βουνά στο περίγραμμα της γης θεωρούσαν ,ότι
συγκρατούσαν τον στερεό ουράνιο θόλο (ουρανό).
206 .MacPherson, H.,The cosmological ideas among the Greeks . Popular Astronomy, Vol.
24, p.358.: Ο Όμηρος ,περιγράφει τη γη σαν έναν επίπεδο δίσκο ,που επιπλέει στην
επιφάνεια του Ωκεάνιου ποταμού.
207 .Bunbury, E. H. ,History of Ancient Geography among the Greeks and Romans. Publisher
J. Murray , London 1879 , vol. 1, p. 79 .: Ο ουρανός κατά τον Όμηρο ,έχει σχήμα
ημισφαιρικό.
208 .Kirk, G.S., J.E. Raven, and M. Schofield. "Anaximenes of Miletus." The Presocratic
Philosophers. Cambridge University Press , Cambridge 1984, pp. 152-153.: Κατά τον
Αναξιμένη η γη είναι ένας επίπεδος δίσκος.
209 .Godwin, W., "Lives of the Necromancers". London 1876, p. 48.

(http://www.forgottenbooks.com/readbook_text/Lives_of_the_Necromancers_1000008958/65)
: Ο Πυθαγόρας διδάσκει, ότι η γη είναι σφαιρική και περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο.
210.https://www.google.gr/search?q=Pythagorean+cosmology&biw=1067&bih=472&source=l
nms&tbm=isch&sa=X&ved=0CAYQ_AUoAWoVChMIjt77vbqVyAIVA74UCh1VfgSp#imgrc=H
mgQUhVlxUvfFM%3A: Ο Πυθαγόρας και οι οπαδοί του πίστευαν ,ότι τα ουράνια σώματα
είναι απολύτως σφαιρικά ,κινούνται σε κύκλους και προήλθαν από μια κεντρική φωτιά .
52
Βίβλο211,212,213,214,215, ενώ ο ηλιοκεντρισμός του Αρίσταρχου του Σάμιου (εικ.6)

,έρχεται σε αντίθεση με τη βιβλική κοσμολογία216,217. Να σημειωθεί, ότι και η
κοσμολογία του Πτολεμαίου (εικ.7,8) διαφέρει επίσης από τη βιβλική
218
κοσμολογία .
Η Παλαιά Διαθήκη λοιπόν θεωρεί ,ότι το σύμπαν αποτελείται από τρία

μέρη, τον ουρανό ,τη γη και τον κάτω κόσμo219. Το κέντρο του κόσμου
αναφέρεται, ότι είναι η Ιερουσαλήμ220. Πρέπει να σημειωθεί ,ότι ο κάτω
κόσμος (σιεόλ) ήταν ο χώρος όπου βρίσκονταν όλοι οι νεκροί 221. Κατά την
Ελληνιστική περίοδο πίστευαν, ότι οι κακοί θα πάνε στον κάτω κόσμο
211 .Παπαδημητρίου, Ε ., Οι κοσμολογικές απόψεις του Αριστοτέλη , στο «Κοσμολογία

Υποθέσεις και Θεωρίες» . Αθήνα 1994 , σσ.166-169.: Κατά τον Αριστοτέλη το σύμπαν
(ουρανός) κινείται κυκλικά ,συνεχώς και είναι τρισδιάστατο ,αΐδιο και σφαιροειδές. Η ύλη
αποτελείται από πέντε στοιχεία. Ο Θεός πραγματοποιεί την κίνηση του σύμπαντος. Ο Θεός
είναι ακίνητος και κινεί ομαλά και αιώνια μόνο την εξώτατη σφαίρα του κόσμου. Η κίνηση
αυτή μεταδίδεται στις σφαίρες των πλανητών.
212 .ό.π. , σσ.169-171.: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη , το κέντρο του σύμπαντος

καταλαμβάνει η γη, παραμένοντας ακίνητη. Γύρω από τη γη περιστρέφεται το σύμπαν από
την ανατολή προς τη δύση. Υπάρχει μόνον ένα σύμπαν στο οποίο τα ουράνια σώματα
περιφέρονται σε τέλειες κυκλικές τροχιές. Η γη βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος.
213 .ό.π., σσ.166-172.: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη , η γη είναι σφαιρική ,ακίνητη και
βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος.
214 .Lesky, A.,Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας .Μετάφραση Α. Γ. Τσοπανάκη.

Κυριακίδη Αφοί ,5η έκδ., Θεσσαλονίκη 1998 ,σσ.775-776.: Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ,ότι ο
Θεός είναι ακίνητος, κινεί τον κόσμο ,δεν είναι υλικός και στρέφεται προς τον εαυτό του.
215 .Windelband ,W. - Heimsoeth, H., Eγχειρίδιο Iστορίας της Φιλοσοφίας, A΄ τόμος.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης ,Αθήνα 2005 ,σσ. 167-169. : Κατά τον Αριστοτέλη ο
Θεός δημιούργησε τον κόσμο ,αλλά δεν τον κυβερνά με πνεύμα πρόνοιας.
216 .Dreyer, J.L.E., A History of Astronomy from Thales to Kepler. Dover Publications, New
York 1953, pp.135–148.: Ο ηλιοκεντρισμός, είναι το αστρονομικό μοντέλο, στο οποίο η γη και
οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο.
217 .Linton, C. M. , From Eudoxus to Einstein—A History of Mathematical Astronom.,

Cambridge 2004 , pp.38–39.: Η αντίληψη, ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο είχε
ο
προταθεί τον 3 αιώνα π.Χ. από τον Αρίσταρχο το Σάμιο.
218 . Toomer, G. J., Ptolemy's Almagest. Princeton University Press, Princeton 1998, Book I,
Chapter 5.: Η κοσμολογία του Πτολεμαίου περιλαμβάνει τα επόμενα βασικά σημεία. Ο
ουρανός είναι σφαιρικός και κινείται σφαιρικά. Η γη είναι μια σφαίρα και βρίσκεται στο
κέντρο του σύμπαντος. Οι πλανήτες, κινούνται κυκλικά γύρω από τη γη και παράλληλα
διαγράφουν μια ελικοειδή γραμμή .
219 .Wright, J. E. ,The Early History of Heaven. Oxford University Press, Oxford 2002, p. 53 .
220 .Ιεζ. 38,12.
221. Habel, N. C.,The Book of Job. Cambridge University Press, Cambridge 1975, p. 136 .
53
(Άδη)222. Στην Καινή Διαθήκη αναφέρεται επίσης ,ότι οι αμαρτωλοί θα

ριχτούν στην στη λίμνη του πυρός ,που βρίσκεται στον κάτω κόσμο 223,224
,ενώ οι δίκαιοι θα οδηγηθούν στον ουρανό225.
Η δημιουργία του σύμπαντος ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, δεν εμφανίστηκε

αυτόματα, αλλά έχει αιτία το Θεό226. Οι χριστιανοί ως δημιουργό του κόσμου
θεωρούν το Θεό ,ενώ οι έλληνες φιλόσοφοι επιζητούν την αύξηση των
επιστημονικών γνώσεων για την ύπαρξη του σύμπαντος. Ο Μ.Βασίλειος
παρομοιάζει το δημιουργό του κόσμου με έναν αγγειοπλάστη και λέει ,ότι
ένας αγγειοπλάστης με την ίδια πάντοτε τέχνη πλάθει αναρίθμητα σκεύη,
χωρίς να εξαντλείται ούτε η τέχνη του ,ούτε η δύναμη του. Έτσι και ο
δημιουργός του σύμπαντος, έχοντας δημιουργική δύναμη ανισομεγέθη με το
σύμπαν και απείρως μεγαλύτερη, με το νεύμα του θελήματος του μόνο έφερε
σε ύπαρξη τα πράγματα που βλέπομε. Αφού λοιπόν το σύμπαν έχει αρχή
και εδημιουργήθηκε, ποιος είναι εκείνος που του έδωσε την αρχή και ποιος
είναι ο δημιουργός του227; Όταν ο Μ.Βασίλειος αναφέρεται στη δημιουργία του
κόσμου ,δε μεταδίδει στους ακροατές του επιστημονικές γνώσεις, διότι η
«εξαήμερος» δεν είναι επιστημονικό σύγγραμμα, όπως φαντάζονται ορισμένοι
σύγχρονοι αστρονόμοι. Ο Μ.Βασίλειος προσπαθεί να μεταδώσει στο
ακροατήριό του τη μεταφυσική αλήθεια.
Ο καππαδόκης ιεράρχης επιχειρηματολογεί λέγοντας ,ότι την περιφέρεια

του κύκλου δεν πρέπει να την εκλαμβάνομε ως άναρχη (χωρίς αρχή). Δεν
μπορούμε να προσδιορίσομε ούτε από που αρχίζει ούτε που καταλήγει ο
κύκλος. Μη λοιπόν, φαντάζεσαι, λέει, ότι είναι άναρχα αυτά που βλέπομε. Μη
νομίσεις ,ότι η φύση των ουράνιων σωμάτων που κινούνται σε κυκλική
τροχιά είναι άναρχη, επειδή οι αισθήσεις μας δεν μπορούν εύκολα να
βρούν την αρχή της κυκλικής κίνησής τους228. Το ότι τα ουράνια σώματα
που κινούνται κυκλικά και ομαλά επανέρχονται στην προηγούμενη θέση
τους και το ,ότι η κίνηση τους δε διακόπτεται από κανένα εμπόδιο, δε
σημαίνει, ότι ο κόσμος είναι χωρίς αρχή και τέλος. Διότι «ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ
222 .Bernstein, A. E., The Formation of Hell: Death and Retribution in the Ancient and Early
Christian Worlds. Cornell University Press, 1996, p. 143.
223 .Αποκάλυψη 20,10-14 .
224 .Bernstein, A. E., The Formation of Hell: Death and Retribution in the Ancient and Early
Christian Worlds. Cornell University Press, 1996, p. 143.
225 .Sang M. L., The Cosmic Drama of Salvation. Mohr Siebeck, 2010, pp. 77–78.
226 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,1 PG 29, 4Α.
227 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 ,2 PG 29, 8C .
228 . ό.π., 1,3 PG 29, 9A.

54
παρελεύσονται»229,230. Έτσι, όσα άρχισαν από ένα χρονικό σημείο ,κατ'

ανάγκη θα τελειώσουν σε ένα άλλο χρονικό σημείο231.
Παρεμφερείς θέσεις προς το Μ.Βασίλειο έχει και ο Ι. ο Δαμασκηνός, ο

οποίος διδάσκει, ότι τα κτιστά όντα δεν προέρχονται από την ουσία του Θεού,
διότι είναι δημιουργήματα που προέρχονται από το μη όν232. Επομένως τα
δημιουργήματα δεν είναι αιώνια, άναρχα ή αθάνατα και θα έχουν τέλος.
Το ότι η δημιουργία του Θεού θα έχει τέλος στο μέλλον ,προβλέπεται και
από την αστρονομία233. Δεν μπορεί κανείς όμως να προβλέψει σε ποια
χρονική στιγμή στο μέλλον θα εκδηλωθεί το σχέδιο του Θεού ,που αφορά τη
Δευτέρα Παρουσία και τη συντέλεια του κόσμου.
Ο Μ.Βασίλειος ελέγχει όσους υποστηρίζουν ,ότι ο κόσμος συνυπάρχει

ανέκαθεν με το Θεό και όσους λένε ,ότι ο ίδιος ο κόσμος είναι ο Θεός. Ο
Αριστοτέλης και ο Ωριγένης π.χ. τονίζουν ,ότι ο κόσμος είναι αιώνιος και οι
νόμοι της φύσεως δεν αλλάζουν. Αντίθετα ο χριστιανισμός διδάσκει, ότι ο
κόσμος έχει δημιουργηθεί από το Θεό και οι νόμοι της φύσεως ανατρέπονται
229 . Ματθ. 24,35.
230 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,3 PG 29, 9B .
231 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 , 3 PG 29, 9C.
232 . Ιωάννου του Δαμασκηνού, Κατά Μανιχαίων Διάλογος, P.G., 94, 1545 A.
233.http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/europe/kontopoulos_exelixi.pdf : Η
μελλοντική εξέλιξη του σύμπαντος ,σύμφωνα με την αστρονομία θα είναι η επόμενη. Η ηλικία
του Σύμπαντος τώρα είναι 14 δισεκατομμύρια έτη. Ο ήλιος μας δημιουργήθηκε πριν από 5
δισεκατομμύρια έτη και θα συνεχίσει να ακτινοβολεί για 5 δισεκατομμύρια έτη στο μέλλον. Η
ακτινοβολία του ήλιου προέρχεται από τη μετατροπή του υδρογόνου σε ήλιο. Αργότερα όμως
το ήλιο θα μετατρέπεται σε άνθρακα, οξυγόνο κλπ. Όταν ο ήλιος μας θα εξαντλήσει το
υδρογόνου του, τότε θα γίνει ένας γίγας, ο οποίος θα επεκταθεί μέχρι τη γη και θα την
καταστρέψει. Στη συνέχεια ο ήλιος θα μετατραπεί σε λευκό νάνο, που θα έχει διαστάσεις
όπως η γη. Παρόμοια θα είναι η εξέλιξη των άστρων όλων των γαλαξιών. Τα άστρα τότε θα
γίνουν λευκοί νάνοι, ή μελανές οπές. Οι Λευκοί νάνοι θα γίνουν μελανοί νάνοι και μελανές
οπές ,οι οποίες αργότερα θα εξαφανιστούν. Μετά θα διασπαστούν τα πρωτόνια σε θετικά
ηλεκτρόνια , νετρίνα και φωτόνια. Όταν τα πρωτόνια διασπασθούν, δε θα υπάρχουν άτομα
της ύλης. Τα ηλεκτρόνια, θετικά και αρνητικά τότε θα συγκρούονται μεταξύ τους και θα
δημιουργούν φωτόνια. Στο τέλος στο σύμπαν θα υπάρχει ένα διάχυτο φως, που θα γίνεται
συνεχώς αμυδρότερο.
55
από τα θαύματα234,235. Ο Μ.Βασίλειος πιστεύει ,ότι ο Θεός είναι άναρχος,

ατελεύτητος και η αιτία της αρμονίας των επί μέρους τομέων του κόσμου236.
Ο Θεός είναι δημιουργός του σύμπαντος ,κριτής δίκαιος και ανταποδίδει

στον καθένα σύμφωνα με τις πράξεις του. Επίσης ,στο μέλλον θα γίνει η
συντέλεια του κόσμου και η αναγέννηση της ζωής. Έτσι, είναι αναπόφευκτο
να μεταποιηθεί ο κόσμος, αφού πρόκειται η κατάσταση των ψυχών να
εισέλθει σε ένα νέο είδος ζωής237. Συνεπώς, κατά τη συντέλεια του κόσμου, ο
κόσμος θα μετασχηματισθεί και θα ανακαινισθεί. Όμως, ο καππαδόκης
ιεράρχης δεν αποδέχεται τη στωϊκή διδασκαλία των διαδοχικών
παλιγγενεσιών (διακοσμήσεων) του κόσμου238, διότι οι παλιγγενεσίες
προϋποθέτουν προηγούμενες «εκπυρώσεις» (διαλύσεις, αποσυνθέσεις). Ο
ιεράρχης πιστεύει στη μεταμόρφωση, στο μετασχηματισμό και στην
ανακαίνιση του κόσμου σε μια καινούργια κατάσταση.
Προτού δημιουργηθεί ο κόσμος ,υπήρχε μια κατάσταση των υπερκόσμιων

αόρατων δυνάμεων, υπέρχρονη, αιώνια. Ο κτίστης λέει ,εδημιούργησε όλα τα
αόρατα, αλλά και όλα τα ορατά239,240.
Ο κόσμος αυτός είναι σχολείο ανθρώπινων ψυχών και κατάλληλος τόπος

διαβιώσεως όλων όσων αναπτύσσονται και φθείρονται. Με την έναρξη της
δημιουργίας του κόσμου άρχισε να τρέχει και ο χρόνος ,ο οποίος είναι
σύμφυτος με τον κόσμο ,με τα ζώα και με τα φυτά του. Ο χρόνος κινείται προς
το μέλλον, το οποίο αργότερα θα εμφανιστεί241.
234 . https://www.google.gr/?gfe_rd=cr&ei=-
aTNVrusNa7Y8Ae6rLWICA&gws_rd=ssl#q=++%CE%BA%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE
%BF%CF%82+%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%B1%CE%B9+%CE%B1%CE%B9%CF
%89%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CF%82+%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%8
4%CE%BF%CF%84%CE%B5%CE%BB%CE%B7%CF%82
235 . http://oodegr.co/oode/dogmat1/E2.htm
236 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 , 3 PG 29, 12A.
237 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 , 4 PG 29, 12BC.
238 . Καραμπατζάκη, Ελένη, Τα οντολογικά θεμέλια της κοσμολογίας των Στωϊκών ,στο
«Κοσμολογία Υποθέσεις και Θεωρίες» ,Αθήνα 1994, σ.182.: Η αιτία της γένεσης του κόσμου
είναι ο Θεός. Η «εκπύρωση», δηλ. η διάλυση των πάντων και η «διακόσμηση», ο εκ νέου
σχηματισμός υλικών όντων (παλιγγενεσίες), αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της στωϊκής
φιλοσοφίας. Όλο το σύμπαν μετατρέπεται σε πυρώδη αιθέρα, ο οποίος περιέχει τα σπέρματα
της νέας διακόσμησης.
239 . Κολ. 1,16 .: « ὅτι ἐν αὐτῷ ἐκτίσθη τὰ πάντα, τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, τὰ
ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα, εἴτε θρόνοι εἴτε κυριότητες εἴτε ἀρχαὶ εἴτε ἐξουσίαι· τὰ πάντα δι᾿ αὐτοῦ
καὶ εἰς αὐτὸν ἔκτισται·»
240 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 ,5 PG 29, 13Α.
241 . ό.π., 1 ,5 PG 29, 13B.

56
Κατά την πρώτη λοιπόν ημέρα της δημιουργίας του κόσμου, δόθηκε στο
χρόνο η πρώτη κίνηση242. Ο Μ.Βασίλειος παρατηρεί ,ότι ο κόσμος δεν έγινε
τυχαίως ,αλλά για να υπηρετήσει ένα σκοπό ωφέλιμο, διότι είναι σχολείο
λογικών ψυχών και εκπαιδευτήριο θεογνωσίας243. Διότι ο κόσμος οδηγεί τον
νου μέσω των ορατών και των αισθητών, προς την θεωρία των αοράτων και
των αιωνίων. Επειδή ειπώθηκε στη Γραφή ,λέει ο Μ.Βασίλειος, ότι «ἐν ἀρχῆ
ἐποίησεν ὁ Θεός», σημαίνει ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε χωρίς παρέλευση
χρόνου, αμέσως, μόλις εκφράστηκε η βούληση του Θεού244. Ο Μ.Βασίλειος
παρατηρεί, ότι τα έργα της οικοδομικής ,της αρχιτεκτονικής, της χαλκευτικής
και της υφαντικής τέχνης, αν δεν είναι παρών ο τεχνίτης, αποδεικνύουν
επαρκώς την τεχνική του, και μπορείς να θαυμάσεις τους τεχνίτες αυτούς από
το έργο τους245. Γι’αυτό ελέγχει τους οπαδούς του δυϊσμού που πιστεύουν,
ότι ο κόσμος υπήρχεν ανέκαθεν μαζί με το Θεό246 και δεν παραδέχθηκαν ,ότι
ο κόσμος έγινε από το Θεό. Αμφισβητεί επίσης αυτούς που υποστήριξαν
,ότι συνυπήρχε ο κόσμος αυτομάτως σαν μια σκιά της δύναμης του Θεού. Οι
τελευταίοι ομολογούν ,ότι ο Θεός είναι ο αίτιος του κόσμου, αλλ' αίτιος χωρίς
να το θέλει, όπως χωρίς να το θέλουν, το σώμα είναι αίτιο της σκιάς του και η
πηγή του φωτός αίτιο του φωτός. Μια τέτοια απάτη θέλοντας να διαλύσει ο
προφήτης Μωυσής, εχρησιμοποίησε ακριβείς λέξεις, λέγοντας «ἐν ἀρχῇ
ἐποίησεν ὁ Θεός»247.
Ο Θεός εδημιούργησε ως αγαθός το χρήσιμο, ως σοφός το ωραιότατο και

ως δυνατός το μέγιστο248. Επίσης ,τα τέσσερα στοιχεία του κόσμου, το νερό,
τον αέρα, τη γη και τη φωτιά, κατά τον Εμπεδοκλή τον
249,250,251,252
Ακραγαντίνο δέχεται και ο Μ. Βασίλειος. Όσον αφορά την ουσία
242 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 , 5 PG 29, 16B.
243 . ό.π., 1 , 5 PG 29,16C.
244 .ό.π., 1 , 5 PG. 29,17Α.
245 . ό.π., 1,7 PG 29, 17B.
246.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CF%85%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF%83%
CE%BC%CF%8C%CF%82: Ο Δυϊσμός δέχεται ,ότι ο κόσμος αποτελείται από το πνεύμα και
την ύλη.
247 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,7 PG 29, 17BC.
248 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 ,6 PG 29, 17C-20A .
249 . Σιμπλίκιου Αριστοτέλη «Φυσικά» ,Τμήμα B17 ,157–159, (Simplicius, Comments on

Aristotle's Physics). [ https://en.wikipedia.org/wiki/Empedocles]: Ο Εμπεδοκλής όρισε τέσσερα
στοιχεία, από τα οποία σχηματίζονται όλες τις δομές του κόσμου.
250 . Σέξτου του Εμπειρικού ,Προς μαθηματικούς, Τμήμα Β6 x, 315 . (Sextus Empiricus,
Against the Mathematicians), ( https://en.wikipedia.org/wiki/Empedocles ): Τα στοιχεία κατά
τον Εμπεδοκλή είναι η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία ονόμασε
«ριζώματα».
57
του ουρανού, αρκείται σε όσα είπε ο Ησαΐας253. Αυτός που κατασκεύασε

τον ουρανό, έπλασε τη φύση του λεπτή και όχι στερεά, ούτε παχειά. Επίσης
για το σχήμα του ουρανού ο Ησαΐας είπε ,ότι τον κατασκεύασε σαν
καμάρα254. Ας μη χάνομε χρόνο λοιπόν για να βρούμε ποια είναι η ουσία της
γης ,ποιο είναι το κύριο και αρχικό στοιχείο της ή ποιες είναι οι ιδιότητές
της255.
Ο Μ.Βασίλειος επιχειρεί να εξηγήσει, ότι αν προσπαθήσει κάποιος με τη

λογική να απομονώσει μία-μία τις υπάρχουσες ιδιότητες της γης ,δε θα
καταλήξει σε τίποτε. Εάν απομονώσει το μαύρο, το ψυχρό, το βαρύ, το
πυκνό, τις γευστικές ιδιότητες της γης (γλυκό, πικρό, αλμυρό κλπ.) και όσες
άλλες ιδιότητες έχει η γη, δε θα μείνει τίποτε ως κύριο και αρχικό στοιχείο. Η
άποψη αυτή του Μ.Βασιλείου είναι καινοτόμος. Αν κάποιος πει επίσης ,ότι
κάτω από τη γη είναι στρωμένος αέρας256, δε θα μπορέσει να εξηγήσει, πως
η μαλακή αυτή ουσία, αντέχει ένα τόσο μεγάλο βάρος που την πιέζει. Αφού
πιέζεται λοιπόν ,γιατί δε διαφεύγει από τη γη που την πιέζει. Αν πάλιν
υποθέσει κάποιος ,ότι κάτω από τη γη υπάρχει στρωμένο νερό257, τότε θα
χρειαστεί να εξηγήσει, πως το βαρύ σώμα της γης δε βυθίζεται μέσα στο
νερό, αλλά επιπλέει πάνω σ’ αυτό. Ύστερα θα ζητήσει να μάθει που πατεί
εκείνο το νερό, έπειτα σε ποιο στερεό στήριγμα βασίζεται ο πυθμένας
εκείνου του νερού κ.ο.κ.ε.258. Εάν ακόμη υποθέσει κάποιος ,ότι ένα άλλο
σώμα σκληρότερο της γης τη στηρίζει και δεν την αφήνει να πέσει προς τα
κάτω259, τότε και εκείνο το σώμα έχει ανάγκη από ένα ανάλογο σώμα, που να
251. Βέϊκου Θ., Οι προσωκρατικοί. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1988, σσ. 220-223. : Ο
Εμπεδοκλής επίσης προβάλει την ισοδυναμία των τεσσάρων «ριζωμάτων».
252 . Σιμπλίκιου, «Περί ουρανού», Τμήμα Β57, 586. (Simplicius, On the Heavens),
(https://en.wikipedia.org/wiki/Empedocles ). : Τα τέσσερα αυτά άφθαρτα και αμετάβλητα
στοιχεία του Εμπεδοκλή συνδυάζονται μεταξύ τους με διαφορετικές αναλογίες και
σχηματίζουν τις δομές των πραγμάτων. Καθώς όμως τα τέσσερα στοιχεία συνδιάστηκαν
μεταξύ τους εμφανίστηκαν περίεργα αποτελέσματα ,όπως άνθρωποι χωρίς ώμους κλπ.
253 . Ησ. 51,6.: « ἄρατε εἰς τὸν οὐρανὸν τοὺς ὀφθαλμοὺς ὑμῶν καὶ ἐμβλέψατέ εἰς τὴν γῆν
κάτω, ὅτι ὁ οὐρανὸς ὡς καπνὸς ἐστερεώθη,».
254 . ό.π., : «ὁ στήσας ὡς καμάραν τὸν οὐρανὸν».
255 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ.1 ,9 PG 29, 21A .
256 . Αριστοτέλη, Περί ουρανού 2, 13 (294β). :«Ἀναξιμένης δὲ καὶ Ἀναξαγόρας καὶ

Δημόκριτος τὸ πλάτος αἴτιον εἶναί φασι τοῦ μένειν αὐτὴν (= τὴν γῆν). οὐ γὰρ τέμνειν ἀλλ'
ἐπιπωματίζειν τὸν ἀέρα τῶν κάτωθεν...».
257 . Αριστοτέλη, Περί ουρανού 2,13 (294α). :«Οἱ δὲ ἐφ' ὕδατος κεῖσθαι (τὴν γῆν λέγουσι)•
τοῦτον γὰρ ἀρχαιότατον παρειλήφαμεν τὸν λόγον (= θεωρίαν), ὅν φασιν εἰπεῖν Θαλῆν τὸν
Μιλήσιον».
258 . ό.π., 294α - 295.
259 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 ,9 PG 29, 21 ΑC.

58
το στηρίζει. Κάθε φορά που θα εφαρμόζομε μια βάση ,θα αναζητούμε τη βάση
της βάσης260,261.
Εάν ο Ιώβ, ερωτήσει κάποιον, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος ,«ἐπὶ τίνος οἱ

κρίκοι αὐτῆς πεπήγασιν»262; Επάνω σε ποια βάση δηλαδή ,έχουν μπηχθεί
στερεά οι κρίκοι αυτής; Αλλά αν ακούσει κάποιος ακόμη στους Ψαλμούς
,«Ἐγὼ ἐστερέωσα τοὺς στύλους αὐτῆς»263, πρέπει να καταλάβει, ότι «στύλοι»
λέγεται η δύναμη, που συγκρατεί τη γη. Η γη σύμφωνα με τη βιβλική
κοσμολογία στηρίζεται πάνω σε στύλους, που υπάρχουν μέσα στα «νερά
του χάους»264. Στύλοι στηρίζουν τη δισκοειδή γη ,για να μη βυθίζεται μέσα
στα υπόγεια νερά του xάους265. Αν ακούσει κάποιος πάλι ,«Ἐπὶ θαλασσῶν
ἐθεμελίωσεν αὐτήν»266, σημαίνει, ότι γύρω από τη γη υπάρχει παντού το νερό.
Πως όμως το νερό ,που είναι ρευστό και ακολουθεί τον κατήφορο, μένει
μετέωρο και δεν καταρρέει; Να σημειωθεί, ότι κατά τους ελληνιστικούς
χρόνους οι Εβραίοι υιοθέτησαν την ελληνική ιδέα της σφαιρικής γης ,που
αιωρείται στο κέντρο του σύμπαντος και περιβάλλεται από μια σειρά
ομόκεντρων ουρανών267. Έτσι ο Μ.Βασίλειος διευκρινίζει ,ότι αν υποθέσομε
ακόμη ,ότι η γη μένει μετέωρη στο χάος ,χωρίς στήριγμα, ενώ είναι σώμα
βαρύ, πρέπει να ομολογήσομε ,ότι η γη και τα ουράνια σώματα
συγκρατούνται από τη δύναμη του δημιουργού268. Ο Μ.Βασίλειος δέχεται, ότι
το αμέτρητο και ασήκωτο βάρος της γης στηρίζεται πάνω στο χέρι του Θεού.
«Ἐν τῆ χειρὶ τοῦ Θεοῦ τὰ πέρατα τῆς γῆς»269, 270 και ως χέρι του Θεού νοείται η
δύναμή του.
260 . Αριστοτέλη, Περί ουρανού 2,13 (294α.).: «Οἱ μὲν γὰρ διὰ ταῦτα ἄπειρον τὸ κάτω τῆς
γῆς εἶναί φασιν, ἐπ' ἄπειρον αὐτὴν ἐρριζῶσθαι λέγοντες, ὥσπερ Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος
...».
261 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1 ,9 PG 29, 21C.
262 . Ιώβ 38,6.
263 . Ψαλ. 74,4.
264 . Wyatt, N. ,Space and Time in the Religious Life of the Near East. Sheffield University
Press, Sheffield 2001, pp. 105–106.
265 . Horowitz, W. ,Mesopotamian cosmic geography. Eisenbrauns, 1998, p. 30ff .
266 . Ψαλ. 23,2.
267 . Aune, D.E. "Cosmology". Westminster Dictionary of the New Testament and Early
Christian Literature. John Knox Press ,Westminster 2003, p. 119.
268 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ 1 ,9 PG 29, 24AB
269 .Ψαλ. 94,4.
270 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,9 PG 29, 24B.

59
Στη συνέχεια, ο Μ. Βασίλειος αναφέρει τη θεωρία του Εμπεδοκλή,

σύμφωνα με την οποία το κέντρο του σύμπαντος κατέχει η γη, η οποία
απέχει εξίσου από τα άκρα του σύμπαντος. Έτσι, επειδή δεν έχει προς τα
που να κατευθυνθεί η γη, παραμένει ακίνητη. Επίσης, οι ίσες αποστάσεις της
γης από τα άκρα του σύμπαντος, συντελούν στο να παραμένει η γη ακίνητη
(εξουδετέρωση της φυγόκεντρου από την κεντρομόλο δύναμη) 271,272. Ο
Μ.Βασίλειος απορρίπτει όλες τις άλλες θεωρίες και ασπάζεται την
επικρατέστερη τότε θεωρία του Αριστοτέλη χρησιμοποιώντας τα
επιχειρήματα του. O Αριστοτέλης ερμηνεύοντας το άπτωτο της γης λέει ,ότι η
γη κατέχει το κέντρο του σύμπαντος ,όχι επειδή της δόθηκε ,ούτε κατά τύχη
,αλλά επειδή το κέντρο του σύμπαντος είναι η φυσική θέση της. Έτσι ,όσα
σώματα π.χ. πέτρες ή ξύλα πέφτουν από ψηλά και από οποιοδήποτε σημείο
του σύμπαντος συγκεντρώνονται στο μέσο του σύμπαντος ,δηλαδή στη γη 273
,274
.
Ο Μ.Βασίλειος εκδηλώνει το θαυμασμό του για τη σοφία του δημιουργού

και αναλύει ,ότι για τη φύση του ουρανού υπάρχουν διάφορες πραγματείες.
Άλλοι θεωρούν λέει ,ότι ο ουρανός είναι σύνθετος, χειροπιαστός ,ορατός και
αποτελείται από τα τέσσερα στοιχεία (νερό ,αέρα ,γη ,φωτιά), που αναφέρει ο
Εμπεδοκλής. Άλλοι όμως ,σημειώνει ο Μ.Βασίλειος, απέρριψαν την
προηγούμενη θεωρία και υπέθεσαν χωρίς απόδειξη ,ότι ο ουρανός
αποτελείται από μία πέμπτη ουσία275. Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει, ότι η ουσία
αυτή είναι ο αιθέρας276, για τον οποίο λένε ,ότι δεν είναι ούτε φωτιά ,ούτε
αέρας ,ούτε γη ,ούτε νερό ,ούτε μοιάζει με κάποιο από τα τέσσερα απλά στοι-
χεία. Λένε ακόμη ,ότι τα απλά στοιχεία τα χαρακτηρίζει η ευθύγραμμη κίνηση
,και φέρονται ή προς τα άνω, αν είναι ελαφρά, ή προς τα κάτω, αν είναι
βαριά. Επίσης τόσον η προς τα άνω ,όσον και η προς τα κάτω κίνηση ,που
είναι ευθύγραμμες δεν είναι το ίδιο με την κυκλική κίνηση. Όμως των
σωμάτων των οποίων διαφέρουν οι κινήσεις, διαφέρουν και οι ουσίες. Δεν
271 . Αριστοτέλη, Περί ουρανού 2,13 (295α). : «Οἱ δ' ὥσπερ Ἐμπεδοκλῆς, τὴν τοῦ οὐρανοῦ
φορὰν κύκλῳ περιθέουσαν καὶ θᾶττον φερομένην τὴν τῆς γῆς φορὰν κωλύειν, καθάπερ ἐν
τοῖς κυάθοις τὸ ὕδωρ • καὶ γὰρ τοῦτο κύκλῳ τοῦ κυάθου φερομένου πολλάκις κάτω τοῦ
χαλκοῦ γινόμενον ὅμως οὐ φέρεται κάτω πεφυκός φέρεσθαι διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν».
272 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ 1,10 PG 29, 24BC .
273 . Αριστοτέλη, Περί ουρανού 2,14 (296β).: «Συμβέβηκε δὲ ταὐτὸ μέσον εἶναι τῆς γης καὶ
τοῦ παντὸς». Κατά τον Αριστοτέλη κάθε σώμα που πέφτει , έχει την τάση να ταυτίση το
κέντρο του με το κέντρο του κόσμου, που είναι το κέντρο της γης. Αυτό βέβαια ισχύει, αλλά
μόνο για την περιοχή έλξης της γης (νόμος της βαρύτητας).
274 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ .1,10 PG 29, 24C .
275 .ό.π., 1,11 PG 29,25ΑΒ.
276 . Αριστοτέλη, Περί ουρανού 1, 2 (269α).: «Ἔκ τε δὴ τούτων φανερὸν ὅτι πέφυκέ τις
οὐσία σώματος ἄλλη παρὰ τὰς ἐνταῦθα συστάσεις, θειοτέρα καὶ προτέρα τούτων ἁπάντων
...».
60
μπορούμε να υποθέσομε λοιπόν, ότι ο ουρανός αποτελείται από τα τέσσερα

στοιχεία ,διότι τα σώματα ,που αποτελούνται από διαφορετικά στοιχεία δεν
μπορούν να κινηθούν ομαλά και αβίαστα, επειδή το καθένα από τα απλά συ-
στατικά του σύνθετου σώματος έχει διαφορετική τάση. Επίσης τα σύνθετα
σώματα καταβάλλονται από κάματο με τη συνεχή κίνηση, διότι δεν είναι
δυνατό μία κίνηση να είναι ταιριαστή και κατάλληλη σε αντίθετα στοιχεία. Η
κίνηση που είναι οικεία π.χ. στο ελαφρό ,είναι αντίθετη στο βαρύ. Έτσι, όταν
κινούμαστε προς τα άνω, μας βαραίνει το γαιώδες, ενώ όταν πέφτομε προς τα
κάτω, συμπαρασύρομε το πυρώδες τραβώντας το προς τα κάτω. Το
αλληλοτράβηγμα των στοιχείων277 προς αντίθετες κατευθύνσεις γίνεται
αφορμή πτώσεως. Διότι αυτό που εξαναγκάζεται, αφού προβάλλει μικρή
αντίσταση μετά δυσκολίας, γρήγορα διαλύεται εις τα εξ ων συνετέθη και τότε
καθένα από τα στοιχεία που ενώθηκαν επανέρχεται στη θέση του278,279.
Ο Μ.Βασίλειος έχει υπόψη του την πέμπτη ουσία της ύλης ,από την οποία
αποτελούνται ο ουρανός και τα αστέρια και συμπεραίνει ,ότι πρέπει να
δοξάσομε τον αριστοτέχνη Θεό ,για αυτά που εδημιούργησε με τόση σοφία.
Από την ωραιότητα των όσων βλέπομε, λέει ,ας φανταζόμαστε τον πανωραίο,
και από το μέγεθος των αισθητών και περιγραπτών σωμάτων, ας
αναλογιζόμαστε τον άπειρο και υπερμεγέθη, αυτόν που με το πλήθος της
δυνάμεως του υπερβαίνει κάθε διάνοια. Άλλωστε, αν και αγνοούμε τη φύση
των δημιουργημάτων (η ουσία της ύλης δεν είναι γνωστή και σήμερα ,διότι
κανείς δε γνωρίζει το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένα τα πρωτόνια,
τα ουδετερόνια ,τα ηλεκτρόνια κλπ.), εντούτοις αυτά που υποπίπτουν στις
αισθήσεις μας είναι τόσο θαυμάσια, ώστε και ο ευφυέστερος νους να
αποδεικνύεται κατώτερος από το ελάχιστο δημιούργημα280. Ο Θεός με την
απόρρητη σοφία του εδημιούργησε όσα βλέπομε. Αυτή η σοφία κρύβεται στη
σύσταση, στη δομή της ύλης και στη μορφή των δημιουργημάτων. Τα πάντα
διαρθρώνονται λειτουργικά, με τέλεια λογική ,σοφή νομοτέλεια ,τάξη,
σαφήνεια και ρυθμό. Στην Εξαήμερο υπάρχουν συγκεκριμένα παραδείγματα
και πολλές λεπτομέρειες των όντων ,που στοχεύουν στο θαυμασμό της
θεϊκής σοφίας. Ο πάνσοφος Θεός θέλησε σε έξι μέρες να δημιουργήσει τον
κόσμο τούτο. Κάθε ον και έργο έγινε με ιδιαίτερη δημιουργική πράξη και
προκαλεί θαυμασμό για τη θεία σοφία.
277 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1, 11 PG 29,25BC.
278 . Αριστοτέλη, Περί ουρ. 1,2 (268β - 269α) . : «Ἐπεὶ δὲ τῶν σωμάτων τὰ μέν ἐστιν ἁπλᾶ τὰ
δὲ σύνθετα ἐκ τούτων (λέγω δ' ἁπλᾶ ὅσα κινήσεως ἀρχὴν ἔχει κατὰ φύσιν, οἷον πῦρ καὶ γῆν
καὶ τὰ τούτων εἴδη καὶ τὰ συγγενῆ τούτοις), ἀνάγκη καὶ τὰς κινήσεις εἴναι τὰς μὲν ἁπλᾶς τάς δὲ
μικτὰς πως• καὶ τῶν μὲν ἁπλῶν ἁπλᾶς, μικτὰς δὲ τῶν συνθέτων • κινεῖσθαι δὲ κατὰ τὸ
ἐπικρατοῦν».
279 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,11 PG 29, 25D .
280 . ό.π., 1,11 PG 29, 28AD.

61
«Ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος»281, λέει ο Μ.Βασίλειος

,επαναλαμβάνοντας το βιβλικό κείμενο και αφού ο ουρανός και η γη, έγιναν
με την αυτή τιμή, πως ο ουρανός αποπερατώθηκε, και γη είναι ακόμη ατελής
και μισοφτιαγμένη282; Η γη ήτανε αόρατη κατά το Μ.Βασίλειο διότι : α) Δεν
υπήρχε ο άνθρωπος για να τη βλέπει. β) Ήταν κάτω από την επιφάνεια του
νερού, που τη σκέπαζε (ακόμη δεν είχαν σχηματιστεί οι θάλασσες). γ) Ο
ήλιος δεν είχε γίνει ακόμη, δηλαδή ο αέρας πάνω από αυτήν ήτανε αφώτιστος
και η γη ήταν στο σκοτάδι. Τέλεια κατασκευή της γης υπήρξε, όταν
εδημιουργήθηκαν τα φυτά, τα δένδρα (καρποφόρα ή μη) με τα άνθη, τα
χρώματα και τα αρώματα. Επειδή τότε δεν υπήρχε ακόμη τίποτε απ’ αυτά, η
γη ονομάστηκε ακατασκεύαστη. Ο ουρανός τότε ήτανε ακατασκεύαστος,
διότι δε φωτιζόταν ακόμη από τη σελήνη ,τον ήλιο και τα άστρα, τα οποία δεν
είχαν γίνει283.
O Μ.Βασίλειος σχολιάζει αυτούς που λένε ,ότι το « αόρατος και

ακατασκεύαστος» αναφέρεται στην άμορφη ύλη ,η οποία δεν έχει σχήμα και
μορφή. Την άμορφη ύλη ,λένε, παρέλαβε ο τεχνίτης και της εδωσε μορφή και
τάξη με τη σοφία του και έπλασε όσα βλέπομε. Όμως η ύλη δεν είναι
αγέννητη ή ισότιμη με το Θεό και δεν έχει τα πρεσβεία εξίσου μ' αυτόν. Η
θέση αυτή του Μ.Βασιλείου είναι μονιστική284.
Ο δημιουργός του σύμπαντος είναι σοφός ,δυνατός και πανωραίος ,ενώ η

άμορφη ύλη δεν είχε μορφή, ήταν «ακαλούπωτη». Εάν η ύλη επίσης είναι
μεγαλύτερη ,από τη δύναμη του Θεού, τότε επαρκεί να καλύψει με το
μέγεθος της όλη τη σοφία του. Εάν η ύλη όμως είναι μικρότερη της ενέργειας
του Θεού, τότε ο Θεός μένει άπρακτος παρά τη θέλησή του ,χωρίς να
δημιουργεί όσα επιθυμεί, διότι δεν υπάρχει ύλη. Η σιδηρουργική και η
ξυλουργική τέχνη ακόμη, λέει, επεξεργάζονται αντίστοιχα την ύλη του σιδήρου
και του ξύλου. Άλλο όμως είναι η ύλη ,άλλο η διαμορφωτική δύναμη του
τεχνίτη και άλλο το κατασκεύασμα που δημιουργείται285.
O Μ.Βασίλειος, σημειώνει, ότι στις τέχνες το υλικό παραλαμβάνεται απ'

έξω. Ύστερα ενεργεί η διαμορφωτική δύναμη του τεχνίτη. Το αποτέλεσμα
προκύπτει από την ύλη και από τη διαμορφωτική δύναμη του τεχνίτη.
Μερικοί όμως νομίζουν, ότι το ίδιο γίνεται και στη Θεία δημιουργία, ότι δηλαδή
281 .Γέν. 1,2.
282 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,2 PG 29, 29A
283 . ό.π., 2 ,2 PG 29, 29AC.
284.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC
%CF%8C%CF%82: Ο μονισμός υποστηρίζει , ότι μοναδική ουσία του σύμπαντος είναι η ύλη,
ή το πνεύμα.
285 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ 2,3 PG 29, 29CD-32AB.

62
το σχήμα του κόσμου δόθηκε στον κόσμο από τη σοφία του δημιουργού ,
ενώ η ύλη προϋπήρχε και δόθηκε στο δημιουργό απ' έξω. Στην προηγούμενη
άποψη πίστευαν ο Θαλής286, ο Πλάτωνας287,288 ,οι στωϊκοί289 και ο
Πλωτίνος290.Υποστηρίζουν δηλαδή ,ότι ο μέγας Θεός δεν προΐσταται στην
κατασκευή των όντων, αλλά σαν ένας άνθρωπος ,που προσφέρει σε έναν
έρανο, έχει συνεισφέρει λίγα μόνο πράγματα για να γίνει ο κόσμος. Στους
ανθρώπους επίσης οι τέχνες, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος, είναι μεταγενέστερες
από τις ύλες. Το μαλλί π.χ. προϋπήρχε και η υφαντική τέχνη έγινεν ύστερα
,για να αναπληρώσει την έλλειψη της φύσεως. Επίσης το ξύλο υπήρχε και η
ξυλουργική το παρέλαβε έπειτα, το διαμόρφωσε ανάλογα με τις ανάγκες μας
και το έδωσε ως κουπί για τους ναύτες, ως φτυάρι για τους γεωργούς και ως
δόρυ για τους οπλίτες. Πριν γίνει οτιδήποτε απ' όσα βλέπομε, αφού σκέφτηκε
ο Θεός ,απεφάσισε να φέρει στην ύπαρξη τα ανύπαρκτα. Ταυτόχρονα
συνέλαβε και το σχέδιο του κόσμου και εδημιούργησε το υλικό ,το οποίο
χρειαζόταν η διαμορφωτική του δύναμη. Για τον ουρανό εξεχώρισε την ύλη
,που ήταν κατάλληλη για τον ουρανό ,ενώ για τη γη ετοποθέτησε την
κατάλληλη και πρέπουσα ύλη291. Σήμερα θα έλεγε ο Μ.Βασίλειος ,ότι ο Θεός
για κάθε ουράνιο σώμα καθόρισε την αναλογία των χημικών στοιχείων. Διότι
έχει βρεθεί, ότι το σύμπαν αποτελείται από τα ίδια χημικά στοιχεία που
παρατηρούνται στη γη ,κυρίως όμως από υδρογόνο και ήλιο και σε πολύ
μικρό ποσοστό από τα υπόλοιπα στοιχεία του περιοδικού πίνακα292. Τη φωτιά
,το νερό και τον αέρα ,ο Θεός τα εσχημάτισε και τα έφερε σε ύπαρξη ,όπως
απαιτούσε ο χαρακτήρας του καθενός. Όλο τον κόσμο, καίτοι αποτελείται
από μέρη ανόμοια, τον συνέδεσε με έναν άρρηκτο δεσμό φιλίας (τους
φυσικούς νόμους). Έτσι αυτά, που απέχουν μεταξύ τους (ηλεκτροθετικά και
286 . Κικέρων (Marcus Tullius Cicero), De natura Deorum (Περί φύσεως θεών) ,i.,10. : Ο
Θεός ,λέει ο Θαλής, δημιουργεί και διαμορφώνει όλα τα πράγματα από το νερό .
287 .Πλάτωνος ,Τίμαιος 28α, 29α, 29β. : Ο Πλάτωνας αναφέρει, ότι ο δημιουργός άρχισε
να δημιουργεί τον κόσμο μας, ο οποίος στο παρελθόν υπήρχε σε μια κατάσταση αταξίας.
288 . Παπαδημητρίου, Ε ., Οι κοσμολογικές απόψεις του Αριστοτέλη , στο «Κοσμολογία

Υποθέσεις και Θεωρίες» , Αθήνα 1994 ,σσ.166-172.: Κατά τον Πλάτωνα ,ο Θεός ,η ουσία και
η ενέργεια του σύμπαντος είναι αιώνια.
289 . Καραμπατζάκη, Ελένη., Τα οντολογικά θεμέλια της κοσμολογίας των Στωϊκών, στο
«Κοσμολογία Υποθέσεις και Θεωρίες» ,Αθήνα 1994 , σ.180.: Οι στωϊκοί πίστευαν, ότι ο
Θεός αναμιγνύει την ύλη και τη μορφοποιεί.
290 . Wallis ,R.T.- Bregman, J., Neoplatonism and Gnosticism. Albany, SUNY Press, 1992,
pp. 42–45. : Ο Πλωτίνος λέει, ότι ο Δημιουργός οργανώνει τον υλικό κόσμο.
291 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,2 PG 29, 32B-33A.
292. http://lyk-filiatr.mes.sch.gr/tsiganos.pdf
63
ηλεκτραρνητικά ,θα λέγαμε σήμερα), ενώθηκαν με τη συμπάθεια293.
«Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν.»294. Όχι το μισό από
το καθένα ,αλλά όλο τον ουρανό και όλην τη γη. Ο Θεός εδημιούργησε την
ύλη , αλλά και τη μορφή του ουρανού και της γης δια μιας. Με μια «Μεγάλη
Έκρηξη» (εικ.9), δημιουργήθηκε το σύμπαν (εικ.10), σύμφωνα με την
επικρατέστερη κοσμολογική θεωρία. Πρώτα εδημιουργήθηκαν τα υποατομικά
σωματίδια (πρωτόνια, νετρόνια και ηλεκτρόνια). Μετά παράχτηκαν το
υδρογόνο, το ήλιο, το λίθιο και τα υπόλοιπα στοιχεία. Ύστερα σχηματίστηκαν
τα αστέρια και οι γαλαξίες (εικ.11). Ένας από τους γαλαξίες αυτούς περιέχει
το ηλιακό μας σύστημα (εικ.12). Ο ορατός κόσμος δηλαδή, δεν
εδημιουργήθηκε σε μια στιγμή, όπως υποστηρίζει ο Μ.Βασίλειος. Επίσης
σύμφωνα με τη Γένεση ο κόσμος δημιουργήθηκε σε επτά ημέρες. Κατά τη
θεωρία της «Μεγάλης Έκρηξης», το σύμπαν ξεκίνησε από μια υπερβολικά
πυκνή και θερμή κατάσταση και συνεχίζει να επεκτείνεται και να
διαμορφώνεται μέχρι σήμερα295,296,297,298,299,300.
Διότι ο Θεός είναι δημιουργός της φύσεως, αλλά και της μορφής των
όντων. Μπορούν να μας εξηγήσουν λοιπόν ,πως συναντήθηκαν η ενεργητική
δύναμη του Θεού και η παθητική φύση της ύλης; Η ύλη συνεισφέρει τη μάζα
της χωρίς μορφή και ο Θεός κατέχοντας την επιστήμη των σχημάτων, θα
δείξει την τέχνη του. Η ύλη θα πάρει μορφή και σχήματα από το δημιουργό
293 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,3 PG 29, 33A.
294 . Γεν. 1,1.
295 . Silk ,J. , Horizons of Cosmology. West Conshohocken :Templeton, 2009, p.
296 . Singh, S. , Big Bang: The Origin of the Universe. New York 2005, p. 560.
297.http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Planck/Planck_reveals_an_almost_perf
ect_Universe. :Η στιγμή της μεγάλης έκρηξης ήταν περίπου 13.800 εκατομμύρια χρόνια πριν.
298. ό.π.,: Ο χρόνος και ο χώρος, άρχισαν με τη "Μεγάλη Έκρηξη". Φωτόνια μετατρέπονταν
σε ύλη, ύλη σε ενέργεια και ενέργεια σε ύλη. Μετά την έκρηξη η θερμοκρασία του σύμπαντος
συνεχώς ελαττωνόταν, καθώς το σύμπαν διαστέλλονταν.
299. Guth, A. H. ,The Inflationary Universe: Quest for a New Theory of Cosmic Origins.
London 1998.: Μετά τη "Μεγάλη Έκρηξη ,τα πρώτα υποατομικά σωματίδια περιλάμβαναν
πρωτόνια, νετρόνια και ηλεκτρόνια. Η πλειοψηφία των ατόμων που παράχθηκαν από το Big
Bang ήταν υδρογόνο, ήλιο και ίχνη λιθίου. Τα πρωτογενή αυτά στοιχεία αργότερα
συγχωνεύτηκαν μέσω της βαρύτητας ,για να σχηματίσουν τα αστέρια και τους γαλαξίες.
300 . Moskowitz, C., "Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever" .
2012.(http://www.space.com/17755-farthest-universe-view-hubble-space-telescope.html). :
Εκτιμάται, ότι το σύμπαν περιέχει 200 δισεκατομμύρια γαλαξίες. Ένας από τους γαλαξίες
αυτούς περιέχει το ηλιακό μας σύστημα.
64
και θα απαλλαγεί από την αμορφία και από τη στέρηση της μορφής 301,302,303.
Όταν λέει η Γραφή ,διασαφίζει Μ. Βασίλειος ,«Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν
οὐρανὸν καὶ τὴν γῆ»304, δεν αναφέρει το νερό ,τον αέρα, τη φωτιά ,τη γη και
όσα σώματα αποτελούνται από τα στοιχεία αυτά. Τα παρέλειψε όμως η
διήγηση της Π.Διαθήκης ,για να γυμνάσει το νου μας στην ευστροφία305.
Για να γνωρίσει κάποιος την ουσία της ύλης, λέει ο M.Bασίλειος ,πρέπει να
βασιστεί στην όραση ,στην ακοή ,στην όσφρηση, στη γεύση ή στην αφή. Δεν
υπάρχει όμως τρόπος να γνωρίσεις την ουσία της ύλης306. Ο δημιουργός
δημιουργεί μορφές από την άμορφη ύλη307. Κατά τη χριστιανική αντίληψη ,η
ύλη εξαρτάται απολύτως από το Θεό και δεν προϋπάρχει της διακόσμησής
της. Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο «εκ του μηδενός» (χωρίς να προϋπάρχει
ύλη) ,με ελεύθερη βούληση. Δηλαδή πριν από τη δημιουργία του ορατού και
αόρατου κόσμου δεν υπήρχε τίποτα ,εκτός από το Θεό308.
Η ύλη κατάγεται «εκ του μη όντος» κατά το Μ.Βασίλειο και δεν είναι
συναΐδια και συνάναρχη με το Θεό. Ο Δημιουργός δεν παρέλαβε έτοιμη
,αιώνια ύλη, την οποία εμορφοποίησε, όπως οι τεχνίτες, οι οποίοι
παραλαμβάνουν κάποιο υλικό ,για να φτιάξουν ένα αντικείμενο. Δεν είχε ο
Θεός στη διάθεσή του ύλη, την οποία με πρόσταγμα ,της έδωσε σχήματα
και μορφή. Πρώτα από την ανόργανη ,άμορφη ύλη σχημάτισε την οργανική
και έδωσε μορφή στα φυτά, στα ζώα και στον άνθρωπο, ο οποίος είναι η
κορωνίδα των δημιουργημάτων. Η ύλη δεν παράχθηκε αυτόματα ,αλλά με το
πρόσταγμα του Θεού. Ο Θεός, που δημιουργεί με πρόσταγμα ,αναφέρεται και
στην αρχαία αιγυπτιακή κοσμολογία309.
301 . Αριστοτέλη, Φυσική ακρόασις 3,1 (201α).
302 . Αριστοτέλη, Μετά τα φυσικά 7,6 (1045β ).
303 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,3 PG 29, 33BC.
304 . Γεν. 1,1.
305 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,3 PG 29,33C.
306 . Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 1,12-13 PG 29, 540A-541C.
307 . Η μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, σε μτφρ. Στέλλας Πλευράκη,

Θεσσαλονίκη 1973,σελ.103).(
https://eclass.upatras.gr/modules/document/file.php/PHIL1852/SXOLIO-KOSMOLOGIA-
BASILEIOY.pdf
308. Δρίτσα Δ. και άλλοι, Χριστιανισμός και Θρησκεύματα, Αθήνα 2006, σ. 85-86.
309 . Allen, J. P .,Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of

Hieroglyphs.
Cambridge University Press , 2000 ,143–45, 171–73, 182.
65
Η κριτική του Μ.Βασιλείου σε διάφορες φιλοσοφικές θέσεις είναι απλή και

όχι λεπτομερής. Ο κόσμος κατά το Μ.Βασίλειο δεν είναι αυθύπαρκτος
(συναΐδιος) με το Θεό ,αλλά δημιούργημα του Θεού.
γ.Η γη ήταν αόρατη και ακατασκεύαστη
Ελέχθη από τη Γραφή ,αναφέρει ο Μ.Βασίλειος ,ότι « ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος

καὶ ἀκατασκεύαστος». Το ότι η γη ήταν αόρατη ,σκέψου ποιο παραπέτασμα
την εκάλυπτε και δε φαινόταν. Ασφαλώς όχι η φωτιά ,διότι η φωτιά είναι
φωτιστική και διαφανής και επιτρέπει να φαίνονται όσα καλύπτει. Ούτε ο
αέρας ,διότι ο αέρας είναι αραιός και διαφανής. Άρα το νερό εσκέπαζε την
επιφάνεια της γης ,διότι δεν είχε ακόμη περιορισθεί στη θέση που του δόθηκε
ως κλήρος. Κατά τον Edwards η άποψη ,ότι το νερό εσκέπαζε την επιφάνεια
της γης προέρχεται από τη Μεσοποταμία: Με τις βροχές της άνοιξης
,πλημμύριζε η πεδιάδα της Μεσοποταμίας. Αργότερα όμως στέγνωνε η
πεδιάδα και φαινόταν η ξηρά. Δηλαδή ,από το «αρχέγονο χάος των νερών»
εμφανίστηκε η ξηρά310. Όταν το νερό σκεπάζει τη γη, την εμποδίζει και να
καρποφορεί, λέει ο Μ.Βασίλειος. Επίσης ,η «κατασκευή» της γης είναι τα
σπαρμένα χωράφια που κυματίζουν στις κοιλάδες, τα χλοερά λειβάδια που
είναι φορτωμένα με ποικίλα άνθη, τα φαράγγια που είναι γεμάτα με βλάστηση
και οι κορυφές των βουνών, που είναι σκεπασμένες από πυκνά δάση.
Τίποτε από τα παραπάνω δεν υπήρχε τότε. Η γη τότε εγκυμονούσε όλα
όσα υπάρχουν στην επιφάνειά της ,επειδή ο δημιουργός της είχε εναποθέσει
τη δύναμή του. Η γη ανέμενε το χρόνο που έπρεπε να περάσει ,ώστε με το
πρόσταγμα του Θεού να φέρει στο φως αυτά που εγκυμονούσε311.
Αναφέροντας τη φράση της Γραφής ,«ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ

ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου»312 ,καταφέρεται εναντίον
ορισμένων ανθρώπων που εξηγούν ,ότι το « σκότος» δε σημαίνει αφώτιστο,
χωρίς ήλιο ,τόπο στερημένο το φως ,αλλά δύναμη κακή, μάλλον αυτό το ίδιο
το κακό που έλαβε την αρχή του αφ' εαυτού, αντίθετο και εχθρικό προς την
αγαθότητα του Θεού. Αν ο Θεός όμως είναι το φως ,είναι φανερό ,ότι η
δύναμη που τον αντιστρατεύεται θα είναι το σκότος. Το σκότος πάντως
ισχυρίζονται οι γνωστικοί ,ότι είναι κακό αυτογέννητο, πολεμά τις ψυχές,
310 . Edwards, P., The library of scientific thought ,Νew York 1957 , p.17.
311 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2, 3 PG 29,33C-36B .
312 .Γέν. 1,2.

66
φέρνει το θάνατο και εναντιώνεται στην αρετή313.
Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί ,ότι η γη ήταν αόρατη ,επειδή την εσκέπαζε

άβυσσος, δηλαδή πολύ νερό ,του οποίου τον πυθμένα πολύ δύσκολα μπορεί
κανείς να διακρίνει. Πολλά σώματα ως γνωστό ,φαίνονται μέσα στο νερό
,μόνον αν αυτό είναι διαυγές .Ο Αέρας όμως ,που ήταν πάνω από το νερό
ήταν ακόμη αφώτιστος και σκοτεινός. Έτσι ,όταν έχομε βαθειά νύκτα ,δεν
μπορεί κανείς να δει τι υπάρχει κάτω από το νερό 314. Το κακό, καταλήγει ο
Μ.Βασίλειος ,δεν εδημιουργήθηκε από το Θεό ,διότι κανένα από δύο αντίθετα
πράγματα δεν παράγει το αντίθετό του. Επίσης ,οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι
υπεύθυνοι για την κακία που έχουν μέσα τους315. Ο Μ.Βασίλειος υποστηρίζει,
ότι το κακό έλαβε την αρχή του από τις προαιρετικές πτώσεις του
ανθρώπου. Διότι αν ήταν ακούσιο το κακό ,δε θα εφοβούνταν οι άδικοι ,ούτε
θα ήσαν απαραίτητες οι ποινές των δικαστηρίων στους κακούργους. Την
ασθένεια ,τη φτώχια, την αδοξία και το θάνατο και όσα είναι λυπηρά ,δεν
πρέπει να τα καταλογίζομε ως κακά, ούτε και τα αντίθετά τους να τα
συγκαταλέγομε στα αγαθά316. Το σκότος δεν είναι μία ουσιαστική ύπαρξη,
αλλά είναι μία παθητική κατάσταση της ατμόσφαιρας, που επικρατεί όταν
απουσιάζει το φως. Από ποιο φώς βρέθηκε στερημένος ο κοσμικός χώρος,
ώστε τό σκότος να είναι πάνω από το νερό; Αν πριν την κατασκευή του
αισθητού και φθαρτού αυτού κόσμου υπήρχε κάτι, ήταν προφανώς μέσα σε
φως. Διότι ούτε οι άγγελοι ,ούτε οι ουράνιες στρατειές ,ούτε τα λειτουργικά
πνεύματα ζούσαν μέσα στο σκότος317.
Ο Μ.Bασίλειος αναφέρει ,ότι ακαριαίως (ξαφνικά, αμέσως) με το

πρόσταγμα του Θεού έγινε ο ουρανός και ήταν αφώτιστος .Για να γίνει σκιά,
τρία πράγματα πρέπει να συνυπάρξουν ,το φως, το σώμα, και ο αφώτιστος
χώρος. Το εντός του κόσμου λοιπόν σκότος προέκυψε από τη σκιά του
σώματος του ουρανού. Εάν για παράδειγμα σε ισχυρό μεσημεριανό φως
στήσεις μία σκηνή από πυκνό υλικό και κλειστείς μέσα στο σκοτεινό της χώρο
θα είσαι μέσα στο σκότος. Τέτοιο ήταν και το σκότος εκείνο, το οποίο δεν
προϋπήρχε, αλλά έγινε μεταγενέστερα. Αυτό το σκότος λέγεται ,ότι επέβαινε
επάνω από την άβυσσο, η οποία εσκέπαζε τη γη. Για τούτο ελέχθη ,ότι «ἡ γῆ
313. Ehrman, B.D., Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium. Oxford University
Press, Oxford 1999 , p. 75.: Οι γνωστικοί λένε ,ότι στο μακρυνό παρελθόν ο αληθινός Θεός
απέκτησε θεϊκούς απογόνους .Ένας από τους απογόνους αυτούς ήταν κακός. Ο τελευταίος
σε συνεργασία με τους δικούς του θεϊκούς απογόνους δημιούργησε τον υλικό κόσμο. Με αυτό
τον τρόπο έγινε γνωστός ως ο «Δημιουργός».
314 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2, 4 PG 29, 37AB.
315 . ό.π., 2 ,4 PG 29, 37C.
316 .ό.π., 2, 5 PG 29, 40B.
317 . ό.π., 2 ,5 PG 29, 40C- 41A.

67
ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ318

πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος»319. Μήπως ως πνεύμα η Γραφή
εννοεί τον διάχυτο αέρα320;
Ο Μ .Βασίλειος εκφράζει την άποψη ,ότι η φράση ,«καὶ πνεῦμα Θεοῦ

ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος» σημαίνει ,ότι το Άγιο Πνεύμα προετοίμαζε τη
φύση του νερού για να βγάλει ζωή. Ένας Σύρος άνδρας 321 λέει για την
περίπτωση αυτή ,ότι όταν ένα πτηνό κλωσά τα αυγά του, καθώς τα
ζεσταίνει, τους εγχύνει μια ζωτική δύναμη322. Έτσι λοιπόν έγινε και με το Άγιο
Πνεύμα.
Tη φράση της Γραφής: «καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτω φῶς· καὶ ἐγένετο
φῶς»323, την ερμηνεύει λέγοντας ,ότι ο Θεός εδημιούργησε το φως και
εξαφάνισε το σκότος. Τότε εφάνηκε ο ουρανός, που ήταν σκεπασμένος από
το σκοτάδι. Ο αέρας φωτιζόταν324 και έστελνε προς κάθε κατεύθυνση φως ,το
οποίο έφθανε μέχρι τον αιθέρα325 σε όλα τα μέρη του σύμπαντος ,βόρεια
,νότια, ανατολικά και δυτικά. Η φύση του φωτός είναι τόσο λεπτή και
διαφανής, ώστε το φως να μη χρειάζεται ούτε την παραμικρή παρέλευση
χρόνου, για να διασχίσει τον ουρανό. Διότι χωρίς μεσολάβηση χρόνου, τις
ακτίνες του φωτός ο ουρανός τις υποδέχεται στα πέρατα του ακαριαίως
(πράγματι η ταχύτητα του φωτός είναι 300.000 χιλιόμετρα στο δευτερόλεπτο).
Ο αιθέρας έγινε γλυκύτερος μετά το φως, τα νερά λαμπρότερα και δέχονταν
τη λάμψη και την επέστρεφαν πίσω, καθώς αντανακλούσαν το φως326.
318 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,5 PG 29,41ΑΒ.
319 .Γεν. 1,2.
320 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,6 PG 29, 44Α.
321 .Ως Σύρον άνδρα , ο Μ. Βασίλειος πιθανό να εννοεί το Διόδωρο Ταρσού .Διοδώρου
Ταρσ., Εἰς Γέν. 1,2 ΡG 33,1563C.: «Βούλεται ἡ ἑβραϊκὴ λέξις ἡ τοῦ " ἐπεφέρετο" σημαίνειν,
ὅτι καθάπερ ὄρνις ὠὰ θάλπει ταῖς πτέρυξιν ἁπαλῶς ἐφαπτομένη εἰς τὸ ζωογονεῖν, οὕτω καὶ
τὸ Πνεῦμα ἐπεφέρετο τοῖς ὕδασι ζωοθαλποῦν».
322 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,6 PG 29, 44ΑΒ.
323 . Γεν. 1,3.
324. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,7 PG 29, 44C
325 . Lloyd ,G. E. R. , Aristotle: The Growth and Structure of his Thought, Cambridge:
Cambridge Univ. Pr., 1968, pp. 133-139 .:Ο Πλάτωνας στον Τίμαιο ( 55d ) αναφέρει ,ότι ο
αιθέρας είναι ένα ημιδιαφανές υλικό. Ο Αριστοτέλης επίσης λέει, ότι ο αιθέρας βρίσκεται
στις περιοχές, όπου τα ουράνια σώματα κινούνται κυκλικά μαζί με τον αιθέρα.
326 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2, 7 PG 29, 45AB.

68
Συγχρόνως με το πρόσταγμα έγινε και το έργο327. Όταν λέμε «φωνή» και

«λόγος» και «πρόσταγμα», δεν εννοούμε το θείο λόγο σαν ήχο που
εκπέμπεται από φωνητικά όργανα, ούτε σαν ήχο που εκπέμπεται από χορδή
κιθάρας που πάλλεται, αλλά τη νεύση του θελήματος του Θεού ,που
σχηματίζει ένα είδος προστάγματος328,329.
Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί επίσης τη φράση: «καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς, ὅτι

καλόν· καὶ διεχώρισεν ὁ Θεὸς ἀνὰ μέσον τοῦ φωτὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ
σκότους»330 λέγοντας ,ότι ο Θεός έκρινε, ότι το φως είναι ωραίο. Και oνόμασε
ο Θεός το φως ημέρα και το σκότος oνόμασε νύκτα331. Επειδή ο Θεός
προέβλεπε την ωφέλεια που θα προέκυπτε από το φως στο μέλλον. Διότι
τότε δεν υπήρχαν ακόμη οφθαλμοί για να εκτιμήσουν το κάλλος του φωτός.
«Καὶ διεχώρισεν ὁ Θεὸς ἀνὰ μέσον τοῦ φωτὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σκότους»332,
«καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς ἡμέραν καὶ τὸ σκότος ἐκάλεσε νύκτα καὶ
ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία»333,334. Μετά τη δημιουργία του
ήλιου, αναφέρει ο Μ. Βασίλειος, η ημέρα είναι η φωτισμένη ατμόσφαιρα από
τον ήλιο ,που λάμπει στο επάνω από τη γη ημισφαίριο του ουρανού, νύκτα δε
είναι μια σκιά της γης που δημιουργείται, όταν αποκρύπτεται ο ήλιος. Τότε
όμως η ημέρα εμφανιζόταν και η νύκτα ερχόταν σε αντικατάσταση της, όχι
από την ηλιακή κίνηση, αλλά καθώς το πρωτόγονο εκείνο φως «διεχύνετο, και
πάλιν συνεστέλλετο», σύμφωνα με το πρόγραμμα που ώρισεν ο Θεός335.
Εσπέρα είναι το κοινό σύνορο της ημέρας και της νύκτας. Όμοίως, πρωΐα είναι
το σημείο που γειτονεύει η νύκτα με την ημέρα. Η κατάσταση που υπήρχε
στον κόσμο, πριν να γίνει το φως, δεν ήταν νύκτα αλλά σκοτάδι. Νύκτα
327 . Γεν. 1,3.
328 .Πλούταρχου, Αρέσκ. φιλοσ. 4, 19. :«Πλάτων τὴν φωνὴν ὁρίζεται πνεῦμα διὰ στόματος
ἀπὸ διανοίας ἠγμένον καὶ πληγὴν ὑπὸ ἀέρος δι’ ὤτων καὶ ἐγκεφάλου καὶ αἵματος μέχρι ψυχῆς
διαδιδομὲνην» .
329 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2,7 PG 29, 45B.
330 . Γεν. 1,4.
331 . Γέν. 1,5.
332 . Γέν. 1,4.
333. Γεν. 1,5.
334 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,7 PG 29, 48AB.
335 . Η ερμηνεία που δίνει ο Μ. Βασίλειος είναι ,ότι το φως «διεχύνετο και πάλιν
συνεστέλλετο», προτού δημιουργηθεί η μέρα και η νύχτα με το φωτισμό του ήλιου. Συστολή
και διαστολή των σωμάτων λόγω της θερμότητας υφίσταται, όπως και διαστολή του χρόνου
και συστολή του μήκους, σύμφωνα με τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν.
(https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF
%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1). Δεν έχει αποδειχθεί όμως πειραματικά ,ότι το
φως υφίσταται συστολή και διαστολή .
69
ονομάστηκε μόνον το σκοτάδι, που αντιδιαστέλλεται προς την ημέρα. Το

σκοτάδι ήταν νεότερο από την ημέρα336.
Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί διάφορες φράσεις της Γραφής. «Καὶ ἐκάλεσεν ὁ

Θεὸς τὸ φῶς ἡμέραν καὶ τὸ σκότος ἐκάλεσε νύκτα. καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ
ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία»337. Και δεν το ονόμασε «ἡμέρα και νύχτα» ,αλλά
έδωσε το όνομα του επικρατέστερου. Δηλαδή το ονόμασε μόνο «ἡμέρα μία»,
αντί να πεί «ἡμερονύκτιο». Η Γραφή δε χρησιμοποιεί για την αρίθμηση και
τις νύκτες ,αλλά μόνον τις ημέρες, όπως φαίνεται από τα παρακάτω
παραδείγματα. «Αἱ ἡμέραι τῶν ἐτῶν ἡμῶν»338, «αἱ ἡμέραι τῆς ζωῆς μου
μικραὶ καὶ πονηραὶ»339, «Πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου»340 και «αἱ ἡμέραι
τῶν ἐτῶν ἡμῶν»341.
«Καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία»342. Ο Μωϋσής,

παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, δεν ονόμασε την ημέρα «πρώτη», αλλά «μία»,
ίσως γιατί ήθελε να βάλει σαφές περίγραμμα στο ημερονύκτιο και να
συγκολλήση τα δύο ημίχρονα του ημερονύκτιου, ώστε οι εικοσιτέσσερεις
ώρες να συμπληρώνουν το διάστημα μιας ημέρας, καθώς θα εξυπακούεται
μαζί με την ημέρα και η νύκτα. Ακόμα και αν συμβαίνει να είναι μια ημέρα
μεγαλύτερη από μια άλλη, τα διαστήματα και των δύο εμπεριέχονται εντός
σταθερών ορίων, δηλ. η μονάδα των εικοσιτεσσάρων ωρών είναι το διάστημα
μιας ημέρας343. Ένας άλλος λόγος λέει, που είπε η Γραφή «μία» και όχι
«πρώτη» είναι εκείνος, που αναφέρεται στην απόρρητη παράδοση344.
336 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 ,8 PG 29, 48BC.
337 . Γεν. 1,5.
338 .Ψαλ. 89,10.
339 . Γέν. 47,9.
340 .Ψαλ. 22,6.
341 . Ψαλ. 89,10.
342 . Γέν. 1,5.
343 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2 , 8 PG 29, 49ΑΒ.
344 . «Ὁ ἐν ἀπορρήτοις παραδιδόμενος λόγος» (απόκρυφο βιβλίο).

70
δ.Δημιουργία του χρόνου
Ο Θεός που κατασκεύασε το χρόνο ,τονίζει ο Μ. Βασίλειος, του έβαλε

μονάδες μέτρησης. Τα διαστήματα των ημερών, μετρούν το χρόνο με την
εβδομάδα. Η εβδομάδα ανακυκλώνεται συνεχώς στον εαυτό της,
αριθμώντας την κίνηση του χρόνου. Την εβδομάδα πάλι τη συμπληρώνει η
ημέρα «μία», καθώς ανακυκλώνεται στον εαυτό της εφτά φορές. Το σχήμα
αυτό είναι κυκλικό. Αυτό είναι και του αιώνος το γνώρισμα, να επιστρέφει
στον εαυτό του και πουθενά να μην τελειώνει. Για τούτο ,την κεφαλή του
χρόνου την ονόμασε όχι «πρώτη ἡμέραν» αλλά «μία». Ευστόχως
ονομάστηκε «μία» αυτή που εκφράζει το χαρακτήρα του πράγματος, που είναι
μοναδικό και δεν έχει όμοιό του. Η Γραφή μας αναφέρει πολλούς αιώνες,
λέγοντας σε πολλά χωρία «αἰῶνα αἰῶνος» και «αἰώνας αἰώνων». Η Γραφή
επίσης αναφέρει ,λέει ο Μ .Βασίλειος ,«διότι μεγάλη ἡ ἡμέρα Κυρίου,
ἐπιφανὴς σφόδρα, καὶ τίς ἔσται ἱκανὸς αὐτῇ;»345 και πάλι, «ἱνα τί αὕτη ὑμῖν ἡ
ἡμέρα τοῦ Κυρίου; καὶ αὐτή ἐστι σκότος καὶ οὐ φῶς »346. Η ημέρα του Κυρίου
είναι ανέσπερη ,αναντικατάστατη και ατελείωτη. Ο ψαλμωδός την ονόμασε
«ὀγδόην»347,348. Ο Μ.Βασίλειος επεξηγώντας διάφορα χωρία της Γραφής
λέει, ότι αν πεις «ἡμέρα» ή αν πεις «αἰῶνα», την ίδια έννοια εκφράζεις.
Ονόμασε «μίαν» την εικόνα του αιώνος, την απαρχή των ημερών, την
συνομήλικη του φωτός, την αγία Κυριακή, αυτή που ετιμήθηκε με την
ανάσταση του Κυρίου. Ο Κύριος εστόλησε την ημέρα με το φως του ουρανού
,που προέρχεται από τον ήλιο και εφαίδρυνε τη νύκτα με τις λάμψεις των
αστεριών. Επίσης με το νοερό και αιώνιο φως καταστόλισε την «ανάπαυση»
του μέλλοντος αιώνος349.
ε.Δημιουργία του στερεώματος
«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· Γενηθήτω στερέωμα ἐν μέσῳ τοῦ ὕδατος, καὶ ἔστω
345 . Ιωήλ 2,11.
346 . Αμ. 5,18.
347 . Ψαλ. 6,1 και 11,1.
348 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2, 8 PG 29, 49C-52A.
349 .ό.π., 2,8 PG 29, 52AB .

71
διαχωρίζον ἀνά μέσον ὕδατος καὶ ὕδατος»350. Από την παραπάνω πρόταση
συμπεραίνεται, ότι στο αρχαίο Ισραήλ ο Θεός μιλάει φέροντας την ύλη σε
ύπαρξη και σε τάξη351. Ο Θεός δημιουργεί με μια λέξη (ο Θεός είπε,
Γενηθήτω...), και τελειώνει κάθε πράξη της δημιουργίας ,δίνοντας ένα
όνομα352.
Το στερέωμα, που αναφέρεται στη Γένεση, σχηματίζει ένα στερεό ουράνιο

θόλο με τον ήλιο, τη σελήνη και τα άλλα αστέρια ενσωματωμένα πάνω σ’
αυτόν. Ο Θεός δημιούργησε το στερέωμα για να διαχωρισθούν τα νερά που
βρίσκονται πάνω από τη γη, από εκείνα που βρίσκονται πάνω από το
στερέωμα353. Το στερέωμα (ουρανός) ήταν ένα στερεό αναστραμμένο,
ημισφαιρικό κύπελο πάνω από τη γη, χρώματος μπλε ,εξαιτίας του ουράνιου
ωκεανού, που βρισκόταν πάνω από το στερέωμα354. Η βροχή, το χιόνι, το
χαλάζι και ο άνεμος κρατούνταν σε αποθήκες πάνω από το στερέωμα. Το
τελευταίο είχε «παράθυρα», τα οποία κατά τον κατακλυσμό του Νώε
άνοιξαν355. Στη βαβυλωνιακή κοσμολογία αναφέρεται επίσης ,ότι τον ουρανό
τον δημιούργησε ο Μαρτούκ ,για να μην πλημμυρίσουν τη γη τα άνω ύδατα,
ενώ στη Γένεση αναφέρεται, ότι ο Θεός δημιούργησε το στερέωμα για να
διαχωρισθούν τα νερά που βρίσκονται πάνω από τη γη, από εκείνα που
βρίσκονται πάνω από το στερέωμα356. Το στερέωμα προς τα κάτω έρχεται
σε επαφή με τα απομακρυσμένα άκρα της Γης357,358. Δεν είναι σαφές στη
Βίβλο αν υπήρχαν ένας, δύο, η περισσότεροι ουρανοί359. Οι Σουμέριοι ακόμη
,πίστευαν σε ένα πλήθος ουρανών και γαιών. Αναφέρονται επτά ουρανοί και
350 . Γέν. 1,6-8.
351 . Ψαλ. 32,6.
352 . Walton, J. H. ,Ancient Near Eastern Thought and the Old Testament: Introducing the
Conceptual World of the Hebrew Bible. Baker Academic, 2006, p. 190.
353 . Cosmogony.Jewish Encyclopedia.com.

(http://www.jewishencyclopedia.com/articles/4684-cosmogony)
Press, Sheffield, 2001, p. 106.
355 . Pennington, J. T. ,Heaven and earth in the Gospel of Matthew. Brill, Chicago 2007, p.
41 .
356. Πασχάλη, Α.,Ιστορία της γης και του ανθρώπου. Αθήνα 1978, σ. 15-22.
357. Δευτ. 4:32.
358. Pennington, J. T. ,Heaven and earth in the Gospel of Matthew. Brill, Chicago 2007, p.
42.
359. Wright, J. E. ,The Early History of Heaven. Oxford University Press, Oxford 2002, p. 56 .
72
επτά γαίες360. Η φράση «ο ουρανός των ουρανών» μάλλον ήθελε να τονίσει

το απέραντο βασίλειο του Θεού361. Οι Επιστολές του Παύλου προς Εβραίους
,Κολοσσαείς και Εφεσίους αναφέρουν περισσότερους από έναν ουρανούς
,χωρίς να προσδιορίζεται ο αριθμός τους362. Ο απόστολος Παύλος μιλάει, ότι
επισκέφθηκε τον τρίτο ουρανό363. Στην Παλαιά Διαθήκη επίσης αναφέρεται,
ότι ο ουρανός, ήταν η κατοικία του Θεού364. Επίσης πάνω από το στερέωμα
βρισκόταν ο θρόνος του Θεού365,366. Οι Ψαλμοί ακόμη αναφέρουν ,ότι ο
Θεός κατά τον Κατακλυσμό κάθεται πάνω στο θρόνο του ,στο ουράνιο
παλάτι του367. Στη βαβυλώνια επίσης κοσμολογία αναφέρεται, ότι ο Μαρδούκ
έχτισε στον ουρανό ένα ανάκτορο368. Η βιβλική κοσμολογία εμφανίζει
ανάλογες κοσμολογίες των γύρω λαών, αλλά διαφέρει στο ,ότι στις άλλες
κοσμολογίες υπάρχουν πολλοί θεοί (ειδωλολατρία), ενώ στη βιβλική μόνο
ένας Θεός (μονοθεϊσμός).
Δεν περιορίσθηκε ο λόγος του Θεού, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος, σε ένα

ξηρό πρόσταγμα, αλλά προσδιόρισε και την αιτία για την οποία επιδιώκεται
η κατασκευή του στερεώματος. Για να διαχωρίζει, λέει, «ἀνά μέσον ὕδατος καὶ
ὕδατος». Όσον αφορά τον άνθρωπον πρώτα σχηματίζεται στη νόησή του η
εντύπωση των πραγμάτων. Έπειτα με την ενέργεια της φαντασίας εκλέγει
από τις υποκείμενες παραστάσεις τις κατάλληλες και οικείες και τις
εξαγγέλλει. Ύστερα παραδίδει τα διανοήματα στην υπηρεσία των φωνητικών
οργάνων και με το κτύπημα του αέρα, που προκαλεί η κίνηση της έναρθρης
φωνής, καθιστά σαφές το κρυμμένο διανόημά του. Είναι μυθώδες όμως να
λέει κανείς, ότι ο Θεός χρειάζεται όλο τον προηγούμενο κύκλο για να
360 . Norriss,S.H., (Editor) ,Cosmology: historical, literary, philosophical, religious, and

scientific perspectives .New York 1993, p. 44.
361. Pennington, J. T., Heaven and earth in the Gospel of Matthew. Brill, Chicago 2007, p.
40 .
362 . Collins, A. Y. , Cosmology and Eschatology in Jewish and Christian Apocalypticism.

Brill, 2000, pp. 23–24 .
363 .ό.π., p. 24 .
365. Ιεζ. 1:26.
366 . Wright, J. E. ,The Early History of Heaven. Oxford University Press, Oxford 2002, p. 57
.
367 . Ψαλμός 28,10.
368 . Ζιάκα, Γ.,Θρησκειολογία, η θρησκεία των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων
λαών. τεύχος α, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1990,σ. 177.
73
εκφράσει αυτά που σκέφθηκε369. Ο Μ.Βασίλειος συμπεραίνει ,ότι η ασώματη

φύση του Θεού δεν είχε ανάγκη από λόγο με φωνή, αφού είναι δυνατό να
μεταδίδονται στον συνεργόν (τον Μονογενή) τα ίδια τα διανοήματα. Τι
εχρειαζόταν ο λόγος σε αυτούς που μπορούν να ανακοινώσουν τις σκέψεις
τους μεταξύ τους με γυμνή τη νόηση; Όπου δεν υπάρχει αέρας ,ούτε
γλώσσα, ούτε αυτί, ούτε κοχλίας-αγωγός που να μεταφέρει τους ήχους στον
εγκέφαλο, ούτε λόγια χρειάζονται. Η μετάδοση του θελήματος γίνεται, από τα
ίδια τα διανοήματα του νου370.
Ο Μ. Bασίλειος ερωτά, αν το «στερέωμα», δηλ. ο ουρανός, είναι ένας ,δύο

η περισσότεροι. Μετά παραθέτει διάφορες απόψεις. Μερικοί υποστηρίζουν
σχολιάζοντας ,ότι υπάρχει ένας μόνον ουρανός371 και ότι δεν υπάρχει
ουράνια ουσία, για να γίνει επιπλέον δεύτερος ή τρίτος, ή πολλοστός
ουρανός ,διότι όλη η ουσία του ουράνιου σώματος καταναλώθηκε για την
κατασκευή του ενός ουρανού. Λένε επίσης ,ότι ένα είναι το σώμα που έχει την
ιδιότητα της περιστροφικής κινήσεως (ο ουρανός), και τούτο είναι
πεπερασμένο372. Αυτά φαντάζονται αυτοί που υποστηρίζουν, ότι μαζί με το
δημιουργό υπήρχε και η αγέννητη ύλη. Υπάρχουν όμως και εκείνοι που
ισχυρίζονται ,ότι υπάρχουν άπειροι ουρανοί και κόσμοι373,374. Ο Μ.Βασίλειος
παρατηρεί, ότι μερικοί λένε ακόμη ,πως δεν υπάρχει ούσία επαρκής ,για να
κατασκευαστεί και άλλος ουρανός εκτός από τον ένα375. Αμφιβάλλουν για τους
περισσότερους ουρανούς, διότι λένε ότι δεν επαρκεί η δημιουργική δύναμη
για να τους φέρει στην ύπαρξη. Αλλά όταν αναλογιστούμε την υπεροχή της
δυνάμεως του Θεού, αντιλαμβανόμαστε, ότι η δύναμη και το μέγεθος των ου-
ρανών δε διαφέρει καθόλου από αυτό που συμβαίνει με τις υδάτινες
φούσκες. Αυτές που δημιουργούνται από κάποιον, με φύσημα μέσα στο
νερό. Οι φούσκες αυτές ,δηλαδή οι ουρανοί, γίνονται μία η περισσότερες ,
369 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3 ,1 PG 29, 53C-56A.
370 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3 , 2 PG 29, 56BC.
371 . Αριστοτέλη, Μετά τα φυσικά 11,8 (1074α).:«Ἓν ἂρα καὶ λόγῳ καὶ ἀριθμῷ τὸ πρῶτον
κινοῦν ἀκίνητον ὂν καὶ τὸ κινούμενον ἄρα ἀεὶ καὶ συνεχῶς ἓν μόνον• εἷς ἄρα οὐρανὸς μόνος».
372 .Αριστοτέλη, Περί ουρ. 1, 2 (269α).
373 . Διογένη Λαέρτ., Βίοι φιλ.9,31• 9,44.: Αυτοί που υποστήριζαν , ότι υπάρχουν άπειροι
κόσμοι (σήμερα θα λέγαμε « πολλαπλά σύμπαντα ») είναι ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος .
Έλεγαν επίσης , ότι εκ του μη όντος δηλαδή από το μηδέν, δεν παράγεται τίποτε και , ότι το
ον δεν μπορεί να δημιουργήσει το μη ον ,δηλαδή το μηδέν.
375 . Ο Αριστοτέλης υποστήριζε, ότι ο ουρανός είναι μόνο ένας.

74
καθώς ανέρχονται από το βάθος στην επιφάνεια του νερού376. Εμείς είμαστε
βέβαιοι ,λέει, για το δεύτερο ουρανό. Επίσης ο Παύλος λέει ,ότι είδε και τρίτο
ουρανό377. Ακόμη και ο ψαλμός αναφέρει ουρανούς ουρανών378. Το τελευταίο
μας βάζει στη σκέψη ,ότι υπάρχουν και περισσότεροι ουρανοί. Άλλοι ακόμη
,ομολογούν, ότι υπάρχουν επτά ουρανοί, επί των οποίων κινούνται οι εφτά
αστέρες, για τους οποίους λένε, ότι είναι συναρμολογημένοι, όπως ακριβώς
οι κάδοι που βρίσκονται ο ένας μέσα στον άλλο, που κινούνται κυκλικά και
παράγουν ένα ωραίο αρμονικό ήχο379,380. Να σημειωθεί ,ότι οι λαοί της
Μεσοποταμίας, πίστευαν επίσης, σε ένα πλήθος ουρανών και γαιών. Αυτή η
ιδέα χρονολογείται από τη 2η χιλιετία π.Χ. και αναφέρεται στην ύπαρξη επτά
ουρανών και επτά γαιών381.
Ο Μ.Βασίλειος αναρωτιέται ,γιατί δεν αντιλαμβανόμαστε τη μουσική

αυτή; Εκείνοι απαντούν ότι, εσυνηθίσαμε τον ήχο και είμαστε εξοικειωμένοι με
αυτόν ,όπως συμβαίνει με τους εργαζόμενους στα σιδηρουργεία, των οποίων
τα αυτιά συνηθίζουν στο συνεχή κρότο382. «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν
οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν»383. Είπαν λοιπόν μερικοί ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, ότι
αυτό δεν είναι δημιουργία δεύτερου ουρανού. Εγώ λέω, για το δεύτερο
ουρανό ,ότι είναι διαφορετικός αυτού που δημιουργήθηκε στην αρχή και
παίζει ένα εξαιρετικό ρόλο μέσα στο σύμπαν384.
Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί ,ότι η εσωτερική κοίλη επιφάνεια του στερεώματος

είναι ημισφαιρική ,ενώ η εξωτερική επιφάνεια του στερεώματος είναι επίπεδη
και το νερό που είναι πάνω από το στερέωμα δεν μπορεί να κατρακυλήσει
προς τα κάτω. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να συγκρατηθεί το νερό ,που είναι
πάνω από το στερέωμα. Η λέξη «στερέωμα» ,λέει η Γραφή σημαίνει
376 . Ο Μ. Βασίλειος εδώ προσπαθεί να αναιρέσει τον Αριστοτέλη.
377 . Β' Κορ. 12,2. :«ἁρπαγέντα τὸν τοιοῦτον ἕως τρίτου οὐρανοῦ».
378 .Ψαλ. 148,4.: «αἰνεῖτε αὐτὸν οἱ οὐρανοὶ τῶν οὐρανῶν» .
379 . Πλάτωνα (Τίμαιος 38.e.1 - 39.a.6 ) ,( Φαίδρος 245cde ), (Πολιτεία 616.d.5 - 616.d.7). :
Ο Πλάτωνας διατύπωσε την θεωρία , ότι το σύμπαν αποτελείται από εφτά διαφανείς
ομόκεντρες σφαίρες (ουρανούς), οι οποίες έχουν ως κοινό κέντρο τη γη. Η πλησιέστερη
προς τη γη ,είναι η σφαίρα της σελήνης και ακολουθούν διαδοχικά οι σφαίρες του Ερμή,
του Άρη, του Ήλιου, της Αφροδίτης (Έσπερου) και του Κρόνου.
380 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3 ,3 PG 29, 57AC .
381 . Norriss S. H. , Cosmology: historical, literary, philosophical, religious, and scientific

perspectives. Taylor & Francis,1993, p. 44.
382 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,3 PG 29, 57C.
383 . Γεν. 1,1.
384 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. .3 ,3 PG 29, 60A.

75
υπερβολική δύναμη385,386. Ο Μ. Βασίλειος αναφέρει ,ότι κάθε «στερεὸ» σώμα

έχει διαστάσεις (μήκος, πλάτος και ύψος) και είναι χειροπιαστό. Σύμφωνα με
τη Γραφή, το «στερέωμα» είναι ισχυρό ,ανυποχώρητο και ασάλευτο 387. Η
Γραφή επίσης χρησιμοποιεί πολλές φορές αυτή τη λέξη για τη βροντή ,όπως
όταν λέει, «Ὁ στερεῶν τὴν βροντήν»388. Το στερέωμα κατά το Μ. Βασίλειο
είναι μία στερεά ουσία ,που είναι ικανή να συγκρατεί το ολισθηρό και ρευστό
νερό. Το στερέωμα δεν αποτελείται από πάγο νερού ,δηλ. κρύσταλλους
νερού389 ή από κρυσταλλωμένους διαφανείς λίθους390 ,391.
Το στερέωμα, τονίζει ο Μ.Βασίλειος, δεν πρέπει να παρομοιάζεται με

μεταλλικό καθρέπτη από μπρούντζο ή άργυρο ή από άλλα μέταλλα. Υπάρχει
και ένας λίθος διαφανής ,που ελάχιστα διαφέρει στη διαύγεια από τον αέρα.
Με κανένα από τα παραπάνω όμως δεν παρομοιάζει το στερέωμα. Λέει ότι,
όλα τα στοιχεία βρίσκονται μέσα σε όλα, όπως η φωτιά μέσα στη γη και ο
αέρας στο νερό. Κανένα όμως στοιχείο δεν είναι ανόθευτο και αμιγές, αλλά
είναι ανάμικτο με ένα ουδέτερο προς αυτό σώμα ή με το άκρως αντίθετο. Τα
στοιχεία (φωτιά ,γη ,αέρας και νερό) ενώνονται, όταν είναι ουδέτερα ή
αντίθετα. Δεν παραδέχεται όμως ότι το στερέωμα αποτελείται από ένα από
τα απλά στοιχεία (φωτιά ,γη ,αέρα και νερό) η από ένα μίγμα αυτών392.
Σήμερα γνωρίζομε ,ότι η ατμόσφαιρα αποτελείται κυρίως από άζωτο
,οξυγόνο ,διοξείδιο του άνθρακα ,άλλα αέρια και υδρατμούς, δηλαδή από
απλά στοιχεία ,αλλά και από ενώσεις απλών στοιχείων. Το γεγονός αυτό
όμως δεν το εγνώριζαν τότε.
Το «Γενηθήτω στερέωμα», αναφέρει ο Μ.Βασίλειος, είναι η φωνή της

Αιτίας (του Πατρός), που κάνει την αρχή. «Ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸ στερέωμα»,
λέει ο Μ.Βασίλειος, ότι αυτή είναι η μαρτυρία της δυνάμεως του Υιού, που
385 . Ψαλ. 17,3. :«Κύριος στερέωμά μου καὶ καταφυγή μου».
386 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3, 4 PG 29,60BC.
387 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,4 PG 29, 60D .
388 . Αμ. 4,13.
389 . Διογένη Λαέρ. Βίοι φιλ. 8,77.:Ο Μ. Βασίλειος αντιτίθεται προς τον Εμπεδοκλή, που λέει
: «αὐτὸν δὲ τὸν οὐρανὸν κρυσταλλοειδῆ φησιν Ἐμπεδοκλῆς» .
390 . Διόδωρου Σικελ.2, 52, 2. : «Τοὺς γὰρ κρυστάλλους λίθους ἔχειν τὴν σύστασιν ἐξ ὔδατος
καθαροῦ παγέντος οὐχ ὑπὸ ψύχους, ἀλλ' ὑπὸ θείου πυρὸς δυνάμεως, δι’ ἣν ἀσήπτους μὲν
αὐτοὺς διαμένειν, βαφῆναι δὲ πολυμόρφως ἀναθυμιάσει πνεύματος».
391 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,4 PG 29, 61AB.
392 . ό.π., 3,4 PG 29, 61B-64A.

76
εκτελεί και δημιουργεί393. Να διαχωρίζει δηλαδή ,«ἀνὰ μέσον ὕδατος καὶ

ὓδατος». Καθώς φαίνεται τα ύδατα ήταν μια πλημμύρα χωρίς άκρο και
στάθμη. Από παντού εκυμάτιζαν πάνω στη γη και αιωρούνταν πάνω από
αυτήν τόσο, που φαίνονταν ότι υπερβαίνουν και την αναλογία προς τα άλλα
στοιχεία (τον αέρα ,τη γη και τη φωτιά). Από παντού περιέβαλε τη γη
άβυσσος394. Το άπειρο εκείνο νερό μένει ασάλευτο γύρω από τη γη ,φέρεται
προς τα κάτω και έχει μια παγκόσμια στάθμη395.. Από πού προήλθε όμως το
νερό της γης, το οποίο καλύπτει το 71% της επιφάνειάς της; Κάποια
αντικείμενα στο ηλιακό σύστημα μετέφεραν το νερό στη γη με βίαιες
συγκρούσεις ,λίγο μετά το σχηματισμό της396; Το νερό βρισκόταν
εγκλωβισμένο σε ορυκτά της γης397; Η απάντηση είναι: «Δε γνωρίζουμε
ακόμη».
Ο Μ.Βασίλειος απαντά μετά σε διάφορα ερωτήματα ,όπως για ποια

ανάγκη το νερό ήταν αμύθητα περισσότερο; Διότι το νερό είναι αντίθετο προς
τη φωτιά και την εξουδετερώνει ,όταν υπερτερεί της φωτιάς σε ποσότητα 398.
Αλλά δεν έπρεπε να στασιάζουν επίσης το ένα κατά του άλλου, ούτε με την
ολοσχερή εξαφάνιση του ενός εκ των δύο να δοθεί αφορμή να διαλυθεί το
σύμπαν. Αυτός λοιπόν που όλα τα εκανόνισε με μέτρα και σταθμά ,διότι κατά
τον Ιώβ έχει αριθμημένες και τις σταγόνες της βροχής, «ἀριθμηταὶ δὲ αὐτῷ
σταγόνες ὑετοῦ»399 ,αυτός εγνώριζε πόσο χρόνο ζωής έδωσε στον κόσμο, και
πόσο νερό προς κατανάλωση πρέπει να αποταμιεύσει για τη φωτιά. Αυτός
λοιπόν είναι ο λόγος ,που το νερό πλεονάζει στην κτίση. Αλλά και η φωτιά
είναι αναγκαία για τον κόσμο, διότι όλες οι τέχνες που συντηρούν τη ζωή
μας έχουν ανάγκη από τη φωτιά, όπως η υφαντική ,η βυρσοδεψία, η
οικοδομική και η γεωργία. Αλλά και χωρίς τη θερμότητα ούτε η βλάστηση των
δένδρων, ούτε η ωρίμανση των καρπών, ούτε η παραγωγή των χερσαίων και
υδρόβιων ζώων, ούτε οι τροφές τους θα υπήρχαν από την αρχή, ούτε θα
διαρκούσαν για ένα χρονικό διάστημα400.
393 . ό.π., 3,4 PG 29, 64B.
394 . Γέν. 1,2.
395 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 35 ,PG 29 ,64CD.
396 . http://www.geodifhs.com/gammaalphaiotaalpha/32
397 . http://www.freeinquiry.gr/pro.php?id=3063
398 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3, 5 PG 29, 64D.
399 . Ιώβ 36,27.

77
Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί ,γιατί το νερό υπάρχει άφθονο στην επιφάνεια της

γης και διεισδύει σε όλο το βάθος της. Από εδώ λέει, προέρχονται τα νερά
των πηγαδιών ,των πηγών, των χειμάρρων και των ποταμών. Στην επιφάνεια
της γης ,ρέουν επίσης διάφοροι ποταμοί όπως ,ο Ινδός στην Ινδία ,ο Βάκτρος
στη βορειοανατολική Μ. Ασία κλπ401. Ο Μ.Βασίλειος αιτιολογεί ακόμη ,γιατί
ο χώρος της οικουμένης (ο μεσογειακός χώρος) πολιορκείται από το νερό
,διότι λέει ,διαθέτει απέραντα πελάγη και οργώνεται από πάμπολλα
αστείρευτα ποτάμια. Θα έρθει βεβαίως η ώρα που τα πάντα θα ξεροψηθούν
από τη φωτιά ,όπως λέει ο Ησαΐας : «ὁ λέγων τῇ ἀβύσσῳ· ἐρημωθήσῃ, καὶ
τοὺς ποταμούς σου ξηρανῶ»402,403.
Εξηγεί ,ότι η λέξη «στερέωμα» δε σημαίνει χειροπιαστή και στερεά ουσία

,που έχει βάρος και αντίσταση .Ονομάστηκε στερέωμα εξαιτίας της φύσεως
των πραγμάτων που βρίσκονται πάνω από αυτό. Η φύση τους είναι λεπτή
,αραιά και δεν υποπίπτει σε καμμία αίσθηση. Ονομάστηκε ακόμη στερέωμα
σε σύγκριση με τα λεπτότατα και ακατάληπτα από τις αισθήσεις. Η
θερμότητα επίσης ,αν και είναι μικρή σε μέγεθος, έχει τη δύναμη να
καταναλώνει πολλή υγρασία. Ο αιθέρας (ο οποίος βρίσκεται στον ουρανό και
στα άστρα), είναι πυρακτωμένος και θα μπορούσε να καταναλώσει όλη την
υγρασία που υπάρχει στον κόσμο404. Για την εξουδετέρωση του αιθέρα
υπάρχει σε αέρια κατάσταση νερό στα σύννεφα. Για την εξουδέρωση του
αιθέρα επίσης ,ανυψώνονται ατμοί από τους ποταμούς ,τις βρύσες, τα έλη
,τις λίμνες και όλα τα πελάγη. Έτσι ,ο αιθέρας δεν μπορεί να πυρακτώσει τα
πάντα. Ο αιθέρας σύμφωνα με την αρχαία αντίληψη ήταν το υλικό που γέμιζε
τον χώρο του σύμπαντος γύρω από την γήϊνη σφαίρα. Σήμερα όμως
γνωρίζομε, ότι ο αιθέρας δεν υπάρχει. Ο ήλιος ακόμη ,πολλές φορές το θέρος
με τη θερμότητα του, μέσα σε ελάχιστο χρόνο αποξηραίνει τελείως ένα
χωράφι, στο οποίο λιμνάζει νερό. Μερικοί βέβαια αρνούνται ότι ο ήλιος είναι
θερμός. Ορισμένοι λένε ,ότι ο ήλιος είναι λευκός και δεν είναι κόκκινος ή
ξανθός και συμπεραίνουν, ότι δεν είναι πυρακτωμένος και ότι η θερμότητα του
προέρχεται από την ταχεία περιστροφή του405. Έτσι, η μεγάλη ποσότητα των
νερών είναι αναγκαία, για να τη δαπανά η θερμότητα406.
401 .ό.π., 3,6 PG 29 ,65CD.
402 . Ησ. 44,27.
404 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,7 PG 29, 68B-69A.
405 . Αριστοτέλη, Μετεωρολ. 1, 3 (341α). : «Τὰ μᾶλλον κινούμενα καὶ μᾶλλον ἐκπυροῦται.
πρὸς δὲ τούτοις ὁ ἥλιος, ὅσπερ μάλιστα εἶναι δοκεῖ θερμός, φαίνεται λευκὸς ἀλλ' οὐ πυρώδης
ὤν».
406 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,7 PG 29 ,69AC .

78
Ο κυβερνήτης του σύμπαντος μετατοπίζει τον ήλιο από τη μία θέση στην
άλλη, για να μην καταστρέψει τα ζώα ,τα φυτά και τα νερά με τη μεγάλη
θερμότητά του407. Σήμερα γνωρίζομε ,ότι η τεράστια ποσότητα θερμότητας
του ήλιου παράγεται από τη σύντηξη των πυρήνων του υδρογόνου. Το
χειμώνα οδηγείται ο ήλιος προς το νότιο μέρος της γης και το καλοκαίρι τον
μεταθέτει στο βόρειο τμήμα της γης. Η άποψη αυτή του Μ.Βασιλείου είναι
σωστή. O άξονας της γης ως γνωστό είναι πλάγιος προς το επίπεδο της
τροχιάς της γύρω από τον ήλιο. Στην κλίση του αυτή οφείλονται οι εποχές του
έτους. Όταν είναι στραμμένο προς τον ήλιο το βόρειο ημισφαίριο, οι ηλιακές
ακτίνες πέφτουν κάθετα προς αυτό και το θερμαίνουν περισσότερο
(καλοκαίρι), ενώ στο νότιο ημισφαίριο πέφτουν πλάγια και το θερμαίνουν
λιγότερο (χειμώνας). Μερικοί επίσης υποστηρίζουν, παρατηρεί ο Μ.
Βασίλειος, ότι η θάλασσα δεν υπερχειλίζει από τους ποταμούς, διότι ο ήλιος
της αφαιρεί νερό και αυξάνει την αλατότητα της με τη θερμότητα του,
αρπάζοντας της το ελαφρύ (το νερό) και αφήνοντας της το βαρύ (το
αλάτι)408,409,410. Το φαινόμενο αυτό γνωρίζομε, ότι παρατηρείται στις αλυκές
,όπου διαχωρίζεται το αλάτι από τη θάλασσα. Επίσης από τη θάλασσα, τις
λίμνες και τα ποτάμια εξατμίζεται νερό ,το οποίο διοχετεύεται στην
ατμόσφαιρα, όπου παραμένει με τη μορφή σύννεφων. Αυτοί (ο Αριστοτέλης)
λοιπόν που λένε αυτά τα πράγματα για τη θάλασσα, αλλάζουν γνώμη και
ισχυρίζονται, ότι ο ήλιος δε μειώνει καθόλου το υγρό στοιχείο της411.
Ο Μ.Bασίλειος επεξηγεί διάφορες φράσεις όπως ,«καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὸ

στερέωμα οὐρανόν»412. Ο ουρανός φαίνεται στους οφθαλμούς μας
ολοκάθαρα και ονομάζεται «οὐρανός» ,διότι «ὁρᾶται»413. Η Γραφή επίσης
λέει, «τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ»414 ,«πετεινὰ πετόμενα ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τὸ
407 . ό.π., 3,7 PG 29, 69CD.
408 . Αριστοτέλη, Μετεωρολ. 2, 2 (354β).: «Φερομένου δὲ τοῦ ἡλίου τοῦτον τὸν τρόπον . . , τὸ
μὲν λεπτότατόν τε καὶ γλυκύτατον (τοῦ θαλασσίου ὕδατος) ἀνάγεται καθ’ ἑκάστην ἡμέραν καὶ
φέρεται διακρινόμενον καὶ ἀτμίζον εἰς τὸν ἄνω τόπον . . .».
409 . ό.π., (355α) . :«Τὸ μὲν οὗν πότιμον καὶ γλυκὺ διὰ κουφότητα πᾶν ἀνάγεται, τὸ δ’
ἁλμυρὸν ὑπομένει διὰ βάρος . . .».
410 . Πλούταρχου, Αρέσκ. φιλοσ. 3,16. :«Ἀναξαγόρας τοῦ κατ’ ἀρχὴν λιμνάζοντος ὑγροῦ
περικαέντος ὑπὸ τῆς ἡλιακῆς περιφοράς καὶ τοῦ λιπαροῦ ἐξατμισθέντος, εἰς ἁλυκίδα καὶ
πικρίαν τὸ λοιπὸν ὑποστῆναι» .
412 . Γέν. 1,8.
413 . Δεν είναι ορθή η εξήγηση αυτή, διότι η λέξη «οὐρανός» παίρνει ψιλή και όχι δασεία.
Εσφαλμένη όμως είναι και η εξήγηση του Αριστοτέλη. Αριστοτέλη ,Περὶ κόσμου, 6 (400α
):«Ἐτύμως καλοῦμεν οὐρανὸν ἀπὸ τοῦ ὅρον ( =το επάνω όριο) εἶναι τῶν ἄνω» .
414 . Ψαλ. 8,9.

79
στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ»415 και «ἀναβαίνουσιν ἕως τῶν οὐρανῶν»416. Επίσης

ο Μωϋσής δίνει ευλογίες στη φυλή του Ιωσήφ, για τις καιρικές συνθήκες του
ουρανού, την υγρασία, τις πηγές και τις τροπές του ήλιου417. Ακόμη «καὶ ἔσται
σοι ὁ οὐρανὸς ὁ ὑπὲρ κεφαλῆς σου χαλκοῦς»418. Εννοεί την ολοσχερή
ξηρασία με την εξαφάνιση των νερών της ατμόσφαιρας. Αυτό μπορεί να γίνει
,αν θα υπάρξει μεγάλη αραίωση της ατμόσφαιρας ,η οποία δε θα μπορεί να
συγκρατήσει το εξατμισμένο νερό. Όταν η Γραφή λέει, ότι από τον ουρανό
πέφτει δρόσος η βροχή, εννοεί τα νερά τα οποία κατέχουν τον υπεράνω
του στερεώματος χώρο419. Η βροχή ως γνωστό προέρχεται από τη
συμπύκνωση των υδρατμών των σύννεφων. Τα σύννεφα επίσης υπάρχουν
μέχρι το ύψος των 80 χλμ. και προέρχονται από τα νερά που βρίσκονται κάτω
από το στερέωμα (στην ατμόσφαιρα). Τότε όμως πίστευαν ,ότι η δρόσος και η
βροχή προέρχονται από τον χώρο, που βρίσκεται πάνω από το στερέωμα. Ο
Μέγας Βασίλειος με τη χρησιμοποίηση της φιλοσοφίας, αύξησε τον σπόρο του
Μωυσή στο εκατονταπλάσιο. Τι εννοεί όμως ο Μωϋσής όταν αναφέρει για τα
νερά ,που βρίσκονται πάνω από το στερέωμα; Μήπως εννοεί τους διάττοντες
αστέρες;
Ο Μ.Bασίλειος παρουσιάζει τη θεωρία των στωϊκών, στην οποία

αναφέρεται, ότι το σύμπαν γίνεται παρανάλωμα φωτιάς ,και αναβιώνει πάλι
από τους σπερματικούς λόγους ,που απομένουν στα υλικά που
420,421,422,423
κάηκαν .
Εξηγεί επίσης διάφορες φράσεις της Α. Γραφής ,όπως «αἰνεῖτε αὐτὸν οἱ

οὐρανοὶ τῶν οὐρανῶν καὶ τὸ ὕδωρ τὸ ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν»424. Εμείς όμως
415 . Γέν. 1,20.
416 . Ψαλ. 106,26.
417 . Δευτ. 33,13-15 .
418 . Δευτ. 28,23.
419 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,8 PG 29, 72B-73A .
420 . Διογένη Λαέρτιου, Βίοι φιλ. 7,137 .: «Λέγουσι δὲ κόσμον τριχῶς• αὐτόν τε τὸν θεὸν τὸν
ἐκ τῆς ἁπάσης οὐσίας ἰδίως ποιόν, ὃς δὴ ἄφθαρτός ἐστι καὶ ἀγέννητος, δημιουργὸς ὢν τῆς
διακοσμήσεως, κατὰ χρόνων ποιὰς περιόδους ἀναλίσκων εἰς ἑαυτὸν τὴν ἅπασαν οὐσίαν καὶ
πάλιν ἐξ ἑαυτοῦ γεννῶν».
421 . ό.π., 7,141. :«. . .Φθαρτὸν εἶναι τὸν κόσμον, ἅτε γενητὸν τῷ λόγῳ τῶν δι’αἰσθήσεως
νοουμένων οὗ τὰ μέρη φθαρτά ἐστι καὶ τὸ ὅλον. . .ἐξαυχμοῦται γὰρ καὶ ἐξυδατοῦται».
422 . Διογένη Λαέρτιου, Βίοι φιλ. 7,148.: «Ἔστι δὲ φύσις ἕξις ἐξ ἑαυτῆς κινουμένη κατὰ
σπερματικοὺς λόγους (=που δίνουν στην ύλη μορφές) ἀποτελοῦσά τε καὶ συνέχουσα τὰ ἐξ
αὑτῆς ἐν ὡρισμένοις χρόνοις καὶ τοιαῦτα δρώσα ἀφ’ οἵων ἀπεκρίθη».
423 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 38 ,PG 29, 73C.
424 . Ψαλ. 148,4.

80
,λέει, δε θεωρούμε τα νερά αυτά λογικά όντα. Ούτε «οἱ οὐρανοὶ» θεωρούνται
έμψυχοι ,επειδή «διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ»425. Ούτε «τὸ στερέωμα» είναι ζώον
που αισθάνεται, επειδή «ἀναγγέλλει ποίησιν τῶν χειρῶν αὐτοῦ»426. Διότι τότε
η δρόσος ,η πάχνη ,το ψύχος και ο καύσωνας θα πρέπει να ανήκουν στη
νοερή και αόρατη φύση, επειδή στον Δανιήλ λαμβάνουν την παραγγελία να
υμνήσουν το δημιουργό των πάντων427. Διότι δε δοξάζει το Θεό μόνο «τὸ
ὕδωρ τὸ ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν»428, αλλά και αἰνούν «τὸν Κύριον ἐκ τῆς γῆς
δράκοντες καὶ πᾶσαι ἄβυσσοι»429. Όλη λοιπόν η κτιστή φύση συμπληρώνει
αρμονικά την υμνωδία προς το δημιουργό430. Καλό για το Θεό είναι τα επί
μέρους δημιουργήματα να υπηρετούν τον τελικό σκοπό του δημιουργού.
Έτσι, καθένα από τα μέλη ενός ανδριάντος (χέρια , οφθαλμοί κλπ.), αν
τοποθετηθούν χωριστά431, δε θα φανούν ωραία. Αν όμως τοποθετηθούν στη
θέση τους, τότε αντιλαμβάνεται κάποιος την αναλογία τους προς το σύνολο
του ανδριάντα .Ο τεχνίτης (Θεός) προτού συναρμολογήσει τα όντα και γενικά
τον κόσμο όλο ,γνωρίζει την ωραιότητα κάθε μέλους και συλλαμβάνει νοερά
το σύνολον τους. «Καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὰ πάντα, ὅσα ἐποίησε, καὶ ἰδοὺ καλὰ
λίαν»432,,433. Από την καλλονή των κτισμάτων μπορούν ο άνθρωποι να
σχηματίσουν του αόρατου δημιουργού μας την πρέπουσα αντίληψη. Όπως
λέει και η Γραφή, «Τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι
νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀίδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης»434,435.
Ο κόσμος είναι ένα πολύπλοκο εργαστήριο της θείας δημιουργίας.

Απαριθμούνται μετά τα τέσσερα στοιχεία, ουρανός (φωτιά), γη ,αέρας και
νερό. Ο ουρανός στέκεται σαν καμάρα, «ὁ στήσας ὡς καμάραν τὸν
οὐρανὸν»436. Η γη είναι άπειρη σε μέγεθος και βάρος και δε στηρίζεται
πουθενά. Εδώ υιοθετεί την άποψη του Αριστοτέλη. Ο αέρας είναι διάχυτος
425 . Ψαλ. 18,2.
426 . Ψαλ. 18,2.
427 . Ύμνος παίδ., 41,48-49.
428 . Ψαλ. 148, 4.
429 . Ψαλ. 148,7.
430 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 3,9 PG 29, 76AC.
431 .ό.π., 3,10 PG 29, 76CD.
432. Γεν. 1,31.
434 . Ρωμ. 1,20.
435 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ . 3,10 PG 29, 77BC
436 . Ἠσ. 40,22.

81
,μαλακός ,απαλός, χρειάζεται για την αναπνοή ,δεν προβάλλει εμπόδια στις
κινήσεις των σωμάτων ,διαρρέει και γεμίζει το χώρο πίσω από τα κινούμενα
σώματα437,438. Το νερό καλύπτει διάφορες ανάγκες μας και συναθροίζεται σε
καθορισμένους τόπους.
στ.Διαμόρφωση της ξηράς και της θάλασσας, εμφάνιση των φυτών
«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός• συναχθήτω τὸ ὕδωρ τὸ ὑποκάτω τοῦ ουρανοῦ εἰς

συναγωγὴν μίαν, καὶ ὀφθήτω ἡ ξηρά. καὶ ἐγένετο οὕτω. καὶ συνήχθη τὸ ὕδωρ
τὸ ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ εἰς τὰς συναγωγὰς αὐτῶν, καὶ ὤφθη ἡ ξηρά. καὶ
ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὴν ξηρὰν γῆν καὶ τὰ συστήματα τῶν ὑδάτων ἐκάλεσε
θαλάσσας»439. Σύμφωνα με τη Γεωλογία, ο διαχωρισμός της ξηράς από τις
θάλασσες έγινε κατά τον επόμενο τρόπο: Αρχικά όλες οι ήπειροι ήταν
ενωμένες σε μία υπερήπειρο, την Πανγαία. Η Πανγαία περιβάλλονταν από
έναν τεράστιο ωκεανό, την Πανθάλασσα. Μετά σχηματίστηκαν διαδοχικά ο
Αρκτικός, ο Ειρηνικός ,ο Ινδικός και ο Ατλαντικός Ωκεανός, λόγω του
μετατοπισμού των ηπείρων440.
Σύμφωνα με τη Βίβλο, κάτω και γύρω από τη γη βρίσκονταν τα «νερά του

χάους», που εκάλυπταν και την επιφάνεια της γης, μέχρις ότου ο Θεός
αποκάλυψε την ξηρά441,442. Κατά το βιβλικό κοσμοείδωλο, η ξηρά σχηματίζει
μια ενιαία ,κυκλική ήπειρο ,που περιβάλλεται από μια κυκλική θάλασσα443.
Η γη ήταν «ἀόρατος»444. Γνωρίζετε, λέει, ότι κάθε σώμα έχει χρώμα και
είναι αισθητό στην όραση .Πάνω όμως από τη γη υπήρχε νερό και την
εκάλυπτε από παντού. Η Γραφή λέει ύστερα :«Συναχθήτω τὰ ὕδατα καὶ
ὀφθήτω ἡ ξηρά». Η φυσική ιδιότητα του νερού είναι να κυλά προς τον
437 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4 ,1 PG 29, 80B.
438 . ό.π., 4 ,1 PG 29, 80C.
439 . Γέν. 1,9-10.
440 . http://biologion.blogspot.gr/2008/06/blog-post_13.html
442 . Aune, D. E. ,"Cosmology". Westminster Dictionary of the New Testament and Early
Christian Literature. John Knox Press, Westminster 2003, p. 119.
443 . Keel, O. ,The symbolism of the biblical world. Translated by T.J.Hallett, Eisenbrauns
publishing, 1997, pp. 20–22 .

82
κατήφορο. Η ταχύτητα του νερού είναι μεγαλύτερη όσον περισσότερο είναι το

βάρος του και όσο βαθύτερος είναι ο χώρος προς τον οποίο ρέει. Το νερό της
γης μαζεύτηκε σε ένα μέρος που ήτανε βαθύτερο από όλα, έως ότου
ισοπεδωθεί η στάθμη του. Όπως είναι γνωστό δεν υπάρχει άλλος τόπος
τόσον ισόπεδος όσον είναι η επιφάνεια του νερού445.
Με ποιο τρόπο έλαβε χώρα η συγκέντρωση των νερών και η εμφάνιση της
ξηράς, δε μας πληροφορεί η διήγηση της Γένεσης. Αυτό συνέβη μετά από
γεωλογικές ανακατατάξεις, κατά τη διάρκεια των οποίων προκλήθηκαν
καθιζήσεις του στερεού φλοιού της γης. Έτσι σχηματίσθηκαν φυσικές
κοιλότητες, εντός των οποίων απεσύρθησαν τα νερά, με ταυτόχρονη
ανύψωση των στερεών πετρωμάτων ,τα οποία διαμόρφωσαν τους ορεινούς
όγκους446.
Η γη τότε ήτανε «ἀόρατος», γιατί το νερό την εκάλυπτε από παντού447. Η

Γραφή λέει ύστερα ,«συναχθήτω τὰ ὕδατα καὶ ὀφθήτω ἡ ξηρά». Οι θάλασσες
όμως είναι πολλές και απέχουν η μία από την άλλη. Η φωνή του Θεού από
τότε ρύθμισε για πάντα τις ιδιότητες της κτίσης και τους φυσικούς νόμους
της. Οι νόμοι δεν υπήρχαν προτού δημιουργηθεί ο χώρος και ο χρόνος. Έτσι,
η ημέρα και η νύκτα δημιουργηθήκαν μία φορά, και από τότε μέχρι τώρα δεν
παύουν να διαδέχονται η μία την άλλη. Άλλα νερά επίσης ρέουν μόνα τους
,όπως των πηγών και των ποταμών, άλλα όμως είναι στάσιμα. Όλα αυτά
εξαρτούνται από την αρχική εκείνη φωνή, από την οποία επήρε το νερό την
ιδιότητα να τρέχει448.
Ο Μ.Βασίλειος εξηγεί γιατί ο Εκκλησιαστής λέει ,ότι όλοι οι χείμαρροι

οδηγούνται στη θάλασσα και η θάλασσα περιορίζεται στα σύνορά της.
«Πάντες οἱ χείμαρροι ἐπὶ τὴν θάλασσαν πορεύονται, καὶ ἡ θάλασσα οὐκ ἔστιν
ἐμπιμπλαμένη»449. Διότι, λέει, έτσι προστάχθηκε και ενομοθετήθηκε από το
Θεό. «Συναχθήτω τὰ ὕδατα εἰς συναγωγὴν μίαν». Το πρόσταγμα αυτό δόθηκε
για να μην υπερεκχειλίζει το νερό σε διάφορους χώρους ,να μη μετακινείται
συνεχώς από χώρο σε χώρο και να μην κατακλύζει την ξηρά: «μὴ ἐμὲ οὐ
φοβηθήσεσθε; λέγει Κύριος, τὸν τάξαντα ἄμμον ὅριον τῇ θαλάσσῃ;»450. Ο
Κύριος λέει ,ότι έχει θέσει φραγμό και όριο της θάλασσας την άμμο και έδωσε
445 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4,2 PG 29, 81AC .
446 . Καλαντζάκη, Σ., Εν αρχή εποίησεν ο Θεός. Ερμηνευτική ανάλυση των περί δημιουργίας
διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2001 ,σ.153.
447 . ό.π., 4.2 PG 29, 81C.
448 .ό.π., 4,3 PG 29, 81D-84A.
449 . Εκκλ. 1,7.
450 . Ιερ. 5,22.

83
πρόσταγμα αιώνιο και αυτή δε θα το υπερβεί. Δηλαδή, η ασυγκράτητη

θάλασσα χαλιναγωγείται από την άμμο. Αναφέρεται επίσης ,ότι η Μεσόγειος
θάλασσα είναι χαμηλότερη από την Ερυθρά θάλασσα451,,452. Ο Μ.Βασίλειος
ύστερα εξηγεί γιατί ο θεός είπε να συναχθούν τα νερά σε μία συναγωγή
(κοιτίδα)453. Διότι τα νερά ήσαν πολλά και κατανεμημένα σε πολλούς τόπους
(φαράγγια ,πεδιάδες ,κοιλάδες κλπ.). Τότε που επρόσταξε ο Θεός ,δεν
υπήρχε η πέραν των Γαδείρων (Κάδιξ της Ισπανίας) θάλασσα, δηλαδή ο
Ατλαντικός ωκεανός454. Η άποψη αυτή του ιεράρχη είναι ορθή ,σύμφωνα με
τη γεωλογία. Ο Μ.Βασίλειος πιστεύει ,ότι τότε με το πρόσταγμα του Θεού
δημιουργήθηκε ευρύς χώρος και σ’ αυτόν συνέρρευσε η πλειονότητα των
νερών. «Εἰς συναγωγὴν μίαν»455, ονομάζεται η μέγιστη συνάθροιση των
νερών (ωκεανοί ,θάλασσες ,πελάγη ,κόλποι κλπ.) και όχι οι μικρές
συναθροίσεις νερών ,που είναι χωρισμένες μεταξύ τους, όπως π.χ. τα
πηγάδια ,τα τέλματα και οι λίμνες. Οι τελευταίες συναντούνται στις βόρειες
χώρες (Κασπία), στην Ελλάδα, στη Μ. Ασία, στην Παλαιστίνη (Ασφαλτίτις
,Νεκρά θάλασσα), μεταξύ Αιγύπτου και Παλαιστίνης (Σερβωνίτις) και αλλού456.
Ο Μ.Βασίλειος σχολιάζει ,το «καὶ εἶπεν ὁ Θεός· συναχθήτω τὸ ὕδωρ τὸ

ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ εἰς συναγωγὴν μίαν, καὶ ὀφθήτω ἡ ξηρά. καὶ ἐγένετο
οὕτως»457. Η ξηρά ήτανε αστόλιστη, λασπώδης, ανάμικτη με το νερό ,δεν
είχε λάβει ακόμη τη μορφή της και τη γεννητική δύναμη της βλάστησης. Η
αποξήρανση της γης δεν οφειλόταν στον ήλιο, διότι ο τελευταίος
δημιουργήθηκε αργότερα. Βεβαίως δεν οφειλόταν στον ήλιο, αλλά στο
διαχωρισμό των ηπείρων, σύμφωνα με τη γεωλογία. «Καὶ ἐγένετο οὕτως»,
δηλαδή ο λόγος του δημιουργού έγινε έργο458.
Ο Μ.Βασίλειος αναλύει ,το «καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὴν ξηρὰν γῆν καὶ τὰ
συστήματα τῶν ὑδάτων ἐκάλεσε θαλάσσας»459. Διότι ,λέει, το ξηρό είναι
ιδιότητα κατ' εξοχήν της γης. Το νερό έχει ιδιαίτερη ιδιότητα την ψυχρότητα,
ο αέρας την υγρότητα και η φωτιά τη θερμότητα. Όσα λοιπόν πράγματα
451 . Αριστοτέλη,Μετεωρολ.1,14 ,352β .Σήμερα γνωρίζομε, ότι η Μεσόγειος θάλασσα και η

Ερυθρά θάλασσα έχουν την ίδια στάθμη.
452 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4,3 PG 29, 84AC.
453. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4 ,3 PG 29, 84CD.
454 . ό.π., 4,4 PG 29, 85AB .
455 . Γεν. 1,9.
456 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4, 4 PG 29, 85BD.
457 . Γεν. 1,9.
459 . Γεν. 1,10.

84
βλέπομε και αιθανόμαστε έχουν συνδιασμένες ιδιότητες. Η γη είναι ψυχρή ,το

νερό υγρό και ψυχρό ,ο αέρας θερμός και υγρός και η φωτιά θερμή και
ξηρή460. Το καθένα αναμιγνύεται με το γειτωνικό στοιχείο με την κοινή
ιδιότητα και με την επικοινωνία του με το γειτωνικό στοιχείο συνδέεται με το
αντίθετο461. Ο Μ.Βασίλειος τονίζει ,ότι από τα στοιχεία η γη που είναι ξηρή και
ψυχρή, ενώνεται με το νερό ,επειδή συγγενεύουν στην ψυχρότητα και
διαμέσου του νερού ενώνεται με τον αέρα. Επίσης ο αέρας με την υγρότητα
του ενώνει το νερό με τη φωτιά462. Η φωτιά ,επειδή είναι θερμή και ξηρή δια
της θερμότητας συνδέεται με τον αέρα, δια της ξηρότητας συνδέεται με τη
γη463,464. Οι απόψεις αυτές συμφωνούν με τη σύγχρονη χημεία, σύμφωνα με
την οποίαν ,οι χημικές ενώσεις αποτελούνται από δύο ή περισσότερα
στοιχεία.
Ο Μ.Βασίλειος εξετάζει ,το «καὶ ἐκάλεσεν ὁ Θεὸς τὴν ξηρὰν γῆν καὶ τὰ
συστήματα τῶν ὑδάτων ἐκάλεσε θαλάσσας. καὶ εἶδεν ὁ Θεός, ὅτι καλόν»465. Η
θάλασσα προσφέρει την αύρα και το πορφυρό ή μπλέ της χρώμα. Το νερό
της επίσης, αν περάσει μέσα από υπόγειους αγωγούς της ξηράς ,φιλτράρεται
, αφαιρείται το αλάτι που περιέχει και μπορεί να γίνει πόσιμο. Το έδαφος
επίσης, σύμφωνα με τη σύγχρονη επιστήμη ,φιλτράρει το νερό,
κατακρατώντας τους παθογόνους οργανισμούς και τις ρυπογόνες χημικές
ουσίες. Το νερό της θάλασσας επίσης όταν περνά από θερμότερα στρώματα
του υπεδάφους και κατόπι βγεί στην επιφάνεια της γης ,κοχλάζει παράγοντας
ατμούς. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται συχνά σε νησιά ή σε ηπειρωτικά
μέρη δίπλα σε ποτάμια466. Το φαινόμενο αυτό, σήμερα ονομάζεται
γεωθερμική ενέργεια. H ενέργεια αυτή προέρχεται από το εσωτερικό της γης
460 . Αριστοτέλη,Περί φθοράς και γενέσεως 2,3 (330, β). : «Τὸ μὲν γὰρ πῦρ θερμὸν καὶ
ξηρόν, ὁ δ’ ἀὴρ θερμὸν καὶ ὑγρὸν (οἷον ἀτμὶς γὰρ ὁ ἀὴρ), τὸ δ’ ὕδωρ ψυχρὸν καὶ ὑγρόν, ἡ δὲ
γῆ ψυχρὸν καὶ ξηρὸν».
461 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4,5 PG 29, 89AC .
462 .ό.π., 4,5 PG 29, 89CD.
463 . Αριστοτέλη, Περί γεν. και φθορ. 2,8 (334 β - 335α). : «Ἅπαντα δὲ τὰ μικτὰ σώματα, ὅσα
περὶ τὸν τοῦ μέσου τόπον ἐστιν, ἐξ απάντων σύγκειται των ἁπλών. γῆ μὲν γὰρ ἐνυπάρχει
πᾶσι διὰ τὸ ἕκαστον εἶναι μάλιστα καὶ πλεῖστον ἐν τῷ οἰκείῳ τόπῳ, ὕδωρ δὲ διὰ τὸ δεῖν μὲν
ὁρίζεσθαι τὸ σύνθετον, μόνον δ’ εἶναι τῶν ἁπλῶν εὐόριστον τὸ ὕδωρ ,ἔτι δὲ καὶ τὴν γῆν ἄνευ
τοῦ ὑγροῦ μὴ δύνασθαι συμμένειν, ἀλλὰ τοῦτ’ εἶναι τὸ συνέχον...». Στην αρχαιότητα
θεωρούσαν, ότι τα στοιχεία, από τα οποία κατασκευάστηκε το σύμπαν ήταν η γη, το νερό ,ο
αέρας και η φωτιά. Σήμερα τα χημικά στοιχεία , όπως (ο σίδηρος ,το οξυγόνο, το υδρογόνο
το άζωτο κλπ. ),που υπάρχουν στη φύση είναι 98.
464 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 4 ,5 PG 29, 92A.
465 . Γεν. 1,10.

85
και εμφανίζεται με τη μορφή θερμού νερού ή ατμού ,που βγαίνει από σχισμές
του φλοιού της γης.
Η θάλασσα είναι καλή ,διότι μέρος του νερού της εισέρχεται μέσα στην
ξηρά της γης. Γιατί δέχεται το νερό των ποταμών. Γιατί είναι πηγή ατμών, που
παράγονται από την επίδραση της ακτινοβολίας του ήλιου. Καθώς θερμαίνεται
το νερό της θάλασσας ,εκπέμπει υδρατμούς ,οι οποίοι ανεβαίνουν στα υψηλά
στρώματα της ατμόσφαιρας. Έπειτα οι υδρατμοί ψύχονται, διότι αναβαίνουν
ψηλότερα από τις ακτίνες που ανακλά το έδαφος, και επειδή η σκιά του
νέφους επιτείνει συγχρόνως την ψύξη ,παράγεται βροχή και αρδεύεται η γη.
Για παράδειγμα αναφέρομε τα καζάνια τα οποία, ενώ είναι γεμάτα νερό
πολλές φορές αδειάζουν τελείως, λόγω της εξάτμισής του .Οι ναυτικοί
βράζουν το νερό της θάλασσας και συλλαμβάνουν τους ατμούς του με
σφουγγάρια, για να το πιούν και να σταματήσουν τη δίψα τους. Η θάλασσα
ακόμη είναι καλή γιατί περιβάλλει τα νησιά ,παρέχει σε αυτά στολισμό και
ασφάλεια και δίνει στους ναυτικούς τη δυνατότητα να πηγαινοέρχονται
ανεμπόδιστα σε διάφορες χώρες. Η θάλασσα επίσης συντελεί να μαθαίνομε
πράγματα που αγνοούμε και είναι πηγή πλούτου467.
«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· βλαστησάτω ἡ γῆ βοτάνην χόρτου σπεῖρον σπέρμα

κατὰ γένος καὶ καθ᾿ ὁμοιότητα, καὶ ξύλον κάρπιμον ποιοῦν καρπόν, οὗ τὸ
σπέρμα αὐτοῦ ἐν αὐτῷ κατὰ γένος ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ ἐγένετο οὕτως»468 ,469.
Δίνεται το πρόσταγμα από το Θεό να βλαστήσει470 η γη πρώτα «βοτάνην
χόρτου» δηλαδή φυτά ,που αποτελούνται από μαλακούς βλαστούς με
οφθαλμούς και φύλλα και έπειτα «ξύλον κάρπιμον» (θάμνους και δένδρα).
Από τα κάλλη των άστρων συμπεραίνεις ,ποιος είναι ο τεχνίτης του σύμ-
παντος, που στόλισε τον ουρανό471. Το σύμπαν είναι θαυμαστό. Μετά την
πρώτη κατασκευή του ανθρώπου και την πτώση του, επακολούθησε αμέσως
ο θάνατος. Ο άνθρωπος είναι γήϊνος ,έργο όμως θείων χειρών. Στη δύναμη
είναι πάρα πολύ κατώτερος από τα άλογα ζώα, αλλά είναι διορισμένος
άρχοντας των άλογων και των άψυχων. Είναι κατώτερος στο φυσικό
εξοπλισμό, αλλά με το λογικό που έχει ,μπορεί να εξυψωθεί μέχρι τον
ουρανό472. Αν τα ορατά είναι τόσον ωραία, πόσον ωραία είναι τα αόρατα; Αν
467 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ 4 ,7 PG 29, 93AB.
468 . Γέν. 1,11.
469 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5,1 PG 29, 93D.
470 . ό.π., 5 ,1 PG 29, 93D.
471 . ό.π., 6,1 PG 29, 117AC.
472 . ό.π., 6,1 PG 29, 117C-120A.

86
του ουρανού το μέγεθος υπερβαίνει την ανθρώπινη διάνοια, των αιώνιων τη

φύση ποιος νους θα μπορέσει να εξιχνιάσει; Αν ο φθαρτός ήλιος είναι τόσον
ωραίος, τόσο μεγάλος ,τόσο γρήγορος στην κίνηση και ακριβής στις περιφο-
ρές του, αν έχει μέγεθος συμμετρικό ως προς το σύμπαν, πως πρέπει να είναι
στο κάλλος ο ήλιος της δικαιοσύνης; Αν είναι συμφορά στον τυφλό να μη
βλέπει αυτόν τον ήλιο, πόση συμφορά είναι στον αμαρτωλό να στερηθεί το
αληθινό φως473;
ζ.Δημιουργία του ήλιου, της σελήνης και των αστέρων
Ο Μ.Βασίλειος αναλύει το, «καὶ εἶπεν ὁ Θεός· Γενηθήτωσαν φωστῆρες ἐν

τῷ στερεώματι τοῦ οὐρανοῦ εἰς φαῦσιν ἐπὶ τῆς γῆς, ὥστε διαχωρίζειν ἀνὰ
μέσον τῆς ἡμέρας καὶ ἀνὰ μέσον τῆς νυκτὸς»474. Πρώτα έγιναν ο ουρανός και
η γη. Μετά δημιουργήθηκε το φως και διακρίθηκαν η μέρα από τη νύκτα.
Έπειτα έγιναν το στερέωμα και η εμφάνιση της ξηράς, αφού συγκεντρώθηκε
το νερό σε ομαδική και καθορισμένη συναγωγή. Μετά η γη εγέμισε με
αναρίθμητα και ποικίλα είδη φυτών. Ο ήλιος ακόμη δεν υπήρχε, ούτε η
σελήνη, για να μην ονομάσουνε τον ήλιο αρχηγό και πατέρα του φωτός,
μήτε να τον θεωρήσουνε δημιουργό των όσων φυτρώνουν στη γη αυτοί που
αγνόησαν το Θεό. Για τούτο ήρθε η τέταρτη ημέρα και τότε, «εἶπεν ὁ Θεός·
Γενηθήτωσαν φωστῆρες… καὶ ἐποίησεν ὁ Θεός τοὺς δύο φωστῆρας»475,476.
Σύμφωνα με την αστρονομία, ο ήλιος μας δημιουργήθηκε ως εξής: Όταν

στις ψυχρότερες περιοχές αέριων νεφών, οι οποίες αποτελούνταν από 75%
υδρογόνο ,25% ήλιο ,προσμίξεις άλλων ενώσεων και σκόνης, μετατράπηκε το
υδρογόνο σε ήλιο ,τότε ο ήλιος έκαμε την εμφάνισή του. Το σώμα του ήλιου
παρέμεινε στο κέντρο, ενώ ο δίσκος ,που τον περιέβαλε δημιούργησε τους
πλανήτες477.
Για τη δημιουργία της σελήνης, έχουν αναπτυχθεί οι επόμενες θεωρίες: α)

Στο παρελθόν η γη περιστρεφόταν γύρω από τον άξονά της με πολύ μεγάλη
473 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6 ,1 PG 29, 120AB .
474 . Γέν. 1,14.
475 . Γέν. 1, 14- 16.
477 . http://www.scienceillustrated.gr/site/%CF%80%CF%8E%CF%82-
%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%B9%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%AE%C
E%B8%CE%B7%CE%BA%CE%B5-%CE%BF-
%CE%AE%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%BC%CE%B1%CF%82/
87
ταχύτητα. Ένα μέρος της γης αποχωρίστηκε από αυτήν και σχημάτισε τη
σελήνη και τον άρη. β) Η σελήνη σχηματίστηκε σε άλλο τμήμα του ηλιακού
μας συστήματος. Καθώς η σελήνη κινούνταν κάποια στιγμή κοντά στη γη, η
έλξη της Γης την προσέλκυσε και την κράτησε σε τροχιά. γ) Σμήνη κοσμικών
σωματιδίων που συμπυκνώθηκαν από τη βαρύτητα, σχημάτισαν τη γη και τη
σελήνη. δ) Η γη μπορεί να συγκρούστηκε με έναν πλανήτη στο μέγεθος του
Άρη, με αποτέλεσμα να εκτιναχθούν φλεγόμενα πετρώματα, που
συνενώθηκαν αργότερα και αποτέλεσαν τη σελήνη478.
Κατά το Μ.Βασίλειο, πρωτύτερα δημιουργήθηκε η φύση του φωτός, ενώ

τώρα κατασκευάστηκε ο ήλιος ,για να είναι το όχημα του πρωταρχικού
εκείνου φωτός. Όπως ,άλλο πράγμα είναι η φωτιά και άλλο ο λύχνος. Για το
καθαρότατο, γνήσιο και άϋλο φως κατασκευάστηκαν ως οχήματα οι
φωστήρες. Στις φράσεις «ὡς φωστῆρες ἐν κόσμῳ»479 ,«τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ
φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον»480και «το φως όλου του
κόσμου» 481δεν εννοούνται τα αστέρια482.
Άλλο είναι η λαμπρότητα του φωτός και άλλο το σώμα που υποβαστάζει
το φως, ξεκαθαρίζει ο Μ.Βασίλειος. Η θέση αυτή του Μ.Βασιλείου είναι σωστή,
διότι άλλο πράγμα είναι ο ήλιος και άλλο είναι το φως του. Όμως για να
εκπεμφθεί φως από τον ήλιο πρέπει να υπάρχει ο ήλιος. Έχει αποδειχθεί, ότι
πάνω ακριβώς από τον ηλιακό πυρήνα υπάρχει επιφανειακή στοιβάδα
πάχους 400 χλμ. Από τη στοιβάδα αυτή (φωτόσφαιρα) προέρχεται η
θερμότητα και το φως του ήλιου483.
Στον κόσμο μας όλα είναι σύνθετα και όλα διαιρούνται στην ουσία και στις
ιδιότητες της. Έτσι ,άλλο πράγμα είναι η λευκότητα και άλλο το σώμα που
λευκάνθηκε. Άλλο είναι το φως και άλλο το ηλιακό σώμα. Η ουσία και οι
ιδιότητες της είναι διαφορετικά στη φύση τους ,αλλά ενώθηκαν με τη δύναμη
του δημιουργού και είναι αδύνατο να χωριστούν το ένα από το άλλο. Ο
χωρισμός του φωτός από το ηλιακό σώμα δεν είναι δυνατό να γίνει από
εμάς. Μόνο ο δημιουργός της φύσεως μπορεί να τα χωρίσει στην
478.http://www.xfd.gr/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%AF
%CE%B1/%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%BF%C
E%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC/%CE%B8%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%AF%CE%
B5%CF%82-
479 . Φιλ. 2,15.
480 . Ιω. 1,9.
481 .Ιω. 8,12.
483. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%89%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82
88
πραγματικότητα. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί επίσης να χωρίσει την

καυστική δύναμη της φωτιάς από τη λαμπρότητά της, όπως «ὁ βάτος καίεται
πυρί, ὁ δὲ βάτος οὐ κατεκαίετο»484. Ο Θεός έβαλε στο βάτο μια φωτιά ,που
ενεργούσε μόνο με τη λαμπρότητά της και δεν είχε καθόλου καυστική
δύναμη. Επίσης όταν λέει ,«Φωνὴ Κυρίου διακόπτοντος φλόγα πυρός»
485
σημαίνει, ότι διαχωρίζει την ουσία της φωτιάς στα δύο ,στη λάμψη και στην
καυστικότητα της (αλληγορική ερμηνεία, με δίκαιους και αμαρτωλούς) 486.
Η σελήνη μας δίνει την ψευδή εντύπωση, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος ,λόγω

του ότι άλλοτε είναι φωτεινή και άλλοτε σκοτεινή ,ότι το σώμα της άλλοτε
ελαττώνεται και άλλοτε αυξάνεται. Όταν η σελήνη έχει σχήμα δρεπανοειδές ή
όταν είναι πανσέληνος ,τότε είναι δυνατό να περιβάλλεται από ένα
487
ολοκληρωμένο φωτεινό κύκλο (φωτοστέφανο) . Το φως της σελήνης δεν
προέρχεται από τον ήλιο ,διότι ελαττώνεται, όταν η σελήνη πλησιάζει τον ήλιο
και αυξάνεται, όταν η σελήνη απομακρύνεται από τον ήλιο. Άλλο πράγμα
είναι τα σώματα του ηλίου και της σελήνης και άλλο το φως τους. Ο ήλιος
έλαβε το φως μια φορά και το κρατεί αναμιγμένο με τη μάζα του ,χωρίς να το
αφήνει, ενώ η σελήνη άλλοτε φωτίζει («ἐπαμφιαζομένη») και άλλοτε δε
φωτίζει («ἀποδυομένη»). Οι εναλλαγές αυτές της σελήνης
πραγματοποιούνται συνεχώς. Δηλαδή και ο ήλιος και η σελήνη είναι σώματα
αυτόφωτα488. Αυτά τα δύο φωτεινά σώματα τάχθηκαν να χωρίζουν την ημέρα
από τη νύκτα. Για να εκπέμψει ο ήλιος φως χρειάζεται καύσιμα ,όπως π.χ. ο
λύχνος χρειάζεται λάδι, έτσι και ο ήλιος χρειάζεται υδρογόνο. Η σύντηξη του
υδρογόνου σε ήλιο δημιουργεί το ηλιακό φως489. Αν λείψει το υδρογόνο ,ο
ήλιος δε θα ακτινοβολεί. Αυτό που λέει ο Μ.Βασίλειος ,ότι ο ήλιος έλαβε το
φως στο παρελθόν και το κρατεί αναμιγμένο με τη μάζα του, σήμερα θα
λέγαμε ,ότι εδόθη στον ήλιο από το Θεό το υδρογόνο, το οποίο εμπεριέχεται
στη μάζα του ήλιου.
484 . Εξ. 3,2.
485 .Ψαλ. 28,7.
486 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,3 PG 29, 121 BD.
487 . Lynch, D. K. , S. D. Gedzelman, and B. F. Alistair, Subsuns, Bottlinger’s rings, and

elliptical halos. 1994, Applied Optics, Vol. 33, Issue 21, pp. 4580-4589 .: Άλως ονομάζεται το
φαινόμενο ,το οποίο προκαλείται από τη διάθλαση και την ανάκλαση του ηλιακού ή του
σεληνιακού φωτός πάνω σε παγοκρύσταλλους των νεφών. Οι άλω έχουν σχήμα κυκλικό ή
ελλειπτικό και μοιάζουν με φωτοστέφανα .Οι παγοκρύσταλλοι σχηματίζονται στα νέφη, τα
οποία βρίσκονται στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας , όπου η θερμοκρασία κατεβαίνει
ο
στους -15 C. Οι άλω έχουν λευκό χρώμα ή τα χρώματα του ουράνιου τόξου ,λόγω της
διάθλασης του φωτός .
488 . Η σελήνη είναι ετερόφωτη .
489 .https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%89%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82
89
Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει, ότι «διεχώρισεν ὁ Θεὸς ἀνὰ μέσον τοῦ φωτός καὶ
ἀνὰ μέσον τοῦ σκότους»490. Απομάκρυνε ο Θεός το φως από το σκότος και
ύστερα τα έβαλε σε αντίθετες θέσεις, για να μην αναμιγνύονται μεταξύ τους.
Η σκιά των σωμάτων κατά τη διάρκεια της ημέρας ,είναι το σκοτάδι κατά τη
διάρκεια της νύκτας. Η σκιά των σωμάτων κατά τη διάρκεια της ημέρας το
πρωΐ εκτείνεται προς τη δύση, το απόγευμα προς την ανατολή και το
μεσημέρι προς το βορρά491.Επίσης η νύκτα παράγεται από τη σκιά της γης492.
Ο Θεός έβαλε τον ήλιο να μετρά την ημέρα. Τη σελήνη, όταν έχει
ολοκληρωμένο το δίσκο της, την έκανε αρχηγό της νύκτας. Όταν η σελήνη
βρίσκεται στη φάση της πανσέληνου τα δύο αυτά φωτεινά σώματα λαμβάνουν
θέσεις σχεδόν εκ διαμέτρου αντιθέτες. Όταν ανατέλλει ο ήλιος ,κατά την
περίοδο των πανσελήνων η σελήνη δύει και εξαφανίζεται493. Όταν ο ήλιος
δύει, η σελήνη πολλές φορές προβάλλει από την ανατολή. Σε άλλες φάσεις
της δε συμπίπτει η ανατολή και η δύση της σελήνης με την αρχή και το τέλος
της νύκτας. Πάντως η πανσέληνος, είναι ο αρχηγός της νύκτας ,το φως της
είναι ισχυρότερο από το φως άλλων άστρων ,καταφωτίζει τη γη και
μοιράζεται το χρόνο μαζί με τον ήλιο εξίσου494. Ας είναι τα αστέρια αυτά
σημεία μετεωρολογικών και άλλων φαινομένων, και ας χρησιμεύουν στην
κανονική μεταβολή και στη διάκριση των ημερών, των εποχών και των
ετών495.
Οι Χαλδαίοι προχωράνε υπερβολικά και λένε, ότι η ζωή μας εξαρτάται από
την κίνηση των ουράνιων σωμάτων και ο συνδυασμός των κινούμενων
άστρων με τα άστρα, που βρίσκονται στο ζωδιακό κύκλο της ημέρας των
γενεθλίων του ατόμου δημιουργεί τύχη, παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος496,497.
490 . Γεν. 1,4.
491 . Αυτό συμβαίνει ,διότι ο ήλιος φωτίζει το βόρειο ημισφαίριο από το νότο.
492 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6 ,3 PG 29, 124 AC.
493 . Δεν τη βλέπομε από το ημισφαίριο που βρισκόμαστε , την βλέπουν όμως από το άλλο
ημισφαίριο.
494 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,3 PG 29, 124CD-125A.
495 . ό.π., 6 , 4 PG 29, 125A.
496 . Hugh T., Early Astronomy.New York: Springer-Verlag, 1994, pp. 135–137. :Οι
βαβυλώνιοι αστρονόμοι χώριζαν την εκλειπτική σε δώδεκα ίσες ζώνες και απέδιδαν κάθε
μήνα σε ένα ζώδιο.

90
Κατά τη διάρκεια του χειμώνα ο ήλιος498 πηγαίνει προς τα νότια μέρη και
προκαλεί έτσι το μεγάλωμα της νύκτας στον τόπο μας, αναφέρει ο
Μ.Βασίλειος .Έτσι ψύχεται η ατμόσφαιρα, όλοι οι υδρατμοί συγκεντρώνονται
πάνω από εμάς και προκαλούν βροχές κρύα και χιόνια. Ύστερα ο ήλιος
ανεβαίνει προς στα βόρεια μέρη της γης499. Όταν ο ήλιος βρίσκεται στο βόρειο
ημισφαίριο ,αυτοί που κατοικούν κάτω από την Κεϋλάνη («ἐπέκεινα τῆς
ἀρωματοφόρου γῆς») ,δηλαδή στο νότιο ημισφαίριο ,το μεσημέρι ρίχνουν τις
σκιές τους προς το νότο. Αυτοί που κατοικούν στον Ισημερινό είναι («ἄσκιοι»
και «ἀμφίσκιοι»). Άσκιοι κατά την 21η Μαρτίου και την 21η Σεπτεμβρίου. Τότε
μόνο δε σχηματίζουν σκιά, διότι ο ήλιος είναι κατακόρυφος. Όμως κατά τις
υπόλοιπες μέρες του χρόνου είναι «ἀμφίσκιοι», διότι η σκιά τους κατευθύνεται
άλλοτε προς το νότιο και άλλοτε προς το βόρειο ημισφαίριο. Μετά το θέρος
έρχεται το φθινόπωρο. Τότε δεν υπάρχει υπερβολικός καύσωνας, βαθμιαία
χαμηλώνει η θερμοκρασία και μας οδηγεί αβλαβώς στο χειμώνα με τη
μετριότητα του κλίματος του. Διότι ο ήλιος επιστρέφει πάλι από το βορρά
προς το νότο. Οι εναλλαγές των εποχών ακολουθούν δηλαδή τις κινήσεις
του ηλίου. Διότι η ημέρα και η νύκτα είναι πράγματα αρχαιότερα από τη
δημιουργία των φωστήρων, όπως λέει και ο ψαλμός, «Ἔθετο ἥλιον εἰς
ἐξουσίαν τῆς ἡμέρας, σελήνην και ἀστέρας εἰς ἐξουσίαν τῆς νυκτὸς»500,501.
Επίσης ημέρα ονομάζεται το μήκος του χρόνου ,κατά το οποίο ο ήλιος

διέρχεται το ημισφαίριο του ουρανού, που βρίσκεται πάνω από τη γη
,παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Η σελήνη502 μέσα σε ένα έτος συμπληρώνει
δώδεκα περιφορές γύρω από τη γη. Αλλά κάθε τέσσερα έτη πρέπει να
προστεθεί ένας μήνας για να συμπληρωθεί ακριβώς ένα έτος. Με το
ημερολόγιο αυτό (σεληνιακό) μετρούσαν το έτος οι αρχαίοι Εβραίοι και οι
αρχαίοι Έλληνες. Το ηλιακό έτος ,κατά το Μ.Βασίλειο, είναι το διάστημα κατά
το οποίο ο κινούμενος ήλιος στην ουράνια σφαίρα επιστρέφει στο σημείο από
498 .https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%89%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82 : Ο ήλιος

είναι μια σφαίρα με διάμετρο 1,4 εκατομμύρια χιλιόμετρα .Ο ήλιος με τη διαδικασία της
φωτοσύνθεσης συντελεί στην ανάπτυξη των ζωντανών οργανισμών. Γύρω από τον ήλιο
περιστρέφονται οκτώ πλανήτες με τους δορυφόρους τους, οι αστεροειδείς και οι κομήτες. Η
ενέργεια του ήλιου προέρχεται από τη μετατροπή του υδρογόνου σε ήλιο. Σε 4 - 5
δισεκατομμύρια έτη , θα αρχίσει ο ήλιος να διαστέλλεται .Μετά ο Ήλιος θα γίνει νάνος, που
θα περιβάλλεται από ένα νεφέλωμα.
499 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,8 PG 29,136AC.
500 . Ψαλ. 135,8-9.
501 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 PG 29, 136C-137B.
502.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B5%CE%BB%CE%AE%CE%BD%CE%B7:
Η σελήνη έχει ισχυρή επίδραση στη γη ,προκαλώντας παλίρροιες. Οι εκλείψεις του ηλίου
προκαλούνται από τη σελήνη, όταν σκιάζει μέρος της γης. Αντίθετα οι εκλείψεις της σελήνης
προκαλούνται από τη γη. Η σελήνη κινείται γύρω από τη Γη σε ελλειπτική τροχιά και επίσης
περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της .
91
το οποίο ξεκίνησε503,504. «Καὶ ἐποίησεν ὁ Θεός τοὺς δύο φωστῆρας τοὺς

μεγάλους»505. Ο ήλιος και η σελήνη έχουν τέτοιες διαστάσεις, ώστε να επαρκεί
το φως τους ,να φωτίζει την ατμόσφαιρα, την ξηρά και τη θάλασσα506.
Το μέγεθος του ήλιου και της σελήνης ,λέει ο Μ.Βασίλειος, εμφανίζεται το

ίδιο σε όλους τους ανθρώπους της γης. Διότι το (γεωγραφικό) πλάτος της γης
δεν παίζει κανένα ρόλο, στο να φαίνεται μικρότερο ή μεγαλύτερο το μέγεθος
τους. Είναι γνωστό ότι τα μακρινά αντικείμενα, τα βλέπομε κάπως μικρότερα,
επειδή η δύναμη της όρασης δεν αντέχει να περάσει το χώρο που μεσολαβεί
,δηλαδή εξαντλείται καθ' οδόν και λίγη μόνο ποσότητά της φθάνει στα
αντικείμενα αυτά507. Σήμερα θεωρούμε, ότι τα μακρινά αντικείμενα φαίνονται
μικρότερα, γιατί έχουν μικρότερη φαινομενική διάμετρο, ενώ τα κοντινά
αντικείμενα φαίνονται μεγαλύτερα ,γιατί έχουν μεγαλύτερη φαινομενική
διάμετρο.
Ο Μ.Βασίλειος αναλύει, ότι ο ήλιος ακτινοβολεί σε όλους τους κατοίκους

της γης από ίση απόσταση, διότι και οι Ινδοί και οι Βρεττανοί ίσο τον ήλιο
βλέπουν (δηλαδή η απόσταση των άκρων της γης είναι αμελητέα). Ο ήλιος δε
φαίνεται μικρότερος ή μεγαλύτερος ούτε, όταν ανατέλλει, ούτε όταν
μεσουρανεί ,ούτε όταν δύει από όλους τους κατοίκους της γης508. Σύμφωνα
με τη μαρτυρία της Γραφής ο φωστήρας (ήλιος)509, είναι μεγάλος και απείρως
μεγαλύτερος απότι φαίνεται. Τα αστέρια του ουρανού είναι άπειρα στον
αριθμό ,αλλά το άθροισμα του φωτός τους δε φθάνει να διαλύσει το σκοτάδι
της νύχτας. Ο ήλιος όταν ανατέλλει εξαφανίζει το σκοτάδι, κάνει με το φως
του να μη φαίνονται τα άλλα άστρα και διώχνει την παγωμένη ατμόσφαιρα. Ο
ήλιος φωτίζει τη μεγάλη σε μέγεθος γη ,διότι ο δίσκος του είναι μεγάλος. Έχει
βρεθεί,από σύγχρονες μετρήσεις ,ότι η γη είναι περίπου το ένα
εκατομμυριοστό του ήλιου. Η θερμότητα του ήλιου είναι τόση ,ώστε δεν
κατακαίει τη γη, ούτε την αφήνει κατεψυγμένη από ανεπάρκεια. Για τούτο
λούουν τη γη οι πρωϊνοί άνεμοι και η δροσιά510.
503 . Στην πραγματικότητα η κινούμενη γη επιστρέφει στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε.
504 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,8 PG 29, 137B .
505 . Γέν. 1,16.
506 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,8 PG 29,137CD.
507 . Πλούταρχος, Αρέσκ. φιλοσ. 4,13. : «ἀκτῖνας ἀφ' ἑκατέρου τῶν οφθαλμῶν
ἀποτεινομένας τοῖς πέρασιν αὑτῶν οἷον χειρῶν ἐπαφαῖς περικαθαπτούσαις τοῖς ἐκτὸς
σώμασι τὴν ἀντίληψιν αὐτῶν πρὸς τὸ ὁρατικὸν ἀποδιδόναι».
508 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6 ,9 PG 29, 140AB .
509 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6 ,9 PG 29,140D.
510 . ό.π., 6 ,10 PG 29, 141AB.

92
Επίσης οι εναλλαγές των φάσεων της σελήνης (του τμήματος της σελήνης
που φαίνεται) είναι όντως πολύπλοκες511. Μ.Βασίλειος ακόμη αναφέρει, ότι οι
παλίρροιες (άνοδος και κάθοδος της στάθμης του νερού των
θαλασσών)512,513, που συμβαίνουν στα στενά του Ευρίπου στη Χαλκίδα και
στον Ατλαντικό , εξαρτούνται από την περιφορά της σελήνης 514 και του ήλιου,
αλλά και από την έλξη τους πάνω στη γη.
Με υπολογισμούς βρίσκονται οι δυνάμεις ,τα μεγέθη και οι αποστάσεις του

ηλίου και της σελήνης515. Το σώμα της σελήνης είναι απέραντο, πελώριο και
φωτίζει όλους τους κατοίκους της γης υπό την αυτή γωνία. Για τούτο φαίνεται
ίσου μεγέθους από όλους. Τόσον ο ήλιος όσον και η σελήνη σε σύγκριση με
το δημιουργό είναι σαν μυρμήγκια και κουνούπια516.
η.Δημιουργία των ερπετών, των θαλάσσιων οργανισμών και των

πτηνών
Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· Ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν κατὰ γένος
καὶ πετεινὰ πετόμενα κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ κατὰ γένος»517.
θ.Δημιουργία των τετράποδων (κτηνών, ερπετών, θηρίων), των

υδρόβιων ζώων, των υπόλοιπων χερσαίων ζώων και δημιουργία του
ανθρώπου
Εμφανίστηκαν τότε όλα τα υδρόβια, που κολυμπούν («πᾶν τὸ νηκτικὸν»).

Τα νηκτικά εμφανίστηκαν στην επιφάνεια ή στο βάθος του νερού 518.
511 . ό.π., 6 ,10 PG 29, 143CD.
512 . Πλούταρχος, Αρέσκ. φιλοσ. 3,17 .:«Πυθέας ὁ Μασσαλιώτης τῃ πληρώσει τῆς σελήνης
τὰς πλημμύρας γίγνεσθαι τῇ δὲ μειώσει τὰς ἀμπώτιδας ».
513 .Reddy, M.P. - Affholder, M. Descriptive physical oceanography: State of the Art. Taylor
and Francis. 2002, p. 249. : Παλίρροια είναι η άνοδος και η πτώση του επιπέδου της
θάλασσας ,που προκαλείται από τις συνδυασμένες βαρυτικές δυνάμεις οι οποίες ασκούνται
από τη σελήνη τον ήλιο και την περιστροφή της γης .
515 .ό.π., 6,11 PG 29,144CD.
516 . ό.π., 6,11 PG 29, 145BC.
517 . Γέν. 1,20-21.

93
Ονομαστηκε «οὐρανὸς», αναλύει ο Μ.Βασίλειος, από το «ὁρᾶσθαι» του αέρα

και «στερέωμα» ,διότι ο αέρας που είναι πάνω από τα κεφάλια μας είναι
κάπως πυκνότερος ,σε σύγκριση με τον αιθέρα ,λόγω των αναθυμιάσεων που
προέρχονται από κάτω.
Με το πρόσταγμα του Θεού ήρθαν από το μηδέν στην ύπαρξη τα πάντα.

Όπως είναι γνωστό, σύμφωνα με τα πορίσματα της σύγχρονης επιστήμης ο
κόσμος (σύμπαν) έχει αρχή (βλέπε Θεωρία της Μεγάλης έκρηξης)519. Ο
κόσμος κατά το Χριστιανισμό δημιουργήθηκε από το τίποτα. Δεν προέρχεται
από την ουσία του Θεού, διότι υπάρχει διάκριση κτιστού (κόσμου) και
ακτίστου (Θεού). Ο κόσμος κατά τη χριστιανική διδασκαλία δημιουργήθηκε
από τη βούληση του Τριαδικού Θεού, από άπειρη αγάπη. Ο Θεός κατά την
ουσία Του είναι έξω από τον κόσμο και μέσα στον κόσμο μέσω των ενεργειών
Του520. Όταν ο Τριαδικός Θεός, προέβη στη δημιουργία εκ του μηδενός του
κτιστού σύμπαντος κόσμου, δεν προϋπήρχε νοητό πρότυπο ,ούτε
προϋπάρχουσα ύλη. Ύστερα με την ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου, έγινε
ασύγχυτος ένωση του Κτιστού και του Ακτίστου521.
Η θρησκευτική πίστη, ότι το σύμπαν και η ζωή δημιουργήθηκε εκ του

μηδενός από το Θεό ονομάζεται δημιουργισμός522.
519 . https://defendingchristianity.wordpress.com/2012/01/25/dimiourgia-sti-xristianiki-
kosmologia/
520. ό.π.
521.http://www.antifono.gr/portal/%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%BF
%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82/%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%83%C
E%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1-
%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BB%C
E%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/%CE%AC%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%B1/4555-
kosmos-diakosmisi-i-ek-toy-midenos-dimioyrgia-merikes-synepeies.html
522 . Οι δημιουργιστές καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα απόψεων. Ορισμένοι υποστηρίζουν ,ότι η
γη δημιουργήθηκε από το Θεό πριν 6.000-10.000 έτη, ερμηνεύοντας κυριολεκτικά το βιβλίο
της Γένεσης. Άλλοι θεωρούν ,ότι η ηλικία του σύμπαντος είναι της τάξης χιλιάδων ετών. Αυτοί
εξηγούν την ποικιλομορφία των οργανισμών ως αποτέλεσμα μιας προσχεδιασμένης
γενετικής ποικιλότητας ή μιας υποβάθμισης των τέλειων γονιδιωμάτων. Ειδικότερες
κατηγορίες δημιουργιστών υποστηρίζουν τη θεϊστική εξέλιξη, και τη θεωρία του ευφυούς
σχεδιασμού. Η θεωρία της θεϊστικής εξέλιξης προτείνει, ότι ο Θεός σχεδίασε έξυπνα το
σύμπαν ,στο οποίο οι γαλαξίες, τα ηλιακά συστήματα, η γη ,η ζωή και οι νόμοι της φύσης
εξελίσσονται φυσιολογικά . Κάποιοι από τους δημιουργιστές υποστηρίζουν, ότι η ηλικία του
σύμπαντος και της γης είναι αυτές, που περιγράφονται από τους αστρονόμους, αλλά
αμφιβάλλουν για τα πορίσματα της εξελικτικής βιολογίας. Άλλοι αναφέρουν,ότι οι «ημέρες»
του βιβλίου της Γένεσης είναι εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια έτη. Κάποιοι υποστηρίζουν, ότι
τα είδη έχουν εξελιχθεί με μια διαδικασία, που συνεχώς καθοδηγείται από το Θεό. Κάποιοι
άλλοι εξηγούν επιστημονικά την προέλευση της ζωής, χωρίς να ανατρέχουν στη Γραφή.
Άλλοι λένε ,ότι οι καθημερινές φαινομενικές κινήσεις του ήλιου και της σελήνης είναι οι
πραγματικές κινήσεις τους γύρω από τη Γη. Ορισμένοι υποστηρίζουν, ότι ο Θεός έχει
δημιουργήσει εξαρχής τη σημερινή μορφή των βουνών ,των φαραγγιών ,των πετρωμάτων,
των δέντρων κ.ο.κ.ε. Οι περισσότεροι δημιουργιστές θεωρούν, ότι τα κεφάλαια του βιβλίου
της Γένεσης πρέπει να ερμηνεύονται αλληγορικά. Γενικά ,στους δημιουργιστές είναι ριζωμένη
94
H περί της δημιουργίας διδασκαλία της Π. Διαθήκης θεωρεί τον κόσμο

δημιουργημένο μέσω της θείας βούλησης και δύναμης και όχι προερχόμενο
από τη θεία ουσία. Η διδασκαλία αυτή αντιτίθεται προς τον Υλισμό, ο οποίος
δέχεται, ότι ο κόσμος προήλθε τυχαία από πρϋπάρχουσα ύλη, προς τον
Πανθεϊσμό ,ο οποίος διδάσκει, ότι ο κόσμος προέρχεται από την ουσία του
Θεού και προς τον Δυϊσμό, ο οποίος διακρίνει το πνεύμα και την ύλη ως δύο
ξεχωριστά όντα523. Στό έργο της δημιουργίας συμμετέχουν εκτός από το Θεό
Πατέρα «ἐξ οὗ τά πάντα» και τα άλλα πρόσωπα της Αγ. Τριάδας, ο Υιός «δι'
οὗ τά πάντα» και το Άγ. Πνεύμα «ἐν ὧ τά πάντα ἐγένετο»524. Ο Μ. Βασίλείος
διακρίνει «τήν προκαταρκτικήν αἰτίαν τῶν γινομένων» στον Πατέρα, «τήν
δημιουργικήν» στον Υιό και «τήν τελειωτικήν» στο Πνεύμα525.
Η δημιουργία είναι πλούσια. Το σύμπαν είναι γεμάτο με δημιουργήματα. Η

ξη ρά έχει τη βλάστησή της, η θάλασσα τα ψάρια της και ο αέρας τα πτη-
νά526.
Αυτοί που έγραψαν τα κοσμολογικά συγγράμματα είπαν ,ότι η γη είναι

σφαίρα527, κύλινδρος (τύμπανο)528, δίσκος529 ,κύκλος ,«λικνοειδής» (σαν
κούνια παιδιού) ή «μεσόκοιλος» (κοίλη στο μέσο) ,καταρρίπτοντας ο καθένας
τις θεωρίες των άλλων, σημειώνει ο Μ.Βασίλειος. Εγώ δεν πείθομαι όμως ,ότι
η δική μας κοσμοποιΐα είναι κατώτερη ,επειδή δεν είπε τίποτε για το σχήμα
της γης ο Μωϋσής530. Επίσης δεν είπε, ότι η περιφέρεια της γης έχει μήκος
η πεποίθηση, ότι τα πάντα εξαρτούνται από το Θεό. Η αντιπαράθεση των δημιουργιστών και
της πλειοψηφίας των επιστημόνων αφορά την εξέλιξη των ειδών ,την κοινή καταγωγή τους,
την ηλικία της γης, τη δημιουργία του ηλιακού συστήματος και τη θεωρία της
ΜεγάληςΈκρηξης.(https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%B9%CE%
BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82) και
(https://en.wikipedia.org/wiki/Creationism).
524 . ό.π.σ.67.
525 . Μ.Βασιλείου ,Περί του Αγίου Πνεύματος 6,38,PG 32,136C.
526 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8,8 PG 29,180C και 185B.
527 . Αριστοτέλη, Περί ουρ. 2,14 297α .: «Σχῆμα δ’ ἔχειν σφαιροειδὲς ἀναγκαῖον τὴν γῆν».
528 . Διογένη Λαέρτ., Βίοι φιλ. 9, 30. :«Σχῆμά τε τῆς γῆς τυμπανῶδες εἶναι (φησὶ
Λεύκιππος)».
529 . Πλούταρχου, Αρέσκ. φιλοσ. 3, 10.: «Περὶ σχήματος γῆς. Θαλῆς καὶ οἱ στωϊκοὶ καὶ οἱ ἀπ’
αὐτῶν σφαιροειδῆ τὴν γῆν. Ἀναξίμανδρος λίθῳ κίονι τῆν γῆν προσφερῆ τῶν ἐπιπέδων.
Ἀναξιμένης τραπεζοειδῆ. Λεύκιππος τυμπανοειδῆ. Δημόκριτος δισκοειδῆ μὲν τῷ πλάτει
κοίλην δὲ τῷ μέσῳ».
530 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9,1 PG 29,188CD .

95
δεκαοκτώ μυριάδας στάδια531. Ακόμη δε μέτρησε σε πόση απόσταση μέσα

στον αέρα εκτείνεται η σκιά της γης, όταν ο ήλιος διέρχεται κάτω από αυτήν,
και πως η σκιά αυτή πέφτει πάνω στη σελήνη και δημιουργούνται οι
εκλείψεις532.
Ο Μ. Βασίλειος χρησιμοποιεί το χωρίο: «ἐξαγαγέτω ἡ γῆ ψυχὴν ζῶσαν

κτηνῶν καὶ θηρίων καὶ ἑρπετῶν»533. Ύστερα παρατηρεί, ότι ο λόγος του Θεού
διατρέχει την κτίση και ενεργεί ,από τότε που άρχισε η δημιουργία ,μέχρι
σήμερα και μέχρι το τέλος του σύμπαντος. Μια σφαίρα π.χ.,αν πάρει τον
κατήφορο, κυλά προς τα κάτω και σταματά ,όταν φθάσει σε ένα επίπεδο
μέρος .Έτσι και τα είδη ,αφού έλαβαν την αρχική τους κίνηση από ένα
πρόσταγμα, διατηρούν όμοιες τις αλλεπάλληλες γενεές τους ,έως ότου η κτίση
φθάσει στο τέλος της534.
Στο τέλος πλάστηκε ο άνθρωπος αναφέρει ο Μ.Βασίλειος, ο οποίος

υπερέχει κατά την αξία της ψυχής και κατά το σχήμα της σωματικής
διαπλάσεώς του. Η κεφαλή των τετράποδων είναι γυρισμένη προς τη γη,
βλέπει προς την κοιλιά τους και επιδιώκουν ό,τι την ευχαριστεί. Η κεφαλή
του ανθρώπου όμως είναι υψωμένη προς τον ουρανό και τα μάτια του
βλέπουν προς τα πάνω535. Οι άνθρωποι είναι πλασμένοι κατ’εικόνα του
Δημιουργού536. «Καὶ εἶπεν ὁ Θεός·ποιήσωμεν ἄνθρωπον»537. «Ποιήσωμεν
ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν» το είπε προς τους αγγέλους ,που
παρίστανται ενώπιον του538; Στην ίδια την εικόνα του (στον Υιόν) το είπε539,
σημειώνει. Σε τι έγκειται το «κατ’εἰκόνα», και πως είναι ο ανθρωπος μέτοχος
του «καθ’ ὁμοίωσιν»540, θα τα πει στο μέλλον, αν του επιτρέψει ο Θεός541,
αναφέρει ο Μ.Βασίλειος.
531 . Το «στάδιον» είναι 186 μέτρα. 18 μυριάδες είναι 180.000 μέτρα. 180.000 Χ 186 =
33.480.000 μέτρα, δηλαδή 33,5 χιλιάδες χιλιόμετρα. Η ισημερινή περιφέρεια της γης είναι
40.076 χιλιόμετρα και η μεσημβρινή 40.009 χιλιόμετρα, σύμφωνα με σύγχρονες μετρήσεις .
533 . Γεν. 1,24.
535 . ό.π., 9,2 PG 29, 192A.
536 .Γέν. 1,26.
538. Γέν. 1,26.
540 .Γέν. 1,26.

96
541 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9 ,6 PG 29, 208AC. Με αφορμή το χωρίο αυτό επλάσθηκαν
νόθοι λόγοι «Περί κατασκευής του ανθρώπου »,που αποδίδονται στο Μ. Βασίλειο.
97
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ανθρωπολογία του Μ.Βασιλείου
α.Ο προπτωτικός άνθρωπος
Ο Μ.Βασίλειος ακολουθώντας τη Βιβλική διήγηση αναφέρει, ότι πρώτα

έκαμε ο Θεός τον ουρανό σκεπή για τον άνθρωπο ,μετά έκαμε τη γη, τα φυτά
και τα ζώα. Στη συνέχεια έπλασε τον άνθρωπο (τον Αδάμ) και τον έβαλε στον
παράδεισο ,ένα εξαίρετο ενδιαίτημα. Πρώτα δημιουργήθηκε η κτίση, δηλαδή ο
Θεός αφού κατασκεύασε το σπίτι του ανθρώπου ,μετά εδημιούργησε τον
άνθρωπο542.
Κατά το Μ. Βασίλειο, ο άνθρωπος δημιουργήθηκε ως άρχοντας των

αλόγων και των αψύχων, διότι είναι φτιαγμένος από τα θεία χέρια και έχει
περίσσεια λογικής ,αν και το σώμα του είναι σχετικά αδύναμο 543. Ο Μ.
Βασίλειος παρατηρεί ,ότι η γη ,τα φυτά και τα ζώα, που βρίσκονται στο
έδαφος ,στο νερό και στον αέρα είναι ταγμένα να υπηρετούν τον άνθρωπο 544.
Ο προπτωτικός άνθρωπος δε χρειαζόταν τη γεωργία ,την υφαντική, την

ιατρική κλπ.,διευκρινίζει ο Μ. Βασίλειος545. Επίσης, στη χώρα του
προπτωτικού ανθρώπου δεν υπήρχε νύχτα ,ύπνος ,θάνατος, τροφές, ποτά,
ασθένειες, πόνοι, ιατρεία ,δικαστήρια, εμπόριο ,τέχνες, χρήματα και
πόλεμοι546.
Ο Θεός μιλούσε την ίδια γλώσσα με τον προπτωτικό άνθρωπο. Ο

τελευταίος ήταν ομότιμος προς τους αγγέλους. Ο Κύριος ήθελε όμως να
τελειοποιηθεί η ψυχή του ανθρώπου με την αρετή και με τη σωφροσύνη.
Δηλαδή ο άνθρωπος μέσα στον παράδεισο προετοιμαζόταν σύμφωνα με την
τάξη που υπήρχε εκεί, για να συγκαταλεχθεί με τους αγγέλους 547,548. Ο
542 . Μ.Βασιλείου ,Ομιλία εν λακίζοις 8, PG 31,1453AC.
543 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 6,1, PG 29,117C-120AB.
544 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 2,3, PG 31, 913B.
545 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 55,1,PG31,1044C-1045A.
546 . Μ.Βασιλείου ,Εις 114 Ψαλμ. 5, PG 29, 493C.
547 . Μ.Βασιλείου , Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 6,PG 31, 344AΒ.
548 . Μ.Βασιλείου, Ομιλία εν Λακίζοις 8, PG31, 1452C.

98
κόσμος σημειώνει ο Μ. Βασίλειος ,κτίστηκε για τον άνθρωπο και ο άνθρωπος

για το Θεό549.
Ο Θεός, λέει, έφτιαξε τον άνθρωπο κατά τη δική του εικόνα και να έχει την
δυνατότητα να μοιάσει με Αυτόν ( κατ’ εικόνα και ομοίωσή Του). Επίσης ο
Θεός του έδωσε την τρυφή του παραδείσου550. Ο άνθρωπος (ο Αδάμ),
σχολιάζει ο Μ.Βασίλειος, δημιουργήθηκε από το Θεό. Τη δημιουργία του
ανθρώπου ο Πατέρας την ανήγγειλε στον Υιό551. Ο άνθρωπος ,λέει, είναι
σύνθετος και αποτελείται από την ουράνια ,λεπτή και νοερή ψυχή και από το
γήϊνο σώμα552,553. Το πνευματικό τμήμα του ανθρώπου (την ψυχή), το οποίο
του ενεφύσησε ο Θεός554, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με το σώμα του.
Όμως, το πνευματικό στοιχείο χωρίς το σώμα δεν μπορεί να υπάρξει 555,556.
Επίσης αργότερα, λέει, πλάστηκε η γυναίκα από τον Αδάμ, την οποία στη
συνέχεια παρέσειρε ο διάβολος557. Ο Μ. Βασίλειος παρατηρεί ,ότι στην ψυχή
του προπτωτικού ανθρώπου προσέδρευε η εικόνα του Θεού. Η ψυχή δηλαδή
εγνώριζε την απόλαυση του Θεού, με τον οποίον και συναπτόταν. Από τη
συνάφεια όμως αυτή εξέπεσε η ψυχή του ανθρώπου και εκακώθηκε με την
αυτεξούσια ορμή της. Αυτό έγινε όταν κορέσθηκε η ψυχή από τη μακάρια
τέρψη των νοητών558. Κατά το Μ. Βασίλειο, στον προπτωτικό άνθρωπο το
αγαθό ήτανε η προσεδρεία του Θεού και η συνάφεια Του με τον άνθρωπο
μέσω της αγάπης559.
Δύο άλλοι πατέρες συμπληρώνουν τη διδασκαλία του Μ. Βασιλείου για τον

προπτωτικό άνθρωπο ,αναφέροντας ότι ο προπτωτικός άνθρωπος ζούσε,
όπως οι άγγελοι μέσα στον παράδεισο ,σύμφωνα με τον Ι. το Χρυσόστομο. Ο
προπτωτικός άνθρωπος επίσης, ήταν «Φύσις μακαρία, απαθής και αγαθή»,
549 . Μ.Βασιλείου, Ομιλία εν Λακίζοις 8, PG31,1452C.
550 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 2, 3 ,PG31 ,913B.
551 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 9,6, PG29, 205AB.
552 . Γεν. 2,7.
553 . Μ.Βασιλείου , Εις 48 Ψαλμ. 8, PG29, 449B.
554 . Γεν. 2,7.
555 . Μ.Βασιλείου ,Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς 5, PG 31, 549AΒ.
556 . Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 13, PG 30,140AB.
557 . Μ.Βασιλείου ,Ομιλία εν λακίζοις 8, PG 31, 1453AC.
558 . Μ.Βασιλείου , Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 6, PG 31, 344AΒ.
99
κατά το Μάξιμο τον Ομολογητή. Ο άνθρωπος δηλαδή ήταν εντελώς άσχετος

με τη θλίψη ή τον πόνο560.
β.Η πτώση του ανθρώπου
Η πτώση του ανθρώπου προήλθε από την παρακοή του Αδάμ και της
Εύας561. Η προπατορική αμαρτία ήταν μια πράξη ελεύθερης επιλογής του
ανθρώπου562. Διάφοροι Πατέρες, όπως ο Μ. Αθανάσιος ο Γρηγόριος ο
Θεολόγος και ο Επιφάνιος Κύπρου συμφωνούν με την αντίληψη αυτή του
Μ.Βασιλείου563. Ο Μ. Βασίλειος σημειώνει, ότι όταν ο άνθρωπος βρισκόταν
στον παράδεισο εξαπατήθηκε από το διάβολο και έπεσε στην αμαρτία και
από εκεί στο θάνατο564. Ο Μ. Αθανάσιος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο
Γρηγόριος ο Παλαμάς συμπληρώνουν τον Μ.Βασίλειο τονίζοντας, ότι ο Θεός
θέλησε να προφυλάξει τον άνθρωπο ,λέγοντας του ,ότι αν θα φάει τον
απαγορευμένο καρπό θα πεθάνει565 Μετά την πτώση δηλαδή, λόγω της
παρακοής, ο άνθρωπος έγινε θνητός566. Οι άγιοι Μάξιμος ο Ομολογητής, ο
Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός συμπληρώνουν επίσης
τον Μ.Βασίλειο , λέγοντας, ότι ο θάνατος του ανθρώπου επιτράπηκε από το
560.http://www.agiamavra.gr/%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B1%C
E%BA%CE%BF-
%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B4%CE%B9%CE%BF-23-3-2014
561 . Η Εύα ξεγελάστηκε από τον όφι, ο οποίος ήταν κυριευμένος από το διάβολο, που της
είπε ότι, «εάν θα φάτε καρπούς από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού ,θα
γίνετε και εσείς θεοί» (Γεν. 3,5). Αφού έφαγαν και οι δύο (Γεν. 3,6), ο Θεός τους έδιωξε από
τον Παράδεισο και τους έστειλε στη γη ,όπου με κόπους αποκτούν τα προς το ζειν (Γεν. 3,23).
562 . Μ. Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2, 5, PG 29, 40 AB.
22 . Μ. Αθανασίου, Κατά Ελλήνων 4, PG 25, 9 BC. 7, PG 25, 16 AB. Γρηγορίου Θεολόγου,

Λόγος 14, Περί φιλοπτωχείας, PG 35, 892 ΑΒ. Επιφανίου Κύπρου, Κατά αιρέσεων
(Πανάριον) 1, 3, 42, PG 41, 776 D – 777 A.
564 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 2,3 PG31, 913B.
565 . Μ. Αθανασίου, Λόγος περί της ενανθρωπήσεως του Λόγου και της δια σώματος προς
ημάς επιφανείας αυτού 3, PG 25, 101 ΑΒCD. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων 8, 2,
PG 48, 929. Γρηγορίου Παλαμά, Κεφάλαια φυσικά 51, PG 150, 1157 D – 1160 A.
566 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ.6,1, PG29, 117C-120AB.

100
Θεό, για να μη γίνει το κακό αθάνατο567. Επίσης, μετά την αμαρτία και την
πτώση που επακολούθησε, καταδικάστηκε ο άνθρωπος να κερδίζει το ψωμί
του με τον ιδρώτα του. Ακόμη μετά το προπατορικό αμάρτημα υπεισήλθαν
στη ζωή του μεταπτωτικού ανθρώπου τα πάθη, οι θλίψεις και ο θάνατος568. Ο
Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Θεοδώρητος Κύρου συμφωνούν με τον
Μ.Βασίλειο ,λέγοντας, ότι μετά την πτώση του ανθρώπου εισέβαλαν τα πάθη
και γενικά η αμαρτία στη ζωή του569.
γ.Η ψυχή του πεπτωκότος ανθρώπου
Η ψυχή, λέει ο Μ.Βασίλειος, υπήρξε ταυτόχρονα με το σώμα και έχοντας

συνάφεια με το σώμα ,μπορεί να προσδιορίζεται τοπικά570. Ήδη η Βίβλος και
ο Μ.Αθανάσιος υπογραμμίζουν, ότι η «ψυχή» και το «σώμα» δεν είναι δύο
διαφορετικής φύσεως όντα ,τα ποία συγκολλήθηκαν, αλλά μίας φύσεως. Είναι
δύο όψεις του ίδιου πράγματος571 Όταν δημιουργήθηκε ο άνθρωπος, η ψυχή
του θα μπορούσε να είχε ενωθεί με το σώμα του ακαριαία ,σύμφωνα με θέση
του Μ.Βασιλείου «περί ακαριαίας δημιουργίας»572. Ο Γρηγόριος Νύσσης, που
κατά κάποιον τρόπο συμπληρώνει τον Μ.Βασίλειο τονίζει, ότι η ψυχή και το
σώμα του ανθρώπου δημιουργήθηκαν όχι προγενέστερα ή μεταγενέστερα το
ένα του άλλου, αλλά ταυτόχρονα573. Επίσης, ο Γρηγόριος Νύσσης θεωρεί, ότι
567. Μαξίμου Ομολογητού, Προς Θαλάσσιον τον οσιώτατον πρεσβύτερον και ηγούμενον περί
διαφόρων απόρων της Θείας Γραφής 44, PG 90, 417 Α. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 38, Εις
τα Θεοφάνια, είτουν Γενέθλια του Σωτήρος, 12, PG 36, 324 D. Ιωάννου Δαμασκηνού,
Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως 4, 9, PG 94, 1120 BC.
568 . Μ.Βασιλείου ,Εις Εξαήμ. 5,5, PG29,105A.
569 . Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 13, 1, PG 60, 507.
Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία του 50 Ψαλμού 7, PG 80 1245 Α.
570 . Μ.Βασιλείου ,Εἰς το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 216A.
571 . Ιω.1,14., Α Τιμ. 3,16., Ιερ. 32,17.,Ζαχ. 2,17., Ιερ. 12,12.,Ησ. 40,6.,Ματθ. 24,22.,
Μ.Αθανασίου,Ιστορικά και Δογματικά PG 26, 620C.
572 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 1,6,PG 29,16C-17A.
573 . Γρηγορίου Νύσσης , Περί Κατασκευής του Ανθρώπου 29, PG 44, 233Α.
101
η ψυχή δε βρίσκεται σε κάποια μέλη του σώματος ,αλλά σε ολόκληρο το

σώμα ,το οποίο ενοποιεί574.
Κατά το Μ.Βασίλειο ,οι ενέργειες της ψυχής επιτελούνται άχρονα και άκοπα,
είναι αδιαπραγμάτευτες και εμφανίζονται την κατάλληλη στιγμή. Η ουσία όμως
της ψυχής είναι άγνωστη575. Η ψυχή επίσης δεν έχει υλικά χαρακτηριστικά576.
Το λογικό είναι το νοερό τμήμα της ψυχής ,ενώ το παθητικό είναι το άλογο
τμήμα της577. Εδώ ο Μ.Βασίλειος ακολουθεί τον Αριστοτέλη578. Σε αντίθεση ο
Γρηγόριος Νύσσης αναφέρει ,ότι η ψυχή διαιρείται στο λογικό ,στο
επιθυμητικό και στο θυμοειδές, ακολουθώντας τον Πλάτωνα579,580.
Η ψυχή του ανθρώπου, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, δεν έχει χρώμα ή

σχήμα ,δε φαίνεται με τους σωματικούς οφθαλμούς και είναι θαυμαστά
συνδεδεμένη με το σώμα. Η ψυχή ενδυναμώνει το σώμα, δέχεται τους πόνους
του σώματος, αποθηκεύει τις γνώσεις και χάνει το κάλλος της από τα πάθη. Η
ψυχή με την άσκηση της αρετής κινείται να ομοιωθεί προς τον Κτίστη. Μετά
την πτώση του ανθρώπου ,στο σώμα επιβλήθηκε ο θάνατος ,αλλά δεν παύει
όμως το σώμα να είναι συνδεδεμένο με την ψυχή581. Όμως ο θάνατος, που
χωρίζει την ψυχή από το σώμα, είναι πρόσκαιρος, παρατηρεί ο Μ.
Βασίλειος582.
Πως όμως η ψυχή μεταδίδεται στον άνθρωπο583; Ο Μ.Βασίλειος δεν έδωσε

απάντηση στο ερώτημα αυτό.
574 . Γρηγορίου Νύσσης ,Περί κατασκευής ανθρώπου 12,PG 44,156C.
575 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 200C.
576 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31,216Α.
577 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 213C.
578 . http://blogs.sch.gr/stratilio/files/2012/09/ithika-erotiseis-kee.pdf.:Η ψυχή του ανθρώπου,

λέει ο Αριστοτέλης, αποτελείται, από το λόγο (λογική) και από το άλογο.
579 . Γρηγορίου Νύσσης ,Επιστολή κανονική προς Λητόιον PG 45, 224A.
580 . http://ikee.lib.auth.gr/record/126026/files/GRI-2011-6383.pdf
581 . Βασιλείου ,Εἰς το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31,216AΒ.
582 . Μ.Βασιλείου ,Εν λιμώ και αυχμώ 9,PG31,328C.
583 . Στην ορθόδοξη θεολογία δεν υπάρχει ομοφωνία, όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίον
η ψυχή μεταδίδεται στον άνθρωπο. Σχετικά με το θέμα αυτό υπάρχουν τρεις βασικές θεωρίες.
: α) Η Θεωρία της προϋπάρξεως. Η θεωρία αυτή προτάθηκε από τον Ωριγένη ,αλλά
καταδικάστηκε από την εκκλησία (Τρεμπέλα Παν., Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής
Εκκλησίας, τόμ. Α', 3η εκδ., Ο Σωτήρ, Αθήνα 1997, σ.483) και (Κοντοστεργίου Δέσποινα, Αι
102
Να σημειωθεί ,ότι η ψυχοσωματική σύνθεση του ανθρώπου εμφανίζει τα

επόμενα προβλήματα : α) Πως συνυπάρχει η ψυχή με το σώμα; β) Αφού η
ψυχή είναι ανώτερη από το σώμα, για ποιο λόγο συνυπάρχουν; γ) Αφού η
ψυχή είναι αόρατη και απαλλαγμένη από χρονικούς και χωρικούς
περιορισμούς ,πως συνδέεται με το σώμα χρονικά και τοπικά584;
Στους παραπάνω προβληματισμούς δεν έδωσε απάντηση ο Μ.Βασίλειος.

Κατά τον ιεράρχη, η αδυναμία να ερμηνευτεί η συνύπαρξη της ψυχής με το
σώμα και το ,ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει πλήρως τον εαυτό του,
οφείλεται στην άπειρη απόσταση της ψυχής από την εικόνα του Θεού585,586.
Η ψυχή είναι τιμιότερη από το σώμα, διευκρινίζει ο Μ. Βασίλειος 587. Οι

προσευχές ενισχύουν την ψυχή. Επίσης ,όσο διαφέρει ο ουρανός από τη γη
,τόσο διαφέρει και η ψυχή από το σώμα588. Ο πιστός πρέπει να προσέχει την
ψυχή του ,να την καθαρίζει από το αίσχος της κακίας και να τη φαιδρύνει με
την αρετή. Η ψυχή είναι αθάνατη και πρέπει να τη φροντίζει, ασκώντας την
αρετή και εξαλείφοντας τα πάθη. Πάντως οι επιθυμίες της ψυχής και του
σώματος συχνά αντίκεινται μεταξύ τους589. Από το ασώματο και το αόρατο της
ανθρώπινης ψυχής, γίνεται κατανοητό το ασώματο και το αόρατο του Θεού.
Σημειωτέον, ότι τα μέλη του ανθρώπινου σώματος συνεργάζονται και
επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά και με την ψυχή. Οι μνήμες του σώματος
ακόμη, φυλάσσονται στην ψυχή590. Κατά το Μ. Βασίλειο, δεν πρέπει ο
Οικουμενικαί Σύνοδοι, εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1997, σ.118). Κατά τη θεωρία αυτήν οι
ψυχές προϋπήρχαν των σωμάτων σε έναν άλλον κόσμο, στο οποίον αμάρτησαν και ο Θεός
για να τις τιμωρήσει τις έστειλε στη γη και τις ένδυσε με τα υλικά σώματα
(http://el.orthodoxwiki.org/%CE%A8%CF%85%CF%87%CE%AE#cite_ref-60). β) Η Θεωρία
της μεταφυτεύσεως (Τερτυλλιανός, Μέγας Αθανάσιος, Γρηγόριος Νύσσης). Σύμφωνα με τη
θεωρία αυτήν η σύνδεση της ψυχής με το σώμα γίνεται κατά τη σύλληψη.
(http://el.orthodoxwiki.org/%CE%A8%CF%85%CF%87%CE%AE#cite_ref-60). γ) Η Θεωρία
της Δημιουργίας. Η θεωρία αυτή προτείνει πως η ψυχή κάθε φορά αποστέλλεται από το Θεό,
για να ενωθεί με το έμβρυο που συλλαμβάνεται στην κοιλιά της μητέρας.
(http://el.orthodoxwiki.org/%CE%A8%CF%85%CF%87%CE%AE#cite_ref-60)
585 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 213D-216A.
586 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 8, PG 31, 217Β.
587 . Μ.Βασιλείου,Προς τους νέους ,2,PG31,565D.
588 . Μ.Βασιλείου ,Λόγος ασκητικός και παραίνεσις 9, PG31,644C.
589 . Μ.Βασιλείου ,Εις το πρόσεχε σεαυτώ 3, PG 31, 204BC.
590 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 216AB.

103
άνθρωπος να χάνει τις ελπίδες του, αλλά να προσαρμόσει την ψυχή του προς
τα αγαθά του Θεού591.
Στο σώμα του ανθρώπου, ενυπάρχει ,ενοικεί ή συνυπάρχει η ψυχή. Το

σώμα και η ψυχή ενώνονται σε μια κοινωνία συμφυή και αχώριστη 592. Η ψυχή
λοιπόν, δεν περιορίζεται μέσα στο χώρο και στο χρόνο. Επειδή όμως η ψυχή
επιδέχεται το κακό, δεν είναι θεία και απόλυτα άϋλη. Μπορεί όμως η ψυχή
εάν επιμείνει για τη θεωρία του καλού και για την απόλαυση των νοητών ,να
τα επιτύχει593.
Η ψυχή ευθύνεται για την πτώση του ανθρώπου, γιατί λόγω του
αυτεξούσιου δέχεται το κακό. Στον άνθρωπο πριν την πτώση, η ψυχή του
έφερε το κατ’εικόνα και απολάμβανε το αγαθό. Η ψυχή επίσης μπορούσε να
παραμείνει στη θεωρία και στην απόλαυση των νοητών ή να απομακρυνθεί
από αυτά. Το τελευταίο έγινε ,γιατί η ψυχή κορέστηκε από τη μακάρια
απόλαυση και επεδίωξε τις αισχρές απολαύσεις των ηδονών594.
Να σημειωθεί, ότι δεν υπάρχει σαφής διάκριση των εννοιών, ψυχή ,λόγος
και καρδιά, από το Μ. Βασίλειο595,596,597. Με τη λογική της ψυχής κατανοείται ο
κόσμος, τα αισθητά, τα ορατά, αλλά και τα αόρατα598.
Ποιες όμως είναι οι ιδιότητες της ψυχής; Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει ως

ιδιότητες της ψυχής, την αθανασία, την ύπαρξη της μετά το θάνατο του
ανθρώπου και το «φύσει καλόν» της ψυχής. Οι υπόλοιπες ιδιότητες της ψυχής
αναφέρονται από άλλους εκκλησιαστικούς συγγραφείς599.Η ψυχή καθεαυτήν
591 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 6, PG 31, 212B- 213A.
592 . Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 26, 63, PG 32, 184B.
593 . Μ.Βασιλείου , Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 7, PG 31 , 344ΒC.
594 . Μ.Βασιλείου ,Ομιλία εν Λακίζοις 5, PG 31, 1445C.
595 . Μ.Βασιλείου ,Εἰς το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 213C.: Ο λόγος της ψυχής, λέει, είναι
αυτός που πείθει.
596 . Μ.Βασιλείου ,Εις 7 Ψαλμ. 6, PG 29, 244Α.: Όταν θα φύγουν οι ηδονές, τότε θα
υπάρξει γαλήνη στην ψυχή.
597 . Μ.Βασιλείου ,Εις 48 Ψαλμ. 1, PG 29, 220Β.: Η ρίζα των ενεργειών του σώματος
,διευκρινίζει ,βρίσκεται στην καρδιά ,για τούτο ο Θεός είναι αυτός ,που εξετάζει τις καρδιές.
598 . Μ.Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 1,6, PG 29, 16C.
599 . Η ψυχή έχει τις παρακάτω ιδιότητες : α) Η ψυχή είναι αθάνατη (Μ.Βασιλείου ,Εις το
πρόσεχε σεαυτώ 3, PG 31, 204BC.). β) Η ψυχή θα εξακολουθήσει να υπάρχει και μετά το
θάνατο , κατά χάρη (Μ.Βασιλείου ,Ασκητικαί διατάξεις 18,3 ,PG31, 1385A.). γ) Η ψυχή είναι
104
και οι ενέργειές της είναι καλές, γιατί στην ψυχή υπάρχει η εικόνα του Κτίστη,
τονίζει ο Μ. Βασίλειος. Όμως η ψυχή πολλές φορές δια της φαντασίας θεωρεί
τα ανύπαρκτα ως υπαρκτά. Επίσης με τη βοήθεια της ψυχής ευθύβολα
φερόμαστε προς την αλήθεια. Στην ψυχή υπάρχουν ακόμη τρείς δυνάμεις. Η
πονηρή, που οδηγεί σε αποστασία από το Θεό, η αγαθή, που μας οδηγεί στην
ομοίωση με το Θεό και η αδιάφορη. Αν ακολουθήσει ο άνθρωπος την αγαθή
και δεχθεί τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, τότε θα καταλάβει τα θειότερα 600.
Τρείς είναι λοιπόν οι δυνάμεις ή ενέργειες της ψυχής ,κατά το Μ. Βασίλειο ,η
πονηρή (μοιχείες, κλοπές ,συκοφαντίες, φιλονικίες, θυμοί κλπ.), η ενάρετη και
η αδιάφορη. Με τη βοήθεια του Αγίου Πνεύματος ,η ψυχή βλέπει τα θεία
κάλλη ,ανάλογα βέβαια με την κατασκευή της. Με τη λογική της ψυχής ο
άνθρωπος βρίσκει την αλήθεια. Επειδή όμως ο Θεός είναι η αυτοαλήθεια ,η
πρωαταρχική γνώση της ψυχής είναι η γνώση του Θεού601.
Όταν η ψυχή δε διαρκορπίζεται προς τα έξω, τότε ανεβαίνει προς τη θεωρία

του Θεού. Στην περίπτωση αυτή η ψυχή λάμπει ,ξεχνά τις γήϊνες μέριμνες και
φροντίζει για την απόκτηση των αιώνιων αγαθών602. Μετά την πτώση του
ανθρώπου, στην ψυχή εμφανίστηκε η αμαρτία. Η αμαρτία εκάκωσε το καλό.
Έτσι, υποβαθμίστηκε η φυσική και η ηθική κατάσταση του ανθρώπου. Η ψυχή
επίσης εννοεί το αγαθό ,γνωρίζει την απόλαυσή του και έχει την εξουσία και τη
δύναμη να παραμείνει στη θεωρία του καλού και στην απόλαυση των νοητών
ή να φύγει από το καλό, δηλαδή να απομακρυνθεί από το Θεό603.
Ο Μ. Βασίλειος δέχεται, ότι πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου δεν

είναι η σωματική αναχώρηση του από τον κόσμο (έξω από το χώρο και το
χρόνο), αλλά η ψυχική του αναχώρηση. Θα πρέπει δηλαδή να αποσπασθεί η
ψυχή από τις καθημερινές φροντίδες ,να προετοιμαστεί για να δεχθεί τη θεία
διδασκαλία και να διώξει τις πονηρές συνήθειες604.
ενιαία, και θεωρείται «φύσει καλή»,αλλά έχει ροπή προς την αμαρτία λόγω του
προπατορικού αμαρτήματος (Μ.Βασιλείου , Εις 48 Ψαλμ.9, PG29, 453AB. δ) Η ψυχή είναι
κτιστή και ετερούσια του Θεού ( Ματσούκα,Ν., «Δογματική και Συμβολική Θεολογία», Τόμος
Γ΄, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σ.215). ε) Η ψυχή είναι ενωμένη με το σώμα ,ως μια
ψυχοσωματική οντότητα ( Γρηγορίου Παλαμά, PG 150, 1361C. ) και ( Ι. Χρυσοστόμου PG
50,430.). στ) Η ψυχή είναι δημιούργημα, χωρίς προΰπαρξη ( Τατάκη Β., Η Βυζαντινή
Φιλοσοφία, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1977,
σ.87.).
600 . Μ.Βασιλείου ,Επιστολή 233,1-2, PG32, 864C-868B.
601 . ό.π.
602 . Μ.Βασιλείου ,Επιστολή 2, 2, PG32, 228AB.
604 . Μ.Βασιλείου , Επιστολή 2,2, PG32, 225B.

105
δ.Το σώμα του πεπτωκότος ανθρώπου
Ο Θεός έκτισε το σώμα και την ψυχή του ανθρώπου, όχι όμως τις ασθένειες
του σώματος και τις αμαρτίες της ψυχής605. Μετά την πτώση ,λέει, ποικίλες
ασθένειες εμφανίστηκαν στο σώμα του ανθρώπου (θάνατος, πείνα, δίψα
,πόνος ,προσπάθεια επιβίωσης κλπ.)606. Η εμπλοκή και η επιμιξία της ψυχής
με τα πάθη του σώματος ,διέφθειρε το θεοειδές ,απλό και μονότροπο του
ανθρώπου και επικράτησε το νοσηρό607.
Τα πάθη του έμψυχου σώματος ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, είναι η κόπωση

,οι πόνοι, η δίψα και ο ύπνος. Επίσης τα πάθη της ψυχής ,που χρησιμοποιεί
το σώμα είναι οι λύπες, οι αδημονίες και οι φροντίδες. Από τα παραπάνω
πάθη του σώματος και της ψυχής ,άλλα είναι φυσικά και αναγκαία και άλλα
υπεισέρχονται από τη μοχθηρή προαίρεση του ανθρώπου ή επειδή είναι
αγύμναστη η αρετή του. Πάντως τα αμαρτωλά πάθη της κακίας ρυπαίνουν τη
ζωή του ανθρώπου και είναι ανάξια της θεότητας608.
Το σώμα του ανθρώπου πλάθεται στους μητρικούς κόλπους. Κατά τη

γέννησή του βγαίνει γυμνό και στο τέλος της επίγειας ζωής του γυμνό
αποδημεί. Το σώμα τάχθηκε να κυριαρχεί πάνω στη γη, είναι γυμναστήριο
της αρετής, σκιαγραφεί την τάξη των ουρανών και δέχεται την ανταπόδοση
των πράξεών του609. Το σώμα επίσης είναι η σκηνή ή το οίκημα της ψυχής 610.
Το σώμα και η ψυχή του ανθρώπου πρέπει να ανακαινίζονται από το Άγιο
Πνεύμα611. Ο άνθρωπος πρέπει να προσέχει την κατασκευή του σώματός
του. Από την παρατήρηση αυτή θα αντιληφθεί, ότι από όλα τα ζώα ,μόνον ο
άνθρωπος είναι όρθιος, διότι συγγενεύει με τα ουράνια. Επίσης τα τετράποδα
ζώα βλέπουν προς την κοιλιά τους, ενώ του ανθρώπου η κεφαλή βλέπει
605 . Μ.Βασιλείου ,Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 6, PG 31, 344AΒ.
606 . Μ.Βασιλείου ,Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 6, PG 31, 344AΒ.
607 . Μ.Βασιλείου ,Εις 32 Ψαλμ .8, PG29, 344AB.
608 . Μ.Βασιλείου ,Επιστολή 261,3, PG32, 972AB.
609 . Μ.Βασιλείου ,Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς 5, PG 31, 549A.
610 . Μ.Βασιλείου ,Εις 28 Ψαλμ. 1, PG29, 281B.
611 . Μ.Βασιλείου , Εις 29 Ψαλμ. 1, PG29, 305B-308A.

106
προς τον ουρανό612. H διδασκαλία του Μ.Βασιλείου λοιπόν δίνει

προτεραιότητα στην ψυχή, ενώ το σώμα έρχεται σε δεύτερη μοίρα.
Ο άνθρωπος πρέπει να νεκρώσει το φρόνημα του σώματος και όχι το

σώμα, για να μπορέσει να υποταγεί στο θέλημα του Θεού. Έτσι, θα γίνει το
φρόνημα του πνεύματος ισχυρό και ο άνθρωπος θα αποκτήσει τη γαλήνη εν
Χριστώ. Εγώ, λέει ο Μ. Βασίλειος, για την πνευματική μου αναγέννηση
,προτιμώ το θάνατο από τη ζωή613.
Εγκράτεια (νηστεία), κατά το Μ. Βασίλειο, δεν είναι η παντελής αποχή από

τις τροφές, διότι αυτό μπορεί να προκαλέσει το θάνατο του ανθρώπου.
Εγκράτεια είναι η εξάλειψη του φρονήματος του σώματος ,για να ενδυναμωθεί
η ευσέβεια614. Ο ψυχικός λιμός, λέει, και όχι ο σωματικός, είναι αυτός που
εναντιώνεται προς το μακάριο βίο615. Όταν η ψυχή του πιστού μείνει
αδούλωτη στο φρόνημα του σώματος ,η φωνή του Κυρίου θα κατοικεί μέσα
του. Τότε η ψυχή θα κρίνει ,ότι τα σωματικά είναι ανάξια λόγου ,σε σχέσει με
τα αόρατα616.
Αυτοί που αγωνίζονται και καταστρέφουν το φρόνημα του σώματος

νοιώθουν ειρήνη και γαλήνη. Τα έργα του ανθρώπου δηλαδή, πρέπει να
αποβλέπουν στην τήρηση των εντολών και στη θεωρία του Θεού617,618.
Το σώμα εμποδίζει την τελείωση του ανθρώπου. Δεν πρέπει λοιπόν να

επιδιώκεται η ευρωστία και η αθλητική άσκηση του σώματος, αλλά η
συντήρησή του μόνο. Πρέπει δηλαδή να ακολουθείται το ασκητικό ιδεώδες. Η
εγκράτεια και η ωχρότητα του σώματος χαρακτηρίζουν το χριστιανό ,ο οποίος
είναι αθλητής των εντολών του Χριστού. Με την εγκράτεια στις τροφές,
καταναλώνοντας δηλαδή μόνο τις αναγκαίες ποσότητες των τροφών, ο πιστός
νικά το διάβολο619. Ο Μ. Βασίλειος φρονεί ,ότι όταν το σώμα βαρύνεται από
την πολυσαρκία ,τότε αδρανεί και ατονεί η ψυχή. Όταν όμως η ψυχή
προσβλέπει προς τα ουράνια αγαθά ,τότε τα πάθη του σώματος
μαραίνονται620. Το σώμα δηλαδή πρέπει να τροφοδοτείται μόνο με τις
612 . Μ.Βασιλείου ,ομιλία εις την μάρτυρα Ιουλίτα 8, PG31, 216C-217B.
613 . Μ.Βασιλείου ,Προτρεπτκή εις το άγ.Βάπτισμα 1, PG31, 424B.
614 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 16, 2, PG31, 960AB.
615 . Μ.Βασιλείου , Εις Ησαΐαν 32 PG30, 184C-185A.
616 . Μ.Βασιλείου , Εις 28 Ψαλμ. 4, PG 29, 293AB.
617 . Μ.Βασιλείου , Εις 29 Ψαλμ. 1, PG 29, 305BC.
618 . Μ.Βασιλείου,Εις το πρόσεχε σεαυτώ 8, PG31, 216C-217B.
619 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 17,2, PG31, 964C.
620 . Βασιλείου ,Εiς το πρόσεχε σεαυτώ 3, PG31, 204D.

107
αναγκαίες ποσότητες των τροφών, διότι μετά το θάνατο θα παραδοθεί στην

αποσύνθεση621. Επομένως δεν υπάρχει λόγος να το φροντίζει επιμελώς ο
άνθρωπος622. Επίσης, το σώμα είναι το όχημα της ψυχής ,αλλά είναι
υποδεέστερο από αυτήν. Η ψυχή και το σώμα του πεπτωκότος ανθρώπου
πρέπει εξίσου να μεταμορφωθούν. Ο άνθρωπος, κατά το Μ. Βασίλειο, δεν
πρέπει να προσέχει το κάλλος και την υγεία του σώματος, τις ηδονές, τις
απολαύσεις, τη μακροβιότητα, τα χρήματα, τη δόξα και την εξουσία 623. Η ζωή
του ανθρώπου στον παρόντα κόσμο βαρύνεται με την καταδίκη της πτώσης.
Ο άνθρωπος μοιάζει με κατάδικο ,που έχει καταδικαστεί με απέλαση ,για
ορισμένα πλημμελήματα από κάποιο δικαστή. Όμως ,το σκήνωμα του Θεού
βρίσκεται στην ψυχή του ανθρώπου ,η οποία ενοικεί στο σώμα του. Μας έχει
δοθεί από το Θεό η επιμέλεια του σώματος ,το οποίο πρέπει να αποδώσομε
«πολύκαρπο» σε Αυτόν που μας το έδωσε. Ο άνθρωπος δηλαδή πρέπει να
προκόβει ,να τελειοποιείται και να νεκρώνει τα μέλη του σώματος ,για να
επιτύχει τον αγιασμό του624.
ε.Τα δώρα του Θεού στον άνθρωπο
Ο Μ. Βασίλειος τονίζει, ότι οι άγιοι άνδρες θεωρούν, ότι ο άνθρωπος είναι

παροδικός, δεν έχει πατρίδα και η δόξα του είναι αβέβαιη. Για τούτο ο
άνθρωπος πρέπει να επείγεται για τη μέλλουσα ζωή, κάνοντας το σώμα του
σκήνωμα του Θεού625. Επειδή τα γήϊνα είναι ολιγοχρόνια ,ο άνθρωπος πρέπει
να αποβλέπει προς τα ουράνια, τη μακάρια ζωή626. Ο άνθρωπος πρέπει να
παραμένει κοντά στο Θεό και να μην ασχολείται με τα παρόντα. Διότι ο
προορισμός του ανθρώπου είναι η επιστροφή στην προπτωτική του
κατάσταση ,η ομοίωση του με το Θεό και η οικείωση της αιωνιότητας από την
παρούσα ζωή627.
Εάν μάθει ο άνθρωπος τον εαυτό του και το περιβάλλον του, τότε θα
γνωρίσει το Θεό ,θα τον δοξάσει και θα τον αγαπήσει, για τα αγαθά που μας
621 . Μ.Βασιλείου,Προς τους νέους 7, PG31, 581A
623 . Βασιλείου ,Εiς το πρόσεχε σεαυτώ 3, PG31, 204AΒ.
624 . Μ.Βασιλείου , Εις 14 Ψαλμ. 1, PG29, 252A-253A.
625 . Μ.Βασιλείου , Εις 14 Ψαλμ. 1, PG29, 252AC.
626 . Μ.Βασιλείου,Προς Γόρδιον 8, PG31, 505C.
627 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 9,6, PG29, 204BC.

108
έδωσε στην παρούσα ζωή ,αλλά και για τα προσδοκώμενα628. Διάφοροι

φιλόσοφοι λένε ,ότι ο προορισμός του ανθρώπου είναι η επιστήμη ,η πρακτική
ενέργεια και η ηδονή ,σχολιάζει ο Μ.Βασίλειος. Εμείς όμως θεωρούμε ως
προορισμό του ανθρώπου τη μακάρια ζωή στο μέλλοντα αιώνα, κοντά στο
Θεό629. Επειδή η ύπαρξη του ανθρώπου στον παρόντα κόσμο είναι παροδική,
ο άνθρωπος πρέπει να ελπίζει στην ανάπαυσή του στη μέλλουσα ζωή 630.
Από τα κάλλη των άστρων και από τη γνώση του εαυτού του θα γνωρίσει ο
άνθρωπος τον τεχνίτη του σύμπαντος, τον αρχηγό της παρούσας και της
μέλλουσας ζωής, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Από αυτά που βλέπει
,φαντάζεται και αυτά που δε βλέπει. Από την εμπειρία των παρόντων
επιβεβαιώνονται και τα προσδοκώμενα. Εάν τα ορατά είναι καλά, τα αόρατα
είναι ποταπά; Εάν του ουρανού το μέγεθος υπερβαίνει την ανθρώπινη
διάνοια, τη φύση των αϊδίων, ποιος νους μπορεί να εξιχνιάσει631;
Το σώμα και η ψυχή του ανθρώπου ανακαινίζονται από τη χάρη του Αγίου
Πνεύματος632. Η χάρη του Αγίου Πνεύματος ,που παρέχεται σε όλους τους
πιστούς ,κάνει τις ψυχές να προλέγουν τα μέλλοντα και να πληρούνται με
ευφροσύνη, παραμένοντας κοντά στο Θεό και ομοιούμενες προς Αυτόν633. Η
σωτηρία δηλαδή του ανθρώπου δεν εξαρτάται μόνο από τον άνθρωπο ,αλλά
από τη συνεργασία του με τη θεία χάρη634.
στ.Το φύσει καλό του ανθρώπου
Οι αστραπές του θείου κάλλους ,τις οποίες βλέπει η καθαρή ψυχή από κάθε
κακία, είναι άρρητοι και ανεκδιήγητοι. Όμως η συνεχής θεωρία του θείου
κάλλους θα γίνει κατά τη μέλλουσα ζωή και όχι κατά την παρούσα. Οι
άνθρωποι, λέει, επιθυμούν το καλό και το αγαθό635. Ο Μ.Βασίλειος διδάσκει,
ότι ο άνθρωπος είναι φύσει καλός ,διότι έλαβε εντολή να αγαπά το Θεό και
628 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ.6,1, PG29,120A.
629 . Μ.Βασιλείου , Εις 48 Ψαλμ.1, PG29, 432AB.
630 . Μ.Βασιλείου , Εις 14 Ψαλμ. .1, PG29, 252A-253A.
631 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 6,1, PG29, 117C-120A.
632 . Μ.Βασιλείου , Εις 29 Ψαλμ. 1, PG29, 305B-308A.
633 . Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 9,23, PG32,109AC.
634 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 9,6, PG29, 204BC.
635 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 2,1, PG31, 209B-912A.

109
μπορεί, αν θέλει, να την πραγματοποιήσει. Όλοι οι άνθρωποι, επιθυμούν το

καλό ,εάν παρατηρήσουν τους εαυτούς τους.
Η άποψη ,ότι ο Θεός έκαμε άλλους ανθρώπους κακούς και άλλους καλούς
είναι βλάστημη, ασεβής και αιρετική, διότι το κακό δεν έχει υπόσταση 636. Τα
πάθη της σάρκας έχουν διαφθείρει το θεοειδές, το αγαθό, το απλό και το
μονότροπο της ψυχής του ανθρώπου637. Το καλό, λέει, υπάρχει μέσα στον
άνθρωπο ,ενώ οι αμαρτίες είναι ξένες και έρχονται εκ των υστέρων. Οι
αμαρτίες αλλοτριώνουν από το Θεό τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος εκ
κατασκευής έχει το τίμιο, αλλά οι αμαρτίες τον κάνουν να μοιάζει με τα κτήνη
και έτσι γίνεται πρόβατο αποίμαντο638. Ο άνθρωπος επίσης, δεν μπορεί να
αλλοιωθεί από το κακό ,όμως οι αμαρτίες τον αποτρέπουν από το αγαθό και
τη βασιλεία του Θεού.
ζ.Τα πάθη του πεπτωκότος ανθρώπου
Ο Μ. Βασίλειος παρατηρεί ,ότι η αρχή του αληθινού βίου των χριστιανών

είναι να λυθεί η ψυχή από τα δεσμά του σώματος, δηλαδή να μην
υποτάσσεται στα πάθη639. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να αφήνει τα πάθη του να
τον κυριεύουν. Δεν πρέπει να οικειοποιείται τα κτήματα των ορφανών, να
προσθέτει ξένη γη στη δική του και να είναι πλεονέκτης. Διότι τα πάθη
αυξάνουν τις αμαρτίες του ανθρώπου. Οι αμαρτίες ακολουθούν την ψυχή σα
σκιές, δε γεννιούνται όμως οι αμαρτίες από την ψυχή 640. Ο άνθρωπος πρέπει
να απομακρύνεται από τα πάθη ,τα οποία διάκεινται φιλικά προς το σώμα.
Διότι αργότερα τα πάθη εγκαθίστανται στην ψυχή και αλλοτριώνουν τον
άνθρωπο από το Θεό. Αφού απαλλαχθεί ο άνθρωπος από τα πάθη του, τότε
θα προσεγγίσει το Άγιο Πνεύμα, το οποίο θα του δείξει την εικόνα των
αοράτων. Μέσα στο μακάριο θέαμα της εικόνας αυτής ,θα δει το άρρητο
κάλλος του αρχέτυπου. Τότε οι πνευματοφόρες ψυχές γίνονται περιλαμπείς
και αποστέλλουν τη χάρη και σε άλλες ψυχές641.
Ο άνθρωπος μετά την πτώση κυριαρχείται από τα πάθη και επιδιώκει τον
πλουτισμό, την εξουσία, την υπερηφάνεια και την καλοπέραση 642,643. Ο
636 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατ’ επιτομήν 84, PG31, 1141C.
637 . Μ.Βασιλείου , Εις 32 Ψαλμ.8 PG29, 344B.
639 . Μ.Βασιλείου , Επιστολή 101, PG 32, 508A.
640 . Μ.Βασιλείου ,Ομιλία εν Λακίζοις 5, PG 31, 1445C.
641 . Μ.Βασιλείου , Περί Αγίου Πνεύματος 9,23, PG32, 109AC.
642 . Μ.Βασιλείου ,Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς 5, PG 31, 549AΒ.

110
Μ.Βασίλειος έχοντας ως βάση την ασκητική ,απεχθάνεται τα πάθη και κυρίως

την πολυσαρκία644. Φρονεί, ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υποδουλώνεται
στα πάθη και να επιδίδεται στις απολαύσεις των ηδονών645.
Ο πιστός πρέπει να είναι εργάτης της ευσέβειας και να υποτάσσει τα πάθη

,να νεκρώνει την αμαρτία αγωνιζόμενος. Να μεταθέτει τις μέριμνες στο Θεό
και να ανακαινίζεται, για να συναριθμηθεί με τους δίκαιους στη βασιλεία του
Θεού και να απολαύσει τη θεωρία Του646. Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει
τον εαυτόν του, διότι δεν υπάρχουν μόνο αυτά που φαίνονται. Με τον τρόπο
αυτό θα οδηγηθεί από την αυτογνωσία στη θεογνωσία. Μετά από τη
διαπίστωση των παθών μέσω της αυτογνωσίας, ο άνθρωπος πρέπει να
καθαρίσει την ψυχή του από τα πάθη αυτά και να μην εστιάζει τους
οφθαλμούς του στις ηδονές των αισθήσεων647. Ο άνθρωπος εγκατέλειψε το
Θεό και έγινε δούλος των παθών. Επιζητεί τη γυναίκα του πλησίον του
,αρπάζει την περιουσία των άλλων και γίνεται πανούργος σαν την αλεπού.
Δεν αντιλαμβάνεται ,ότι εδημιουργήθηκε κατά την εικόνα του Κτίστη, λόγω της
πρόνοιάς Του. Απέβαλε την εικόνα του επουράνιου και έλαβε τη γήϊνη εικόνα.
Για να μην παραμείνει όμως στην αμαρτία, ενσαρκώθηκε ο Λόγος του
Θεού648.
Ο άνθρωπος, σύμφωνα Μ. Βασίλειο ,δεν πρέπει κυριαρχείται από τα πάθη

.Ο άνθρωπος που δεν έχει τη θέληση να ενωθεί με το Θεό, γίνεται δούλος των
παθών ,ομοιώνεται με τα κτήνη και βρίσκεται στην κατάσταση της πτώσης.
Όταν το σώμα κυβερνάται από την ψυχή, τότε μεταμορφώνεται σε ναό του
Θεού. Όταν όμως η ψυχή υποτάσσεται στα πάθη της σάρκας (γαστριμαργία
κλπ.) ,τότε το σώμα γίνεται τιμωρία και φυλακή της ψυχής649. Η ψυχή του
ανθρώπου φέρει την εικόνα του Κτίστη και το σώμα φέρει τις αισθήσεις του.
Επίσης γύρω από τους ανθρώπους υπάρχουν τα πράγματα ,οι τέχνες κλπ. Ο
άνθρωπος δεν πρέπει να προσέχει τη σάρκα ,αλλά να επιδιώκει το αγαθό. Να
μην ενδιαφέρεται για την υγεία ,την ωραιότητα ,τις ηδονές και τη μακροβιότητα
του σώματος ,αλλά για την ψυχή του ,που είναι αθάνατη, διότι το σώμα είναι
θνητό και γρήγορα παρέρχεται650.
643 . Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 13, PG 30,140AB.
644 . Μ.Βασιλείου ,Εις το πρόσεχε σεαυτώ 3, PG 31 ,204D.
645 . Μ.Βασιλείου , Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 7, PG 31, 344C.
646 . Μ.Βασιλείου , Επιστολή 43, PG32, 360C.
647 . Μ.Βασιλείου,Προς τους νέους7, PG31, 581C.
648 . Μ.Βασιλείου , Εις 48 Ψαλμ.8, PG29, 449D-452A.
649 . Μ.Βασιλείου ,Προς τους νέους 7, PG 31, 581A.
650 . Μ.Βασιλείου ,Εις το πρόσεχε σεαυτώ 3, PG 31, 204AB.

111
Η αιτία των παθών δε βρίσκεται στη φύση του σώματος, τονίζει ο

Γρηγόριος Νύσσης, συμπληρώνοντας το Μ.Βασίλειο651. Επίσης ο
Ι.Δαμασκηνός συμπληρώνοντας το Μ.Βασίλειο, κατονομάζει πληρέστερα τα
πάθη του ανθρώπου, τα οποία διακρίνει σε ψυχικά και σε σωματικά652.
η.Οι αρετές του πεπτωκότος ανθρώπου
Ο Μ.Βασίλειος δέχεται, ότι η ψυχή του ανθρώπου δε διδάχθηκε τις αρετές,

διότι ενυπάρχουν σ’ αυτήν εκ φύσεως. Επίσης η παρέκκλιση προς το κακό
είναι αδίδακτη. Η ψυχή αποστρέφεται το κακό, διότι είναι αρρώστια της
ψυχής. Οι αρετές είναι οικείες στην ψυχή και είναι μια κατάσταση ψυχικής
υγίειας. Για το λόγο αυτόν είναι επαινετή από όλους η σωφροσύνη, αποδεκτή
η δικαιοσύνη ,θαυμαστή η ανδρεία και περισπούδαστη η φρόνηση. Άλλες
αρετές του ανθρώπου, κατά το Μ.Βασίλειο, είναι η εγκράτεια, η πίστη, οι
ελεημοσύνες, η αγάπη προς τον πλησίον και η ταπείνωση653.
Ο Μάξιμος ο Ομολογητής συμπληρώνοντας το Μ. Βασίλειο, προσθέτει

μερικές ακόμη αρετές του ανθρώπου, όπως την προθυμία, την εγκράτεια, την
καρτερία, την υπομονή, τη μακροθυμία, την ανοχή, την πραΰτητα, την
ακτημοσύνη και την επιείκια654.
651 . Γρηγορίου Νύσσης, Προς πενθούντας ,PG 46, 528A.
652 .http://www.egolpion.com/damaskinos_logos_psuxofelhs.el.aspx: α) Τα Ψυχικά πάθη

είναι: Η λήθη, η ραθυμία η άγνοια, η ασέβεια, η κακοδοξία, η βλασφημία, ο θυμός, η οργή, η
πικρία, η οξυθυμία, η μισανθρωπία, η μνησικακία, η καταλαλιά, η κατάκριση, η λύπη χωρίς
λόγο, ο φόβος, η δειλία, η φιλονικία, η ζήλια, ο φθόνος, η κενοδοξία, η υπερηφάνεια, η
υποκρισία, το ψεύδος, η απιστία, η πλεονεξία, η φιλοϋλία, η εμπαθής προσκόλληση με γήϊνα
πράγματα,η ακηδία,η μικροψυχία,η αχαριστία,ο γογγυσμός,η οίηση, η έπαρση, η
σπουδαιοφάνεια, η αλαζονεία, η φιλαρχία, η ανθρωπαρέσκεια, η δολιότητα, η αναίδεια, η
αναισθησία, η κολακεία, η υπουλότητα, η ειρωνεία, η διβουλία, η συγκατάθεση σε
αμαρτήματα του παθητικού μέρους της ψυχής, η περιπλάνηση των λογισμών, η φιλαυτία, η
φιλαργυρία, η κακοήθεια και η πονηρία. β) Τα σωματικά πάθη είναι: Η γαστριμαργία, η
απόλαυση, η μέθη, η λαθροφαγία, η φιληδονία, η πορνεία, η μοιχεία, η ασέλγεια, η
ακαθαρσία, η αιμομιξία, η παιδεραστία, η κτηνοβασία, οι κακές επιθυμίες, η κλοπή, η
ιεροσυλία, η ληστεία, ο φόνος, η κάθε σωματική άνεση και απόλαυση των θελημάτων της
σάρκας, οι μαντείες, οι μαγείες, οι οιωνισμοί, οι κλυδωνισμοί, η αγάπη για στολίδια, οι
κομπασμοί, οι νωθρότητες, οι καλλωπισμοί, τα φτιασιδώματα του προσώπου, η αργία, οι
φαντασιώσεις, τα τυχερά παιχνίδια, η εμπαθής παράχρηση των τερπνών του κόσμου και η
φιλοσώματη ζωή.
653 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ.9,4, PG29, 196BD.
654.http://el.orthodoxwiki.org/%CE%91%CF%81%CE%B5%CF%84%CE%AE
112
Ο άνθρωπος δύσκολα ακολουθεί τις αρετές, ενώ είναι επιρρεπής προς τις
ηδονές655. Όταν ο άνθρωπος ενδυναμωθεί, για να κάνει αγαθά έργα, τότε
γίνεται άξιος της ευλογίας του Θεού. Η πιο τέλεια από τις ευλογίες του Θεού
είναι η ειρήνη, δηλαδή η ευστάθεια της ψυχής656. Κατά το Μ. Βασίλειο, η
εγκράτεια από τις τροφές συντελεί στη μείωση και άλλων παθών, όπως της
φιλοδοξίας, του πλουτισμού, της οργής κ.λ.π.657. Ο εγκρατής άνθρωπος είναι
τέλειος ,διότι αποφεύγει κάθε αμαρτία. Η εγκράτεια διώχνει τα πάθη, αφανίζει
την ηδονή και προσφέρει τα αιώνια αγαθά658. Η πίστη επίσης του ανθρώπου
τον ενισχύει και μπορεί να πατεί πάνω σε όφεις και σκορπιούς659.
Ο Θεός κατά την κρίση, θα λάβει υπόψη του και τις ελεημοσύνες. Επίσης ο
άνθρωπος πρέπει να είναι ταπεινός ,όχι υπερήφανος και να μετανοεί για τις
πράξεις του660.
Ο άνθρωπος πρέπει να αγαπά τον πλησίον του ,όπως τον εαυτόν του. Η
εντολή αυτή δόθηκε από το Θεό, ο οποίος επιζητεί τους καρπούς της εντολής
αυτής. Διότι όλοι γνωρίζουν ,ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικός και όχι
μοναστικός ή άγριος661.
Ο άνθρωπος εξαρτάται από το Δημιουργό του, τους συνανθρώπους του και

από τον υλικό κόσμο ,που τον περιβάλλει, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Για
τούτο πρέπει να βοηθά τον αδερφό και τον ξένο και να μη διακρίνει το φίλο
από τον ξένο. Όλοι οι άνθρωποι είναι συγγενείς ,αδέρφια και παιδιά ενός
πατέρα. Είναι αδέρφια κατά το σώμα, αλλά και κατά το πνεύμα. Ο
πνευματικός πατέρας των ανθρώπων βρίσκεται στον ουρανό. Η μητέρα τους
είναι η γη, διότι όλοι είναι φτιαγμένοι από πηλό662. Όλοι οι άνθρωποι είναι
κοινωνικοί ,δημιουργήθηκαν από το Θεό και επομένως είναι αδέρφια. Οι
άνθρωποι ενώθηκαν όλοι κατά την ενανθρώπηση του Θεού Λόγου και για
χάρη τους πέθανε ο Κύριος.
Κατά το Μ. Βασίλειο, το μυρμήγκι μαζεύει τους σπόρους και τους

αποθηκεύει, αν και δεν το έχει διδαχθεί. Όλα τα ζώα δηλαδή, ενεργούν
655 . Μ.Βασιλείου , Εις 1 ψαλμόν 1, 29. 212Β.
656 . Μ.Βασιλείου ,Εις 28 Ψαλμ. 8, PG29, 305AB.
657 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 16,2, PG31, 960AB.
658 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 17, PG 31, 964ΑΒ.
659 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ.9,6,PG29,204BC.
661 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος3, PG31, 917A.
662 . Μ.Βασιλείου, Ομιλία εν Λακίζοις 2, PG31, 1441A.

113
σύμφωνα με το συμφέρον τους και την ωφέλειά τους663. Επίσης, τα ψάρια

διανύουν τα πελάγη, για να βρουν κάποια ωφέλεια. Ακόμη, ο εχίνος για να
μην παρασυρθεί από τα κύματα, γαντζώνεται από μια πέτρα664. Επομένως
ηθική είναι ,ότι ωφελεί και συμφέρει τη ζωή. Η ηθική, που υπάρχει στον
άνθρωπο, δόθηκε από το Θεό. Για τούτο ο άνθρωπος προσπαθεί να
οικειώνεται το αγαθό και να αποφεύγει το κακό. Το φύσει καλό του ανθρώπου
(τις αρετές του), που βρίσκονται μέσα του, ο Μ.Βασίλειος τις θεωρεί κάτι
αντίστοιχο με τα ένστικτα των ζώων.
Οι άνθρωποι επιθυμούν το καλό, την αρετή και την τερπνότητα της

θεωρίας του Θεού εκ φύσεως και εκ προαιρέσεως, χωρίς διδασκαλία665.
Επειδή το καλό ενυπάρχει στον άνθρωπο, ο τελευταίος με την προαίρεσή του
μπορεί να κατορθώσει να οικειωθεί με το Θεό. Ο άνθρωπος εκ φύσεως είναι
τίμιος ,ελεήμων και εικόνα του Κτίστη666.
θ.Η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού
Επειδή η ανθρώπινη φύση μετά την πτώση έχασε την κοινωνία με το Θεό,
για τον λόγο αυτόν έγινε η ενανθρώπηση (ενσάρκωση) του Λόγου του
Θεού667. Στο Χριστό έγινε η υποστατική ένωση της θείας και της ανθρώπινης
φύσεως. Γι’ αυτό ο Χριστός είναι η πηγή της αθανασίας του ανθρώπου668,669.
663 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ.9,3, PG29,196A.
664 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ.7,5, PG29, 157D-160A.
665 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 2,2 ,PG31, 909Β-912A.
666 . Βασιλείου , Εις 48 Ψαλμ .PG29, 449B-452A.
667. http://oodegr.co/oode/swthria/empeirikh_martyria_xristou_1.htm: Ο Υιός του Θεού

ενσαρκώθηκε και στο Πρόσωπό Του ενώθηκαν η θεία με την ανθρώπινη φύση. Η ενσάρκωση
του Υιού του Θεού έγινε με την θέλησή του Υιού, με την ευδοκία του Πατρός και την συνέργεια
του Αγίου Πνεύματος. Αυτό έγινε όταν συμπληρώθηκε ο χρόνος που είχε ορισθεί μέσα στο
θείο σχέδιο. Τότε έστειλε ο Θεός, από τον ουρανό στη γη, τον Υιό του, ο οποίος έλαβε σάρκα
ανθρώπινη, δια μέσου παρθένου γυναικός και υποτάχθηκε θεληματικά στο μωσαϊκό Νόμο,
για να πάρομε όλοι την υιοθεσία, που μας είχε υποσχεθεί ο Θεός (Γαλ.4,4-5.). Η ανθρώπινη
φύση αφού ενώθηκε με την θεία φύση, έδωσε την δυνατότητα σε κάθε άνθρωπο να
αποκτήσει σταθερή κοινωνία με τον Θεό.
668 . Μάξιμου Ομολογητού, Προς Θαλάσσιον Περί διαφόρων απόρων της θείας Γραφής PG
90, 621Α.
669 . Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Επιστολή 17 PG 77, 113Β.

114
Ο Θεός ήρθε στη γη ,ενσαρκώθηκε ,βρέθηκε μεταξύ των ανθρώπων και δεν
ενεργεί σποραδικά, όπως στους προφήτες, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Κατά
την ενσάρκωσή Του συνένωσε με τον εαυτό του ολόκληρη την
ανθρωπότητα670.
Ο Μ. Βασίλειος δέχεται, ότι η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού, έδωσε

τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ανακαινισθεί και να αναμορφωθεί, διότι η
αμαρτία εξαλείφθηκε από τη δικαιοσύνη του Χριστού671. Έτσι ,ο Υιός του
Θεού έγινε άνθρωπος κατ’ οικονομία για τον Αδάμ672.
Η διάσπαση του ανθρώπου προήλθε από την πτώση. Ο θάνατος και η

αμαρτία καταργήθηκαν όμως από την ενανθρώπηση. Κατά την
ενανθρώπηση, ο Χριστός πήρε τα φυσικά πάθη του ανθρώπινου σώματος
,όχι όμως και τα πάθη της κακίας. Η ενανθρώπηση ενοποίησε τα τμήματα της
ανθρώπινης φύσης ,όπως ήταν στην αρχαία ένωσή τους. Όταν λοιπόν ο
πιστός αποβάλλει την «πονηρή κατατομή» του ,με την αγάπη εν χριστώ
,ενοποιώντας τον εαυτό του ,ενώνεται με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και
με το Θεό. Για τον λόγο αυτόν η σάρκα που θα πάρομε κατά τη συντέλεια των
αιώνων ,δε θα υπόκειται στο θάνατο και στην αμαρτία673.
ι.Η εικόνα του Θεού και η ομοίωση του ανθρώπου προς το Θεό
Ποιος όμως είναι ο σκοπός της ζωής του ανθρώπου (ο προορισμός του
ανθρώπου); Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι έχουν διαφορετικές απόψεις πάνω
στο θέμα αυτό. Παρακάτω αναφέρονται οι αντιλήψεις ορισμένων
φιλοσόφων674.
670 . Μ.Βασιλείου ,Εις την αγίαν του Χριστού γέννησιν 2, PG31, 1460B.
671 . Μ.Βασιλείου ,Επιστολή 261,3, PG32, 972AB.
672 . Μ.Βασιλείου ,Προς τους συκοφαντούντας ημάς ότι τρείς Θεούς λέγομεν 4, PG31,
1493C.
673 . Μ.Βασιλείου ,Ασκητικαί διατάξεις 18,3 ,PG31, 1385A.
674 . http://terrapapers.com/?p=27998: α) Ο Σωκράτης πιστεύει, ότι η ηθική είναι η

ευδαιμονία. β) Ο Πλάτωνας αναφέρει, ότι η ευδαιμονία μπορεί να επιτευχθεί με την γνώση
των ηθικών και των γνωστικών εννοιών. Έτσι, ο προορισμός του ανθρώπου κατά τον
Πλάτωνα ,είναι η φυγή από τον υλικό κόσμο και η ομοίωσή του με το Θεό. γ) Ο Αριστοτέλης
πιστεύει, ότι η ευδαιμονία επιτυγχάνεται με την άσκηση των διανοητικών και των ηθικών
αρετών ,αλλά και με την ενατένιση του Θεού. δ) Οι Κυνικοί φιλόσοφοι λένε, ότι η ευδαιμονία
μπορεί να επιτευχθεί ζώντας κοντά στη φύση. ε) Οι Σκεπτικιστές πιστεύουν ,ότι για να φτάσει
κανείς στην ευδαιμονία πρέπει να αμφισβητεί συνεχώς τις δοξασίες όλων των ανθρώπων. στ)
115
Για το χριστιανισμό η λέξη «εἰκών», δηλώνει την έντεχνη, γλυπτική ή

ζωγραφική αναπαράσταση και απεικόνιση θείων ή ανθρωπίνων μορφών. Η
Λέξη «ὁμοίωσις» , δηλώνει την ομοιότητα (ταυτότητα) μορφής ή
γνωρισμάτων675. Ό όρος «εἰκών» στη φιλοσοφική γλώσσα του Πλάτωνα,
δηλώνει την ορατή έκφανση του αιωνίου και πραγματικού κόσμου των
Ιδεών676. Στο νεοπλατωνικό φιλόσοφο Πλωτίνο, η εικόνα εκφράζει την
ουσιώδη ομοιότητα του ανθρώπου με το Θεό και στοχεύει στην ένωσή
τους677. Στους ανατολικούς λαούς, ο όρος «εἰκών» αποτελεί πραγματική
αναπαράσταση του εικονιζόμενου προσώπου. Οι λαοί αυτοί θεωρούσαν ,ότι
το εικονιζόμενο πρόσωπο ήταν πραγματικά παρόν στην εικόνα του678.
Η χρήση του όρου «κατ' εἰκόνα» στη σκέψη της Π. Διαθήκης ,δηλώνει την
παρουσία του Θεού στον άνθρωπο, ο οποίος είναι η κτιστή εικόνα του Θεού,
που εικονίζει όχι τη φύση ,αλλά την υπόστασή Του. Η εικόνα αυτή κοινωνεί
άμεσα και προσωπικά με το πρωτότυπό της679.
Οι βιβλικές φράσεις «κατ' εικόνα» και «καθ' ομοίωσιν», χρησιμοποιούνται

κατά τη δημιουργία του ανθρώπου στο βιβλίο της Γένεσης για να δειχθεί, ότι ο
Θεός έδωσε στον άνθρωπο όλα τα προσόντα, με τα οποία μπορεί να
τελειωθεί σε σχέση με το Λόγο του Θεού680. Οι βιβλικές αυτές εκφράσεις
διακρίνουν τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα είδη του ζωϊκού βασιλείου 681. Η
έκφραση «κατ'εικόνα», από τους Πατέρες συνήθως αναφέρεται στην ψυχή του
Σύμφωνα με τους Επικούρειους ,η ευδαιμονία συνίσταται στην ψυχική αταραξία και

επιτυγχάνεται με την αναζήτηση της ηδονής (ευδαιμονίας) και την πλήρη απουσία του πόθου
και του πόνου. ζ) Οι Στωϊκοί αναφέρουν, ότι η αρετή είναι αρκετή για να φτάσει κανείς στην
ευδαιμονία. Η καταγωγή, η κοινωνική θέση, ο πλούτος, οι απολαύσεις και τα υλικά αγαθά δεν
έχουν καμμία σημασία. η) Οι Νεοπλατωνικοί πρεσβεύουν, ότι ο δρόμος προς την ευδαιμονία
είναι η ανάταση της ψυχής και η ομοίωσή της με το Πνεύμα και θ) Οι σοφιστές διδάσκουν την
προσωπική επιτυχία των ανθρώπων, χωρίς να υπόκεινται σε ηθικές αξίες.
676 . ό.π.,σ.245.
677 . ό.π.,σ.246.
678 . ό.π.,σ.246.
679 . ό.π., σ.247.
680 . Τρεμπέλα,Π.,«Δογματική»,τόμος Α΄.Εκδόσεις Σωτήρ, Αθήνα 1997,σ.487.
681 . Ματσούκα,Ν.,Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄.Εκδόσεις Πουρναράς,Θεσσαλονίκη

2007,σ.194.
116
ανθρώπου, αλλά και στο αυτεξούσιο του, μέσω του οποίων ο άνθρωπος
μπορεί να γίνει κοινωνός της Θείας φύσεως682. Το «καθ' ομοίωσιν», από
κάποιους θεολόγους θεωρείται, ότι είναι ταυτόσημο με το «κατ' εικόνα» 683. Οι
Πατέρες της Εκκλησίας θεωρούν, ότι το «καθ' ομοίωσιν» εγκαταστάθηκε
σπερματικά στον άνθρωπο, ώστε η τελειότητα να γίνει με τη θέληση του
ανθρώπου. Ο άνθρωπος διατηρεί και μετά την πτώση το «κατ' εικόνα», ενώ
χάνει το «καθ' ομοίωσιν»684.
Σύμφωνα με τον Κ. Ware(2005)685, οι περισσότεροι πατέρες, όπως ο

Γρηγόριος Νύσσης, ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός και ο Ισαάκ ο Σύρος συνδέουν
την «εικόνα» του Θεού με την ψυχή. Μια μειοψηφία πατέρων, που
περιλαμβάνει τον Ειρηναίο Λουγδούνου και τον Κύριλλο Αλεξανδρείας
θεωρούν ,ότι η «εικόνα» του Θεού αναφέρεται στην ψυχή και στο σώμα του
ανθρώπου.
Ο Μ. Βασίλειος πιστεύει, ότι ως εικόνα ο Υιός έχει το απαράλλακτο και ως

γέννημα έχει το ομοούσιο του Πατέρα686. Αφού λοιπόν η εικόνα είναι μία ,δεν
μπορεί ο Υιός να είναι ανόμοιος προς τον Πατέρα687. Ο Πατέρας και ο Υιός
έχουν την ίδια μορφή ,κοινή τη φύση και είναι ένα και οι δύο688. Ο Μ.Βασίλειος
θεωρεί, ότι ο Υιός είναι η φυσική ή γεννητή εικόνα του Πατέρα, ενώ ο
άνθρωπος είναι η εικόνα του Θεού κατά μίμηση. Να σημειωθεί, ότι ο
Ι.Δαμασκηνός ανάπτυξε τελειότερα τη διδασκαλία αυτή689.
Ο Θεός εδημιούργησε και ύψωσε τους ανθρώπους ,δηλαδή τους έπλασε

κατά την εικόνα του. Η σάρκα είναι γήϊνη, αλλά η ψυχή του ανθρώπου είναι
ουράνια. Η επαναφορά του ανθρώπου μετά την πτώση προς το θέλημα του
Θεού και η ομοίωση με το Θεό επιτελείται με έργα και με την παραδοχή των
δογμάτων690. Ο άνθρωπος εδημιουργήθηκε από το Θεό κατά μίμηση ,ως
εικόνα του Θεού και είναι κτιστός. Μόνον ο καθαρμένος νους του ανθρώπου
682 . Τρεμπέλα,Π.,«Δογματική»,τόμος Α΄. Εκδόσεις Σωτήρ,Αθήνα 1997,σ.487.
683 . ό.π.
684 . Τρεμπέλα,Π.,«Δογματική»,τόμος Α΄.Εκδόσεις Σωτήρ,Αθήνα 1997,σ.487.
685 . Ware,Κ.,Η Ορθόδοξη Θεολογία τον 21ο αιώνα .Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2005,σ.42-43.
686 . Μ.Βασιλείου ,Κατά Σαβελλιανών και Αρείου και των Ανομοίων 4, PG31, 608A.
687 . Μ.Βασιλείου ,Κατά Ευνομίου 1,18 ,PG29, 552C.
688 . Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 18,45, PG32, 149BC.
689 . Ι.Δαμασκηνού,Περί εικόνων 3,18, PG94, 1337C-1340D.: Η εικόνα του Υιού προς τον
Πατέρα είναι φυσική ,απαράλλακτη και όμοια, εκτός από την αγεννησία και την πατρότητα. Το
Άγιο Πνεύμα επίσης είναι η εικόνα του Υιού, εκπορεύεται όμως από τον Πατέρα.
690 . Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 13, PG30, 140A.

117
από τις κακίες όμως, μπορεί να δεί τον Θεό και να ομοιωθεί προς Αυτόν691. Ο
Θεός έφτιαξε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και ομοίωσή του,του έδωσε την τρυφή
του παραδείσου και τον έκανε άρχοντα σε όλα όσα υπάρχουν στη γη . Όλη η
γη ,όλα τα φυτά της γης και όλα τα ζώα, που βρίσκονται στα νερά, στο
έδαφος και στον αέρα είναι ταγμένα να υπηρετούν τον άνθρωπο. Ύστερα
εξαπατήθηκε ο άνθρωπος από το διάβολο και έπεσε στην αμαρτία και από
εκεί στο θάνατο. Ο άνθρωπος μπορεί να ομοιωθεί με το Θεό, αν θέλει 692. Τα
ζώα της ξηράς, των νερών και του αέρα είναι υποχείριά του. Ο άνθρωπος
επίσης ανακάλυψε τις τέχνες και έχτισε πόλεις693.
Στην ψυχή μας έχουμε την εικόνα του Κτίστη694. Όμως η εικόνα του Θεού
μετά την πτώση αλλοιώθηκε ,λόγω των παθών του ανθρώπου. Είναι
επομένως απαραίτητο να απαλλαγεί από τα πάθη του ο άνθρωπος και να
αποκτήσει την εικόνα του Θεού, για να ομοιωθεί με Αυτόν.
Οι πράξεις του ανθρώπου πρέπει να αποβλέπουν στην ομοίωση του με το

Θεό. Ο σκοπός του ανθρώπου δηλαδή είναι εσχατολογικός. Ο άνθρωπος από
το «κατ’εικόνα» πρέπει να κινηθεί στο «καθ’ομοίωση», ανακαινιζόμενος εν
Χριστώ695. Ο άνθρωπος έγινε κατ’εικόνα του κτίστη ,για να γνωρίζει ο όμοιος
τον όμοιο, για να επιτευχθεί η εξομοίωση του ανθρώπου προς το Θεό , αλλά
και για να προγευθεί ο άνθρωπος τα εσχατολογικά αγαθά696. Ο άνθρωπος
δεν πρέπει να χάνει τις ελπίδες του ,αλλά να προσανατολίζει και να ομοιώνει
την ψυχή του προς το Θεό. Διότι το μόνο θεόπλαστο κτίσμα είναι ο
άνθρωπος, ο οποίος είναι γεννημένος κατά την εικόνα του Κτίστη και είναι
ομότιμος των αγγέλων697.
Κατά το Μ. Βασίλειο, ο Θεός ενεφύσησε στο πρόσωπο του ανθρώπου τη θ.

Χάρη, ούτως ώστε ο όμοιος να γνωρίζει τον όμοιο. Ο άνθρωπος
δημιουργήθηκε κατά την εικόνα του Θεού και του δόθηκε η διάνοια και η
προαίρεση (το αυτεξούσιο). Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό θεόπλαστο ον και
έχει στην ψυχή του την εικόνα του Θεού. Ο άνθρωπος καθοδηγείται από την
ελεύθερη βούλησή του ,αλλά και από τη θεία χάρη, που ενδυναμώνει και
691 . Μ.Βασιλείου , Εις 29 Ψαλμ. 5, PG29, 317AB.
692 . Μ.Βασιλείου ,Όροι κατά πλάτος 2,3, PG 31, 913B.
694 . Μ.Βασιλείου ,Επιστολὴ 233, PG32, 864C.
695 . Μ.Βασιλείου , Εις 48 Ψαλμ.1 ,PG29, 432AB.

118
εμπνέει ακατάπαυστα τον άνθρωπο, για να επιτύχει την ομοίωσή του με το

Θεό698.
Η συγγένεια του ανθρώπου προς το Θεό, υπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή

και στην αυτεξουσιότητά της. Η εικόνα του Θεού και το αυτεξούσιο δόθηκαν
στον άνθρωπο, όταν δημιουργήθηκε699.
Δεν πρέπει να δουλεύει ο άνθρωπος για την κοιλιά και τα πάθη της σάρκας
,αλλά για τα ουράνια, για την άνω Ιερουσαλήμ και να προσπαθεί να
ομοιώνεται με το Θεό700. Ο άνθρωπος πρέπει να προκόβει και να
τελειοποιείται, θεωρώντας εσχατολογικά τη ζωή του. Δεν προκόβει όμως
αυτός που πλουτίζει, αυτός που επιδιώκει την ευεξία του σώματος και αυτός
,που επιδιώκει την ανθρώπινη δόξα. Ο άνθρωπος δηλαδή δεν πρέπει να
ενδιαφέρεται για στόχους, που εμποδίζουν την πορεία προς το Θεό και την
ομοίωση του προς Αυτόν701.
Ο άνθρωπος πρέπει είναι πάροικος και ανέστιος, να μην αποκτά ούτε ένα
βήμα γης και να μην απομακρύνεται από το Θεό, γιατί βαρύνεται από την
καταδίκη της πτώσης. H ζωή των αγίων ανδρών είναι παροδική. Θα
αναπαυθούν στην αιώνια ζωή. Πρόσκαιρα και παροδικά επίσης είναι ο
πλούτος, η ευεξία και η δόξα. Οι άνθρωποι είναι πάροικοι, που μισθώνουν τη
γη και την καλλιεργούν ,σύμφωνα με τη θέληση του εκμισθωτή (του Θεού). Οι
πιστοί δηλαδή ζουν σαν ξένοι μέσα στον παρόντα κόσμο, τον οποίο θεωρούν
ως ένα προπαρασκευστικό στάδιο, για να κατακτήσουν την αιωνιότητα, τη
μετάβασή τους στη βασιλεία του Θεού. Η «λίαν καλή» υλική δημιουργία
υπάρχει, για να πορευθεί και να ομοιωθεί ο άνθρωπος προς το Θεό. Με την
προκοπή, την πρόοδο και την τελείωση του ανθρώπου ,η σάρκα γίνεται
σκήνωμα του Θεού ,ο οποίος τότε ενοικεί σ’ αυτήν702. Με την τελείωση και
την ομοίωση του ανθρώπου, θα επιτελεστεί ο προορισμός του. Η ορατή
δημιουργία όμως επιδρά θετικά, αλλά και αρνητικά στην ανακαίνιση του
ανθρώπου εν Χριστώ.
Κατά το Μ. Βασίλειο, επειδή η προπτωτική αίγλη του ανθρώπου έχει

αμαυρωθεί ,λόγω της παρακοής του, ο άνθρωπος πρέπει να μεταμορφώνει
698 . Μ.Βασιλείου ,Εις 48 Ψαλμ. 8, PG 29, 449BC.
699 . Μ.Βασιλείου,Εις εξαήμ. 9,1, PG29, 208B.
700 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 9,2, PG29, 192AB.
702 . Μ.Βασιλείου , Εις 14 Ψαλμ.1, PG29, 252AD.

119
και να τελειοποιεί τη ζωή του ,για να επιστρέφει και να ομοιώνεται προς το

Θεό ,όπου υπάρχει η χαρά και η ευφροσύνη703.
Ο προπτωτικός άνθρωπος στο παραδείσιο περιβάλλον ήταν αθώος, αγνός

απλός και μακάριος. Μετά την πτώση, του αναγγέλθηκε, ότι θα λυτρωθεί,
παρά την αμαρτία του. Η λύτρωση αυτή θα εκπληρωθεί από το «σπέρμα της
γυναικός», το Θεάνθρωπο Ιησού, δια του σταυρού και της αναστάσεώς Του,
προκειμένου να τον επαναφέρει εκ νέου στην προπτωτική παραδείσια
κατάσταση και να τον συνδιαλλάξει με το Δημιουργό του704.
Ο πιστός αγάλλεται, όταν ασθενεί ή βρίσκεται σε θλίψεις, σε διωγμούς, σε

φτώχεια, σε πείνα ,σε δίψα ,σε ψύχος και σε στενοχώριες. Με τη λογική, λέει,
γνωρίζεται ο Θεός. Ο άνθρωπος αλλοτριώθηκε με την αμαρτία, αλλά κλήθηκε
σε οικειότητα με το αίμα του Μονογενούς. Έχει όμως ελπίδες ομοιούμενος με
το Θεό ,για την ανάσταση και προσδοκά αγγελικών αγαθών απολαύσεις στην
ουράνια βασιλεία ,όπου θα υπάρχει άληκτη χαρά και ευφροσύνη 705. Εφόσον
επιθυμεί ο άνθρωπος την ομοίωση με το Θεό, πρέπει να απαλλάξει την ψυχή
του από τα πάθη και να προσέχει, μήπως πράξει κάτι ανάξιο των εντολών του
Θεού. Πρέπει να τελειοποιείται εν Χριστώ, προσβλέποντας τα έσχατα
γεγονότα706.Να εννοεί ο άνθρωπος ως ασώματο το Θεό ,επειδή η ψυχή του
είναι ασώματη. Η ψυχή του ανθρώπου επιβεβαιώνει τη συγγένειά του με το
Θεό. Αυτό σημαίνει ,ότι ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει τη γνώση του Θεού
και την ομοίωσή του προς Αυτόν707.
Η ψυχή του ανθρώπου είναι λεπτή, νοερή και της δόθηκε ως όχημα το
σώμα. Αυτό δηλώνει τη συγγένεια, την πορεία και την ομοίωση του ανθρώπου
προς το Θεό708.
Η οικείωση και η ομοίωση με το Θεό, αναφέρει ο Μ. Βασίλειος,

επιτυγχάνεται δια του αγιασμού του ανθρώπου. Ο άνθρωπος πρέπει να
διατηρεί τη συγγένεια του με το Θεό και να οικειώνεται με Αυτόν,
μεταβάλλοντας εν Χριστώ τον εαυτό του προς το καλύτερο709. Ο άνθρωπος
703 . Μ.Βασιλείου , Εις 14 Ψαλμ. 1, PG29, 252A-253A.
διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2001 ,σσ.659,662.
705 . Μ.Βασιλείου ,Περί Ευχαριστίας 2, PG31, 221C-224A.
706 . Μ.Βασιλείου ,Λόγος ασκητικός 2, PG31, 872ΒC.
707 . Μ.Βασιλείου ,Εἰς το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 213D- 216A.
708 . Μ.Βασιλείου , Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς 5, PG 31, 549AB.
709 . Μ.Βασιλείου,Εις 28 Ψαλμ .1, PG29, 281CD.

120
πρέπει να επανέλθει στην οικείωση με το Θεό ,που υπήρχε πριν την πτώση.
Να μιμείται και να ομοιώνεται με το Χριστό, όχι μόνο στην αοργησία, στην
ταπεινοφροσύνη και στη μακροθυμία, αλλά και στο θάνατο δια του
βαπτίσματος ,όπου τα σώματα των βαπτιζομένων θάπτονται μέσα στο
νερό710. Η μίμηση του Χριστού συντελεί στην αναμόρφωση, στην ομοίωση και
στην τελείωση του ανθρώπου.
Ο διάβολος όμως προσπαθεί να αλλοτριώσει τον άνθρωπο και να τον

απομακρύνει από την ομοίωσή του προς το Θεό και την αιώνιο ζωή 711.
Από την εμπειρία των παρόντων επιβεβαιώνονται τα προσδοκώμενα. Εάν

τα ορατά είναι καλά, λέει, τα αόρατα είναι ανώτερα. Εάν του ουρανού το
μέγεθος υπερβαίνει την ανθρώπινη διάνοια, τη φύση των αϊδίων κανείς νους
δεν μπορεί να εξιχνιάσει. O άνθρωπος εγεννήθηκε και υψώθηκε από το Θεό,
αλλά δεν ευχαρίστησε τον Κτίστη, ούτε ομοιώθηκε προς Αυτόν, αλλά Τον
εγκατέλειψε, ενώ μπορούσε να ήταν μέτοχος των ουρανίων αγαθών 712. Εάν
μάθει ο πιστός τον εαυτό του, σημειώνει ο Μ. Βασίλειος ,τότε θα κατανοήσει
τη σοφία του Δημιουργού και ύστερα θα προσπαθήσει με την πίστη του, να
ομοιωθεί προς Αυτόν713,714.
710 . Μ.Βασιλείου ,Περί Αγίου Πνεύματος 15,35, PG32, 128C-29B.
711 . Μ.Βασιλείου ,Εις Ησαΐαν 233, PG30, 528C.
712 . Μ.Βασιλείου ,Εις εξαήμ. 6,1, PG29, 117C-120AB.
713 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 7, PG 31, 213D-216A.
714 . Μ.Βασιλείου , Εις το πρόσεχε σεαυτώ 8, PG 31, 217Β.

121
122
123
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
ΟΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
α.Η Οικολογία
Οικολογία είναι η επιστήμη ,που ερευνά τις λειτουργικές σχέσεις των ορ-
γανισμών μεταξύ τους και με το περιβάλλον715. Αναλυτικότερα ,η οικολογία
είναι η επιστήμη, που μελετά τους πληθυσμούς των ειδών (ζωικών ή
φυτικών) ,τις βιοκοινότητες, τα οικοσυστήματα και ολόκληρη τη βιόσφαιρα716.
Παρακάτω θα αναφερθούν ορισμένα στοιχεία οικολογίας ,τα οποία
αναφέρονται στην Εξαήμερο του Μ.Βασιλείου.
Οι κλάδοι της οικολογίας είναι : α) Η οικολογία των φυτών .β) Η οικολογία

των ζώων717. γ) Η οικολογία του ανθρώπου. δ) Η οικολογία της εξέλιξης .ε) Η
οικολογική φυσιολογία (οικοφυσιολογία)718 και στ) Η οικολογία της
συμπεριφοράς των ζώων719.
Η βιόσφαιρα περιλαμβάνει όλα τα οικοσυστήματα της γης720. Η βιόσφαιρα

αποτελείται από τη λιθόσφαιρα ,την υδρόσφαιρα και την ατμόσφαιρα 721. Ένα
οικολογικό σύστημα (οικοσύστημα) περιλαμβάνει όλους τους ζωντανούς
οργανισμούς (φυτικούς και ζωικούς) μιας περιοχής, οι οποίοι αλληλεπιδρούν
μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους και υπάρχει συνεχής ροή ενέργειας και
ύλης722. Τα οικοσυστήματα διακρίνονται : α) Σε υδάτινα (Θαλάσσια ,ρέοντα
715 . Κιλικίδη ,Σ., Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σ.16.
716 .ό.π. ,σ.17.
717 . ό.π.,σ. 19 .
718 . ό.π.,σ.20.
719 . ό.π.,σ .138.
720 . ό.π.,σ .37 .
721 . ό.π.,σσ .37,38 .
722 . ό.π.,σ.35.
124
,όπως οι ποταμοί και στάσιμα ,όπως τα έλη και οι λίμνες)723. β) Σε χερσαία

(φρύγανα, λιβάδια, θαμνώνες, δάση)724.
Τα οικοσυστήματα αποτελούνται από τις Βιοκοινότητες 725, που

περιλαμβάνουν όλους τους φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς, δηλαδή τα
είδη τους και το αβιοτικό τους περιβάλλον726. Τα είδη των φυτικών
οργανισμών είναι αυτότροφα και λέγονται παραγωγοί727, ενώ τα είδη των
ζώων είναι ετερότροφα και λέγονται καταναλωτές728. Τα ζώα διακρίνονται σε
φυτοφάγα και σε σαρκοφάγα. Τα είδη των φυτών και των ζώων
υποδιαιρούνται σε ποικιλίες και ράτσες. Ο πληθυσμός (η αφθονία) ενός είδους
αποτελείται από το σύνολο των ατόμων του είδους αυτού. Επίσης ο αριθμός
των ειδών αποτελεί την ποικιλότητα η ποικιλομορφία 729.
Οι τρόποι που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους δύο πληθυσμοί δύο

διαφορετικών ειδών (φυτικών ή ζωικών) είναι οι παρακάτω : 1. Η συνεργασία.
Η αλληλεπίδραση αυτή είναι προαιρετική και για τα δύο είδη. Οι πληθυσμοί
και των δύο ειδών επωφελούνται αμοιβαίως, π.χ. οι μέλισσες και τα άνθη
των φυτών και η συνεργασία των «πελαργών με τις κουρούνες». 2. Η
αμοιβαιότητα. Η αλληλεπίδραση αυτή είναι απαραίτητη και για τα δύο είδη.
Οι πληθυσμοί και των δύο ειδών επωφελούνται, π.χ. τα αζωτοδευμευτικά
βακτήρια που ζουν στις ρίζες των ψυχανθών φυτών και τα ψυχανθή φυτά και
οι ψήνες (έντομα) ,που επικονιάζουν τις συκιές. 3. Ο ομοσιτισμός. Ο
πληθυσμός του ενός είδους επωφελείται ,ενώ ο άλλος πληθυσμός μένει
ανεπηρέαστος, π.χ. οι καρχαρίες και τα μικρά ψάρια ,που συνοδεύουν τους
καρχαρίες και τρέφονται από τα υπολείμματα των τροφών των καρχαριών730.
4. Ο ανταγωνισμός. Ο ένας πληθυσμός εξουδετερώνει τον άλλο ,ενώ στο
τέλος και οι δύο βλάπτονται, π.χ. τα ζιζάνια και τα καλλιεργούμενα φυτά.
Επίσης τα άτομα ενός είδους φυτού που φύτρωσαν πρώτα και εμποδίζουν
με τις ρίζες τους και με τη σκίασή τους τα άτομα του ίδιου είδους ,που
φύτρωσαν αργότερα. Ακόμη ένα είδος καβουριού, εμποδίζει ένα άλλο είδος
723 . Κιλικίδη ,Σ., Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σ.41.
724 . ό.π.,σσ.171, 173, 174.
725 . ό.π.,σ. 35.
726 . ό.π.,σσ. 35,36.
727 . ό.π.,σσ. 67,85.
728 . ό.π., σσ. 67, 85,86.
729 . ό.π., σ.43.
730 . ό.π.,σ.155.
125
καβουριού που ζει πάνω στον ίδιο βράχο731,732. 5. Η αρπακτικότητα ή

θήρευση. Ο ένας πληθυσμός επωφελείται ,ενώ ο άλλος βλάπτεται, π.χ. το
λιοντάρι και η αντιλόπη, η γάτα και το ποντίκι, το φίδι και ο βάτραχος. 6. Ο
παρασιτισμός. Η αλληλεπίδραση αυτή είναι αναγκαία για την επιβίωση του
παράσιτου, ενώ ο ξενιστής βλάπτεται, π.χ. το κουνούπι και ο άνθρωπος, ο
ψύλλος και ο άνθρωπος, οι «ψείρες και το κώνειο», ο « δαυλίτης και το
σιτάρι»733.
Η μεταφορά της τροφικής ενέργειας από τους φυτικούς προς τους ζωικούς
οργανισμούς γίνεται με τις τροφικές αλυσίδες734, με τα τροφικά δίκτυα, όπου
συνδέονται μεταξύ τους οι τροφικές αλυσίδες735και με τις οικολογικές
πυραμίδες, όπου τα τροφικά επίπεδα σχηματίζουν πυραμίδες736. Οι τροφικές
αλυσίδες διακρίνονται σε φυτοφάγους737 και σε σαρκοφάγους738.
Πρέπει να σημειωθεί ,ότι τα φυτά αμύνονται κατά των ζώων παράγοντας

αγκάθια, γαλακτώδεις χυμούς ,ταννίνες κλπ. Πρέπει ακόμη να αναφερθεί ,ότι
τα φυτά διακρίνονται : α) Σε πόες ( φρύγανα και λαχανικά ). β) Σε θάμνους.
γ) Σε δένδρα. Οι δύο τελευταίες κατηγορίες υποδιαιρούνται σε φυτά αειθαλή
και σε φυλλοβόλα. δ) Σε δηλητηριώδη ,φαρμακευτικά κλπ .
Η οικολογία επίσης εξετάζει και τις βιοτικές ή βλαστικές μορφές των φυτών,
οι οποίες διακρίνονται : α) Σε φανερόφυτα (πόες ,θάμνοι και δένδρα) και β) Σε
κρυπτόφυτα (φυτά που παράγουν βολβούς και ριζώματα).
Τα σπερματόφυτα είναι γνωστό ,ότι παράγουν καρπούς και σπέρματα.

Μετά τη βλάστηση των σπερμάτων θα σχηματιστούν βλαστοί ,φύλλα ,καρποί
και σπέρματα ,οπότε κλείνει ο βιολογικός κύκλος του φυτού. Επίσης ,στα άνθη
των αγρωστωδών (σιτάρι ,κριθάρι) σχηματίζονται λέπυρα λεπίδες και άγανα.
Πολλές φορές όμως τα φυτά πολλαπλασιάζονται και με παραφυάδες ή
μοσχεύματα.Στα ζώα παρατηρείται και το φαινόμενο της παρθενογένεσης
,όπου από μη γονιμοποιημένα αυγά παράγονται νέα άτομα. Στα μηρυκαστικά
731 . Βερεσόγλου, Δ., Σημειώσεις Γενκής Οικολογίας , Θεσσαλονίκη 2000 σσ.102,114.
732 . Κιλικίδη ,Σ.,Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σσ.153-160.
733 . ό.π. ,σσ.153-160.
734. ό.π. ,σσ.87-97.
735 . ό.π. ,σσ.97-100 .
736 . ό.π.,σσ.100-102.
737 . ό.π. ,σσ.89-91.
738 . ό.π. ,σσ.91-94 .

126
ακόμη ο γαστεντερικός σωλήνας παρουσιάζει ιδιάζουσα κατασκευή739. Τα

ζώα επίσης μεταναστεύουν (σκουμπριά, πελαργοί). Στον μεταξοσκώληκα από
το αυγό δημιουργούνται κάμπιες ,ύστερα παράγεται κουκούλι και στο τέλος
πεταλούδα. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται μεταμόρφωση. Τα πτηνά τέλος
μπορεί να διακριθούν σε σπερμοφάγα ,σαρκοβόρα και παμφάγα.
Το αβιοτικό περιβάλλον αποτελείται : α) Από το έδαφος740. β) Από το

νερό741. Η μετατροπή του πάγου, χιόνιου η χαλαζιού σε νερό και του
τελευταίου σε ατμό και μετά του ατμού σε πάγο, χιόνι ,χαλάζι ή νερό λέγεται
κύκλος του νερού742. Το νερό ακόμη διακρίνεται σε επιφανειακό και σε
υπόγειο743. γ) Από τα θρεπτικά συστατικά744. δ) Από την ατμόσφαιρα η οποία
περιέχει όζον, οξυγόνο ,διοξείδιο του άνθρακα, υπεριώδη ακτινοβολία κλπ 745.
ε) Από το κλίμα. Μερικά από τα στοιχεία του κλίματος είναι η θερμοκρασία, η
υγρασία του αέρα, η διεύθυνση και η ταχύτητα των ανέμων ,οι βροχοπτώσεις
,οι χιονοπτώσεις ,η φωτεινότητα της ατμόσφαιρας και οι εποχές του έτους746.
στ) Από το χρόνο747.
Η Φυτοφάγος τροφική αλυσίδα : Το πρώτο μέλος της φυτοφάγου τροφικής

αλυσίδας πάντοτε είναι ένα φυτό (παραγωγός) ,π.χ. η μηλιά .Το δεύτερο
μέλος είναι ένα φυτοφάγο ζώο π.χ. ένα φυτοφάγο έντομο. Στη συνέχεια
ακολουθεί π.χ. ο δρυοκολάτης (ένα σαρκοφάγο ζώο) και μετά από αυτόν π.χ.
το γεράκι (ένα σαρκοφάγο ζώο). Το σωματικό μέγεθος των καταναλωτών
αυξάνεται από το πρώτο προς το τελευταίο μέλος της τροφικής αλυσίδας 748.
Όταν υπάρχει μεγάλη ποικιλία στα είδη της βλάστησης (ετήσια, πολυετή,
ποώδη ,θαμνώδη και δενδρώδη) ,υπάρχει και μεγάλη ποικιλία ειδών
φυτοφάγων ζώων749.
739 . Κιλικίδη ,Σ.,Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σ.167.
740 . ό.π. , σσ.35,45.
741 . ό.π. ,σσ.35, 45,46.
742 . ό.π. ,σ.47.
743 . ό.π. ,σ.134.
744 . ό.π. ,σσ .35, 45 .
745 . ό.π. ,σσ.35, 45,46.
746 . ό.π. ,σσ .35,52,55.
747 . ό.π.,σσ.55-56.
748 . ό.π.,σ. 89.
749 . ό.π.,σ.140.
127
Στα μηρυκαστικά φυτοφάγα ζώα το στομάχι αποτελείται από τέσσερα

διαμερίσματα ,τη μεγάλη κοιλία, τον κεκρύφαλο, τον εχίνο και το ήνυστρο. Tα
μηρυκαστικά είναι θηλαστικά που ξαναμασούν την τροφή τους και είναι σε
θέση να αποκτήσουν τα θρεπτικά συστατικά από φυτικές τροφές με βάση τη
ζύμωση σε ένα εξειδικευμένο στομάχι ,κυρίως μέσω βακτηριακών δράσεων.
Η διαδικασία αυτή ονομάζεται μηρυκασμός750,751. Υπάρχουν περίπου 150 είδη
μηρυκαστικών, όπως τα βοοειδή, οι κατσίκες, τα πρόβατα, οι
καμηλοπαρδάλεις, τα βουβάλια, τα ελάφια, οι αντιλόπες κλπ752. Υπολογίζεται
ότι στη μεγάλη κοιλία των μηρυκαστικών υπάρχουν 100 είδη πρωτοζώων και
πάνω από 1000 στελέχη βακτηρίων. Υπάρχουν επίσης και μύκητες. Όλοι
αυτοί οι μικροοργανισμοί παράγουν το ένζυμο κυτταρινάση ,που διασπά την
κυτταρίνη και αξιοποιείται έτσι η ενέργεια, που περικλείεται σε αυτή. Τα
βακτήρια εξάλλου είναι ικανά να χρησιμοποιούν το άζωτο ,(το οποίο εισάγεται
στο στομάχι των μηρυκαστικών με τη μορφή της ουρίας), για να συνθέσουν
πρωτεΐνες753.
Ο κύκλος του νερού (υδρολογικός κύκλος): Το νερό αποτελεί το 71%

περίπου του βάρους των ζωντανών οργανισμών. Με το νερό τα θρεπτικά
συστατικά του περιβάλλοντος εισάγονται στους αυτότροφους οργανισμούς.
Επίσης το νερό συντελεί στη διασπορά των θρεπτικών ουσιών στα
οικοσυστήματα. Το 97.3% του νερού βρίσκεται στους ωκεανούς και στις
θάλασσες, το 2.1% τους πάγους των πόλων και το 0.6% αποτελεί τα γλυκά
νερά (λίμνες, ποτάμια και υπόγεια νερά). Το 0,001% βρίσκεται στην
ατμόσφαιρα (υδρατμοί) και μπορεί να καλύψει την επιφάνεια της γης με μια
υδάτινη στιβάδα πάχους 2.55 εκ. Η μετακίνηση του νερού από την επιφάνεια
της γης στην ατμόσφαιρα και η επαναφορά του στη γη ρυθμίζεται από την
ηλιακή ενέργεια. Οι υδρατμοί της ατμόσφαιρας συμπυκνώνονται γύρω από
αιωρούμενα σωματίδια σκόνης, που υπάρχουν στον ατμοσφαιρικό χώρο.
Έτσι, σχηματίζονται σταγονίδια νερού, που λόγω του βάρους τους πέφτουν
στην επιφάνεια της γης ως ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα (βροχή, χιόνι,
χαλάζι κλπ.)754,755.
750 . http://www.ultimateungulate.com/cetartiodactyla/Rumination.html
751 . http://faculty.fortlewis.edu/LASHELL_B/Nutr2-Rumdigestion.pdf
752 . https://en.wikipedia.org/wiki/Pseudoruminant
753 . Κιλικίδη ,Σ., Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997 σσ.167-168.
754 . ό.π. ,σσ.131-132.
755 . Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου τ.15ος σσ.367-369 .

(http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CF%81%CF%81%CE%
BF%CE%B9%CE%B1).
128
β.Oικολογία των φυτών

Ο Μ .Βασίλειος στην Εξαήμερο παρουσιάζει αντικείμενα της οικολογίας
των φυτών αναφέροντας τα επόμενα.
«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· βλαστησάτω ἡ γῆ βοτάνην χόρτου σπεῖρον σπέρμα

κατὰ γένος καὶ καθ᾿ ὁμοιότητα, καὶ ξύλον κάρπιμον ποιοῦν καρπόν, οὗ τὸ
σπέρμα αὐτοῦ ἐν αὐτῷ κατὰ γένος ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ ἐγένετο οὕτως»756. Το
«γένος» εδώ κατά το M. Βασίλειο σημαίνει είδος. Στις ομιλίες του Μ. Βασιλείου
η λέξη «γένος» ,σημαίνει είδος ή γένος ή μεγαλύτερη ομάδα οργανισμών
(ζώων ,πτηνών ,ψαριών κλπ.). To βιολογικό είδος είναι άτομα, που έχουν
κοινά χαρακτηριστικά και συνήθως είναι ικανά να ζευγαρώσουν μεταξύ τους
και να παράγουν γόνιμους απογόνους757,758.
Δίνεται το πρόσταγμα από το Θεό, λέει ο Μ.Βασίλειος ,να βλαστήσει η γη

πρώτα «βοτάνην χόρτου»759, δηλαδή φυτά ,που αποτελούνται από μαλακούς
βλαστούς με οφθαλμούς και φύλλα760,761. Έπειτα «ξύλον κάρπιμον» δηλαδή
θάμνους, που διακλαδίζονται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και
δένδρα, που διακλαδίζονται πάνω από την επιφάνεια του εδάφους 762. Τα
ποώδη φυτά κατά τον Μ. Βασίλειο εμφανίστηκαν πρώτα και μετά
εμφανίστηκαν τα δενδρώδη, ενώ το βιβλίο της Γένεσης δεν διευκρινίζει το
γεγονός αυτό. Δηλαδή κατά τον Μ. Βασίλειο πρώτα εδημιουργήθηκαν τα
απλούστερα και ατελέστερα και μετά τα συνθετότερα και τελειότερα .Στο
σημείο αυτό ο Μ. Βασίλειος πιστεύει κατά κάποιο τρόπο στη εξελικτική
διαδικασία και στην οικολογία της εξέλιξης.
Το πρώτο εκείνο πρόσταγμα σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο έγινε νόμος της

φύσεως και έμεινε μέσα στη γη, για να της δίνει στο μέλλον τη δύναμη να
756 . Γέν. 1,11.
757 . Ernst,M., What evolution is. London 2001, p.284 .
758 .Enrst,Μ., The growth of biological thought: diversity, evoluton and inheritance. The rise
of the biological species concept. Harvard 1982, pp.270–285 .
759 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5,1 PG 29, 93D.
760 . Βαρδαβάκη , Μ.-Καββάδα ,Δ., Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , θεσσαλονίκη 1994, σ.34.
761 . Καββάδα , Δ., Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν (9 τόμοι), Αθήνα 1990
,σ. 4278.
762 . Βαρδαβάκη ,Μ.-Καββάδα ,Δ.,Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , θεσσαλονίκη 1994 ,σσ.23,27.
129
γεννά και να καρποφορεί. Δηλαδή η γη δεν έχει ψυχή ,όπως ισχυρίζονταν οι

μανιχαίοι και οι πανθεϊστές. Η βλάστηση (το φύτρωμα) γίνεται πρώτα έπειτα
πραγματοποιείται η αύξηση και η ανάπτυξη των φυτών .Όταν μεγαλώσουν τα
φυτά ,τότε γίνονται «χόρτος». Μετά φθάνουν στην τέλεια μορφή τους και
σχηματίζουν τα σπέρματα. Ο Μ. Βασίλειος εδώ υπονοεί το βιολογικό κύκλο
των φυτών763,764. Και στο σημείο αυτό θεωρούμε ,ότι ο Μ. Βασίλειος πιστεύει
στην εξελικτική διαδικασία και στην οικολογία της εξέλιξης.
Μόνη της η γη εβλάστησε τονίζει ο Μ. Βασίλειος, χωρίς να χρειάζεται

καμμία βοήθεια απ’ αλλού. Μερικοί νομίζουν, ότι ο ήλιος είναι η αιτία όσων
φύονται επάνω στη γη, διότι λένε ,ότι με τη δύναμη της θερμότητας τραβά
προς την επιφάνεια τη δύναμη της γης765. Βεβαίως ο ήλιος είναι η αιτία όσων
φύονται επάνω στη γη, διότι με τη φωτοσύνθεση αυξάνονται και
αναπτύσσονται τα φυτά. Το γεγονός αυτό όμως δεν εγνώριζαν τότε. Εκείνο
που «τραβά στην επιφάνεια του εδάφους ο ήλιος και που ο Μ. Βασίλειος
ονομάζει «δύναμη της γης», είναι οι ανόργανες θρεπτικές ουσίες ,που είναι
διαλυμένες στο νερό του εδάφους .Η θερμότητα του ήλιου συντελεί στην
αύξηση της διαπνοής του νερού από τα φύλλα των φυτών στον αέρα που
έχει σαν αποτέλεσμα να ανεβαίνουν οι ανόργανες θρεπτικές ουσίες από το
έδαφος στα φύλλα ,να συνδιάζονται με τα σάκχαρα, που παράγονται κατά τη
φωτοσύνθεση και να δίνουν την πληθώρα των οργανικών ενώσεων ,όπως τις
πρωτεΐνες ,τα λίπη ,τις βιταμίνες κλπ., που είναι απαραίτητες για τα φυτά
,αλλά και για τα ζώα.
Τα ποώδη φυτά σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο χρησιμοποιούνται για τη

διατροφή των βοδιών ,των αλόγων και του ανθρώπου 766. Εδώ αναφέρεται η
φυτοφάγος τροφική αλυσίδα, το πρώτο μέλος της οποίας είναι τα ποώδη
φυτά και το δεύτερο μέλος είναι ένα φυτοφάγο ζώο ή ο άνθρωπος767. Η
διατροφή των ανθρώπων αναφέρει ο Μ. Βασίλειος περιλαμβάνει σπέρματα,
ποώδη φυτά και λάχανα (εικ.13).
763 . Βογιατζή ,Δ.,- Κουκουρίκου-Πετρίδου, Μ., Βιολογία οπωροκηπευτικών Ι, Η αύξηση και

οι παράγοντες που τη ρυθμίζουν,Θεσσαλονίκη 2003 ,σσ. 25,205. Ο βιολογικός κύκλος των
ετήσιων ,διετών και πολυετών φυτών είναι ο παρακάτω: α) Το φύτρωμα του σπέρματος. β) Η
παραγωγή ριζών και βλαστών .Οι τελευταίοι φέρουν φύλλα και οφθαλμούς μόνο ,κατά το
στάδιο της νεανικότητας .γ)Το στάδιο της αναπαραγωγής. Τότε παράγονται τα άνθη ,μετά τη
γονιμοποίηση των οποίων δημιουργούνται τα σπέρματα και οι καρποί. δ) Το γήρας και
ύστερα ο θάνατος, ο οποίος κλείνει το βιολογικό κύκλο των φυτών.
764 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5,1PG 29 ,96AB.
765 . ό.π., 5, 1 PG 29,96AB.
766 . ό.π., 5,1 PG 29, 96BC .
767. Κιλικίδη ,Σ., Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σ. 89 .

130
«Βλαστησάτω ἡ γῆ βοτάνην χόρτου σπεῖρον σπέρμα κατὰ γένος καὶ καθ᾿

ὁμοιότητα, καὶ ξύλον κάρπιμον ποιοῦν καρπόν»768. Οι φυσικοί νόμοι κατά το
Μ. Βασίλειο διατηρούνται απαράβατοι. Έτσι π.χ. πρώτα ξεκινά η βλάστηση
,ύστερα ακολουθεί το μεγάλωμα, οπότε αποκτάται η μορφή του της χλόης
(«χόρτου») και ως τελευταίο στάδιο του φυτού εμφανίζεται η δημιουργία του
σπέρματος (βιολογικός κύκλος των σπερματόφυτων). Όλα όσα φυτρώνουνε
στη γη η διήγηση της Γένεσης τα ονομάζει σπερματικά (σπερματόφυτα)769.
Ούτε το καλάμι (εικ.14), ούτε η αγριάδα (εικ.15 ), ούτε η μέντα (εικ.16 ), ούτε
ο κρόκος (εικ.17), ούτε το σκόρδο (εικ.18), ούτε το βούτομο (εικ.19), ούτε
πάμπολλα είδη φυτών δε φαίνονται να δημιουργούν σπέρματα. Η άποψη του
Μ. Βασιλείου, ότι τα φυτά αυτά δεν παράγουν σπέρματα είναι εσφαλμένη.
Επίσης πολλά φυτά όπως το καλάμι, βγάζουν από τη ρίζα τους ένα βλαστό
(ρίζωμα ονομάζεται σήμερα) πού παίζει για το μέλλον το ρόλο του σπέρματος.
Οι βλαστοί αυτοί ,προχωρούν διανοίγοντας το έδαφος και υποκαθιστούν τα
σπέρματα με τα αυξανόμενα υπόγεια τμήματά τους770. Ώστε σε όσα φυτά δε
σχηματίζεται σπέρμα, ενυπάρχει μια σπερματική δύναμη (η σπερματική αυτή
δύναμη σήμερα ονομάζεται χρωμοσώματα η γονίδια, τα οποία καθορίζουν αν
θα παραχθούν ριζώματα, βολβοί κλπ.).
Το «κατά γένος» σημαίνει κατά το Μ. Βασίλειο, ότι ο βλαστός του καλαμιού

παράγει καλάμι και όχι ελιά. Η βλάστηση των σπερμάτων δημιουργεί φυτά
πανομοιότυπα προς εκείνα από τα οποία προήλθαν τα σπέρματα. Η
παραπάνω άποψη του Μ. Βασιλείου είναι εσφαλμένη .Έχει βρεθεί, ότι οι
απόγονοι των φυτών που προέρχονται από γονιμοποίηση παράγουν
σπέρματα ,τα ποία όταν φυτευθούν θα δώσουν απογόνους ,οι οποίοι
διαφέρουν γενετικά και μορφολογικά μεταξύ τους, αλλά και με τους γονείς
τους, σύμφωνα με τους νόμους του Μέντελ. Επίσης με τις μεθόδους της
γενετικής μηχανικής μπορούν να παραχθούν νέα είδη. Το είδος που κατά την
πρώτη δημιουργία εφύτρωσε στη γη διατηρείται πανομοιότυπο μέχρι σήμερα
κατά τον Μ. Βασίλειο. Δηλαδή η συνεχής αναπαραγωγή διατηρεί σταθερό το
είδος και δεν το αλλάζει. Εδώ δεν ακολουθείται η εξελικτική πορεία των ειδών
από το Μ. Βασίλειο ,αλλά η σταθερότητα των ειδών. Επίσης, τα είδη των
φυτών ,που υπάρχουν στη γη είναι αναρίθμητα771. Τα είδη των φυτών που
768 .Γεν. 1,11.
769 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,2 PG 29, 96C-97A.
770 . Βαρδαβάκη , Μ.-Καββάδα, Δ., Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994 ,σ.35. : Ρίζωμα είναι οριζόντιος, πολυετής βλαστός, ο
οποίος βρίσκεται μέσα στο έδαφος. Το ρίζωμα σχηματίζει ρίζες στα γόνατά του και
οφθαλμούς στις μασχάλες των φύλλων του .Το αρχικό ρίζωμα μπορεί να δώσει πλάγια
ριζώματα. Γενικά, από τα ριζώματα αναπτύσσονται υπέργεια φύλλα ή υπέργειοι βλαστοί.
771 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,2 PG 29, 97AC .

131
υπάρχουν σήμερα πάνω στη γη είναι 248.428. Πολλά είδη φυτών όμως
παραμένουν άγνωστα μέχρι σήμερα772.Πριν τον Μ. Βασίλειο αλλά και μετά,
υπήρξαν διάφοροι συγγραφείς μερικούς από τους οποίους αναφέρομε
παρακάτω, που υποστήριζαν την σταθερότητα ή μη των ειδών : α) Ο
Αναξίμανδρος ισχυριζόταν, ότι τα πρώτα ζώα ήταν ιχθυόμορφα. Έπειτα
βγήκαν από τη θάλασσα στην ξηρά και άρχισαν να προσαρμόζονται στο
καινούργιο περιβάλλον. Ο άνθρωπος ,λέει, προήλθε από την εξέλιξη των
ιχθυόμορφων αυτών ζώων773. β) Ο Εμπεδοκλής πίστευε, πως τα φυτά
εμφανίστηκαν στη γη πρώτα από τα ζώα. Τα ζώα και τα φυτά
διαμορφώθηκαν εξελικτικά σε διάφορα είδη. Κατόρθωσαν να επιζήσουν τα
ικανότερα, ενώ τα άλλα εξαφανίστηκαν774. γ) Ο Δαρβίνος δίδασκε, ότι όλα τα
είδη προήλθαν, από κοινά προγονικά είδη. Οι τροποποιήσεις των ειδών
οφείλονται στη φυσική επιλογή, που δρα πάνω στα άτομα ενός είδους775. δ) Ο
Πλάτωνας έθεσε την ιδέα του δημιουργού του κόσμου ,ο οποίος δημιούργησε
όλα τα είδη σταθερά, ώστε η δημιουργία να είναι τέλεια776. ε) Ο Αριστοτέλης δε
δεχόταν την εξέλιξη, δεχόταν το αμετάβλητο των ειδών, δηλαδή πίστευε στη
σταθερότητα των ειδών777. στ) Ο Αυγουστίνος Ιππώνος πίστευε, ότι σε
μερικές περιπτώσεις νέα είδη είχαν προκύψει μέσω της αποσύνθεσης
προγενέστερων μορφών ζωής778. ζ) Ο Αβελάρδος και ο Ακινάτης έλεγαν, ότι
κάτω από το Θεό βρισκόνταν μια αγγελική ιεραρχία, η ανθρωπότητα ήταν σε
μία μεσαία θέση, και τα σκουλήκια στην κατώτερη θέση από τα ζώα779.
Σύμφωνα με το βιβλίο της Γένεσης, τα είδη δεν αλλάζουν ποτέ και
παραμένουν πάντα σταθερά. Τη θέση αυτή ακολουθεί ο Μ.Βασίλειος.
772 . Μελιάδου , Α.,Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Διεύθυνση σπουδών

δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης υποέργο ΕΠΕΑΕΚ 1.1.στ.1.γ2 .Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού
για την περιβαλλοντική εκπαίδευση ,Βιοποικιλότητα ,Οδηγός Εκπαιδευτικών, Αθήνα 2000,
σ.5.
773 . http://www.christianity-science.gr/files/HistoryOfEvolutionaryThought.pdf
774 . http://apokara.pblogs.gr/2009/10/oi-arhaioi-hmwn-filosofoi-kai-h-didaskalia-toys.html
775.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97_%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B3
%CF%89%CE%B3%CE%AE_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%B5%CE%B9%CE%B4%
CF%8E%CE%BD
776 . Mayr, E. , The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance. The
Belknap Press of Harvard University Press.1982 ,p.304.
777 .http://www.christianity-science.gr/files/HistoryOfEvolutionaryThought.pdf
778 . Taylor ,J.H. ,Augustine,The Literal Meaning of Genesis. trans. The Newman Press.
1982, pp. 89–90.
779 . Lovejoy, A.,The Great Chain of Being: A Study of the History of an Idea. Harvard
University Press.1936, pp. 67–80.
132
Να βλαστήσει η γη φυτά ποώδη ,προστάζει ο Θεός780. Το φύτρωμα κατά

την αντίληψη του Μ. Βασιλείου, προηγείται πάντοτε από το στάδιο του
αναπτυγμένου φυτού. Καμιά φορά όμως σχηματίζεται στο υπόγειο τμήμα των
φυτών βολβός781 ή ρίζωμα. Τό σπέρμα, πρώτα φυτρώνει782 και αργότερα το
φυτό σχηματίζει καρπούς ,που ωριμάζουν όταν το βλαστός του αναπτυχθεί
.Όταν το σπέρμα783 βρεθεί μέσα στο έδαφος και υπάρχει η ανάλογη υγρασία
και θερμοκρασία, τότε γίνεται μαλακό και με τους πόρους που διαθέτει
απορροφά από το έδαφος, στο οποίο εφάπτεται τα στοιχεία που του
χρειάζονται. Καθώς τα μόρια του εδάφους εισέρχονται στο σπέρμα ,αυξάνεται
περισσότερο ο όγκος του σπέρματος εμφανίζεται το ριζίδιο προς τα κάτω και
αναπτύσσονται προς τα πάνω βλαστοί ισάριθμοι με τις ρίζες. Δεν
αναπτύσσονται βλαστοί ισάριθμοι με τις ρίζες. Προφανώς ο Μ. Βασίλειος είχε
υπόψη του τα αγρωστώδη ,δηλαδή το σιτάρι, το κριθάρι κλπ., που
αναπτύσσουν πολυάριθμες ρίζες και βλαστούς ,αλλά όχι ισόποσες με τους
βλαστούς. Επίσης στο σημείο αυτό ακολουθείται μια εξελικτική διαδικασία,
όσον αφορά την αύξηση και την ανάπτυξη των φυτών. Καθώς το φυτό
απολαμβάνει συνεχώς τη θερμότητα απορροφά με τις ρίζες την υγρασία. Με
τη δύναμη της θερμότητας απομυζά όσα στοιχεία του χρειάζονται από το
έδαφος και τα διανέμει στο βλαστό, στο φλοιό και στις θήκες784 των
σπερμάτων του σιταριού και στα άγανα785. Εκτός από το σιτάρι βλάστησαν
τα ψυχανθή ,που παράγουν χέδρωπες786, τα Λαχανικά787, τα φρύγανα788 και η
780 . Βαρδαβάκη , Μ.-Καββάδα,Δ., Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994 ,σ.30.: Τα ποώδη φυτά είναι ετήσια ή πολυετή φυτά με
μαλακή υφή.
781 . ό.π., σ. 21 .: Βολβός είναι κοντός υπόγειος βλαστός, ο οποίος δίνει ρίζες από τη βάση
του και περιβάλλεται από σαρκώδη φύλλα η λέπια, όπως στον κρόκο.
782 . Βογιατζή, Δ.- Κουκουρίκου-Πετρίδου,Μ., Βιολογία Οπωροκηπευτικών Φυτών ΙΙ – Η

Φυσιολογία της Ανάπτυξης ,Θεσσαλονίκη 2004 σ.20 . : Φύτρωση είναι το σύνολο των
διεργασιών κατά τις οποίες τα ζωντανά σπέρματα, αφού απορροφήσουν νερό και βρεθούν
στην κατάλληλη θερμοκρασία ,εμφανίζονται το ριζίδιο πρώτα, ύστερα το βλαστίδιο και
αργότερα σχηματίζεται αυτοδύναμο φυτό.

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994, σ. 36.: Το σπέρμα είναι πολλαπλασιαστικό όργανο ,το
οποίο βρίσκεται μέσα στον καρπό.
784 . ό.π., σ. 80.: «Θήκες» είναι τα λέπυρα και οι λεπίδες ,που περιβάλλουν τα σπέρματα
του σιταριού.
785 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,3 PG 29,100BC.

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994, σ. 30. : Χέδρωπας ή λοβός ή όσπριο , είναι ένας
διαρρηκτός καρπός ,ο οποίος ανοίγει στα δύο κατά μήκος της ραχιαίας και κοιλιακής ραφής
του και συναντάται στα μπιζέλια ,στα φασόλια και στο βίκο.
787 . Καββάδα,Δ., Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν ( 9 τόμοι ), Αθήνα 1990

, σσ. 2288-2289. : Λαχανικά ή χορταρικά ή ζαρζαβατικά λέγονται τα εδώδιμα ,αυτοφυή ή
133
βρώμη (εικ.20). Η τελευταία έχει καλάμι εντελώς κενό (είναι μεν κενό το
καλάμι της βρώμης ,αλλά διακόπτεται από λίγα γόνατα789), διότι η ταξικαρπία
της δεν είναι πολύ βαρειά ,ενώ του σιταριού (εικ.21) η ταξικαρπία επειδή είναι
βαρύτερη φέρει περισσότερα γόνατα από τη βρώμη. Ο κόκκος του σιταριού
ακόμη φέρεται μέσα σε «θήκες» (λέπυρα και λεπίδες) ,για να μη
διασκορπίζεται .Επίσης τα αγκαθωτά άγανα των ταξικαρπιών του σιταριού το
προφυλάσσουνε από τα ζώα790.
Όμως μαζί με τα εδώδιμα φυτά, φύτρωσαν και τα δηλητηριώδη. Τα

δηλητηριώδη φυτά ως γνωστόν ανταγωνίζονται τα καλλιεργούμενα. Ο
Μ.Βασίλειος αναφέρει τα παρακάτω δηλητηριώδη φυτά: Ακόνιτο (εικ.22)
,κώνειο (εικ.23), ελλέβορο (εικ.24), μανδραγόρα (εικ.25), παπαρούνα την
υπνοφόρα (εικ.26) και ήρα (εικ.27). Δίπλα στο σιτάρι φύτρωσε το κώνειο.
Δίπλα στα υπόλοιπα εδώδιμα φυτά φύτρωσε ο ελλέβορος ,το ακόνιτο ,ο
μανδραγόρας και το όπιο791 .
Κάθε δημιούργημα σχολιάζει o Μ.Βασίλειος παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο

μέσα στην κτίση (στα οικοσυστήματα θα λέγαμε σήμερα). Αναφέρομε
παρακάτω μερικά παραδείγματα, που προέρχονται από προσωπικές
παρατήρησεις, για το ρόλο των ειδών μέσα στα οικοσυστήματα792. Το αίμα
π.χ. του ταύρου ,λέει o Μ.Βασίλειος, είναι δηλητήριο (έτσι νόμιζαν τότε ,όμως
δεν αληθεύει) ,αλλά η δύναμη του ταύρου εξυπηρετεί πολλά πράγματα στη
ζωή μας. Να σημειωθεί ,ότι τα πρόβατα (Εικ.28) και τα γίδια (Εικ.29)
αποφεύγουν
καλλιεργούμενα φυτά ,των οποίων τρώγεται η ρίζα ,ο βλαστός ,τα φύλλα ,ο καρπός ή τα
σπέρματα. Τα λαχανικά καταναλώνονται ωμά ή μαγειρευμένα.
788 . Βαρδαβάκη , Μ.-Καββάδα,Δ.,Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994, σ.40.: «Φρύγανα»,είναι πολυετείς χαμηλές πόες
,αποξυλωμένες στη βάση τους ,θαμνοειδώς διακλαδισμένες.
789 .ό.π.,σ. 22. : Γόνατα των βλαστών ,είναι τα σημεία των βλαστών από τα οποία
αναπτύσσονται τα φύλλα.
790 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,3 PG 29, 100CD-101A.
791 . ό.π., 5 ,4 PG 29,101AB.
792 .Τα είδη μέσα στα οικοσυστήματα παίζουν διάφορους ρόλους, όπως : α) Τα φυτά ( π.χ. η
μηλιά ), τα κυανοβακτήρια και τα φύκη είναι εκείνα που δεσμεύουν την ηλιακή ακτινοβολία με
τη φωτοσύνθεση και παράγουν γλυκόζη από το νερό και το διοξείδιο του άνθρακα. β) Τα
φυτοφάγα ζώα (π.χ. τα πρόβατα) καταναλώνουν φυτά .Τα σαρκοφάγα ζώα (π.χ. ο λύκος)
τρέφονται με φυτοφάγα ζώα (π.χ. τα πρόβατα). Επίσης ,υπάρχουν σαρκοφάγα ζώα (π.χ.
το γεράκι) ,που τρέφονται με άλλα σαρκοφάγα ζώα (ένα πουλί που τρώει κάμπιες εντόμων,
π.χ. το αηδόνι). γ) Τα βακτήρια και οι μύκητες διασπούν τη νεκρή οργανική ύλη και τη
μετατρέπουν σε ανόργανη, ώστε να είναι αξιοποιήσιμη στη συνέχεια από τα φυτά, τα
κυανοβακτήρια και τα φύκη. δ) Μια μεγάλη βροχόπτωση σε μια περιοχή ευνοεί την αύξηση
του αριθμού των φυτικών ειδών και κατ' επέκταση του αριθμού των φυτοφάγων ζώων. ε)
Ένα λιβάδι, φιλοξενεί ένα αριθμό φυτοφάγων ζώων. Μια περιορισμένη πυρκαιά όμως ,θα
μειώσει τον αριθμό των φυτοφάγων ζώων (προσωπικές παρατηρήσεις) .
134
τα θανατηφόρα φυτά793. Τίποτε δε δημιουργήθηκε άχρηστο. Ένα φυτό π.χ.

μπορεί να είναι τροφή κάποιου ζώου. Τέτοια φυτά είναι τα κτηνοτροφικά φυτά,
όπως η μηδική, τα τριφύλλια ,ο βίκος, το σιτάρι, το κριθάρι, το καλαμπόκι κ.α.
Επίσης ένα φυτό μπορεί να το χρησιμοποιεί η φαρμακολογία ως φάρμακο για
ορισμένα νοσήματα. Αυτά τα φυτά λέγονται φαρμακευτικά φυτά ,όπως η
αψινθιά ,το βάλσαμο, η ιτιά, η το μάραθο και αναφέρονται στην Εξαήμερο.
Το κώνειο ακόμη το τρώνε οι «ψήρες». Οι «ψήρες» (εικ.30) είναι φυτοφάγα
έντομα794.
Ο ελλέβορος795,796 είναι τροφή των ορτυκιών797 (εικ.31). Με το μανδραγόρα

οι γιατροί επιφέρουν αναισθησία στους ασθενείς798,799. Επίσης ,το όπιο800,801 το
χρησιμοποιούν για να καταπραΰνουν τους πόνους των σωμάτων 802,803. Λένε
,ότι το κώνειο804 καταστέλλει τις λυσσώδεις ορέξεις. Επίσης λένε, ότι με τον
793 .Οι γίδες και τα πρόβατα αποφεύγουν να καταναλώσουν τα φύλλα της πικροδάφνης και
του κισσού, διότι είναι δηλητηριώδη (προσωπικές παρατηρήσεις).
794 . Freitag, J. H., - Severin, H. H. P., Transmission of celery-yellow-spot virus by the

honeysuckle aphid, Rhopalosiphum conii (Dvd.) 1945 , Hilgardia 16(8), pp.373-386. : Η
αφίδα αυτή (εικ.30) ονομάζεται Rhopalosiphum conii και μελετήθηκε στο σέλινο, όπου
προκαλεί ακανόνιστες ωχροπράσινες κηλίδες ή λωρίδες. Έτσι τα προσβλημένα φυτά
εξασθενούν από την αφαίρεση του χυμού τους.
795 .Αναφέρεται από τον Πεδάνιο Διοσκουρίδη, Περί ύλης ιατρικής 4,148,2 και 4,162,1.
796 . Καββάδα, Δ.,Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν ( 9 τόμοι ), Αθήνα 1990

, σ.1425. : Ο Ελλέβορος ο μέλας προκαλεί στον άνθρωπον γαστρίτιδες και εντερίτιδες , καμιά
φορά θανατηφόρες.
797 . Δεν αναφέρεται στη σύγχρονη βιβλιογραφία, ότι o ελλέβορος τρώγεται από τα
ορτύκια.
798 . Διοσκουρίδη Πεδάνιου (Dioscorides Pedanius ) ,Περί ύλ. Ιατρ. 4,75,1.
799 . Καββάδα ,Δ.,Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν ( 9 τόμοι ), Αθήνα 1990

, σ. 2509. : Από τη ρίζα του φυτού αυτού απομονώθηκε η αποατροπίνη. Κατά την αρχαιότητα
εχρησιμοποιούνταν η ρίζα του ως φάρμακο.
800 . ό.π., σ. 3021.
801 .Θεόφραστου, Φυτών Ιστορία 9,15,1.: « λήθην ποιείν καὶ ἀπάθειαν τῶν κακῶν» .
802 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 , 4 PG 29, 101BD.
803 . Kapoor, L., Opium Poppy: Botany, Chemistry, and Pharmacology. United States: CRC
Press, 1995, p. 164. : Η κάψα της Παπαρούνας της υπνοφόρου ,όταν είναι πράσινη ακόμα
χαράζεται και στάζει γαλακτοφόρους χυμούς, που συλλέγονται και ξηραίνονται (ακατέργαστο
όπιο). Το τελευταίο περιέχει περίπου 8-14% μορφίνη σε ξηρό βάρος.
804 . Καββάδα ,Δ.,Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν (9 τόμοι), Αθήνα 1990

,σ. 2229 .: Το κώνειο λόγω της κωνεΐνης ,που περιέχεται κυρίως στα σπέρματα, το
χρησιμοποιούσαν κατά την Αρχαιότητα για να εκτελέσουν τους θανατοποινίτες.
135
ελλέβορο εξερρίζωσαν πολλά χρόνια νοσήματα805,806.
Βλάστησαν επίσης και τα ποώδη φυτά, σύμφωνα με τo Μ.Βασίλειο, τα

οποία χρησιμοποιούμε για τροφή. Των φυτών αυτών χρησιμοποιούνται οι
ρίζες (καρότο) ,τα φύλλα (μαρούλι) και οι καρποί (μελιτζάνα). Δε διέταξε ο
Θεός να παραχθεί αμέσως το σπέρμα και ο καρπός807. Στο σημείο αυτό
ακολουθείται από το Μ.Βασίλειο η εξελικτική διαδικασία ως προς την αύξηση
και την ανάπτυξη των φυτών. Τα φυτά εγκαταστάθηκαν πρώτα στη γη και
ύστερα έλαβαν την τέλεια μορφή τους ,με την εμφάνιση του σπέρματος. Η
θέση αυτή του Μ.Βασιλείου υποδηλώνει ,ότι αποδέχεται κάποια στοιχεία
εξέλιξης,ως προς την ανάπτυξη των φυτών. Έτσι ,το πρώτο εκείνο
πρόσταγμα έγινε για τη φύση συνταγή. Τα σπέρματα φυτρώνουν κατά είδος
,αλλά ενώ σπέρνομε σιτάρι ,θερίζομε καμιά φορά σιτάρι ,που φέρει μαύρα
σπέρματα. Αυτό δεν είναι μια μεταβολή του είδους ,αλλά μια αρρώστεια του
σπέρματος808. Τα σπέρματα εμαύρισαν και απέκτησαν άλλη γεύση ,λόγω του
κρύου. Όχι λόγω του κρύου ,αλλά λόγω παρασιτισμού από ένα είδος
μύκητα. Λέγεται, ότι θεραπεύεται η αρρώστεια αυτή με το φύτευμα του
σιταριού στο κατάλληλο έδαφος και σε εύκρατο κλίμα809,810.
Τα ζιζάνια811 ,κατά το Μ.Βασίλειο, δεν προέρχονται από τη μετατροπή του

σιταριού ,αλλά εμφανίστηκαν ως ξεχωριστά είδη. Ένα από τα ζιζάνια είναι και
805. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,4 PG 29, 101D.
806 . https://en.wikipedia.org/wiki/Hellebore#Medicinal_uses_and_toxicity : Ο Ελλέβορος ο

μαύρος χρησιμοποιούνταν από τους Αρχαίους για την παράλυση, την ουρική αρθρίτιδα και
για την παραφροσύνη.
807 . Βαρδαβάκη ,Μ.-Καββάδα,Δ., Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994 ,σ. 28. : Καρπός θεωρείται το όργανο του φυτού ,το
οποίο προέρχεται από το άνθος ,περικλείει τα σπέρματα και χρησιμεύει για τη διασπορά τους.
808 .https://en.wikipedia.org/wiki/Loose_smut : Η ασθένεια αυτή προκαλείται από

παρασιτισμό του μύκητα Ustilago tritici πάνω στο σιτάρι (εικ.32). Οι σπόροι των σιτηριού
,περιέχουν μάζες μαύρων ή καφέ σπορίων του μύκητα.
809 . Ζάχου ,Δ.,Μαθήματα φυτοπαθολογίας ΙΙ, ειδική φυτοπαθολογία,Θεσσαλονίκη 1968, σσ.

224-227.:Η ασθένεια αυτή σήμερα ονομάζεται δαυλίτης και καταπολεμείται με αμειψισπορά,
με σπορά (πρώϊμη,αβαθή και σε έδαφος σχετικά ξηρό), με χρησιμοποίηση ανθεκτικών
ποικιλιών και χημικών σκευασμάτων.
810 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5,5 PG 29,104AB.
811 . Λόλα, Π.,Ζιζανιολογία,Ζιζάνια-Ζιζανιοκτόνα,Τύχη και συμπεριφορά στο περιβάλλον,

Θεσσαλονίκη 2003,σσ.23,147-150. : Ζιζάνιο ονομάζεται οποιοδήποτε φυτό, που
αναπτύσσεται εκεί που δε χρειάζεται ή μεγαλώνει στη θέση ενός άλλου χρήσιμου φυτού. Τα
ζιζάνια αντιμετωπίζονται με αμειψισπορά ,με χρήση σπόρων απαλλαγμένων από ζιζάνια ,με
ξεβοτάνισμα, με κάψιμο, με κάλυψη του εδάφους ,με ζιζανιοκτόνα ,με σκαλίσματα κλπ.
136
η λεγομένη ήρα812,813. Εμφανίσθηκαν επίσης τότε ,με υψηλό και άφθονο χόρτο
και τα λιβάδια814 και οι εύκαρπες πεδιάδες εκυμάτιζαν με την κίνηση των
στάχεων815. Υπήρχε τότε πάνω στη γη σε μεγάλη αφθονία816 κάθε είδος
φυτού ,όπως λαχανικά ,φρύγανα και όσπρια817,818. Ούτε η καταδίκη των
πρωτόπλαστων ,ήταν εμπόδιο για την ευφορία της γης819. Πρέπει να
θυμόμαστε όμως την προπατορική αμαρτία, εξαιτίας της οποίας
καταδικάσθηκε η γη να βλαστάνει «ἀκάνθας»820,821 (εικ.32) και «τριβόλους»
(εικ.33).
Εμφανίστηκαν επίσης ο φοίνικας (εικ.34) ,η δρυς (εικ.35) και το κυπαρίσσι

(εικ.36), λέει ο Μ. Βασίλειος. Η γη δεν είχε κρυμμένα τα φυτά στο βάθος της,
812 . Καββάδα,Δ.,Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν (9 τόμοι), Αθήνα 1990,

σ. 2432.: Η τοξική ουσία που περιέχεται στα σπέρματά της ήρας προκαλεί σκοτοδίνη ,έμετο ή
το θάνατο αυτών που τα τρώγουν. Το χόρτο όμως της ήρας είναι εντελώς αβλαβές .
813 . Θεόφραστου, Φυτών Ιστορία 8,7,1. : «πυρὸν δὲ καὶ κριθήν εἰς αἶραν φασὶν καὶ μᾶλλον
τὸν πυρόν, γίνεσθαι δὲ τοῦτο ἐν ταῖς ἐπομβρίαις καὶ μάλιστα ἐν τοῖς εὐύδροις και ὀμβρώδεσι
χωρίοις». Κατά την αρχαιότητα επικρατούσε η άποψη ,ότι το σιτάρι και το κριθάρι γεννούν την
ήρα.
814 . Παπαναστάση, Β.- Νοϊτσάκη, Β. ,Λιβαδική Οικολογία, Θεσσαλονίκη 1992 ,σ.1. : Λιβάδι
είναι ένα φυσικό οικοσύστημα ,που καλύπτεται από ποώδη ή θαμνώδη βλάστηση και παρέχει
βοσκήσιμη ύλη, για τα κτηνοτροφικά ή άλλα ζώα.
815 . Βαρδαβάκη ,Μ.-Καββάδα ,Δ., Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων , Θεσσαλονίκη 1994 ,σ.37 . : Στάχυς είναι μια απλή ταξιανθία, της οποίας τα
άνθη, δηλ. τα σταχύδια δεν έχουν ποδίσκο ή φέρουν κοντούς ποδίσκους και αναπτύσσονται
επάνω σε έναν επιμήκη άξονα.
816 .Αφθονία ενός είδους είναι ο αριθμός των ατόμων του είδους αυτού .
817 . Βαρδαβάκη, Μ. ,Συστηματική Βοτανική,Κρυπτογαμα-Σπερματόφυτα,Τόμος Ι,

Θεσσαλονίκη 1994, σ.155. : Στα όσπρια περιλαμβάνονται το μπιζέλι ,το λαθούρι ,το ρεβίθι, ο
βίκος, τα μαυρομάτικα φασόλια, τα φασόλια, τα λούπινα, η αραχίδα και ο βίκος.
818 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,5 PG 29, 104B-105A.
819 .ό.π., 5 ,5 PG 29, 105A.
820 . Cooper S. M. - Norman Owen-Smith ,Effects of plant spinescence on large mammalian

herbivores. Oecologia Berlin 1986, 68 (3) ,pp. 446–455. : Τα φυτά για να αμυνθούν εναντίον
των ζώων συχνά παράγουν αγκάθια. Στα Φύλλα και στους βλαστούς διάφορων φυτών
υπάρχουν αιχμηρά αγκάθια ή τρίχες ,που μερικές φορές περιέχουν ερεθιστικές ουσίες ή
δηλητήρια. Άλλα φυτά επίσης έχουν σκληρά, άκαμπτα φύλλα, που δύσκολα μασούνται.
821 . Young, T. P. ,Increased thorn length in Acacia drepanolobium- an induced response to

browsing. Oecologia 1987 ,71 (3), pp. 436–438. : Oι αφρικανικές ακακίες έχουν μακριά
αγκάθια χαμηλά στον κορμό ,αλλά πολύ κοντά αγκάθια στην κορυφή τους .Έτσι τα τελευταία
δεν προκαλούν βλάβη στις καμηλοπαρδάλεις που τα τρώνε ,λόγω του μικρού μεγέθους τους.
137
για να τα ανεβάσει στην επιφάνεια της822. Στο σημείο αυτό πιθανό να υπονοεί
,ότι τα φυτά δεν παράγονται με αυτόματη γένεση. Ο Θεός δώρισε τη δύναμη
στη γη να το κάνει και να αποκτήσει αυτά που δεν είχε823. Με το λόγο του
Θεού άρχισαν να αναπτύσσονται διάφορα είδη καρποφόρων δένδρων 824,825.
Τότε εμφανίστηκαν τα έλατα (εικ.37), οι κέδροι (εικ.38),τα κυπαρίσσια, τα
πεύκα (εικ.39), διάφοροι θάμνοι, οι ροδωνιές ,οι μυρσίνες (εικ.40) και οι
δάφνες (εικ.41) σε ακαριαία στιγμή χρόνου, ενώ προηγουμένως δεν υπήρχαν
πάνω στη γη. Εδώ ο Μ. Βασίλειος έρχεται σε αντίθεση με τη θεωρία της
εξέλιξης η οποία τονίζει, ότι τα είδη εξελίχτηκαν σταδιακά και μακροχρόνια.
Άρχισαν τότε να εμφανίζονται τα είδη των φυτών ,το καθένα με τις ιδιότητές
του. Τα είδη των φυτών διακρίνονταν μεταξύ τους με πολύ σαφείς διαφορές.
Εχαρακτηριζόταν επίσης το καθένα είδος με τα δικά του γνωρίσματα. Τότε
όμως το ρόδο (τριαντάφυλλο) ήτανε χωρίς αγκάθια826. Όμως βλέπομε ,ότι
πολλά δένδρα δεν έχουν («εμφανείς» ήθελε να πεί) καρπούς η
827,828
σπέρματα . Ο οποιοσδήποτε θα διαπιστώσει, ότι όλα τα είδη των φυτών
822 . Lennox, J.,Aristotle's Philosophy of Biology: Studies in the Origins of Life Science. New
York, NY: Cambridge Press, 2001, pp. 229–258. : Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι αφίδες
γεννιούνται από τη δρόσο που βρίσκεται πάνω στα φυτά, οι μύγες προέρχονται από σάπια
ύλη και τα ποντίκια παράγονται σε βρώμικα άχυρα. Επίσης οι κροκόδειλοι προέρχονται
από σάπιους κορμούς, που βρίσκονται στους πυθμένες των λιμνών.
824 . Αδαμαντιάδου ,Σμ.,Μ. Γεωργάτου ,Χ. Γιαπιτζάκη ,Λ. Λακκά, Δ. Νοταρά, Ν. Φλωρεντίν,
Γ. Χατζηγεωργίου και Ολ. Χαντηκώντη , Βιολογία Γενικής Παιδείας γ′ Ενιαίου Λυκείου
,Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων ,Αθήνα ,σ. 7 . : Οι οργανισμοί (ζώα, φυτά η
μικροοργανισμοί) ,που ανήκουν σε διαφορετικά είδη εμφανίζουν διαφορές και ξεχωρίζουν
μεταξύ τους με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους. Για τους οργανισμούς που
αναπαράγονται φυλετικά το κριτήριο κατάταξής τους σε ίδια η διαφορετικά είδη είναι η
ικανότητα των ατόμων να διασταυρώνονται και να αφήνουν γόνιμους απογόνους. Για τους
οργανισμούς που αναπαράγονται αφυλετικά π.χ.τα βακτήρια και οι αμοιβάδες, για την εύρεση
του είδους λαμβάνονται υπόψη οι γενετικές, φυσιολογικές και μορφολογικές διαφορές τους.
825 . http://el.wikipedia.org/w/index.php?title=είδος_(βιολογία)&oldid=4113351 : Έχει βρεθεί

,ότι υπάρχουν 297.326 φυτικά είδη ,τα οποία περιλαμβάνουν: 15.000 είδη βρύων,13.025 είδη
φτέρες, 980 είδη γυμνόσπερμων ,199.350 είδη δικοτυλήδονων ,59.300 είδη
μονοκοτυλήδονων ,74.000-120.000 είδη μυκήτων και 10.000 είδη λειχήνων. Έχει βρεθεί
επίσης ,ότι υπάρχουν 1.203.375 είδη ασπόνδυλων ζώων ,τα οποία συμπεριλαμβάνουν:
950.000 είδη εντόμων, 81.000 είδη μαλακίων, 40,000 είδη καρκινοειδών ,2.175 είδη
κοραλλίων και 130.200 διάφορα άλλα είδη. Τα 59.811 είδη των σπονδυλωτών ζώων
,περιλαμβάνουν: 29.300 είδη ψαριών, 6.199 είδη αμφιβίων ,8.240 είδη ερπετών, 9.956 είδη
πτηνών και 5.416 είδη θηλαστικών.
826 . Τα άγρια τριαντάφυλλα είναι πιο ακανθωτά από τα καλλιεργούμενα και φέρουν λιγότερα
πέταλα (προσωπική παρατήρηση).
827 . Όλα τα δένδρα έχουν σπέρματα εκτός από τις δενδρώδεις φτέρες, οι οποίες διαθέτουν
σπόρια.
828 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 , 6 PG 29,105BC.

138
έχουν σπέρμα ή κάτι άλλο, που ισοδυναμεί με σπέρμα. Ο συλλογισμός αυτός

του Μ. Βασολείου είναι σωστός. Οι λεύκες (εικ.42), οι ιτιές (εικ.43), οι φτελιές
(εικ.44), και άλλα παρόμοια είδη φαίνονται ότι δεν παράγουν σπέρματα 829
,αλλά αν κανείς τα εξετάσει, θα ανακαλύψει, ότι και αυτά παράγουν σπέρ-
ματα. Πολλά είδη φυτών πολλαπλασιάζονται με κλάδους830 (μοσχεύματα
ονομάζονται σήμερα). Το ρόλο του σπέρματος παίζουν και οι παραφυάδες
των ριζών831 .
Το αμπέλι (εικ.45) παράγει κρασί ,το οποίο «εὐφραίνῃ καρδίαν ἀνθρώ-

που» και η ελιά (εικ.46) δίνει καρπό ,που μπορεί να «ἱλαρύνῃ πρόσωπον ἐν
ἐλαίῳ»832, τονίζει ο Μ. Βασίλειος. Η φύση εμφάνισε ταυτοχρόνα και γρήγορα
,τη ρίζα του αμπελιού, τις κληματόβεργες κυκλικά διαταγμένες ,γεμάτες με
φύλλα ,μακριές ,κρεμασμένες προς τη γη, τις έλικες, τις αγουρίδες και τα
σταφύλια. Από την παρατήρηση όμως συνάγεται ,ότι πρώτα εμφανίζεται η
ρίζα ,μετά ο βλαστός με τα φύλλα ,ύστερα τα άνθη και μετά τα σταφύλια.
Πάντως η μορφολογική περιγραφή του αμπελιού από το Μ. Βασίλειο είναι
αξιολογότατη, αν την συγκρίνομε προς μια σύγχρονη βοτανική
περιγραφή833,834. Οι «Στηρικτικοί πάσαλοι του αμπελώνα», είναι η εκκλησία
,κατά το Μ. Βασίλειο835,836.
Άλλα είδη φυτών κάνουν καρπούς, άλλα χρησιμοποιούνται για στέγαση,

άλλα είναι κατάλληλα για τη ναυπηγία και άλλα χρησιμοποιούνται ως
καυσόξυλα ,αναφέρει ο Μ. Βασίλειος. Κάθε είδος δένδρου έχει διαφορετική
830 . Σφακιωτάκη ,Ε., Μαθήματα Γενικής Δενδροκομίας.Τόμος Α .εισαγωγή, τα είδη, βιολογία

οπωροφόρων.Θεσσαλονίκη 1984 ,σ. 171. : Μοσχεύματα είναι κομμάτια βλαστών, φύλλων ή
ριζών, τα οποία κόβονται από το μητρικό φυτό τοποθετούνται σε κατάλληλες συνθήκες
θερμοκρασίας, υγρασίας και αερισμού, για να σχηματίσουν ρίζες και μετά φυτεύονται στο
έδαφος. Τα μοσχεύματα δίνουν φυτά εντελώς όμοια με τα μητρικά φυτά.
831 . Βασιλακάκη, Μ. ,Στοιχεία Γενικής και Ειδικής Δενδροκομίας, Θεσσαλονίκη 1991, σ.26.
:Οι παραφυάδες των ριζών προέρχονται από οφθαλμούς της ρίζας. Οι τελευταίοι
αναπτύσσουν βλαστούς με ριζικό σύστημα και όταν αποχωριστούν από το μητρικό φυτό
και φυτευθούν στο έδαφος δίνουν νέα φυτά.
832 . Ψαλ. 103,15.
833 . Βαρδαβάκη, Μ., Συστηματική Βοτανική,Κρυπτογαμα-Σπερματόφυτα,Τόμος Ι,

Θεσσαλονίκη 1994, σ.159 . : Το αμπέλι φέρει έλικες απλές ή διακλαδισμένες, οι οποίες
αναπτύσσοναται από το ίδιο γόνατο από το οποίο αναπτύσσονται τα φύλλα, αλλά απέναντι
από αυτά. Τα φύλλα φέρονται κατ’εναλλαγή και είναι παλαμοσχιδή. Τα σταφύλια
αναπτύσσονται αντίθετα προς τα φύλλα.
834 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 , 6 PG 29, 108AB.
835 . «Στηρικτικοί πάσαλοι του αμπελώνα» θεωρούνται οι απόστολοι ,οι προφήτες και οι
δάσκαλοι (αλληγορική ερμηνεία).
836 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5,6 PG 29, 108B-109A .

139
μορφολογία. Επίσης είναι δύσκολο να προσδιορισθούν οι ιδιότητες του κάθε

φυτικού είδους, αλλά και οι διαφορές τους. Άλλα είδη είναι βαθύρριζα, άλλα
επιπολαιόρριζα, άλλα ορθωμένα και μονόκορμα (δένδρα), άλλα χαμηλόκλαδα
και διαιρεμένα αμέσως από τη ρίζα σε πολλούς βλαστούς (θάμνοι). Άλλων οι
κλάδοι είναι μακροί και πολύ προτεταμένοι. Των τελευταίων οι ρίζες είναι
βαθειές και διαμοιρασμένες γύρω από το δένδρο σε μεγάλο μήκος, ανάλογα
με το βάρος του υπέργειου τμήματος τους. Άλλα φυτά έχουν φλοιό λείο και
άλλα με σχισμές. Άλλα έχουν ένα στρώμα φλοιού και άλλα έχουν πολλά
στρώματα. Ακόμη μπορεί να βρείς φυτά στο στάδιο της νεανικότητας (με
φλοιό χωρίς ρυτίδες) και φυτά στο στάδιο του γήρατος (με φλοιό ρυτιδωμένο
και σκληρό)837. Στο σημείο αυτό αναφέρονται εξαιρετικές μορφολογικές,
ανατομικές και συστηματικές περιγραφές των φυτών.
Όταν κόβεται ο κορμός των νεαρών δένδρων ,τότε τα δένδρα αυτά

ξαναβλαστάνουν838, ενώ τα γηρασμένα δεν ξαναβλαστάνουν. Όταν ο
κορμός των πεύκων ενός δάσους κόβεται ή όταν το υπέργειο τμήμα τους
καίεται, αναφέρει ο Μ. Βασίλειος, τότε παρατηρείται αναδάσωση839. Τα
ελαττώματα των φυτών διορθώνονται με καλλιεργητικές φροντίδες. Αν π.χ.
τρυπήσομε κοντά στη ρίζα τον κορμό της ροδιάς (εικ.47) ή της
πικραμυγδαλιάς και τοποθετήσουμε μια σφήνα ξύλου πεύκου ρητινούχα ,τότε
παράγονται γλυκά ρόδια και γλυκά αμύγδαλα840. Στους φοίνικες (Εικ.48)
παρατηρήθηκε ακόμη ,ότι υπάρχουν αρσενικά και θηλυκά δένδρα. Τα
τελευταία κατεβάζουν και ανεβάζουν τα κλωνάρια τους841.
Ο Μ. Βασίλειος δέχεται, ότι τις άγριες (αρσενικές) συκιές842, 843,844 φυτεύουν

δίπλα στις ήμερες θηλυκές συκιές (Εικ.49), οι οποίες κατεβάζουν και
838 . Στις τομές του κορμού ή των βλαστών παράγονται φυτοορμόνες ,που ευνοούν την
ανάτυξη των βλαστών. Ιδιαιτέρως η ελιά έχει την ικανότητα να αναβλαστάνει.
839 . Τα πεύκα αναβλαστάνουν μετά την υλοτομία από το υπάρχον ριζικό σύστημα. Έτσι
χάρη στα υπόγεια όργανα τα πεύκα καταφέρνουν να αναβλαστήσουν ,οπότε δημιουργείται
πάλι δάσος.
840 . Η ρητίνη του πεύκου δεν μπορεί να μετατρέψει τα πικρά ρόδια και αμύγδαλα σε γλυκά
,διότι η πικρή γεύση των σπερμάτων και των καρπών οφείλεται σε γονίδια.
841 . Δεν ανεβοκατεβάζουν τα κλωνάρια τους τα θηλυκά δένδρα των φοινίκων.
842 .Αριστοτέλη , Περί ζ. ιστ. 5,32 (557β). : «Οι δ ’ ἐριενοὶ ἐν τοῖς ἐρινεοῖς ἔχουσι τοὺς
καλουμένους. ψῆνας. γίνεται δὲ τοῦτο πρῶτον σκωλήκιον εἶτα περιρραγέντος τοῦ δέρματος
ἐκπέτεται τοῦτο ἐγκαταλιπὼν ὁ ψήν, καὶ εἰσδύεται εἰς τὰ τῶν συκῶν ἐπιρινᾶ ,καὶ διὰ
στομάτων ποιεῖ μὴ ἀποπίπτειν τὰ ἐρινᾶ. διὸ καὶ περιάπτουσὶ τε τὰ ἐρινᾶ πρὸς τὰς συκᾶς
οἱ γεωργοί, καὶ φυτεύουσι πλησίον ταῖς συκαῖς ἐρινεούς».
843 . Στο Ελληνικό Λεξικό, Βιέννη 1837 αναφέρεται από τον Ησύχιο: «Ψήν• εἶδος ζῴου
μικροῦ συκοφάγου . ψῆνες• κωνώπια τὰ ἐν τοῖς ὀλύνθοις γινόμενα. ψῆνας • τὰ σπέρματα
τῶν ἀρρένων φοινίκων». Ο Μ. Βασίλειος εννοεί το τελευταίο.
140
ανεβάζουν τα κλωνάρια τους (εσφαλμένες απόψεις), ή δένουν πάνω στις

ήμερες συκιές ,αρμαθιές με άγρια (αρσενικά) σύκα. Έτσι τα αρσενικά σύκα
συγκρατούν από την πτώση τα ήμερα θηλυκά σύκα, αφού τα γονιμοποιήσουν
με τη βοήθεια των ψηνών845,846 (εντόμων, εικ.50).
Υπάρχει ποικιλία καρπών, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, ως προς τα

σχήματα, τα χρώματα, το ιδιαίτερο γνώρισμα των χυμών τους και τη
χρησιμότητα του καθενός καρπού. Ο ήλιος ωριμάζει τους καρπούς 847. Άλλοι
καρποί είναι μαλακοί και άλλοι έχουν σκληρά περιβλήματα848. Όσα φυτά
έχουν καρπό μαλακό έχουν πυκνό φύλλωμα για να τον σκεπάζει, όπως η
συκιά ,ενώ αυτά που έχουν περισσότερο σκληρούς καρπούς ,σκεπάζονται
από αραιό φύλλωμα, όπως η καρυδιά (εικ.51). Αυτό συμβαίνει διότι οι καρποί
των πρώτων χρειάζονται περισσότερη προστασία, επειδή είναι μαλακοί ,ενώ
τους καρπούς των δεύτερων θα τους έβλαπτε το πυκνό φύλλωμα. Το φύλλο
του αμπελιού φέρει σχισμές (κόλπους), για να προστατεύεται το σταφύλι από
τους δυνατούς ανέμους και για να δέχεται περισσότερο ηλιακό φως. Ο Μ.
Βασίλειος υπονοεί προφανώς, ότι η σκοπιμότητα ,που παρατηρείται στα
έμβια όντα δόθηκε από το Δημιουργό.
Τα φυτά μας χαρίζουν την ιατρική θεραπεία. Τα φαρμακευτικά φυτά ,τα

οποία αναφέρονται από το Μ. Βασίλειο στην Εξαήμερο είναι το μάραθο, το
σκόρδο, η ρίγανη ,η μέντα, το βαλσαμόχορτο και η αψινθιά. Επίσης μας
χαρίζουν τους χυλούς (χυμούς), τους γαλακτώδεις χυμούς ,τα κλαδάκια ,τους
φλοιούς και τους καρπούς.
844 . Σφακιωτάκη ,Ε., Μαθήματα Γενικής Δενδροκομίας.Τόμος Α .εισαγωγή, τα είδη, βιολογία

οπωροφόρων. Θεσσαλονίκη 1984 ,σσ. 271-272 . : Οι καρποί της άγριας συκιάς δεν είναι
εδώδιμοι. Μέσα στα βραχύστυλα θηλυκά άνθη τους ζει και εξελίσσεται το έντομο ψήνας
(Blastophaga psenes, Βλαστοφάγα ο ψήνας ,εικ.50) , ο οποίος επικονιάζει την ήμερη συκιά.
Στη μονόφορη συκιά σχηματίζονται το καλοκαίρι μακρόστυλα θηλυκά άνθη μέσα στην
κλειστή ταξιανθία, το «σύκο». Τα άνθη αυτά χρειάζονται γονιμοποίηση για να κρατηθεί και να
ωριμάσει το σύκο. Οι ψήνες μεταφέρουν γύρη από τα αρσενικά άνθη των ερινεών μπαίνοντας
στα ήμερα σύκα της μονόφορης συκιάς από τον ομφαλό τους. Στην προσπάθεια τους να
ωοτοκήσουν επικονιάζουν τα θηλυκά άνθη. Στη δίφορη συκιά η πρώτη σοδειά σχηματίζεται
παρθενοκαρπικά ,ενώ η δεύτερη, χρειάζεται γονιμοποίηση από γύρη ,που μεταφέρει ο ψήνας.
845 . Η επικονίαση εδώ γίνεται κατόπι συνεργασίας της συκιάς με τους ψήνες.
847 . Με τη φωτοσύνθεση παράγονται σάκχαρα ,τα οποία αυξάνουν τη γλυκύτητα των

καρπών.
848 . Ανάλογα με την περιεκτικότητά τους σε ξυλίνη, κυτταρίνη, ηµικυτταρίνη ή πηκτίνη, οι

καρποί εμφανίζονται μαλακοί η σκληροί .
141
Τότε εδημιουργήθηκαν τα ήμερα φυτά ,τα άγρια ,τα υδροχαρή, τα χερσαία,

αυτά που έχουν άνθη849 και αυτά που δεν έχουν άνθη (βρύα και φτέρες)850.
Άλλα φυτά είναι αειθαλή851 και άλλα είναι φυλλοβόλα852,853. Η ελιά και το
πεύκο χαρακτηρίζονται από το Μ. Βασίλειο ως φυλλοβόλα, διότι ρίχνουν τα
φύλλα τους σιγά-σιγά χωρίς να γίνονται αντιληπτά854. Έτσι δε φαίνεται, ότι
έπεσε ολοσχερώς η κόμη τους. Αντίθετα ο φοίνικας χαρακτηρίζεται ως
αείφυλλο ,γιατί τα φύλλα του παραμένουν συνέχεια πάνω στο φυτό .
Τη «μυρίκη» δηλ. το αλμυρίκι855 (εικ.52) ,ο Μ. Βασίλειος τη συγκαταλέγει

στα υδρόβια φυτά856 και στα φυτά των ερήμων857.
Ο κύκλος της φύσεως που αφορά την εμφάνιση αναρίθμητων φυτικών

ειδών, ποωδών και δενδρωδών ,αφού ξεκίνησε με το πρώτον πρόσταγμα του
Θεού ,θα συνεχίζει να υπάρχει και στο μέλλον ,μέχρι το τέλος του σύμπαντος
858
.
Πρώτα έγιναν ο ουρανός και η γη ,αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Μετά

δημιουργήθηκε το φως και διακρίθηκαν η μέρα από τη νύκτα. Έπειτα έγιναν
το στερέωμα και η εμφάνιση της ξηράς και συγκεντρώθηκε το νερό σε
ομαδική και καθορισμένη συναγωγή. Μετά η γη εγέμισε με τα αναρίθμητα και
ποικίλα είδη των φυτών859, όπως το βάτο860 (εικ.53), σχολιάζει ο
Μ.Βασίλειος. Ο ήλιος ακόμη δεν υπήρχε, ούτε η σελήνη, για να μην ονο-
849 . Ανθόφυτα είναι π.χ. το πεύκο ,η ροδακινιά, η φυστικιά κλπ.
850 . Σήμερα έχει βρεθεί ,ότι δεν έχουν άνθη τα φύκη, τα βρύα, οι λειχήνες και οι πτέριδες.
851 . Αειθαλή η αείφυλλα φυτά είναι τα πολυετή φυτά (δένδρα ή θάμνοι), των οποίων το
φύλλωμα δεν πέφτει κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Αειθαλή φυτά είναι η ελιά, το πεύκο, το
έλατο, η νεραντζιά κ.α.
852 . Φυλλοβόλα φυτά λέγονται τα φυτά εκείνα ,τα οποία αποβάλλουν ολόκληρο το φύλλωμά
τους κατά το φθινόπωρο και δίνουν νέο κατά την άνοιξη. Φυλλοβόλα φυτά είναι η συκιά, η
κυδωνιά, η αμυγδαλιά, η μηλιά, η ροδιά, η καρυδιά κ.α.
854 . Σήμερα τα είδη αυτά χαρακτηρίζονται ως αειθαλή. Τα φύλλα τους τα ρίχνουν κυρίως το
καλοκαίρι ,επειδή δεν υπάρχει επαρκής υγρασία στο έδαφος.
855 . Ιερ. 31,6 .
856 .Δεν αναφέρεται πουθενά στη βιβλιογραφία, ότι η μυρίκη είναι υδρόβιο.
858 . ό.π., 5 ,10 PG 29, 116CD.
859 . ό.π., 6,2 PG 29, 120BC
860 . ό.π.,. 6,3 PG 29, 121 BD.

142
μάσουνε τον ήλιο αρχηγό και πατέρα του φωτός, μήτε να τον θεωρήσουνε
δημιουργό των όσων φυτρώνουν στη γη αυτοί που αγνόησαν το Θεό. Για
τούτο ήρθε η τέταρτη ημέρα και τότε, «εἶπεν ὁ Θεός· Γενηθήτωσαν
φωστῆρες…καὶ ἐποίησεν ὁ Θεός τοὺς δύο φωστῆρας»861,862. Πιθανότατα να
αναφερόταν στο αρχικό κείμενο της Γένεσης ,ότι ο ήλιος δημιουργήθηκε την
πρώτη μέρα μαζί με τον ουρανό και τη γη, αλλά για να αποφύγουν την
ηλιολατρία μετέθεσαν τη δημιουργία του ήλιου την τετάρτη ημέρα. Τα φυτά
εδημιουργήθηκαν την τρίτη ημέρα και για αναπτυχθούν χρειάζονταν
απαραίτητα τον ήλιο. Χωρίς αυτόν δεν είναι δυνατό να αυξηθούν ,να
αναπτυχθούν και να πολλαπλασιαστούν.
Μέσα στα είδη διακρίνει ο Μ.Βασίλειος αναρίθμητες ποικιλίες863,864,865.
γ.Οικοφυσιολογία των φυτών

O Μ. Βασίλειος στην Εξαήμερο αναφέρει τα παρακάτω αντικείμενα της
οικοφυσιολογίας των φυτών.
Το νερό διαφορετικά τρέφει τη ρίζα, το φλοιό του κορμού και την ψίχα
(εντεριώνη) των φυτών σημειώνει ο Μ. Βασίλειος .Το νερό ανεβαίνει στο φυτό
διαμέσου της ρίζας και τρέφει διαφορετικά τη ρίζα ,το φλοιό ,το ξύλο (κεντρικό
κύλινδρο) και την ψύχα. Το νερό γίνεται φύλλο, ανεβαίνει στους βλαστούς και
στις κορυφές τους και αυξάνει τους καρπούς866.
861 . Γεν. 1, 14- 16.
863 . Κουτσού ,Θ. Β. ,Το Βασίλειο των φυτών . Συστηματική Βοτανική Αγγειοσπέρμων
,Θεσσαλονίκη 2012 ,σ. 22 . : Μέσα στα είδη των φυτών υπάρχουν μικρότερες ταξινομικές
βαθμίδες ,τα «υποείδη» και οι «ποικιλίες» .
864 . ό.π., σ. 19.: Ένα είδος φυτού μπορεί να δημιουργήσει διαφορετικές ποικιλίες, λόγω
του φυσικού υβριδισμού, έτσι ώστε να προκύψει νέο είδος, οποίο να μη μπορεί να
διασταυρωθεί με άτομα του του μητρικού είδους .
865 . http://www.minagric.gr/gpa/gpa_index.htm : Ποικιλίες φυτικών ειδών είναι οι παρακάτω

: Κορωνέικη ελιά, φασόλια Πρεσπών, Τσακώνικη μελιτζάνα, μανταρίνια Χίου κλπ.
866 . Καράταγλη,Σ., Φυσιολογία Φυτών , Art of Text, Θεσσαλονίκη 1999, σσ.105-106. : Το

νερό είναι .α) Η κυριότερη ουσία , στην οποία βασίζεται το φυτό για να συνθέσει τα οργανικά
συστατικά του. β) Το μέσο διασποράς των κολλοειδών και των διαλυμένων ουσιών του
κυττάρου. γ) Το αίτιο που συντελεί στο να εμφανίζεται σπαργή στα φυτικά κύτταρα. δ) Ο
θερμορυθμιστικός παράγοντας των φυτών και ε) Ο δότης των πρωτονίων, που προκαλούν
την αναγωγή των προϊόντων της δέσμευσης του διοξείδιου του άνθρακα στη φωτοσύνθεση.
Τα φυτικά τμήματα που αυξάνονται, έχουν περιεκτικότητα σε νερό το 85-90% του νωπού
βάρους τους ,ενώ τα σπέρματα περιέχουν, συνήθως 5% νερό του βάρους τους. Τα χερσαία
φυτά απορροφούν το περισσότερο νερό που χρειάζονται από το έδαφος με τη βοήθεια του
143
Στα φυτά ακόμη παρατηρείται ποικιλία δακρύων867,868,869,870,871,872. Τα δάκρυα

είναι διάφορες χημικές ουσίες ,όπως ρητίνες στο σχίνο (εικ.54) και γάλακτα,
δηλαδή γαλακτώδεις χυμοί ,όπως στο βαλσαμόχορτο (εικ.55). Οι ουσίες
αυτές παράγονται από εξειδικευμένα κύτταρα του εκκριτικού ιστού873. Λέγεται,
ριζικού τους συστήματος. Περισσότερο από το 90% του νερού που προσλαμβάνεται από τις
ρίζες διαφεύγει στον αέρα σε μορφή υδρατμών.
867 . Fernandes,G.W.,Plant mechanical defenses against insect herbivory. Revista Brasileira

de Entomologia 1994 ,38 (2), pp. 421–433. : Οι εκκρίσεις(«δάκρυα ») που παράγονται από τα
φυτά εξυπηρετούν την άμυνά τους κατά των φυτοφάγων ζώων ή την παγίδευση των
τελευταίων. Οι μηχανικοί και χημικοί τρόποι άμυνας των φυτών αναπτύσσονται παρακάτω.
Τα φυτά δημιουργούν αμυντικές κατασκευές στην επιφάνειά τους. Επίσης παράγουν
χημικές ουσίες στο εσωτερικό του σώματος τους και τις απελευθερώνουν επάνω στην
επιφάνεια τους. Ρητίνες, λιγνίνες ,διοξείδιο του πυριτίου ,και κερί καλύπτουν την επιδερμίδα
των χερσαίων φυτών, για να μη επιτρέψουν στους εχθρούς τους να διεισδύσουν στο
εσωτερικό τους. Μερικά φυτά επίσης παράγουν κόμμεα, για να κλείνουν τις πληγές τους.
Άλλα φυτά ακόμη με τους χυμούς τους μπορούν να παγιδεύσουν διάφορα έντομα.
868. Nishida, R., Sequestration of defensive substances from plants by Lepidoptera. Annual
Review of Entomology 2002 ,47, pp. 57-92. : Τα τριχώματα που υπάρχουν σε ορισμένα φυτά
αποτρέπουν τα έντομα να προσκολλήσουν τα αυγά τους πάνω στην επιφάνεια των φυτών και
τα εμποδίζουν να κινηθούν πάνω σε αυτή. Τα φυτά επίσης έχουν αδένες που εκκρίνουν
κολλώδεις ρητίνες ή ερεθιστικές χημικές ουσίες ,οι οποίες μειώνουν τη βόσκηση των
φυτοφάγων ζώων. Ένα τέτοιο φυτό είναι τσουκνίδα (Urtica dioica). Ορισμένα φυτά παράγουν
κυανιούχες ενώσεις στους σπόρους τους και μπορούν να σκοτώσουν τα φυτοφάγα ζώα.
Παράδειγμα ,η προνύμφη της πεταλούδας Danaus plexippus δέχεται χημικές ουσίες από
το γαλακτώδη χυμό του φυτού Asclepias spp. Με τις ουσίες αυτές το φυτό αυτό προσπαθεί
να αποτρέψει τα αρπακτικά ζώα.
869 . Ayres, M .C.- MacLean, S.F., Diversity of structure and antiherbivore activity in
condensed tannins. Ecology 1997 ,78, pp. 1696-1712 . : Οι τανίνες των φυτών που είναι
στυφές παρεμποδίζουν την πέψη και μπορούν να οδηγήσουν σε υποσιτισμό το ζώο ,που τις
καταναλώνει.
870 . Bond W., W. Lee and J. Craine, Plant structural defences against browsing birds: a
legacy of New Zealand's extinct moas. Oikos 2004, 104 (3) ,pp. 500–508. : Οι ραφίδες είναι
αιχμηρές βελόνες οξαλικού ασβεστίου ή ανθρακικού ασβεστίου ,που περιέχονται στα
κύτταρα ορισμένων φυτικών ειδών. Οι ραφίδες καθιστούν την κατάποση των ζώων
επώδυνη ,καταστρέφοντας τα κύτταρα του στόματος και του οισοφάγου τους , με
αποτέλεσμα να διεισδύουν οι τοξίνες των φυτών αυτών στο σώμα των ζώων.
871 .Mrvos, R. , B. S. Dean and E. P. Krenzelok, Philodendron/dieffenbachia ingestions: are

they a problem? Journal of Toxicology - Clinical Toxicology 1991 , 29 (4),pp. 485–491. : Το
οξαλικό ασβέστιο που βρίσκεται στο ζαχαροκάλαμο μπορεί να προκαλέσει οίδημα και
ερεθισμό στο στόμα των ζώων που το καταναλώνουν.
872 . Hanley M. E. , B. B. Lamont , M. M. Fairbanks and C. M. Rafferty, Plant structural traits

and their role in anti-herbivore defence. Perspectives in Plant Ecology Evolution and
Systematics 2007 ,8 ,pp. 157-178 . : Μερικά φυτά αποθηκεύουν πυρίτιο ή ασβέστιο και
σχηματίζουν «πέτρες», που φθείρουν τα δόντια των εντόμων και των σπονδυλωτών.
873 . Βαρδαβάκη, Μ.- Ζούζουλα, Δ., Μορφολογία και Ανατομία φυτών ,Θεσσαλονίκη 2003
,σ. 82.: Ο εκκριτικός ιστός των φυτών αποτελείται από μεμονωμένα κύτταρα ή ομάδες
κυττάρων ,που παράγουν και εκκρίνουν ρητίνες, γαλακτικούς χυμούς ,αιθέρια έλαια, κόμμεα,
βάλσαμα, ταννίνες, κρυστάλλους, βλέννες, ακετυλοχολίνη, ισταμίνη, θρυπταμίνη, γλυκόζη,
φρουκτόζη ,ζαχαρόζη, αμινοξέα, οργανικά οξέα, βιταμίνες, ένζυμα, νερό, άλατα κλπ. Τα
144
ότι μερικά καλάμια της Αφρικής εκκρίνουν διαφορετικούς γαλακτώδεις χυμούς.

Το ήλεκτρον είναι μια ρητίνη874,875. Οι γαλακτώδεις χυμοί των φυτών
876
διαφέρουν ως προς τις ιδιότητες τους .
O Μ. Βασίλειος σημειώνει, ότι η ίδια ουσία (το νερό) όταν εισέλθει στο
σώμα του αμπελιού παράγει γλυκό κρασί ,ενώ όταν εισέλθει στην ελιά
παράγει λάδι877 . Διαφορετική είναι η γλυκύτητα του σταφυλιού, του σύκου
,του χουρμά. Επίσης το νερό όταν εισέλθει στα φυτά μπορεί να δημιουργήσει
ξινή ή πικρή γεύση ,όπως στην άψινθο878 (εικ.56) και στη σκαμμωνία879
(εικ.57) ,στυφή στα βελάνια (εικ.58) και στα κράνα (εικ.59) ή απαλή-ελαιώδη
στην τσικουδιά880 ( εικ.60) και στην καρυδιά881,882.
ενεργά εκκριτικά κύτταρα είναι λεπτότοιχα με μεγάλους πυρήνες, πλούσια σε πρωτεΐνες, με

μικρά χυμοτόπια και περιέχουν διάφορα ένζυμα (υδρογονάσες, φωσφατάσες κλπ.). Τα
εκκρίματα των εκκριτικών κυττάρων απεκκρίνονται στο εσωτερικό των οργάνων του φυτικού
σώματος ή αποβάλλονται στην επιφάνεια των οργάνων του φυτού.
874 . Grimaldi, D. ,Pushing Back Amber Production,στο Science 2009 ,326 ,pp.51–52. : Το
κεχριμπάρι είναι απολιθωμένη ρητίνη δέντρου και εκτιμάται για το χρώμα του και τη φυσική
ομορφιά του από τη Νεολιθική εποχή. Το κεχριμπάρι είναι μια γαλακτώδης έκκριση φυτών,
που αργότερα στερεοποιείται και γίνεται σκληρή. Απόδειξη τούτου είναι τα κλαδάκια και τα
ζωΰφια ,τα οποία αιχμαλωτίστηκαν μέσα στη μάζα του, όταν το έκκριμα ήταν νωπό.
Ορθότατη η τελευταία πρόταση του Μ.Βασιλείου.
875. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 ,8 PG 29 ,113Β.
876 . Βαρδαβάκη, Μ.- Ζούζουλα Δ., Μορφολογία και Ανατομία φυτών ,Θεσσαλονίκη 2003 ,
σ. 83. : Οι γαλακτώδεις χυμοί των φυτών είναι άχρωμοι, λευκοί, κιτρινοκαφέ ή
κιτρινοπορτοκαλί και αποτελούνται συνήθως από υδατάνθρακες, αμυλόκοκκους, βλέννες,
κόμμεα, ρητίνες, κηρούς, γουταπέρκα, πρωτεΐνες, λιπίδια, ταννίνες, ένζυμα, αλκαλοειδή
,οργανικά οξέα και άλατα. Επειδή λοιπόν έχουν διαφορετική χημική σύσταση ,για τούτο
διαφέρουν ως προς τις ιδιότητες τους.
877 . Βασιλακάκη, Μ. ,Στοιχεία Γενικής και Ειδικής Δενδροκομίας, Θεσσαλονίκη 1991, σσ.
184-185. : Οι καρποί των φυτών περιέχουν κυτταρίνες ,σάκχαρα ,λίπη, πρωτεΐνες, βιταμίνες
και ανόργανα άλατα. Όμως η ποσοτική και ποιοτική χημική σύσταση στα παραπάνω
συστατικά κάθε είδους καρπού είναι διαφορετική.
878 . Καββάδα , Δ., Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν (9 τόμοι), Αθήνα 1990
,σσ. 584-585. Το φυτικό αυτό είδος αναφέρεται και στην Αποκάλυψη (Απ. 8,10-11).
879 .ό.π., σ. 2033. : Θεόφραστος ,Φυτών ιστορία 9,1,3- 4. και Διοσκουρίδης Περί υλ. ιατρ.
4,170,3.
880 . ό.π., σ. 3144. : Κοκκορεβιθιά, κοκκορέτσι,τσικουδιά, τσιτσιρεβιά, τριμιθιά, και πιθανώς

τέρμινθος η αγρία του Θεοφράστου (Φυτών Ιστορία1,9,3 και 3,3,30) και η Τέρμινθος του
Διοσκορίδου Ι,91.
881 . Βασιλακάκη, Μ. , Στοιχεία Γενικής και Ειδικής Δενδροκομίας, Θεσσαλονίκη 1991 ,σ.182 :
Κάθε καρπός έχει τη δική του γεύση (γλυκός ,πικρός, στυφός κλπ.). Το γευστικό αίσθημα
του ανθρώπου στους ώριμους καρπούς προκαλείται κυρίως από τα σάκχαρα και τα οξέα,
ενώ στους άγουρους καρπούς προκαλείται από τις πικρές ή στυφές ουσίες (ταννίνες) που
περιέχουν. Οι καρποί παράγουν επίσης ποσότητες πτητικών ουσιών ,όπως αλδεΰδες,
κετόνες, εστέρες και τερπένια, που συντελούν οι καρποί να έχουν ιδιαίτερη γεύση.
145
Ο καρπός της συκιάς όταν είναι άωρος ,περιέχει γαλακτώδη χυμό και είναι
πολύ πικρός ,ενώ όταν ωριμάσει γίνεται πολύ γλυκός883.Επίσης ,τα
ακροβλάσταρα του αμπελιού είναι πολύ στυφά884,885ενώ τα σταφύλια του είναι
πολύ γλυκά886. Το νερό που βρίσκεται μέσα στα άνθη των φυτών συντελεί,
ώστε άλλα άνθη να έχουν χρώμα κόκκινο ,άλλα πορφυρό ,άλλα γαλάζιο και
άλλα λευκό887.
Διάφορες «ευωδίες»888,889 υπάρχουν σε διαφορετικά είδη φυτών .Ορθή η

παρατήρηση του Μ.Βασιλείου, δηλαδή κάθε είδος αρωματικού φυτού έχει
διαφορετικό άρωμα.
882 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5 , 8 PG 29, 113BC.
883 . Αυτό συμβαίνει ,διότι γίνονται μετατροπές των χημικών ενώσεων των φυτών και
αυξάνονται τα σάκχαρα κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης των καρπών.
884 . Zhongkui, P.,Y. , H .P. G. Iland , M. Sefton , P. Høj , and E. J. Waters , Quantitative
Analysis of Polymeric Procyanidins (Tannins) from Grape (Vitis vinifera) Seeds by Reverse
Phase High-Performance Liquid Chromatography. Agric. Food Chem., 2001, 49 (1), pp. 26–
31. : Στα σταφύλια παράγονται τανίνες οι οποίες είναι στυφές.
885 . Brockhoff, A., M. Behrens , A. Massarotti ,G. Appendino and W. Meyerhof , Broad
Tuning of the Human Bitter Taste Receptor hTAS2R46 to Various Sesquiterpene Lactones,
Clerodane and Labdane Diterpenoids, Strychnine, and Denatonium .J. Agric. Food Chem.,
2007, 55 (15), pp. 6236–6243. : Τα φυτά παράγουν συχνά πικρές ενώσεις ,για την άμυνά
τους. Πολλές από αυτές είναι τοξικές. Ωστόσο , όλες οι πικρές ενώσεις δεν είναι τοξικές. Οι
πικρές ουσίες συνήθως ανήκουν στις σεσκιτερπενικές λακτόνες, όπως η κυανοπικρίνη στην
αγκινάρα ,η κοστουνολίδη στη δάφνη και η αψινθίνη στην αψινθιά.
886 .Vaseem A. P., H. R. Parikh, and V. V. Modi, The role of abscisic acid in the ripening of
grapes. Physiologia Plantarum 1985 65,( 4), pp. 498–502 .: Η ωρίμανση στα σταφύλια
συνοδεύεται με αύξηση των επιπέδων της σακχαρόζης, της γλυκόζης και της φρουκτόζης και
με μείωση των επιπέδων των οξέων. Με τον τρόπο αυτόν αυξάνεται η γλυκύτητα των
σταφυλιών κατά την ωρίμανση τους.
887 .Yoshikazu T., N. Sasaki, and Α. Ohmiya, Biosynthesis of plant pigments: anthocyanins,
betalains and carotenoids. The Plant Journal 2008, 54,(4), pp.733–749 . : Αυτό συμβαίνει
λόγω των διαφόρων χρωστικών ουσιών ,που βρίσκονται στα άνθη κάθε είδους. Οι κύριες
κατηγορίες των χρωστικών ουσιών των ανθέων είναι: α) Οι ανθοκυανίνες, οι οποίες
προσδίδουν χρώματα ,που κυμαίνονται από το κόκκινο έως το πορτοκαλί ,το μπλε και το
μωβ. Το χρώμα των ανθοκυανινών εξαρτάται από την παρουσία άλλων χρωστικών, την
ύπαρξη μεταλλικών ιόντων και το pΗ. β) Τα καροτινοειδή ,που προσδίδουν κόκκινο έως
κίτρινο χρώμα. γ) Οι μπεταλαΐνες, που προσδίδουν κόκκινο έως κίτρινο χρώμα. Οι
μπεταλαΐνες όμως βρίσκονται σε περιορισμένο αριθμό φυτικών ειδών. Και οι τρεις κατηγορίες
των παραπάνω χρωστικών ουσιών ενεργούν ως οπτικά σήματα για να προσελκύσουν τα
έντομα ,τα πουλιά και τα ζώα για την επικονίαση των ανθέων και τη διασπορά των
σπερμάτων .Επίσης προστατεύουν τα φυτά από βλάβες, που προκαλούνται από την
υπεριώδη ακτινοβολία και το ορατό φως.
888 .http://en.wikipedia.org/wiki/Aroma_compound#cite_note-Ullmann-1 : Οι «ευωδίες» είναι

διάφορες πτητικές ,αρωματικές ουσίες των ανθέων όπως : Το οξικό γερανύλιο ,η γερανιόλη
και η νερόλη στο άνθος της τριανταφυλλιάς. Η λιναλοόλη στο άνθος της λεβάντας. Η ινδόλη
στο άνθος του γιασεμιού και η ανισική αλδεΰδη στο άνθος της φράουλας.
889 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 5, 8 PG 29, 113D.

146
δ.Οικολογία των ζώων και της συμπεριφοράς τους
Η οικολογια της συμπεριφοράς των ζώων εξετάζει τη χωροκρατικότητα ,την

παλινόστηση ,τη μετανάστευση την τροφοληπτική συμπεριφορά ,την
απόκρουση των θηρευτών ,τη μονογαμία, την πολυγυνία, την πολυανδρία 890,
την προσπάθεια των αρσενικών για την υπεράσπιση των εδαφών τους και
τον ανταγωνισμό τους, για να προσελκύσουν τα θηλυκά891. Επίσης εξετάζει
,ποιος γονέας θα παρέχει τη γονική φροντίδα προς τους απογόνους κλπ892.
Ο Μ.Βασίλειος στην Εξαήμερο παρουσιάζει στοιχεία της οικολογίας των

ζώων και της συμπεριφοράς τους αναφέροντας τα επόμενα.
«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· Ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζωσῶν κατὰ γένος
καὶ πετεινὰ πετόμενα κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ κατὰ γένος»893. Ηρθε το
πρόσταγμα, και αμέσως οι ποταμοί και οι λίμνες εγέμισαν ζωή, αναφέρει ο
Μ.Βασίλειος. Το καθένα από αυτά γεννούσε τα είδη που περιέχει. Η θάλασσα
γεννούσε τα ποικίλα είδη των πλωτών ζώων. Δεν έμεινε ούτε λάσπη ,ούτε
μικρό έλος894 νερού αργό και αμέτοχο στη συμπλήρωση της δημιουργίας.
Διότι και αυτά εξέβραζαν βατράχους (εικ.61) και κουνούπια (εικ.62) μικρά και
μεγάλα. Τα είδη των ζώων δε μπορούσε κανείς να τα απαριθμήσει. Για
πρώτη φορά δημιουργείται ζώο έμβιο με αισθήσεις. Διότι τα φυτά αν και
λέγεται ,ότι ζουν επειδή έχουν τη δύναμη να τρέφονται και να αυξάνουν,
εντούτοις δεν είναι έμβια895,,896.
«Ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετά». Ερπετά ως γνωστόν είναι κυρίως οι

χελώνες ,οι σαύρες και τα φίδια. Εμφανίστηκαν σημειώνει ο Μ.Βασίλειος όλα
890 . https://en.wikipedia.org/wiki/Behavioral_ecology
891 .Davies, N.B., J.R. Krebs, and S.A. West, An Introduction to Behavioural Ecology. John
Wiley & Sons 2012, pp. 254-263.
892 . Johnstone, R.A.- Hinde, C.A., Negotiation over offspring care--how should parents
respond to each other's efforts?. Behavioral Ecology 2006 ,17 (17) pp. 818–827.
893 . Γέν. 1,20-21.
894 . Κιλικίδη ,Σ., Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σ. 217.
895 . Koshland ,Jr. - Daniel ,E., The Seven Pillars of Life .Science 2002 , 295 pp. 2215–
2216. και “organism”. Chambers 21st Century Dictionary (online ed.). Chambers Publishers
Ltd. 1999. : Τα φυτά είναι έμβια ,διότι αποτελούνται από κύτταρα. Τα χαρακτηριστικά των
έμβιων οργανισμών (φυτών ,ζώων, μυκήτων, βακτηρίων κλπ.) είναι : Η κυτταρική μορφή ,οι
γενετικές πληροφορίες ,ο μεταβολισμός ,η ομοιόσταση, η ανάπτυξη,η ανταπόκριση σε
ερεθίσματα ,η αναπαραγωγή ,η προσαρμογή στο περιβάλλον και η επικοινωνία τους με
διάφορους τρόπους .
896 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ.7 ,1 PG 29, 148AC.

147
τα υδρόβια, που κολυμπούν («πᾶν τὸ νηκτικὸν»)897. Τα νηκτικά εμφανίστηκαν

στην επιφάνεια ή στο βάθος του νερού898. Επίσης στα νηκτικά
συμπεριελήφθηκαν και αυτά που έχουν πόδια για να βαδίζουν ,τα οποία
συνήθως είναι αμφίβια ,όπως φώκιες (εικ.63), κροκόδειλοι (εικ.64),
ιπποπόταμοι (εικ.65), βάτραχοι και καβούρια899 (εικ.66). Ακόμη ορισμένα
νηκτικά γεννούν ζωντανά, όπως οι φώκιες ,τα δελφίνια (εικ.67), οι
900,901
νάρκες (εικ.68) και τα σελάχια902,903 (εικ.69). Στα νηκτικά
περιλαμβάνονται και όσα γεννούν αύγά, δηλαδή ,σχεδόν όλα τα είδη των
ψαριών, τα λεπιδωτά ,τα φολιδωτά904, όσα έχουν πτερύγια και όσα δεν
έχουν. Στα νηκτικά όπως αναφέραμε παραπάνω περιλαμβάνονται και τα
ψάρια. Από τα ψάρια άλλα έχουν πολύ μεγάλο όγκο και άλλα είναι πολύ
μικρά. Τα ψάρια εμφανίστηκαν ανοικτά στο πέλαγος, κοντά στην παραλία, στο
βυθό905 ή κοντά στα βράχια. Στο σημείο αυτό αναφέρονται διάφορες
897 . Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , Ζωολογια , Εκδοτική Αθηνών, σ. 240. :

«Νηκτικά» ονομάζονται οι ζωϊκοί οργανισμοί, που ζούν στα υδάτινα περιβάλλοντα (θάλασσες
,λίμνες ,ποταμούς κλπ.) ,οι οποίοι έχουν την ικανότητα να κολυμπούν. Εδώ υπάγονται τα
καρκινοειδή (καβούρια), τα μαλάκια (στρείδια, αχιβάδες, σαλιγκάρια, χταπόδια, σουπιές ,
καλαμάρια), τα κητώδη (φάλαινες ,δελφίνια, φώκιες), οι θαλάσσιες χελώνες και κυρίως τα
ψάρια.
898 . http://www.kathimerini.gr/377159/article/epikairothta/kosmos/zwh-sta-va8h-twn-
wkeanwn : Οι ερευνητές έχουν καταγράψει 17.650 θαλάσσια είδη, τα οποία επιβιώνουν σε
βάθη μεγαλύτερα των διακοσίων μέτρων ,όπου δεν υπάρχει ηλιακό φως. Καταγράφηκαν
επίσης 5.722 είδη, σε βάθος μεγαλύτερο των χιλίων μέτρων από την επιφάνεια της
θάλασσας. Πιστεύαμε ότι τα βάθη των ωκεανών είναι μια έρημος, όμως σφύζουν από ζωή. Ο
αριθμός των οργανισμών που ζουν στα μεγάλα βάθη είναι πολύ μικρός, συγκριτικά με τον
αριθμό των ειδών, που ζουν κοντά στην επιφάνεια.
900 . Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ,Ζωολογία ,Εκδοτική Αθηνών, σ.353. : Η

«νάρκη» είναι ένα πλατύ ψάρι σαν σελάχι ,που φέρει στο κεφάλι δύο εξαγωνικές
ηλεκτροφόρες στήλες. Οι στήλες αυτές παράγουν ηλεκτρικές εκκενώσεις, η τάση των οποίων
μπορεί να φθάσει τα 50-70 volt. Το γεγονός αυτό συντελεί στο να μουδιάζουν αυτοί που την
εγγίζουν.
901 . Αριστοτέλη , περί ζ. ιστ. 9,37 (620 β). : «Ἡ δὲ νάρκη φανερά ἐστι καὶ τοὺς ἀνθρώπους
ποιοῦσα ναρκᾶν».
902 . Αριστοτέλη, Περί ζώων ιστ. 1,5 (489α ). : «Ζῳοτόκα μέν…καὶ τῶν ἐνύδρων τὰ κητώδη,
οἷον δελφὶς καὶ τὰ καλούμενα σελάχη».
903 . Αιλιανού ,Περί ζώων 11,37.: Καλεῖται δὲ σελάχια ὅσα οὐκ ἔχει λεπίδας• εἴη δ' ἂν
μύραινα, γόγγρος, νάρκη,τρυγών,βοῦς, γαλέως, δελφίς, φάλαινα, φώκη. ταῦτα δὲ ἄρα μόνα
τῶν ἐνύδρων ζωοτοκεῖ ».
904 . Τα λεπιδωτά ή φολιδωτά σήμερα ,είναι τάξη των ερπετών ,στην οποίαν ανήκουν οι
σαύρες και τα φίδια .
905 . http://users.sch.gr/skoud/bot/bot.htm : Στο βυθό υπάρχουν ορισμένα ψάρια , όπως η

σφυρίδα (Epinephelus fasciatus), ο ροφός (Epinephelus haifensis), ο σκορπιός
(Trachyscorpia cristulata) ,το Λυθρίνι (Pagellus erythrinus) ,το φαγγρί (Pagrus pagrus) κ.α.
148
οικοθέσεις των ψαριών .Τα ψάρια εμφανίστηκαν μεμονωμένα ή σχημάτισαν

αγέλες (ήταν «ἀγελαῖα»)906. Να σημειωθεί, ότι οι διαφορές και οι ομοιότητες
των ψαριών ήταν αναρίθμητες. Στα νηκτικά συμπεριελήφθηκαν επίσης και τα
κήτη907. Τα ψάρια αν για λίγο χωριστούν από το νερό ,πεθαίνουν. Διότι δεν
μπορούν να αναπνέουν τον αέρα, παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος908. Τα ψάρια
αναπνέουν με τη διαστολή και συστολή των βραγχίων, με τα οποία ρουφούν
και περνούν το νερό δια μέσου της πλοκής των. Ιδιαίτερος είναι ο χώρος
διαβίωσης των ψαριών (οικότοποι), ιδιαίτερη η κατασκευή τους ,ξεχωριστή η
διατροφή τους και ιδιόρρυθμη η ζωή τους909. Τα ψάρια όμως δεν επιδέχονται
εξημέρωση910. Εδώ προβάλλουν οι απαρχές κάθε είδους σαν σπέρματα της
ράτσας τους. Τα σπέρματα που αναφέρει ο Μ. Βασίλειος λέγονται σήμερα
χρωμοσώματα η γονίδια. Το πλήθος κάθε είδους (τα άτομα του είδους)
αποταμιεύονται, για να παρουσιαστούν μελλοντικά, όταν θα χρειαστεί να
αυξηθούν και να πολλαπλασιαστούν. Στα γονίδια ως γνωστόν ,υπάρχουν οι
πληροφορίες για τον αριθμό των αυγών, δηλαδή των ατόμων, που θα
γεννήσει κάθε θηλυκό ψάρι. Διαφορετικά είδη απαρτίζουν τα οστρακόδερμα
(εικ.70), τα κογχύλια (εικ.71) ,οι κτένες (εικ.72) ,τα θαλασσινά σαλιγκάρια
(εικ.73), οι στρόμβοι (εικ.74) ,τα όστρεα (μαλάκια ,που φέρουν σκληρό
κέλυφος,εικ.75), τα «μαλακόστρακα»911 (υδρόβιοι καρκινοειδείς οργανισμοί,
που έχουν μαλακό όστρακο ,όπως οι αστακοί ,οι γαρίδες, τα καβούρια και οι
καραβίδες). Διαφορετικά επίσης είναι τα είδη των «μαλακίων» ,όπως τα
χταπόδια (εικ.76) ,οι σουπιές (εικ.77) κλπ912,913. Μέσα στα είδη υπάρχουν
906 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 8,13 (598α). : «Εἰσὶ δ' οἱ πλείστοι (ιχθύες) ἀγελαῖοι. ἔχουσι δ' οἱ
ἀγελαῖοι ἡγεμόνας πάντες».
907 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 ,1 PG 29, 149AB .
908 .Τα ψάρια με τα βράγχια παίρνουν οξυγόνο από τον αέρα, που είναι διαλυμένος στο
νερό.
909 . https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A8%CE%AC%CF%81%CE%B9 : Τα
χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ψαριών είναι τα παρακάτω. Τα ψάρια κινούνται με πτερύγια,
φέρουν λέπια και αναπνέουν με βράγχια. Το μέγεθος των ενήλικων ψαριών κυμαίνεται από
ένα εκ. μέχρι 15 μέτρα. Τα θηλυκά ψάρια είναι μεγαλύτερα των αρσενικών ψαριών. Τα ψάρια
είναι υδρόβια, ζουν σε αλμυρό ή σε γλυκό νερό και είναι παμφάγα ,σαρκοφάγα, χορτοφάγα
ή πλαγκτονοφάγα.
910 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 ,1 PG 29,149B
911 . ό.π., 7 ,2 PG 29,149C .
912 . Αριστοτέλης, Περί ζώων γενέσεως (715b.) : «καὶ τούτων τοῖς μὲν καθ' ὅλον τὸ γένος
οἷον τοῖς μαλακίοις καὶ τοῖς μαλακοστράκοις ». Η διαίρεση σε μαλάκια και μαλακόστρακα
ανήκει στον Αριστοτέλη.
913 . Αιλιανού, Περί ζώων 11,37.

149
επίσης αναρίθμητες ποικιλίες914.
Οι δράκοντες915 (οφιοειδή υδρόβια ερπετά, εικ.78), οι μύραινες (εικ.79) και

τα χέλια (εικ.80) ,που ευδοκιμούν στους λασπώδεις ποταμούς και στις
λίμνες, μοιάζουν στην κατασκευή τους περισσότερο με τα δηλητηριώδη
ερπετά παρά με τα ψάρια. Πρέπει να σημειωθεί ,ότι άλλα είναι τα είδη
αυτών που γεννούν αυγά και άλλα αυτών που γενούν ζωντανά. Ζωντανά
γεννούν τα είδη των γαλέων ,τα σκυλόψαρα916(εικ.81) και γενικά τα λεγόμενα
σελάχια917.
Ο Μ. Βασίλειος έχει υπόψη του ,ότι τα περισσότερα κήτη γεννούν

ζωντανά, π.χ. τα δελφίνια και οι φώκιες918. Αν τα τέκνα των κητών φοβηθούν
οι μητέρες τους τα βάζουν πάλι στην κοιλιά τους, για να τα
919
προστατεύσουν . Άλλα είναι τα είδη των κητών και άλλα των ψαριών. Σε
κάθε είδος ψαριού υπάρχουν επίσης αναρίθμητες ποικιλίες. Κάθε είδος
διακρίνεται με το όνομά του ,την τροφή του, το σχήμα του ,το μέγεθός του και
το είδος της σάρκας του. Όλα τα είδη των ψαριών διακρίνονται μεταξύ τους
,διότι έχουν πολύ μεγάλες διαφορές στα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα 920.
Ποιος θυννοσκόπος921 μπορεί να μας απαριθμήσει τις ποικιλίες των ειδών
των ψαριών ; Οι θυννοσκόποι δεν είναι ικανοί να υπολογίσουν τον αριθμό των
ψαριών στις μεγάλες αγέλες. Δεν μπορούν επίσης να μας διδάξουν για το
κάθε ψάρι. Άλλα διδάσκουν αυτοί που αλιεύουν στον Ινδικό ωκεανό ,άλλα
όσοι αλιεύουν στον Αίγυπτιακό κόλπο (νοτιοανατολική Μεσόγειο), άλλα οι
νησιώτες και άλλα οι Μαυρούσιοι (Μαυριτανοί).
914 . Κουτσού ,Θ. Β. ,Το Βασίλειο των φυτών .Συστηματική Βοτανική Αγγειοσπέρμων
,Θεσσαλονίκη 2012 ,σ. 22. : Μέσα στα είδη υπάρχουν μικρότερες ταξινομικές βαθμίδες ,τα
υποείδη και οι ποικιλίες στα φυτά και οι φυλές (ράτσες) στα ζώα.
915 . Ψαλ. 73,14. : «σὺ συνέθλασας τὴν κεφαλὴν τοῦ δράκοντος, ἔδωκας αὐτὸν βρῶμα λαοῖς
τοῖς Αἰθίοψι».
917 .Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , Ζωολογία , Εκδοτική Αθηνών, σσ.75,

320,309 . : Ο γαλέος γεννά ζωντανά άτομα ,τα οποία έχουν αναπτυχθεί μέσα σε αυγά στη
μήτρα του.
918 . Αριστοτέλη ,Περί ζ. ιστ. 1,5(489α). : «Ζῳοτόκα μὲν...καὶ τῶν ἐνύδρων τὰ κητώδη, oἷον
δελφὶς...».
919 . Δε συμβαίνει στα κήτη ,ότι συμβαίνει στα καγκουρώ.
920 . http://www.enidrio.gr/el/fish/fish_physiology/ : Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των

ψαριών αναφέρονται κυρίως : Στα πτερύγια, στη βλέννα του δέρματος ,στα λέπια ,στο
χρώμα, στο κεφάλι, στο στόμα, στα μουστάκια, στα ρουθούνια, στο επιπωμάτιο των
βραγχίων, στην πλευρική γραμμή του σώματος ,στο σκελετό του ψαριού, στη νηκτική κύστη
κλπ.
921 . Ο παρατηρητής των τόννων ,που ειδοποιεί τους ψαράδες για να ρίξουν τα δίκτυα τους
στη θάλασσα.
150
Πολλές διαφορές υπάρχουν στους τόπους διαβίωσης (βιοτόπους), μεταξύ

των αρσενικών και των θηλυκών και στους τρόπους πολλαπλασιασμού του
κάθε είδους ψαριού922. Στα σκυλόψαρα π.χ. το αρσενικό άτομο περιστρέφεται
γύρω από το θηλυκό και γονιμοποιεί τα αυγά ,που γεννά το τελευταίο. Μετά
από έξι μήνες βγαίνουν τα νεαρά άτομα. Στα σελάχια η γονιμοποίηση είναι
εσωτερική. Ύστερα, το θηλυκό γεννά τα αυγά .Τα νεαρά άτομα θα βγούν από
τα αυγά μετά από έξι μήνες923.
Τα περισσότερα ψάρια δεν κλωσούν τα αυγά τους όπως τα πτηνά, ούτε

κτίζουν φωλιές, ούτε ανατρέφουν τα γεννήματά τους με κόπους, αναφέρει ο
Μ. Βασίλειος . Τα αυγά που παράγουν παραμένουν στο νερό. Σε κάθε είδος
η γενεά που γεννάται είναι απαράλλακτη με τούς γονείς τους. Δεν ισχύει
επιστημονικά σήμερα η άποψη αυτή. Το ένα είδος δε μοιάζει καθόλου με ένα
άλλο είδος. Δεν υπάρχουν στα ψάρια μικτοί τύποι924,925, λέει ο Μ. Βασίλειος
όπως στην ξηρά οι ημίονοι (οι οποίοι είναι υβρίδια του γαϊδάρου ,Equus
asinus, με το άλογο Equus cabalus). Να σημειωθεί, ότι τα διαειδικά υβρίδια
των ζώων είναι στείρα ,δηλαδή ο ημίονος (μουλάρι) είναι στείρος. Μερικά
πτηνά επίσης νοθεύουν το είδος τους .Κανένα ψάρι δεν έχει δόντια μόνο στη
μία σιαγόνα926, όπως στην ξηρά το βόδι (εικ.82) και το πρόβατο927 (εικ.83)
,αναφέρει ο Μ. Βασίλειος. Ούτε μηρυκάζει (αναμασά) κανένα είδος ψαριού ,
922 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ.7 ,2 PG 29, 152AΒ.
923 . https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A8%CE%AC%CF%81%CE%B9 : Τα θηλυκά ψάρια

φέρουν δύο ωοθήκες. Τα αρσενικά ψάρια έχουν δύο σπερματοδόχους κύστεις. Όλα σχεδόν
τα ψάρια είναι ωοτόκα, ενώ κάποια από αυτά κρατούν τα αυγά μέχρι να εκκολαφθούν και
μετά γεννούν τα μικρά τους. Τα ωοτόκα ψάρια γεννούν τ΄ αυγά τους στο υγρό περιβάλλον και
τα αρσενικά πλησιάζουν για να τα γονιμοποιήσουν με το σπέρμα τους.
924 . Suresh, A. V. Culture of walking catfish in Thailand. J. Aquacult.-Trop. ,1991, 2, pp.10-

12. : Στα ψάρια έχουν παραχθεί διαειδικά είδη. Τα είδη Clarias gariepinus και
C.macrocephalus έδωσαν διαειδικά υβρίδια.
925 . Khan, H. A., S. D.Gupta, P. V. G. K Reddy, M. S. Tantia, and G. V. Kowtal,. Production

of sterile intergeneric hybrids and their utility in aquaculture and stocking. In: Keshavanath, P.
and Radhakrishnan, K. V. (eds.), Carp Seed Production Technology. Special Publication of
the AFS No 2. Asian Fisheries Society, Mangalor, India 1990 ,pp. 41-48. : Είδη ψαριών που
ανήκαν σε διαφορετικά γένη έδωσαν υβρίδια. Τα γένη Cyprinus carpius και Labeo rohita
έδωσαν διαγενικά υβρίδια.
926.http://www.livepedia.gr/index.php/%CE%99%CF%87%CE%B8%CF%8D%CE%B5%CF
%82 : Τα περισσότερα ψάρια έχουν δόντια και στις δύο σιαγόνες, χωρίς ρίζα ,όμοια μεταξύ
τους. Στην οικογένεια όμως των κυπρινιδών, δόντια στα σαγόνια δεν υπάρχουν ,αλλά
υπάρχουν φαρυγγικά δόντια.
927.://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%BF%CF%85%CF%82_%CE%BF_%CF%84%CE
%B1%CF%8D%CF%81%CE%BF%CF%82/ : Το βόδι και το πρόβατο δεν έχουν στην
οδόντωσή τους ,τους άνω οκτώ τομείς. Οι τελευταίοι έχουν αντικατασταθεί από μία σφαιρική
προεξοχή των ούλων.
151
εκτός από το σκάρο ,όπως μας πληροφορούνε μερικοί928. Όλα τα ψάρια

έχουνε πυκνές σειρές πολύ κοφτερών δοντιών ,για να μη τους πέφτει η
τροφή από το στόμα κατά τη διάρκεια του πολύωρου μασήματος. Διότι, αν η
τροφή δεν κατατεμαχιζόταν γρήγορα, για να σταλεί αμέσως στην κοιλιά, το
νερό θα την αλλοίωνε κατά τη διάρκεια της μάσησης929. Επίσης, για κάθε
είδος ψαριού υπάρχει διαφορετική τροφή. Άλλα ψάρια τρέφονται με βούρκο,
άλλα με φύκια και άλλα με φυτά ,που αναπτύσσονται μέσα στο νερό 930. Τα
περισσότερα ψάρια τρώγονται μεταξύ τους. Το μικρό ψάρι γίνεται τροφή του
μεγαλύτερου. Συμβαίνει καμιά φορά ένα ψάρι να έχει στο στόμα του ένα
μικρότερο και ένα μεγαλύτερο ψάρι να τα φάει και τα δύο ταυτόχρονα και να
βρεθούν στο στόμαχο του τελευταίου931. Εδώ ο Μ. Βασίλειος αναφέρει τη
σαρκοφάγο τροφική αλυσίδα.
Ο κάβουρας επιθυμεί τη σάρκα του στρειδιού, αλλά του είναι δύσκολο να

τη φάει ,διότι περιβάλλεται από όστρακο, λέει ο Μ. Βασίλειος. Η φύση
ασφάλισε την τρυφερή σάρκα του στρειδιού με αδιάρρηκτο φράγμα. Το
στρείδι περιβάλλεται από δυο ελάσματα (σχεδόν στρογγυλά η ωοειδή
,επίπεδο το ένα ,κυρτό το άλλο), που εφαρμόζουν μεταξύ τους με ακρίβεια.
Έτσι τα νύχια του κάβουρα μένουν άπρακτα. Όταν το στρείδι λιάζεται σε ένα
απάνεμο μέρος έχοντας εντελώς ανοικτά τα ελάσματά του, τότε ο κάβουρας
πηγαίνει κρυφά και βάζει ανάμεσά τους μια πετρούλα ,για να εμποδίσει το
κλείσιμό τους. Έτσι με την εξυπνάδα του αναπληρώνει τη δύναμη που του
λείπει932,933,934,935.
928 . Αριστοτέλη Περί ζ. ιστ. 2,17 (508β) .: «Ἔνιοι γὰρ (ἰχθύες) πάμπαν ἐντεροειδῆ ( κοιλίαν )
ἔχουσιν, οἷον ὃν καλοῦσι σκάρον, ὃς δὴ καὶ δοκεῖ μόνος ἰχθὺς μηρυκάζειν» . Το ψάρι αυτό
τρέφεται κυρίως με βενθικά φύκη και πιστευόταν ,ότι μηρυκάζει την τροφή του.
929 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 ,2 PG 29,152AC.
930 . ό.π., 7,3 PG 29, 152C.
931 . ό.π., 7 , 3 PG 29,152CD
932 .Αιλιανού, Περί ζώων 3, 29. : Ο πιννοτήρας είναι ένα είδος καβουριού. Η πίννα περιμένει
να συλλάβει θαλάσσια ζωΰφια. Μόλις μπει κάποιο ζωΰφιο, τότε ο πιννοτήρας εισδύει μεταξύ
των ελασμάτων της και τρώει το ζωΰφιο και τη σάρκα της πίννας.
933 . Πλούταρχου, Πότερα τῶν ζῳων…30(980β).
934 . Νέα Εγκυκλοπαιδεία, Συλλογικό έργο, εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία 2006, τ. 21, σ. 15. : Η
πίννα (Pinna) είναι ένα γένος των δίθυρων μαλακίων . Ζει στις εύκρατες και στις θερμές
θάλασσες. Το όστρακό της αποτελείται από δύο τριγωνικά ελάσματα, τα οποία είναι ενωμένα
στην κορυφή τους, ώστε να ανοίγουν και να κλείνουν. Στο εξωτερικό μέρος τα ελάσματα
έχουν χρώμα κίτρινο και στο εσωτερικό παρουσιάζουν ελαφρύ ιριδισμό. Το μήκος του ζώου
φτάνει τα 70 εκατοστά. Στον ελληνικό χώρο απαντάται η πίννα η ευγενής. Αρκετά είδη πίννας
συμβιώνουν με καβούρια (πιννοθήρες η πιννοκαβούρια), τα οποία βρίσκουν προστασία στην
κοιλότητά της. Σε αντάλλαγμα, την προειδοποιούν να κλείσει τα ελάσματά της όταν υπάρχει
κίνδυνος.
152
Να ζηλεύεις την ευρεσιτεχνία και τη μεθοδικότητα των καβουριών και όχι τη

δολιότητα του χταποδιού και την ικανότητά του να εξαπατά. Σε όποια πέτρα
κολλήσει κάθε φορά, εκείνης το χρώμα παίρνει936.Έτσι τα περισσότερα ψάρια,
καθώς κολυμπούν ανύποπτα πέφτουν επάνω στο χταπόδι, νομίζοντας ότι
είναι πέτρα, και γίνονται θήραμα του πονηρού χταποδιού937,938.
Τα είδη των ψαριών μοιράστηκαν τον κατάλληλο για αυτά χώρο και δεν
εισβάλλουν στους χώρους (βιοτόπους) των άλλων, αλλά ζουν μέσα στα όριά
τους ,παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Κανείς γεωμέτρης939 δε διένειμε τα οικόπεδα
τους ,τα οποία δεν είναι περιφραγμένα με τείχη, δεν είναι χωρισμένα με
σύνορα και αυτομάτως έχει καθοριστεί για το καθένα ψάρι ο βιότοπος που
του χρειάζεται. Αυτός μεν ο κόλπος (υγρότοπος) είναι για να βόσκουν τα τάδε
και τάδε είδη ψαριών, εκείνος για τα άλλα και τα ψάρια που εδώ είναι
πάμπολλα, αλλού δεν τα βρίσκεις καθόλου. Οι δύο τελευταίες έννοιες
λέγονται αντίστοιχα αφθονία και ανυπαρξία ορισμένων ειδών .Υπάρχει ένας
νόμος της φύσεως ,ο οποίος δίνει στο καθένα ψάρι ως κλήρο το χώρο της
διαβίωσης (βιότοπο) σύμφωνα με τις ανάγκες του. Τα κήτη γνωρίζουν τον
χώρο της διαβίωσης, που τους καθόρισε η φύση940.
Βλέπει κανείς κατά τον καιρό της ανάβασης (μετανάστευσης) ,τα ψάρια να
σχηματίζουν ενωμένα ένα είδος ρεύματος, και να ρέουν δια μέσου της
Προποντίδας προς τον Εύξεινο Πόντο ,σχολιάζει ο Μ. Βασίλειος. Ποιος τα
παρακινεί; Ποιο βασιλικό πρόσταγμα; Ποια διατάγματα τοιχοκολλημένα στην
πλατεία καθορίζουν την προθεσμία; Ποιοι είναι οι αρχηγοί της αποστολής
προς τα ξένα; Μη περιφρονείς λοιπόν τα ψάρια, επειδή δεν έχουν λαλιά ούτε
λογική941.
936 . Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ,Ζωολογία , Εκδοτική Αθηνών, σ.

376. : Το χρώμα του χταποδιού κυμαίνεται από κοκκινωπό έως γκριζόλευκο. Στο δέρμα του
έχει χρωματοφόρα κύτταρα και μπορεί και προσαρμόζει το σώμα του στο περιβάλλον
(Καμουφλάζ). Τα ζώα προσαρμόζουν το χρώμα τους προς το περιβάλλον στο οποίο ζουν ,για
να γίνουν δυσδιάκριτα στους εχθρούς ή στα θηράματα τους. Με τον τρόπο αυτό θα
μπορέσουν να επιβιώσουν.
937 .Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 9,37 (622α). : Ὁ δὲ πολύπους…θηρεύει τοὺς ἰχθῦς τὸ χρῶμα
μεταβάλλων καὶ ποιῶν ὅμοιον οἷς ἂν πλησιάζῃ λίθοις».
938 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 , 3 PG 29, 153BD.
939 . Γεωμέτρης είναι αυτός, που μετρά τα χωράφια και τα οικόπεδα.
940 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 , 4 PG 29, 156B.
941 . Galtsoff P. S., Seasonal Migrations of Mackerel in the Black Sea. Ecology 1924 ,5 (1)
pp.1-5.: Το σκουμπρί μεταναστεύει από την προποντίδα ,προς τα βόρεια παράλια της Μ.
Ασίας και προς τα παράλια της Κριμαίας.
153
Τα κήτη κατέλαβαν τη θάλασσα (υγρότοποι των θαλάσσιων

οικοσυστημάτων) που είναι έξω από τις χώρες της οικουμένης (Ατλαντικό
ωκεανό). Κάθε είδος ψαριού κατοικεί στα μέρη της θάλασσας, που του
δόθηκαν.
Τα ζώα υποδιαιρούνται σε χερσαία, σε πτηνά, και σε υδρόβια942. Τα

αποδημητικά ψάρια επίσης943, οργανώνουν την αποδημία σαν να την
αποφασίζουν σε κοινό βουλευτήριο και ξεκινούν όλα με ένα σύνθημα
αναφέρει ο Μ. Βασίλειος. Διότι όταν τους έρθει ο καθορισμένος καιρός της
εγκυμοσύνης, σηκώνονται από διάφορους κόλπους, παρακινούμενα από τον
κοινό φυσικό νόμο που τα διέπει και μεταναστεύουν ολοταχώς στη Βόρεια
θάλασσα (Εύξεινο Πόντο)944. Το ψάρι δε φέρει αντίρρηση στο νόμο του Θεού.
Μη περιφρονείς τα ψάρια, επειδή δεν έχουν λαλιά και λογική945.
Τα κήτη (φάλαινες, δελφίνια ,φώκιες) ζουν στον Ατλαντικό και έχουν

μέγεθος σαν τα βουνά946.
Τα ψάρια οργανώνουν μεγάλη αποδημία για τη διαιώνιση του είδους

τους, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Έχουν βαθιά χαραγμένο το νόμο της
φύσεως, ο οποίος τους υποδεικνύει τι πρέπει να κάνουν. Κατευθύνονται στον
Εύξεινο Πόντο ,διότι το νερό εκεί περιέχει λιγότερο αλάτι, επειδή η ηλιοφάνεια
δεν είναι μεγάλη και η εξάτμιση του θαλασσινού νερού είναι λιγότερη. Στο
μέρος αυτό θα γεννήσουν και θα θρέψουν τα νεογνά τους. Όταν ολοκληρωθεί
ο σκοπός της αποδημίας τους θα επιστρέψουν πάλι στην πατρίδα τους
ομαδικά. Οι ακτές του βόρειου Εύξεινου Πόντου είναι αβαθείς ,οι άνεμοι
ανακατεύουν την άμμο του βυθού και εκβάλλουν μεγάλοι ποταμοί. Στα
παραπάνω μέρη παραμένουν κατά τη διάρκεια του θέρους. Κατά το χειμώνα
942 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,2 PG 29, 168BD.
943 . Τα ψάρια μεταναστεύουν με διάφορους τρόπους : α) Από τη θάλασσα προς το γλυκό

νερό ,για να αναπαραχθούν.( Myers, G. S., Usage of Anadromous, Catadromous and allied
terms for migratory fishes. Copeia 1949 , pp. 89–97.). β) Από το γλυκό νερό προς τη
θάλασσα ,προκειμένου να αναπαραχθούν. ( Myers, G. S., Usage of Anadromous,
Catadromous and allied terms for migratory fishes. Copeia 1949 , pp. 89–97. ). γ) Οι
μεταναστεύσεις τους γίνονται εξολοκλήρου σε γλυκό νερό. δ) Ζουν και μεταναστεύουν
εξολοκλήρου στη θάλασσα . (Myers, G. S., Usage of Anadromous, Catadromous and allied
terms for migratory fishes. Copeia 1949 , pp. 89–97.) και ( Secor, D.H. - Kerr L.A., A lexicon
of life cycle diversity in diadromous and other fishes. Am. Fish. Soc. Symp. 2009, 69, pp.537-
556.).
944 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7,4 PG 29, 156CD.
945 . ό.π., 7,4 PG 29, 157A
946 .Calambokid J. , Blue Whales (WorldLife Library Series) Voyageur Press 1997. : Η
μεγαλύτερη σε μήκος φάλαινα είναι η γαλάζια φάλαινα (Balaenoptera musculus ,
Μπαλαινόπτερα η μυώδης ,μπλέ φάλαινα ) ,με μήκος που φθάνει τα 30 μέτρα.
154
επιστρέφουν στο μέρος από το οποίο ξεκίνησαν ,το οποίο είναι θερμότερο
,δεν το δέρνουν οι βόρειοι άνεμοι και οι κόλποι του είναι πιο ήρεμοι 947,948,949,950.
Τα ψάρια ξέρουν τι να προτιμούν και τι να αποφεύγουν951. Δηλαδή

λαμβάνουν κάποια πρόνοια για το μέλλον. Στις παραλιακές χώρες λένε, ότι
όταν ο θαλάσσιος εχίνος952,953 (εικ.84) προβλέπει θαλασσοταραχή από
βίαιους ανέμους, τότε πηγαίνει κάτω από μια πέτρα και γαντζώνεται σ’ αυτή
για να μην τον παρασύρουν τα κύματα εδώ και εκεί954.
Η έχιδνα (εικ.85), για το σκοπό του γάμου πηγαίνει και συναντά τη

θαλάσσια Μύραινα (σμέρνα,εικ.86) και αφού κάνει εμφανή την παρουσία της
με σφύριγμα, την καλεί να εξέλθει από το βυθό για γαμική συμπλοκή. Εκείνη
τότε υπακούει και ενώνεται με το φαρμακερό όφι955,956,957.
947 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 8,13 (598αβ). : «Εἰσπλὲουσι δ’ εἰς Πόντον διά τε τὴν τροφὴν (ἡ
γὰρ νομὴ καὶ πλείων καὶ βελτίων διὰ τὸ πότιμον),…διά τε δὴ τὴν τροφὴν εἰσπλέουσι καὶ διὰ
τὸν τόκον • τόποι γάρ εἰσιν ἐπιτήδιοι ἐντίκτειν ,καὶ τὸ πότιμον καὶ τὸ γλυκύτερον ὕδωρ
ἐκτρέφει τὰ κυήματα ».
948 . Οππιανού, Αλιευτικά 1, 595 - 604. : «Εὖτ’ ἄν δ’ εἰαρινοῖο περιπλήθωσι γόνοιο ἰχθὺες
ὠοτόκοι, τοὶ μὲν κατὰ χῶρον ἕκαστοι εὔκηλοι μίμνουσιν ἐνι σφετέροισι δόμοισι • πολλοὶ δ’
ἀγρόμενοι ξυνὴν ὁδὸν ὁρμώωνται Εὔξεινον μετὰ πόντον, ἵν’ αὐτόθι τέκνα τέκωνται. κεῖνος γὰρ
πάσης γλυκερώτερος ἀμφιτρίτης κόλπος, ἀπειρεσίοισι καὶ εὐύδροις ποταμοῖσιν ἀρδόμενος,
μαλακαὶ δὲ πολυψάμαθοί τ’ ἐπιωγαί, ἐν δὲ οἱ εὐφυέες τε νομαὶ καὶ ἀκύμονες ἀκταὶ πέτραι τε
γλαψυραὶ καὶ χηραμοὶ ἰλυόεντες, ἄκραι τε σκιεραὶ καὶ ὅσ ’ ἰχθύσι φίλτατ’ ἔασιν».
949 . Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ,Ζωολογία ,Εκδοτική Αθηνών, σσ. 321-

322,368,369,266,315. : Τα Ψάρια που μεταναστεύουν είναι οι σολομοί ,τα χέλια ,οι πέστροφες
και το σκουμπρί. Οταν πλησιάζει η εποχή της αναπαραγωγής ,αρχές του χειμώνα, η αρχές
της άνοιξης ,οι σολομοί σχηματίζουν ομάδες και αναζητούν το ποτάμι όπου γεννήθηκαν, για
να γεννήσουν σε αυτό. Παραμένουν στα γλυκά νερά για 1-4 χρόνια. Υστερα μεταναστεύουν
στη θάλασσα. Επιστρέφουν και πάλι στα γλυκά νερά για να γεννήσουν μετά από 1-6 χρόνια.
950 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 ,4 PG 29, 157AC.
951 .ό.π., 7 , 5 PG 29, 157D.
952 . « θαλάσσιος ἐχῖνος » είναι ο αχινός. Οι κάτοικοί της Καππαδοκίας όμως ,δε γνωρίζουν
τα ζώα της θάλασσας.
953 . Μ.Βασιλείου, Εἰς Εις Εξαήμ. 7,5 PG 29, 160A.
954 .Αιλιανού, Περί ζώων 7,33. : «Τοὺς ἐχίνους ὁ κλύδων κυλίων εἰς τὰ ἔξω καὶ προαράπων
τῷ ξηρῳ τῆς θαλάσσης βιαιότατα ἐκβάλλει. τοῦτο τοίνυν ἐκεῖνοι δεδιότες, ὅταν αἴσθωνται
φρίττον τὸ κῦμα…,ταῖς ἀκάνθαις ἀναιροῦνται λιθίδια…καὶ ἔχουσιν ἕρμα».
955 .ό.π., 1, 50. : «Ἡ μύραινα, ὅταν ὁρμῆς ἀφροδισίου ὑποπλησθῆ, πρόεισιν ἐς τὴν γῆν καὶ
ὁμιλίαν ποθεῖ νυμφίου καὶ μάλα πονηροῦ• πάρεισι γάρ εἰς ἔχεως (= οχιάς αρσενικής )
φωλεόν, καὶ ἄμφω συμπλέκονται. ἤδη δέ, φασί, καὶ ὁ ἔχις οἰστρήσας καὶ ἐκεῖνος ἐς μίξιν
ἀφικνεῖται πρὸς τὴν θάλατταν,καὶ οἱονεί κωμαστὴς σὺν τῷ αὐλῷ θυροκοπεῖ, οὕτω τοι καὶ
ἐκεῖνος συρίσας τὴν ἐρωμὲνην παρακαλεῖ, καὶ αὐτὴ πρόεισι, τῆς φύσεως τὰ ἀλλήλων
διῳκισμένα συναγούσης ἐς ἐπιθυμίαν τὴν ὁμοίαν καὶ κοῖτον τὸν αὐτὸν»

155
Τα άτομα ενός είδους θαλάσσιου σαλιγκαριού περιέχουν μαργαριτάρια

(εικ.87). Οι πίννες958,959,960 προσκολλούνται με τις χρυσές ίνες του βύσσου τους
στις πέτρες της θάλασσας. Τις ίνες αυτές κανένας βαφέας (ανθοβάφος) δεν
κατόρθωσε να τις μιμηθεί.
Το κοράλλι της θάλασσας (εικ.88) είναι χλόη, όταν όμως το βγάλουν στον
αέρα πήζει και αποκτά τη στερεότητα της πέτρας961.
Ορισμένα θαλάσσια σαλιγκάρια (εικ.89,90) χαρίζουν στους βασιλιάδες τις

αλουργίδες (πορφυρού χρώματος ενδύματα).
«Ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὰ κήτη τὰ μεγάλα»962. Ο Μ. Βασίλειος σχολιάζει, ότι

λέγονται μεγάλα τα κήτη ,όχι επειδή είναι μεγαλύτερα από τη γαρίδα και τη
μαινίδα963 ,αλλά επειδή είναι ίσα με τα μεγαλύτερα βουνά964. Τα κήτη δε
συχνάζουν στις παραλίες και συναντούνται στον Ατλαντικό ωκεανό 965,966. Τα
πιο μεγάλα πλοία, όταν τρέχουν με ολάνοιχτα τα πανιά και τα ωθεί ταχύς
ευνοϊκός άνεμος αναπτύσσουν τη μέγιστη ταχύτητα. Όμως ένα πολύ μικρό
ψαράκι, η εχενηΐς967,968,969 ,970 (εικ.91) μπορεί να συγκρατήσει τα σκάφη αυτά
957 . Η έχιδνα και η Μύραινα δεν μπορούν να γονιμοποιηθούν μεταξύ τους ,διότι δεν
ανήκουν στο ίδιο είδος.
958 . Αιλιανού ,Περί ζώων 3, 29.
959 . Πλούταρχος, Πότερα των ζώων. . . ,30 (980d).
960 .Η πίννα είναι όστρεον με δύο ελάσματα επιμήκη και βύσσο μεταξώδη, ο οποίος
χρησιμοποιούνταν καμμιά φορά για την κατασκευή υφασμάτων.
961 .Το κοράλι είναι ζώο με εξωσκελετό από ανθρακικό ασβέστιο.
962 . Γέν. 1,21.
963 . Αιλιανού, Περί ζώων 12,28.: Μαινίς είναι ένα είδος ψαριού.
964 . ό.π., 13,20 .: Tα κήτη είναι τόσο μεγάλα, που τα κτυπούνε κεραυνοί ,όταν βρίσκονται
στην επιφάνεια της θάλασσας ,όπως συμβαίνει με τα ψηλά βουνά.
965 .ό.π., 9,49. : «Τῶν κητῶν τῶν μεγίστων αἰγιαλοῖς…πελάζει οὐδὲ ἕν• οἰκεῖ δὲ τὰ πελάγη».
967 . Αιλιανού, Περί ζώων 1, 36. : «Ἡ δὲ ἐχενηῒς ἐπέχει τὰς ναῦς, καὶ ἐξ οὗ ποιεῖ καλοῦμεν
αὐτὴν».
968 . Πλουτάρχου, Συμποσιακά προβλήματα 2, 7, 1. : «…θαυμάσαι τὴν δύναμιν, οὐκ ὀλίγην

βραδυτῆτα καὶ διατριβὴν (=βραδυπορείαν) παρὰ τὸν ττλοῦν ἀπεργασαμένης τῆς ἐχενηΐδος».
969 . Οππιανού, Αλιευτικά 1,217-234. : «…δ’ ὀλισθηρῆς ἐχενηΐδος ἐφράσαντο

ναυτίλοι…νῆα…ἡ δ’οὔτ’ οἰήκων ἐμπάζεται ,οὔτ’ ἀνέμοισι πείθεται, οὐ ῥοθίοισιν ἐλαύνεται,
ἀλλὰ παγεῖσα μίμνει τ’ οὐκ ἐθέλουσα καὶ ἐσσυμένη πεπέδηται, ἰχθύος οὐτιδανοῖο…».
156
ακίνητα στο πέλαγος ,για πολύ χρονικό διάστημα. Δεν αληθεύει βέβαια το
γεγονός που προαναφέρθηκε. Οι ξιφίες971 (εικ.92), οι πρίονες972 και οι κύνες
(σκυλόψαρα)973 κυριαρχούν στη θάλασσα .
Ο Μ. Βασίλειος τονίζει, ότι φοβερές είναι οι φάλαινες974 (εικ.93), και οι

ζύγαινες975 (εικ.94). Επίσης το κεντρί της θαλάσσιας τρυγόνας
976,977,978
(σελαχιού) ακόμη και όταν είναι νεκρή είναι φοβερό. Έχει βρεθεί ,ότι
τα σελάχια έχουν ηλεκτροφόρα όργανα στις ουρές τους. Ο «θαλάσσιος
λαγός»979,980,981,982 (πιθανώς η Aplysia dactylomela, εικ.95) ακόμη ,είναι
φοβερός και καταστροφικός.
«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός• Ἐξαγαγέτω ἡ γῆ ψυχὴν ζῶσαν κατὰ γένος, τετράποδα

και ἑρπετὰ και θηρία κατὰ γένος. καὶ ἐγένετο οὕτως»983 . Η γη δεν είναι
έμψυχη, υποστηρίζει ο Μ.Βασίλειος. Οι μανιχαίοι λένε ,ότι η γη έχει ψυχή. Αν
970 .Αριστοτέλη Περί ζ. ιστ. 2,14 (505β). : «ἔστι δ ’ἰχθύδιόν τι τῶν πετραίων, ὃ καλοῦσί τινες
ἐχενηΐδα, καὶ χρῶνταί τινες αὐτῷ πρὸς δίκας καὶ φίλτρα», δηλαδή για να κερδίσουν μια δίκη,
η για να προκαλέσουν τον έρωτα σε κάποιο πρόσωπο.
971 . ό.π., 2,13 (505α). : Ο ξιφίας είναι ένα ψάρι, του οποίου η πάνω σιαγώνα επιμηκύνεται
σαν ξίφος.
972 . Οι Πρίονες είναι ανύπαρκτα ψάρια ,τα οποία έχουν το σχήμα του ξιφία ,αλλά η
προεξοχή της πάνω σιαγόνας τους είναι πριονωτή.
973. Αιλιανού, Περί ζώων 1,54. : «Κυνῶν θαλαττίων τρία γένη».
974 . Αριστοτέλη , Περί ζ. ιστ. 2,15 (506(3). : «Καὶ ἔστι μέγιστα (κήτη)… καὶ οἱ φύσαλοι (=
φάλαινες φυσητήρες)».
975 . ό.π., 2,15 (506(3). : «Καὶ ἔστι μέγιστα (κήτη) …καὶ ἡ ζύγαινα…».
976 . ό.π., 1,5 (459β). : «τῶν δὲ σελαχῶν ἔνια μὲν οὐκ ἔχει πτερύγια…, ὥσπερ βάτος και
τρυγών».
977 . Αιλιανού, Περί ζώων 1,56. και 2,36. : «Τῆς τρυγόνος τῆς θαλαττίας τὸ κέντρον ἔστιν
ἀπρόσμαχον • ἐκέντησε γὰρ καὶ ἀπέκτεινε παραχρῆμα,…».
979 . http://en.wikipedia.org/wiki/Aplysia_dactylomela.: Ο οργανισμός αυτός είναι ένα

σαλιγκάρι της θάλασσας χωρίς όστρακο ,μήκους 41 εκατ.
980 . Carefoot, T.H, S.C. Pennings and J. P. Danko, A test of novel function(s) for the ink
of sea hares. J. Exp. Mar. Bio. Ecol. 1999 ,234 (2) ,p.185. : Το είδος αυτό εκκρίνει ιώδες
μελάνι όταν ενοχληθεί, που προκαλεί αλλαγή της συμπεριφοράς στους θηρευτές του
(ασπόνδυλα ή ψάρια).
981.http://www.thecephalopodpage.org/MarineInvertebrateZoology/Aplysiadactylomela.html. :
Το δέρμα του «θαλάσσιου λαγού» επίσης περιέχει τοξίνες και οι θηρευτές του αποφεύγουν
να τον καταναλώσουν.
983 . Γεν. 1,24.

157
η γη εξέβαλε την ψυχήν της ,τώρα δε θα είχε ψυχή. Ο Θεός της εχάρισε τη
δύναμη να εξαγάγει ψυχές ζώσες.
Τα υδρόβια ακόμη ,έχουν κάπως ατελέστερη ζωή, παρατηρεί ο

Μ.Βασίλειος. Η ακοή τους είναι βαρειά ,βλέπουν ασθενώς, δεν έχουν μνήμη
,ούτε φαντασία, δεν αναγνωρίζουν τους γνωστούς. Στα υδρόβια
δημιουργήθηκαν σώματα εμψυχωμένα. Τα υδρόβια είναι άφωνα, δεν
εξημερώνονται, ούτε εκπαιδεύονται, και είναι αδύνατο να συμμετάσχουν στο
βίο του ανθρώπου.
Τα χερσαία είναι τελειότερα παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος. Η ψυχή τους έχει

την ηγεμονία. Διότι οι αισθήσεις τους είναι περισσότερο σαφείς
,αντιλαμβάνονται τα παρόντα με οξύτητα και ενθυμούνται τα παρελθόντα με
ακρίβεια. Στα χερσαία διατάχθηκε να γίνει ψυχή ,η οποία να διαμορφώσει το
σώμα. Άλογα βέβαια είναι και τα χερσαία. Με τη φωνή τους εκφράζουν τη
χαρά ,τη λύπη και αναρίθμητα άλλα συναισθήματα ,την αίσθηση της
γνωριμίας ,την έλλειψη της τροφής και τη διάκριση των ζώων της ίδιας
αγέλης984.
Το ψάρι ποτέ δε θα αναγνώριζε αυτόν που το εκτρέφει παρατηρεί ο Μ.

Βασίλειος. Όμως ο όνος γνωρίζει τη γνώριμη φωνή και το δρόμο ,στον οποίο
βάδισε πολλές φορές985. Την οξεία ακοή του όνου ,λέγεται ότι δεν την έχει
κανένα άλλο χερσαίο ζώο. Τη μνησικακία των καμήλων (εικ.96) ,τη βαρειά
οργή και τη διάρκεια του μίσους, ποιο θαλάσσιο ζώο θα μπορούσε να
μιμηθεί; Καμήλα που χτυπήθηκε προ πολλού ,αφού αποταμιεύσει την οργή
της για μακρό χρονικό διάστημα ,όταν βρει ευκαιρία ανταποδίδει το κακό986.
Κατά τη Γραφή, αναφέρει ο Μ. Βασίλειος ,«παντὸς ζῴου ἡ ψυχὴ τὸ αἷμα

αὐτοῦ ἐστί»987. Το αίμα όταν συμπυκνωθεί γίνεται σάρκα. Η σάρκα όταν
φθαρεί διαλύεται στη γη. Ακόμη, υπάρχουν πολλές ποικιλίες (ράτσες)
πτηνών. Στην ξηρά υπάρχουν τα θηρία ,τα ερπετά και τα βοσκήματα.
Ο ινδικός σκώληκας (μεταξοσκώληκας ,εικ.97) έχει κέρατα όταν είναι

κάμπια, έπειτα προχωρεί και γίνεται χρυσαλλίδα, και ούτε σε αυτή τη μορφή
σταματά, αλλά βγάζει μαλακά και πλατιά φτερά. Στην εντομολογία το
φαινόμενο αυτό λέγεται μεταμόρφωση988.
984 . Ησ. 1,3. : « Ἔγνω βοῦς τὸν κτησάμενον καὶ ὄνος τὴν φάτνην τοῦ κυρίου αὐτοῦ».
986 . ό.π., 8 , 1 PG 29, 167CD.
987 . Λευ. 17,11.
988 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 , PG 29, 184CD.

158
Τα πτηνά δημιουργήθηκαν από τα νερά. Ο Μ. Βασίλειος εδώ συμφωνεί με

τη θεωρία της εξελίξεως. Υπάρχει κάποια συγγένεια μεταξύ αυτών που
πετούν και αυτών που κολυμπούν. Διότι το κοινό ιδίωμα και των δύο είναι η
πλεύση. Όλα τα πτηνά έχουν πόδια. Τα αρπακτικά πτηνά ,για να
συλλαμβάνουν τη λεία τους ,έχουν αιχμηρά νύχια. Λίγα πτηνά είναι
κακόποδα989, ώστε να μη μπορούν με τα πόδια να βαδίζουν, μήτε να
συλλαμβάνουν τη λεία τους. Τέτοια είναι τα χελιδόνια (εικ.98) , και οι
δρεπανίδες, τα οποία προμηθεύονται την τροφή τους από αυτά που πετούν
στον αέρα. Το χελιδόνι αντί να χρησιμοποιήσει τα πόδια του ,πετά σχεδόν
εγγίζοντας τη γη. Υπάρχουν επίσης αναρίθμητες ποικιλίες πτηνών 990. Οι
ποικιλίες (ράτσες) των πτηνών991 με κριτήρια το μέγεθος, το σχήμα και το
χρώμα τους είναι αναρίθμητες. Αν εξετάσει κανείς τους τρόπους ζωής, τις
πράξεις και τις συνήθειες των πτηνών ,θα βρει ότι οι μεταξύ τους διαφορές
είναι αμύθητες. Μερικοί προσπάθησαν να καθιερώσουν ένα σύστημα
ονομασιών, ώστε να εκφράζεται το ιδιαίτερο γνώρισμα του κάθε είδους με το
παράξενο και ασύνηθες όνομα, σαν να είναι τα ονόματα «καυτήρες»992 .
Άλλα πτηνά τα ονόμασαν σχιζόπτερα, όπως τους αετούς (εικ.99). Άλλα

δερμόπτερα, όπως τις νυκτερίδες993 (εικ.100), άλλα πτιλωτά όπως τις σφήκες
(εικ.101). Άλλα κολεόπτερα όπως τους κάνθαρους (εικ.102). Άλλα πτηνά
γεννιούνται μέσα σε θήκες και περιβλήματα και έπειτα σκάει το έλυτρό τους
(κουκούλι) ,για να πετάξουν ελεύθερα (εννοεί τα έντομα). Εγώ όμως θα
διαιρέσω τα πτηνά σε καθαρά και ακάθαρτα994.
Τα είδη των σαρκοφάγων πτηνών έχουν ανάλογη κατασκευή ,όπως

αιχμηρά νύχια, ράμφος κυρτό και γρήγορο πέταγμα ,για να συλλαμβάνουν το
θήραμα εύκολα και αφού το κατασπαράξουν να το τρώνε. Εδώ ο Μ. Βασίλειος
αναφέρεται στη σαρκοφάγο τροφική αλυσίδα. Άλλη επίσης είναι η κατασκευή
των σπερμολόγων πτηνών. Εδώ επίσης αναφέρεται ο Μ. Βασίλειος στη
φυτοφάγο τροφική αλυσίδα. Τα σπερμολόγα πτηνά τρέφονται με σπόρους.
989 . Αριστοτέλη Περί ζ. ιστορ. 1,1 (487β). : «Καὶ τῶν ὀρνίθων εἰσί τινες κακόποδες, οἵ διὰ
τοῦτο καλοῦνται ἄποδες•ἔστι δὲ εὔπτερον τοῦτο τὸ ὀρνίθιον. σχεδὸν δὲ καὶ τὰ ὅμοια αὐτῷ
εὔπτερα μὲν κσκόποδα δ ’ ἐστίν, οἷον χελιδὼν και δρεπανὶς».
990 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,2 PG 29,169AB .
991 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 1,5 (490α). : «Τῶν δὲ πτηνῶν τὰ μὲν πτερωτά ἐστιν ,οἷον ἀετὸς
καὶ ἱέραξ, τὰ δὲ πτιλωτά, οἷον μέλιττα καὶ μηλολόνθη, τὰ δὲ δερμόπτερα, οἷον ἀλώπηξ καὶ
νυκτερὶς» . Όταν ο Μ. Βασίλειος , λέει πτηνά, εννοεί τα πουλιά ,τις νυχτερίδες και τα έντομα.
992 . Οι καυτήρες ήταν μεταλλικές σφραγίδες , με τις οποίες χάραζαν τα δέρματα των
ζώων.
993 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,3 PG 29, 169BC .
994 . Τα καθαρά ζώα τρώγονταν σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη.

159
Άλλη η κατασκευή των παμφάγων πτηνών. Όλα τα παραπάνω που

αναφέρονται από το Μ. Βασίλειο δημιουργούν τα τροφικά πλέγματα. Αλλά και
μεταξύ των τελευταίων (των παμφάγων πτηνών) υπάρχουν πολλές άλλες
υποδιαιρέσεις. Άλλα πτηνά ζουν σε αγέλες995. Τα αρπακτικά πτηνά δεν είναι
κοινωνικά. Η μόνη κοινωνικότητά τους είναι ο συζυγικός συνδυασμός996.
Πολλά πτηνά επέλεξαν να ζουν ομαδικά997,998, όπως τα περιστέρια (εικ.103) ,
οι γερανοί999 (εικ.104), τα ψαρόνια (εικ.105) και οι καλιακούδες (εικ.106).
Άλλες αγέλες πτηνών όμως είναι χωρίς αρχηγό ,με ανεξάρτητα μέλη. Άλλα
πάλι πτηνά δέχονται αρχηγό στην αγέλη ,όπως οι γερανοί. Άλλα επίσης
πτηνά είναι μόνιμα και εγχώρια και άλλα αποδημούν1000 πολύ μακριά και
995 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 1,1 (488α). : «Ἀγελαῖα μὲν οὖν οἷον ἐν τοῖς πτηνοῖς τὸ τῶν
περιστερῶν γένος καὶ γέρανος καὶ κύκνος• γαμψώνυχον δ’ οὐδὲν ἀγελαῖον».
997 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 1,1 (487β - 488α). : «Τὰ μὲν γὰρ αὐτῶν ἐστιν ἀγελαῖα, τὰ δὲ
μοναδικά, καὶ πεζὰ καὶ πτηνὰ καὶ πλωτά, τὰ δ’ ἐτταμφοτερίζει».
998 . Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ,Ζωολογία , Εκδοτική Αθηνών, σ. 15. : Τα

άτομα της αγέλης φέρονται μεταξύ τους με οικειότητα και συντονίζουν τη δραστηριότητά τους
σύμφωνα με τις εντολές του αρχηγού ή μιας ομάδας ατόμων. Η αγέλη αναζητά τροφή,
εγκαθίσταται σε κάποια περιοχή ή αντιμετωπίζει κάποιο εχθρό ομαδικά.
999 . Αριστοτέλη, Περὶ ζ. ιστ. 1,1 (488α). : Καὶ τούτων (τῶν ζῴων) τὰ μὲν ὑφ’ ἡγεμόνα ἐστί, τὰ
δ ἄναρχα•οἷον γέρανος μὲν καὶ τὸ τῶν μελιττῶν γένος ὑφ’ ηγεμόνα, μύρμηκες δὲ καὶ μυρία
ἄλλα ἄναρχα».
1000 . Η μετανάστευση (αποδημία) των πτηνών, γίνεται λόγω έλλειψης τροφής κατά τη
διάρκεια του χειμώνα ,λόγω μη αντοχής στις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα, λόγω
εσωτερικής αιτίας γενετικής φύσης και για αναπαραγωγικούς σκοπούς (ξαναγυρνούν στον
τόπο που γεννήθηκαν, για να γεννήσουν). Η αποδημία γίνεται κάθε χρόνο, σε τακτά χρονικά
διαστήματα. Τα πτηνά που βρίσκονται σε πολύ ψυχρά κλίματα ξεκινούν νωρίτερα από αυτά
που βρίσκονται σε ηπιότερα. Αν έφυγαν από δάση βρίσκουν πάλι δάση. Κατά τη διάρκεια της
διαδρομής γίνονται στάσεις. Η θέση του ήλιου ,των αστεριών και ορισμένες οπτικές εμπειρίες
βοηθούν τα πτηνά να βρίσκουν το «δρόμο» τους. (Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια
, Ζωολογία , Εκδοτική Αθηνών, σ. 296.).
Περίπου 1.800 από 10.000 είδη πτηνών είναι μετανάστες μεγάλων αποστάσεων .
(Sekercioglu, C.H. , Conservation ecology: area trumps mobility in fragment bird extinctions.
Current Biology 2007,17 (8), pp. 283-286. ).
Η θηρευτική δραστηριότητα κατά των μεταναστευτικών πτηνών μπορεί να είναι αυξημένη
κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης τους ( Dondini, G. – Vergari, S. ,Carnivory in the greater
noctule bat (Nyctalus lasiopterus) in Italy. Journal of Zoology 2000, 251 (2), pp. 233–236.) και
( Ibáñez, C., J. Juste, J. L. García-Mudarra and P. T. Agirre-Mendi, Bat predation on
nocturnally migrating birds. PNAS 2001, 98 (17) ,pp. 9700–9702.).
Πολλά είδη πτηνών μεταναστεύουν σε σμήνη. Όταν τα μεγάλα πτηνά πετούν σε σμήνη,
τότε μειώνεται το κόστος της ενέργειάς τους. Οι χήνες π.χ. σε σχηματισμό V μπορούν να
διατηρήσουν το 12-20% της ενέργειας που θα χρειαζόταν για να πετάξει μόνη της μια χήνα.
(Hummel, D.- Beukenberg ,M.,Aerodynamische Interferenzeffekte beim Formationsfl ug von
Vogeln. J. Ornithol 1989 , 130 pp. 15–24.) και (Cutts, C. J. -Speakman, J. R ., Energy
savings in formation flight of Pink-footed Geese . J. Exp. Biol. 1994 , 189 (1) pp. 251–261.).
Τα πουλιά πετούν σε διαφορετικό υψόμετρο κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης .(Geroudet,
P., Des oiseaux migrateurs trouvés sur la glacier de Khumbu dans l'Himalaya. Nos Oiseaux
1954, 22, p.254.). Στις περισσότερες περιπτώσεις το ύψος των πτηνών κατά τη διάρκεια της
160
αλλάζουν τόπο, όταν πλησιάζει ο χειμώνας. Τα περισσότερα πτηνά ,όταν

εκτρέφονται από μικρά, εξημερώνονται ,εκτός από τα δειλά και τα
φοβητσιάρικα. Υπάρχουν πτηνά που ζουν κοντά στις κατοικίες των
ανθρώπων. Άλλα πτηνά ζουν στο βουνό και άλλα στην έρημο, άλλα είναι
φλύαρα και λαλίστατα και άλλα σιωπηλά. Άλλα πτηνά είναι ωδικά και
πολύφωνα και άλλα εντελώς άμουσα1001 και δεν έχουν καλή φωνή. Άλλα είναι
μιμητικά από τη φύση τους ή μετά από εξάσκηση. Άλλα έχουν φωνή
μονότονη και αχρωμάτιστη. Ο πετεινός (εικ.107) είναι υπερήφανος, το παγώνι
(εικ.108) φιλάρεσκο1002. Τα περιστέρια1003 και τα κατοικίδια κοτόπουλα είναι
λάγνα, διότι κάθε ώρα συνουσιάζονται1004.
Δολερό και ζηλότυπο πτηνό είναι η πέρδικα1005,1006 (εικ.109), η οποία

συνουσιάζεται με μανία, χωρίς να προσέχει τους κυνηγούς1007,1008.
Αναρίθμητες οι διαφορές ,των ενεργειών και των τρόπων ζωής των πτηνών
,λέει ο Μ. Βασίλειος. Σε μερικά πτηνά οι ενέργειες όλων έχουνε κοινό σκοπό,
όπως συμβαίνει στις μέλισσες (εικ.110). Οι μέλισσες έχουνε κοινή κατοικία,
κοινή πτήση, εκτελούν τα έργα τους κάτω από την ηγεσία ενός βασιλιά και
ταξίαρχου και δεν αποφασίζουν να πάνε σε ένα λιβάδι, προτού δουν το
βασιλιά, για να κάνει την αρχή της προς τα εκεί πτήσης. Ο βασιλιάς τους
μετανάστευσης κυμαίνεται από 150-600μ. (Williams, G. G., Weather and spring migration.
Auk 1950 ,67, pp. 52–65.).
1001 .Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 1,1 (488α). : «Τὰ μὲν κωτίλα τὰ δὲ σιγηλά,τὰ δ’ ᾠδικὰ τὰ δ’
ἄνῳδα».
1002 . Αιλιανού ,Περί ζώων, 5,21. : «Ὁ ταῶς οἶδεν ὀρνίθων ὡραιότατος ὤν, . . καὶ ἐπ’ αὐτῷ
κομᾷ καὶ σοβαρὸς (= ἀλαζών) ἐστιν ...».
1003 . ό.π.,3,5. : «Περιστερὰν δὲ ὀρνίθων σωψρονεστάτην καὶ κεκολασμένην

(=συγκρατημένην) ἐς ἀφροδίτην μάλιστα ἀκούω λεγόντων • οὐ γάρ ποτε αλλήλων
διασπῶνται, οὔτε ἡ θήλεια, ἐὰν μὴ ἀφαιρεθῇ τύχῃ τινι τοῦ συννόμου (= συζύγου), οὔτε ὁ
ἄρρην, ἐὰν μὴ χῆρος γένηται. Πὲρδικες δὲ ἀκράτορές (= ἀκρατεῖς) εἰσιν ἀφροδίτης…».
1005 . Αιλιανού, Περί ζώων 3,5. : «Πέρδικες δὲ ἀκράτορές εἰσιν ἀφροδίτης• οὐκοῦν τὰ ὠὰ τὰ
γεννώμενα ἀφανίζουσιν, ἵνα μὴ ἄγωσιν αἱ θήλειαι παιδοτροφοῦσαι τῆς ττρὸς αὐτοὺς ὁμιλίας
ἀσχολίαν».
1006 . ό.π., 4,1• και 3,16. : «Ἀκολαστότατοι ὀρνίθων οἱ πέρδικές εἰσι. ταῦτά τοι καὶ τῶν
θηλειῶν ἐρῶσι δριμύτατα καὶ τῆς λαγνείας ἡττώμενοι συνεχέστατά εἰσιν οἵδε» .
1007 . Αριστοτέλη ,Περί ζ. ιστ. 9,8 (614α). : Όποια αρσενική πέρδικα προλάβει να πλησίασει
κάποια θηλυκή πέρδικα ,την εξαναγκάζει να μη φωνάζει καθόλου, για να μην πλησιάσουν και
άλλες αρσενικές πέρδικες. Οι πέρδικες συνουσιάζονται με μανίαν και τύφλωση ,που δεν
προσέχουν και πέφτουν πάνω στους κυνηγούς.
1008 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,3 PG 29,172C.

161
όμως δεν προέρχεται από εκλογές, διότι πολλές φορές ο λαός όταν δεν κρίνει
καλά ανεβάζει στην εξουσία τον χειρότερο που υπάρχει. Ούτε παίρνει την
εξουσία με κλήρο, διότι η κλήρωση δεν κατευθύνεται από τη λογική και πολλές
φορές παραδίνεται η εξουσία στον τελευταίο όλων. Ούτε κάθεται στο βασιλικό
θρόνο, επειδή είναι γιός βασιλιά, διότι και αυτοί ως επί το πλείστο είναι
αμόρφωτοι και ανίδεοι εξαιτίας της καλοπερασιάς και της κολακείας. Αλλά έχει
το πρωτείο ,διότι διαφέρει στο μέγεθος ,στο σχήμα και στον πράο χαρακτήρα.
Έχει βέβαια ο βασιλιάς κεντρί1009,1010,1011 αλλά δεν το χρησιμοποιεί για την
άμυνα. Αλλά και οι απλές μέλισσες, όσες δεν ακολουθήσουν το παράδειγμα
του βασιλιά ,γρήγορα μετανοούν για την ανοησία τους. Διότι όταν κεντρίσουν
με το κεντρί τους, ψοφούν. Οι μέλισσες δεν καταστρέφουν ξένο καρπό, όταν
κατασκευάζουν τις κηρήθρες. Το κερί το συλλέγουν από τα άνθη1012. Το μέλι
συλλέγεται ως εξής: Αφού η μέλισσα αποσπάσει με το στόμα της υγρό ,που
υπάρχει στα άνθη ως δρόσος ,το χύνει στις κοιλότητες (κελιά) των κηρηθρών.
Εδώ αναφέρεται η συνεργασία των μελισσών με τα φυτά . Για τούτο στην
αρχή το μέλι είναι πολύ ρευστό και ωριμάζει έπειτα με το πέρασμα του χρόνου
,οπότε αποκτά τη δική του πυκνότητα και γλυκύτητα. Η μέλισσα στο βιβλίο
των Παροιμιών, ονομάζεται «σοφὴ καὶ ἐργάτις»1013. Η μέλισσα συλλέγει την
τροφή της με εργατικότητα ,φιλοτεχνεί τις αποθήκες του μελιού με σοφία,
πλάθει το κερί σε λεπτό υμένα, ύστερα οικοδομεί τις κοιλότητες (κελιά) πυκνές
και κολλητές μεταξύ τους ,ώστε το πυκνό δέσιμο των μικρών αυτών
αποθηκών μεταξύ τους, να γίνεται στήριγμα της όλης κηρήθρας. Το κάθε
κελλί είναι κολλημένο με το άλλο. Έπειτα οι σύριγγες (κελιά της κηρήθρας)
οικοδομούνται η μία πάνω στην άλλη, διόροφοι και τριόροφοι1014.
Η μέλισσα αποφεύγει να κάνει την κοιλότητα (κελί) πέρα ως πέρα, για να μη

χύνεται το υγρό έξω, λόγω του βάρους του, παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Η
μέλισσα εφαρμόζει τη γεωμετρία1015. Όλες οι σύριγγες (κελιά) των κηρηθρών
είναι εξάγωνες και ισόπλευρες και όταν κτίζονται η μία πάνω στην άλλη, δεν
κτίζονται πάνω σε μια ευθεία, για να μη μειώνεται η αντοχή των πυθμένων
1009 . Θρασυβούλου, Α ., Πρακτική Μελισσοκομία. Θεσσαλονίκη 1998 ,σ. 13. : Η βασίλισσα

δεν έχει αδένες παραγωγής κεριού και όργανα συλλογής και μεταφοράς γύρης και νέκταρος.
1010 . Αιλιανού, Περί ζώων 5,10.: «Τὸν βασιλέα αὐτῶν αἱ μέλιτται πρᾷον ὄντα καὶ ἥμερον καὶ
ὁμοῦ τι καὶ ἄκεντρον…».
1011 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,4 PG 29, 173A.
1012 . Το κερί το παράγουν από αδένες του σώματος τους.
1013 . Παρμενίδη «Περί φύσεως» 6,8α •8γ.
1015 . Αιλιανού, Περί ζώων 5,13. : «Γεωμετρίαν δὲ καὶ κάλλη σχημάτων καὶ ωραίας πλάσεις
αὐτῶν ἄνευ τέχνης τε καὶ κανόνων καὶ τοῦ καλουμένου ὑπὸ τῶν σοφῶν διαβήτου
ἀποδείκνυνται αἱ μέλιτται».
162
,αλλά οι γωνίες των κάτω εξαγώνων γίνονται βάσεις και στηρίγματα των άνω,
ώστε να σηκώνουν τα βάρη τα υπεράνω αυτών με ασφάλεια και η κάθε
κοιλότητητα (κελί) να πιέζεται μόνον από το βάρος του υγρού που περιέχει η
ίδια1016.
Οι γερανοί (εικ.111) αλλάζουν βάρδιες σκοπιάς τη νύκτα με τη σειρά

αναφέρει ο Μ. Βασίλειος. Άλλοι κοιμούνται, άλλοι περιπολούν γύρω-γύρω και
ασφαλίζουν καλά αυτούς που κοιμούνται1017. Έπειτα, όταν συμπληρωθεί η
ώρα της βάρδιας, αυτός που φυλάσσει φωνάζει και πηγαίνει να κοιμηθεί,
κάποιος άλλος τον αντικαθιστά και φρουρεί με τη σειρά του. Την ίδια ευταξία
θα δεις και στην πτήση. Αναλαμβάνει την αρχηγία κάθε φορά άλλος, και αφού
οδηγήσει την πτήση για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, παραδίνει την
αρχηγία στο δεύτερο και αυτός πιάνει την ουρά της φάλαγγας1018.
Οι πελαργοί (εικ.112) έρχονται στα μέρη μας όλοι τον ίδιο καιρό σημειώνει
ο Μ. Βασίλειος. Σηκώνονται και φεύγουν όλοι με ένα σύνθημα. Τους
ακολουθούν σαν φρουρά οι κουρούνες των τόπων μας και τους
προπέμπουν, νομίζω, ότι τους παρέχουν προστασία εναντίον εχθρικών
πτηνών. Απόδειξη τούτου είναι, ότι κατά τον καιρό εκείνο δε φαίνεται πουθενά
καμιά κουρούνα. Επίσης οι κουρούνες επιστρέφουν με τραύματα, που είναι
σημεία του συνασπισμού και της συμμαχίας με τους πελαργούς. Ποιος έβαλε
στις κουρούνες τους νόμους της φιλοξενίας ; Ποιος τις απείλησε με κατηγορία
για ανυποταξία στο στράτευμα; Εδώ αναφέρεται η συνεργασία των πελαργών
με τις κουρούνες ,η οποία βέβαια δεν ισχύει. Οι πελαργοί φροντίζουν τους
γερασμένους γονείς τους1019. Όταν ο γονιός τους γυμνωθεί από την
πτερόρροια του γήρατος, τον βάζουνε ανάμεσά τους ,τον ζεσταίνουνε με τα
φτερά τους ,του ετοιμάζουνε άφθονες τροφές και τον βοηθούν στην πτήση,
σηκώνοντάς τον απαλά με τα φτερά τους ένας από τα δεξιά και άλλος από
τα αριστερά. Δεν ευσταθούν αυτά που αναφέρονται εδώ από το Μ. Βασίλειο.
Είναι πασίγνωστο, ότι μερικοί την ανταπόδοση των ευεργεσιών την
ονομάζουνε αντιπελάργωση.
Το χελιδόνι όταν κτίζει τη φωλιά του ,τα ξυλαράκια τα μεταφέρει με το

στόμα, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Τη λάσπη επειδή δεν μπορεί να την πάρει με
1016 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,4 PG 29, 173C-176A.
1017 . Αιλιανού, Περί ζώων 3,13. : «Γέρανοι…αναπαύονται νύκτωρ και καθεύδουσι, τρεὶς δὲ
ἤ τέσσαρες παραφυλάττουσι τῶν λοιπῶν».
1018. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8, 5 PG 29,176AB.
1019 . Αιλιανού, Περί ζώων 3, 22. : «Τρέφειν μὲν τοὺς πατέρας πελαργοὶ γεγηρακότας καὶ
ἐθέλουσι καὶ ἐμελέτησαν• κελεύει δὲ αὐτοὺς νόμος ἀνθρωπικὸς οὐδὲ εἶς τοῦτο, ἀλλὰ αἰτία
τούτων φύσις».
163
τα πόδια, βρέχει στο νερό τα άκρα των φτερών του 1020 ,έπειτα κυλιέται σε
λεπτή σκόνη. Δεν ευσταθούν επίσης αυτά που αναφέρονται εδώ. Έτσι
παρασκευάζει τη λάσπη που του χρειάζεται και κολλώντας σιγά - σιγά τα
ξυλαράκια μεταξύ τους, έχοντας τη λάσπη σαν κόλλα, ανατρέφει μέσα στη
φωλιά αυτή τους νεοσσούς του1021. Αν κανείς βγάλει τα μάτια των νεοσσών,
το χελιδόνι έχει μια ιατρική τέχνη, με την οποία επαναφέρει στην υγεία τα
μάτια των παιδιών του. Δεν ισχύουν επίσης όσα λέγονται εδώ.
Η αλκυώνη (εικ.113) είναι πουλί της θάλασσας ,σημειώνει ο Μ.Βασίλειος.

Κλωσά στην παραλία και τοποθετεί τα αυγά της πάνω στην άμμο. Κλωσά
όμως στο μέσο περίπου του χειμώνα, όταν η θάλασσα κτυπά πάνω στη γη
και υπάρχουν πολλοί και βίαιοι άνεμοι. Όμως τις εφτά μέρες που κλωσά η
αλκυώνη, ησυχάζουν όλοι οι άνεμοι, ησυχάζει και το κύμα της θάλασσας. Διότι
εφτά μόνο μέρες θέλει, για να βγάλει τους νεοσσούς από το τσόφλι. Επειδή
όμως χρειάζονται και ανατροφή, ο Θεός έδωσε στο μικρό αυτό ζώο άλλες
εφτά μέρες, για να μεγαλώσουν οι νεοσσοί1022. Όλοι ονομάζουν τις ημέρες
εκείνες αλκυονίδες1023,1024,1025,1026,1027.
1020 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8, 5 PG 29,176D.
1021 . Πλούταρχου, Πότερα τῶν ζῴων . . ., 10 (966de). : «Τὰς δὲ χελιδόνων πρὸ τῆς
τεκνοποιίας τταρασκευὰς ὁρῶμεν, ὡς εὖ τὰ στερεὰ κάρφη προϋποβάλλονται δίκην θεμελίων,
εἶτα περιπλάτουσι τὰ κουφότερα• κἄν ττηλοῦ τινος ἐχεκόλλου δεομένην αἴσθωνται τὴν
νεοττιάν, λίμνης ἤ θαλάττης ἐν χρῷ παραπετόμεναι ψαύουσι τοῖς πτίλοις ἐπιπολῆς, ὅσον
νοτεραί, μὴ βαρεῖαι γενέσθαι τῇ ὑγρότητι, συλλαβοῦσαι δὲ κονιορτόν, οὕτως ἐξαλείφουσι καὶ
συνδέουσι τὰ χαλῶντα καὶ διολισθαίνοντα».
1022 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,5 PG 29,177AB.
1023 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 5,8 (542β) .: «Ἡ δὲ ἀλκυὼν τίκτει περὶ τροπὰς τὰς χειμερινάς.
διό καὶ καλοῦνται, ὅταν εὐδιειναὶ γένωνται αἱ τροπαί, ἀλκυόνειοι ἡμέραι, ἑπτὰ μὲν ττρὸ τῶν
τροπὼν, ἑπτὰ δὲ μετὰ τὰς τροπὰς».
1024 .Αιλιανού, Περί ζώων 1,36. : «Κυούσης δὲ ἀλκυόνος , ἵσταται μὲν τὰ πελάγη, εἰρήνην δὲ
καὶ φιλίαν ἄγουσιν οἱ ἄνεμοι, κύει δὲ ἄρα χειμῶνος μεσοῦντος, καὶ ὅμως ἡ τοῦ ἀέρος γαλήνη
δίδωσιν εύημερίαν ,καὶ ἀλκυονείας τηνικάδε τῆς ὥρας ἄγομεν ἡμέρας».
1025 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,5 PG 29,177A.
1026.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%BA%CF%85%CE%BF%CE%BD
%CE%AF%CE%B4%CE%B5%CF%82_%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B5%
CF%82 : Οι αλκυονίδες ημέρες συναντούνται συνήθως κατά το δεύτερο ήμισυ του
Ιανουαρίου, οπότε παρατηρείται εξίσωση της βαρομετρικής πίεσης Ελλάδας–
Βορειοανατολικής Ευρώπης, με συνέπεια να μη δημιουργούνται άνεμοι και ο καιρός να είναι
μεν ψυχρός, αλλά ηλιόλουστος.
1027.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%BA%CF%85%CF%8C%CE%BD
%CE%B7_(%CF%80%CF%84%CE%B7%CE%BD%CF%8C) : Η Αλκυώνη είναι θαλάσσιο
αποδημητικό πτηνό, κατοικεί σε όχθες ποταμών, λιμνών και σε βραχώδεις ή θαμνώδεις ακτές
των θαλασσών. Στην Ελλάδα φθάνει περίπου αρχές Σεπτεμβρίου και αναχωρεί τέλη Μαρτίου.
Γεννά το Γενάρη 5 - 9 αυγά και τρέφεται με ψάρια.
164
Η τρυγόνα (εικ.114), αναφέρει ο Μ.Βασίλειος ,αν χάσει το σύζυγο

(«διαζευχθεῖσαν») και χηρεύσει, δε δέχεται πλέον να πανδρευτεί ,μένει
ανύπανδρη και αρνείται να ενωθεί με άλλον ,επειδή σέβεται τη μνήμη του
πρώην συζύγου1028,1029.
Πολύ άδικος ο αετός (εικ.115) στην ανατροφή των παιδιών του ,αναφέρει ο
Μ. Βασίλειος. Διότι, ενώ εγέννησε δύο νεοσσούς, γκρεμίζει τον ένα από
αυτούς στη γη, σπρώχνοντας τον με τα κτυπήματα των φτερών του
,κρατώντας μόνον τον ένα ,γιατί χρειάζεται κόπος να μεγαλώσει δύο
νεοσσούς. Δεν απορρίπτουν τους νεοσσούς οι γονείς τους, αλλά τα αδέρφια
τους1030,1031. Λένε ,ότι το νεοσσό που απορρίπτεται ,δεν τον αφήνει να
καταστραφεί η φήνη (αλιαετός, εικ.116), τον περιμαζεύει και τον μεγαλώνει
μαζί με τους δικούς της νεοσσούς1032,1033. Δε συμβαίνει αυτό στην
πραγματικότητα.
Τα γαμψώνυχα όρνεα, όταν δουν τους νεοσσούς τους να τολμούν να

πετάξουν, τους πετούν από τη φωλιά, κτυπώντας τους και σπρώχνοντας τους
με τα φτερά, λέει ο Μ.Βασίλειος. Αξιέπαινη η αγάπη της κουρούνας (εικ.117)
για τα παιδιά της ,αφού και όταν ακόμη μπορούν να πετούν, τα ακολουθεί
τρέφοντας τα για πολύ καιρό.
Ο Μ.Βασίλειος δέχεται, ότι πολλά είδη πτηνών δε χρειάζονται καθόλου τη

συνουσία των αρσενικών για να γκαστρωθούν1034, 1035,1036. Και ενώ στα άλλα
1028 . Αιλιανού, Περί ζώων 10,33. : «Σώφρων ἐστὶν ἡ τρυγὼν καὶ πλὴν τοῦ συννόμου
(=συζύγου), ὅτῳ καὶ συνῆλθεν ἐξ ἀρχῆς μὴ ἄν ποτε ὁμιλήσειεν ἀσπαζομένη λέχος ὀθνεῖόν τε
(= σύζυγον παράνομον) καὶ ἀλλότριον».
1029.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CF%85%CE%B3%CF%8C%CE%BD
%CE%B9 : Τα τρυγόνια είναι μονογαμικά, σχηματίζοντας «δεμένα» ζευγάρια.
1030 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,6 PG 29, 177C .
1031 . Stinson, Chr. H, On the Selective Advantage of Fratricide in Raptors. Evolution 33 (4),
(1979 ),pp.1219–1225. : Τα περισσότερα είδη των αετών γεννούν δύο αβγά, με διαφορά 3-4
ημερών. Συνήθως ο μεγαλύτερος νεοσσός σκοτώνει το μικρότερο. Οι γονείς σπάνια
επεμβαίνουν.
1032 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 6,6 (563α). : «Ἐκβάλλει δ’ (ὁ ἀετὸς) αὐξανομένων τὸν ἕτερον
τῶν νεοττῶν, ἀχθόμενος τῇ ἐδωδῇ (= διατροφή)…τὸν δ’ ἐκβληθέντα δέχεται καὶ ἐκτρέφει ἡ
φήνη».
1033 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,6 PG 29,177C .
1034 . Schut, E., N. Hemmings and T. R Birkhead.,Parthenogenesis in a passerine bird, the

Zebra Finch Taeniopygia guttata. Ibis 150 (1), (2008), pp.197–199. : Η παρθενογένεση στα
πτηνά είναι γνωστή κυρίως από τις μελέτες στις γαλοπούλες , στα κοτόπουλα και στα
περιστέρια.
1035 . Sarvella, P ., Testes structure in normal and parthenogenetic turkeys. The Journal of
heredity 1974, 65 (5), pp.287–90. : Η παρθενογένεση στις γαλοπούλες σπάνια παράγει
165
πτηνά, τα μη σπερματισμένα αυγά είναι άγονα, οι γύπες (εικ.118) που είναι

πολύ μακρόβιοι, διότι συνήθως ζουν μέχρι τα εκατό έτη ,λένε ότι γεννούν
αυγά γόνιμα, ως επί το πλείστον χωρίς συνουσία.
Ο αέρας είναι γεμάτος με πουλιά που τον διασχίζουν, τονίζει ο Μ.

Βασίλειος. Με το πρόσταγμα του Θεού ήρθαν από το μηδέν στην ύπαρξη τα
πάντα. Στο σκοτάδι υπάρχουν τα νυκτόβια είδη των πτηνών και στο φως τα
ημερόβια1037. Οι νυκτερίδες (εικ.119) ,οι κουκουβάγιες (εικ.120) και οι
νυκτοκόρακες (εικ.121) ανήκουν στα νυκτόβια. Το θηλυκό αηδόνι (εικ.122),
όταν κλωσά τα αυγά του, άγρυπνο όλη τη νύκτα ,δε σταματά τη μελωδία1038.
Η νυκτερίδα επίσης είναι ταυτόχρονα τετράποδο και πτηνό 1039. Η νυχτερίδα

είναι η μόνη από τα πτηνά ,που έχει δόντια, γεννά ζωντανά όπως τα
τετράποδα και πετά στον αέρα όχι με τα φτερά ,αλλά με ένα δερμάτινο
υμένα1040. Αυτό το ζώο έχει στη φύση του τη φιλαλληλία, διότι οι νυκτερίδες
κρατιούνται η μια από την άλλη σαν μια αρμαθιά .
Της κουκουβάγιας η όραση τη νύκτα δυναμώνει, ενώ όταν λάμψει ο ήλιος

θολώνει, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Για την εργασία μας ξυπνά ο πετεινός,
λαλώντας1041 με την οξεία φωνή του και αναγγέλλοντας μας ,ότι πλησιάζει ο
βιώσιμα πουλιά. Επίσης οι αρσενικές γαλοπούλες, που παράγονται με παρθενογένεση

έχουν μικρότερους όρχεις και μειωμένη γονιμότητα.
1036. Αιλιανού, Περί ζώων 2,46. : «Γῦπα δὲ ἄρρενα οὔ φασι γίνεσθαί ποτε, ἀλλὰ θηλείας
ἁπάσας•ὅπερ ἐπιστάμενα τὰ ζῷα καὶ ἐρημίαν τέκνων δεδιότα, ἐς ἐπιγονὴν τοιαῦτα δρᾷ•
ἀντίπρῳροι τῷ νότῳ πέτονται •εἰ δὲ μὴ εἴη νότος, τῷ εὔρῳ κεχήνασι καὶ τὸ ττνεῦμα ἐσρέον
πληροῖ αὐτάς, καὶ κύουσι τριῶν ἐτῶν. . ., γῦπας δὲ μὴ ὠὰ τίκτειν πέπυσμαι, νεοττοὺς δὲ
ὠδίνειν».
1037 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 1,1 (488α). : «Καὶ τὰ μὲν νυκτερόβια, οἷον γλαύξ, νυκτερίς •τὰ
δ’ἐν τῷ φωτὶ ζῇ».
1038.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%B7%CE%B4%CF%8C%CE%BD%CE%B9
#cite_note-44 : Τα αζευγάρωτα αρσενικά τραγουδούν το βράδυ, για να προσελκύσουν ένα
σύντροφο. Το ημερήσιο κελάηδημα, είναι σημαντικό για την υπεράσπιση του ζωτικού χώρου.
Από την ημέρα που οι νεοσσοί εγκαταλείψουν την φωλιά το αρσενικό αρχίζει πάλι το τραγούδι
για να σταματήσει, όταν η οικογένεια «διαλυθεί» οριστικά.
1039 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8, 7 PG 29, 180B-181A.
1040.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CF%85%CF%87%CF%84%CE%B5%CF%81%
CE%AF%CE%B4%CE%B1 : Οι Νυχτερίδες είναι τα μόνα θηλαστικά που μπορούν να
πετούν.
1041.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%81%CE%BD%CE%B9%CE%B8%CE%B1
#.CE.94.CE.B9.CE.B1.CE.B2.CE.AF.CF.89.CF.83.CE.B7 : Οι Πετεινοί λαλούν με κραυγή ,για
την οριοθέτηση της εδαφικής τους περιοχής. Παλαιότερα το πρωινό λάλημα του πετεινού,
σηματοδοτούσε το ξημέρωμα και την προετοιμασία για τις αγροτικές εργασίες. Οι κότες
"κακαρίζουν" δυνατά εφόσον γεννήσουν αυγό, για να καλέσουν τους νεοσσούς τους, ή για
κάποιο κίνδυνο.
166
ήλιος, όταν αυτός βρίσκεται ακόμη μακριά. Ο πετεινός σηκώνεται πολύ πρωί
μαζί με τους οδοιπόρους και ειδοποιεί τους γεωργούς να πάνε να θερίσουν.
Ο Μ.Βασίλειος παρατηρεί, ότι το είδος των χηνών (εικ.123) είναι άγρυπνο

και πολύ έξυπνο στο να αντιλαμβάνεται τα κρυφά, αφού κάποτε οι χήνες1042
έσωσαν την πρωτεύουσα, διότι διεμήνυσαν ότι ο εχθρός πρόκειται να
καταλάβει την ακρόπολη της Ρώμης διαμέσου υπόγειων υπονόμων1043.
Ποιος προαναγγέλλει το θάνατο των ανθρώπων στους γύπες ,όταν οι

άνθρωποι ξεκινούν για πόλεμο1044,1045 ; Αναρωτιέται ο Μ.Βασίλειος. Διότι είναι
δυνατό να δεις αναρίθμητα σμήνη γυπών να ακολουθούν τα στρατεύματα και
από την ετοιμασία των όπλων να συμπεραίνουν τι πρόκειται να συμβεί.
Ο Μ.Βασίλειος επισημαίνει τις φοβερές επιδρομές των ακρίδων (εικ.124),

οι οποίες σηκώνονται όλες με ένα σύνθημα και, αφού στρατοπεδεύσουν σε
όλη την έκταση του κάμπου, δεν πειράζουν τους καρπούς, προτού τους δοθεί
το θείο πρόσταγμα ; Το πτηνό σελευκίς (εικ.125) ακολουθεί τις ακρίδες
θεραπεύοντας τη μάστιγα αυτή ,διότι έχει απεριόριστη δυνατότητα να τις
τρώει1046,1047.
Ο Μ.Βασίλειος ερωτά ,πως τραγουδά ο τζίτζικας (εικ.126) ; Πως η μελωδία

του αυξάνεται το μεσημέρι ; Η μουσική του τζίτζικα ,απαντά, παράγεται με το
ρούφηγμα του αέρα, που δημιουργείται με τη διαστολή του θώρακά του 1048. Τα
πτηνά που λέγονται έντομα, π.χ. οι μέλισσες και οι σφήκες δεν έχουν
1042 . Αιλιανού ,Περί ζώων 12,33. : Κατά το 390 π.Χ. πολιορκούσαν τη Ρώμη οι Γαλάτες,
που κατόρθωσαν να μπουν στη Ρώμη νύχτα ,οι χήνες ετρόμαξαν και με τις φωνές τους
εξύπνησαν τους φρουρούς ,οι οποίοι έδιωξαν τους Γαλάτες .
1043 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,7 PG 29,181AC .
1044 . Αιλιανού, Περί ζώων 1,46. : «Γὺψ νεκρῷ πολέμιος. ἐσθίει γοῦν ἐμπεσὼν ὡς ἐχθρὸν καὶ
φυλάσσει (= περιμένει) τεθνηξὸμενον. καὶ μέντοι καὶ ταῖς ἐκδήμοις στρατιαῖς ἕπονται γῦπες,
καὶ μάλα γε μανικῶς, ὅτι ἐς πόλεμον χωροῦσιν εἰδότες καὶ ὅτι μάχη ττᾶσα ἐργάζεται νεκροὺς
καὶ τοῦτο ἐγνωκότες».
1045.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CF%8D%CF%80%CE%B1%CF%82#.CE.A3.CE
.AF.CF.84.CE.B9.CF.83.CE.B7 : Οι γύπες σπανίως επιτίθενται σε υγειή ζώα ,αλλά σε
άρρωστα ή τραυματισμένα ζώα.
ο
1046 . http://www.rodiaki.gr/article/62171/apodhmhtika-poylia-toy-aigaioy : Τον 11 αιώνα μ.Χ,
στίφη ακρίδων κατάτρωγαν τις καλλιέργειες στο νησί του Αγίου Ευστρατίου στο βόρειο Αιγαίο.
Η καταστροφή αποσοβήθηκε χάρη στην επέμβαση της σελευκίδος.
1047 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,7 PG 29, 181CD .
1048.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CE%B9%CF%84%CE%B6%CE%AF
%CE%BA%CE%B9 : Στο τζιτζίκι, υπάρχει ειδική ηχητική συσκευή ανάμεσα στο θώρακα και
στην κοιλιά. Η συσκευή αποτελείται από δύο κοιλότητες ,που χωρίζονται από μια λεπτή
μεμβράνη. Κάθε φορά που δονείται η μεμβράνη, παράγεται ήχος.
167
πνευμόνια ,αλλά ρουφούν τον αέρα από όλα τα σημεία του σώματός τους
.Για τούτο αν καταβρεχθούν με λάδι, ψοφούν, διότι αποφράσσονται οι πόροι
τους. Αν όμως τα περιλούσει κανείς με ξίδι, ζωντανεύουν πάλι, διότι οι πόροι
τους ανοίγουν1049.
Τα υδροχαρή ζώα (εικ.127) έχουν διαφορετική κατασκευή ,σύμφωνα με το

Μ.Βασίλειο. Τα πόδια τους δεν είναι σχιστά σαν της κουρούνας, ούτε γαμψά
σαν των σαρκοφάγων ζώων, αλλά πλατιά και μεμβρανώδη, για να
κολυμπούν εύκολα στο νερό, σπρώχνοντας το υγρό στοιχείο με τις
μεμβράνες των ποδιών τους ,σαν τα κουπιά.
Ο κύκνος (εικ.128), αναφέρει ο Μ.Βασίλειος, βυθίζει το λαιμό βαθιά και

ανεβάζει την τροφή του από κάτω. Ο λαιμός του είναι μακρύτερος από τα
πόδια, για να τον κατεβάζει σαν πετονιά και να συλλαμβάνει την τροφή που
είναι κρυμμένη στο βάθος1050.
Τα είδη των ζώων διαφέρουν μεταξύ τους και έχουν επίσης διαφορετικά
χαρακτηριστικά ,τονίζει ο Μ.Βασίλειος1051.
Όταν γυναίκες κουβαριάζετε τα νήματα1052, που προμηθεύεστε από τους

Σήρες1053 να θυμάστε πως μεταβάλλεται ο μεταξοσκώληκας για να λαμβάνετε
σαφή ιδέα της αναστάσεως1054 ,παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Η δημιουργία είναι
πλούσια. Το σύμπαν είναι γεμάτο με δημιουργήματα. Η ξηρά έχει τη
βλάστησή της, η θάλασσα τα ψάρια της και ο αέρας τα πτηνά1055.
«Ἐξαγαγέτω ἡ γῆ ψυχὴν ζῶσαν κτηνῶν καὶ θηρίων καὶ ἑρπετῶν»1056 . Ο

λόγος του Θεού διατρέχει την κτίση και ενεργεί ,από τότε που άρχισε η
1049. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,7 PG 29, 184A .
1050 . ό.π., 8 ,7 PG 29, 184AB.
1051 . ό.π., 8 ,5 PG 29,176BD.
1052 . Αριστοτέλης, Περί ζώων ιστ. 5,19 (551 β). : «Ἐκ δὲ τινος σκώληκος μεγάλου, ὅς ἔχει
οἷον κέρατα καὶ διαφέρει τῶν ἄλλων, γίνεται πρῶτον μέν, μεταβαλόντος τοῦ σκώληκος,
κάμττη, ἔπειτα βομβυλιός, ἐκ δὲ τούτου νεκύδαλος. . ., ἐκ δὲ τούτου• τοῦ ζῴου καὶ τὰ
βομβύκια ἀναλύουσι τῶν γυναικῶν τινες ἀποπηνιζόμεναι, κἄπειτα ὑφαίνουσιν».
1053 . «Σῆρες» είναι οι Ιάπωνες, οι Μογγόλοι και οι Κινέζοι. Αυτοί επρομηθεύανε τότε το
μετάξι στο Βυζάντιο. Επί Ιουστινιανού στάλθηκαν στα μέρη εκείνα μοναχοί, οι οποίοι
εκπαιδευτήκανε στην καλλιέργεια του μεταξοσκώληκα. Όταν επέστρεψαν στο Βυζάντιον
εμεταφέρανε κρυφά σπόρους του μεταξοσκώληκα στα κούφια ραβδιά τους ,διότι
απαγορευότανε από τους Σῆρες να εξάγεται σπόρος, αλλά μόνο μετάξι.
1055 . ό.π., 8 ,8 PG 29, 185B-188A.
1056 . Γεν. 1,24.

168
δημιουργία ,μέχρι σήμερα και μέχρι το τέλος του σύμπαντος, πιστεύει ο

Μ.Βασίλειος. Μια σφαίρα, αν πάρει τον κατήφορο, κυλά προς τα κάτω και
σταματά όταν φθάσει σε ένα επίπεδο μέρος. Έτσι και τα είδη ,αφού έλαβαν
την αρχική τους κίνηση από ένα πρόσταγμα, διατηρούν όμοιες τις
αλλεπάλληλες γενεές τους ,έως ότου η κτίση φθάσει στο τέλος της .Αναφέρει
πάλι ο Μ. Βασίλειος για τη σταθερότητα των ειδών. Ο διάδοχος του ίππου
(εικ.129) είναι ο ίππος, του λέοντος (εικ.130) ο λέοντας και του αετού ο
αετός, μέχρι της συντέλειας του σύμπαντος. Το είδος θα διατηρείται
απαράλλακτο στις επερχόμενες γενεές1057. Ο χρόνος δεν αλλοιώνει ,ούτε
ξεθωριάζει τα χαρακτηριστικά των ζωϊκών ειδών. Διότι άλλα ζώα γεννιούνται
από προϋπάρχοντα ζώα, άλλα όμως βγαίνουν ζωντανά από αυτή την ίδια τη
γη. Η γη βγάζει κατά τους βροχερούς καιρούς τζιτζίκια ,αναρίθμητα είδη
πτηνών (έντομα) ,που πετούν στον αέρα, από τα οποία τα περισσότερα δεν
έχουν όνομα ,διότι είναι πολύ μικρά, παραδέχεται ο Μ.Βασίλειος. Βγάζει από
τα σπλάγχνα της η γη ακόμη ποντίκια (εικ.131) και αρουραίους (εικ.132) και
βατράχους (εικ.133) στις Θήβες της Αιγύπτου1058. Επίσης τα χέλια (εικ.134)
παράγονται1059 από τη λάσπη της γης ,διότι ούτε από αυγό βγαίνουν ,ούτε με
άλλον τρόπο γεννιούνται .Εδώ ο Μ.Βασίλειος δεν υποστηρίζει την αυτόματη
γένεση (αβιογένεση), απλώς την αναφέρει.
Τα κτήνη ,δηλαδή τα τετράποδα (θηλαστικά) είναι γήϊνα και βλέπουν προς

τη γη, ενώ ο άνθρωπος υπερέχει κατά την αξία της ψυχής και κατά το σχήμα
της σωματικής διαπλάσεώς του ,αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Η κεφαλή των
τετράποδων είναι γυρισμένη προς τη γη, βλέπει προς την κοιλιά τους και
επιδιώκουν ότι την ευχαριστεί. Η κεφαλή του ανθρώπου όμως είναι
υψωμένη προς τον ουρανό και τα μάτια του βλέπουν προς τα πάνω1060.
Η ψυχή των άλογων ζώων δεν ήταν κρυμμένη μέσα στη γη προτού να
εμφανιστεί, αλλά άρχισε να υπάρχει, μόλις δόθηκε το πρόσταγμα. Κάθε ζώο
διακρίνεται με τα διαφορετικά γνωρίσματά του, πιστεύει ο Μ.Βασίλειος. Το
βόδι (εικ.135) είναι ακλόνητο στο πάτημά του. Ο όνος (εικ.87,136) είναι
οκνηρός. Ο ίππος είναι θερμός στην επιθυμία του θηλυκού1061. Ο λύκος
(εικ.137) δεν εξημερώνεται. Η αλεπού (εικ.138) είναι δολερή1062. Το ελάφι
1058 . Οι αρχαίοι Έλληνες δεν εγνώριζαν τον πολλαπλασιασμό των εντόμων και νομίζανε
ότι τα έντομα γεννιούνται από τη γη. Ο Παστέρ όμως απόδειξε, ότι «πάν ζών έκ ζώντος»
προέρχεται.
1059 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9 ,1 PG 29, 191CD .
1060 . ό.π., 9 ,2 PG 29,192A.
1061 . Αιλιανού, Περί ζώων 4, 11. : «Μόνας ἀκούω τῶν ζῴων τὰς ἵππους καὶ κυούσας
ὑπομένειν τὴν τῶν ἀρρένων μίξιν• εἶναι γὰρ λαγνιστάτας».
1062 . ό.π., 6,24. : «Δολερὸν χρῆμα ἡ ἀλώπηξ».

169
(εικ.139) είναι δειλό. Το μυρμήγκι (εικ.140) είναι εργατικό. Ο σκύλος

(εικ.141) είναι ευγνώμων και πολύ θυμάται τη φιλία. Το καθένα είδος ζώου
από τη στιγμή που πλάστηκε πήρε και το φυσικό του ιδίωμα. Μαζί με το
λιοντάρι εγεννήθηκαν ο θυμός του, ο μοναχικός τρόπος της ζωής του και η
ακοινωνησία του με τα άλλα λιοντάρια. Είναι σαν δικτάτορας των άλογων
ζώων και υπεροπτικό. Δε δέχεται να φάει ούτε χθεσινή τροφή. Δε γυρίζει
δεύτερη φορά ούτε στα απομεινάρια του θηράματός του. Η φύση του έδωσε
τέτοια φωνητικά όργανα ,που ενώ πολλά ζώα το ξεπερνούν στην ταχύτητα, τα
αιχμαλωτίζει πολλές φορές μόνο με το βρυχηθμό του. Εδώ ο Μ.Βασίλειος
αναφέρει ορισμένα χαρακτηριστικά ενός θηρευτή1063. Κεραυνοβόλα είναι η
λεοπάρδαλη (θηρευτής) (εικ.142) ,ευλύγιστη ,ελαστική και ικανή να εκτελεί τις
ψυχικές ορμές της. Νωθρή είναι η φύση της αρκούδας (θηρευτής) (εικ.143) και
ο χαρακτήρας της ιδιόρρυθμος, ύπουλος και κρυψίνους. Παρόμοιο είναι και
το σώμα της, βαρύ, γεροδεμένο, αλύγιστο. Τα άλογα αυτά ζώα είναι
αδίδακτα. Η αρκούδα πολλές φορές ,αν τραυματιστεί σοβαρά, θεραπεύει τον
εαυτόν της με φλώμο (εικ.144) στουπώνοντας τα τραύματά της. Η άποψη
αυτή είναι λανθασμένη.
Είναι δυνατό να δεις αλεπού να γιατρεύει τον εαυτόν της με τη ρητίνη του
πεύκου (εικ.145), παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Η άποψη αυτή είναι επίσης
λανθασμένη. Ρητίνη του πεύκου συνήθιζαν να βάζουν στις πληγές τους τότε
οι χωρικοί. Η χελώνα (εικ.146), όταν παραφάει σάρκες οχιάς (εικ.147),
αποφεύγει τη βλάβη του δηλητήριου τρώγοντας ρίγανη (εικ.148), που είναι
αντιφάρμακο. Οι δοξασίες αυτές είναι εσφαλμένες1064. Το φίδι θεραπεύει τη
βλάβη των ματιών του, αν φάει μάραθο1065 (εικ.149). Αλλά και τα
προγνωστικά των ζώων για τις ατμοσφαιρικές μεταβολές κρύβουν λογική.
Το πρόβατο, όταν πλησιάζει ο χειμώνας ,τρώει πολύ λαίμαργα, σαν να κάνει
επισιτισμό για τη μελλοντική ανέχεια1066.
Τα βόδια που είναι κατάκλειστα για πολύ καιρό κατά τη διάρκεια του
χειμώνα, όταν πλησιάζει η άνοιξη, βλέπουν μέσα από τα βουστάσια προς τις
πόρτες εξόδου, λέει ο Μ.Βασίλειος. Ο σκαντζόχοιρος (εικ.150) κατασκευάζει
διπλές οπές εισόδου και εξόδου στην υπόγεια φωλιά του. Όταν πρόκειται να
φυσήξει βορράς ,φράσσει τη βορεινή πόρτα. Όταν πνέει νοτιάς,
1064 . Αιλιανός, Περί ζώων 3,5. : «Φαγοῦσα ὄφεως χελώνη καὶ ἐπιτραγοῦσα ὀριγάνου,
ἐξάντης γίνεται κακοῦ, ὅ πάντως αὐτὴν ἀνελεῖν ἔμελλεν».
1065 . http://www.feeders.gr/%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%AE-
%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%86%CE%AF%CE%B4%CE%B9/ : Τα φίδια είναι
σαρκοφάγα και όχι φυτοφάγα, τρώνε συνήθως τρωκτικά, ποντίκια ή αρουραίους.
1066 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. .9 ,3 PG 29, 192C-193B.

170
μετατοπίζεται προς τη βορεινή είσοδο. Η φροντίδα του δημιουργού φθάνει

μέχρι όλες τις λεπτομέρειες. Όμως και τα τα ζώα έχουν κάποια ιδέα για το
μέλλον. Το μυρμήγκι κατά τη διάρκεια του θέρους αποθηκεύει στις αποθήκες
του τη χειμερινή τροφή που του χρειάζεται, και δεν αναβάλλει από ραθυμία.
Εργάζεται με ακατάπαυστη φροντίδα, έως ότου αποθηκεύσει στις αποθήκες
του την τροφή που του χρειάζεται1067. Με τα ψαλιδωτά νύχια του κόβει τους
καρπούς στα δύο, ώστε να μη φυτρώσουν και του γίνουν ακατάλληλοι πρoς
βρώση. Στεγνώνει επίσης τους καρπούς ,εάν υγρανθούν ,απλώνοντας τους
όταν η ατμόσφαιρα παραμένει σε αίθρια κατάσταση1068. Δεν πρόκειται να δεις
βροχή από τα σύννεφα, όσο χρονικό διάστημα είναι απλωμένο το σιτάρι των
μυρμηγκιών.
Με τον αδίδακτο νόμο της φύσεως αντιλαμβάνονται τα ζώα το ωφέλιμο

,αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Καμιά φαρμακευτική («Ριζοτομική») τέχνη και καμιά
βοτανική εμπειρία δεν επενόησε τη διδασκαλία των ωφέλιμων στα άλογα ζώα,
αλλά το κάθε ζώο εκ φύσεως βρίσκει μόνον του τη σωτηρία του και έχει μία
ανέκφραστη διαίσθηση των πραγμάτων που ευνοούν τη φύση του1069.
Η λέαινα αγαπά τα παιδιά της και ο λύκος μάχεται για τα λυκόπουλά

του1070 ,υποστηρίζει ο Μ.Βασίλειος. Ανεκδιήγητη είναι στα ζώα η στοργή
μεταξύ γονιών και παιδιών, διότι η έλλειψη του λογικού αναπληρώνεται από
την υπεροχή των αισθητήριων. Ένα αρνί μεταξύ χιλιάδων προβάτων πηδά
από το μαντρί, αναγνωρίζει το χρώμα και τη φωνή της μητέρας του ,τρέχει
κοντά της και ψάχνει να βρεί τις πηγές από όπου τρέχει το γάλα της. Και αν
βρεί τους μαστούς της μητέρας του φτωχούς, αρκείται σε εκείνους και
προσπερνά αδιάφορο πολλούς μαστούς φορτωμένους με γάλα. Επίσης η
μητέρα αναγνωρίζει το αρνί της μεταξύ χιλιάδων άλλων. Όλα έχουν μία φωνή,
το ίδιο χρώμα, όμοια οσμή, αλλά όμως αυτά έχουν μίαν αίσθηση οξύτερη
από τη δική μας αντίληψη, με την οποίαν το καθένα μπορεί να αναγνωρίσει
το δικό του. Το σκυλάκι δεν έχει ακόμη δόντια και όμως αντιμετωπίζει αυτόν
που το ενόχλησε με το στόμα. Το μοσχάρι ακόμη δεν έχει κέρατα, και
γνωρίζει που θα του φυτρώσουν τα όπλα1071.
Τίποτε δεν είναι άτακτο ,ούτε ακαθόριστο στα όντα, αλλά όλα
εδημιουργήθηκαν για την αυτοσυντήρησή τους ,πιστεύει ο Μ.Βασίλειος. Ο
σκύλος δεν έχει λογικό, έχει όμως αίσθηση που ισοδυναμεί με το λογικό, διότι
τις πλοκές των συλλογισμών των σοφών του κόσμου, ο σκύλος δείχνει ότι
1067 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9,3 PG 29,193BC.
1068 . ό.π., 9 ,3 PG 29, 196A .
1069 . ό.π., 9 , 3 PG 29, 196AB.
1070 . ό.π., 9 , 4 PG 29, 196D.
1071 . ό.π., 9,4 PG 29, 197AB.

171
τις διδάχθηκε από τη φύση. Όταν διερευνά τα ίχνη που αφήνει το αγρίμι,
εξετάζει όλες τις κατευθύνσεις που επήρε και βρίσκει τη σωστή κατεύθυνση
με την εις άτοπον απαγωγή. Τι παραπάνω κάνουν αυτοί που κάθονται
σοβαροί στα διαγράμματα (αμμοδόχους). Είναι γνωστό το μνημονικό της
ευγνωμοσύνης του σκύλου προς τους ευεργέτες του. Όταν συνέβη να φο-
νευθούν οι κύριοι τους σε ερημική τοποθεσία, πολλά σκυλιά εκάθησαν και
πέθαναν εκεί κοντά στον κύριό τους. Μερικά μάλιστα έγιναν οδηγοί σε αυτούς
που καταζητούσαν τους φονιάδες και συνετέλεσαν στο να τιμωρηθούν 1072,1073.
Τα ζώα που κατατρώγονται περισσότερο πολλαπλασιάζονται και

περισσότερο. Αυτό που αναφέρει εδώ ο Μ.Βασίλειος είναι η βασική αρχή των
τροφικών πυραμίδων .Για τούτο γεννούν πολλά οι λαγοί και τα αγριόγιδα (
εικ.151). Τα άγρια πρόβατα επίσης γεννούν δίδυμα, για να μην
εξαφανισθούν, επειδή τα τρώνε τα σαρκοφάγα. Ενώ εκείνα που τρώνε τα
άλλα γεννούν λίγα. Έτσι η λέαινα γεννά μόνο ένα. Διότι αυτό το ένα, καθώς
λένε ,κατασπαράσσει με τα νύχια του τη μήτρα της μητέρας του και έτσι
βγαίνει1074.
Οι οχιές βγαίνουν επίσης κατατρώγοντας τη μήτρα, ανταποδίδοντας έτσι

στη μητέρα το μισθό που της αξίζει1075,1076. Τίποτε το απρονόητο δεν υπάρχει
στα όντα, ούτε είναι χωρίς τη φροντίδα που χρειάζονται, αναφέρει ο
Μ.Βασίλειος. Ο Πλάστης ούτε επρόσθεσε τίποτε το περιττό ,ούτε αφαίρεσε
τίποτε το αναγκαίο στα μέλη του σώματος των ζώων 1077. Στα σαρκοφάγα
ζώα έβαλε δόντια αιχμηρά ,διότι τέτοια εχρειάζονταν. Σε αυτά που έχουν
δόντια μόνο στη μία σιαγόνα (δεν υπάρχει τέτοιο ζώο), έδωσε πολλές και
διάφορες αποθήκες των τροφών. Επειδή κατά το πρώτο μάσημα δεν αλέθουν
την τροφή τους επαρκώς, τα έκανε να ξαναβγάζουν αυτό που κατάπιαν, να το
αλέθουν καλά με το μηρυκασμό και να το κάνουν κατάλληλο για να τραφούν.
Στα ζώα αυτά (μηρυκαστικά) υπάρχουν ο στόμαχος (μεγάλη κοιλία) ,ο εχίνος
1072 . Αιλιανού Περί ζώων 7,10.
1073 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9 ,4 PG 29, 197BD.
1074 . Αριστοτέλη, Περί ζ. ιστ. 6,31 (579α). : «Τίκτει δ’ ἐνίοτε (ὁ λὲων) καὶ ἕν. ὁ δὲ λεχθεὶς
μῦθος περὶ τοῦ ἐκβάλλειν τὰς ὑστέρας τίκτοντα ληρώδης ἐστίν» .
1075 . Αιλιανού, Περί ζώων 1,24. : «Τίκτει δὲ (ἡ ἔχιδνα) οὐκ ὠά, ἀλλὰ βρέφη, καὶ ἔστιν ἐνεργὰ
ἤδη κατὰ τὴν αὑτῶν φύσιν τὴν κακίστην. διεσθίει γοῦν τὴν μητρῴαν νηδὺν καὶ πρόεισι
παραυτὰ τιμωροῦντα τῷ πατρὶ».
1076 . Αριστοτέλη ,Περί ζώων ιστ. 5,34 (558α). : «Τῶν δὲ ὄφεων ὁ μὲν ἔχις ζωοτοκεῖ ἔξω, ἐν
αὑτῷ πρῶτον ὠοτοκήσας . . . Τίκτει δὲ μικρὰ ἐχίδια ἐν ὑμέσιν, οἵ περιρρήγνυται τριταῖοι •
ἐνίοτε δὲ καὶ τὰ ἔσω διαφαγόντα αὐτὰ ἐξέρχεται».
1077 . Μ.Βασιλείου, Εἰς Ἑξαήμ.9,5 PG 29, 200AB.

172
,ο κεκρύφαλος και το ήνυστρο1078. Το καθένα από τα τέσσερα προηγούμενα

διαμερίσματα εξυπηρετεί μίαν ανάγκη.
Ο μακρύς λαιμός της καμήλας χρειάζεται ,για να εξισώνεται με τα ψηλά της

πόδια και για να φθάνει τα φυτά με τα οποία τρέφεται ,παρατηρεί ο
Μ.Βασίλειος. Ο λαιμός της αρκούδας είναι κοντός και βυθισμένος στους
ώμους της, ενώ του λιονταριού της τίγρης (εικ.152) και όλων των άλλων
ζώων της αυτής κατηγορίας είναι παρὀμοιος ο λαιμός. Διότι αυτά δεν
τρέφονται με χλόη, ούτε χρειάζεται να σκύβουν στη γη ,αφού είναι
σαρκοφάγα και ζουν με τα ζώα που συλλαμβάνουν και τρώνε. Τα
μισάνθρωπα θηρία, όταν πιαστούν στις παγίδες (λάκκους καλυμμένους)
γυρίζουν γύρω-γύρω στο τοίχωμα ,μουγκρίζουν, και επιδεικνύουν την άγρια
και ανήμερη φύση τους, αλλά δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τη μανία
τους1079.
Η προβοσκίδα του ελέφαντα (εικ.153) χρειάζεται, διότι το ζώο είναι το

μεγαλύτερο από όλα τα χερσαία, πολύσαρκο με πληθωρικό σώμα, αναφέρει ο
Μ.Βασίλειος. Στο ζώο αυτό αν υπήρχε μεγάλος λαιμός και ανάλογος με τα
πόδια, θα ήταν δυσμεταχείριστος και λόγω του υπερβολικού βάρους θα
κρεμόταν συνεχώς προς τα κάτω. Τώρα όμως το κεφάλι ενώνεται με τη
ράχη με λίγους σπονδύλους του αυχένα. Η προβοσκίδα παίζει το ρόλο του
μακρού λαιμού, και με αυτή φέρνει στο στόμα την τροφή και το νερό που
πίνει1080. Τα πόδια του ελέφαντα είναι χωρίς αρθρώσεις, μονοκόμματα και
συμπαγή σα στύλοι, για να υποβαστάζουν το βάρος του. Διότι αν το ζώο είχε
ασθενή και ευλύγιστα πόδια ,δε θα ήταν δυνατόν οι αρθρώσεις να σηκώσουν
το βάρος του, όταν θα εγονάτιζε ή όταν θα σηκωνόταν. Το πόδι του
ελέφαντα έχει κοντό αστράγαλο, αλλά δεν έχει γόνατο1081. Η ευλύγιστη
προβοσκίδα του κατεβαίνει μέχρι τα πέλματα. Οι ελέφαντες στους πολέμους
πηγαίνουν στην πρώτη γραμμή της φάλαγγας, σαν έμψυχοι πύργοι. Λένε πως
ο ελέφαντας ζει τριακόσια και περισσότερα χρόνια1082. Ο Θεός έκανε τον
ελέφαντα υπόδουλο σε εμάς ,ώστε όταν τον εκπαιδεύομε να μαθαίνει 1083 και
όταν τον κτυπούμε να υπομένει. Διότι ο Θεός τα «πάντα ὑπέταξεν
1078 . Αιλιανού, Περί ζώων 5,41. : «Πυνθάνομαι τῶν ζῴων τὰ μηρυκάζοντα τρεῖς ἔχειν
κοιλίας (ττλήν του στομάχου), καὶ ὀνόματα αὐτῶν ἀκούω κεκρύφαλον, ἐχῖνον, ἔνυστρον».
1079 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9 ,6 PG 29,204C-205B .
1080 . ό.π., .9 ,5 PG 29, 200B-201A.
1081 . Ο ελέφαντας έχει γόνατο.
1082 . Αριστοτέλη, Περί ζώων ιστ. 8,9 (596α). : «Τὸν δ ’ἐλέφαντα ζῆν οἱ μὲν περὶ ἔτη
διακόσιά φασιν, οἱ δὲ τρια¬κόσια» .O ελέφαντας ζει μέχρι 70 χρονια.
1083 . Αιλιανού, Περί ζώων 2,11. : «Τὸ δὲ νῦν ἔχον, ἔοικα ἐρεῖν περί τε τῆς εὐμουσίας αὐτῶν
καὶ εὐπειθείας καί τῆς ἐς τὰ μαθήματα εὐκολίας . . . Οὕτως ἄρα ἡ φύσις μεγέθει μὴν αὐτὸν
μέγιστον εἰργάσατο, μάθησις δὲ πρᾳότατον ἀπέφηνέ τε καὶ εὐάγωγον».
173
ἡμῖν»1084,1085. Ο ελέφαντας έχει μεγαλύτερο μέγεθος από το ποντίκι, το οποίο

φοβάται ο ελέφαντας1086.
Ο σκορπιός (εικ.154) έχει πολύ λεπτό κεντρί ,που είναι κούφιο σαν
σωλήνα, για να χύνει σαν ένεση το δηλητήριο σε όσους δαγκώνει 1087
,αναφέρει ο Μ.Βασίλειος.
«Ἐπὶ ἀσπίδα (εικ.155) καὶ βασιλίσκον (εικ.156) ἐπιβήσῃ καὶ καταπατήσεις

λέοντα και δράκοντα (εικ.157)»1088,1089. Και έχεις «τὴν ἐξουσίαν πατεῖν ἐπάνω
ὄφεων καὶ σκορπίων»1090,1091, υποστηρίζει ο Μ.Βασίλειος. Βλέπεις τον Παύλο
που μαζεύει φρύγανα, διότι η οχιά δεν του έκανε κανένα κακό, επειδή ο άγιος
βρέθηκε πλήρης πίστεως1092. Οι δράκοντες1093 (είναι οφιοειδή, υδρόβια,
ερπετά).
Επίσης οι μύραινες (σμέρνα,εικ.158) και τα χέλια, ευδοκιμούν στους

λασπώδεις ποταμούς και στις λίμνες και μοιάζουν στην κατασκευή τους
περισσότερο με τα δηλητηριώδη ερπετά παρά με τα ψάρια, σχολιάζει ο
Μ.Βασίλειος. Πρέπει να σημειωθεί ,ότι άλλα είναι τα είδη αυτών που γεννούν
αυγά και άλλα αυτών που γενούν ζωντανά. Ζωντανά γεννούν τα είδη των
γαλέων (σελάχια,εικ.159) και τα σκυλόψαρα1094 (εικ.160).
1084 .Ψαλ. 8,7.
1085. Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9,5 PG 29,201AC .
1086 . Αιλιανού, περί ζώων 1,38. : «Ὀρρωδεῖ (= φοβάται) ὁ ἐλὲφας κεράστην κριὸν καὶ χοίρου
βοὴν».
1087 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9,5 PG 29, 201CD.
1088 . Ψαλ. 90,13.
1089 . Αιλιανού, Περί ζώων 2,5.: «εἰ ἄνθρωπος κατέχοι ῥάβδον, εἶτα ταύτην ὁ βασιλίσκος
ἐνδάκοι, τέθνηκεν ὁ κύριος τῆς λύγου (=ράβδου λυγαριάς)». Ο βασιλίσκος είναι φίδι
δηλητηριώδες,κατά τον Αιλιανό.
1090 . Λουκ. 10,19.
1091 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9,5 PG 29, 204A
1092 . Πράξ. 28, 3-6.
1093 . Ψαλ. 73,14. «σὺ συνέθλασας τὴν κεφαλὴν τοῦ δράκοντος, ἔδωκας αὐτὸν βρῶμα λαοῖς
τοῖς Αἰθίοψι».

174
ε.Οικολογία του προπτωτικού ανθρώπου
Ο Θεός εφύτευσε μια εξαιρετική φυτεία (παράδεισο), στην Εδέμ και

ετοποθέτησε εκεί τον άνθρωπο που έπλασε. Ο παράδεισος είχε τα παρακάτω
χαρακτηριστικά : Περιείχε πολυάριθμα, ποώδη, θαμνώδη και δενδρώδη είδη
φυτών. Οι καρποί των φυτών ήταν διαφορετικοί μεταξύ τους και εύγευστοι.
Περιείχε καλλωπιστικά ,αλλά και εδώδιμα είδη φυτών. Ήταν θαυμαστός στο
κάλλος ,βρισκόταν σε ασφαλή τοποθεσία και ήταν λαμπρός, διότι φωτιζόταν
από τα άστρα. Είχε καθαρό αέρα, άριστο κλίμα, χωρίς θυελλώδεις ανέμους
,χαλάζι ,παγωνιές, καύσωνες ή υγρασία. Οι καρποί των φυτών δεν
καταστρεφόταν. Το έδαφος ήταν μαλακό. Παρήγαγε μέλι και γάλα. Έτρεχαν
νερά διαφανή και καθαρά1095,1096. Τα λιβάδια έφεραν πολυάριθμα, πολύχρωμα,
αμάραντα, ευωδιαστά άνθη ,που άνθιζαν συνεχώς 1097. Υπήρχαν φυτά
θαμνώδη, φρυγανώδη ,μονοστέλεχα ή πολύκλαδα, υψηλόκλαδα ή
χαμηλόκλαδα, φυλλοβόλα ή αείφυλα, με καρπούς ή χωρίς ,σκιερά ή μη.
Υπήρχαν επίσης μελωδικά πτηνά, χείμμαροι ,ποτάμια ,αμπέλια και
φοίνικες1098.
στ.Αβιοτικό περιβάλλον
i. Το νερό
Τα ψάρια αν για λίγο χωριστούν από το νερό ,πεθαίνουν1099. Ο κύκλος του

νερού (υδρολογικός κύκλος) αναφέρεται από το Μ.Βασίλειο στην
Εξαήμερο1100. Επίσης αναφέρει ,ότι οι παλίρροιες1101,1102,1103 που συμβαίνουν
στη θάλασσα, εξαρτούνται από την περιφορά της σελήνης1104,1105.
1095.Μ.Βασιλείου ,Περί Παραδείσου ,Λόγος 3, 1, PG 30, 61A.
1096 .ό.π., Λόγος 3,2, PG 30 ,64BD.
1097. ό.π., Λόγος 3,4, PG 30 ,65AC.
1098 . ό.π., Λόγος 3, 7-11, PG 30 ,65C-69D.
1099 .Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7 ,1 PG 29,149B.
1100 .ό.π., 3,8 PG 29 ,73AB.
1101 . Κιλικίδη ,Σ., Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997,σσ.131-132.
1102 . Πλούταρχου, Αρέσκ. φιλοσ.3,17. : «Πυθέας ὁ Μασσαλιώτης τῃ πληρώσει τῆς σελήνης

τὰς πλημμύρας γίγνεσθαι τῇ δὲ μειώσει τὰς ἀμπώτιδας».
1103 .Παλίρροια είναι η άνοδος και η πτώση του επιπέδου της θάλασσας ,που προκαλείται
από τις συνδυασμένες βαρυτικές δυνάμεις οι οποίες ασκούνται από τη σελήνη ,τον ήλιο και
την περιστροφή της γης ( Reddy, M.P.M. - Affholder, M., Descriptive physical oceanography:
State of the Art. Taylor and Francis. 2002 ,p. 249.) και ( Hubbard, R., Boater's Bowditch: The
Small Craft American Practical Navigator. McGraw-Hill Professional. (1893) , p. 54.).
1104 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,11 PG 29,144B.

175
ii. Το έδαφος
Όταν το σπέρμα βρεθεί μέσα στο έδαφος, λέει ο Μ.Βασίλειος και υπάρχει η
ανάλογη υγρασία και θερμοκρασία, τότε το σπέρμα γίνεται μαλακό και με τους
πόρους που διαθέτει απορροφά από το έδαφος στο οποίο εφάπτεται τα
στοιχεία που του χρειάζονται. Καθώς τα μόρια του εδάφους εισέρχονται στο
σπέρμα ,αυξάνεται περισσότερο ο όγκος του σπέρματος, εμφανίζεται το
ριζίδιο προς τα κάτω και αναπτύσσονται προς τα πάνω βλαστοί ισάριθμοι
(ποτέ δεν είναι ισάριθμοι) με τις ρίζες. Tο φυτό απολαμβάνει συνεχώς τη
θερμότητα και απορροφά με τις ρίζες την υγρασία. Με τη δύναμη της
θερμότητας απομυζά όσα στοιχεία του χρειάζονται από το έδαφος και τα
διανέμει σε όλο το σώμα του ,μετατρέποντας τα σε καλάμι (κεντρικό
κύλινδρο) ,φλοιό και θήκες1106.
Τα σπέρματα του σιταριού εμαύρισαν και απέκτησαν άλλη γεύση ,λόγω

του κρύου. Λέγεται, ότι θεραπεύεται η αρρώστεια αυτή με το φύτευμα του
σιταριού στο κατάλληλο έδαφος και σε εύκρατο κλίμα1107.
Οι υπόγειοι βλαστοί των φυτών προχωρούν διανοίγοντας το έδαφος και

υποκαθιστούν τα σπέρματα με τα αυξανόμενα υπόγεια τμήματά τους1108.
iii. Η ατμόσφαιρα
Όταν πλεονάζουν οι υδρατμοί στην ατμόσφαιρα προμηνύεται κακοκαιρία,

παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Οι φάσεις τη σελήνης μεταβάλλουν και την
ατμόσφαιρα της γης. Όταν είναι καθαρή η ατμόσφαιρα ,υπόσχεται καλοκαιρία.
Όταν τα άκρα του δρεπανιού της σελήνης είναι κόκκινα προμηνύονται βροχές
καταρρακτώδεις και βίαιοι νότιοι άνεμοι1109.
iv. Oι εποχές
Οι εναλλαγές των εποχών ακολουθούν τις κινήσεις του ηλίου1110.
1105 . https://en.wikipedia.org/wiki/Tide#Intertidal_ecology : Οι οργανισμοί που βρίσκονται

στη ζώνη της παλίρροιας, ξεβράζονται στις αμμουδιές ,βρίσκονται εκτός νερού και έχουν
προσαρμοστεί για να αντιμετωπίσουν αυτές τις καταστάσεις. Η ικανότητα ενός είδους να
αντιμετωπίσει την «ξήρανση» καθορίζει το ανώτατο όριο της επιβίωσης του.
1107 . ό.π., 5,5 PG 29,104AB.
1108 . ό.π., 5 ,2 PG 29, 97AC .
1109. ό.π., 6,4 PG 29,125AC.
1110 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 6,8 PG 29,136C-137B.

176
v. Ο ήλιος
Ο ήλιος όταν ανατέλει εξαφανίζει το σκοτάδι και διώχνει την παγωμένη

ατμόσφαιρα. Η θερμότητα του ήλιου είναι τόση ,ώστε δεν κατακαίει τη γη ,ούτε
την αφήνει κατεψυγμένη από ανεπάρκεια. Για τούτο λούουν τη γη οι πρωϊνοί
άνεμοι και η δροσιά1111. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα ο ήλιος πηγαίνει προς
τα νότια μέρη και προκαλεί το μεγάλωμα της νύκτας στον τόπο μας. Έτσι
ψύχεται η ατμόσφαίρα, όλοι οι υδρατμοί συγκεντρώνονται πάνω από εμάς και
προκαλούν βροχές, κρύα και χιόνια.
Την άνοιξη φυτρώνουν οι σπόροι και ξαναβλαστάνουν τα φυλλοβόλα

δενδρα. Τα ζώα της ξηράς και των νερών προκαλούνται να
πολλαπλασιαστούν. Ύστερα ο ήλιος ανεβαίνει προς στα βόρεια μέρη της γης
και δημιουργεί μεγάλες μέρες, ξηραίνει τη γη και βοηθά τα φυτά να
αναπτυχθούν και τους καρπούς των δένδρων να ωριμάσουν1112.
Μετά το θέρος έρχεται το φθινόπωρο. Τότε δεν υπάρχει υπερβολικός

καύσωνας, βαθμιαία χαμηλώνει η θερμοκρασία και μας οδηγεί αβλαβώς στο
χειμώνα με τη μετριότητα του κλίματος του. Διότι ο ήλιος επιστρέφει πάλι από
το βορρά προς το νότο. Οι εναλλαγές των εποχών ακολουθούν δηλαδή τις
κινήσεις του ήλιου1113
ζ.Οικολογία της εξέλιξης
Σταθερά είδη η εξέλιξη;
Το «κατά γένος» σημαίνει, ότι ο βλαστός του καλαμιού παράγει καλάμι και
όχι ελιά. Η βλάστηση των σπερμάτων δημιουργεί φυτά πανομοιότυπα προς
εκείνα από τα οποία προήλθαν τα σπέρματα. Έτσι το είδος που κατά την
πρώτη δημιουργία εφύτρωσε στη γη διατηρείται πανομοιότυπο μέχρι σήμερα
κατά τον Μ.Βασίλειο. Δηλαδή η συνεχής αναπαραγωγή διατηρεί σταθερό το
είδος και δεν το αλλάζει. Η παραπάνω άποψη του Μ. Βασιλείου είναι
εσφαλμένη. Οι απόγονοι των φυτών που προέρχονται από γονιμοποίηση
διαφέρουν γενετικά μεταξύ τους ,αλλά και με τους γονείς τους, σύμφωνα με
τους νόμους του Μέντελ. Επίσης ,τα είδη των φυτών ,που υπάρχουν στη γη
είναι αναρίθμητα1114. Σε κάθε Είδος, η γενεά που γεννάται είναι απαράλλακτη
με τούς γονείς και δε μοιάζει καθόλου με άλλο είδος. Δεν υπάρχουν στα ψάρια
1111 . ό.π., 6 10 PG 29,141AB.
1112 . ό.π., 6,8 PG 29,136AC.
1113 . ό.π., 6 ,8 PG 29,136C-137B.

177
μικτοί τύποι ,όπως στην ξηρά οι ημίονοι και τα μίγματα μερικών πτηνών ,που
νοθεύουν το είδος τους. Στο σημείο αυτό ο Μ.Βασίλειος δέχεται ,ότι υπάρχουν
διαειδικά υβρίδια1115.
Σήμερα έχουν παραχθεί διάφορα υβρίδια ,όπως μεταξύ του ίππου και του
όνου (Equus cabalus x Equus asinus > ημίονος, εικ.161). Να σημειωθεί ,ότι τα
διαειδικά υβρίδια των ζώων γενικά είναι στείρα. Το υβρίδιο μεταξύ της
καμήλας με έναν ύβο και με δύο ύβους (Camelus dromedaries x Camelus
bactrianus), δίνει περισσότερο ισχυρούς απoγόνους από τους γονείς του 1116.
Το υβρίδιο δύο ειδών πεταλούδας (Colias eurytheme x Colias philodice) έχει
επιζήσει1117.
Η σύντηξη των πρωτοπλαστών είναι ένα είδος γενετικής τροποποίησης, η

οποία έδωσε υβρίδια μεταξύ του σιταριού (Triticum sp.) και της σίκαλης
(Secale sp.) και δημιουργήθηκε το Triticale1118 (ει.162). Η σύντηξη των
πρωτοπλαστών της τομάτας (Lycopersicon esculentum) και της πατάτας
(Solanum tuberosum) έχει επιβεβαιωθεί και έδωσε την «τοματοπατάτα»1119.
Παράχθηκαν επίσης υβρίδια με σύντηξη των πρωτοπλαστών δύο

διαφορετκών ειδών ζυμομυκήτων του Saccharomyces cerevisiae και του
Zygosaccharomyces fermentati (εικ.163)1120.
Μερικοί επίσης, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος ,ειρωνεύονται το μυστήριο της

πίστεώς μας και λένε, ότι είναι αδύνατο και αφύσικο να γεννήσει παρθένα και
η παρθενιά της να φυλαχτεί ανέγγιχτη1121. Κατά την παρθενογένεση την οποία
αναφέρει παραπάνω ο Μ.Βασίλειος ,από μη γονιμοποιημένα αυγά
παράγονται νέα άτομα. Η παρθενογένεση εμφανίζεται σε πολλά φυτά και σε
διάφορα είδη ζώων (νηματώδεις ,σκορπιούς ,αφίδες ,μέλισσες ,παρασιτικές
1115 . ό.π., 7 ,2 PG 29,152AC.
1116 . Bulliet R.W.,The Camel and the Wheel. Cambridge Mass. 1975 pp.164-75.
1117 . Grula, J. W. - Taylor O. R., The Effect of X-Chromosome Inheritance on Mate-

Selection Behavior in the Sulfur Butterflies, Colias eurytheme and C. Philodice. Evolution
1980, 34 (4), pp.688-695.
1118 . Τσαυτάρη Α., Βελτίωση φυτών .Αρχές και Μέθοδοι.Θεσσαλονίκη 1995 σ.92.
1119 . Schoenmakers, HC.,J.J van der Meulen-Muisers and M. Koornneef ,Asymmetric

fusion between protoplasts of tomato (Lycopersicon esculentum Mill.) and gamma-irradiated
protoplasts of potato (Solanum tuberosum L.) : the effects of gamma irradiation. Mol Gen
Genet. 1994, 242(3) ,pp.313-320.
1120 .Pina, A., IL. Calderón and T. Benítez, Intergeneric hybrids of Saccharomyces
cerevisiae and Zygosaccharomyces fermentati obtained by protoplast fusion. Appl Environ
Microbiol. 1986 ,51 (5), pp. 995-1003.
1121 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ,6 PG 29,180AB .

178
σφήκες ,αμφίβια και ερπετά)1122. Αυτό το είδος της αναπαραγωγής έχει

προκληθεί τεχνητά σε μερικά είδη, συμπεριλαμβανομένων των ψαριών και
των αμφιβίων1123. Η παρθενογένεση στις γαλοπούλες προκύπτει από
μετατροπή απλοειδών κυττάρων σε διπλοειδή1124. Οι αρσενικές γαλοπούλες
όμως ,που παράγονται με παρθενογένεση εμφανίζουν μικρότερους όρχεις
και μειωμένη γονιμότητα1125.
1122 . Halliday, T. R. - Kraig, A., (eds.) Reptiles & Amphibians. Torstar Books 1986 ,p.101.
1123 . Booth, W., D. H. Johnson, S. Moore, C. Schal and E. L. Vargo , Evidence for viable,
non-clonal but fatherless Boa constrictors. Biology Letters 2010 ,7 (2),pp. 253–256.
1124 . Mittwoch, U ., Parthenogenesis. Journal of Medical Genetics 1978 ,15 (3) ,pp.165–
181.
1125 .Sarvella,P., Testes structure in normal and parthenogenetic turkeys. The Journal of
heredity 1974, 65 (5), pp. 287–290.
179
H ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ Μ.
ΒΑΣΙΛΕΙΟ ,ΟΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ Μ.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ο ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ Π.ΔΙΑΘΗΚΗ
α.Τα πάθη
Ο Μ. Βασίλειος διδάσκοντας για ορισμένα από τα πάθη ,που αναφέρονται

παρακάτω δίνει παράλληλα και τον τρόπο για να οδηγηθεί ο άνθρωπος με την
κάθαρση από τα πάθη, στην απάθεια και στη θέωση. Με τον τρόπο αυτό θα
επιλυθούν τα σημερινά περιβαλλοντικά προβλήματα ,τα οποία δεν υπήρχαν
την εποχή του.Η ψυχή η οποία έχει σκοτισθεί από τα πάθη ,τονίζει ο Μ.
Βασίλειος, δεν είναι δυνατό να δεχθεί του Αγίου Πνεύματος τις εκκλάμψεις 1126.
Tα πάθη εξαφανίζονται σταδιακά. Μην υποβάλεις τον εαυτό σου σε ακρότητες
άσκησης. Καλύτερη είναι η σταδιακή βελτίωση και η εξαφάνιση κάθε
συνήθειας και όχι όλες μαζί. Αφού νικήσεις ολοσχερώς τη μία ηδονή ,μετά θα
νικήσεις την επόμενη. Έτσι θα καθυποτάξεις όλες τις ηδονές 1127. Τα παλιά
πάθη της ψυχής είναι δυσίατα ή και ανίατα1128. Τα πάθη προσελκύουν τα βέλη
του εχθρού. Αυτός που φορεί όμως την πανοπλία του Θεού είναι αχτύπητος
από τα βέλη του πονηρού1129.
Ο άνθρωπος που εγκατέλειψε το Θεό και έγινε δούλος της σάρκας,

σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο, έγινε όμοιος με τα κτήνη και επιζητεί τη γυναίκα
του πλησίον ή γίνεται άρπαγας ,όπως ο λύκος ή χρησιμοποιεί το δόλο ή την
πανουργία όπως η αλεπού1130. Πρέπει λοιπόν να εξουσιάζονται τα πάθη και
να
υπακούμε στις εντολές του θεού1131.
Τα πάθη είναι θηρία. Ο άνθρωπος εκτίστηκε άρχοντας των παθών και των
θηρίων. Ο άνθρωπος που δεν κράτησε το θυμό εμπαίζεται από όλους και δεν
εμπαίζεται αυτός που δεν κυνήγησε λιοντάρι1132. Πάθη του σώματος είναι η
γαστριμαργία, η μέθη και οι ηδονές της συνουσίας. Πάθη της ψυχής είναι η
1126 .Μ.Βασιλείου,Ἐπιστολή 210, Τοις κατά Νεοκαισάρειαν λογιωτάτοις, ΡG 32,777Β.
1127 . Μ.Βασιλείου, Επιστολή 42, Προς Χίλωνα τον εαυτού μαθητήν ΡG 32,349C-352Α.
1128 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 1 Ψαλμ. ΡG 30,224D.
1129 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 7 Ψαλμ. ΡG 30, 248 Α-Β.
1130 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 48 Ψαλμ. ΡG 30,452Α-Β.
1131 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 61 Ψαλμ. ΡG 30, 472Α-B.
1132 .Μ.Βασιλείου, Περί της του ανθρώπου κατασκευής 2 ,ΡG 30,36C-37C.

180
ζηλοφθονία ,η οργή, η υποκρισία και η έχθρα. Τα πάθη της σάρκας με

νηστείες και σκληραγωγίες νεκρώνομε ,αλλά δεν πρέπει να αφήνομε
θολωμένη την ψυχή από τα πάθη. Επίσης, δεν πρέπει να καθαρίζομε την
ψυχή από τα πάθη και να αφήνομε το σώμα στις ηδονές της σάρκας 1133. Η
ψυχή του αμαρτωλού είναι κυλισμένη στα πάθη της σάρκας και στις ηδονές
του σώματος1134.
Ο εγωϊσμός
O εγωϊσμός συντελεί στο να σκοτώνονται οι άνθρωποι μεταξύ τους 1135.
Η φιλαυτία
Φίλαυτος είναι αυτός που αγαπά τον εαυτό του και ,ότι κάνει το κάνει για
όφελος του εαυτού του και όχι για τους άλλους1136.
Η πλεονεξία
Άλλοι άνθρωποι θεοποιούν την κοιλιά ,άλλοι τα χρήματα και άλλοι την
πλεονεξία1137. Ο πλεονέκτης αρπάζει τον πλούτο του φτωχού και δε
διαφέρει από το μεγάλο ψάρι, που κατασπαράζει το μικρό ψάρι 1138. Όσα
βλέπει o οφθαλμός, τόσα επιθυμεί o πλεονέκτης. O πλεονέκτης δεν ντρέπεται,
δε γνωρίζει όρια ,δε συγχωρεί και μιμείται τη βία της φωτιάς1139. Ο πλεονέκτης
συναγωνίζεται τον κοιλιόδουλο, ο οποίος προτιμά να σκάσει από την
πολυφαγία, παρά να προσφέρει τα υπολείμματα στους ενδεείς. Ο πλεονέκτης
αποφεύγει να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του προς το κοινωνικό σύνολο. Το
σιτάρι ,το κρασί και τις εμπoρικές συναλλαγές ,τα μετατρέπει σε χρυσό ,τον
οποίο αυξάνει συνεχώς με το δανεισμό1140. Ο πλεονέκτης ποτέ δεν είναι
αυτάρκης και στερεί τα αγαθά από τους άλλους ,θεωρώντας, ότι ο χρυσός
είναι το καλύτερο πράγμα1141.
1133 . Μ.Βασιλείου, Περί της εν παρθενία αληθούς αφθορίας ΡG 30,761A-C.
1134 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 7 Ψαλμ. ΡG 30,233D-236A.
1135 .Μ.Βασιλείου,Περί Αγίου Πνεύματος 2 ,ΡG 32, 213Β-C.
1136 . Μ.Βασιλείου, Όροι κατ' επιτομήν ΡG 31,1120Α .
1137 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 28 Ψαλμ. ΡG 30,73Β.
1138 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 7,3 ΡG 29,153Α.
1139 . Μ.Βασιλείου,Προς τους πλουτουντας ΡG 31,293Α-297C.
1140 .Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας ΡG 31, 264Α-277C.
1141 . ό.π., PG 31 ,276C-277Α.

181
Ο χριστιανός δεν πρέπει να φροντίζει για την πολυτέλεια, τον καλλωπισμό

και την πλεονεξία1142. Η περίσσεια των αγαθών ονομάζεται πλεονεξία. Είναι
όμως αρκετό να έχομε τροφές και σκεπάσματα1143.
Η αλαζονεία
Η αλαζονεία είναι το χειρότερο από τα πάθη1144.
Η κενοδοξία
Δεν υπάρχει όφελος αν απέχεις από τις τροφές και έχεις υπερηφάνεια,
υψηλοφροσύνη ,κενοδοξία και όλα τα πάθη1145.
Η φιλοδοξία
Τρομερά πάθη είναι η μέθη ,η φιλοδοξία ,η φιλαρχία και η καταλαλιά του

πλησίον1146. Δεν πρέπει να είμαστε επίσης κενόδοξοι και αλαζόνες1147.
Η φιλαρχία
Όσο ασθενέστερες είναι οι εκκλησίες ,τόσο αυξάνονται οι φιλαρχίες των

ανθρώπων1148. Τρομερά πάθη είναι η φιλαρχία και η καταλαλιά του
πλησίον1149.
Η τάση για πλουτισμό
Ο πλούσιος είναι φτωχός από κάθε αγαθό ,διότι είναι φτωχός στην αγάπη,
στη φιλανθρωπία, στην πίστη προς το Θεό και στην αιώνια ελπίδα1150. Όποιος
γίνεται πλούσιος με αδικίες είναι άρρωστος. Είναι ευκολότερο να κρατήσεις
νερό στη χούφτα σου, παρά να προσπαθείς να συντηρήσεις συνεχώς τον
πλούτo1151. Η ύπαρξη του πλούτου είναι αντίθετη προς την εντολή της
1142 . Μ.Βασιλείου, Ηθικά ΡG 31,769Β.
1143 .Μ.Βασιλείου,Επιστολή 22, Περί τελειότητας βίου μοναχών ΡG 32, 293A.
1144 . Μ.Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 1 ΡG 29,541Β-C.
1145 . Μ.Βασιλείου, Ασκητικαί διατάξεις ΡG 31,1389Α-Β.
1146 . Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 5 PG 30,417Β-C.
1147 . Μ.Βασιλείου, Επιστ. 56, Περγαμίω ΡG 32, 405Α.
1148 .Μ.Βασιλείου,Επιστ. 239, Ευσεβίω επισκόπω Σαμοσάτων ΡG 32, 892A .
1149 . Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 5 PG 30,417Β-C.
1150 . Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας ΡG 31 ,276Α-277C.
1151 .Μ.Βασιλείου, Εις 61 Ψαλμ. ΡG 30, 480C-481Β.

182
αγάπης προς τον πλησίον1152. Δύο πήχεις χιτώνας είναι αρκετός ,ένα ιμάτιο
μόνο χρειάζεται και ένα ψωμί είναι αρκετό να γεμίσει την κοιλιά1153. Ο πλούτος
(άλογα ,αγελάδες, υπηρέτες ,σπίτια ,αγροί κλπ.) πρέπει να εξυπηρετεί την
παρούσα χρήση ,αλλά και τη μέλλουσα1154. Ο πλούτος είναι των ψυχών η
αγχόνη, του θανάτου το αγκίστρι ,της αμαρτίας το δέλεαρ και πρόξενος
πολέμων ,ψευδομαρτυριών, πλαστογραφιών και επιορκιών1155. O πλούτος
ενίοτε βρίσκεται στα χέρια ασεβών και ανελεημόνων, λόγω της μακροθυμίας
του Θεού1156. O πλούτος μπορεί να λυτρώσει τον πλούσιο με την
ελεημοσύνη1157. Άλλοι άνθρωποι θεοποιούν την κοιλιά ,άλλοι τα χρήματα και
άλλοι την πλεονεξία1158. Στη θεοσεβή ψυχή, αφορμή για καλά έργα ο πλούτος
γίνεται. Στη φιλήδονη και φιλοσώματη όμως ψυχή ,εφόδιο καλοπέρασης και
ακολασίας γίνεται1159. Οι πλημμύρες καταστρέφουν τις αποθήκες των
πλουσίων και τα ταμεία τους1160. Οι αποθήκες θα είναι κοινές για όλους και δε
θα λέει κανείς, ότι είναι δικές του και τα ρούχα και τα παπούτσια. Όλα τα
αναγκαία θα τα εξουσιάζει ο Καθηγούμενος1161. O πλούτος ,η
καταδυνάστευση των ανθρώπων ,η υπερηφάνεια και η καλοπέραση δεν
πρέπει να επιδιώκονται ,διότι γυμνοί γεννηθήκαμε και γυμνοί θα φύγουμε1162.
Η φιλαργυρία
Ο φιλάργυρος εκμεταλλεύεται τις συμφορές των εξαθλιωμένων 1163. Ρίζα

όλων των κακών είναι η φιλαργυρία. Τα άνθη της φιλαργυρίας είναι οι
1152 . Μ.Βασιλείου, Προς τους πλουτούντας ΡG31, 281Α-C.
1153 . ό.π., ΡG 31,284Α-Β.
1154 . Μ.Βασιλείου, Προς τους πλουτούντας ΡG 31,284Β-285C.
1155 . ό.π., ΡΟ 31, 297Β-C.
1156 . Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας ΡG 31,261C-264Α.
1157 . ό.π., ΡG 31,277C .
1158 . Μ.Βασιλείου,Εις 28 Ψαλμ. ΡG 30,73Β.
1159 . Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 2 ΡG 30,252A.
1160 . Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας ΡG 31,272Α.
1161 .Μ.Βασιλείου, Λόγος ασκητικός 2 ΡG 31,977D.
1162 . Μ.Βασιλείου, Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς ΡG 31,549Β.
1163 . Μ.Βασιλείου, Εἰς 14 Ψαλμ. ΡG 30,268Β.

183
πλεονεξίες, οι αδικίες ,το ψεύδος ,οι συκοφαντίες και οι πονηρίες1164.
Η γαστριμαργία
H γαστριμαργία οδηγεί σε νυχτερινές φαντασιώσεις1165. Δεν πρέπει να

επιζητείται η κρεωφαγία1166. Πρέπει να αποφεύγονται τα πλούσια γεύματα ,τα
καρυκεύματα και η μέθη1167. Το πάθος της γαστριμαργίας και η ηδονή της
κοιλιάς παρέδωσε τον Αδάμ στο θάνατο1168. Όταν το σώμα βαρύνεται με
παχυσαρκεία αδρανεί και ατονεί η ψυχή1169. Πρέπει να νηστεύει ο χριστιανός
με μέτρο και την αναγκαία βοήθεια να δίνει στο σώμα. Έτσι θα δαμάσει τις
επιθυμίες και τα πάθη1170. Θα πρέπει να ρυθμίζεται η ποσότητα και η
ποιότητα των τροφών και να καταναλώνονται όσπρια ,λαχανικά ,ψωμί και
ξηροί καρποί1171.
Ο ευδαιμονισμός
Μετά την έξοδο από τον παράδεισο μας δόθηκαν μάγειροι ,αρτοποιοί,
ποικιλίες εδεσμάτων και καρυκευμάτων1172. Χρειάζεται προσοχή στην
υπερβολική περιποίηση και καλοπέραση του σώματος1173.
Η καταδυνάστευση των συνανθρώπων
O πλούτος ,η καταδυνάστευση των ανθρώπων ,η υπερηφάνεια και η

καλοπέραση δεν πρέπει να επιδιώκονται ,διότι γυμνοί γεννηθήκαμε και γυμνοί
θα φύγουμε1174. Εκείνου που πεινά είναι το ψωμί ,το οποίο εσύ κατέχεις ,του
γυμνού είναι το ένδυμα, το οποίο φυλάσσεις στις αποθήκες σου ,του
1164 . Μ.Βασιλείου, Εις Ησαΐαν 5 PG 30,421B.
1165 . Μ.Βασιλείου, Περί τελειότητος βίου μοναχών ΡΟG 32,293Α.
1166 . Μ.Βασιλείου, Περί νηστείας 1 ΡG 31,180B.
1167 . ό.π., ΡG 31,180C-181Α .
1168 . Μ.Βασιλείου,Λόγος ασκητικός 1 ΡG 31,640AC.
1169 . Μ.Βασιλείου, Εις το πρόσεχε σεαυτώ ΡG 31,205Α.
1170 . Μ.Βασιλείου,Ασκητικαί διατάξεις ΡG 31,1352Β-1354A.
1171 . Μ.Βασιλείου, Περί της εν παρθενία αληθούς αφθορίας ΡG 30, 685Β-688C.
1172 . Μ.Βασιλείου,Περί της του ανθρώπου κατασκευής 2 ΡG30, 45C-D.
1173. Μ.Βασιλείου,Προς τους νέους ΡG 31, 584Β-585Α.
1174 . Μ.Βασιλείου, Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς ΡG 31, 549Β.

184
ξυπόλυτου είναι τα παπούτσια ,που σαπίζουν δίπλα σου και έχεις αφαιρέσει
χρήματα από εκείνον ,που τα χρειάζεται. Αδικείς τόσους, όσους μπορείς 1175.
Η αδικία
Oι άδικοι χρησιμοποιούν τις δωρεές του Θεού για τη δική τους

ευχαρίστηση1176.
Ο φθόνος
Ο θυμός, η επιθυμία, η δειλία και ο φθόνος ταράσσουν την ψυχή1177.
Η προαίρεση
H αρετή επιτυγχάνεται με την προαίρεση (το αυτεξούσιο) και όχι από την
ανάγκη1178. Η αρχή και η ρίζα της αμαρτίας είναι το αυτεξούσιο του
ανθρώπου1179.
Η εγκράτεια
H εγκράτεια είναι μητέρα της σωφροσύνης, ενισχύει την υγεία ,συντελεί

στην καρποφορία των αγαθών «ἐν Χριστῷ» ,αφαιρώντας τα εμπόδια και
επιτυγχάνεται με προσευχή και νηστεία1180. Η εγκράτεια αναιρεί την αμαρτία
,απομακρύνει τα πάθη ,νεκρώνει τις επιθυμίες του σώματος και αφανίζει το
κέντρο των ηδονών. Επίσης είναι η αρχή της πνευματικής ζωής και δείχνει ,ότι
ο χριστιανός είναι αθλητής των εντολών του θεού1181. H εγκράτεια σκοπεύει
στην παντελή αλλοτρίωση από την ολέθρια ηδονή. Η τροφή λοιπόν θα
πρέπει να είναι λιτή και απέριττη και να προτιμούνται οι συνήθεις τροφές και
όχι τα ακριβότερα φαγητά1182. Η εγκράτεια είναι η απλή συντήρηση του
σώματος. Ο χριστιανός δεν πρέπει επιθυμεί τίποτε ,ούτε να έχει πάθη που
αφορούν τα μάτια και τα αυτιά1183.
1175 . Μ.Βασιλείου, Εις το καθελώ μου τας αποθήκας ΡG 31, 276Α-277C.
1176 . Μ.Βασιλείου, Όροι κατ' επιτομήν ΡG 31, 1280D -1281Α.
1177 . Μ.Βασιλείου, Εις 33 Ψαλμ. ΡG 30,357Β-C.
1178 . Μ.Βασιλείου, Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός ΡG 31 ,345Β.
1179 . ό.π., ΡG 31, 332D.
1180 . Μ.Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος 2 ΡG 31, 965C.
1181 . ό.π., 2 ΡG 31, 964Β-965A.
1182 .ό.π., 2 ΡG 31 ,968Α-969Β.
1183 . Μ.Βασιλείου, Επιστ.366 ΡG 32,1109C-1112C.

185
Η φιλαλληλία
Οι νυχτερίδες έχουν το φιλάλληλο και για τούτο κρέμονται όλες μαζί σαν
μια αρμαθιά1184.
Η φιλανθρωπία
Το φιλάνθρωπο του αρχιστράτηγου εκδηλώνεται ,όταν καταστρέφει τα τόξα,

τα όπλα ,τους θυρεούς και δεν πληγώνει κανένα από τους εχθρούς του1185.
Η ακτημοσύνη
To μέτρο της ακτημοσύνης είναι να έχεις ένα χιτώνα1186.
Η προσοχή
Όπως τα ζώα αποφεύγουν όσα βλάπτουν την υγεία τους, έτσι και ο
άνθρωπος πρέπει να αποφεύγει την αμαρτία1187. Η προσοχή διεγείρει την
αργή και ράθυμη ψυχή1188. Πρέπει να προσέχουν τους εαυτούς τους και οι
πλούσιοι και οι φτωχοί1189. Η προσοχή αναιρεί τα πάθη και τις ηδονές και
οδηγεί στην αυτογνωσία και στη Θεογνωσία1190.
Η τελείωση
Για την τελείωση της ζωής είναι αναγκαία η μίμηση του Χριστού ,με την
αοργησία ,την ταπεινοφροσύνη, τη μακροθυμία, αλλά και με το θάνατο 1191. O
άνθρωπος τελειούται με την ορθότητα της πίστεως και με την ευαγγελική
πολιτεία1192. Η τελείωση επιτυγχάνεται προσέχοντας τους λόγους ,με τους
καλούς λογισμούς, με την υπακοή, τη συμπάθεια και την ευσπλαχνία προς
τους αδελφούς μας1193. Να αγαπήσεις τον πλησίον σαν τον εαυτό σου
,πούλησε τα υπάρχοντά σου και δόστα στους φτωχούς και αν κάποιος σε
1184 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 8 ΡG 29,181Β.
1185 . Μ.Βασιλείου, Εις 45 Ψαλμ. ΡG 30, 428ΒC.
1186.Μ.Βασιλείου, επιστ.150, Αμφιλοχίῳ, ως παρά Ηρακλείδου ΡG 32, 603C-605A .
1187 .Μ.Βασιλείου, Εις το πρόσεχε σεαυτώ ΡG 31, 201ΑΒ.
1188 . ό.π., ΡG 31, 209Α.
1189 . ό.π., ΡG31,209C-213Β.
1190 . ό.π., ΡG 31 ,213B-217B.
1191 . Μ.Βασιλείου,Περί Αγίου Πνεύματος PG 32 ,129A.
1192 .Μ.Βασιλείου, Όροι κατ' επιτομήν ΡG 31, 1080AΒ.
1193 . Μ.Βασιλείου,Όροι κατά πλάτος 2 ΡG 31, 985C-988Α .

186
αγγαρεύσει ένα μίλι ,πήγαινε μαζί του δύο. Αυτά τα ευληπτότερα θα μας
οδηγήσουν στην τελείωση1194. Ο άνθρωπος εδημιουργήθηκε «κατ' εικόνα
Θεού» και τελειούμενος εξισώνεται με τους αγγέλους1195.
Η ομοίωση
Ο άνθρωπος έγινε κατ’ εικόνα και κατ’ ομοίωση του Θεού. Η αμαρτία
αμαύρωσε το κάλλος της εικόνας και έφερε τις εμπαθείς επιθυμίες στην
ψυχή1196. Η ψυχή για να κατανοήσει το Θεό, πρέπει να είναι καθαρή από τα
πάθη της σάρκας, να μην την σκοτίζουν βιοτικές μέριμνες και να είναι
πρόθυμη να κοπιάσει και να ερευνήσει σε κάθε κατεύθυνση ,για να συλλάβει
την έννοια του Θεού1197. Είναι απαραίτητη η μελέτη των θεόπνευτων Γραφών
για την εύρεση του καθήκοντος1198. Πρέπει λοιπόν να εξουσιάζονται τα πάθη
και να υπακούμε στις εντολές του θεού1199. Κατά τον Μ. Βασίλειο ,«Ἡ ὄντως
ζωή ὁ Χριστός καί ἡ ἡμετέρα ἐν αὐτῷ διαγωγή ζωή ἐστιν αληθινή»1200.
Η απάθεια
Το απαθές της θείας φύσεως, κατά το δυνατόν, πρέπει να μιμείται ο

άνθρωπος ,για να γίνει μέτοχος της θείας μακαριότητας1201. Ένδειξη της
απαθείας είναι ,όταν η ψυχή δεν παρασύρεται προς τα πάθη1202.
H οικολογική κρίση οφείλεται κυρίως στα επόμενα πάθη του ανθρώπου, τα

οποία κατέγραψε ο Μ. Βασίλειος : Εγωισμό, φιλαυτία, πλεονεξία ,αλαζονία,
κενοδοξία, φιλοδοξία, φιλαρχία ,τάση για πλουτισμό ,φιλαργυρία
,γαστριμαργία, ευδαιμονισμό , καταδυνάστευση των συνανθρώπων, αδικία και
1194 . Μ.Βασιλείου, Εις 1 Ψαλμ. ΡG 30, 220AΒ.
1195 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 9 ΡG 29, 204B-205C.
1196 . Μ.Βασιλείου,Λόγος άσκητικός ΡG 31, 869D. : «Ὁ ἄνθρωπος κατ' εἰκόνα τοῦ Θεοῦ
ἐγένετο καί ὁμοίωσιν ∙ἡ δέ ἁμαρτία τό κάλλος τῆς εἰκόνος ἠχρείωσεν εἰς τάς ἐμπαθείς
ἐπιθυμίας τήν ψυχήν καθέλκουσα».
1197 . Μ.Βασιλείου, Εις Εξαήμ.1 PG 32, 4A.
1198 . Μ.Βασιλείου, Γρηγορίω εταίρω ΡG 32, 227Β-229Α. : «Μεγίστη δέ οδός πρός τήν τοῦ
καθήκοντος εὕρεσιν ἡ μελέτη τῶν θεοπνεύστων Γραφῶν... Οἷον ἀπό τινος κοινοῦ ἰατρείου, τό
πρόσφορον εὑρίσκει τῷ ἀρρωστήματι φάρμακον...». Ὁ ἐραστής τῆς σωφροσύνης εὑρίσκει
τόν Ἰωσήφ ὁ τῆς ανδρείας, τόν Ἰώβ ὁ τῆς πραότητας τόν Δαυΐδ καί τόν Μωϋσῆ.
1199 . Μ.Βασιλείου, Εις 61 Ψαλμ. ΡG 30, 472ΑB.
1200 . Μ.Βασιλείου, Εις 33 Ψαλμ. ΡG 30,372C.
1201 .Μ.Βασιλείου,Λόγος ασκητικός 2, ΡG 31,872ΑΒ.
1202 . Μ.Βασιλείου, Περί της εν παρθενία αληθούς αφθορίας ΡG 30,773ΑΒ.

187
φθόνο. Επίσης οφείλεται και στα επόμενα πάθη: Εγωκεντρισμό, ατομικισμό,

απληστία, ηδονή ,χλιδή, σπατάλη ,άγχος ,καταναλωτισμό ,υπερεκμετάλλευση
,υλική υπερανάπτυξη και χρησιμοθηρικό πνεύμα.
O άνθρωπος ως γνωστόν είναι ελεύθερος να δρα με τη θέλησή του. Η

παρακοή όμως από το θέλημα του Δημιουργού τον οδήγησε στην
απομάκρυνση του από Αυτόν. Αν ο άνθρωπος δεν ξεπεράσει την ηθική του
κρίση, το παγκόσμιο περιβαλλοντικό πρόβλημα θα παραμένει άλυτο. Πρέπει
να του γίνει τρόπος ζωής η αγάπη για το περιβάλλον και το Δημιουργό του.
Το περιβάλλον τώρα εκδικείται τον εξουσιαστή, το ληστή, τον άπληστο ψυχικά
άνθρωπο. Ο τελευταίος θα πρέπει να διαγνώσει τα πάθη του και να
θεραπευθεί από αυτά, καλλιεργώντας τις αρετές. Σύμφωνα με τον Μ.
Βασίλειο ο άνθρωπος πρέπει να έχει τις επόμενες αρετές αρετές : Προαίρεση
,εγκράτεια, φιλαλληλία, φιλανθρωπία ,ακτημοσύνη ,προσοχή ,τελείωση,
ομοίωση, και απάθεια.
Τα πάθη του ανθρώπου μοιάζουν με αγριόχορτα, που αναπτύσσονται και

πνίγουν τα χρήσιμα φυτά, τις αρετές. Αν οι ψυχές μείνουν ακαλλιέργητες με τις
αρετές ,τότε θα εμφανιστούν σε αυτές τα πάθη. Θα πρέπει να ξερριζωθούν τα
πάθη και να φυτευθούν οι αρετές. Τα πάθη είναι αυτά που αποκόπτουν
άνθρωπο από τον Θεό. Τα πάθη των ανθρώπων συνετέλεσαν στο να
εμφανιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα.
Τα πάθη είναι οι αιτίες : α) Της περιβαλλοντικής ρύπανσης, της κλιματικής

αλλαγής, της τρύπας του όζοντος, της αποδάσωσης ,της ερημοποίησης, της
εξαφάνισης βιολογικών ειδών και της όξινης βροχής. β) Της ρύπανσης των
υπόγειων υδροφόρων οριζόντων με λιπάσματα, τοξικές ουσίες ή πυρηνικά
απόβλητα. γ) Της καταστροφής των δασών της γης ,της μείωσης της
βιοποικιλότητας, της κλιματικής αλλαγής ,των ξηρασιών ,των πλημμυρών και
της αύξησης της στάθμης του νερού της θάλασσας. δ) Της μειωμένης αλιείας
και των μεγάλων ατυχημάτων (Μποπάλ-Ινδία, Σεβέζο-Ιταλία, Τσέρνοπμπιλ-
Ρωσία) ,που προκάλεσαν αρρώστειες και θανάτους ανθρώπων και ζώων. ε)
Του νέφους των πόλεων ,των απορριμάτων, της αστικοποίησης, και των
πετρελαιοκηλίδων στη θάλασσα. στ) Της μόλυνσης του περιβάλλοντος με
παθογόνους μικροοργανισμούς και των ακραίων καιρικών φαινομένων. ζ)
Του υπερπληθυσμού της γης, της πυκνής δόμησης , της υπέρμετρης χρήσης
του αυτοκινήτου κλπ.
β.Η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου
Η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου περιλαμβάνει επίσης τις παρακάτω

οικολογικές αναφορές.
188
«Κύριε, ο Θεός ημών, ο καταστήσας εν ουρανοίς τάγματα και στρατιάς

Αγγέλων…».
«Κύριε ουρανού και γης, και πάσης κτίσεως, ορωμένης τε και ουχ
ορωμένης, ο καθήμενος επί θρόνου δόξης, και επιβλέπων αβύσσους...».
«Κύριε ο Θεός ημών, δεσπόζεις των επουρανίων και των επιγείων…».
«Υψώθητι επί τους ουρανούς ο Θεός και επί πάσαν την γην η δόξα σου.».
«Πλάσας γαρ τον άνθρωπον, χουν λαβών από της γης, και εικόνι τη ση, ο
Θεός, τιμήσας, τέθεικας αυτόν εν τω Παραδείσω της τρυφής...».
«Και απέστρεψας εις την γην εξ ης ελήφθη, οικονομών αυτώ την εκ

παλιγγενεσίας σωτηρίαν...».
«Θεός ων προαιώνιος, επί της γης ώφθη…».
« Πλάσας γαρ τον άνθρωπον, χουν λαβών από της γης…».
« Επi σoί χαίρει, Κεχαριτωμένη, πάσα η κτίσις…».
«Ο κτίσας τον άνθρωπον κατ’ εικόνα σην και ομοίωσιν…».
«Η πηγή του αγιασμού, παρ' ου πάσα κτίσις…».
«Κύριε ο Θεός ημών, ο κτίσας ημάς και αγαγών εις την ζωήν ταύτην…».
«Ευκράτους και επωφελείς τους αέρας ημίν χάρισαι, όμβρους ειρηνικούς

τη γη πρός καρποφορίαν δώρησαι...».
γ.Ο Γεωλογικός χρόνος και η δημιουργία του κόσμου σύμφωνα με την

Π.Διαθήκη
Έχει βρεθεί, ότι σχηματισμός της Γης έγινε πριν 4.570 εκατομμύρια έτη. Η
Σελήνη σχηματίστηκε πριν 4.533 εκατομμύρια έτη και το αρχαιότερο γνωστό
ορυκτό της γης πριν 4.400 εκατομμύρια έτη1203.
Παρακάτω αναφέρεται ο Γεωλογικός χρόνος, ο οποίος συγκρίνεται με τη

δημιουργία του κόσμου, όπως περιγράφεται στο βιβλίο της Γένεσης της Π.Δ.
Καταρχαιοζωϊκός μεγααιώνας : 4567-4100 εκατομμύρια έτη πριν .4η ημέρα

,Γεν. 1,14 -19. (Δημιουργία των αστεριών ,του ήλιου και της σελήνης ). 1η
ημέρα ,Γεν. 1,1-10. (δημιουργία του ουρανού και της γης). 2α ημέρα, Γεν. 1,6
-8. (Δημιουργία του ουράνιου θόλου της γης). 3η ημέρα, Γεν. 1,9-10.
(Διαχωρισμός της ξηράς από τη θάλασσα). Τότε σχηματίστηκε το αρχαιότερο
1203. https://en.wikipedia.org/wiki/Geologic_time_scale
189
γνωστό ορυκτό και το αρχαιότερο γνωστό πέτρωμα. Εμφανίστηκαν οι πρώτες

μορφές ζωής με αυτοαναπαραγόμενα μόρια RNA. Διαχωρίστηκε η ξηρά
από τη θάλασσα. Εμφανίστηκαν πιθανόν τα κυανοβακτήρία1204.
Αρχαιοζωικός μεγααιώνας: 4.100-2.800 εκατομμύρια έτη πριν.

Εμφανίστηκαν απλοί μονοκύτταροι οργανισμοί στο νερό. Πρώτη παραγωγή
αερίου οξυγόνου στην ατμόσφαιρα από τα κυανοβακτήρια ,που βρίσκονταν
στο νερό. Πιθανή σταθεροποίηση του μανδύα της Γης1205 (εικ.164).
Προτεροζωικός μεγααιώνας : Η ατμόσφαιρα περιέχει οξυγόνο.

Μονοκύτταροι ευκαρυωτικοί οργανισμοί κάνουν την εμφάνισή τους. Πράσινες
αποικίες φυκιών συναντιούνται στις θάλασσες. Σχηματισμός της μοναδικής
ηπείρου της Ροδινίας. Η Γη είναι παγωμένη και μοιάζει με χιονόσφαιρα. Η
Ροδινία αρχίζει να διαχωρίζεται. Οι πρώτοι πολυκύτταροι οργανισμοί
εμφανίζονται. Απλές σκωληκοειδείς μορφές ζώων συναντιούνται.
Εμφανίζονται οι σπόγγοι ,τα δινομαστιγωτά ,τα σφουγγάρια και τα
1206
τριλοβιτόμορφα (εικ.164).
Φανεροζωικός μεγααιώνας
Κάμβρια περίοδος : Εμφάνιση των χορδωτών, των μαλακίων και των

τριλοβιτών. Σημαντική διαφοροποίηση της ζωής παρατηρείται κατά την
Κάμβρια περίοδο. Σπόγγοι, βραχιόποδα, ανομαλοκαρίδες, μύκητες, φύκη,
αρχεοκύαθα, πριαπουλίδες και φοραμινίφερα επικρατούν. Δεν υπάρχει όμως
χερσαία ζωή. Υπάρχει ποικιλία φυκών και ασπόνδυλων. Η ατμοσφαιρική
περιεκτικότητα σε CO2 είναι 20-35 φορές μεγαλύτερη της σημερινής1207
(εικ.164).
Ορδοβίκια περίοδος : Επικρατούν οι καρχαρίες ,τα αμφίβια, τα

καλαμάρια, τα ψάρια, τα κοράλλια και τα κρινοειδή. Εμφανίζοναι τα πρώτα
έντομα (χωρίς φτερά). Κάνουν την εμφάνισή τους τα προγυμνόσπερμα, όπως
η Archaeopteris. Αφθονούν οι τριλοβίτες, τα μαλάκια, τα βρύα, οι σκορπιοί
της θάλασσας, τα κοράλλια, τα βραχιόποδα, οι σαρανταποδαρούσες, τα
ψάρια με σιαγόνες και τα ψάρια χωρίς σιαγόνες. Συναντιούνται οι αστερίες, τα
αγγειώδη φυτά, τα οστρακώδη, τα βρυόζωα, τα κρινοειδή, τα κυστοειδή, τα
δίθυρα και τα ναυτιλοειδή. Η εποχή των παγετώνων βρίσκεται στο τέλος της.
Αφθονούν τα κεφαλόποδα, τα κωνόδοντα, τα πράσινα φυτά, οι μύκητες στο
1204. https://en.wikipedia.org/wiki/Geologic_time_scale
492. ό.π.
1206. ό.π.
1207. ό.π.
190
έδαφος, τα καρκινοειδή και τα ιχθυόμορφα σπονδυλωτά. Σχηματίζονται οι

κοραλλιογενείς ύφαλοι1208 (εικ.164).
Σιλούρια περίοδος : Συναντιούνται απλά φυτά, οδοντοφόρα ψάρια

,καρχαρίες, έντομα ,γιγαντιαίες φτέρες ,βρύα ,εχινόδερμα ,κοράλλια, βρυόζωα,
βραχιόποδα, ναυτιλοειδή, αμφίβια ,θαλασσινοί σκορπιοί, πρωτόγονα δέντρα
και σπονδυλωτά .Σχηματίζονται απέραντα ελώδη δάση και τα πρώτα
ερπετά1209 (εικ.164).
Δεβόνια περίοδος : Επικρατούν οι καρχαρίες, τα έντομα ,οι γιγαντιαίες

φτέρες και τα βρύα1210 (εικ.164).
Μισσισσίπια Εποχή : 3η ημέρα, Γεν. 1,11-12 (Δημιουργία των ποωδών

φυτών ,των θάμνων και των δένδρων). Επικρατούν τα βρυόζωα, τα
βραχιόποδα, τα ναυτιλοειδή, οι καρχαρίες, τα εχινόδερμα, τα κοράλλια, τα
αμφίβια, οι θαλασσινοί σκορπιοί, τα πρωτόγονα δέντρα και τα
1211
σπονδυλωτά .
Πενσυλβάνια εποχή : Αφθονούν τα αμφίβια. Εμφανίζονται τα πρώτα

ερπετά. Συναντιούνται απέραντα ελώδη δάση1212.
Πέρμια περίοδος : Συναντιούνται αληθινά βρύα, σκαθάρια και μύγες. Το

95% της ζωής εξαφανίζεται. Υπάρχει μια ήπειρος μόνον η Παγγαία (εικ.166 ).
Τα κωνοφόρα αντικαθιστούν τις φτέρες1213 (εικ.165).
Τριασική περίοδος : 5η ημέρα ,Γεν. 1,20-23. (Δημιουργία από τη θάλασσα

των ψαριών και των ερπετών). 6η ημέρα, Γεν. 1,24-31. (Δημιουργία των
ερπετών, των τετράποδων, των κτηνών , και των θηρίων της ξηράς ).
Εμφανίζονται τα σύγχρονα κοράλλια, τα ψάρια, τα έντομα, τα πρώτα
θηλαστικά και τα κροκοδείλια. Κυριαρχούν οι δεινόσαυροι, οι ιχθυόσαυροι και
οι πτερόσαυροι. Η Παγγαία χωρίζεται στη Λαυρασία και στη Γκοντβάνα
(εικ.166 ). Επικρατούν τα σποριόφυτα1214 (εικ.165).
Ιουρασική Περίοδος : 5η ημέρα, Γεν. 1,20-23. (Συνεχίζεται η δημιουργία των

ψαριών, των κητών, των ερπετών και των πτηνών). Τα ατμοσφαιρικά επίπεδα
1208 . https://en.wikipedia.org/wiki/Geologic_time_scale
1209. ό.π.
1210. ό.π.
1211. ό.π.
1212 . ό.π.
1213 . ό.π.
1214 . ό.π.
191
του CO2 είναι 4-5 φορές μεγαλύτερα από τα σημερινά. Η Παγγαία

διαμελίζεται στη Γκοντβάνα και στη Λαυρασία (εικ.166). Η αρχαιοπτέρυγα, το
αρχαιότερο γνωστό πτηνό, εξελίσσεται από τα ερπετά1215 (εικ.165).
Κρητιδική Περίοδος : Εμφανίζονται τα μαρσιποφόρα θηλαστικά και τα

πλακουντοφόρα. Τα Πρωτόγονα πτηνά αντικαθιστούν τους πτερόσαυρους.
Σύγχρονοι καρχαρίες και κροκόδειλοι εμφανίζονται. Επικρατούν τα
σφουγγάρια, οι τυραννόσαυροι, οι τιτανόσαυροι, τα αμμωνιτοειδή, τα
βελεμνιτοειδή, τα δίθυρα και τα εχινοειδή. Πιο σύγχρονα ψάρια αρχίζουν να
εμφανίζονται. Τα ανθοφόρα φυτά πολλαπλασιάζονται, μαζί με νέους τύπους
εντόμων. Τα μαρσιποφόρα θηλαστικά και τα πλακουντοφόρα εμφανίζονται. Η
Γκοντβάνα διασπάται. Το ατμοσφαιρικό CO2 βρίσκεται κοντά στα σημερινά
επίπεδα. Πιο σύγχρονα ψάρια εμφανίζονται. Τα πρωτόγονα πτηνά
αντικαθιστούν τους πτερόσαυρους. Νέοι τύποι εντόμων και σύγχρονα ψάρια
εμφανίζονται. Τα πρώτα ανθοφόρα φυτά κάνουν την εμφάνισή τους.
Σύγχρονα φυτά και πρωτόγονες οικογένειες θηλαστικών ακολουθούν την
εξαφάνιση των δεινοσαύρων. Άρχισαν να διαχωρίζονται οι σημερινές πέντε
ήπειροι1216 (εικ.165,166).
Παλαιόκαινος Εποχή : Εμφανίζονται τα πρώτα μεγάλα θηλαστικά

(ιπποπόταμος)1217.
Ηώκαινος Εποχή : 5η ημέρα ,Γεν. 1,20-23. (Δημιουργία των μεγάλων

κητών). Το ατμοσφαιρικό διοξείδιο του άνθρακα εμφανίζεται μειωμένο. Τα
κητοειδή (φάλαινες) κάνουν την εμφάνισή τους. Εμφανίζονται ακόμη πολλά
σύγχρονα θηλαστικά1218.
Ολιγόκαινος Εποχή : Εξέλιξη και διασπορά των σύγχρονων ανθοφόρων

φυτών. Εξέλιξη των θηλαστικών1219.
Μειόκαινος Εποχή : 6η ημέρα ,Γεν. 1,24-31. (Συνεχίζεται η δημιουργία των

τετραπόδων ,των ερπετών των θηρίων της ξηράς. Δημιουργείται ο
άνθρωπος, άνδρας και γυναίκα, «κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ»). Μειώνεται το επίπεδο
του ατμοσφαιρικού CO2. Εμφανίζονται τα πρώτα ανθρωποειδή (Paranthropus
robustus εικ.167 ,P.aethiopicus και P.boisei)1220.
1216. ό.π.
1217. ό.π.
1218 . ό.π.
1219 . ό.π.
1220 . ό.π.
192
Πλειόκαινος Εποχή : Εμφανίζεται ο Homo habilis1221 (εικ.168).
Πλειστόκαινος Εποχή : Τα επίπεδα του διοξείδιου του άνθρακα είναι

μικρότερα από τα σημερινά. Εξέλιξη των σύγχρονων ανθρώπων [Homo
erectus (εικ.169) >> Homo sapiens neanderthalensis (εικ.170) >> Homo
sapiens sapiens (εικ.171) ]. Η Εποχή των Παγετώνων συνεχίζεται. Εξαφάνιση
πολλών μεγάλων θηλαστικών1222.
Ολόκαινος Εποχή : Η Λίθινη Εποχή θα δώσει τη θέση της στην Εποχή του
Χαλκού (3.300 π.Χ.) και στην Εποχή του Σιδήρου (1.200 π.Χ.). Οι παγετώνες
υποχωρούν. Αυξάνεται ο ανθρώπινος πολιτισμός. Η γεωργία ξεκινά 1223.
1222. ό.π.
1223 . ό.π.
193
194
195
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
Τα οικολογικά προβλήματα διαιρούνται στα φυσικά και στα ανθρωπογενή.

Α) Στα Φυσικά προβλήματα ,που συμβαίνουν στον πλανήτη περιλαμβάνονται
: α) Οι ηφαιστειακές εκρήξεις, οι πλημμύρες ,οι σεισμοί ,οι κυκλώνες, τα
χιόνια ,το κρύο, ο πάγος, οι άνεμοι και οι χιονοθύελλες. β) Οι χιονοστιβάδες
,οι θύελλες ,οι πυρκαγιές ,οι κυκλώνες ,οι χαλαζοπτώσεις ,οι καύσωνες και
οι ανεμοστρόβιλοι. γ) Οι ηλιακές εκλάμψεις ,η γάμμα ακτινοβολία ,τα έτη
χωρίς καλοκαίρια, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τα κύματα ψύχους και οι
κατολισθήσεις. δ) Οι καταιγίδες ,οι τυφώνες ,οι λιμναίες εκρήξεις, το
τσουνάμι ,οι ξηρασίες, οι επιδημίες κ.α. Β) Στα ανθρωπογενή προβλήματα
του πλανήτη περιλαμβάνονται: α) Οι βιομηχανικές καταστροφές (Μποπάλ-
Ινδία ,Τσερνομπίλ-Ουκρανία, Σεβέζο-Ιταλία κλπ.) ,οι πολιτικές αναταραχές ,η
τρομοκρατία, τα επικίνδυνα εμπορεύματα ,τα ατυχήματα των αεροπλάνων
,των σιδηροδρόμων ,των πλοίων και των διαστημικών πτήσεων. β) Τα
εγκλήματα, οι εμπρησμοί, οι πολιτικές αναταραχές ,η τρομοκρατία ,οι πόλεμοι
και οι τεχνολογικοί κίνδυνοι. γ) Οι βιομηχανικοί κίνδυνοι ,οι καταρρεύσεις
των κτιρίων ,η διακοπή του ρεύματος, οι πυρκαγιές, τα επικίνδυνα υλικά και
η ρύπανση από τις ακτινοβολίες και τα απόβλητα. δ) Το Φαινόμενο του
θερμοκηπίου ,η τρύπα του όζοντος, η ατμοσφαιρική ρύπανση και η
ρύπανση των νερών. ε) Η ρύπανση του εδάφους ,η καταστροφή των
δασών, η μείωση της βιοποικιλότητας κ.α.
Να σημειωθεί ,ότι η ρύπανση του αέρα ,των νερών και του εδάφους
συνεχώς αυξάνεται. Οι δραστηριότητες της ανθρωπότητας, όπως η
βιομηχανική ανάπτυξη, η εξόρυξη, η διαφοροποίηση των χρήσεων της γης ,οι
μεταφορές και τα απόβλητα επιβαρύνουν την ανθρώπινη υγεία και
μακροζωΐα. Οι αυξανόμενες ποσότητες του διοξειδίου του θείου και του
διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, δημιουργούν την όξινη βροχή ,η
οποία καταστρέφει τα δάση και ρυπαίνει το καλλιεργούμενο έδαφος. Η
παραγωγή του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα συμβάλλει στο
φαινόμενο του θερμοκηπίου. Επίσης η απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων
φθοροϋδρογονανθράκων στην ατμόσφαιρα καταστρέφει τη στιβάδα του
όζοντος και επιτρέπει να φθάσει περισσότερη υπεριώδης ακτινοβολία στην
επιφάνεια της Γης και να προκαλέσει καρκίνο του δέρματος1224.
1224 . http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F3-540-29709-X_1#page-2
196
α.ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
Τα ανθρωπογενή προβλήματα της Γης, τα οποία οφείλονται στις

δραστηριότητες του ανθρώπου ,θα εξεταστούν αναλυτικά παρακάτω.
β.Οι φυσικοί πόροι
Παραδείγματα φυσικών πόρων : α) Το δάσος παρέχει ξυλεία για τον

άνθρωπο, τροφή και καταφύγιο για τη χλωρίδα και την πανίδα. β) Οι
καταρράκτες παρέχουν νερό για τον άνθρωπο, τα ζώα και τα φυτά, αλλά και
βιότοπους για τους υδρόβιους οργανισμούς. Το νερό των καταρρακτών
μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιστρέψει τις τουρμπίνες και να παραχθεί
υδροηλεκτρική ενέργεια. γ) Τα κύματα του ωκεανού μπορούν να
χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ενέργειας. Το νερό του ωκεανού είναι
σημαντικό για την παραγωγή αλατιού και για την παροχή ενδιαιτημάτων
βαθέων υδάτων στα ψάρια. δ) Υπάρχουν πολύ λίγοι πόροι που θεωρούνται
ανεξάντλητοι όπως η ηλιακή ακτινοβολία, η γεωθερμική ενέργεια, και ο
αέρας. ε) Οι βιοτικοί πόροι προέρχονται από τη βιόσφαιρα, όπως τα δάση,
τα ζώα, και τα υλικά που μπορούν να λαμβάνονται από αυτά. στ) Τα ορυκτά
καύσιμα, όπως ο άνθρακας και το πετρέλαιο περιλαμβάνονται στην κατηγορία
των βιοτικών πόρων ,διότι σχηματίζονται από νεκρή οργανική ύλη. ζ)
Παραδείγματα αβιοτικών πόρων είναι η γη, το νερό, ο αέρας ,τα βαρέα
μέταλλα, συμπεριλαμβανομένων των μεταλλευμάτων του χρυσού ,του
σιδήρου ,του χαλκού ,του ασημιού κλπ. η) Οι ανανεώσιμες πηγές μπορεί να
αναπληρώνονται φυσικά. Μερικές από τις πηγές αυτές ,όπως το ηλιακό φως,
ο αέρας, ο άνεμος κλπ. είναι συνεχώς διαθέσιμοι και η ποσότητά τους δεν
επηρεάζεται αισθητά από την ανθρώπινη κατανάλωση. θ) Τα ραδιενεργά
στοιχεία, όπως το ουράνιο αποσυντίθενται φυσικά σε βαρέα μέταλλα. ι) Τα
μεταλλικά ορυκτά μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν με την ανακύκλωση
τους. Όμως ο άνθρακας και το πετρέλαιο, δεν μπορούν να ανακυκλωθούν. Ο
άνεμος είναι ένας φυσικός πόρος επίσης ,που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για
την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η εξάντληση των φυσικών πόρων
συνδέεται με την κοινωνική ανισότητα που υπάρχει στις αναπτυσσόμενες
χώρες1225.
γ.Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων
Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων άρχισε να εμφανίζεται από τον 19 ο

αιώνα. Σήμερα, περίπου το 80% της κατανάλωσης ενέργειας στον κόσμο
στηρίζεται στην εξόρυξη των ορυκτών καυσίμων, τα οποία αποτελούνται από
το πετρέλαιο, τον άνθρακα και το φυσικό αέριο. Οι υλιστικές απόψεις που
1225 . https://en.wikipedia.org/wiki/Natural_resource
197
επικρατούν σήμερα ,οδηγούν στην εξόρυξη του χρυσού και των διαμαντιών
για την παραγωγή κοσμημάτων, τα οποία είναι περιττά αγαθά για την
ανθρώπινη ζωή και την εξέλιξη1226.
δ.Τα ορυκτά καύσιμα
Τα ορυκτά καύσιμα σχηματίστηκαν ύστερα από από φυσικές διεργασίες,

όπως η αναερόβια αποσύνθεση των θαμμένων νεκρών οργανισμών. Η ηλικία
των ορυκτών καυσίμων μερικές φορές υπερβαίνει τα 650 εκατομμύρια
χρόνια1227. Τα ορυκτά καύσιμα περιλαμβάνουν τα αποθέματα του άνθρακα
,του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Τα ορυκτά καύσιμα είναι μεγάλης
σημασίας, επειδή μπορεί να καούν (οξειδώνονται προς διοξείδιο του άνθρακα
και νερό), παράγοντας σημαντικές ποσότητες ενέργειας. Ο άνθρακας
χρησιμοποιείται ,για την τήξη των μεταλλευμάτων. Κατά τη μετατροπή των
ορυκτών καυσίμων σε ηλεκτρική ενέργεια, παράγεται ένα μεγάλο ποσοστό
οξειδίων του αζώτου και διοξειδίου του θείου, τα οποία συμβάλλουν στην
όξινη βροχή, στη δημουργία νέφους και στο σχηματισμό σωματιδίων. Η
μεγαλύτερη βιομηχανική πηγή εκπομπών υδραργύρου είναι τα ορυκτά
καύσιμα. Τα ορυκτά καύσιμα περιέχουν επίσης ραδιενεργά υλικά, κυρίως
ουράνιο και θόριο, τα οποία απελευθερώνονται κατά την καύση στην
ατμόσφαιρα. H καύση του άνθρακα παράγει επιπρόσθετα μεγάλες ποσότητες
στερεάς και αιωρούμενης τέφρας1228.
ε.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιομηχανίας άνθρακα
Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιομηχανίας του άνθρακα, που περιέχει

υδράργυρο, ουράνιο, θόριο, αρσενικό και άλλα βαρέα μέταλλα, σχετίζονται με
τη ρύπανση που προκαλούν. Εκτός από την ατμοσφαιρική ρύπανση (εικ.172),
η καύση του άνθρακα παράγει επιπρόσθετα εκατοντάδες εκατομμύρια τόνους
αποβλήτων ετησίως, όπως είναι η τέφρα που αιωρείται στην ατμόσφαιρα.
Επίσης τα καυσαέρια από την καύση του άνθρακα περιέχουν υδράργυρο,
ουράνιο, θόριο, αρσενικό και άλλα βαρέα μέταλλα1229.
1226 . http://en.wikipedia.org/wiki/Resource_depletion
1227 . Mann, P., Lisa Gahagan and M. B. Gordon, Tectonic setting of the world's giant oil
and gas fields, in Michel T. Halbouty (ed.) Giant Oil and Gas Fields of the Decade, 1990–
1999, Tulsa, Okla.: American Association of Petroleum Geologists (2009) , p. 50.
1228 . https://en.wikipedia.org/wiki/Fossil_fuel
1229 . http://www.epa.gov/radtown/coal-plant.html
198
Τα σωματίδια του άνθρακα ,που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα εκτιμάται ότι

θα αφαιρέσουν περίπου 1.000.000 ζωές κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο και
24.000 ζωές κάθε χρόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Περισσότεροι από 100.000
ανθρακωρύχοι επίσης σκοτώθηκαν σε ατυχήματα κατά τον περασμένο
αιώνα1230.
Οι σωροί των αποβλήτων και οι σωροί αποθήκευσης του άνθρακα

περιέχουν τοξικά ιχνοστοιχεία, τα οποία ενδέχεται να σχηματίσουν θειϊκό οξύ,
εάν βραχούν. Τα επιφανειακά νερά μπορεί επίσης να καταστούν ακατάλληλα
για τη γεωργία, την ανθρώπινη κατανάλωση ,την κολύμβηση ή για άλλες
οικιακές χρήσεις1231.
Έχει αναφερθεί, ότι από την κατάρρευση ανθρακωρυχείων στη Βόρεια

Ρηνανία-Βεστφαλία της Γερμανίας έχουν καταστραφεί χιλιάδες σπίτια, διότι
προκλήθηκαν σεισμοί. Η καύση του άνθρακα απελευθερώνει περίπου 20
τοξικές χημικές ουσίες, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται το αρσενικό, ο
μόλυβδος, ο υδράργυρος, το νικέλιο ,το βανάδιο, το βηρύλλιο, το κάδμιο, το
βάριο, το χρώμιο, ο χαλκός, το μολυβδαίνιο, ο ψευδάργυρος, το σελήνιο και
το ράδιο, τα οποία είναι επικίνδυνα αν ελευθερωθούν στο περιβάλλον.
Αυτανάφλεξη του άνθρακα συμβαίνει συχνά σε αποθέματα ή σωρούς

απορριμμάτων άνθρακα, σπάνια όμως σε υπόγειο άνθρακα. Όταν
εμφανίζονται οι πυρκαγιές του άνθρακα, τότε γίνονται εκπομπές καπνού και
επιβλαβών αναθυμιάσεων στην ατμόσφαιρα. Πυρκαγιές του άνθρακα μέσα
σε ορυχεία μπορεί να καίνε υπογείως για δεκαετίες και να απειληθούν με
καταστροφή δάση, σπίτια, δρόμοι και άλλες υποδομές.
Από την καύση του άνθρακα στα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής

ενέργειας, εκπέμπεται υδράργυρος ,ο οποίος μετατρέπεται αργότερα σε
μεθυλυδράργυρο ,που μολύνει τα νερά. Ο μεθυλυδράργυρος καταναλώνεται
από τα σκουλήκια, τα οποία καταναλώνονται από τα ψάρια, τα τελευταία
τρώγονται από τα πουλιά (π.χ. τους αετούς), στους οποίους τα επίπεδα του
υδραργύρου μπορούν να είναι πολύ υψηλά.
Οι άνθρωποι εκτίθενται στο μεθυλυδράργυρο σχεδόν εξολοκλήρου από την

κατανάλωση μολυσμένων ψαριών και άγριων θηραμάτων. Στους
ανθρακωρύχους οι χρόνιες παθήσεις των πνευμόνων, όπως η
πνευμονοκονίαση (μαύρος πνεύμονας) ήταν κάποτε κοινή, οδηγώντας σε
μείωση του προσδόκιμου όριου της ζωής τους. Σε ορισμένες χώρες εξόρυξης
του άνθρακα η πάθηση του «μαύρου πνεύμονα» εξακολουθεί να είναι κοινή.
Τέσσερεις χιλιάδες περιστατικά «μαύρου πνεύμονα» αναφέρονται κάθε χρόνο
1230.https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_the_coal_industry#cite_note-1
1231 . Tiwary, R. K., Environmental Impact of Coal Mining on Water Regime and Its
Management. Water, Air, & Soil Pollution. (2001),132 (1–2) ,pp.185–199.
199
στις ΗΠΑ (4% των εργαζόμενων σε ετήσια βάση) και 10.000 νέες
περιπτώσεις κάθε χρόνο στην Κίνα (0,2 % των εργαζόμενων)1232.
στ.Τα αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου
Τα βασικά αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα της

Γης είναι οι υδρατμοί, το διοξείδιο του άνθρακα, το μεθάνιο, το υποξείδιο του
αζώτου και το όζον. Τα αέρια του θερμοκηπίου επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό
τη θερμοκρασία της Γης. Χωρίς αυτά, η επιφάνεια της Γης θα ήταν κατά μέσο
όρο περίπου 33°C κάτω από το σημερινό μέσο όρο των 14°C1233.
Από την αρχή της βιομηχανικής επανάστασης (το έτος 1750), η καύση των
ορυκτών καυσίμων και η εκτεταμένη καταστροφή των δασών συνέβαλε σε
μια αύξηση κατά 40% στην ατμοσφαιρική συγκέντρωση του διοξειδίου του
άνθρακα. Υπολόγισαν πως οι υδρατμοί αντιπροσωπεύουν περίπου το 50%
του φαινομένου του θερμοκηπίου της Γης, το διοξείδιο του άνθρακα το 20%,
και οι μικρές ποσότητες των άλλων αερίων του θερμοκηπίου και των
αερολυμάτων το υπόλοιπο 5%.
Οι συγκεντρώσεις του διοξείδιου του άνθρακα (CO2) πιστεύεται, ότι ήταν

4-6 φορές μεγαλύτερες από τις σημερινές συγκεντρώσεις, κατά τη διάρκεια
του Μεσοζωικού αιώνα, και 10-15 φορές μεγαλύτερες από τις σημερινές
συγκεντρώσεις κατά την πρώιμη εποχή του Παλαιοζωικού αιώνα μέχρι τα
μέσα της Δεβονίου περιόδου. Η εξάπλωση των φυτών στη Γη θεωρείται, ότι
μείωσε τις συγκεντρώσεις του CO2 κατά το τέλος της Δεβονίου
1234
περιόδου .
ζ.Η υπερθέρμανση του πλανήτη

Από τις αρχές του 20ου αιώνα, η παγκόσμια θερμοκρασία του αέρα και της
επιφάνειας της θάλασσας έχει αυξηθεί περίπου κατά 0,8°C .Τα δύο τρίτα
τηςαύξησης αυτής εμφανίστηκαν μετά το 19801235. Η μεγαλύτερη
υπερθέρμανση του πλανήτη προκαλείται από την αύξηση των
συγκεντρώσεων των αερίωντου θερμοκηπίου ,που παράγονται από τις
1232.https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_the_coal_industry#cite_note-1
1233 . Karl ,T.R.-Trenberth ,K.E., Modern global climate change. Science (2003),302 (5651)
,pp. 1719–1723.
1234 . https://en.wikipedia.org/wiki/Greenhouse_gas#cite_ref-6
1235 . America's Climate Choices. Washington, D.C.: The National Academies Press. 2011,
p. 15.
200
ανθρώπινες δραστηριότητες1236.
Η Καύση των ορυκτών καυσίμων παρήγαγε περίπου τα τρία τέταρτα της

αύξησης των εκπομπών του CO2 από την ανθρώπινη δραστηριότητα κατά τα
τελευταία 20 χρόνια. Το υπόλοιπο μέρος αυτής της αύξησης οφείλεται ως επί
το πλείστον σε αλλαγές στη χρήση της γης και ιδιαίτερα στην αποψίλωση των
δασών. Κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα η παγκόσμια θερμοκρασία της
επιφάνειας της γης πιθανό να αυξηθεί περαιτέρω από 0,3-1,7°C με
χαμηλότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ,ενώ για το σενάριο με
υψηλότερες εκπομπές αερίων από 2,06-4,08°C1237.
Οι επιπτώσεις της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη περιλαμβάνουν

την αύξηση της στάθμης της θάλασσας ,την αλλαγή στην ποσότητα και στη
μορφή των βροχοπτώσεων, καθώς και μια πιθανή επέκταση των
υποτροπικών ερήμων1238. Με την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη
αναμένονται τα παρακάτω: Να μειωθούν οι πάγοι της Αρκτικής, να
συμβαίνουν συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα, (καύσωνες, ξηρασίες,
έντονες βροχοπτώσεις), να υποστούν οξίνιση οι ωκεανοί ,να εξαφανιστούν
είδη ,να μειωθούν τα τρόφιμα και να χαθούν ενδιαιτήματα από τις πλημμύρες
1239,1240,1241
. Η αύξηση της θερμοκρασίας θα προκαλέσει ακόμη ,αύξηση της
ατμοσφαιρικής υγρασίας1242.
Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι μια διαδικασία, κατά την οποία

γίνεται απορρόφηση και εκπομπή υπέρυθρης ακτινοβολίας από το CO 2 της
ατμόσφαιρας της Γης, οπότε ζεσταίνεται η ατμόσφαιρα ,αλλά και η επιφάνεια
1236 . Advancing the Science of Climate Change. Washington, D.C.: The National
Academies Press. 2010, pp.21-22.
1237 . https://en.wikipedia.org/wiki/Global_warming#cite_ref-68
1238 . http://meteora.ucsd.edu/~jnorris/sio209.fa11/Lu2007.pdf
1239 . Jian L., G. A. Vecchi and T. Reichler, Expansion of the Hadley cell under global
warming (PDF). Geophysical Research Letters 34 (6), L06805.
(http://meteora.ucsd.edu/~jnorris/sio209.fa11/Lu2007.pdf).
1240 . Battisti,D.- Rosamond,N., Historical warnings of future food insecurity with

unprecedented seasonal heat. Science (2009),323 (5911), pp.240–244.
1241 . Kennedy, J.J.,et al. , How do we know the world has warmed? in: 2. Global Climate, in:
State of the Climate in 2009. Bull.Amer.Meteor.Soc. 2010, 91(7), pp. 26.
1242 . Η αύξηση της θερμοκρασίας θα συντελέσει να γίνεται νωρίτερα ανθοφορία των φυτών
( https://en.wikipedia.org/wiki/Global_warming#cite_ref-68).
201
της Γης1243. Χωρίς την ατμόσφαιρα, η θερμοκρασία σε ολόκληρη την

επιφάνεια της Γης θα ήταν κάτω από το μηδέν1244. Τα σημαντικότερα αέρια
που συντελούν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι οι υδρατμοί, οι οποίοι
προκαλούν περίπου το 36-70% του φαινομένου του θερμοκηπίου, το διοξείδιο
του άνθρακα (CO2), το οποίο προκαλεί το 26%, το μεθάνιο (CH4), το οποίο
προκαλεί το 4-9% και το όζον (O3), το οποίο προκαλεί το 3-7% 1245.
Να σημειωθεί ,ότι οι σημερινές τιμές του CO2 της ατμόσφαιρας είναι

υψηλότερες από αυτές που παρατηρήθηκαν περίπου 20 εκατομμύρια χρόνια
πριν1246. Η καύση του άνθρακα είναι υπεύθυνη για το 43% των συνολικών
παγκόσμιων εκπομπών του CO2, το πετρέλαιο για το 34%, το φυσικό αέριο
για το 18%, το τσιμέντο για το 4,9% και η καύση του φυσικού αερίου για το
0,7% 1247. Έχει βρεθεί, ότι η καταστροφή του στρατοσφαιρικού όζοντος
προκαλείται κυρίως από τους χλωροφθοράνθρακες και όχι από το CO21248.
Τα σωματίδια που παράγονται από τα ηφαίστεια και τους ανθρώπινους

ρύπους, τα οποία αιωρούνται στην ατμόσφαιρα διασκορπίζουν αλλά και
απορροφούν την ηλιακή ακτινοβολία1249. Έτσι η αιθάλη μπορεί να κρυώσει ή
να ζεστάνει την επιφάνεια της ξηράς ,ανάλογα με το αν βρἰσκεται στον αέρα ή
πάνω στην επιφάνεια της ξηράς. Έχει βρεθεί ότι η ατμοσφαιρική αιθάλη
απορροφά την ηλιακή ακτινοβολία, η οποία θερμαίνει την ατμόσφαιρα και έτσι
δροσίζεται η επιφάνεια της ξηράς. Σε απομονωμένες περιοχές με υψηλή
παραγωγή αιθάλης π.χ. στην αγροτική Ινδία, η αιθάλη μπορεί να χρωματίσει
τα σύννεφα καφέ1250.
1243 . Tyndall, J.,On the Absorption and Radiation of Heat by Gases and Vapours, and on
the Physical Connection of Radiation, Absorption, and Conduction. Philosophical Magazine.
(1861),4 (22), pp.169–94, 273-285.
1245 . Kiehl,J.T. - Trenberth,K.E., Earth's Annual Global Mean Energy Budget (PDF). Bulletin
of the American Meteorological Society (1997), 78 (2), pp.197–208.
1246 . Kiehl,J.T. - Trenberth,K.E., Earth's Annual Global Mean Energy Budget (PDF). Bulletin
of the American Meteorological Society (1997), 78 (2), pp.197–208.
1247 . Le Quéré,C., et al., The global carbon budget 1959–2011. Earth System Science Data
Discussions (2012), 5 (2) ,pp.1107–1157.
1248 .Twomey,S., Influence of pollution on shortwave albedo of clouds. J. Atmos. Sci.

(1977),34 (7), pp.1149–1152.
1249 .http://www.atmos.washington.edu/2008Q2/591A/Articles/twomey_i1520-0469-34-7-
1149.pdf
1250 . Ramanathan,V., C.Chung, D.Kim , T.Bettge, L.Buja, J.T.Kiehl, W.M.Washington, Q.

Fu, D.R.Sikka and M.Wild , Atmospheric brown clouds: Impacts on South Asian climate and
hydrological cycle (Full free text). Proceedings of the National Academy of Sciences
(2005),102 (15), pp.5326–5333.
202
H στάθμη της θάλασσας ακόμη αυξήθηκε ,σε σχέσει με το παρελθόν ,διότι

αυξήθηκε η τήξη του χιονιού και των πάγων της γης1251. Επίσης αυξήθηκε
και η θερμοκρασία των ωκεανών1252.
Η ανθρωπογενής ρύπανση ακόμη συνέβαλε, στην άνοδο της στάθμης της

θάλασσας, στην αύξηση του αριθμού των θερμών και των ψυχρών ημερών,
στη μείωση των πάγων της Αρκτικής θάλασσας και στην υποχώρηση των
παγετώνων των βουνών.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη περισσότερο από 2°C (σε σχέση με τα

προβιομηχανικά επίπεδα) θα μπορούσε να οδηγήσει σε ενδεχόμενη άνοδο
της στάθμης της θάλασσας της τάξης του 1 έως 4 m λόγω της θερμικής
διαστολής του νερού της θάλασσας και λόγω της τήξης των παγετώνων και
των πάγων των πόλων. Η τήξη των πάγων της Γροιλανδίας θα μπορούσε
επίσης να αυξήσει επιπλέον κατά 4 έως 7,5 m το σημερινό επίπεδο της
θάλασσας.
Οι μελλοντικές αλλαγές στη βροχόπτωση αναμένεται να ακολουθήσουν τις

υπάρχουσες τάσεις, με μειωμένες βροχοπτώσεις στις υποτροπικές περιοχές
της γης και αυξημένες βροχοπτώσεις σε υποπολικές περιοχές και ορισμένες
περιοχές του ισημερινού.
Η αύξηση των συγκεντρώσεων του CO2 στην ατμόσφαιρα θα οδηγήσει σε

αύξηση της οξύτητας των ωκεανών. Το διαλυμένο CO2 θα αυξήσει την
οξύτητα των ωκεανών ,δηλαδή θα εμφανίζουν χαμηλότερες τιμές pH. Οι
προβλέψεις δείχνουν, ότι το επιφανειακό pH των ωκεανών μπορεί να μειωθεί
κατά 0,3-0,4 μονάδες μέχρι το 2100. Η αυξημένη επίσης οξύτητα των
ωκεανών θα μπορούσε να απειλήσει τους κοραλλιογενείς υφάλους, την αλιεία
και τα προστατευόμενα είδη1253.
Κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, η κλιματική αλλαγή είναι πιθανό να

επηρεάσει αρνητικά εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους ,με την αύξηση
των παράκτιων θαλάσσιων πλημμυρών, με τη μείωση των αποθεμάτων του
πόσιμου νερού ,με την αύξηση του υποσιτισμού και τις επιπτώσεις του
τελευταίου στην υγεία1254.
Μελέτες δείχνουν ,ότι υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες για μελλοντικές

μειώσεις των εκπομπών του CO2 ,με την εξοικονόμηση ενέργειας, με την
1252 . Kennedy,J.J., et al., How do we know the world has warmed? in: 2. Global Climate, in:
State of the Climate in 2009. Bull.Amer.Meteor. Soc. (2010), 91 (7), p.26.
1254 . Battisti,D.- Rosamund,N.L., Historical warnings of future food insecurity with

unprecedented seasonal heat. Science (2009), 323 (5911), pp.240–244.
203
αύξηση της απόδοσης των μηχανών ,με τη χρήση ανανεώσιμων πηγών

ενέργειας και της πυρηνικής ενέργειας. Για τη βελτίωση όμως του κλίματος θα
πρέπει να γίνονται και αναδασώσεις.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη προκαλείται κυρίως από το διοξείδιο του

άνθρακα ,που προέρχεται από την καύση των ορυκτών καυσίμων, την
παραγωγή του τσιμέντου, και την αποψίλωση των δασών1255.
Σύμφωνα με τις σημερινές τάσεις, μέχρι το 2030, η παραγωγή αραβόσιτου

στη Νότια Αφρική θα μπορούσε να μειωθεί έως και 30%, ενώ το ρύζι, το κεχρί
και ο αραβόσιτος στη Νότια Ασία θα μπορούσαν να μειωθούν έως και
10%1256. Tο 2100, ενώ ο πληθυσμός της Γης θα αυξηθεί ,οι αποδόσεις σε
ρύζι και καλαμπόκι στις τροπικές περιοχές αναμένεται να μειωθούν κατά 20-
40% λόγω των υψηλότερων θερμοκρασιών1257.
Η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης και η αυξημένη χρήση των

ανανεώσιμων πηγών ενέργειας θα μπορούσε να συμβάλλει στη μείωση των
εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου1258.
η.Η παγκόσμια μείωση της φωτεινότητας του ουρανού
Πιστεύεται, ότι η μείωση της φωτεινότητας της ατμόσφαιρας οφείλεται στην

αυξημένη παρουσία σωματιδίων στην ατμόσφαιρα, τα οποία προέρχονται
από την ανθρώπινη δράση. Tα αερολύματα και άλλα σωματίδια απορροφούν
την ηλιακή ενέργεια και ανακλούν το φως του ήλιου πίσω στο διάστημα. Οι
ρύποι του αέρα μπορούν επίσης να γίνουν πυρήνες, για τον σχηματισμό
νεφών. Τα σταγονίδια του νερού στα νέφη συνενώνονται γύρω από αυτά τα
σωματίδια. Η αυξημένη ρύπανση της ατμόσφαιρας περιέχει περισσότερα
σωματίδια και όταν δημιουργούνται νέφη αποτελούνται από ένα μεγαλύτερο
αριθμό μικρότερων σταγονιδίων. Δηλαδή, η ίδια ποσότητα νερού περιέχεται
σε περισσότερα σταγονίδια. Τα μικρότερα σταγονίδια των νεφών ανακλούν
περισσότερο φως, έτσι ώστε περισσότερες εισερχόμενες στην ατμόσφαιρα
ακτίνες του ήλιου ανακλούνται πίσω στο διάστημα και λιγότερες αχτίνες
1256 . Lobell,D.B., M.B Burke, C.Tebaldi, M.D.Mastrandrea, W.P.Falcon and R.L.Naylor,

(Prioritizing climate change adaptation needs for food security in 2030. Science (2008), 319
(5863), pp.607–610.
1257 . Battisti,D.S. - Rosamond,L.N., Historical warnings of future food insecurity with

unprecedented seasonal heat. Science (2009),323 (5911) ,pp.240–244.
1258 . PBL Netherlands Environment Agency "Figure 6.14, in: Chapter 6: The energy and
climate challenge". In van Vuuren, D. and M. Kok. Roads from Rio+20, (2012), p.177. ,
Report no: 500062001.(https://en.wikipedia.org/wiki/Global_warming)
204
φθάνουν στην επιφάνεια της Γης. Αυτά τα μικρότερα σταγονίδια επίσης

συντελούν στο να μειωθούν οι βροχοπτώσεις1259.
Άλλες μελέτες έχουν δείξει ,ότι η ρύπανση από την έκρηξη ενός
ηφαιστείου θα μπορούσε να προκαλέσει την εμφάνιση παγετώνων1260,1261.
Το ποσοστό της ατμοσφαιρικής αδιαφάνειας κυμαίνεται, αλλά αυξάνεται

κατά μέσο όρο περίπου 2-3% ανά δεκαετία1262. Έτσι ο ρυθμός εξάτμισης
μειώνεται συνεχώς, παρόλο που αναμενόταν να αυξηθεί λόγω της
1263
υπερθέρμανσης του πλανήτη .
Η ατελής καύση των ορυκτών καυσίμων, όπως του πετρελαίου

απελευθερώνει μαύρο άνθρακα (αιθάλη) στην ατμόσφαιρα1264. Ορισμένες
έρευνες δείχνουν ,ότι η αιθάλη θα αυξήσει την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Πιστεύουν ότι η αιθάλη απορροφά ηλιακή ενέργεια και τη μεταφέρει σε άλλες
περιοχές, όπως στα Ιμαλάια, όπου θα γίνει τήξη των παγετώνων. Μπορεί
επίσης η αιθάλη να σκουρύνει το χρώμα των πάγων της Αρκτικής ,μειώνοντας
έτσι την ανακλαστικότητα τους και αυξάνοντας την απορρόφηση της ηλιακής
ακτινοβολίας1265.
Η ηφαιστειακή τέφρα ακόμη μπορεί να αντανακλά τις ακτίνες του ήλιου

πίσω στο διάστημα και να συμβάλει στην ψύξη του πλανήτη. Πτώση της
θερμοκρασίας της γης έχει παρατηρηθεί μετά από μεγάλες εκρήξεις
ηφαιστείων, όπως στο όρος Agung στο Μπαλί ,που εξερράγη το 1963, στο El
Chichon (Μεξικό) το 1983, στο Ruiz (Κολομβία) το 1985 και στο Pinatubo
(Φιλιππίνες) το 1991. Αλλά ακόμη και για τις μεγάλες εκρήξεις των
ηφαιστείων ,τα σύννεφα της τέφρας παραμένουν μόνο για σχετικά σύντομες
χρονικές περιόδους στην ατμόσφαιρα .
Τα μικροσκοπικά σωματίδια της αιθάλης και των άλλων ρύπων ,που

αιωρούνται στην ατμόσφαιρα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στον υδρολογικό
κύκλο. Έτσι τα αερολύματα απορροφούν μεγάλο τμήμα του φωτός του ήλιου
1259 . https://en.wikipedia.org/wiki/Global_dimming
1260 . Rasool,I.S.- Schneider,S.H., Atmospheric Carbon Dioxide and rosols: Effects of

Large Increases on Global Climate. Science (1971),173 (3992), pp.138–141.
1261 . Lockwood, J. G., Causes of Climate. Lecture notes in mathematics 1358. New York:
John Wiley & Sons. (1979), p. 162.
1263 . Roderick,M.L. - Farquhar,G.D., The Cause of Decreased Pan Evaporation over the
Past 50 Years. Science (2002), 298 (5597), pp.1410–1411.
1265 . Ramanathan,V.- Carmichael,G. ,Nature Geoscience: Global and regional climate

changes due to black carbon. Nature Geoscience (2008), 1, pp.221 – 227.
205
εμποδίζοντας την εξέλιξη του υδρολογικού κύκλου του πλανήτη 1266. Η

μείωση της ηλιακής ακτινοβολίας ,που φθάνει στην επιφάνεια της Γης μπορεί
να συντελέσει στο να μην παραχθούν βροχές και από τους μουσώνες. Οι
τελευταίοι δημιουργούνται κυρίως από τη διαφορά της θερμοκρασίας του αέρα
και κατά συνέπεια, της ατμοσφαιρικής πίεσης ,που παρατηρείται μεταξύ των
ηπείρων και των ωκεανών, τόσο το χειμώνα, όσο και το καλοκαίρι. Αυτό το
φαινόμενο συνέβη στη στεπική λωρίδα της γης νότια της ερήμου Σαχάρας,
κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και του 1980. Η ξηρασία που
εμφανίστηκε τότε στην περιοχή αυτή συνετέλεσε στο να εμφανιστούν
1267
λιμοί .
Μια μελέτη ακόμη διαπίστωσε ,ότι αρκετές μεγάλες αμμοθύελλες που

έγιναν τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 2006 στην έρημο της Σαχάρας ,έστειλαν
σκόνη πάνω από τον Ατλαντικό ωκεανό και προκάλεσαν την ψύξη των νερών
του. Έτσι αναπτύχθηκαν τυφώνες. Η σκόνη απορροφά τη θερμότητα του
ήλιου ,θερμαίνοντας την ατμόσφαιρα και συμβάλλοντας στην αύξηση της
ταχύτητας των ανέμων ,που βοηθούν στην εξάτμιση των ωκεανών και στην
περαιτέρω ψύξη των νερών τους1268.
Τα θειϊκά που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα προκαλούν όξινη βροχή. Η

αιθάλη της ατμόσφαιρας προκαλεί προβλήματα υγείας στον άνθρωπο.
Επίσης , η αδιαφάνεια της ατμόσφαιρας μειώνει την εξάτμιση των νερών ,τη
συχνότητα των βροχοπτώσεων και κατά συνέπεια την απόδοση της
1269
γεωργίας .
θ.Η καταστροφή του όζοντος
Tο στρώμα του όζοντος της Γης βρίσκεται κυρίως στο κατώτερο τμήμα της
στρατόσφαιρας, περίπου 20-30 χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνεια της Γης.
Το στρώμα αυτό απορροφά την υπεριώδη ακτινοβολία ,που εκπέμπεται από
τον ήλιο. Έχει βρεθεί ,ότι η έναρξη της καταστροφής του όζοντος στα βόρεια
γεωγραφικά πλάτη άρχισε από το 1700.
1266 . https://en.wikipedia.org/wiki/Global_dimmin
1267 . Rotstayn,L. D. - Lohmann, Ulrike, Tropical Rainfall Trends and the Indirect Aerosol
Effect. Journal of Climate (2002), 15 (15) ,pp.2103–2116.
1269 . Ramanathan,V., Atmospheric Brown Clouds: Health, Climate and Agriculture Impacts
(PDF). Pontifical Academy of Sciences Scripta Varia (Pontifica Academia Scientiarvm) 106
(Interactions Between Global Change and Human Health ) (2006), pp. 47–60.
206
Η αυξημένη υπεριώδης ακτινοβολία στην επιφάνεια της Γης προκαλεί την

αύξηση του όζοντος στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας. Το όζον
γενικά είναι επιβλαβές για την υγεία, εξαιτίας των ισχυρών οξειδωτικών
ιδιοτήτων του. Οι κίνδυνοι είναι ιδιαίτερα υψηλοί για τα μικρά παιδιά, τους
ηλικιωμένους και για τα άτομα με άσθμα ή με άλλα αναπνευστικά
προβλήματα. Το όζον κοντά στην επιφάνεια του εδάφους παράγεται κυρίως
από τη δράση της υπεριώδους ακτινοβολίας στα καυσαέρια.
Οι χλωροφθοράνθρακες και οι υδροχλωροφθοράνθρακες είναι αέρια

μακρόβια, που χρησιμοποιούνται ως ψυκτικά, διαλύτες ή προωθητικά1270,1271
και με τους ανέμους φθάνουν μέχρι τη στιβάδα του όζοντος. Εκεί με τη δράση
του υπεριώδους φωτός ελευθερώνουν άτομα χλωρίου και βρωμίου 1272. Ένα
μόνο άτομο χλωρίου είναι σε θέση να αντιδράσει με 100.000 μόρια όζοντος.
Το όζον επίσης μπορεί να καταστραφεί από το υδροξύλιο και το μονοξείδιο
του αζώτου. Όλες οι ουσίες που καταστρέφουν το όζον προέρχονται από
φυσικές αλλά και από ανθρωπογενείς πηγές1273. Η καταστροφή του όζοντος
είναι μεγαλύτερη κατά τη διάρκεια της άνοιξης στην Ανταρκτική. Κατά τη
διάρκεια του χειμώνα δεν υπάρχει φως πάνω από τον νότιο πόλο, για να
παραχθούν χημικές αντιδράσεις. Κατά τη διάρκεια της άνοιξης όμως ,ο ήλιος
παρέχει ενέργεια για τις φωτοχημικές αντιδράσεις1274.
Η αύξηση της θερμοκρασίας στη στρατόσφαιρα προέρχεται από την

απορρόφηση της υπεριώδους ακτινοβολίας από το όζον. Έτσι όταν μειώνεται
το όζον ,η στρατόσφαιρα ψύχεται και αυτή με τη σειρά της ψύχει την
τροπόσφαιρα.
Η τρύπα του όζοντος δημιουργείται κατά τη διάρκεια της άνοιξης στην

Ανταρκτική. Έτσι από το Σεπτέμβριο έως τις αρχές Δεκεμβρίου πάνω από το
50% του κατώτερου στρατοσφαιρικού όζοντος καταστρέφεται. Το όζον στη
στρατόσφαιρα μειώθηκε περίπου κατά 6% πριν από το 1980. Το όζον στα
μέσα γεωγραφικά πλάτη έχει μειωθεί περίπου κατά 4-5%. Υπάρχει επίσης
1270 . https://en.wikipedia.org/wiki/Ozone_depletion#cite_note-90
1271 . West,Sheila K.,et al., Sunlight exposure and risk of lens opacities in a population-
based study: the Salisbury Eye Evaluation project. JAMA (1998), 280 (8) ,pp. 714–8.
1272 . Newman,P.A. , J.S.Daniel, D.W.Waugh and E.R.Nash, A new formulation of

equivalent effective stratospheric chlorine (EESC). Atmos. Chem. Phys. (2007), 7 (17) ,pp
.4537–4552.
50 .https://en.wikipedia.org/wiki/Ozone_depletion#cite_note-90
1274 . Toon,O.B.- Turco,R.P., Polar Stratospheric Clouds and Ozone Depletion (PDF).
Scientific American (1991), 264 (6) ,pp. 68–74.
207
μια τρύπα του όζοντος πάνω από το Θιβέτ και μια άλλη πάνω από την
Αρκτική1275.
Η καταστροφή του όζοντος προκαλεί ηλιακά εγκαύματα ,καρκίνο του

δέρματος, καταρράκτη1276, βλάβες στα φυτά και μείωση των πληθυσμών του
πλαγκτόν στους ωκεανούς. Κάθε μείωση κατά 1% στο στρατοσφαιρικό όζον
θα αυξήσει τη συχνότητα εμφάνισης των καρκίνων κατά 2%. Έχει βρεθεί ,ότι
οι φάλαινες στα ανοικτά των ακτών της Καλιφόρνιας έδειξαν μια αύξηση των
βλαβών που προέρχονται από τον ήλιο. Η τρύπα του όζοντος επίσης έχει
προκαλέσει αυξημένες βροχοπτώσεις σε υποτροπικά γεωγραφικά πλάτη του
νότιου ημισφαίριου1277.
Το όζον σήμερα έχει σχεδόν σταθεροποιηθεί. Παρά τη σημαντική

μεταβλητότητα του από έτος σε έτος, το στρώμα του όζοντος θα αρχίσει να
ανακάμπτει στις επόμενες δεκαετίες ,λόγω της μείωσης των ουσιών που
καταστρέφουν το όζον, με την προϋπόθεση βέβαια της πλήρους
συμμόρφωσης με το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ1278. Η τρύπα του όζοντος
όμως στην Ανταρκτική αναμένεται να συνεχιστεί για δεκαετίες.
Να σημειωθεί ,ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Καναδάς και η Νορβηγία

απαγόρευσαν τη χρήση των χλωροφθορανθράκων στα σπρέϊ το 19781279.
ι.Οι αστικές θερμικές νησίδες
Οι αστικές θερμικές νησίδες είναι κατοικημένες περιοχές (πόλεις και χωριά)

,που είναι σημαντικά θερμότερες από ότι οι γύρω αγροτικές περιοχές εξαιτίας
των ανθρώπινων δραστηριοτήτων1280. Στις αστικές περιοχές ,όπου υπάρχει
μειωμένη ποσότητα της βλάστησης, η απομάκρυνση του διοξείδιου του αν-
53 . West, S. K., et al., Sunlight exposure and risk of lens opacities in a population-based
study: the Salisbury Eye Evaluation project. JAMA (1998), 280 (8), pp. 714–718.
1278 . Molina ,M., D. Zaelke, K.M. Sarma, S.O. Andersen, V. Ramanathan and D.
Kaniaru, Reducing abrupt climate change risk using the Montreal Protocol and other
regulatory actions to complement cuts in CO2 emissions (PDF). Proceedings of the National
Academy of Sciences (2009), 106 (49) ,pp. 20616–20621.
1280 . Howard, L., The climate of London, deduced from Meteorological observations, made
at different places in the neighbourhood of the metropolis, London ,2 vol., 1818-20.
208
θρακα είναι μικρή1281. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται σε αστικές περιοχές

για πεζοδρόμια, στέγες ,σκυρόδεμα και άσφαλτο, έχουν σημαντικά
διαφορετικές θερμικές ιδιότητες ,όπως θερμοχωρητικότητα ,θερμική
αγωγιμότητα και ακτινοβολία από τις γύρω αγροτικές περιοχές. Αυτό οδηγεί
σε υψηλότερες θερμοκρασίες από τις γύρω αγροτικές περιοχές1282.
Τα ψηλά κτίρια στις αστικές περιοχές παρέχουν πολλαπλές επιφάνειες για

την ανάκλαση και την απορρόφηση του ηλιακού φωτός, με αποτέλεσμα οι
αστικές περιοχές να θερμαίνονται περισσότερο. Τα κτίρια επίσης αποκλείουν
τους ανέμους, αναστέλλουν την ψύξη ,μεταφέρουν τη θερμότητα και αυξάνουν
τη ρύπανση και τα θερμικά απόβλητα από τα αυτοκίνητα, τον κλιματισμό, τη
βιομηχανία, και άλλες πηγές1283,1284,1285.
Η διαφορά θερμοκρασίας είναι αρκετοί βαθμοί ανάμεσα στο κέντρο της

πόλης και στα γύρω χωράφια. Επίσης οι μαύρες επιφάνειες, όπως οι
ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι και οι λεωφόροι απορροφούν περισσότερη
ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία1286.
ια.Οι μετεωρολογικές καταστροφές
Οι μετεωρολογικές καταστροφές προκαλούνται από ακραία καιρικά

φαινόμενα (βροχή, ξηρασία, χιόνι, υπερβολική ζέστη, κρύο, πάγο κλπ.).
Παραδείγματα με καιρικές καταστροφές περιλαμβάνουν τη χιονοθύελλα, τους
κυκλώνες, την ξηρασία, το χαλάζι, τους καύσωνες, τους τυφώνες, τις
πλημμύρες και τους ανεμοστρόβιλους1287.
1281 .https://en.wikipedia.org/wiki/Urban_heat_island
1282 . Oke ,T. R. The energetic basis of the urban heat island. Quarterly Journal of the Royal
Meteorological Society (1982),108 (455), pp. 1–24.
1283 . Li,Y.- Zhao,X. An empirical study of the impact of human activity on long-term
temperature change in China: A perspective from energy consumption. Journal of
Geophysical Research . (2012), 117 ( D17) , p.16.
1284 .Sailor,D.J., A review of methods for estimating anthropogenic heat and moisture
emissions in the urban environment. International Journal of Climatology. (2011), 31 (2)
,pp.189–199.
1285 . Chen, Fei, et al., The integrated WRF/urban modelling system: Development,
evaluation, and applications to urban environmental problems. International Journal of
Climatology (2011), 31 (2) p.273.
1286 . https://en.wikipedia.org/wiki/Urban_heat_island
1287 . https://en.wikipedia.org/wiki/Meteorological_disasters
209
ιβ.Η βροχή
Η Βροχή είναι νερό σε μορφή σταγονιδίων ,τα οποία έχουν συμπυκνωθεί

από τους ατμοσφαιρικούς υδρατμούς και στη συνέχεια πέφτουν. Η βροχή
είναι υπεύθυνη για το μεγαλύτερο μέρος του γλυκού νερού στη Γη. Παρέχει
επίσης τις κατάλληλες συνθήκες για πολλούς τύπους οικοσυστημάτων, καθώς
και το νερό για τους υδροηλεκτρικούς σταθμούς και για την άρδευση των
καλλιεργειών.
Το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας οδηγεί σε αυξημένες

βροχοπτώσεις. Η ένταση της βροχόπτωσης ποικίλει από ασθενής, μέτρια,
δυνατή ή βίαιη (όταν ο ρυθμός βροχόπτωσης είναι > 50 mm ανά ώρα).
ιγ.Η όξινη βροχή
Η όξινη βροχή (εικ.173) έχει PH =2.0, λόγω της παρουσίας δύο οξέων ,του
θειϊκού (H2SO4) και του νιτρικού (ΗΝΟ3). Το Θειϊκό οξύ προέρχεται από τα
ηφαίστεια, από τους υγροτόπους ,από την καύση των ορυκτών καυσίμων και
από τα ορυχεία. Το Νιτρικό οξύ παράγεται από τις αστραπές ,τα βακτήρια του
εδάφους ,τις πυρκαγιές ,την καύση των ορυκτών καυσίμων και από τους
σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Κατά τα τελευταία 20 χρόνια, οι
συγκεντρώσεις του νιτρικού και του θειικού οξέος έχουν μειωθεί με την
παρουσία στο νερό της βροχής, του αμμωνίου ,που προέρχεται πιθανότατα
από τα ζώα1288.
ιδ.Η ξηρασία
Η ξηρασία σε μια περιοχή για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, προκαλεί

ανεπάρκεια στην παροχή νερού επιφανειακά ή υπόγεια. Η ξηρασία έπαιξε
βασικό ρόλο σε μια σειρά από συνεχιζόμενες μεταναστεύσεις και άλλες
ανθρωπιστικές κρίσεις στο Κέρας της Αφρικής και στο Σαχέλ. Οι περίοδοι της
ξηρασίας μπορεί να έχουν σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στον
αγροτικό τομέα ,στην υγεία, στην οικονομία και στην κοινωνία 1289.
Οι ξηρασίες προκαλούν θύελλες σκόνης, λιμούς ,ζημία των

1290
οικοσυστημάτων , υποσιτισμό, αφυδάτωση ,ασθένειες ,μαζική
1288 . http://en.wikipedia.org/wiki/Rain
1289 . http://en.wikipedia.org/wiki/Drought
1290 . Anagnostou E. N., A convective/stratiform precipitation classification algorithm for

volume scanning weather radar observations. Meteorological Applications (Cambridge
University Press) (2004), 11 (4), pp.291–300.
210
μετανάστευση, μειωμένη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ,ελλείψεις νερού για

βιομηχανικούς χρήστες1291,1292 κοινωνική αναταραχή, πόλεμους και δασικές
πυρκαγιές. Η ξηρασία ως γνωστό συνδέεται με τη βιβλική ιστορία της άφιξης
του Ιωσήφ και της εξόδου των ισδραηλιτών από την αρχαία Αίγυπτο 1293.
Οι στρατηγικές για την προστασία από την ξηρασία, περιλαμβάνουν:

Δημιουργία φραγμάτων, ψεκασμό των νεφών1294, αφαλάτωση του
θαλασσινού νερού ,χρήση της αμειψισποράς ,περιορισμό της χρήσης του
νερού ,συλλογή των ομβρίων υδάτων, χρήση ανακυκλωμένου νερού από
τον καθαρισμό των λυμάτων και δημιουργία καναλιών ή
1295
αναπροσανατολισμό των ποταμών .
ιε.Οι πλημμύρες
Οι πλημμύρες (εικ.174) οφείλονται σε σφοδρές βροχοπτώσεις, σε

παλίρροια, σε έντονες καταιγίδες ,σε υπερχείλιση ποταμών, σε συνεχή
βροχόπτωση, σε ταχεία τήξη χιονιού, σε μουσώνες ,σε τσουνάμι ,σε
κατάρρευση φράγματος ή σε τροπικούς κυκλώνες. Οι πλημμύρες μπορεί να
προκαλούνται ή να επιδεινώνονται από εμπόδια αποχέτευσης,
κατολισθήσεις, πάγο, ή μπάζα. Οι πλημμύρες συμβαίνουν συνήθως σε
επίπεδες ή χαμηλού υψομέτρου περιοχές. Πλημμύρες μπορεί επίσης να
προκύψουν ,εάν το νερό πέφτει πάνω σε αδιαπέραστη επιφάνεια (σκυρόδεμα
,παγωμένο έδαφος).
Οι κύριες επιδράσεις των πλημμυρών περιλαμβάνουν την απώλεια ζωών,

ζημιές σε κτίρια και άλλες κατασκευές (μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας
,γέφυρες, συστήματα αποχέτευσης, δρόμους, κανάλια, εγκαταστάσεις
λυμάτων κλπ.). Η έλλειψη καθαρού νερού σε συνδυασμό με τα ανθρώπινα
λύματα στα νερά των πλημμυρών ,αυξάνει τον κίνδυνο σε ασθένειες. Οι
πλημμύρες μπορεί να οδηγήσουν σε ελλείψεις τροφίμων τόσο για τον
άνθρωπο, όσο και για τα ζώα των αγροκτήματων. Οι πλημμύρες επίσης
οδηγούν σε οικονομική δυσπραγία ,σε προσωρινή μείωση του τουρισμού, σε
1291 . Pearce R. P. , Meteorology at the Millennium. Academic Press (2002), p. 66.
1292 . Houze, R. A.,Cloud Dynamics. Academic Press. (1994), p. 348.
1293 . Wang B.,The Asian Monsoon. Springer Science & Business Media. (2006), p. 206.
1294 . Mosley ,L.M., B. Zammit , A. Jolley and L .Barnett, Acidification of lake water due to
drought. Journal of Hydrology. (2014), Volume 511 ,pp. 484–493.
1295 . https://en.wikipedia.org/wiki/Drought
211
καθυστέρηση στην ανοικοδόμηση, σε έλλειψη τροφίμων ,σε αυξήσεις τιμών

,σε θανάτους ,σε σοβαρούς τραυματισμούς και σε απώλεια περιουσίας1296.
Στον πίν.1 (στο παράρτημα) αναφέρονται οι θάνατοι ανθρώπων, η

τοποθεσία και η χρονολογία εμφάνισης διαφόρων πλημμυρών.
ιστ.Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας
Η σημερινή άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι περίπου 3 χιλιοστά

ανά έτος, σε όλο τον πλανήτη. Το ποσοστό αυτό μπορεί να αυξηθεί στο
μέλλον. Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας (εικ.175) μπορεί να έχει
σημαντική επίδραση στο φυσικό περιβάλλον, όπως στα θαλάσσια
οικοσυστήματα1297.
Από το 1950 έως το 2009 οι μετρήσεις δείχνουν μια μέση ετήσια αύξηση
της στάθμης της θάλασσας κατά 1,7 ± 0,3 χιλιοστά ανά έτος, ενώ τα
δορυφορικά στοιχεία δείχνουν μια αύξηση της τάξης του 3,3 ± 0,4 χιλιοστά
κατά τα έτη 1993-20091298.
Το λιώσιμο των πάγων μπορεί να οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερη άνοδο

της στάθμης της θάλασσας. Μερικό λιώσιμο των πάγων της Γροιλανδίας και
των πάγων της Δυτικής Ανταρκτικής μπορεί να συμβάλει κατά 4-6 μέτρα ή
περισσότερο στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Κάθε χρόνο, περίπου 8
χιλιοστά βροχής πέφτει στους πάγους της Ανταρκτικής και της Γροιλανδίας,
ως επί το πλείστον ως χιόνι, το οποίο συσσωρεύεται με την πάροδο του
χρόνου και σχηματίζει πάγους. Μεγάλο μέρος αυτής της βροχόπτωσης
ξεκίνησε ως υδρατμοί που εξατμίστηκαν από την επιφάνεια των ωκεανών.
Το επίπεδο της θάλασσας ανέβηκε 6 εκατοστά κατά τη διάρκεια του 19 ου
αιώνα και κατά 19 εκατοστά κατά τον 20ο αιώνα.
Κατά την τελευταία περίοδο της εποχής των παγετώνων, πριν 18.000
χρόνια, εκατοντάδες χιλιάδες κυβικά χιλιόμετρα πάγου στοιβάζονταν πάνω
στις ηπείρους. Τότε το επίπεδο της θάλασσας ήταν 120 μέτρα κάτω και
βρισκόταν σε θέσεις όπου σήμερα υπάρχουν κοραλλιογενείς ύφαλοι. Κατά τη
διάρκεια αυτής της περιόδου υπήρχε μια χερσαία σύνδεση ανάμεσα στην
Ασία και στην Αλάσκα ,πάνω από την οποία οι άνθρωποι πιστεύεται ,ότι είχαν
μεταναστεύσει στη Βόρειο Αμερική.
1296 . http://en.wikipedia.org/wiki/Flood
1297 . https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise#cite_ref-14
1298 . Nicholls,R.J.- Cazenave,A., Sea-Level Sea-Level Rise and Its Impact on Coastal
Zones. Science Magazine (2010), 328 (5985) ,pp.1517–1520.
212
Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα μπορούσε επίσης να εκτοπίσει

πολλούς πληθυσμούς της ξηράς. Για παράδειγμα, εκτιμάται ότι η άνοδος της
στάθμης της θάλασσας κατά 200 χιλιοστά θα μπορούσε να δημιουργήσει
740.000 άστεγους στη Νιγηρία. Εκτιμάται επίσης ,ότι αν λιώσουν πλήρως οι
παγετώνες της Ανταρκτικής ,θα ανυψώσουν περισσότερο από 60 μέτρα τη
στάθμη της θάλασσας, ενώ οι παγετώνες της Γροιλανδίας θα την ανυψώσουν
περισσότερο από 7 μέτρα. Μικροί παγετώνες και παγόβουνα που βρίσκονται
στο περίγραμμα της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής θα μπορούσαν να
ανυψώσουν τη στάθμη της θάλασσας περίπου κατά 0,5 μέτρα, αν λιώσουν
πλήρως.
Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας μπορεί να αυξήσει την παράκτια

διάβρωση, να δημιουργήσει πλημμύρες, να αλλάξει την ποιότητα των
επιφανειακών και των υπόγειων νερών ,να συντελέσει στο να χαθούν
περιουσίες ,παράκτιοι οικότοποι και ανθρώπινες ζωές. Οι επιπτώσεις στη
γεωργία ,στις υδατοκαλλιέργειες ,στον τουρισμό ,στην αναψυχή και στις
μεταφορές θα είναι μεγάλες1299.
Η σημερινή άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι περίπου 3 χιλιοστά

ανά έτος, σε όλο τον πλανήτη. Το ποσοστό αυτό μπορεί να αυξηθεί στο
μέλλον. Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας μπορεί να έχει σημαντική
επίδραση στους ανθρώπινους πληθυσμούς των παράκτιων και των
νησιωτικών περιοχών1300,1301. Μεταξύ του 1870 και του 2004, η παγκόσμια
μέση στάθμη της θάλασσας ανέβηκε συνολικά 195 χιλιοστά και 1,46 χιλιοστά
ανά έτος1302.
1299 . https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise#cite_ref-14
1300 . https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise
1301 . Fischlin,A. - Midgley,G.F., Section 4.4.9: Oceans and shallow seas – Impacts, in
IPCC AR4 WG2 2007, Chapter 4: Ecosystems, their Properties, Goods and Services, p. 234.
(http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter4.pdf#page=24 ) .
1302 . Church,J. - White,N.,A 20th century acceleration in global sea-level rise. Geophysical
Research Letters (2006), 33 (1) : L01602.
(http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2005GL024826/full ).
213
ιζ.Η οξίνιση των ωκεανών
Η οξίνιση των ωκεανών είναι η μείωση του pH των ωκεανών της Γης, που
προκαλείται από την απορρόφηση του διοξείδιου του άνθρακα της
ατμόσφαιρας1303.
Εκτιμάται ότι το 30-40% του διοξειδίου του άνθρακα που απελευθερώνεται

από τις ανθρώπινες δραστηριότητες στην ατμόσφαιρα διαλύεται στους
ωκεανούς, στα ποτάμια και στις λίμνες1304,1305. Το διοξείδιο του άνθρακα
(CO2) αντιδρά με το νερό και σχηματίζει ανθρακικό οξύ και όξινο ανθρακικό
οξύ, αυξάνοντας έτσι την οξύτητα του ωκεανού. Μεταξύ του 1751 και του
2004 εκτιμάται ,ότι στην επιφάνεια του ωκεανού το pH μειώθηκε περίπου από
8,25 σε 8,141306.
H οξίνιση των ωκεανών δυσκολεύει τους θαλάσσιους ασβεστοποιημένους

οργανισμούς1307. Η Συνεχιζόμενη οξίνιση των ωκεανών απειλεί τις τροφικές
αλυσίδες που βρίσκονται μέσα στους ωκεανούς 1308. Πιστεύεται ότι η μείωση
του pΗ θα έχει αρνητικές συνέπειες, κυρίως στους ωκεάνειους
ασβεστοποιημένους οργανισμούς. Οι τελευταίοι καλύπτουν στην τροφική
αλυσίδα από τους αυτότροφους μέχρι τους θηρευτές και περιλαμβάνουν
οργανισμούς, όπως τα κοκκολιθοφόρα (μονοκύτταρα ευκαρυωτικά φύκη) ,τα
κοράλλια, τα τρηματοφόρα (τα οποία σχηματίζουν ψευδοπόδια και συνήθως
φέρουν εξωτερικό κέλυφος), τα εχινόδερμα ,τα καρκινοειδή και τα μαλάκια.
Η οξίνιση των ωκεανών θα μειώσει την ανάπτυξη των θαλάσσιων

οργανισμών οι οποίοι φέρουν ασβεστολιθικά κελύφη όπως ο αστακός, τα
μύδια, τα στρείδια και τα καβούρια. Αυτό σημαίνει ότι θα υπάρχουν λιγότερα
οστρακοειδή διαθέσιμα προς πώληση και κατανάλωση. Να σημειωθεί ,ότι τα
1303 . Caldeira,K.- Wickett,M.E., Anthropogenic carbon and ocean pH. Nature (2003), 425
(6956), pp.365–365.
1304 . Millero,F.J. ,Thermodynamics of the carbon dioxide system in the oceans.

Geochimica et Cosmochimica Acta (1995),59 (4), pp. 661–677.
1305 . Feely,R.A., et al., Impact of Anthropogenic CO2 on the CaCO3 System in the Oceans.
Science ( 2004), 305 (5682) ,pp. 362–366.
1306 . https://en.wikipedia.org/wiki/Ocean_acidification
1307 . Orr,J.C., et al., Anthropogenic ocean acidification over the twenty-first century and its
impact on calcifying organisms. Nature (2005), 437 (7059), pp. 681–686.
1308 . Service ,R. E., Rising Acidity Brings and Ocean Of Trouble. Science ( 2012), 337
(6091) ,pp. 146–148.
214
κόκκινα βασιλικά καβούρια όταν εκτίθενται σε αυξημένα επίπεδα οξίνισης

παρουσιάζουν θνησιμότητα 100% μετά από 95 ημέρες1309.
H οξίνιση των ωκεανών εμποδίζει τα κοράλλια και μερικά είδη πλαγκτόν, να

σχηματίσουν βιογενές ανθρακικό ασβέστιο και έτσι οι οργανισμοί αυτοί
διαλύονται1310.
ιη.Τα ανοξικά νερά
Τα ανοξικά νερά είναι περιοχές του θαλασσινού, του γλυκού ή του υπόγειου
νερού στις οποίες έχει εξαντληθεί το διαλυμένο οξυγόνο (εικ.176). Η
Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ ορίζει ως ανοξικά νερά ,εκείνα τα νερά των
οποίων η συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου είναι μικρότερη από 0,5
χιλιοστά του γραμμαρίου ανά λίτρο.
Κατά την Πέρμια-Τριασική περίοδο εξαφανίστηκαν μαζικά πολλά είδη από

τους ωκεανούς παγκοσμίως, λόγω των ανοξικών συνθηκών. Σήμερα επίσης
,υπάρχουν ανοξικές λεκάνες στη Βαλτική Θάλασσα.
Όταν το οξυγόνο είναι εξαντλημένο σε μια λεκάνη, τα βακτήρια στρέφονται

προς τα νιτρικά άλατα. Τότε λαμβάνει χώρα απονιτροποίηση και τα νιτρικά
καταναλώνονται γρήγορα. Μετά τη μείωση των νιτρικών τα βακτήρια θα
στραφούν στη μείωση των θειϊκών. Το προϊόν της αντίδρασης αυτής είναι το
υδρόθειο (H2S), μια χημική ουσία τοξική για τους περισσότερους ζωντανούς
οργανισμούς, που είναι υπεύθυνη για τη χαρακτηριστική μυρωδιά του
«σάπιου αυγού» και το σκούρο μαύρο ίζημα στο περιβάλλον. Σε όλες τις
περιπτώσεις η επικράτηση του τοξικού H2S συντελεί ,ώστε η βιολογική
δράση να βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα και να υπάρχει το χαμηλότερο
επίπεδο της ποικιλότητας των ειδών1311.
ιθ.H Λεύκανση των κοραλλιών
Η λεύκανση των κοραλλιών είναι η απώλεια των ενδοκυττάριων

ενδοσυμβιωτών τους (γνωστών ως zooxanthellae) ,με την απέλασή τους ή με
την απώλεια των φυκών αυτών1312. Τα κοράλλια βρίσκονται στους υφάλους
1309 . https://en.wikipedia.org/wiki/Ocean_acidification
1310 . Orr,J.C., et al., Anthropogenic ocean acidification over the twenty-first century and its
impact on calcifying organisms. Nature (2005), 437 (7059), pp. 681–686.
1311 . https://en.wikipedia.org/wiki/Anoxic_waters
1312 . Dove,SG, Hoegh-Guldberg,O., Coral bleaching can be caused by stress. The cell
physiology of coral bleaching. In Ove Hoegh-Guldberg; Jonathan T. Phinney; William
215
των τροπικών θαλασσών και εξαρτώνται από μια συμβιωτική σχέση με

μονοκύτταρα φύκη ,που είναι φωτοσυνθετικά και ζουν μέσα στους ιστούς των
κοραλλιών. Τα φύκη αυτά δίνουν το χρωματισμό των κοραλλιών. Κάτω από
πίεση, τα κοράλλια μπορούν να διώξουν τα φύκη τους ,οπότε αποκτούν
λευκή εμφάνιση1313. Η λεύκανση των κοραλλιών επίσης προκαλείται από την
αλλαγή της θερμοκρασίας του νερού ,από την αύξηση της ηλιακής
ακτινοβολίας (UV και ορατό φως), από τις καιρικές συνθήκες της περιοχής,
από τις παλίρροιες και από την έκθεση τους σε κρύα θαλάσσια ρεύματα1314.
Η λεύκανση των κοραλλιών μπορεί να προκληθεί από βιοτικούς αλλά και

αβιοτικούς παράγοντες, όπως : α) Η αυξημένη (συνηθέστερα) και η μειωμένη
θερμοκρασία του νερού. β) Η αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας
(φωτοσυνθετικά ενεργής και υπεριώδους). γ) Οι αλλαγές στη χημεία του
νερού (π.χ. οξίνιση). δ) Η αυξημένη ποσότητα λάσπης. ε) Οι βακτηριακές
λοιμώξεις. στ) Οι μεταβολές της αλατότητας. ζ) Τα ζιζανιοκτόνα. η) Η άμπωτη
και η παλίρροια. θ) Η αλιεία με κυάνιο. ι) Η ανύψωση της επιφάνειας της
θάλασσας.
Οι ύφαλοι που έχουν καταστραφεί οριστικά από τις ζεστές θερμοκρασίες

της θάλασσας βρίσκονται στην Αυστραλία ,στις Μαλδίβες, στη Σρι Λάνκα,
στην Κένυα στην Τανζανία και στις Σεϋχέλλες1315.
κ.Η μείωση της βιοποικιλότητας
Βιολογική ποικιλότητα είναι η ποικιλομορφία των ζωντανών οργανισμών

που βρίσκονται στα χερσαία, και στα υδάτινα οικοσυστήματα. Στη Βιολογική
ποικιλότητα περιλαμβάνεται η ποικιλότητα εντός των ειδών, μεταξύ των ειδών
και μεταξύ των οικοσυστημάτων1316. Η χερσαία βιοποικιλότητα είναι
υψηλότερη κοντά στον ισημερινό1317, λόγω του θερμού κλίματος και της
υψηλής πρωτογενούς παραγωγικότητας1318. Η θαλάσσια βιοποικιλότητα είναι
Skirving; Joanie Kleypas. Coral Reefs and Climate Change: Science and Management.
[Washington]: American Geophysical Union. (2006), pp. 1–18.
1313 . Hoegh-Guldberg ,O.,Climate change, coral bleaching and the future of the world's
coral reefs. Mar. Freshwater Res. (1999), 50 (8), pp. 839–66.
1314 . Baker,A., P.Glynn and R. Bernhard., Climate change and coral reef bleaching: An
ecological assessment of long-term impacts, recovery trends and future outlook. Estuarine,
Coastal and Shelf Science. (2008) ,80 ,pp. 435–471.
1315 . https://en.wikipedia.org/wiki/Coral_bleaching
1316 .https://en.wikipedia.org/wiki/Biodiversity
1317 . Gaston, K. J., Global patterns in biodiversity. Nature (2000),405 (6783),pp. 220–227.
1318 .Field, R. ,et al. ,Spatial species-richness gradients across scales: a meta-analysis.
Journal of Biogeography (2009),36 (1) ,pp.132–147.
216
υψηλότερη κατά μήκος των ακτών του Δυτικού Ειρηνικού, όπου η

θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας είναι υψηλότερη1319.
Οι πρώτες μαρτυρίες για την ύπαρξη ζωής στη Γη βρέθηκαν μέσα σε

γραφίτη στη Δυτική Γροιλανδία. Μικροβιακά απολιθώματα επίσης βρέθηκαν
μέσα σε ψαμμίτη στη Δυτική Αυστραλία .Ο Φανεροζωικός αιώνας (540
εκατομμύρια χρόνια πριν), σηματοδότησε μια ταχεία αύξηση της
βιοποικιλότητας μέσω της Κάμβριας περιόδου ,κατά την οποία η πλειοψηφία
των πολυκύτταρων ειδών εμφανίστηκε για πρώτη φορά1320. Τα επόμενα 400
εκατομμύρια χρόνια έγιναν μαζικές απώλειες της βιοποικιλότητας. Στη
Λιθανθρακοφόρο, τα τροπικά δάση κατάρρευσαν και οδήγησαν σε
1321
εξαφάνιση πολλά φυτικά και ζωϊκά είδη . Η εξαφάνιση ειδών κατά την
Πέρμια-Τριαδική περίοδο ,πριν 251 εκατομμύρια χρόνια, ήταν η
μεγαλύτερη1322. Κατά την Κρητιδική περίοδο, πριν 65 εκατομμύρια χρόνια,
εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι1323. Από την εμφάνιση του ανθρώπου υπάρχει
μια συνεχής μείωση της βιοποικιλότητας και της γενετικής ποικιλομορφίας.
Κατά την Ολόκαινο ,η μείωση των ειδών οφείλεται κατά κύριο λόγο στις
ανθρώπινες δραστηριότητες ,ιδιαίτερα στην καταστροφή των
1324
ενδιαιτημάτων .
Γενετικά η βιοποικιλότητα μπορεί να οριστεί ,ως η ποικιλομορφία των

αλληλόμορφων γονιδίων, η μετάλλαξη των γονιδίων και η μεταφορά των
γονιδίων ,που οδηγούν στην εξέλιξη ενός οργανισμού1325.
Ο συνολικός αριθμός των ειδών πάνω στη Γη είναι 8,7 εκατ. περίπου ,από
τα οποία 2,1 εκατ. είδη εκτιμάται ότι ζουν στον ωκεανό, ενώ τα υπόλοιπα είδη
1319 . Tittensor, D. P., et al.,Global patterns and predictors of marine biodiversity across
taxa. Nature (2010), 466 (7310) ,pp. 1098–1101.
1320 . https://en.wikipedia.org/wiki/Biodiversity
1321 .Sahney,S., M.J.Benton and H.J.Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered

Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica (PDF). Geology (2010), 38 (12) ,pp.
1079–1082.
1322 . Sahney,S. - Benton,M.J. ,Recovery from the most profound mass extinction of all
time (PDF). Proceedings of the Royal Society: Biological (2008), 275 (1636) ,pp. 759–765.
1323 . Bambach,R.K., A.H.Knoll and S.C. Wang, Origination, extinction, and mass
depletions of marine diversity. Paleobiology ( 2004),30 (4) ,pp. 522–542.
1324 . Sala,O.E., L.A.Meyerson and C.Parmesan, Biodiversity change and human health:
from ecosystem services to spread of disease. Island Press. ( 2009), pp. 3–5.
1325 . Wilcox,B.A., In situ conservation of genetic resources: determinants of minimum area

requirements. In National Parks, Conservation and Development, Proceedings of the World
Congress on National Parks,McNeely, J.A. - Miller, K.R. , Smithsonian Institution Press,
(1984), pp. 18–30.
217
ζουν στην ξηρά. Η Κολομβία χαρακτηρίζεται από υψηλή βιοποικιλότητα, με το

μεγαλύτερο ποσοστό των ειδών ανά μονάδα περιοχής σε όλο τον κόσμο και
έχει το μεγαλύτερο αριθμό των ενδημικών ειδών (είδη που δεν βρίσκονται
οπουδήποτε αλλού). Περίπου το 10% των ειδών της Γης ζει στην Κολομβία. Η
Κολομβία έχει το 10% των θηλαστικών, το 14% των αμφίβιων και το 18% των
ειδών των πουλιών της Γης1326. Επίσης τα 17.000 νησιά της Ινδονησίας
φέρουν το 10% των ανθοφόρων φυτών, το 12% των θηλαστικών και το 17%
των ερπετών, των αμφίβων και των πουλιών της Γης1327.
Η βιοποικιλότητα είναι το αποτέλεσμα 3,5 δισεκατομμυρίων χρόνων

εξέλιξης. Να σημειωθεί ,ότι η προέλευση της ζωής δεν έχει καθοριστεί
οριστικά από την επιστήμη. Εξακόσια εκατομμύρια χρόνια περίπου πριν, όλη
η ζωή αποτελούνταν από βακτήρια, πρωτόζωα και άλλους μονοκύτταρους
οργανισμούς. Κατά τη διάρκεια του Φανεροζωικού (τα τελευταία 540
εκατομμύρια χρόνια), είχαμε ταχεία ανάπτυξη της βιοποικιλότητας, ιδίως κατά
τη διάρκεια της Καμβρίου. Κατά την περίοδο αυτήν εμφανίστηκαν πολλά είδη
πολυκύτταρων οργανισμών για πρώτη φορά. Κατά τα επόμενα 400
εκατομμύρια χρόνια, η ποικιλομορφία των ασπόνδυλων έδειξε μικρή γενική
αυξητική τάση, ενώ η ποικιλομορφία των σπονδυλωτών παρουσιάσε μια
γενική αυξητική εκθετική τάση1328. Μια σημαντική απώλεια στην
ποικιλομορφία των ειδών συνέβη ,όταν κατέρρευσαν τα τροπικά δάση κατά
τη διάρκεια της λιθανθρακοφόρου περιόδου1329. Εξαφανίστηκαν είδη κατά την
Περμιο-Τριαδική περιόδο. Τα σπονδυλωτά χρειάστηκαν 30 εκατομμύρια
χρόνια για να ανακάμψουν από το γεγονός αυτό1330. Το αρχείο των
απολιθωμάτων δείχνει ότι τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια, ο πλανήτης
παρουσίασε τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα. Τα περισσότερα από τα είδη της
Γης βρίσκονται στα τροπικά δάση. Επίσης η ξηρά έχει τα περισσότερα είδη
από τα είδη που υπάρχουν στους ωκεανούς1331.
1327 . Normile,D. ,Saving Forests to Save Biodiversity. Science ( 2010), 329 (5997) ,pp.
1278–1280.
1328 . Sahney,S., M.J.Benton and P.Ferry ,Links between global taxonomic diversity,
ecological diversity and the expansion of vertebrates on land. Biology Letters (The Royal
Society) (2010), 6 (4) ,pp. 544–547.
1329 . Sahney,S., M.J.Benton, and H.J.Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered

Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica (PDF). Geology (2010), 38 (12),pp.
1079–1082.
1330 . Sahney,S. - Benton,M.J.,Recovery from the most profound mass extinction of all time
(PDF). Proceedings of the Royal Society: Biological (2008), 275 (1636), pp.759–765.
218
Να σημειωθεί ,ότι η μεγαλύτερη ποικιλία των φυτικών ειδών αυξάνει : α)

Την παραγωγή των κτηνοτροφικών φυτών1332. β) Τη συνολική απόδοση των
καλλιεργειών1333. γ) Τη συνολική παραγωγή ξυλείας1334. δ) Τη σταθερότητα
της απόδοσης της αλιείας1335. Επίσης, η μεγαλύτερη ποικιλομορφία των ειδών
των φυσικών εχθρών των παρασίτων των φυτοφάγων επιβλαβών
οργανισμών ,μειώνει τους πληθυσμούς των φυτοφάγων επιβλαβών
1336
οργανισμών . Η μεγαλύτερη ποικιλία των ειδών των φυτών μειώνει την
επίπτωση των ασθενειών των φυτών1337. Ακόμη, η μεγαλύτερη ποικιλία των
ειδών των φυτών αυξάνει :α) Την παγίδευση του διοξειδίου του άνθρακα από
την ατμόσφαιρα1338. β) Τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους1339. γ) Την
οργανική ύλη του εδάφους1340 και δ) Την ανθεκτικότητα στις ασθένειες των
ζώων μέσα στις κοινότητες1341. Όμως η μεγαλύτερη ποικιλία των ειδών των
φυτών μειώνει την παραγωγή ενός φυτικού είδους1342.Η βιοποικιλότητα
1332 . Cardinale,B.J., K.L.Matulich, D.U.Hooper, J.E.Byrnes, E.G.Duffy, P. Balvanera,

M. I. O'Connor and A. Gonzalez, The functional role of producer diversity in ecosystems.
American Journal of Botany ( 2011), 98 (3), pp. 572–592.
1333 . Kiaer, L. P., I M. Skovgaard and Hanne Østergård, Grain yield increase in cereal
variety mixtures: A meta-analysis of field trials. Field Crops Research ( 2009),114 (3), pp.
361–373.
1334 . Piotto, D., A meta-analysis comparing tree growth in monocultures and mixed
plantations. Forest Ecology and Management ( 2008), 255 (3–4),pp.781–786.
1335 . Bradley J. C.,et al.,Biodiversity loss and its impact on humanity. Nature (2012), 486,
pp. 59–67.
1336 . Douglas J. F., editor ; H. Bradley Shaffer, associate editor ; Daniel Simberloff,
associate (2009). Annual review of ecology, evolution, and systematics. Palo Alto, Calif.:
Annual Reviews. pp. 573–592.
1337 . Quijas, S., B. Schmid and P. ,Balvanera, Plant diversity enhances provision of
ecosystem services: A new synthesis. Basic and Applied Ecology (2010),11 (7) ,pp.582–593.
1338 . Cardinale, B. J., K. L. Matulich, D. U. Hooper, J. E. Byrnes, E. Duffy, L. Gamfeldt ,

P. Balvanera, M. I. O'Connor and A. Gonzalez, The functional role of producer diversity in
ecosystems. American Journal of Botany ( 2011), 98 (3), pp. 572–592.
1339 .Quijas, S., B. Schmid and P. Balvanera, Plant diversity enhances provision of
ecosystem services: A new synthesis. Basic and Applied Ecology (2010), 11 (7) ,pp. 582–
593.
1340 . http://www.esajournals.org/doi/abs/10.1890/08-1584.1
1341 . Johnson, P. T. J., D. L. Preston, J. T. Hoverman and K. L.Richgels, Biodiversity

decreases disease through predictable changes in host community competence. Nature (
2013), 494 (7436) ,pp. 230–233.
1342 . Cardinale, B. J., K. L. Matulich, D. U. Hooper, J. E. Byrnes, E. Duffy, L. Gamfeldt,

P. Balvanera, M. I. O'Connor and A. Gonzalez,The functional role of producer diversity in
ecosystems. American Journal of Botany ( 2011), 98 (3), pp. 572–592.
219
προσφέρει επίσης πολλά μη υλικά οφέλη στις πνευματικές και αισθητικές

αξίες ,στη γνώση και στην εκπαίδευση1343.
Αναφέρεται, ότι ο περονόσπορος της πατάτας το 1846 στην Ιρλανδία

συνετέλεσε στο θάνατο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων και στη μετανάστευση
περίπου δύο εκατομμυρίων. Αυτό ήταν το αποτέλεσμα της φύτευσης μόνο
δύο ποικιλιών πατάτας, που ήσαν ευάλωτες στη σήψη που προκαλεί ο
μύκητας Phytophthora infestans. Όταν ο ιός του ρυζιού (RGSV) χτύπησε
τους ορυζώνες από την Ινδονησία έως την Ινδία τη δεκαετία του 1970, 6.273
ποικιλίες ελέγχθηκαν για την αντοχή στον ιό αυτό .Όμως μόνο μία ποικιλία
ήταν ανθεκτική, που ήταν γνωστή στην επιστήμη από το 1966. Αυτή η
ποικιλία τώρα καλλιεργείται ευρέως.
Τουλάχιστον το 50% των φαρμακευτικών ενώσεων στην αγορά των ΗΠΑ

προέρχονται από φυτά, ζώα και μικροοργανισμούς, ενώ περίπου το 80% του
παγκόσμιου πληθυσμού εξαρτάται από τα φάρμακα της φύσης, για την
πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη. Πολλά βιομηχανικά υλικά προέρχονται
ακόμη από βιολογικές πηγές. Τα υλικά αυτά περιλαμβάνουν δομικά υλικά,
χαρτί, ίνες, τρόφιμα, χρωστικές ουσίες, καουτσούκ και λάδι1344.
Ο συνολικός αριθμός των χερσαίων ειδών είναι υψηλότερος από τον

αριθμό των ωκεάνειων ειδών1345. Ορισμένες μελέτες δείχνουν, ότι το 25%
όλων των ειδών των θηλαστικών θα μπορούσε να εξαφανιστεί σε 20 χρόνια.
Αναφέρεται ακόμη ,ότι απειλούνται με εξαφάνιση 16.119 είδη.
Παράγοντες που συμβάλλουν στην απώλεια ενδιαιτημάτων είναι: Η

υπερκατανάλωση των ανθρώπων ,ο υπερπληθυσμός των ανθρώπων, η
αλλαγή χρήσης της γης, η αποψίλωση των δασών, η ρύπανση (ατμοσφαιρική
,των νερών και του εδάφους) η υπερθέρμανση του πλανήτη και η αλλαγή του
κλίματος1346.
κα.Η γενετική ποικιλότητα
Η γενετική ποικιλότητα, αναφέρεται στον αριθμό των γενετικών

χαρακτηριστικών ενός είδους. Ορισμένα άτομα ενός πληθυσμού διαθέτουν
παραλλαγές αλληλομόρφων ,που είναι κατάλληλα για το περιβάλλον. Αυτά τα
1343 . Hassan,R.M., R.Scholes and N. Ash , Ecosystems and human well-being: current
state and trends : findings of the Condition and Trends Working Group of the Millennium
Ecosystem Assessment. Island Press. (2006), p. 105.
1345 . Camilo M. , D. P. Tittensor , S. Adl, A. G. B. Simpson and B. Worm , How Many

Species Are There on Earth and in the Ocean?. PLoS Biology (2011), 9 (8): e1001127.
220
άτομα έχουν περισσότερες πιθανότητες να επιβιώσουν και να παράγουν

απογόνους που φέρουν αυτά τα αλληλόμορφα. Έτσι ο πληθυσμός των
ατόμων αυτών θα συνεχιστεί να υπάρχει για περισσότερες γενεές ,λόγω της
επιτυχίας αυτών των ατόμων1347.
Η γονοτυπική και η φαινοτυπική ποικιλομορφία έχει βρεθεί ,ότι υπάρχει σε

όλα τα είδη και αφορά τις πρωτεΐνες και το DNA1348. Η απώλεια της γενετικής
ποικιλότητας σε πληθυσμούς ζώων έχει αποδοθεί στην επέκταση των αγορών
και στην οικονομική παγκοσμιοποίηση1349,1350.
Η γενετική ποικιλότητα είναι απαραίτητη για την εξέλιξη ενός είδους. Με

πολύ μικρή παραλλαγή ενός γονιδίου ενός είδους , η υγιής αναπαραγωγή
γίνεται όλο και πιο δύσκολη και οι απόγονοι είναι πιθανό να έχουν
προβλήματα τα οποία προκύπτουν από την ενδογαμία. Η ευπάθεια των
πληθυσμών ορισμένων ειδών σε διάφορες ασθένειες μπορεί επίσης να
αυξηθεί με μείωση της γενετικής ποικιλομορφίας.
Δεδομένου ότι τα φυτά της πατάτας δεν προέρχονται από

αναπαραγωγική διαδικασία ,αλλά από κομμάτια των κονδύλων του μητρικού
φυτού της πατάτας ,καμία γενετική ποικιλομορφία δεν έχει αναπτυχθεί στα
φυτά της πατάτας και ολόκληρη η καλλιέργεια είναι ουσιαστικά ένας κλώνος
μιας πατάτας. Το γεγονός αυτό κάνει τα φυτά της πατάτας ιδιαίτερα
ευαίσθητα σε μια επιδημία. Στη δεκαετία του 1840, ένα μεγάλο μέρος του
πληθυσμού της Ιρλανδίας εξαρτόταν από τις πατάτες. Φύτευαν τότε την
ποικιλία της πατάτας "lumper", η οποία ήταν ευπρόσβλητη από τη σήψη που
προκαλείται από τον μύκητα Phytophthora infestans. Αυτός ο μύκητας τότε
κατέστρεψε τη συντριπτική πλειοψηφία της καλλιέργειας της πατάτας και ένα
εκατομμύριο άνθρωποι πέθαναν από την πείνα.
Κατά τα τελευταία 15 χρόνια, 190 φυλές αγροτικών ζώων έχουν εξαφανιστεί

και 1.500 φυλές κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Κατά τη διάρκεια των
τελευταίων πέντε ετών επίσης έχουν χαθεί 60 φυλές βοοειδών, αιγών,
χοίρων, αλόγων και πουλερικών.
Το πλαγτόν των ωκεανών μολύνεται από ιούς των ωκεανών, που

μεταφέρουν γονίδια άλλων οργανισμών εκτός από τα δικά τους. Αυτή η
συνεχής μετατόπιση του γενετικού υλικού βοηθά στη διατήρηση ενός υγιούς
1347 . https://en.wikipedia.org/wiki/Genetic_diversity
1348 .Nevo, E., Evolution of Genome-Phenome Diversity under Environmental Stress.

Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America ( 2001) ,
98 (11) ,pp. 6233–6240.
1350 . Tisdell, C., Socioeconomic causes of loss of animal genetic diversity: analysis and
assessment. Ecological Economics (2003), 45 (3), pp. 365–376.
221
πληθυσμού του πλαγκτόν, παρά τις πολύπλοκες και απρόβλεπτες

περιβαλλοντικές μεταβολές.
Τα τσιτάχ είναι ένα απειλούμενο είδος, λόγω της χαμηλής γενετικής

ποικιλότητας. Μόνο το 5% περίπου των τσιτάχ επιβιώνουν μέχρι την
ενηλικίωση. Ωστόσο, έχει πρόσφατα ανακαλυφθεί ,ότι τα θηλυκά τσιτάχ
μπορούν να ζευγαρώσουν με περισσότερα από ένα αρσενικά.
Ζευγαρώνοντας με πολλά αρσενικά ,η μητέρα αυξάνει τη γενετική ποικιλότητα
των σκύμνων της1351.
κβ.Το είδος
Το «Είδος» συχνά ορίζεται ως μια ομάδα οργανισμών, που μπορούν να

διασταυρωθούν και να παράγουν γόνιμους απογόνους. Συχνά
χρησιμοποιούνται διαφορετικά γνωρίσματα για το διαχωρισμό των ειδών,
όπως η ομοιότητα του DNA, η μορφολογία και η οικολογική θέση των
οργανισμών. Σε πολλές περιπτώσεις, ο παραπάνω ορισμός είναι επαρκής,
όχι όμως σε όλες. Μέχρι τον 18ο αιώνα ο Αριστοτέλης και άλλοι προ-
Δαρβινικοἰ επιστήμονες πίστευαν ,ότι τα είδη αντιπροσώπευαν ανεξάρτητες
πράξεις της δημιουργίας του Θεού και ως εκ τούτου θεωρούνταν αντικειμενικά
υπαρκτές και αμετάβλητες, οπότε η υπόθεση της κοινής καταγωγής τους δεν
ίσχυε. Διάφορα είδη επίσης απαρτίζουν ένα γένος, με βάση τις ομοιότητες
τους. Ο παραπάνω ορισμός του είδους ισχύει μόνο για οργανισμούς που
αναπαράγονται σεξουαλικά. Όμως υπάρχουν σχετικά λίγοι οργανισμοί που
αναπαράγονται με παρθενογένεση ή απομεικτικά, για τους οποίους δεν ισχύει
ο παραπάνω ορισμός. Πρακτικά, οι βιολόγοι ορίζουν τα είδη ως πληθυσμούς
οργανισμών που έχουν υψηλό επίπεδο γενετικής ομοιότητας. Ο ορισμός δε
χρησιμοποιείται για οργανισμούς που αναπαράγονται αγενώς ,όπως
ορισμένα είδη φυτών, ζώων και μικροοργανισμών. Έτσι, ένα «είδος» είναι
μια ομάδα ατόμων που προέρχονται από διασταυρώσεις ομοειδών ατόμων.
Ωστόσο, ο ακριβής ορισμός του όρου «είδος» εξακολουθεί να είναι
αμφιλεγόμενος, ιδιαίτερα στους προκαρυωτικούς οργανισμούς (βακτήρια).
Ο αριθμός των ευκαρυωτικών ειδών που έχουν καταγραφεί είναι :
α). Μύκητες : 1,5 εκατομμύρια.
β). Φυτά : 3.067 καφέ φύκια , 10.134 κόκκινα και πράσινα φύκια, 17.000
λειχήνες, 16.236 βρύα, 12.000 φτέρες, 1.021 γυμνόσπερμα και 281.821
αγγειόσπερμα.
γ).Ζώα : 1) Ασπόνδυλα : 2.175 κοράλλια, 85.000 μαλάκια, 1,1 εκατομμύρια

αραχνοειδή, 47.000 καρκινοειδή, 68.827 άλλα ασπόνδυλα. 2) Σπονδυλωτά:
222
31.300 ψάρια, 7.093 αμφίβια, 9.768 ερπετά, 9.998 πουλιά, 5.490 θηλαστικά
και 10-30.000.000 έντομα περίπου1352.
κγ.Τα απειλούμενα είδη
Περίπου 3.009 είδη ζώων και 2.655 είδη φυτών απειλούνται με

εξαφάνιση σε ολόκληρο τον κόσμο, σε σύγκριση με το 1998 ,τα επίπεδα των
οποίων τότε ήσαν 1.102 και 1.197, αντίστοιχα. Πάνω από το 40% των ειδών
εκτιμάται, ότι κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Μερικά είδη υπό εξαφάνιση
φαίνονται στην (εικ.177).
Εξαφανισμένα είδη ζώων είναι τα παρακάτω : Το βόδι Aurochs Bos

primigenius, η τίγρη του Μπαλί (Panthera tigris balica), το ψάρι Coregonus
nigripinnis, η φώκια της Καραϊβικής (Monachus tropicalis), ο παπαγάλος
Conuropsis carolinensis, η τίγρης της Κασπίας (Panthera tigris virgata) ,το
πουλί Raphus cucullatus ,το σπουργίτι Ammodramus maritimus nigrescens,
το αιλουροειδές Puma concolor couguar ,ο χρυσός φρύνος (Incilius
periglenes) ,ο πιγκουΐνος Pinguinus impennis ,η ιαπωνική φώκια (Zalophus
japonicus), η τίγρη της Ιάβας (Panthera tigris sondaica), η πάπια
Camptorhynchus labradorius ,το περιστέρι Ectopistes migratorius ,το ελάφι
Rucervus schomburgki ,«η θαλάσσια αγελάδα» (Hydrodamalis gigas), ο
ρινόκερος Diceros bicornis longipes, το λιοντάρι Felis leo ,το ψάρι Catarina
pupfis ,το κοράκι της Χαβάης (Corvus hawaiiensis) ,το ελάφι Elaphurus
davidianus ,το μηρυκαστικό Oryx dammah, το περιστέρι Zenaida graysoni και
ο βάτραχος Bufo baxteri.
Κινδυνεύουν με εξαφάνιση στο άμεσο μέλλον τα επόμενα είδη ζώων : Η

αντιλόπη Addax nasomaculatus ,το γαϊδούρι Equus africanus, το ψάρι
Speoplatyrhinus poulsoni, η λεοπάρδαλη Panthera pardus orientalis ,η
χελώνα Heosemys depressa ,το ασιατικό τσιτάχ Acinonyx jubatus venaticus,
η σαλαμάνδρα Ambystoma mexicanum ,η Βακτριανή καμήλα (Camelus
bactrianus) ,ο μαύρος ρινόκερος (Diceros bicornis), η χήνα Mergus
octosetaceus ,η καφέ αράχνη (Loxosceles reclusa), ο κόνδορας της
Καλιφόρνιας (Gymnogyps californianus) ,ο κινέζικος αλιγάτορας (Alligator
sinensis) ,η κινέζικη σαλαμάνδρα ( Andrias davidianus) ,ο κροκόδειλος
Gavialis gangeticus, η φώκια της Χαβάης (Monachus schauinslandi), το πουλί
Strigops habroptila ,η μεσογειακή φώκια (Monachus monachus) ,ο ορεινός
γορίλας (Gorilla beringei beringei), το θηλαστικό Lasiorhinus krefftii, ο αετός
των Φιλιππίνων (Pithecophaga jefferyi) ,ο κόκκινος λύκος (Canis lupus rufus),
1352 . https://en.wikipedia.org/wiki/Species
223
η αντιλόπη σάϊγκα (Saiga tatarica), ο σιαμαίος κροκόδειλος (Crocodylus

siamensis) , ο παπαγάλος Cyanopsitta spixii ,ο τόνος Thunnus maccoyii ,ο
ουρακοτάγκος της Σουμάτρας (Pongo abelii) , ο ρινόκερος της Σουμάτρας (
Dicerorhinus sumatrensis), το θαλάσσιο θηλαστικό Phocoena sinus, το
δελφίνι των ποταμών (Lipotes vexillifer) και ο λευκός ρινόκερος
(Ceratotherium simum cottoni).
Αντιμετωπίζουν πολύ υψηλό κίνδυνο εξαφάνισης στο εγγύς μέλλον τα

επόμενα είδη ζώων : Ο αφρικανικός πιγκουίνος (Spheniscus demersus), το
άγριο σκυλί της Αφρικής (Lycaon pictus), ο ασιατικός ελέφαντας ( Elephas
maximus) ,το λιοντάρι της Ασίας (Panthera leo persica) ,η γαλάζια φάλαινα
(Balaenoptera musculula) ,o χιμπατζής Pan paniscus, o χιμπατζής Pan
troglodytes ,ο πεδινός γορίλλας (Gorilla beringei graueri) ,ο λύκος της
Αιθιοπίας (Canis simensis), ο λαγός Caprolagus hispidus, η βίδρα γίγαντας
(Pteronura brasiliensis) ,το γιγάντιο πάντα (Ailuropoda melanoleuca), ο
βάτραχος Γολιάθ (Conraua goliath), η πράσινη χελώνα της θάλασσας
(Chelonia mydas), η ζέβρα Equus grevyi, ο παπαγάλος Anodorhynchus
hyacinthinus) και άλλα.
Σήμερα 1.556 γνωστά είδη στον κόσμο έχουν αναγνωριστεί ως

απειλούμενα, ή είναι κοντά στην εξαφάνιση1353. Συνολικά, το 7-18% των
γνωστών ζώων, μυκήτων και φυτών των Ηνωμένων Πολιτειών, κινδυνεύουν
να εξαφανιστούν1354. Λόγω υπερβολικής θήρας, οι πληθυσμοί ορισμένων
ειδών φαλαινών έχουν μειωθεί σημαντικά. Οκτώ είδη φαλαινών εξακολουθούν
να περιλαμβάνονται στον κατάλογο των απειλούμενων ειδών. Έχουν γίνει
ενέργειες για να μειωθεί η φαλαινοθηρία και να αυξηθούν τα μεγέθη των
πληθυσμών τους. Χώρες όμως όπως η Ιαπωνία ισχυρίζονται, ότι η
φαλαινοθηρία γίνεται για «επιστημονικούς» σκοπούς και έτσι συνεχίζουν οι
πολίτες της να σκοτώνουν φάλαινες.
Πολλοί ιδιοκτήτες οικολογικών πάρκων ,φροντίζουν διάφορα άγρια ζώα

π.χ. ρινόκερους κ.α. Επίσης ο τόνος του Νότου (Thunnus maccoyii)
αναπαράγεται σε δεξαμενές στην ξηρά ,επιτρέποντας με ιχθυοκαλλιέργεια να
σωθεί το είδος αυτό από την υπεραλίευση1355.
1353 . https://en.wikipedia.org/wiki/Endangered_species
1354 . Wilcove, D. S. - Master L. L., How Many Endangered Species are there in the
United States? Frontiers in Ecology and the Environment (2008), 3(8), pp. 414-420.
1355 . https://en.wikipedia.org/wiki/Endangered_species
224
κδ.Τα «είδη εισβολείς»
Τα εισαγόμενα είδη φυτών ,ζώων ή μικροοργανισμών επηρεάζουν αρνητικά

οικονομικά και περιβαλλοντικά τις αυτόχθονες βιοκοινότητες. Η Pueraria
lobata, η Cortaderia jubata και η Centaurea solstitialis είναι μερικά
παραδείγματα εισαχθέντων επιβλαβών ζιζανίων. Ένα παράδειγμα αυτού του
φαινομένου είναι ο αποδεκατισμός των αυτοχθόνων πληθυσμών των
πτηνών στο Γκουάμ (νησί του Ειρηνικού ωκεανού) από το καστανό
δενδρόφιδο (Boiga irregularis) ,το οποίο εισάχθηκε από άλλα νησιά του
Ειρηνικού1356. Ο υβριδισμός επίσης με το εισαχθέν φυτικό είδος ,Spartina
alterniflora της Spartina foliosa, απειλεί την ύπαρξη της Spartina foliosa στο
San Francisco Bay1357.
Όταν εισάγονται ζιζάνια σε βοσκοτόπια ,τότε ανταγωνίζονται τα ιθαγενή

κτηνοτροφικά φυτά και απειλούν τα βοοειδή που βόσκουν εκεί. Το ζιζάνιο
π.χ. φυλλώδης γαλατσίδα (Euphorbia esula) έχει δυσάρεστη γεύση ,ενώ το
ζιζάνιο Centaurea solstitialis φέρει αγκάθια. Η απώλεια των ζωοτροφών από
τα ζιζάνια στους βοσκότοπους ,ανέρχεται περίπου σε 1 δις δολάρια των
ΗΠΑ ,μόνο στις ΗΠΑ. Ακόμη η μείωση των επικονιαστών μελισσών (όταν οι
μέλισσες έχουν προσβληθεί από το άκαρι Varroa) έχει ως συνέπεια τη
μειωμένη παραγωγή φρούτων, λόγω μη επικονίασης. Επίσης εισαχθέντες
αρουραίοι των ειδών Rattus rattus και R. norvegicus, κατάστρεψαν
αποθηκευμένα σιτηρά στις ΗΠΑ1358. Ο ασιατικός κερασφόρος κάνθαρος
(Anoplophora glabripennis) εισήχθη για πρώτη φορά στις ΗΠΑ το 1996, και
αναμένεται να καταστρέψει το ξύλο εκατομμυρίων στρεμμάτων δέντρων. Από
το 2005, τριάντα εκατομμύρια δολάρια είχαν δαπανηθεί στις προσπάθειες για
την εξάλειψη του επιβλαβούς αυτού οργανισμού και την προστασία
εκατομμυρίων δέντρων στις πληγείσες περιοχές1359. Στη Βόρεια Αμερική, το
έντομο Adelges tsugae έχει προκαλέσει βλάβη σε γηραιά δέντρα ελάτης ,και
έχει ζημιώσει τη βιομηχανία των χριστουγεννιάτικων δέντρων. Ο μύκητας
Cryphonectria parasitica, που προσβάλλει την καστανιά και η μυκητιακή
1356 . https://en.wikipedia.org/wiki/Invasive_species
1357 . Ayres, D., et al. Spread of exotic cordgrasses and hybrids (Spartina sp.) in the tidal
marshes of San Francisco Bay, California. USA Biological Invasions (2004), 6 (2) ,pp. 221–
231.
1358 . Pimentel, D., R. Zuniga and D. Morrison "Update on the environmental and
economic costs associated with alien-invasive species in the United States". Ecological
Economics (2005), 52 (3), pp. 273–288.
1359 . http://www.plantright.org/pdfs/Pimentel-et-al2005.pdf
225
ασθένεια της φτελιάς Ophiostoma novo-ulmi είναι δύο παθογόνα των φυτών
με σοβαρές επιπτώσεις σ’ αυτά τα δύο είδη1360.
Το φυτό εισβολέας Alliaria petiolata, είναι ένα από τα πιο χωροκατακτητικά

είδη φυτών στα ανατολικά δάση της βόρειας Αμερικής. Το φυτό αυτό
μεταβάλλει τη σύνθεση και τη λειτουργία των ιθαγενών βιοκοινοτήτων
,επηρεάζοντας το ρυθμό ανάπτυξης των δενδρυλλίων και τη σύνθεση του
δάσους1361. Το Ευρασιατικό υδρόβιο φυτό Myriophyllum spicatum ,που
συναντάται σε λίμνες των ΗΠΑ εμποδίζει την αλιεία και την κωπηλασία. Τα
πτηνά εισβολείς (π.χ. τα περιστέρια), τα τρωκτικά και τα έντομα (π.χ.
κουνούπια, ψύλλοι, ψείρες ,μύγα τσε-τσε) μπορεί να χρησιμεύσουν ως φορείς
ασθενειών των ανθρώπων. Επίσης τα εισαχθάντα από την Κίνα καβούρια
είναι φορείς του πλατυέλμυνθα Paragonimus westerman ,που προσβάλλει τα
πνευμόνια των ανθρώπων1362. Επιδημίες ασθενειών του ανθρώπου, όπως η
ελονοσία ,ο κίτρινος πυρετός, ο τύφος, και η βουβωνική πανώλη,
εξαπλώθηκαν μέσω των παραπάνω φορέων1363. Ένα πρόσφατο παράδειγμα
είναι η εξάπλωση του ιού του Δυτικού Νείλου, ο οποίος σκότωσε πολλούς
ανθρώπους, πουλιά, θηλαστικά και ερπετά1364. Νοσογόνοι παράγοντες του
ανθρώπου, όπως τα βακτήρια της χολέρας (Vibrio cholerae) και νοσογόνοι
παράγοντες των φυκιών συχνά μεταφέρονται μέσω των νερών1365.
κε.Η εξαφάνιση ειδών κατά την Ολόκαινο
Η εξαφάνιση ειδών κατά την Ολόκαινο (9.000-13.000 χρόνια πριν ,στο

τέλος της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων) περιλαμβάνει και την
εξαφάνιση μεγάλων θηλαστικών .Τότε μπορεί να εξαφανίστηκαν τα
1360 137 . https://en.wikipedia.org/wiki/Invasive_species
1361 . Rodgers ,V. , l., Kristina , A. Stinson and A. C. Finzi, "Ready or Not, Garlic
Mustard Is Moving In: Alliaria petiolata as a Member of Eastern North American Forests"
BioScience (2008), Vol.58 No.5.
1362 . https://en.wikipedia.org/wiki/Invasive_species
1363 .Elton, C.S. The Ecology of Invasions by Animals and Plants. Foreword by Daniel
Simberloff. Chicago: University of Chicago Press. (2000), p. 196.
1364 . Lanciotti, R.S., JT, Roehrig, V, Deubel, J. Smith, M. Parker, K .Steele, B. Crise, K.E.
Volpe, et al., Origin of the West Nile virus responsible for an outbreak of encephalitis in the
northeastern United States. Science (1999), 286 (5448) ,pp. 2333–2337.
1365 .Hallegraeff, G.M. ,Transport of toxic dinoflagellates via ships' ballast water:
Bioeconomic risk assessment and efficacy of possible ballast water management strategies.
Marine Ecology Progress Series (1998),168, pp. 297–309.
226
μαμούθ, που είχαν διατηρηθεί σε λιβάδια, τα οποία μετατράπηκαν σε δάση

σημύδας1366,1367.
κστ.H μείωση των επικονιαστών
Έχει παρατηρηθεί μείωση της αφθονίας των εντόμων και άλλων ζωϊκών
επικονιαστών σε πολλά οικοσυστήματα. Το αυξημένο διεθνές εμπόριο έχει
μετακινήσει ασθένειες, όπως την αμερικάνικη σηψιγονία (Paenibacillus
larvae ssp. Larvae) ,την ασκοσφαιρώση ( Ascosphaera apis) , παράσιτα,
όπως το άκαρι βαρρόα ( Varroa destructor) και το μικρό αφρικανικό σκαθάρι
(Aethina tumida) στις κυψέλες των μελισσών. Οι ασθένειες αυτές προκαλούν
μεγάλες απώλειες μελισσών στις ΗΠΑ. Τα εισαγόμενα επίσης μυρμήγκια
(Solenopsis invicta), έχουν αποδεκατίσει χιλιάδες μέλισσες των νότιων
ΗΠΑ1368.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση από τα αυτοκίνητα και τα εργοστάσια εμποδίζει

τους επικονιαστές ,όπως τις μέλισσες και τις πεταλούδες να βρουν τα
αρώματα των λουλουδιών. Οι ρύποι ,όπως το όζον, το υδροξύλιο και οι
νιτρικές ρίζες ενώνονται με τα πτητικά μόρια των αρωμάτων των
λουλουδιών. Έτσι οι επικονιαστές ταξιδεύουν όλο και μεγαλύτερες
αποστάσεις, για να βρουν λουλούδια, που θα τους δώσουν το νέκταρ. Τα
άνθη λοιπόν ,που βρίσκονται σε ρυπασμένες περιοχές δεν επικονιάζονται
επαρκώς και δεν παράγουν πολλούς καρπούς1369.
κζ.Η βιολογική ρύπανση
Η βιολογική ρύπανση (βιολογική εισβολή ή βιομόλυνση) είναι ένας όρος

που προσδιορίζει τις αρνητικές επιπτώσεις των χωροκατακτητικών ξένων
ειδών στην ποιότητα του υδάτινου και του χερσαίου περιβάλλοντος. Η
βιομόλυνση μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητες ενέργειες σε διάφορα
επίπεδα της βιολογικής οργάνωσης : α) Σε ένα οργανισμό (εσωτερική
βιολογική ρύπανση από παράσιτα ή παθογόνα). β) Σε ένα πληθυσμό με
γενετική μεταβολή ( εικ.178). γ) Σε μια βιοκοινότητα με αντικατάσταση ή
1366 . Doughty ,Chr. E., A. Wolf and Chr. B. Field Biophysical feedbacks between the
Pleistocene megafauna extinction and climate: The first human‐induced global warming?
Geophys. Res. Lett.( 2010), 37, L15703.
1367 . https://en.wikipedia.org/wiki/Holocene_extinction
1368 . https://en.wikipedia.org/wiki/Pollinator_decline
1369 . Byrne, A. - Fitzpatrick, U., Bee conservation policy at the global, regional and national
levels. Apidologie (2009) , 40 (3) ,pp. 194-210
227
εξάλειψη των ιθαγενών ειδών. δ) Σε ένα οικότοπο με τροποποίηση των

φυσικοχημικών συνθηκών. ε) Σε ένα οικοσύστημα με μεταβολή της ροής της
ενέργειας και της οργανικής ύλης)1370.
Η βιομόλυνση μπορεί να προκαλέσει δυσμενείς οικονομικές συνέπειες και

επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου. Η μέθοδος υπολογισμού της
βιομόλυνσης περιλαμβάνει την αξιολόγηση της αφθονίας και της κατανομής
των μη αυτόχθονων ειδών σε μια συγκεκριμένη περιοχή1371,1372.
κη.H Βιοασφάλεια
Η βιοασφάλεια είναι μια σειρά προληπτικών μέτρων για τη μείωση του

κινδύνου μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών στις καλλιέργειες και στο
ζωϊκό κεφάλαιο. Για τούτο τοποθετούνται σε καραντίνα τα παράσιτα, τα
χωροκατακτητικά ξένα είδη και οι ζωντανοί τροποποιημένοι οργανισμοί. Η
βιοασφάλεια περιλαμβάνει και την πρόληψη της εκ προθέσεως αφαίρεσης
(κλοπής) των βιολογικών υλικών από τα ερευνητικά εργαστήρια. Η
βιοασφάλεια προστατεύει από ακούσια, η από πρόθεση, χρήση επικίνδυνων
βιολογικών παραγόντων ή βιοτεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένης της
ανάπτυξης, της παραγωγής, της αποθήκευσης, ή της χρήσης βιολογικών
όπλων και επιδημικών ασθενειών. Η βιοασφάλεια απαιτεί τη συνεργασία
επιστημόνων, φορέων χάραξης της πολιτικής, τεχνικών ασφάλειας και
υπαλλήλων επιβολής του νόμου1373. Η βιοασφάλεια των ζώων μπορεί να
προστατεύσει τα ζώα από μολυσματικούς παράγοντες ,τοξίνες ή ρύπους και
μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα ολόκληρο έθνος ή σε ένα τοπικό αγρόκτημα1374.
κθ.Η καταστροφή των οικοτόπων
Όταν καταστρέφονται οι οικότοποι ,τα φυσικά ενδιαιτήματα καθίστανται

λειτουργικά ανίκανα να υποστηρίξουν τα είδη που είναι παρόντα σ’ αυτά.
1370 . https://en.wikipedia.org/wiki/Biological_pollution
1371 . Elliott,M. ,Biological pollutants and biological pollution - an increasing cause for
concern. Marine Pollution Bulletin (2003) , 46, pp. 275-280 .
1372 .Olenin S, D. Minchin and D. Daunys, Assessment of biopollution in aquatic

ecosystems. Marine Pollution Bulletin, (2007), 55 (7-9), 2007, pp. 379-394.
1373 . https://en.wikipedia.org/wiki/Biosecurit
1374 .Anderson, F., Biosecurity - a new term for an old concept: how to apply it. Bovine
Practitioner; 1998, 32, pp.61-7
228
Κατά τη διαδικασία αυτή μειώνεται και η βιοποικιλότητα1375. Η καταστροφή

των οικοτόπων από την ανθρώπινη δραστηριότητα γίνεται κυρίως για τη
συλλογή των φυσικών πόρων, για την παραγωγή της βιομηχανίας και για την
αστικοποίηση (εικ.179). Η εκκαθάριση των οικοτόπων για τη γεωργία είναι η
κύρια αιτία της καταστροφής των ενδιαιτημάτων. Άλλες σημαντικές αιτίες της
καταστροφής των οικοτόπων περιλαμβάνουν την εξόρυξη, την υλοτομία, την
αλιεία με τράτα και την αστική εξάπλωση. Η καταστροφή των οικοτόπων είναι
η κύρια αιτία της εξαφάνισης των ειδών σε όλο τον κόσμο1376. Ένα από τα πιο
γνωστά παραδείγματα είναι το γιγαντιαίο Panda (Ailuropoda melanoleuca).
Ενώ συναντιόταν σε ολόκληρη την Κίνα ,τώρα συναντάται μόνο σε
κατακερματισμένες και απομονωμένες περιοχές στο νότιο-δυτικό τμήμα της
χώρας, λόγω της εκτεταμένης αποψίλωσης των δασών τον 20ο αιώνα.
Νησιά στα οποία καταστράφηκαν οι οικότοποι ,συναντιούνται στην Κίνα,

στην Ινδία, στη Μαλαισία, στην Ινδονησία στην Ιαπωνία και σε πολλές
περιοχές της Δυτικής Αφρικής ,οι οποίες έχουν εξαιρετικά πυκνούς
ανθρώπινους πληθυσμούς και επιτρέπουν λίγο χώρο για το φυσικό
περιβάλλον. Θαλάσσιες περιοχές κοντά σε πυκνοκατοικημένες παράκτιες
πόλεις αντιμετωπίζουν επίσης την υποβάθμιση των κοραλλιογενών υφάλων ή
άλλων θαλάσσιων ενδιαιτημάτων. Οι περιοχές αυτές περιλαμβάνουν τις
ανατολικές ακτές της Ασίας ,της Αφρικής ,τις βόρειες ακτές της Νότιας
1377
Αμερικής, την Καραϊβική Θάλασσα και τα νησιά της .
Το σημερινό ποσοστό της αποψίλωσης των δασών είναι 160.000

τετραγωνικά χιλιόμετρα ετησίως, που ισοδυναμεί με απώλεια περίπου 1% των
αρχικών δασικών οικοσυστημάτων κάθε χρόνο1378. Οι πεδιάδες και οι
περιοχές της ερήμου έχουν υποβαθμιστεί σε μικρότερο βαθμό. Το 10-20%
των εκτάσεων του πλανήτη, που περιλαμβάνει εύκρατα λιβάδια, σαβάνες ,
θαμνώνες και δάση φυλλοβόλων, έχει υποβαθμιστεί1379. Οι αιτίες της
αποψίλωσης των τροπικών δασών είναι οι παρακάτω : Οι γεωργικές
επεκτάσεις ,η επέκταση των υποδομών ,η εξαγωγή ξύλου ,η επέκταση των
1375 .Sahney, S., M.J. Benton and H.J. Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered
Pennsylvanian tetrapod diversification in Euram eri ca (PDF). Geology (2010), 38 (12) ,pp.
1079–1082.
1376 . Stuart ,L.P. - Raven P. , Biodiversity: Extinction by numbers Nature (2000), 403, pp.
843-845 .
1377 . https://en.wikipedia.org/wiki/Habitat_destruction
1378 . Laurance, W.F., Gaia's lungs: are the rainforests inhaling earth's excess carbon
dioxide? Natural History (1999 ),108, pp. 96.
1379 . Kauffman, J.B. - Pyke, D.A., Range ecology, global livestock influences In Levin, S.,
ed., Encyclopedia of Biodiversity: Vol. 5, San Diego, CA, Academic Press, (2001), pp. 33-52.
229
μεταφορών ,οι μόνιμες καλλιέργειες ,η κτηνοτροφία των βοοειδών ,η γεωργία

επιβίωσης και η εξαγωγή καυσόξυλων για οικιακή χρήση1380.
Η ραγδαία ανάπτυξη του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού συντελεί

στην αυξανόμενη απαίτηση τροφίμων. Έτσι περισσότεροι άνθρωποι
χρειάζονται περισσότερη τροφή. Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνει
δραματικά, η γεωργική παραγωγή θα πρέπει να αυξηθεί τουλάχιστον κατά
50%, για τα επόμενα 30 χρόνια1381.
λ.Ο κατακερματισμός των οικοτόπων
Ο κατακερματισμός των οικοτόπων περιγράφει την εμφάνιση ασυνεχειών

(κατακερματισμών) στο περιβάλλον ενός οργανισμού ,προκαλώντας έτσι τον
κατακερματισμό του πληθυσμού. Ο κατακερματισμός των οικοτόπων μπορεί
να προκληθεί και από τις γεωλογικές διεργασίες, που μεταβάλλουν αργά τη
διάταξη του φυσικού περιβάλλοντος. Η καταστροφή των ενδιαιτημάτων γίνεται
από την ηφαιστειακή δραστηριότητα, τη φωτιά και την κλιματική αλλαγή. Ο
κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων των τροπικών δασών στην παλαιά
ήπειρο της Ευροαμερικής (300 εκατομμύρια χρόνια πριν) οδήγησε σε μεγάλη
απώλεια αμφίβιων ειδών ,αλλά ταυτόχρονα το ξηρότερο κλίμα συνετέλεσε σε
μια έκρηξη της ποικιλότητας των ερπετών1382.
λα.Η αλιεία με χρήση εκρηκτικών
Ο όρος αλιεία χρησιμοποιείται για τη σύλληψη ψαριών ,καλαμαριών

,χταποδιών κ.λ.π.1383. Η αλιεία με δυναμίτη είναι η αναισθητοποίηση και η
θανάτωση των ψαριών για την εύκολη συλλογή τους. Όμως η έκρηξη
καταστρέφει συχνά τον οικότοπο (κοραλλιογενείς ύφαλους) ,που
υποστηρίζουν τα ψάρια. Αν και έχει τεθεί εκτός νόμου, η πρακτική αυτή
εξακολουθεί να είναι διαδεδομένη στη Νοτιοανατολική Ασία ,στο Αιγαίο
1380 . Geist, H. J. - Lambin, E. E., Proximate causes and underlying driving forces of tropical
deforestation. BioScience (2002), 52 (2) ,pp. 143–150.
1381 .Tilman, D. ,et al., Forecasting Agriculturally Driven Global Environmental Change
.Science ( 2001), 292 ( 5515) ,pp. 281-284.
1382 .Sahney,S., M.J. Benton and H.J.Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered

Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica (PDF). Geology (2010), 38 (12) ,pp.
1079–1082.
1383 . https://en.wikipedia.org/wiki/Fishing
230
Πέλαγος και στην παράκτια Αφρική1384.
Όταν χρησιμοποιούνται εκρηκτικά στην αλιεία, όχι μόνο σκοτώνουν τα

ψάρια, αλλά και καταστρέφουν τους σκελετούς των κοραλλιών,
δημιουργώντας μπάζα κοραλλιών. Η εξάλειψη των ψαριών εξαλείφει επίσης
την ανθεκτικότητα των κοραλλιογενών υφάλων στην αλλαγή του κλίματος. Για
να αποκατασταθούν οι ύφαλοι χρειάζονται πάνω από 5-10 χρόνια, ενώ οι
εκτεταμένες ανατινάξεις, μετασχηματίζουν αυτά τα πλούσια σε βιοποικιλότητα
οικοσυστήματα σε ασταθή μπάζα1385. Αναφέρεται, ότι οι καταστρεπτικές
αλιευτικές μέθοδοι είχαν προκαλέσει την υποβάθμιση του 70% περίπου των
κοραλλιογενών υφάλων των Φιλιππίνων ,μειώνοντας την ετήσια αλιευτική
παραγωγή κατά 177.500 τόνους περίπου το 19901386. Στην Τανζανία, οι
κοραλλιογενείς ύφαλοι είναι απαραίτητοι, τόσο για οικολογικούς όσο και για
κοινωνικο-οικονομικούς λόγους. Οι ύφαλοι αυτοί είναι γεμάτοι από ψάρια,
αστακούς, γαρίδες, καβούρια, χταπόδια και μαλάκια. Επιπλέον, οι
κοραλλιογενείς ύφαλοι είναι ένα από τα σημαντικότερα τουριστικά αξιοθέατα
στην Τανζανία. Χρησιμοποιούνται όμως καταστροφικές αλιευτικές πρακτικές
στη χώρα αυτή1387.
λβ.Τα τυχαία αλιεύματα
Τα τυχαία αλιεύματα είναι ψάρια ή θαλάσσια είδη που αλιεύονται κατά

λάθος, όπως εχινόδερμα, μη εμπορικά καρκινοειδή, θαλασσοπούλια,
θαλάσσιες χελώνες, θαλάσσια θηλαστικά κ.λ.π.1388.
λγ.Η παράνομη λαθραία και άναρχη αλιεία
Παράνομη αλιεία γίνεται ,όταν τα σκάφη αλιεύουν κατά παράβαση των

νόμων της αλιείας. Η λαθραία αλιεία πραγματοποιείται, όταν παραβαίνονται οι
ισχύοντες νόμοι και κανονισμοί. Άναρχη αλιεία λέγεται η αλιεία ,που
πραγματοποιείται από σκάφη χωρίς εθνικότητα ή από σκάφη που φέρουν
1384 . https://en.wikipedia.org/wiki/Blast_fishing
1385 .Fox, H. E. - Caldwell, R. L., Recovery From Blast Fishing On Coral Reefs: A Tale of
Two Scales. Ecological Applications, (2006), 16 (5), pp. 1631-1635
1386 .Palma, M. A , M. Tsamenyi and W. R. Edeson , Promoting Sustainable Fisheries: The

International Legal and Policy Framework to Combat Illegal, Unreported and Unregulated
Fishing. (2010), p. 10.
1387 .Wagner, G. M.,Coral Reefs and Their Management in Tanzania. Western Indian
Ocean, (2004), 3 (2), pp. 227-243.
1388 . https://en.wikipedia.org/wiki/Bycatch
231
σημαία χώρας που δεν είναι συμβεβλημένη με τις περιφερειακές οργανώσεις

διαχείρισης της αλιείας της ανοικτής θάλασσας. Η οικονομική ζημιά της
παράνομης, λαθραίας και άναρχης αλιείας στις αναπτυσσόμενες χώρες
κυμαίνεται από 10-23 δισ. δολάρια ετησίως. Τα αλιεύματα αυτά θα
μπορούσαν να αλιευθούν από τους τοπικούς αλιείς1389.
λδ.Η υπεραλίευση
Η υπεραλίευση είναι μια μορφή υπερεκμετάλλευσης ,κατά την οποία τα

αλιευτικά αποθέματα μειώνονται σε απαράδεκτα χαμηλά επίπεδα (εικ.180). Η
υπεραλίευση εξαντλεί τους πόρους και μειώνει επικίνδυνα τα επίπεδα της
βιομάζας των οικοσυστημάτων. Για παράδειγμα, η υπεραλίευση των
καρχαριών έχει οδηγήσει στην αναστάτωση του συνόλου των θαλάσσιων
οικοσυστημάτων. Επίσης ο γαύρος ήταν ένας σημαντικός φυσικός πόρος του
Περού. Πράγματι, το 1.971 απέφερε 10,2 εκατ. τόνους αντσούγιες. Ωστόσο, τα
επόμενα πέντε χρόνια το ποσό των αλιευμάτων του περουβιανού στόλου σε
γαύρο ήταν μόνο 4 εκατομμύρια τόνοι.
Έχει βρεθεί ,ότι η αυξημένη συχνότητα της σχιστοσωμίασης στην Αφρική

συνδέεται με την αύξηση των ειδών των ψαριών ,που τρώνε σαλιγκάρια και
μεταφέρουν τα παράσιτα αυτά ,προκαλώντας ασθένειες1390. Η υπεραλίευση
ακόμη μειώνει το ρυθμό ανάπτυξης της βιομάζας των ψαριών. Έτσι η
αναπλήρωση των αποθεμάτων τους μέσω της αναπαραγωγής επιβραδύνεται
και ο πληθυσμός τους μειώνεται1391.
Αρκετοί επιστήμονες έχουν απευθύνει έκκληση για τον τερματισμό των

επιδοτήσεων, που χορηγήθηκαν στην αλιεία των βαθέων υδάτων στα διεθνή
ύδατα, πέραν των 200 ναυτικών μιλίων. Σε λίγες ώρες, τεράστια δίχτυα που
ζυγίζουν μέχρι 15 τόνους, μπορεί να συρθούν στον βυθό από μηχανότρατες
και να καταστρέψουν κοράλλια και σφουγγάρια ,που χρειάστηκαν αιώνες ή
χιλιετίες για να αναπτυχθούν. Οι μηχανότρατες όμως μπορούν να
στοχεύσουν και καρχαρίες, των οποίων οι πληθυσμοί θα χρειαστούν
δεκαετίες, ακόμη και αιώνες για να ανακάμψουν.
Το 2009 ερευνητές της Αυστραλίας κατάφεραν για πρώτη φορά να

εκθρέψουν τόνους και να τους αναπαράγουν σε κλειστές δεξαμενές.
1389 . https://en.wikipedia.org/wiki/Illegal,_unreported_and_unregulated_fishing
1390 . https://en.wikipedia.org/wiki/Overfishing
1391 . Pauly, D., G. Silvestre and I.R. Smith, On development, fisheries and dynamite: a
brief review of tropical fisheries management. Natural Resource Modeling (1989), 3 (3), pp.
307–329.
232
Χρησιμοποίησαν την ιχθυοκαλλιέργεια για να σώσουν το είδος αυτό από τα

προβλήματα της υπεραλίευσης1392.
λε.Η φαλαινοθηρία
Η φαλαινοθηρία είναι το κυνήγι των φαλαινών κυρίως για το κρέας και για
το λίπος. Οι πρώτες μορφές της φαλαινοθηρίας χρονολογούνται από το
3000 π.Χ.1393.
λστ.Τα Δάση
Ένα δάσος είναι συνήθως μια περιοχή με δέντρα, αλλά περιλαμβάνει και
φύκια, μύκητες και βακτηρίδια. Τα δάση με δένδρα καλύπτουν περίπου το
9,4% της επιφάνειας της Γης. Τα δάση λειτουργούν ως ενδιαιτήματα για τους
οργανισμούς, υδρολογικοί ρυθμιστές της ροής του νερού και συντηρητές του
εδάφους1394. Ένα τυπικό δάσος με δέντρα αποτελείται από το θόλο ή ανώτερο
όροφο των δένδρων και τους υποορόφους. Οι υποόροφοι περιλαμβάνουν
θάμνους ,ποώδη φυτά ,βρύα και μικρόβια του εδάφους. Τα δάση
αποθηκεύουν άνθρακα, σταθεροποιούν το κλίμα του πλανήτη, καθαρίζουν το
νερό ,αμβλύνουν τις πλημμύρες και περιέχουν επίσης περίπου το 90% της
χερσαίας βιοποικιλότητας του πλανήτη. Οι ανθρωπογενείς παράγοντες ,που
μπορούν να επηρεάσουν τα δάση περιλαμβάνουν την άναρχη δόμηση, τις
δασικές πυρκαγιές, την όξινη βροχή και τα χωροκατακτητικά είδη1395.
λζ.Η αποψίλωση των δασών
Παραδείγματα αποψίλωσης των δασών περιλαμβάνουν τη μετατροπή

δασικής έκτασης σε αγροκτήματα ή σε αστική χρήση1396. Όταν
αποψιλώνονται τα δάση μειώνεται η βιοποικιλότητα ,όπως συνέβη στα
τροπικά δάση1397.
1392 . https://en.wikipedia.org/wiki/Overfishing
1393 . https://en.wikipedia.org/wiki/Whaling
1394 . Stamets, P., Mycelium Running. Ten Speed Press. (2005), p. 35.
1395 . https://en.wikipedia.org/wiki/Forest
1396 . https://en.wikipedia.org/wiki/Deforestation
1397 . Sahney, S., M.J. Benton and H.J. Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered
Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica. Geology (2010), 38 (12) ,pp. 1079–
1082
233
Η αποψίλωση των δασών συμβαίνει για πολλούς λόγους. Τα δέντρα

κόβονται για να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμα ,με τη μορφή του άνθρακα ή
του ξύλου, ως βοσκότοποι ή για να χτιστούν οικισμοί. Η απομάκρυνση των
δέντρων χωρίς επαρκή αναδάσωση έχει οδηγήσει σε βλάβη των
ενδιαιτημάτων, σε απώλεια της βιοποικιλότητας ,σε ξηρασία και στην
αύξηση του ατμοσφαιρικού διοξειδίου του άνθρακα. Η αποψίλωση των δασών
έχει επίσης χρησιμοποιηθεί στους πολέμους για να στερήσει από τον εχθρό
την κάλυψη των δυνάμεών του ή να του στερήσει ζωτικής σημασίας πόρους.
Παραδείγματα της περίπτωσης αυτής ήταν η χρήση του Agent Orange από το
βρετανικό στρατό στη Μαλαισία και από τις Ηνωμένες Πολιτείες στις
στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Βιετνάμ κατά τη διάρκεια του πολέμου του
Βιετνάμ. Οι αποψιλωμένες περιοχές συνήθως επιβαρύνονται με διάβρωση
του εδάφους και συχνά μεταβάλλονται σε σκουπιδότοπους1398,1399. Σε πολλές
χώρες, η αποψίλωση των δασών, προκαλεί αλλαγές στις κλιματολογικές
συνθήκες, απερήμωση και μετατόπιση των πληθυσμών1400.
Έχει βρεθεί, ότι περισσότερο από το μισό του συνολικού αριθμού των
ειδών των φυτών και των ζώων της γης ζουν στα τροπικά δάση. Η άμεση
αιτία της αποψίλωσης των τροπικών δασών είναι η γεωργία. Η καλλιέργεια για
την επιβίωση είναι υπεύθυνη για το 48% ,η εμπορική γεωργία για το 32% ,η
υλοτομία για το 14% και τα ξύλα που χρησιμοποιούνται ως καύσιμα για το
5% της αποψίλωσης των τροπικών δασών1401. Επίσης οι αυξήσεις του
πληθυσμού λόγω των υψηλών ποσοστών γεννήσεων είναι ένας λόγος της
αποψίλωσης των τροπικών δασών1402.
Άλλες αιτίες της αποψίλωσης των δασών μπορεί να είναι η διαφθορά των
κυβερνητικών αξιωματούχων ,η άνιση κατανομή του πλούτου και της
εξουσίας, η αύξηση του πληθυσμού, ο υπερπληθυσμός και η αστικοποίηση. Η
παγκοσμιοποίηση συχνά θεωρείται ως μια αιτία της αποψίλωσης των
δασών1403, αν και υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες οι επιπτώσεις της
1398 . Kauppi, P. E., J. H. Ausubel, J. Fang, A. S. Mather, R. A. Sedjo and P. E.

Waggoner, Returning forests analyzed with the forest identity. Proceedings of the National
Academy of Sciences (2006), 103 (46), pp. 17574–17579
1400 . Sahney,S., M.J. Benton and H.J. Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered
Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica. Geology (2010), 38 (12) pp. 1079–
1082.
1402 . Geist ,H.J. - Lambin, E.F. ,Proximate Causes and Underlying Driving Forces of
Tropical Deforestation. BioScience (2002), 52 (2), pp. 143–150.
234
παγκοσμιοποίησης (νέες θέσεις εργασίας, ροές κεφαλαίων και

εμπορευμάτων) έχουν ενισχύσει την τοπική αποκατάσταση των δασών1404.
Η αποψίλωση των δασών προκλήθηκε από τις βιομηχανίες (κυρίως τις

εξορυκτικές), από την εκτροφή ζώων σε μεγάλη κλίμακα και από την
επεκτατική γεωργία. Η αποψίλωση των δασών αναφέρεται συχνά ως μία από
τις κύριες αιτίες του φαινομένου του θερμοκηπίου. Η αποψίλωση των
τροπικών δασών είναι υπεύθυνη για το 20% περίπου των παγκόσμιων
εκπομπών αερίων του φαινομένου του θερμοκηπίου. Η αποψίλωση των
δασών αφήνει το διοξείδιο του άνθρακα να παραμείνει στην ατμόσφαιρα για
να παγιδεύσει την ακτινοβολία του ηλίου. Η ακτινοβολία του ηλίου
μετατρέπεται σε θερμότητα, η οποία προκαλεί παγκόσμια αύξηση της
θερμοκρασίας. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως το φαινόμενο του
θερμοκηπίου.
Τα Φυτά προσλαμβάνουν άνθρακα με τη μορφή του διοξείδιου του

άνθρακα από την ατμόσφαιρα κατά τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, αλλά
απελευθερώνουν κάποια ποσά διοξείδιου του άνθρακα πίσω στην
ατμόσφαιρα κατά τη διάρκεια της αναπνοής τους. Όταν ένα φυτό αυξάνεται
ενεργά ,τότε μπορεί να απομακρύνει τον άνθρακα από την ατμόσφαιρα και να
τον αποθηκεύσει στους φυτικούς ιστούς του. Κατά την αποσύνθεση και την
καύση των ξύλων απελευθερώνεται μεγάλο μέρος του αποθηκευμένου
άνθρακα πίσω στην ατμόσφαιρα. Εάν τα δέντρα πρόκειται να κοπούν ,για να
χρησιμοποιηθεί το ξύλο τους θα πρέπει να φυτευθούν νέα δέντρα. Τα
τροπικά δάση συνεισφέρουν ένα σημαντικό ποσό οξυγόνου στον πλανήτη.
Ο κύκλος του νερού επηρεάζεται επίσης από την αποψίλωση των δασών.
Τα δέντρα απορροφούν τα υπόγεια νερά με τις ρίζες τους και τα
ελευθερώνουν στην ατμόσφαιρα. Όταν μέρος του δάσους έχει αφαιρεθεί, το
αποτέλεσμα είναι το κλίμα να είναι πολύ ξηρότερο. Η αποψίλωση μειώνει την
περιεκτικότητα του νερού στο έδαφος και στα υπόγεια νερά ,καθώς και την
ατμοσφαιρική υγρασία. Το ξηρό έδαφος οδηγεί σε μείωση της πρόσληψης
νερού από τα δέντρα. Η αποψίλωση των δασών μειώνει τη συνοχή του
εδάφους, έτσι ώστε η διάβρωση, οι πλημμύρες και οι κατολισθήσεις να το
παρασύρουν.
Τα δέντρα και τα φυτά εν γένει, επηρεάζουν τον κύκλο του νερού

σημαντικά, όπως φαίνεται παρακάτω : α) Η κομοστέγη τους συγκρατεί ένα
ποσοστό της βροχόπτωσης, το οποίο στη συνέχεια εξατμίζεται ξανά στην
ατμόσφαιρα. β) Τα φύλλα ,οι βλαστοί και οι κορμοί των φυτών επιβραδύνουν
1404 . Hecht, S. ,B., S. Kandel , I. Gomes, N. Cuellar and R. Herman, Globalization,

Forest Resurgence, and Environmental Politics in El Salvador. World Development (2006),
34 (2), pp. 308–323.
235
επιφανειακά την απορροή του νερού. γ) Οι ρίζες των φυτών δημιουργούν

μακροπόρους στο έδαφος και αυξάνουν την απορρόφηση του νερού. δ) Τα
φυτά συμβάλλουν στην επίγεια εξάτμιση και στη μείωση της υγρασίας του
εδάφους μέσω της διαπνοής. ε) Τα αποσυντεθειμένα οργανικά υπολείμματα
των φυτών αλλάζουν τις ιδιότητες του εδάφους και επηρεάζουν την
ικανότητα του εδάφους να αποθηκεύει νερό. στ) Τα φύλλα των φυτών
ελέγχουν την υγρασία της ατμόσφαιρας με τη διαπνοή. Έχει βρεθεί επίσης
,ότι το 99% του νερού ,που απορροφάται από τις ρίζες κινείται προς τα φύλλα
και διαπνέεται.
Τα τροπικά δάση παράγουν περίπου το 30% του γλυκού νερού του

πλανήτη μέσω της εξάτμισης. Τα δάση αυτά υποστηρίζουν τη βιοποικιλότητα
και παρέχουν ενδιαιτήματα για την άγρια ζωή. Οι τροπικοί δασικοί βιότοποι
είναι πηγή νέων φαρμάκων (όπως η ταξόλη). Επίσης η αποψίλωση των
τροπικών δασών μπορεί να καταστρέψει τις γενετικές παραλλαγές
ανεπανόρθωτα. Η αποψίλωση των δασών αφαιρεί ακόμη τις μικροβιακές
κοινότητες ,οι οποίες ανακυκλώνουν τα θρεπτικά στοιχεία και παρέχουν
καθαρό νερό ,αφαιρώντας τους ρύπους. Έχει υπολογιστεί, ότι χάνoνται 137
είδη φυτών, ζώων και εντόμων κάθε μέρα ,λόγω της αποψίλωσης των
τροπικών δασών, δηλαδή 50.000 είδη χάνονται το χρόνο. Προβλέπεται ,ότι
περισσότερο από το 40% των ζωϊκών και των φυτικών ειδών, που ζουν στα
τροπικά δάση της Νοτιοανατολικής Ασίας μπορεί να χαθεί κατά τον 21 ο
αιώνα1405.
Η Κατάρρευση των τροπικών δασών κατά την Λιθανθρακοφόρο εποχή

ήταν ένα γεγονός που συνέβη 300 εκατομμύρια χρόνια πριν. Η κλιματική
αλλαγή κατάστρεψε τα τροπικά δάση και προκάλεσε την εξαφάνιση πολλών
ειδών φυτών και ζώων. Η αλλαγή ήταν απότομη, ειδικά, όταν το κλίμα έγινε
πιο δροσερό και ξηρό, συνθήκες που δεν είναι ευνοϊκές για την ανάπτυξη των
τροπικών δασών. Τα τροπικά δάση κατακερματίστηκαν τότε σχηματίζοντας
«νησίδες». Αυτή η ξαφνική κατάρρευση είχε επιπτώσεις στα αμφίβια, ενώ τα
ερπετά επηρεάστηκαν λιγότερο και προσαρμόστηκαν στις ξηρότερες
1406
συνθήκες που ακολούθησαν .
Αποδεικτικά στοιχεία της αποψίλωσης των δασών έχουν βρεθεί στην

Μινωϊκή Κρήτη. Για παράδειγμα, οι χώροι του ανακτόρου της Κνωσού είχαν
αποψιλωθεί κατά την Εποχή του Χαλκού. Στην Κεντρική Αμερική, τα δύο τρίτα
των πεδινών τροπικών δασών έχουν μετατραπεί σε βοσκότοπους από το
1950 και το 40% του συνόλου των τροπικών δασών έχουν χαθεί τα τελευταία
1406 . http://geology.gsapubs.org/content/38/12/1079.abstract
236
40 χρόνια1407.
λη.Η αποψιλωτική υλοτομία
Εκτός από τη συγκομιδή ξύλου, η αποψιλωτική υλοτομία χρησιμοποιείται

για τη δημιουργία γης για καλλιέργεια. Η αποψιλωτική υλοτομία μπορεί να
οδηγήσει σε αυξημένη πιθανότητα ταχείας απορροής του νερού ,απώλεια της
οικονομικής βιωσιμότητας του δάσους, απώλεια των ενδιαιτημάτων για
ορισμένα είδη της άγριας ζωής ,μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης
ανεπιθύμητων θάμνων ή χόρτων και σε μειωμένους χώρους αναψυχής ή
κυνηγιού1408. Η αποψιλωτική υλοτομία μπορεί επίσης να μειώσει τις δασικές
πυρκαγιές ,αλλά και τους σπόρους των φυτών1409.
Η καταστροφή των δασών με την αποψίλωση οδηγεί : α) Στην

υπερθέρμανση του πλανήτη, μέσω του αυξημένου ανθρωπογενούς διοξειδίου
του άνθρακα ,που συσσωρεύεται στην ατμόσφαιρα. β) Στην εξαφάνιση ειδών
της άγριας ζωής ,λόγω της διάβρωσης του εδάφους και της απώλειας των
ενδιαιτημάτων. γ) Στην απομάκρυνση των σκουληκιών των μυκήτων και
των βακτηρίων του εδάφους. δ) Στην απώλεια φρούτων του δάσους .ε) Στη
μειωμένη παραγωγή καουτσούκ. στ) Στην καταστροφή των αισθητικών αξιών
και των ευκαιριών αναψυχής1410,1411.
λθ.Η παράνομη υλοτομία
Παράνομη υλοτομία είναι η συλλογή, μεταφορά, αγορά ή πώληση ξυλείας

κατά παράβαση των νόμων. Στη Λετονία ανεπίσημα στοιχεία δείχνουν ,ότι το
25% της υλοτομίας είναι παράνομη. Η παράνομη υλοτομία συμβάλλει στην
αποψίλωση των δασών και κατ' επέκταση στην υπερθέρμανση του πλανήτη.
1408 . https://en.wikipedia.org/wiki/Clearcutting
1409 .Pykälä,J., Immediate increase in plant species richness after clear‐cutting of boreal
herb‐rich forests. Applied vegetation science, (2004), 7 (1), pp.29-34 .
1410 . http://www.nrdc.org/land/forests/fcut.asp
1411 . Roy,V., J.-C. Ruelb and A.P.Plamondon, Establishment, growth and survival of
natural regeneration after clearcutting and drainage on forested wetlands. Forest Ecology and
Management, (2000), 17, pp. 253–267.
237
Επίσης προκαλεί απώλεια της βιοποικιλότητας και υπονομεύει το κράτος του

δικαίου.
Η παράνομη υλοτομία υπονομεύει τη διαχείριση των δασών, ενθαρρύνει τη

διαφθορά ,τη φοροδιαφυγή και τη μείωση του εισοδήματος των παραγωγών
χωρών, διότι τους στερούν πόρους για να μπορούν να τους επενδύσουν στη
βιώσιμη ανάπτυξη. Η παράνομη υλοτομία έχει σοβαρές οικονομικές και
κοινωνικές επιπτώσεις για τους φτωχούς. Επίσης χάνονται εκατομμύρια
δολάρια έσοδα από την ξυλεία κάθε χρόνο. Εκτιμάται, ότι οι Φιλιππίνες
έχασαν από την παράνομη υλοτομία 1,8 δις $ ΗΠΑ ετησίως κατά τη διάρκεια
της δεκαετίας του 1980. Επίσης η κυβέρνηση της Ινδονησίας το 2002, από την
παράνομη υλοτομία έχασε 3 δις $ ΗΠΑ1412.
μ.Η λαθροθηρία
Η λαθροθηρία είναι μία από τις πιο σοβαρές απειλές για την επιβίωση των
φυτικών και των ζωικών πληθυσμών. Η λαθροθηρία θεωρείται ότι έχει
αρνητικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα, τόσο εντός, όσο και εκτός των
προστατευόμενων περιοχών, καθώς οι πληθυσμοί της άγριας ζωής
μειώνονται, τα είδη εξαντλούνται σε τοπικό επίπεδο, και η λειτουργικότητα των
οικοσυστημάτων διαταράσσεται1413.
Απαγορεύεται η σύλληψη άγριων ζώων εκτός της κυνηγετικής

περιόδου. Απαγορεύεται η χρήση πολυβόλων, δηλητηρίων, εκρηκτικών,
παγίδων και διχτυών. Απαγορεύεται η χρήση δολώματος με τρόφιμα,
κραχτών ,η ηχογραφημένων καλεσμάτων. Απαγορεύεται το κυνήγι από
κινούμενο όχημα ή από αεροσκάφος. Απαγορεύεται επίσης το κυνήγι με
κονσέρβες, παγίδευση, εγκλωβισμό και με νάρκωση των ζώων 1414. Ο
Φωτισμός των ελαφιών τη νύχτα για να βλάψει τις φυσικές άμυνες τους και να
διευκολύνει μια εύκολη θανάτωση ,θεωρείται ως κακοποίηση των ζώων1415.
Οι λαθροθήρες όμως στη λεκάνη του ποταμού Atchafalaya στη Λουιζιάνα

κυνηγούν ,για να παρέχουν τροφή στους ίδιους και στις οικογένειές τους. Η
λαθροθηρία αποτελεί μέρος της προσωπικής και πολιτιστικής τους ιστορίας,
1412 . https://en.wikipedia.org/wiki/Illegal_logging
1413 . https://en.wikipedia.org/wiki/Poaching
1414 . Musgrave,R.S., S. Parker and M. Wolok, Status of Poaching in the United States –
Are We Protecting Our Wildlife? Natural Resources Journal (1993),33 (4), pp. 977–1014.
1415 .Green, G. S., The other criminalities of animal freeze-killers: Support for a generality of
deviance. Society & Animals (2002),10, (1) pp. 5–30.
238
για να κερδίσουν χρήματα και να στηρίξουν τις οικογένειές τους 1416. Στις
αγροτικές περιοχές της Αφρικής, τα βασικά κίνητρα για τη λαθροθηρία είναι η
έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης και οι περιορισμένες δυνατότητες στη
γεωργία και στην κτηνοτροφία. Οι φτωχοί άνθρωποι βασίζονται στους
φυσικούς πόρους, για την επιβίωσή τους και για να έχουν ένα εισόδημα σε
μετρητά από την πώληση του κρέατος των αγρίων ζώων, η οποία αποφέρει
υψηλά κέρδη. Επίσης μέρη του σώματος των αγρίων ζώων έχουν ζήτηση
στην παραδοσιακή ιατρική και στις τελετές1417.
Τα αρπακτικά ζώα και τα φυτοφάγα ζώα δεν μπορούν να ανακάμψουν

τόσο γρήγορα ,όσον άτομά τους θα αφαιρούνται από ένα δάσος με τη
λαθροθηρία. Καθώς οι πληθυσμοί τους θα μειώνονται, το φάγωμα των
σπόρων των φυτών και η διασπορά των σπόρων αυτών από τα ζώα θα
μεταβάλλεται. Έτσι τα είδη των δέντρων, που διαθέτουν μεγάλους σπόρους
θα κυριαρχήσουν σταδιακά σε ένα δάσος, ενώ τα φυτικά είδη που έχουν
μικρούς σπόρους σταδιακά θα εξαφανίζονται1418.
Οι λαθροθήρες στις ΗΠΑ σκοτώνουν καφέ αρκούδες (Ursus arctos), άλκες

(Alces alces), λιοντάρια των βουνών (Puma concolor), αετούς και φίδια.
Επίσης σκοτώνουν εγχώρια είδη αρκούδας ,όπως την αμερικανική μαύρη
αρκούδα (Ursus americanus) ,που χρησιμοποιείται ως εξωτικό τρόφιμο, για
ιατρικούς σκοπούς και ως αφροδισιακό. Ο θαλάσσιος ίππος (Odobenus
rosmarus) σκοτώνεται για τους χαυλιόδοντες και για το κρέας του. Ο λύγκας
(Lynx rufus) σκοτώνεται για τη γούνα του1419,1420. Οι Πολύδοντες (Polyodon
spathula) και οι οξύρρυγχοι (Acipenser oxyrinchus oxyrinchus) σκοτώνονται
για τα αυγά τους ,που πουλιούνται ως χαβιάρι. Τα κοκκινόψαρα (Centroberyx
affinis ), τα οστρακοειδή, η πέστροφα και ο σολομός σκοτώνονται για το κρέας
τους ,τα φίδια για τα δέρματά τους και ο φαλακρός αετός (Haliaeetus
leucocephalus) για τα φτερά του1421.
1416 .Forsyth,C.J., R.Gramling and G.Wooddell, The game of poaching: Folk crimes in
southwest Louisiana. Society & Natural Resources (1998), 11 (1) ,pp. 25–38.
1418 . Redford,K.,The Empty Forest. BioScience (1992), 42 (6) ,pp. 412–422.
1419 . Musgrave,R.S., S.Parker and M.Wolok, Status of Poaching in the United States –
Are We Protecting Our Wildlife? Natural Resources Journal (1993), 33 (4), pp. 977–1014.
1420 . Malik,S., et al., Pinniped penises in trade: a molecular genetic investigation. Conserv.
Biol. (1997), 11, pp. 1365–1374.
1421 . Musgrave,R.S., S.Parker, and M.Wolok, Status of Poaching in the United States –
Are We Protecting Our Wildlife? Natural Resources Journal (1993), 33 (4), pp. 977–1014.
239
Οι κροταλίες Crotalus willardi, Crotalus lepidus, Crotalus pricei και τα φίδια

Lampropeltis pyromelana και Sistrurus catenatus συλλέγονται παράνομα
στην Αριζόνα1422. Προστατευόμενα φυτά του είδους Panax quinquefolius,
σπάνιες ορχιδέες, κάκτοι, φυτά που τρώνε έντομα ,όπως η Dionaea
muscipula και είδη δέντρων, όπως η λεύκα (Populus) και ο κόκκινος
κέδρος (Thuja plicata) συλλέγονται παράνομα κάθε χρόνο1423. Οι λαθροθήρες
ακόμη συλλέγουν εκατοντάδες αγριολούλουδα κάθε χρόνο, ιδίως φυτά των
ειδών Panax quinquefolius και Trillium erectum. Στις χώρες της Κεντρικής
Αμερικής και στη Δομινικανή Δημοκρατία εμπορεύονται ζωντανά ζώα ,που
περιλαμβάνουν : Τον πίθηκο αράχνη (Ateles geoffroyi), τη λεοπάρδαλη
(Leopardus wiedii), την αιλουροπάρδαλη (Leopardus pardalis) ,το γκουάν
(Oreophasis derbianus) ,το μεγάλο φασιανό (Crax rubra) ,το είδος της
γαλοπούλας (Meleagris ocellata) ,το μεγάλο πράσινο παπαγάλο (Ara
ambiguus), τον παπαγάλο του αμαζόνιου (Amazona ventralis), το είδος του
παπαγάλου Psittacara chloroptera ,το τουκάν που έχει κοκκινοπράσινο
ράμφος (Ramphastos sulfuratus), το τουκάν που έχει καστανόχρωμη την
κάτω γνάθο (Ramphastos ambiguus swainsonii), το γεράκι (Falco berigora)
,το ρόδινο φίδι (Lichanura trivirgata),τον κροταλία (Crotalus durissus), τη
χελώνα των Γκαλαπάγκος (Chelonoidis nigra), τη σαύρα που έχει κίτρινα
δακτυλίδια στην ουρά (Heloderma horridum), το πράσινο ιγκουάνα (Iguana
iguana), το δηλητηριώδη βάτραχο (Dendrobates tinctorius), τις χελώνες του
γλυκού νερού, το διοπτροφόρο κροκόδειλο (Caiman crocodilus), τον
κροκόδειλο (Crocodylus moreletii), τον αμερικανικό κροκόδειλο (Crocodylus
acutus) ,το μαύρο ιγκουάνα (Ctenosaura similis), τα κυδώνια (μαλάκια) που
ζουν στα μαγκρόβια δάση Anadara και το οστρακοφόρο μαλάκιο Lobatus
gigas. Όλα τα παραπάνω είδη χρησιμοποιούνται για το κρέας τους ,ενώ οι
κροκόδειλοι και για το δέρμα τους.
Γίνεται επίσης λαθροθηρία αγρίων ζώων στη Μοζαμβίκη ,για το κρέας των
παρακάτω ειδών : Των αφρικανικών ελεφάντων, των λιονταριών, των ειδών
Tragelaphus strepsiceros, Taurotragus oryx, των ιμπάλα Aepyceros
melampus, των αντιλοπών Tragelaphus scriptus ,των χοίρων των ποταμών
(Potamochoerus larvatus), των φακόχοιρων (Phacochoerus africanus), των
μπαμπουίνων Papio ursinus και των αρουραίων του ζαχαροκάλαμου
1424
(Thryonomys swinderianus) .
1423 . Muth,R.M. - Bowe J.J. ,Illegal harvest of renewable natural resources in North
America: Toward a typology of the motivations for poaching. Society & Natural Resources
,(1998), 11 (1), pp. 9–24.
240
μα.Η ερημοποίηση
να είδος υποβάθμισης της γης ,όπoυ μια σχετικά ξηρή περιοχή γίνεται όλο και πιο άγονη, λόγω
σης και άγριας ζωής1425. Η ερημοποίηση προκαλείται από την κλιματική αλλαγή και άλλες
τες (π.χ. υπερβόσκηση ,εικ.181)1426. Η ερημοποίηση είναι ένα σημαντικό παγκόσμιο οικολογικό
πή της εύφορης γης σε έρημο συνήθως είναι το αποτέλεσμα της αποψίλωσης των δασών, της
ύς και ακατάλληλης γεωργίας1428.
Η ερημοποίηση έχει συμβάλλει στην κατάρρευση της Καρχηδόνας, της

Ελλάδας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και προκάλεσε μετατόπιση των
τοπικών πληθυσμών1429,1430. Ιστορικά στοιχεία δείχνουν επίσης ,ότι σοβαρή και
εκτεταμένη υποβάθμιση της γης συνέβη πριν από πολλούς αιώνες σε άγονες
περιοχές της Μεσογείου ,στη Μεσοποταμία και στην Κίνα1431.
Οι άνυδρες περιοχές καταλαμβάνουν περίπου το 40-41% της χερσαίας

έκτασης της Γης1432,1433. Έχει υπολογιστεί, ότι περίπου το 10-20% των
άνυδρων περιοχών είναι ήδη υποβαθμισμένες. Στις περιοχές αυτές ζούνε
πάνω από 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Επίσης ένα δισεκατομμύριο
άνθρωποι απειλούνται από μελλοντική ερημοποίηση1434.
Η υπερβόσκηση των άνυδρων περιοχών είναι μία από τις κύριες αιτίες της
1425 . Geist H. , The Causes and Progression of Desertification .Ashgate (ed.) ,2005, p. 2.
1426 . https://en.wikipedia.org/wiki/Desertification
1427 . Geist H., The Causes and Progression of Desertification .Ashgate (ed.) , 2005 , p. 4.
1429 . Geist H. , The Causes and Progression of Desertification .Ashgate (ed.) ,2005, p. 4.
1430 . Whitford, W.G. ,Ecology of desert systems. Academic Press. (2002), p. 277.
1432 .Khi V.T., D.Rahm and D.J. Coggburn, Handbook of Globalization and the
Environment. CRC Press (2007), p. 78 .
1433 . Johnson, P.- M., K. Mayrand and M. Paquin , Governing Global Desertification:
Linking Environmental Degradation,Poverty ... Ashgate Publishing, Ltd., 2006 ,p. 1 .
1434 . World Bank (2009)., Gender in agriculture sourcebook. World Bank Publications. p.
454.
241
ερημοποίησης1435. Τα αίτια της ερημοποίησης είναι η έλλειψη βλάστησης,

που προέρχεται από την ξηρασία, τις κλιματικές αλλαγές, το όργωμα και την
αποψίλωση των δασών ,για να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμα ή υλικά
κατασκευών. Μελέτες έχουν δείξει ,ότι ο ρυθμός της διάβρωσης και της
απορροής του νερού μειώνονται με την αύξηση της φυτοκάλυψης 1436. Οι
απροστάτευτες, ξηρές επιφάνειες του εδάφους απομακρύνονται από τον
άνεμο ή παρασύρονται από τις πλημμύρες. Επίσης μερικοί ισχυρίζονται, ότι η
ελεγχόμενη κίνηση των ζώων, μπορεί να αποτρέψει την απερήμωση.
Τουλάχιστον το 90% των κατοίκων των άνυδρων περιοχών ζουν σε
αναπτυσσόμενες χώρες, σε κακές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες1437.
Η υποβάθμιση του εδάφους συντελεί στη μείωση της παραγωγικότητας και

στην αβεβαιότητα των συνθηκών διαβίωσης1438. Καθοδική πορεία έχει
δημιουργηθεί σε πολλές υπανάπτυκτες χώρες από την υπερβόσκηση, την
εξάντληση της γης και των υπόγειων νερών, αλλά και από τον
υπερπληθυσμό. Επίσης η απουσία επενδύσεων, οι δυσμενείς
εδαφοκλιματικές συνθήκες ,η έλλειψη υποδομής και πρόσβασης στις αγορές,
οι μη προσαρμοσμένες τεχνικές παραγωγής και ο υποσιτισμένος πληθυσμός
συντελούν να εξαιρεθούν από την ανάπτυξη οι ζώνες αυτές1439.
Η ερημοποίηση οδηγεί σε μαζικές μεταναστεύσεις σε αστικές περιοχές,

ιδιαίτερα στην Αφρική. Αυτές οι μετακινήσεις στις πόλεις συχνά προκαλούν
μεγάλο αριθμό ανέργων, που καταλήγουν να ζουν σε παραγκουπόλεις1440,1441.
Υπάρχουν τεχνικές για τη μείωση ή την αντιστροφή των επιπτώσεων της
ερημοποίησης, ωστόσο υπάρχουν πολλά εμπόδια για την υλοποίησή τους.
Ένα από αυτά είναι ,ότι το κόστος της υιοθέτησης βιώσιμων γεωργικών
1436 . Geeson,N. et al., Mediterranean desertification: a mosaic of processes and responses.

John Wiley & Sons (2002), p. 58.
1437 .ό.π.,), p. 58,59.
1438 . Dobie, P. , Poverty and the drylands, in Global Drylands Imperative, Challenge paper,
Undp, Nairobi (Kenya), (2001), p.16 .
1439 . Cornet A., Desertification and its relationship to the environment and development: a
problem that affects us all. In: Ministère des Affaires étrangères/adpf, Johannesburg. World
Summit on Sustainable Development.What is at stake? The contribution of scientists to the
debate: ( 2002), pp. 91-125.
1440 . Pasternak, D. - Schlissel, A., Combating desertification with plants. Springer. (2001),
p. 20.
1441 . Briassoulis, H. , Policy integration for complex environmental problems: the example
of Mediterranean desertification. Ashgate Publishing, (2005),p. 161.
242
πρακτικών1442. Ένα άλλο ζήτημα είναι η έλλειψη πολιτικής βούλησης και η

έλλειψη χρηματοδότησης, για την υποστήριξη εγγειοβελτιωτικών
1443
προγραμμάτων κατά της απερήμωσης .
Η ερημοποίηση έχει αναγνωριστεί, ότι είναι σημαντική απειλή για τη

βιοποικιλότητα. Ορισμένες χώρες έχουν αναπτύξει σχέδια δράσης για την
προστασία των απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών της χλωρίδας και της
πανίδας. Η αποψίλωση των δασών και η απερήμωση συμβάλλουν στην
ακραία φτώχεια. Μερικές φορές οι κάτοικοι μεγαλώνουν τα φυτά, τα οποία
μεταφέρουν στις αποψιλωμένες περιοχές κατά τη διάρκεια της εποχής των
βροχών. Η σταθεροποίηση του εδάφους γίνεται συχνά με τη χρήση
ανεμοφρακτών. Οι ανεμοφράκτες είναι ζωντανά δέντρα και θάμνοι και
χρησιμοποιούνται για τη μείωση της διάβρωσης του εδάφους και της
εξατμισοδιαπνοής1444.
μβ.Η ρύπανση του αέρα
Ατμοσφαιρική ρύπανση είναι η παρουσία σωματιδίων, βιολογικών μορίων

,ή άλλων επιβλαβών ουσιών στην ατμόσφαιρα της Γης. Οι ουσίες αυτές
προκαλούν ασθένειες, θανάτους ζημιές σε καλλιέργειες ,στο φυσικό και στο
δομημένο περιβάλλον. Η ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να προέρχεται από
ανθρωπογενείς ή φυσικές πηγές. Η μείωση του στρατοσφαιρικού όζοντος
οφείλεται στην ατμοσφαιρική ρύπανση και είναι απειλή για την ανθρώπινη
υγεία ,αλλά και για τα οικοσυστήματα της Γης. Έχει αναφερθεί ,ότι η
ρύπανση του αέρα το 2012 προκάλεσε το θάνατο περίπου 7.000.000
ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.
Οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι : α) Το φαινόμενο του

θερμοκηπίου. β) Η ρύπανση με σωματίδια. γ) Η αυξημένη υπεριώδης
ακτινοβολία. δ) Η όξινη βροχή. ε) Η αυξημένη συγκέντρωση του όζοντος
κοντά στο έδαφος. στ) Τα αυξημένα επίπεδα των οξειδίων του αζώτου.
Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι είναι στερεά σωματίδια, υγρά σταγονίδια, ή αέρια.

Ένας ρύπος μπορεί να είναι φυσικής προέλευσης, ή ανθρωπογενoύς.
Πρωτογενείς ρύποι π.χ. είναι η στάχτη από μια ηφαιστειακή έκρηξη, το
μονοξείδιο του άνθρακα από τα οχήματα και το διοξείδιο του θείου από τα
εργοστάσια. Δευτερογενείς ρύποι π.χ. είναι το όζον της τροπόσφαιρας.
1443 . Briassoulis, H., Policy integration for complex environmental problems: the example
of Mediterranean desertification. Ashgate Publishing, (2005), p. 237.
243
Οι σημαντικοί πρωτογενείς ρύποι ,που παράγονται από την ανθρώπινη

δραστηριότητα περιλαμβάνουν : α) Τα οξείδια του θείου ,ιδίως του διοξειδίου
του θείου ,που παράγεται από τα ηφαίστεια και τις βιομηχανικές διεργασίες.
Περαιτέρω οξείδωση του διοξειδίου του θείου σχηματίζει θειϊκό οξύ, το οποίο
προκαλεί την όξινη βροχή. β) Τα οξείδια του αζώτου ,κυρίως του διοξειδίου
του αζώτου, που παράγονται κατά τις καύσεις και τους κεραυνούς και
σχηματίζουν μια καφέ ομίχλη πάνω από τις πόλεις. γ) Το μονοξείδιο του
άνθρακα, που είναι τοξικό. Τα οχήματα είναι μια πηγή μονοξειδίου του
άνθρακα. δ) Τις πτητικές οργανικές ενώσεις ,όπως το μεθάνιο ,το βενζόλιο, το
τολουόλιο και το ξυλόλιο. Τα τρία τελευταία είναι καρκινογόνα και μπορεί να
οδηγήσουν σε λευχαιμία. Το 3-βουταδιένιο είναι επίσης μια επικίνδυνη πτητική
ένωση. ε) Τα ατμοσφαιρικά αιωρούμενα σωματίδια (στερεά ή υγρά). Τα
αυξημένα επίπεδα των σωματιδίων αυτών συνδέονται με καρδιοπάθειες και
τον καρκίνο των πνευμόνων. στ) Τα τοξικά μέταλλα (μόλυβδος ,υδράργυρος).
ζ) Τους χλωροφθοράνθρακες ,που απελευθερώνονται από τα κλιματιστικά, τα
ψυγεία, τα αεροζόλ κλπ. Οι ουσίες αυτές βλάπτουν το στρώμα του όζοντος.
Το γεγονός αυτό επιτρέπει στην επιβλαβή υπεριώδη ακτινοβολία να φθάσει
στην επιφάνεια της Γης και να προκαλέσει καρκίνους στο δέρμα ,ασθένειες
στα μάτια και βλάβες στα φυτά. η) Την αμμωνία. θ) Τις οσμές από σκουπίδια,
λύματα και βιομηχανικές διεργασίες. ι) Τους ραδιενεργούς ρύπους ,που
παράγονται κατά τις πυρηνικές εκρήξεις, από ορισμένα εκρηκτικά και από τη
ραδιενεργή διάσπαση του ραδονίου. ια) Το νιτρικό περοξυακετύλιο.
Το νέφος είναι ένα είδος ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Το κλασικό νέφος είναι

ένα μίγμα καπνού και διοξειδίου του θείου. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι
βιοσυσσωρεύονται στους ιστούς του ανθρώπου και των ζώων.
Οι κύριες πηγές των ατμοσφαιρικών ρύπων περιλαμβάνουν τους σταθμούς

παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, τα εργοστάσια ,τις εγκαταστάσεις
αποτέφρωσης αποβλήτων, την καύση των ξύλων, τα απόβλητα των
καλλιεργειών και την κοπριά. Επίσης πηγές ατμοσφαιρικών ρύπων είναι τα
οχήματα, τα πλοία, τα αεροσκάφη, τα πυρηνικά όπλα, τα τοξικά αέρια, τα
συμβατικά πολεμικά όπλα και τα βοοειδή (που παράγουν μεθάνιο). Ακόμη η
διάσπαση του ραδιενεργού ραδονίου ,οι πυρκαγιές ,η βλάστηση (λεύκες,
βελανιδιές και ιτιές παράγουν πτητικές οργανικές ενώσεις) και η ηφαιστειακή
δραστηριότητα (παράγει θείο, χλώριο ,τέφρα), περιλαμβάνονται στις πηγές
των ατμοσφαιρικών ρύπων.
Οι συνήθεις ατμοσφαιρικοί ρύποι είναι οι παρακάτω : α) Το αέριο ραδόνιο,

το οποίο είναι καρκινογόνο, εκπέμπεται σε ορισμένες περιοχές της Γης και
παγιδεύεται μέσα στα σπίτια. β) Ορισμένα οικοδομικά υλικά, τα χαλιά και τα
κόντρα πλακέ ,που εκπέμπουν φορμαλδεΰδη. γ) Τα χρώματα και οι διαλύτες
τους, που εκλύουν πτητικές οργανικές ενώσεις, καθώς στεγνώνουν. δ) Ο
μόλυβδος σε σκόνη, που μπορεί να εισπνευσθεί. ε) Τα φυτοφάρμακα και
άλλα χημικά ψεκαστικά υλικά (εικ.182) που μπορεί να προκαλέσουν
244
θανάτους. ε) Το μονοξείδιο του άνθρακα ,που προκαλεί δηλητηρίαση και

προέρχεται συχνά από ελαττωματικές καμινάδες ή από την καύση του
κάρβουνου σε περιορισμένους εσωτερικούς χώρους. στ) Η ένδυση μετά από
στεγνό καθάρισμα μπορεί να εκπέμψει δηλητηριώδες τετραχλωροαιθυλένιο. ζ
) Ο αμίαντος ,που προκαλεί χρόνιες φλεγμονές στα πνευμόνια. Οι πάσχοντες
δυσκολεύονται στην αναπνοή και μπορεί να υποστούν καρκίνο των
πνευμόνων. η) Η συγκέντρωση του όζοντος στο επίπεδο του εδάφους. Όταν
η συγκέντρωση αυτή μειωθεί στα 65 μέρη ανά δισεκατομμύριο, τότε θα
αποτραπούν 1.700-5.100 πρόωροι θανάτοι στις Η.Π.Α. θ) Τα ακάρεα, που
βρίσκονται στη σκόνη, στα κρεβάτια και στα χαλιά. ι) Οι μούχλες ,που
συναντιούνται στους τοίχους και παράγουν μυκοτοξίνες και σπόρια. ια) Τα
συστήματα κλιματισμού, που μπορούν να επωάσουν τη νόσο των
λεγεωνάριων. ιβ) Η γύρη των φυτών, που μπορεί να προκαλέσει αλλεργίες.
Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι μπορεί να προκαλέσουν δυσκολία στην αναπνοή,

βήχα, άσθμα ,λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος ,καρδιακές παθήσεις,
εγκεφαλικά επεισόδια και καρκίνο των πνευμόνων. Εκτιμάται ,ότι 7
εκατομμύρια περίπου πρόωροι θάνατοι σε παγκόσμια κλίμακα μπορούν να
αποδοθούν στην ατμοσφαιρική ρύπανση. Η Ινδία έχει το υψηλότερο ποσοστό
θανάτων, λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Τον Δεκέμβρη του 2013 η
ατμοσφαιρική ρύπανση σκότωσε 500.000 ανθρώπους στην Κίνα.
Υπολογίζεται ,ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση θα μειώσει το προσδόκιμο όριο
ζωής κατά εννέα μήνες περίπου σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα
αιωρούμενα σωματίδια της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, μπορεί να
προκαλέσουν αγγειακή δυσλειτουργία και σχηματισμό θρόμβων στο
αίμα1445,1446,1447. Τα σωματίδια της ατμοσφαιρικής ρύπανσης επίσης μπορεί να
προκαλέσουν αύξηση των καρδιοαγγειακών νόσων και θνησιμότητα1448. Η
ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί ακόμη να προκαλέσει εγκεφαλικά
1449
επεισόδια . Να σημειωθεί, ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται με το
1445 . https://en.wikipedia.org/wiki/Air_pollution
1446 . Lucking, A. J., et al., Diesel exhaust inhalation increases thrombus formation in man.
European Heart Journal (2008), 29 (24), pp. 3043–3051.
1447 . Törnqvist, H.K.,et al., Persistent Endothelial Dysfunction in Humans after Diesel
Exhaust Inhalation. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine (2007),176
(4), pp. 395–400.
1448 . Chen,H, M.S. Goldberg and P.J. Villeneuve, A systematic review of the relation
between long-term exposure to ambient air pollution and chronic diseases.Reviews on
environmental health (2008), 23 (4), pp. 243–297.
1449 . Mateen,F.J..- Brook,R.D. , Air Pollution as an Emerging Global Risk Factor for Stroke.
JAMA (2011),305 (12), pp. 1240–1241.
245
ισχαιμικό αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο στις γυναίκες1450. Η ρύπανση του

αέρα βρέθηκε επίσης ,ότι σχετίζεται με τα εγκεφαλικά επεισόδια και το άσθμα
τόσο των ανδρών ,όσο και των γυναικών1451. Η ρύπανση του αέρα επιδρά
ακόμη στο νευρικό σύστημα1452. Η έρευνα έχει δείξει, ότι υπάρχει αυξημένος
κίνδυνος εμφάνισης άσθματος ,λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης1453,1454.
Μελέτες επίσης έχουν δείξει ,ότι σε αστικές περιοχές οι ασθενείς
παρουσιάζουν υπερέκκριση βλέννας, χαμηλότερα επίπεδα λειτουργίας των
πνευμόνων, χρόνια βρογχίτιδα και εμφύσημα1455. Η ατμοσφαιρική ρύπανση
προκαλεί καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και του εγκεφάλου1456. Η έκθεση
σε ατμοσφαιρικά σωματίδια ,μπορεί να αυξήσει την αρτηριακή πίεση στα
παιδιά1457. Η ρύπανση του αέρα επηρεάζει επίσης τον εγκέφαλο και το
νωτιαίο μυελό1458.
Στις 4 Δεκεμβρίου του 1952 ,μεγάλη αιθαλομίχλη σχηματίστηκε πάνω από

το Λονδίνο. Σε έξι ημέρες περισσότεροι από 4.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή
1450 . Miller K.A., D.S.Siscovick, L.Sheppard , K.Shepherd, J. H. Sullivan, G. L. Anderson

and J.D.Kaufman, Long-term exposure to air pollution and incidence of cardiovascular
events in women.. The New England Journal of Medicine (Research Support, N.I.H.,
ExtramuralResearch Support, U.S. Gov't, Non-P.H.S.) (2007), 356 (5), pp. 447–458.
1451 . Provost,E, N .Madhloum, L.I. Panis, P.De Boever and T.S.Nawrot, Carotid intima-
media thickness, a marker of subclinical atherosclerosis, and particulate air pollution
exposure: the meta-analytical evidence. PLoS ONE (2015),10 (5) , e0127014.
1452 . Brook, RD, S.Rajagopalan, C.A. III.Pope, J.R.Brook and A .Bhatnagar, Particulate
matter air pollution and cardiovascular disease: An update to the scientific statement from the
American Heart Association. Circulation (2010),121 ,pp. 2331–2378.
1453 . Gehring,U., A.H.Wijga, M. Brauer, P.Fischer, J.C.de Jongste, M.Kerkhof and B.

Brunekreef,Traffic-related air pollution and the development of asthma and allergies during
the first 8 years of life. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. American journal of respiratory
and critical care medicine, (2010), 181 (6), pp.596-603.
1454 . Andersen,Z.J., M.Hvidberg, S.S.Jensen, M.Ketzel, S.Loft, M.Sorensen and O.

Raaschou-Nielsen, Chronic obstructive pulmonary disease and long-term exposure to traffic-
related air pollution: a cohort study. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. American journal of
respiratory and critical care medicine, (2011), 183(4), pp.455-461.
1455 . Sunyer ,J., Urban air pollution and Chronic Obstructive Pulmonary disease: a review.
European Respiratory Journal (2001), 17 (5) ,pp. 1024–1033.
1456 . Raaschou-Nielsen,O., Z.J.Andersen, M.Hvidberg, S.S.Jensen, M.Ketzel,

M.Sorensen and A.Tjonneland, Air pollution from traffic and cancer incidence: a Danish
cohort study. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. Environmental health : a global access
science source, (2011), 10, 67.
1457 . Pieters,N.,et al., Blood Pressure and Same-Day Exposure to Air Pollution at School:
Associations with Nano-Sized to Coarse PM in Children. Environmental Health Perspectives (
2015),123 ,pp. 737–742.
1458 . Bos,I., P.De Boever, L.I.Panis and R.Meeusen, Physical Activity, Air Pollution and
the Brain. (PDF). Sports Medicine (2014), 44 (11), pp. 1505–1518.
246
τους1459. Μια τυχαία διαρροή των σπορίων του άνθρακα επίσης από ένα
πολεμικό βιολογικό εργαστήριο στην πρώην ΕΣΣΔ ,το 1979 κοντά στο
Sverdlovsk, πιστεύεται ,ότι προκάλεσε τουλάχιστον 64 θανάτους1460.
μγ.Η ρύπανση των νερών
Η ρύπανση των νερών αναφέρεται στη ρύπανση των λιμνών ,των ποταμών
,των ωκεανών και των υδροφόρων οριζόντων των υπόγειων νερών. Η
ρύπανση των νερών επηρεάζει το σύνολο των οργανισμών που ζουν στα
υδατικά οικοσυστήματα, διότι προκαλεί θανάτους και ασθένειες. Η ρύπανση
αυτή ευθύνεται για το θάνατο περισσότερων από 14.000 ατόμων ημερησίως
στον πλανήτη. Υπολογίζεται, ότι 580 άνθρωποι πεθαίνουν στην Ινδία κάθε
μέρα από τη ρύπανση των νερών. Επίσης το 90% περίπου του νερού στις
πόλεις της Κίνας είναι ρυπασμένο. Το ρυπασμένο νερό δεν μπορεί να
χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο ή να στηρίξει μια βιοκοινότητα ,π.χ. των
ψαριών. Φυσικά φαινόμενα ,όπως οι ηφαιστειακές εκρήξεις ,οι καταιγίδες, οι
σεισμοί κλπ. μπορούν να προκαλέσουν σημαντικές αλλαγές στην ποιότητα
του νερού. Η ρύπανση του νερού μπορεί να προκληθεί από μια μονάδα
επεξεργασίας λυμάτων, από ένα εργοστάσιο, από τους αγωγούς των όμβριων
νερών μιας πόλης και από την απόπλυση των λιπασμάτων των γεωργικών
εδαφών.
Η απελευθέρωση χημικών στο έδαφος μπορεί να ρυπάνει τον υδροφόρο

ορίζοντα. Η ρύπανση του νερού προέχεται από χημικές ουσίες ,παθογόνους
οργανισμούς ,αυξημένη θερμοκρασία κλπ. Οι υψηλές συγκεντρώσεις
ασβεστίου ,νατρίου ,σιδήρου και μαγγανίου στο νερό μπορεί να έχουν
αρνητικές επιπτώσεις στην υδρόβια πανίδα και χλωρίδα. Άλλοι ρυπαντές
ακόμη μπορεί να προκαλέσουν θολερότητα ,που θα διαταράξει την ανάπτυξη
των φυτών και θα φράξει τα βράγχια των ψαριών. Πολλές από τις χημικές
ουσίες μπορεί να είναι τοξικές. Παθογόνοι οργανισμοί επίσης μπορεί να
προκαλέσουν ασθένειες σε ανθρώπους ή ζώα. Η αλλοίωση της φυσικής
χημείας του νερού περιλαμβάνει την οξύτητα, την ηλεκτρική αγωγιμότητα, τη
θερμοκρασία και τον ευτροφισμό.
Ο ευτροφισμός (ανάπτυξη φυκιών στο νερό των λιμνών ή των θαλασσών)

μπορεί να έχει περιβαλλοντικές επιπτώσεις στο οικοσύστημα ,όπως η ανοξία
1459 . Bell, M. L., M. L. Bell , D. L. Davis and Tony Fletcher, A Retrospective

Assessment of Mortality from the London Smog Episode of 1952: The Role of Influenza and
Pollution". Environ Health Perspect ( 2004),112 (1) ,pp. 6–8.
1460 . Meselson M, et al., The Sverdlovsk anthrax outbreak of 1979 (PDF). Science (1994),
266 (5188), pp. 1202–1208.
247
(εξάντληση του οξυγόνου) ,η μείωση της ποιότητας του νερού και η μείωση
του αριθμού των ψαριών και άλλων ζωϊκών πληθυσμών. Ασθένειες επίσης
μπορεί να προκληθούν από παθογόνους μικροοργανισμούς που βρίσκονται
στο νερό ,όπως τα κολοβακτηρίδια, τη σαλμονέλλα, τους ιούς και τα
παρασιτικά σκουλήκια (π.χ. το σχιστόσωμα).
Οι ρυπαντές του νερού μπορεί να είναι : α) Απορρυπαντικά ,χλωροφόρμιο,

λίπη ,εντομοκτόνα ,ζιζανιοκτόνα, υδρογονάνθρακες, πετρέλαιο ,βενζίνη,
μαζούτ λάδια κινητήρων ,βιομηχανικοί διαλύτες, πολυχλωριωμένα διφαινύλια
,τριχλωροαιθυλένιο και β) Υπερχλωρικό οξύ ,διοξείδιο του θείου, αμμωνία,
λιπάσματα, βαρέα μέταλλα, ιλύς ,χαρτιά, πλαστικά, απορρίμματα τροφίμων,
ναυάγια ,εγκαταλειμμένα πλοία και αύξηση ή μείωση της θερμοκρασίας του
νερού1461.
Οι υψηλές θερμοκρασίες του νερού μειώνουν τα επίπεδα του οξυγόνου

και μπορούν να σκοτώσουν τα ψάρια ,να αλλάξουν τη σύνθεση της τροφικής
αλυσίδας ,να μειώσουν τη βιοποικιλότητα των ειδών και να ευνοήσουν την
εισβολή θερμόφιλων ειδών1462,1463,1464.
Όταν εξαντληθεί το οξυγόνο που βρίσκεται μέσα στο νερό ,από τις χημικές
ουσίες που το χρησιμοποιούν ,τότε προκαλείται ο θάνατος σε φύκια ,ψάρια
και οστρακοειδή. Τα πλαστικά απορρίμματα μπορούν επίσης να
απορροφήσουν τοξικές χημικές ουσίες από τη ρύπανση των ωκεανών και
ενδεχομένως να προκαλέσουν δηλητηρίαση σε κάθε ζώο που τα
καταναλώνει .
Οι φυσικές δοκιμές του νερού περιλαμβάνουν τη θερμοκρασία, τα ολικά

αιωρούμενα στερεά και τη θολερότητα. Οι χημικές δοκιμές περιλαμβάνουν το
pΗ, το βιοχημικά απαιτούμενο οξυγόνο ,το χημικά απαιτούμενο οξυγόνο ,τα
νιτρικά ,τις φωσφορικές ενώσεις, το χαλκό ,τον ψευδάργυρο, το κάδμιο ,το
μόλυβδο ,τον υδράργυρο ,τα λάδια ,τα λίπη, τους ολικούς πετρελαϊκούς
υδρογονάνθρακες και τα φυτοφάρμακα1465. Οι βιολογικές δοκιμές
1461 . https://en.wikipedia.org/wiki/Water_pollution
1462 . Goel, P.K., Water Pollution - Causes, Effects and Control. New Delhi: New Age
International. ,(2006), p. 179.
1463 . Kennish, M. J., Ecology of Estuaries: Anthropogenic Effects. Marine Science Series.
Boca Raton, FL: CRC Press. (1992), pp. 415–417.
1464 . Laws, E. A., Aquatic Pollution: An Introductory Text. New York: John Wiley and Sons.
(2000), p. 430.
1465 . https://en.wikipedia.org/wiki/Water_pollution
248
περιλαμβάνουν τη χρήση φυτών, ζώων και μικροοργανισμών, για την

παρακολούθηση της υγείας ενός υδάτινου οικοσυστήματος1466.
Πρέπει να σημειωθεί, ότι όταν χρησιμοποιούνται επεξεργασμένα λύματα

στις καλλιέργειες ,δεν πρέπει να μολύνεται ή να ρυπαίνεται το περιβάλλον1467.
μδ.Η ρύπανση του εδάφους
Η ρύπανση του εδάφους (εικ.183,184) συνήθως προκαλείται από τη

βιομηχανική δραστηριότητα, τα γεωργικά χημικά, ή την ακατάλληλη διάθεση
των αποβλήτων. Οι πιο κοινές χημικές ουσίες ,που εμπλέκονται στη ρύπανση
του εδάφους είναι οι υδρογονάνθρακες του πετρελαίου, οι πολυπυρηνικοί
αρωματικοί υδρογονανθράκες (βενζόλιο, φαινόλη, τολουόλιο, ναφθαλίνη,
ξυλόλιο, βενζοπυρένιο ,βενζοανθρακένιο, βενζοφλουορανθένιο κ.α.), οι
διαλύτες, τα φυτοφάρμακα, και τα βαρέα μέταλλα (αρσενικό, κάδμιο, χρώμιο,
μόλυβδος, υδράργυρος, νικέλιο, σελήνιο). Επίσης ο ορυκτός άνθρακας που
χρησιμοποιείται για οικιακή, εμπορική και βιομηχανική θέρμανση, καθώς και
για βιομηχανικές διεργασίες, όπως είναι η τήξη των μεταλλευμάτων, είναι
πηγή ρύπανσης. Ο άνθρακας περιέχει μόλυβδο, ψευδάργυρο και άλλα βαρέα
μέταλλα σε μικρότερο βαθμό. Όταν ο άνθρακας καίγεται, τα περισσότερα από
αυτά τα μέταλλα παραμένουν στην τέφρα του.
Η ανησυχία για τη ρύπανση του εδάφους προέρχεται κυρίως από τους

κινδύνους που εγκυμονεί στην υγεία, από την άμεση επαφή με το μολυσμένο
χώμα, από τους ατμούς των ρύπων και από τη ρύπανση των υδροφόρων
οριζόντων1468.
Να σημειωθεί, ότι η επεξεργασμένη ιλύς από τον καθαρισμό των λυμάτων,

είναι ένα αμφιλεγόμενο λίπασμα ,διότι περιέχει παθογόνους
μικροοργανισμούς ,παρασιτοκτόνα, και βαρέα μέταλλα1469. Όμως η
λυματολάσπη των αστικών λυμάτων είναι υψηλής περιεκτικότητας σε άζωτο
και σε φωσφορικά άλατα. Παθογόνοι μικροοργανισμοί ακόμη δεν πρέπει να
εισέρχονται στους υδροφόρους ορίζοντες και να συσσωρεύνται βαρέα
1466 . Karr, J. R., Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries (1981), 6,
pp. 21–27.
1467 . Di Luzio, F .C., Water Pollution Control: An American Must. Journal (Water Pollution
Control Federation) (Water Environment Federation) (1967), 39 (1), pp. 1–7.
1468 . https://en.wikipedia.org/wiki/Soil_contamination
1469 . Snyder C., The dirty work of promoting "recycling" of America's sewage sludge. Int J
Occup Environ Health (2005),11 (4) ,pp. 415–27.
249
μέταλλα στο έδαφος από τη χρήση της λυματολάσπης1470.
Ένα παρασιτοκτόνο είναι μια ουσία ή ένα μείγμα ουσιών ,ένας ιός ή ένα
βακτήριο, που χρησιμοποιούνται για να σκοτώσουν ένα παράσιτο. Η χρήση
των παρασιτοκτόνων ,έχει το μειονέκτημα της πιθανής τοξικότητας για τον
άνθρωπο και άλλους οργανισμούς. Τα ζιζανιοκτόνα συνήθως είναι
βιοδιασπώμενα από βακτήρια του εδάφους. Ωστόσο, το 2,4 D και το 2,4,5 Τ
περιέχουν διοξίνη, η οποία είναι πολύ τοξική και προκαλεί θνησιμότητα,
ακόμη και σε χαμηλές συγκεντρώσεις. Ένα άλλο ζιζανιοκτόνο ,το paraquat,
είναι εξαιρετικά τοξικό, αλλά διασπάται γρήγορα στο έδαφος λόγω της δράσης
των βακτηρίων και δεν σκοτώνει την πανίδα του εδάφους. Το εντομοκτόνο
DDT χρησιμοποιήθηκε σε μαζική κλίμακα από το 1930, με τη μέγιστη τιμή των
72.000 τόνων ,που χρησιμοποιήθηκαν το 1970. Στη συνέχεια, η χρήση του
μειώθηκε, λόγω των επιβλαβών του επιπτώσεων στο περιβάλλον.
Υπολείμματά του βρέθηκαν σε ψάρια και σε πτηνά. Το DDT επηρεάζει το
νευρικό και το ενδοκρινικό σύστημα και προκαλεί στα κελύφη των πτηνών
έλλειψη ασβεστίου, με αποτέλεσμα να σπάζουν εύκολα. Το DDT
απαγορεύτηκε στις ανεπτυγμένες χώρες. Οι παρασκευαστές των ΗΠΑ όμως
συνέχισαν να πουλούν το DDT στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Ακόμη η διάθεση των πυρομαχικών και η έλλειψη μέριμνας στην

παρασκευή των πυρομαχικών, μπορούν να ρυπάνουν το έδαφος για μεγάλα
χρονικά διαστήματα. Σημειωτέον, ότι τα πολεμικά αέρια και τα βιολογικά όπλα
(π.χ. ο άνθρακας) μπορούν να ρυπάνουν και το έδαφος.
Η ρύπανση του εδάφους επηρεάζει άμεσα την υγεία του ανθρώπου μέσω
της επαφής του με το έδαφος ή με την εισπνοή ρύπων του εδάφους ,που
έχουν εξατμιστεί. Οι μεγαλύτερες απειλές προέρχονται όμως από τη
διείσδυση των ρυπαντών στους υπόγειους υδροφορείς.
Η χρόνια έκθεση σε χρώμιο, μόλυβδο, πετρέλαιο, διαλύτες και

φυτοφάρμακα μπορεί να προκαλέσει καρκίνους ,γενετικές διαταραχές ή
άλλες χρόνιες παθήσεις. Επίσης τα νιτρικά και η αμμωνία ,που βρίσκονται
στην κοπριά είναι επικίνδυνα για την υγεία. Χρόνια έκθεση σε βενζόλιο σε
επαρκείς συγκεντρώσεις συνδέεται με υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης της
λευχαιμίας. Ο υδράργυρος και τα κυκλοδιένια είναι γνωστό, ότι προκαλούν
νεφρική βλάβη. Τα κυκλοδιένια συνδέονται και με τοξικότητα του ήπατος. Τα
οργανοφωσφορικά και τα καρβαμιδικά παρασιτοκτόνα επίσης προκαλούν
1470 . Olawoyin, R. , S. A. Oyewole and R. L. Grayson, Potential risk effect from elevated
levels of soil heavy metals on human health in the Niger delta, Ecotoxicol. Environ. Saf.,
(2012),Volume 85, pp.120–130.
250
ασθένειες του νευρικού συστήματος. Οι χλωριωμένοι διαλύτες προκαλούν

ηπατικές βλάβες, μεταβολές στους νεφρούς και κατάθλιψη του κεντρικού
νευρικού συστήματος. Το 2009 στο Πουντζάμπ της Ινδίας το ουράνιο, που
βρίσκεται στα εδάφη της περιοχής αυτής προκάλεσε σοβαρές γενετικές
ανωμαλίες στα παιδιά που γεννήθηκαν. Έχει βρεθεί ,ότι τα ρυπασμένα εδάφη
της Κίνας αντιπροσωπεύουν το ένα δέκατο της καλλιεργήσιμης γης της και
βρίσκονται ως επί το πλείστον σε οικονομικά ανεπτυγμένες περιοχές.
Διήθηση των υπόγειων υδάτων με ένα ηλεκτρομηχανικό σύστημα, έχει σαν

επακόλουθο την αφαίρεση ρυπαντών. Τα βακτήρια μπορούν να
χρησιμοποιηθούν για τον καθαρισμό του εδάφους ,γιατί απορροφούν
ορισμένες χημικές ουσίες. Η χρήση των μυκήτων συντελεί στην απορρόφηση
των βαρέων μετάλλων .Επίσης η χρήση των φυτών (όπως της ιτιάς) συντελεί
στην αφαίρεση των βαρέων μετάλλων από το έδαφος1471.
με.Οι επιπτώσεις της αλατότητας
Η ανύψωση της στάθμης της θάλασσας θα έχει ως αποτέλεσμα την

αύξηση της αλατότητας των εδαφών. Αυτό θα έχει όμως επιπτώσεις στις
παρακάτω περιπτώσεις : α) Εάν το επίπεδο των αλάτων στο νερό του
εδάφους είναι πολύ υψηλό, τότε προκαλείται αφυδάτωση των φυτών, πτώση
της απόδοσης ή ακόμα και θάνατος των φυτών. β) Η αλατότητα επηρεάζει την
παραγωγή των καλλιεργειών ,μειώνοντας την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή
των φυτών. Όταν η συγκέντρωση των ιόντων του χλωρίου ,που υπάρχει στο
αλάτι είναι αυξημένη ,τότε το φυτό δηλητηριάζεται και πεθαίνει. γ) Η
αλατότητα των ποταμών επηρεάζει την ποιότητα του νερού για ύδρευση και
για άρδευση, με σοβαρές οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές
συνέπειες, τόσο για τις αγροτικές, όσο και για τις αστικές κοινότητες. δ) Το
αλάτι είναι η μεγαλύτερη απειλή για τη βιοποικιλότητα των ζώων και των
φυτών και για την απώλεια ενδιαιτημάτων, τόσο στην ξηρά όσον και στο νερό.
ε) Τα άλατα μπορεί να αυξήσουν τον αριθμό των φυκιών στα ποτάμια. στ) Το
αλάτι προκαλεί σημαντικές αλλαγές στο τοπίο ,στη βιοποικιλότητα και στους
οικοτόπους. ζ) Η αλατότητα αυξάνει την ευπάθεια των εδαφών στη διάβρωση.
η) Η αλατότητα των εδαφών περιορίζει την ικανότητα απορρόφησης των
βροχοπτώσεων. Αυτό μπορεί να προκαλέσει ζημιές σε παρακείμενους
δρόμους ,σε φράκτες, σε φράγματα, στη γεωργική γη και στους υγροτόπους.
θ ) Η αλατότητα μειώνει τη διάρκεια ζωής της ασφάλτου των οδοστρωμάτων,
του σκυροδέματος ,των τούβλων, των σπιτιών ,των δρόμων και των
γηπέδων. ι) Η αλατότητα μπορεί να επηρεάσει το κόστος της αγροτικής
παραγωγής ,να μειώσει τον αγροτικό πληθυσμό, να προκαλέσει προβλήματα
υγείας ,να αλλάξει τους αριθμούς και την ποικιλία των άγριων ζώων και να
μειώσει τους υγροτόπους. ια) Η αλατότητα αυξάνει το κόστος των επισκευών
1471 . https://en.wikipedia.org/wiki/Soil_contamination
251
και της συντήρησης. Σημαντικό είναι το κόστος για ζημιές που προκλήθηκαν
σε μονοπάτια, σε πάρκα, σε σωλήνες αποχέτευσης, στη στέγαση και στη
βιομηχανία.
Όταν το νερό της άρδευσης περιέχει αυξημένη ποσότητα άλατος ,τότε

φαίνεται στην επιφάνεια του εδάφους ή στα φύλλα των φυτών μετά την
εξάτμιση του νερού ένα άσπρο επίχρισμα. Τα άλατα είναι λιγότερο πιθανό να
εκπλυθούν από το έδαφος σε περιοχές με χαμηλή βροχόπτωση. Όταν
υπερβολικές ποσότητες του νερού παρέχονται κατά την άρδευση ,τότε το
αλάτι του εδάφους μπορεί να συμβάλει στην αύξηση της αλατότητας των
υδροφόρων οριζόντων1472.
μστ.H ηχορύπανση
Έχει βρεθεί, ότι οι θόρυβοι των αεροσκαφών μπορούν να επηρεάσουν

σημαντικά την υγεία του ανθρώπου (εικ.185)1473. Η πηγή των περισσότερων
θορύβων οφείλεται κυρίως στα μηχανήματα ,στα οχήματα, στα αεροσκάφη,
και στα τραίνα. Θόρυβοι μπορεί να προκληθούν και από τις οικοδομικές
δραστηριότητες και τις μουσικές παραστάσεις1474.
Τα υψηλά επίπεδα θορύβου μπορούν να προκαλέσουν καρδιαγγειακές

παθήσεις στον άνθρωπο. Η ηχορύπανση επηρεάζει τόσο την υγεία, όσο και
τη συμπεριφορά. Οι θόρυβοι μπορεί να βλάψουν την ψυχική υγεία. Η
ηχορύπανση μπορεί να προκαλέσει υπέρταση, άγχος, εμβοές, απώλεια της
ακοής, διαταραχές του ύπνου κλπ.1475,1476. Τα υψηλά επίπεδα
περιβαλλοντικού θορύβου συμβάλλουν στην απώλεια της ακοής και στην
αύξηση της πίεσης του αίματος. Ακουστική υπερέκθεση μπορεί να οδηγήσει
σε προσωρινή ή μόνιμη απώλεια της ακοής. Η ηχορύπανση μπορεί να
προκαλέσει το θάνατο ορισμένων ειδών φαλαινών, μετά την έκθεση τους σε
δυνατούς ήχους από στρατιωτικά σόναρ1477. Επίσης τα καβούρια (Carcinus
maenas) επηράζονται από τους θορύβους των πλοίων. Η επαναλαμβανόμενη
1472 . https://www.qld.gov.au/environment/land/soil/salinity/impacts/
1473 . Molesworth, B.R., M. Burgess and B. Gunnell, Using the effect of alcohol as a
comparison to illustrate the detrimental effects of noise on performance. Noise & Health,
(2013), 15, pp. 367-373.
1474 . https://en.wikipedia.org/wiki/Noise_pollution
1475 . Rosen ,S. - Olin, P., Hearing Loss and Coronary Heart Disease, Archives of
Otolaryngology, (1965) , 82, pp. 236 .
1476 . Field, J.M., Effect of personal and situational variables upon noise annoyance in
residential areas, Journal of the Acoustical Society of America, (1993) ,93 ,pp. 2753-2763.
252
όμως έκθεση τους σε ήχους οδήγησε στον εγκλιματισμό τους 1478. Οι

κοκκινολαίμηδες που ζουν σε αστικό περιβάλλον τραγουδούν τη νύχτα σε
χώρους με υψηλά επίπεδα ηχορύπανσης. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ,ότι
τραγουδούν τη νύχτα ,επειδή είναι πιο ήσυχα και το μήνυμά τους μπορεί να
διαδοθεί με μεγαλύτερη σαφήνεια1479. Οι σπίνοι zebra γίνονται λιγότερο πιστοί
στους συντρόφους τους ,όταν εκτίθενται στο θόρυβο της κυκλοφορίας 1480.
Ο θόρυβος των οδών μπορεί να μειωθεί με τη χρήση των ηχοπετασμάτων,

τον περιορισμό της ταχύτητας των οχημάτων, τη διαφοροποίηση της υφής της
επιφάνειας των οδοστρωμάτων, τον περιορισμό των βαρέων οχημάτων και
την ομαλή ροή των οχημάτων1481.
μζ.Η φωτορύπανση
Η φωτορύπανση εδώ, αναφέρεται στο φως του ορατού φάσματος ,που

παρέχουν οι πηγές του τεχνητού φωτός. Φωτορύπανση υπάρχει στη
διαφήμιση, στα εμπορικά ακίνητα, στα γραφεία, στα εργοστάσια, στον οδικό
φωτισμό, και στις αθλητικές εγκαταστάσεις. Η υπερβολική χρήση του φωτός
στον πλανήτη είναι υπεύθυνη για την κατανάλωση δύο εκατομμυρίων
βαρελιών πετρελαίου ημερησίως.
Η φωτορύπανση διαταράσσει τα οικοσυστήματα και έχει αρνητικές

επιπτώσεις στην υγεία. Επίσης μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στους
πιλότους των αεροπλάνων1482. Η φωτορύπανση προκαλεί : Τύφλωση
προσωρινή ή μόνιμη, αυξημένη συχνότητα πονοκέφαλων ,κόπωση των
εργαζομένων, άγχος και μείωση της σεξουαλικής λειτουργίας1483. Έχει
τεκμηριωθεί η συσχέτιση μεταξύ της εργασίας σε νυχτερινή βάρδια με την
αυξημένη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου του μαστού και του προστάτη ,λόγω
1478 . Wale, M. A., S. D. Simpson and A. N. Radford, Size-dependent physiological

responses of shore crabs to single and repeated playback of ship noise. Biology Letters
(2013), 9 (2), p. 1194.
1479 . Fuller RA, P.H, Warren and K.J. Gaston, Daytime noise predicts nocturnal singing
in urban robins Biology Letters (2007), 3 (4), pp. 368–370.
1480 . Milius, S., High Volume, Low Fidelity: Birds are less faithful as sounds blare, Science
News (2007), vol. 172, p. 116.
1482 . https://en.wikipedia.org/wiki/Light_pollution
1483 . Knez, I., Effects of colour of light on nonvisual psychological processes. Journal of
Environmental Psychology (2001),21 (2) ,pp. 201.
253
της φωτορύπανσης1484,1485,1486,1487 1488,1489. Να σημειωθεί ,ότι ορισμένα είδη

αραχνών αποφεύγουν τις φωτισμένες περιοχές, ενώ άλλα είδη είναι στην
ευχάριστη θέση να οικοδομήσουν τον ιστό τους πάνω σ’ένα φανοστάτη. Οι
φανοστάτες ακόμη προσελκύουν πολλά ιπτάμενα έντομα. Η φωτορύπανση
αποτελεί σοβαρή απειλή για τη νυκτόβια άγρια ζωή και έχει αρνητικές
επιπτώσεις στη φυτική και ζωϊκή φυσιολογία. Μπορεί να προκαλέσει ακόμη
σύγχυση στην πλοήγηση των πουλιών ,να αλλάξει τις ανταγωνιστικές τους
αλληλεπιδράσεις και τις σχέσεις θηρευτή-θηράματος1490.
Μελέτες δείχνουν, ότι το φως της ρύπανσης γύρω από τις λίμνες αποτρέπει
το ζωοπλαγκτόν, όπως την Daphnia να καταναλώσει φύκια1491. Η
φωτορύπανση μπορεί να αποπροσανατολίσει ακόμη τα αποδημητικά
πουλιά1492. Οι νεοσσοί των θαλάσσιων χελωνών βρίσκουν τον ωκεανό με τη
μετακίνηση μακριά από τη σκοτεινή σιλουέτα των αμμόλοφων και της
βλάστησής τους, μια συμπεριφορά στην οποία τα τεχνητά φώτα
παρεμβαίνουν1493. Τα ανήλικα θαλασσοπούλια μπορούν επίσης να
αποπροσανατολίζονται από τα φώτα, καθώς φεύγουν από τις φωλιές τους,
1484 . Schernhammer,E.S.- K. Schulmeister , Melatonin and cancer risk: does light at night
compromise physiologic cancer protection by lowering serum melatonin levels?. British
journal of cancer (2004),90 (5) ,pp. 941–943
1485 . Hansen, J., Increased breast cancer risk among women who work predominantly at
night. Epidemiology (Cambridge, Mass.) (2001), 12 (1), pp. 74–77.
1486 . Davis, S., D.K. Mirick and R.G. Stevens, Night shift work, light at night, and risk of
breast cancer (PDF). Journal of the National Cancer Institute (2001) ,93 (20), pp. 1557–1562.
1487 . Schernhammer,E.S., F. Laden, F.E. Speizer, W.C. Willett, D.J. Hunter, I. Kawachi
and G.A. Colditz, Rotating night shifts and risk of breast cancer in women participating in
the nurses' health study. Journal of the National Cancer Institute (2001), 93 (20) ,pp. 1563–
1568.
1488 . Bullough,J.D., M.S. Rea and M.G. Figueiro, Of mice and women: light as a circadian
stimulus in breast cancer research (PDF). Cancer causes & control : CCC (2006),17(4), pp.
375–383.
1489 . Kloog, I., A. Haim, R.G. Stevens and B.A. Portnov, Global co-distribution of light at
night (LAN) and cancers of prostate, colon, and lung in men. Chronobiology international
(2009),26 (1), pp. 108–125.
1490 . https://en.wikipedia.org/wiki/Light_pollution
1491 . Moore, M. V. , S. M. Pierce, H. M. Walsh, S. K. Kvalvik and J. D .Lim, Urban light

pollution alters the diel vertical migration of Daphnia (PDF). Verh. Internat. Verein. Limnol
(2000),27, pp. 1–4.
1492 . Malakoff ,D., Faulty towers. Audubon (2001),103 (5), pp. 78–83.
1493 . Salmon , M. , Artificial night lighting and sea turtles (PDF). Biologist (2003), 50, pp.
163–168.
254
για να πετάξουν στη θάλασσα1494,1495,1496. Τα αμφίβια και τα ερπετά

επηρεάζονται επίσης από τη φωτορύπανση1497,1498.
μη.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της πυρηνικής ενέργειας
Οι κύριες περιβαλλοντικές επιπτώσεις της πυρηνικής ενέργειας

προέρχονται από την εξόρυξη του ουρανίου, από τις εκπομπές των
ραδιενεργών υλικών και από την θερμότητα που αποβάλλεται. Η πυρηνική
ενέργεια δεν παράγει άμεσα διοξείδιο του θείου, οξείδια του αζώτου, του
υδραργύρου ή άλλους ρύπους που σχετίζονται με την καύση των ορυκτών
καυσίμων. Οι πυρηνικοί σταθμοί όμως χρειάζονται περισσότερο νερό ψύξης
από τους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής με ορυκτά καύσιμα.
Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως η αιολική, η ηλιακή και η βιομάζα

θα παίξουν σίγουρα ρόλο στη μελλοντική ενεργειακή οικονομία σε σχέση με
την πυρηνική ενέργεια1499. Ο παγκόσμιος πυρηνικός στόλος ,παράγει
περίπου 10.000 τόνους αναλωμένων πυρηνικών καυσίμων κάθε χρόνο 1500.
Τα πιο επιβλαβή στοιχεία αναλωμένου πυρηνικού καυσίμου είναι το
ποσειδώνιο-237 (με χρόνο ημιζωής δύο εκατομμύρια χρόνια) και το
πλουτώνιο-239 (με χρόνο ημιζωής 24.000 χρόνια)1501. Τα ραδιενεργά
απόβλητα επίσης απαιτούν μόνιμη αποθήκευση, διάθεση ή μετατροπή των
1494 . RodrÍguez, A. - RodrÍguez, B. Attraction of petrels to artificial lights in the Canary

Islands: effects of the moon phase and age class. Ibis (2009),151 (2), p. 299.
1495 . Rodríguez A. , B. Rodríguez , A.Curbelo, A. Pérez, S. Marrero and J.J . Negro,

Factors affecting mortality of shearwaters stranded by light pollution. Anim Conserv (2012),
15, p. 519.
1496 . Rodríguez,A., G. Burgan, P. Dann, R. Jessop, J.J.Negro and Chiaradia, A .,

Fatal Attraction of Short-Tailed Shearwaters to Artificial Lights. PLoS ONE (2014), 9 (10) :
•DOI: 10.1371/journal.pone.0110114
1497 . Perry,G., B. W. Buchanan, R. N. Fisher, M. Salmon and S. E. Wise, Effects of

artificial night lighting on amphibians and reptiles in urban environments. In Bartholomew, J.
C.; Mitchell, R. E. J.; Brown, B. Urban Herpetology 3. Society for the Study of Amphibians and
Reptiles (2008), pp. 239–256.
1498 . Rowan, W., LIGHT AND SEASONAL REPRODUCTION IN ANIMALS. Biological

Reviews (1938),13 (4) ,p. 374.
1499 . https://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_power_debate#Environmental_effects
1500 .Sovacool ,B. K. ,Contesting the Future of Nuclear Power: A Critical Global Assessment
of Atomic Energy, World Scientific ,(2011), p. 141
1501 .Vandenbosch, R. - Vandenbosch, Susanne E., Nuclear Waste Stalemate: Political and
Scientific Controversies. University of Utah Press. (2007), p. 21.
255
αποβλήτων αυτών σε μη τοξική μορφή1502. Η ζωή των ραδιενεργών

αποβλήτων κυμαίνεται από 10.000 έως εκατομμύρια χρόνια1503.
Επί του παρόντος τα πυρηνικά απόβλητα αποθηκεύονται κυρίως κοντά

στους αντιδραστήρες. Υπάρχουν πάνω από 430 τοποθεσίες σε όλο τον
κόσμο, όπου τα ραδιενεργά υλικά συνεχίζουν να αποθηκεύονται. Οι ειδικοί
συμφωνούν ,ότι μια κεντρική υπόγεια αποθήκευση που θα έχει καλή
διαχείριση, φύλαξη και παρακολούθηση θα ήταν μια τεράστια βελτίωση 1504.
Υπάρχει μια διεθνής συναίνεση σχετικά με την αποθήκευση των πυρηνικών
αποβλήτων σε βαθιές υπόγειες αποθήκες1505.
Η έκρηξη του Τσερνομπίλ ήταν ένα πυρηνικό ατύχημα, που συνέβη στις 26
Απριλίου του 1986 στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνομπίλ στην Ουκρανία.
Μια έκρηξη-πυρκαγιά απελευθέρωσε μεγάλες ποσότητες ραδιενέργειας στην
ατμόσφαιρα. Για να αποτραπεί μεγαλύτερη καταστροφή συμμετείχαν στον
καθαρισμό πάνω από 500.000 εργαζόμενοι και το κόστος κατ 'εκτίμηση ήταν
18 δισεκατομμύρια ρούβλια. Εκτός από τους 57 θανάτους κατά τη διάρκεια
του ατυχήματος έχει προβλεφθεί ,ότι θα υπάρξουν έως και 4.000 επιπλέον
θάνατοι.
Στις 11 Μαρτίου του 2011, μετά από ένα σεισμό ,ένα τσουνάμι και την
αποτυχία των συστημάτων ψύξης του πυρηνικού σταθμού στη Φουκουσίμα
της Ιαπωνίας ,εκκενώθηκε η περιοχή σε απόσταση 20 χλμ. από το
εργοστάσιο. Οι εκρήξεις και η πυρκαγιά είχε ως αποτέλεσμα τα επίπεδα της
ακτινοβολίας να ανέβουν επικίνδυνα.
Το ατύχημα στο Three Mile Island στις Η.Π.Α., ήταν μια τήξη του πυρήνα
της μονάδας 2 και συνέβη το 1979. Το αποτέλεσμα ήταν να απελευθερωθούν
ραδιενεργά ευγενή αέρια και ιώδιο-131. Το συνολικό κόστος του καθαρισμού
ήταν περίπου 1 δις $.
Τα πυρηνικά ατυχήματα έχουν αποτελέσει θέμα συζήτησης, από τότε που

κατασκευάστηκαν οι πρώτοι πυρηνικοί αντιδραστήρες1506. Έχει αναφερθεί, ότι
1502 .Ojovan, M. I. - Lee, W.E., An Introduction to Nuclear Waste Immobilisation.

Amsterdam: Elsevier Science Publishers.( 2005) ,p. 315.
1503 .National Research Council Technical Bases for Yucca Mountain Standards.
Washington, D.C.: National Academy Press.(1995), p. 91
1504 . Montgomery, S. L.,The Powers That Be. University of Chicago Press, (2010), p. 137.
1505 . Al Gore (2009). Our Choice, Bloomsbury, p. 157.
1506 . Ramana, M.V. ,Nuclear Power: Economic, Safety, Health, and Environmental Issues
of Near-Term Technologies. Annual Review of Environment and Resources (2009),34, pp.
127.
256
σε όλο τον κόσμο υπήρξαν 99 ατυχήματα σε πυρηνικούς σταθμούς 1507.
Να σημειωθεί ,ότι οι πυρηνικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής είναι ένα

πολύπλοκο σύστημα ενέργειας1508. Στην ουσία ένας πυρηνικός
αντιδραστήρας δημιουργεί ατμούς από τη θέρμανση του νερού, οι οποίοι στη
συνέχεια κινούν περιστρεφόμενα πινία, τα οποία παράγουν ηλεκτρικό
ρεύμα1509.
μθ.Τα πυρηνικά όπλα
Ένα πυρηνικό όπλο είναι μια εκρηκτική συσκευή, που αντλεί τη δύναμή της
από πυρηνικές αντιδράσεις, είτε σχάσης ή ένα συνδυασμό σχάσης και
σύντηξης (βόμβα υδρογόνου). Αμφότερες οι αντιδράσεις απελευθερώνουν
τεράστιες ποσότητες ενέργειας. Μια βόμβα υδρογόνου ζυγίζει λίγο
περισσότερο από 1.100 κιλά και μπορεί να παράγει μια εκρηκτική δύναμη
συγκρίσιμη με την έκρηξη πάνω από 1,2 εκατομμυρίων τόνων TNT. Μια
πυρηνική βόμβα δεν είναι μεγαλύτερη από τις παραδοσιακές βόμβες και
μπορεί να καταστρέψει μια ολόκληρη πόλη από την έκρηξη, τη φωτιά, και την
ακτινοβολία (εικ.186).
Στις 6 Αυγούστου του 1945, η πολεμική αεροπορία των ΗΠΑ πυροδότησε

μια βόμβα ουρανίου πάνω από την ιαπωνική πόλη της Χιροσίμα. Τρεις ημέρες
αργότερα (στις 9 Αυγούστου), η πολεμική αεροπορία των ΗΠΑ πυροδότησε
μια άλλη βόμβα πλουτωνίου πάνω από την ιαπωνική πόλη του Ναγκασάκι. Οι
επιθέσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο 200.000 περίπου πολιτών
και του στρατιωτικού προσωπικού.
Οι μόνες χώρες που έχουν πυροδοτήσει πυρηνικά όπλα είναι οι Ηνωμένες

Πολιτείες, η Σοβιετική Ένωση ,το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Λαϊκή
Δημοκρατία της Κίνας, η Ινδία, το Πακιστάν και η Βόρεια Κορέα. Το Ισραήλ
επίσης πιστεύεται, ότι διαθέτει πυρηνικά όπλα, αν και δεν έχει αναγνωρίσει
την κατοχή τους.
1507 . Sovacool, B. K., A Critical Evaluation of Nuclear Power and Renewable Electricity in
Asia. Journal of Contemporary Asia (2010),40 (3), pp. 369.
1508 . Rudig W., Anti-nuclear Movements: A World Survey of Opposition to Nuclear Energy,
Longman, (1990), pp. 53, 61.
1509 . Caldicott ,H., Nuclear power is not the answer to global warming or anything else,
Melbourne University Press, (2006), p.xvii .
257
Πολλά προϊόντα σχάσης είναι εξαιρετικά ραδιενεργά ,βραχύβια ή

μακρόβια. Το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο σχάσιμο υλικό είναι το ουράνιο-
235 και το πλουτώνιο-239. Στις αντιδράσεις σύντηξης χρησιμοποιούνται τα
ισότοπα του υδρογόνου (δευτέριο και τρίτιο). Η βόμβα νετρονίου είναι μια
βόμβα υδρογόνου που παράγει μια σχετικά μικρή έκρηξη, αλλά μια σχετικά
μεγάλη ποσότητα νετρονίων1510.
ν.Η νανοτεχνολογία
Έχει αποδειχθεί, ότι τα νανοσωματίδια λειτουργούν ως ένας μηχανισμός

μεταφοράς των βαρέων μετάλλων και άλλων ρυπαντών. Τα νανοσωματίδια
μπορεί να απελευθερωθούν στον αέρα και στο νερό κατά τη διάρκεια της
παραγωγής, σε ατυχήματα της παραγωγής ή ως απόβλητα της παραγωγής.
Τελικά συσσωρεύονται στο έδαφος, στο νερό, ή στα φυτά. Τα νανοσωματίδια
θα πρέπει να ανακυκλώνονται1511.
Δεν είναι δυνατό να προβλεφθούν ή να ελεγθούν οι οικολογικές επιπτώσεις

της απελευθέρωσης αυτών των νανοπροϊόντων στο περιβάλλον1512.
Ανησυχίες έχουν διατυπωθεί σχετικά με την τεχνολογία Silver Nano, που
χρησιμοποιείται από την Samsung σε μια σειρά από συσκευές, όπως τα
πλυντήρια ρούχων και ο καθαρισμός του αέρα1513.
να.Τα απόβλητα
Τα απόβλητα είναι ανεπιθύμητα ή άχρηστα υλικά. Τα απόβλητα είναι

οποιαδήποτε ουσία ,η οποία απορρίπτεται μετά την αρχική της χρήση, ή είναι
άνευ αξίας, ή είναι ελαττωματική και δεν ωφελεί (εικ.187). Απόβλητα είναι : Τα
απορρίμματα των μετάλλων, τα αστικά στερεά απόβλητα ,τα επικίνδυνα
απορρίμματα ,τα λύματα (κόπρανα και ούρα) ,οι επιφανειακές απορροές, τα
ραδιενεργά απορρίμματα κ.α.
Υπάρχουν πολλοί τύποι αποβλήτων : α) Τα αστικά απόβλητα ,που

περιλαμβάνουν τα οικιακά απόβλητα, τα εμπορικά απόβλητα και τα απόβλητα
των κατεδαφίσεων. β) Τα επικίνδυνα απόβλητα ,που περιλαμβάνουν τα
1510 . https://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_weapon
1511 . Scrinis, G., Nanotechnology and the Environment: The Nano-Atomic reconstruction of
Nature. Chain Reaction (2007), 97, pp. 23–26.
1512 . Uskokovic, V., Nanotechnologies: What we do not know. Technology in Society

(2007), 29, pp. 43–61.
1513.https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_nanotechnology#Nanopollution
258
βιομηχανικά απόβλητα, τα βιοϊατρικά απόβλητα ,τα ραδιενεργά απόβλητα, τα

εκρηκτικά απόβλητα, και τα ηλεκτρονικά απόβλητα.
Τα απόβλητα μπορούν να προσελκύσουν τρωκτικά και έντομα, τα οποία

είναι δυνατό να φιλοξενούν παράσιτα του γαστρεντερικού συστήματος ,τον
κίτρινο πυρετό, την πανούκλα κλπ. Τα τοξικά απόβλητα μπορούν να
μολύνουν τα επιφανειακά νερά ,τα υπόγεια νερά ,το έδαφος και τον αέρα.
Κατά την επεξεργασία και τη διάθεση των αποβλήτων παράγονται σημαντικές
ποσότητες μεθανίου ,το οποίο συμβάλλει στην υπερθέρμανση του
πλανήτη1514.
Η αξιοποίηση των αποβλήτων γίνεται με την ανακύκλωση, και την

επαναχρησιμοποίηση1515. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να ανακτηθεί
ενέργεια από τα απόβλητα, όπως : α) Η αναερόβια χώνευση ,όπου οι
οργανικές ουσίες μετατρέπονται σε απλούστερες ,απουσία οξυγόνου. β) Η
αποτέφρωση. γ) Η πυρόλυση ,που περιλαμβάνει τη θέρμανση των
αποβλήτων απουσία οξυγόνου σε υψηλές θερμοκρασίες. δ) Η αεριοποίηση,
μέσω υψηλής θερμοκρασίας ,με μερική οξείδωση σε ρεύμα αερίου. ε) Η
θέρμανση των αποβλήτων ,σε θερμοκρασίες που κυμαίνονται από 3.000-
10.000°C, όπου απελευθερώνεται ενέργεια από μια ηλεκτρική εκκένωση ,
μέσα σε αδρανή ατμόσφαιρα.
Η χρήση των αποβλήτων ως καυσίμων μπορεί να προσφέρει σημαντικά

περιβαλλοντικά οφέλη και συμβάλει στη μείωση των εκπομπών του
διοξειδίου του άνθρακα. Μπορεί επίσης να μειώσει τις εκπομπές του
μεθανίου1516.
νβ.Η ανεξέλεγκτη απόρριψη των αποβλήτων
Τα ανεξέλεγκτα (παράνομα) απορρίμματα μπορεί να είναι είδη οικιακής

χρήσης, εγκαταλειμμένα αυτοκίνητα ή απόβλητα οικοδομικών κατασκευών,
πολλά από τα οποία μπορεί να είναι επικίνδυνα η τοξικά1517.
νγ.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου
1514 . https://en.wikipedia.org/wiki/Waste
1515 . Wilson, D.C., C. Velis and C. Cheeseman, Role of informal sector recycling in waste
management in developing countries.Habitat International (2006),30 ,pp. 797-808.
1516 . https://en.wikipedia.org/wiki/Waste
1517 . http://en.wikipedia.org/wiki/Illegal_dumping
259
Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου εστιάζονται στον

εκσυγχρονισμό του πολέμου με χημικά και πυρηνικά όπλα και στην αύξηση
των επιπτώσεών του στο περιβάλλον (εικ.188). Κατά τη διάρκεια του Α
Παγκοσμίου Πολέμου, όλοι οι εμπόλεμοι χρησιμοποίησαν χημικά όπλα.
Μέχρι το τέλος του πολέμου αυτού, υπολογίζεται ότι υπήρξαν 1,3 εκατομμύρια
θύματα, συμπεριλαμβανομένων των 100.000-260.000 αμάχων. Επίσης στον
πόλεμο αυτό διαβρώθηκε το εδάφους, αποψιλώθηκαν δάση και ρυπάνθηκε
το νερό σε περιοχές ,που χρησμοποιήθηκαν τα χημικά όπλα1518,1519.
Η Ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι είχε
καταστροφικές συνέπειες για το περιβάλλον και για την ανθρώπινη ζωή 1520. Ο
πόλεμος του Βιετνάμ είχε σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον από τη
χρήση χημικών παραγόντων για την καταστροφή της πυκνής βλάστησης. Ο
στρατός των ΗΠΑ χρησιμοποίησε πάνω από 20 εκατομμύρια γαλόνια
ζιζανιοκτόνα, για την αποφύλλωση των δασών και την εξάλειψη των
εχθρικών καλλιεργειών. Μόλις 24 είδη πουλιών και 5 είδη θηλαστικών
υπάρχουν στα ψεκασμένα δάση του Βιετνάμ ,σε σύγκριση με τα 145-170 είδη
πουλιών και τα 30-55 είδη θηλαστικών που υπάρχουν στα άθικτα δάση1521.
Η γενοκτονία της Ρουάντα οδήγησε στη δολοφονία περίπου 800.000

Τούτσι και μετριοπαθών Χούτου. Τα δάση στη Ρουάντα έχουν καταστραφεί
για να κατασκευστούν καταφύγια και για να χρησιμοποιηθούν στο
μαγείρεμα . Τα πάρκα επίσης στη Ρουάντα έχουν υποβαθμιστεί1523.
1522
Κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Κόλπου το 1991, προκλήθηκαν

πυρκαγιές του πετρελαίου στο Κουβέϊτ. Η χειρότερη πετρελαιοκηλίδα στην
ιστορία προκλήθηκε ,όταν οι ιρακινές δυνάμεις άνοιξαν τις βαλβίδες του
1518 . Haber ,L F. ,The Poisonous Cloud: Chemical Warfare in the First World War.
Clarendon Press. (1986), pp. 106–108.
1519 . Vilensky ,J. A., Dew of Death: The Story of Lewisite, America's World War I Weapon
of Mass. Indiana University Press. ( 1986), pp. 78–80.
1520 . Schull, W. J.,The somatic effects of exposure to atomic radiation: The Japanese
experience, 1947-1997. Proceedings of the National Academy of Sciences (1998), 95 pp.
5437–5441.
1521 . http://www.worldwatch.org/node/5520
1522 . DeWeerdt, S., War and the Environment. World Wide Watch (2008), 21 (1).(
http://www.worldwatch.org/node/5520 ) .
1523 . Kanyamibwa, S., Impact of war on conservation: Rwandan environment and wildlife in
agony. Biodiversity and Conservation (1998),7 ,pp. 1399–1406.
260
πετρελαίου στον τερματικό σταθμό του Sea Island1524.
Το Agent Orange είναι ένα από τα ζιζανιοκτόνα ,που χρησιμοποιήθηκαν από

τους Βρετανούς στη Μαλαισία και από το στρατό των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια
του πολέμου στο Βιετνάμ. Το Agent Orange προκάλεσε 400.000 θανάτους,
αναπηρίες και γενετικές ανωμαλίες σε 500.000 παιδιά που γεννήθηκαν στο
Βιετνάμ1525.
Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου από τη χρησιμοποίηση των

πυρηνικών όπλων, το Sr-90 μπήκε στον άνθρωπο μέσω της τροφικής
αλυσίδας ,αφού πάρθηκε από τα φυτά και τα φυτοφάγα ζώα, τα οποία
καταναλώθηκαν τελικά από τον άνθρωπο1526.
νδ.Ο καταναλωτισμός
Περίπου 1,7 δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο σήμερα ,ανήκουν

στην «κατηγορία των καταναλωτών». Οι άνθρωποι αυτοί χαρακτηρίζονται
από τις δίαιτες με τα ιδιαίτερα επεξεργασμένα τρόφιμα, την επιθυμία για
μεγαλύτερες κατοικίες, μεγαλύτερα αυτοκίνητα, υψηλότερα επίπεδα χρέους
και συσσώρευση μη βασικών αγαθών (εικ.189). Η αύξηση της κατανάλωσης
έχει βοηθήσει τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Η άνευ προηγουμένου όρεξη
των καταναλωτών υπονομεύει τα φυσικά συστήματα ,από τα οποία όλοι
εξαρτώνται και καθιστά πιο δύσκολο για τους φτωχούς του κόσμου να
καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες.
Έχει βρεθεί ,ότι το 37% των ειδών του πλανήτη θα μπορούσε να

εξαφανιστεί λόγω της κλιματικής αλλαγής, η οποία έχει άμεση σχέση με την
κατανάλωση. Αντικείμενα που κάποτε θεωρούνταν πολυτέλειες, όπως
τηλεοράσεις, κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές και κλιματιστικά ,τώρα
θεωρούνται απαραίτητα. Πριν από 25 χρόνια δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου
αυτοκίνητα ιδιωτικής χρήσης στην Κίνα. Ο αριθμός τους σήμερα αναμένεται
να φθάσει τα 24 εκατομμύρια. Αυξημένη εξάρτηση από τα αυτοκίνητα
σημαίνει περισσότερη ρύπανση, αύξηση της κυκλοφορίας και μεγαλύτερη
χρήση των ορυκτών καυσίμων.
1524 . Mughal, M. A. Z., Persian Gulf Desert and Semi-desert.Biomes & Ecosystems, Vol. 3,
Robert Warren Howarth (ed.). Ipswich, MA: Salem Press, (2013), pp. 1000-1002.
1525 . https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_war
1526 . Kulp, J. L., Strontium-90 in Man". Bulletin of the Atomic Scientists. AEC Fifth
Semiannual Report: Part II: (1957), 219.
(https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_war ).
261
Η αλλαγή της διατροφής, με την αυξανόμενη έμφαση στο κρέας, απεικονίζει

τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα ,που επιβάλλει η αχαλίνωτη
κατανάλωση. Το 95% της παγκόσμιας παραγωγής σόγιας καταναλώνονται
από τα ζώα των αγροκτημάτων και το 16% του μεθανίου στον κόσμο,
παράγεται από την κτηνοτροφία. Οι τεράστιες ποσότητες κοπριάς, που
παράγονται στα αγροκτήματα γίνονται τοξικά απόβλητα αντί για λίπασμα, και
η απορροή τους απειλεί τα κοντινά ρυάκια, τους όρμους, και τις εκβολές των
ποταμών. Τα κοτόπουλα σε ένα τυπικό αγρόκτημα διατηρούνται σε κλωβούς
με 60 τετραγωνικά εκατοστά χώρου περίπου ανά πτηνό, για να τα
αναγκάσουν να γεννούν περισσότερα αυγά. Τα κοτόπουλα που σφάζονται
για το κρέας ,πρώτα παχύνονται με ορμόνες και μερικές φορές τα πόδια τους
δεν μπορούν να υποστηρίξουν το βάρος τους. Οι συνθήκες συνωστισμού
τους επίσης μπορεί να οδηγήσουν σε ταχεία εξάπλωση νόσων μεταξύ των
ζώων. Για να αποφευχθεί αυτό, περιλαμβάνονται στη διατροφή τους
αντιβιοτικά. Το αποτέλεσμα της υπερκατανάλωσης είναι ,ότι παραγκωνίζονται
οι φτωχοί ,το περιβάλλον διαβρώνεται και η παγκόσμια ασφάλεια των
τροφίμων απειλείται.
Η αύξηση της ευημερίας δεν κάνει όμως τους ανθρώπους πιο

ευτυχισμένους ή πιο υγιείς, σύμφωνα με πολλές μελέτες. Ευρήματα από μια
έρευνα δείχνουν, ότι το εισόδημα και η ευτυχία συμβαδίζουν μέχρι τα 13.000 $
ετήσιο εισόδημα ανά άτομο. Μετά από το ποσό αυτό, το πρόσθετο εισόδημα
παράγει μόνο μέτριες αυξήσεις στην ευτυχία. Οι άνθρωποι σήμερα
χρεώνονται και εργάζονται περισσότερες ώρες, για να πληρώσουν την υψηλή
κατανάλωση. Κατά συνέπεια, διαθέτουν λιγότερο χρόνο για την οικογένεια
τους ,τους φίλους τους και τις κοινωνικές τους υποχρεώσεις.
Οι δίαιτες με ιδιαίτερα επεξεργασμένα τρόφιμα ,η καθιστική ζωή και η

μεγάλη εξάρτηση από τα αυτοκίνητα έχουν οδηγήσει στην παχυσαρκία. Στις
Ηνωμένες Πολιτείες, εκτιμάται, ότι περίπου το 65% των ενηλίκων είναι
παχύσαρκοι. Η ραγδαία αύξηση των ποσοστών των καρδιακών νόσων ,του
διαβήτη, του κόστους της υγειονομικής περίθαλψης και της χαμηλότερης
ποιότητας ζωής είναι το αποτέλεσμα. Η ετήσια δαπάνη για καλλυντικά στις
ΗΠΑ είναι συνολικά 18 δισεκατομμύρια $. Οι παγκόσμιες ετήσιες δαπάνες
που απαιτούνται για την εξάλειψη της πείνας και του υποσιτισμού ανέρχονται
σε 19 δις $. Οι δαπάνες για τις τροφές των ζώων συντροφιάς στις Ηνωμένες
Πολιτείες και στην Ευρώπη είναι 17 δισεκατομμύρια $ το χρόνο. Το κόστος για
καθαρό πόσιμο νερό και για την εξάλειψη του αναλφαβητισμού για κάθε παιδί
του πλανήτη είναι 16,3 δισεκατομμύρια $. Πρέπει να αλλάξουμε λοιπόν τον
τρόπο που παράγουμε τα αγαθά ,αλλά και τον τρόπο που τα
καταναλώνουμε1527.
νε.Ο ανθρώπινος υπερπληθυσμός
1527.http://news.nationalgeographic.com/news/2004/01/0111_040112_consumerism.html
262
Ανθρώπινος υπερπληθυσμός υφίσταται ,εάν ο αριθμός των ατόμων

υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα μιας περιοχής (εικ.190). Ο όρος
ανθρώπινος υπερπληθυσμός συχνά αναφέρεται σε ολόκληρο τον ανθρώπινο
πληθυσμό και στο περιβάλλον του, τη Γη, ή σε μικρότερες γεωγραφικές
περιοχές, όπως οι χώρες. Υπερπληθυσμός μπορεί να προκύψει από την
αύξηση των γεννήσεων, τη μείωση των ποσοστών θνησιμότητας, την αύξηση
της μετανάστευσης, ή την εξάντληση των πόρων. Είναι δυνατόν πολύ
αραιοκατοικημένες περιοχές να έχουν υπερπληθυσμό, εάν η περιοχή αυτή
έχει μια μικρή ή ανύπαρκτη ικανότητα να συντηρήσει τη ζωή (π.χ μια
έρημος).
Ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται συνεχώς από το έτος 1350. Η

σημαντικότερη αύξηση ήταν τα τελευταία 50 χρόνια, κυρίως λόγω των
ιατρικών εξελίξεων και της αύξησης της γεωργικής παραγωγικότητας. Το 2015
ο παγκόσμιος ανθρώπινος πληθυσμός εκτιμάται ότι θα είναι 7.277
εκατομμύρια. Οι περισσότερες σύγχρονες εκτιμήσεις για τη φέρουσα
ικανότητα της Γης ,κάτω από τις υπάρχουσες συνθήκες είναι μεταξύ 4 και 16
δισεκατομμύρια. Ο πληθυσμός της Γης αναμένεται να φθάσει μεταξύ τα 8-
10,5 δις. το έτος 2040-2050.
Η αύξηση του πληθυσμού της Γης ,προκάλεσε πολλά περιβαλλοντικά

προβλήματα, όπως την αύξηση των επιπέδων του ατμοσφαιρικού διοξειδίου
του άνθρακα, την υπερθέρμανση του πλανήτη και τη ρύπανση. Άλλα
προβλήματα, που συνδέονται με τον υπερπληθυσμό περιλαμβάνουν την
αυξημένη ζήτηση του γλυκού νερού και των τροφίμων, την πείνα ,τον
υποσιτισμό, την κατανάλωση των φυσικών πόρων (όπως των ορυκτών
καυσίμων ) και την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης.
Πολλοί πιστεύουν ότι τα απόβλητα και η υπερκατανάλωση, ιδιαίτερα από

τις πλούσιες χώρες, ασκούν μεγαλύτερη πίεση στο περιβάλλον από τον
υπερπληθυσμό. Μόνο η Κίνα έχει επιβάλει νομικούς περιορισμούς σχετικά με
τη γέννηση περισσότερων από ένα παιδιά. Η Ανησυχία για τον
υπερπληθυσμό είναι παλιά .Γύρω από το 8000 π.Χ. ο πληθυσμός του
κόσμου ήταν περίπου 5 εκατ. Το δεύτερο αιώνα μ.Χ. ο πληθυσμός της Γης
ήταν περίπου 190 εκατομμύρια. Η αύξηση του πληθυσμού ήταν συνήθως
αργή παρά τους υψηλούς ρυθμούς γεννήσεων, λόγω των πολέμων ,των
ασθενειών και της υψηλής παιδικής θνησιμότητας. Η πανούκλα μείωσε τον
πληθυσμό της Ευρώπης κατά 50% μεταξύ του 541 μ.Χ και του 8 ου αιώνα. Στη
συνέχεια ο πληθυσμός της Γης ήταν 350-375 εκατομμύρια μέχρι το 1400. Τις
αρχές του 19ου αιώνα, ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν ένα δισεκατομμύριο
άτομα. Το 1940 ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν 2,3 δισεκατομμύρια. Η
δραματική αύξηση του πληθυσμού της Γης άρχισε από το 1950 και συνέπεσε
με την αυξημένη παραγωγή τροφίμων, που ήταν το αποτέλεσμα της
εκβιομηχάνισης της γεωργίας.
263
Σύμφωνα με ορισμένες προβλέψεις ο πληθυσμός της Γης το 2050 θα είναι

11 δισ. Τα παγκόσμια προσδόκιμα έτη ζωής θα αυξηθούν από τα 65 στα
75 χρόνια τα έτη 2045-2050. Κατά τη διάρκεια των ετών 2005-2050, ο
αριθμός των διεθνών μεταναστών προς τις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες
αναμένεται να είναι 98 εκατομμύρια. Το 3% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει
στις πόλεις. Ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι, δηλαδή το ένα έβδομο του
παγκόσμιου πληθυσμού, ή το ένα τρίτο του αστικού πληθυσμού, ζούνε σε
παραγκουπόλεις, όπου επικρατεί η εγκληματικότητα, η τοξικομανία, ο
αλκοολισμός, η φτώχεια, η ανεργία ,οι ανθυγιεινές συνθήκες, η κακή διατροφή
και η έλλειψη της βασικής υγειονομικής περίθαλψης.
Η γεωργία ήταν ο κύριος παράγοντας για την αύξηση των ανθρώπινων

πληθυσμών. Αυτό χρονολογείται από τους προϊστορικούς χρόνους, όταν
αναπτύχθηκαν για πρώτη φορά οι γεωργικές μεθόδοι και συνεχίζεται μέχρι
σήμερα με λιπάσματα, φυτοφάρμακα, εκμηχάνιση, γενετική καλυτέρευση
κλπ1528.
νστ.Οι κοινωνικές συνέπειες του οικολογικού προβλήματος
Οι κοινωνικές συνέπειες του οικολογικού προβλήματος είναι οι παρακάτω :

1. Οι χώρες του Τρίτου Κόσμου εκποιούν στις αναπτυγμένες χώρες το
φυσικό εθνικό πλούτο τους ,για να επιβιώσουν και οδηγούνται έτσι στην
εξάρτηση, στην εξαθλίωση και στην ένδεια. Επίσης η ξηρασία, οι εμφύλιοι
πόλεμοι ,το χαμηλό βιοτικό και πολιτιστικό επίπεδο στις χώρες του Τρίτου
Κόσμου αυξάνουν το κοινωνικό πρόβλημα των χωρών αυτών. 2. Οι μεγάλες
βιομηχανικές χώρες επέλεξαν περιοχές μακριά από τις χώρες τους για την
πραγματοποίηση των πυρηνικών δοκιμών ή την ταφή των πυρηνικών
απόβλητων (Μορουρόα, Μάσκα, Καζακστάν, Κεντρικός Ειρηνικός). 3. Οι
αναπτυγμένες χώρες περιφρόνησαν τις τοπικές συνθήκες, παραδόσεις,
πίστεις, νόμους, ανάγκες και προοπτικές σε διάφορες χώρες (Λατινική
Αμερική, Ινδοκίνα ,νησιωτικό σύμπλεγμα του Νότιου Ειρηνικού). Επίσης οι
αναπτυγμένες χώρες παραβίασαν τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και τις
στοιχειώδεις ανθρωπιστικές δεσμεύσεις. Στις παραπάνω περιοχές
πραγματοποιήθηκε αρπαγή εθνικών αγαθών από τις αναπτυγμένες χώρες. 4.
Η αύξηση της θνησιμότητας στις ασθενέστερες οικονομικά τάξεις των
περιοχών του Τρίτου Κόσμου έδειξε την αδιαφορία των πλούσιων χωρών για
τα προβλήματα που δημιούργησε η οικολογική κρίση. 5. Διαιωνίζεται ακόμη η
εξάρτηση των οικονομικά ασθενέστερων χωρών από τις μεγάλες
1529
βιομηχανικές χώρες .
1528 . https://en.wikipedia.org/wiki/Human_overpopulation
1529 .Γιούλτσης, Β., Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής,στα πρακτικά του
διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997 , σ. 59.
264
νζ.To κίνημα διατήρησης του περιβάλλοντος (της φύσης)
Το κίνημα της διατήρησης της φύσης, είναι ένα πολιτικό, περιβαλλοντικό και
κοινωνικό κίνημα. Τα κίνημα αυτό επιδιώκει την προστασία των φυσικών
πόρων ,στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τα ζώα, οι μικροργανισμοί τα
φυτικά είδη και τα ενδιαιτήματα τους. Το σύγχρονο κίνημα της διατήρησης της
φύσης δίνει έμφαση στη βιώσιμη διατήρηση των φυσικών πόρων και στη
χρήση τους από τον άνθρωπο ,αλλά και στη διατήρηση της άγριας φύσης και
της βιοποικιλότητας1530.
1530 . https://en.wikipedia.org/wiki/Conservation_movement
265
Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ
α.Η χριστιανική αντιμετώπιση των καινοφανών προβλημάτων
Η χριστιανική αντιμετώπιση των καινοφανών προβλημάτων, όπως είναι τα

περιβαλλοντικά προβλήματα ,οδηγεί στη θεόπνευστη Αγία Γραφή και στην
ιερή Παράδοση. Πρέπει να ερευνούνται όμως τα προβλήματα
1531
επιστημονικά και να λαμβάνεται υπόψη η μαρτυρία των «θεοπνεύστων
1532,1533
Γραφῶν» .
Οι θείες Γραφές είναι πνευματική τράπεζα ,η οποία δίνει λύσεις σε διάφορα

προβλήματα ,είναι η πόρτα του Θεού1534. Όποιος λοιπόν χτυπήσει την πόρτα
του Θεού ,θα του ανοιχθεί1535,1536. Στις εντολές όμως της Γραφής δεν πρέπει
να προστίθεται ή να αφαιρείται τίποτε1537,1538, διότι οι άνθρωποι έχουν φτωχή
και
1531 . Ι. Πηλουσιώτου, Επιστολή 24,PG 78,197. : «Ἐπιστημονικῶς τὴν θείαν Γραφὴν

ἀνελίσσειν ὀφείλεις…».
1532 . Μ. Βασιλείου, Όροι κατ' επιτομήν 1, PG 31 ,1052 D. : « Εἰ ἔξεστιν ἢ συμφέρει τινὶ

ἑαυτῷ ἐπιτρέπειν, καὶ ποιεῖν ἢ λέγειν ἃ νομίζει καλὰ,ἄνευ τῆς μαρτυρίας τῶν θεοπνεύστων
Γραφῶν».
1533 . Μ. Βασιλείου, Επιστολή Γρηγορίω εταίρω 3, PG 32, 228 B . : « Μεγίστη δὲ ὁδὸς πρὸς
τὴν τοῦ καθήκοντος εὕρεσιν ἡ μελέτη τῶν θεοπνεύστων Γραφῶν».
1534. I. Χρυσοστόμου, Λόγος εις την αρχὴν της αγίας Τεσσαρακοστής, και εις του Ἀδὰμ,και
περί πονηρών γυναικών : 1, PG 56,525. «Πρόκειται ἡμῖν, ἀγαπητοὶ, πνευματικὴ τράπεζα, ἐκ
τῶν θείων Γραφῶν πληρουμένη· πλήρης ἀγαθῶν, οὐκ ἐδεσμάτων ἀπολλυμένων· ἀλλὰ τρυφὴ
προχέουσα τῆς ἀληθείας διδάγματα».
1535 . Ματθ. 7,8.
1536 .Ι .Δαμασκηνού, Κεφάλαια φιλοσοφικά 1, Περί γνώσεως PG 94, 529 D. :

«Ζητήσωμεν,ἐρευνήσωμεν, ἀνακρίνωμεν, ἐρωτήσωμεν· «πᾶς γὰρ ὁ αἰτῶν λαμβάνει καὶ ὁ
ζητῶν εὑρίσκει καὶ τῷ κρούοντι ἀνοιγήσεται ».
1537 . Δευτ. 4,2 .
1538 . Α Κορ. 13,9 .

266
περιορισμένη γνώση. Πρέπει όμως η πίστη να προηγείται της γνώσης 1539,

διότι η γνώση του Θεού διαφεύγει της αντιληπτικής μας ικανότητας1540.
β.Η εξύμνηση του Δημιουργού στην Παλαιά Διαθήκη
Ο Δημιουργός εξυμνείται ως παντοκράτορας ,πάνσοφος ,παντοδύναμος

και αγαθός. Τα θαυμάσια έργα του έχουν ωραιότητα και
1541,1542,1543,1544,1545,1546,1547,1548,1549,1550,1551,1552,1553,1554,1555
σκοπιμότητα .
1539 . Μ. Βασιλείου, Επιστολή 235, Αμφιλοχίω επισκόπω ερωτήσαντι 1, PG32 ,872 B. : «Τί
πρότερον, ἡ γνῶσις ἢ ἡ πίστις; Ἡμεῖς δὲ λέγομεν ὅτι καθόλου μὲν ἐπὶ τῶν μαθημάτων πίστις
γνώσεως προηγεῖται…».
1540 . Μ. Βασιλείου, Επιστολή 235 ,Αμφιλοχίῳ επισκόπω ερωτήσαντι , προς άλλο ερώτημα
2, PG 32 ,872CD. : «Ἐπειδὴ γὰρ τὸ τῆς γνώσεως ὄνομα ἐπὶ πολὺ διαβαίνει, καὶ γνωστόν τί
ἐστι τὸ μὲν κατὰ ἀριθμόν, τὸ δὲ κατὰ μέγεθος, τὸ δὲ κατὰ δύναμιν, τὸ δὲ κατὰ τὸν τρόπον τῆς
ὑπάρξεως, τὸ δὲ κατὰ τὸν χρόνον τῆς γεννήσεως, τὸ δὲ κατ' οὐσίαν, οὗτοι ἐν ἐρωτήματι τὸ
ὅλον παραλαμβάνοντες, ἐὰν μὲν λάβωσιν ἡμᾶς ὁμολογοῦντας ὅτι γινώσκομεν, ἀπαιτοῦσιν
ἡμᾶς τῆς οὐσίας τὴν εἴδησιν· ἐὰν δὲ ἴδωσιν ἡμᾶς εὐλαβουμένους πρὸς τὴν ἀπόφασιν,
περιτρέπουσιν ἡμῖν τῆς ἀσεβείας τὸ ὄνειδος. Ἀλλ' ἡμεῖς εἰδέναι μὲν ὁμολογοῦμεν τὸ γνωστὸν
τοῦ Θεοῦ, εἰδέναι δέ τι πάλιν ὃ ἐκφεύγει ἡμῶν τὴν κατάληψιν».
1541 .Α΄ Παραλ. 29,12.
1542 . Α΄ Παραλ. 29,15.
1543 .Ψαλ. 103,2.
1544. Ψαλ. 103,3.
1545 .Ψαλ. 103,9.
1546 . Ψαλ. 103,10.
1547 . Ψαλ. 103,12.
1548 . Ψαλ. 103,14.
1549 . Ψαλ. 103,17.
1550 . Ψαλ. 103,19.
1551 . Ψαλ. 103,24.
1552 . Ψαλ. 103,25.
1553 . Ψαλ. 103,29.
1554 . Ψαλ. 103,31.
1555 .Ψαλ. 103,32.

267
γ.Το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου
Το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου είναι ο ουρανός ,ο ήλιος ,η σελήνη,

τα αστέρια ,η γη, τα φυτά, τα ζώα, τα μέταλλα, οι πολύτιμοι λίθοι κλπ 1556. Το
ενδιαίτημα του προπτωτικού ανθρώπου ,τον παράδεισο ,έφτιαξε με τα ίδια
του τα χέρια ο Θεός1557.
δ.Σε ποιόν ανήκει η κυριότητα του περιβάλλοντος ;
«Ο Θεός έθεσε τον άνθρωπο στον παράδεισο, για να εργάζεται και να τον
φυλάσσει»1558. Στον άνθρωπο δόθηκε η εξουσία για όλα τα ορατά πράγματα
και εκείνος δέχθηκε να εξουσιάζει όλα τα δημιουργήματα1559. Η κυριότητα
λοιπόν του φυσικού περιβάλλοντος, όπως φαίνεται από τα παραπάνω ανήκει
στο Θεό και όχι στον άνθρωπο.
ε.Το Κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου

Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό όν σύμφωνα με τη Βίβλο και τους πατέρες :
«Τα ζώα τους, τα τετράποδά τους και όλα τα υπάρχοντά τους, θα είναι δικά
μας. …εκείνοι θα κατοικούν μαζί μας»1560. «Ἀλλά σύ ὅσον εὑρίσκεις ἄρτον
φάγε… καί πίε ὅσον χρείαν ἔχεις …Μή ζητήσῃς δέ πόσον ἔχει φῶς ὁ ἥλιος, ἤ
πόσον ἀνατέλλει. Ζῷον, ὅ προχωρεῖ σοι εἰς χρῆσιν, λάβε…»1561. «...ἐπειδὴ
δὲν εἶναι ὁ καθένας μας αὐτάρκης γιὰ ὅσα ἔχει ἀνάγκη τὸ σῶμα, ἀλλὰ γιὰ νὰ
προμηθευθοῦμε τὰ ἀναγκαῖα ἔχουμε ἀνάγκη ὁ ἕνας τὸν ἄλλο...»1562.
Παραπάνω τονίζεται η υποτίμηση της πλεονεξίας και δίνεται έμφαση στην
ολιγάρκεια. Επίσης σημειώνεται ,ότι οι άνθρωποι αλληλοεξαρτούνται
κοινωνικά.
1556 . ( Γεν. 1,2• Γεν. 1,14• Γεν. 1,15• Γεν. 2,4 •Γεν. 2,8 • Γεν. 2,16 •Ιεζ. 28,12• Ιεζ. 28,13• Ιεζ.
28,14• Ιεζ. 28,15•Ιεζ. 28,16•Εξ. 20,11•Ψαλ. 8,5• Αποκ. 16,8•Αποκ. 16,9.).
1557 . Μ. Βασιλεἰου, Περί παραδείσου PG 30, 64B.
1558 . Γεν. 2,15.
1559 . Ι. Χρυσοστόμου, Ομ. εις την Γένεσιν 12,4, PG 53, 103 .:«Καὶ τὴν ἀρχὴν αὐτῷ πᾶσαν
παρέδωκε των ὁρωμένων... διὰ γὰρ ταύτην καὶ τὸ λογικὸν εἶναι, καὶ τὴν κατὰ πάντων ἀρχὴν
ἐδέξατο» .
1560 . Γεν. 34,23.
1561 . Μακαρίου του Αιγυπτίου ,Ομιλίαι πνευματικαί 12 PG 34, 564BC.
1562 . Μ. Βασιλείου , Όροι κατά πλάτος 7, PG 31 , 928C.

268
στ.Το Θρησκευτικό περιβάλλον του ανθρώπου
Το Θρησκευτικό περιβάλλον στο οποίο ζει ο άνθρωπος ,φαίνεται από

ορισμένα χωρία της Βίβλου στα οποία τονίζονται ,ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει
να λησμονούν το Θεό ,να τηρούν τις εντολές του ,τις διατάξεις και τους νόμους
του. Οι άνθρωποι προειδοποιούνται ,ότι αν λησμονήσουν το Θεό θα έχουν
συνέπειες. Τονίζεται, ότι δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η δύναμη του Θεού
και να υπερκτιμούνται οι ανθρώπινες δυνάμεις1563. Επίσης εάν, κανείς
καταστρέφει το ναό του Θεού (το περιβάλλον), θα τον καταστρέψει ο
Θεός.»1564.
ζ.Η πληρότητα και η αρτιότητα του κόσμου σύμφωνα με τη Βίβλο και

τους Πατέρες
Αρτιότητα και πληρότητα του φυσικού κόσμου σημαίνει, ότι ο κόσμος είναι
συγκροτημένος με αρμονία και τάξη, δηλαδή ο ουρανός ,η γη και γενικά το
σύμπαν είναι λαμπρό ,μεγαλοπρεπές και
1565 1566,1567,1568,1569,1570,1571,1572,1573,1574,1575,1576,1577,1578,1579,1580,1581
ωραίο , . Η λέξη
«καλόν» υπάρ
1563 . (Δευτ. 8,11. , Δευτ. 8,12. ,Δευτ. 8,13., Δευτ. 8,14 .,Δευτ. 8,17.,Δευτ. 8,18.).
1564 . Α Κορ. 3,17.
1565 . Γεν. 1,2.
1566 . Γεν. 2,8.
1567 . Γεν. 2,8.
1568 .Γεν. 1,31.
1569 . Γεν. 2,9.
1570 . Δευτ. ,8,7.
1571 . Δευτ. 8,8.
1572 . Γεν. 2,11.
1573 . Γεν. 2,12.
1574 . Ιεζ. 28,13.
1575 .Ιεζ. 28,14.

269
χει έξι φορές στο πρώτο κεφάλαιο της Γενέσεως (στους στίχους 4,8,10,13,18
και 21).
η.Η δημιουργία του ανθρώπου
Ό άνθρωπος, το τελειότερο όν, πλάσθηκε από χώμα, και νερό και μετά ο
Θεός του εδωσε πνοή ζωής και έγινε ο άνθρωπος1582. Ο Θεός, έπλασε τον
άνθρωπο «κατ’ εἰκόνα καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν»1583. Θεός εδημιούργησε τον
άνθρωπο και τον επροίκισε με δικά του χαρακτηριστικά γνωρίσματα, ώστε να
είναι με αυτά εικόνα του Θεού. Εδημιούργησε από την αρχή τον άνδρα και τη
γυναίκα. Μετά τους είπε να αυξάνονται ,να πληθύνονται ,να γεμίσουν όλη τη
γη1584. Η ικανότητα του ανθρώπου να άρχει και να εξουσιάζει ,οφείλεται στο
λογικό και στο αυτεξούσιο του. Μόνον ο άνθρωπος κοινωνεί με το Θεό, με το
συνάνθρωπο και με το φυσικό του περιβάλλον. Σαν άτομο μέσα στην κτίση ο
άνθρωπος είναι πιο αδύναμος από ορισμένα ζώα. Ο Θεός τοποθέτησε τον
άνθρωπο στον Παράδεισο και καθόρισε να εργάζεται σ’ αυτόν και να τον
φυλάσσει1585. Δεν αναφέρεται όμως το είδος της εργασίας ,ούτε ο τρόπος της
φύλαξης. Ο Αδάμ μέσα στον Παράδεισο ζούσε αρμονικά με το Θεό, και με το
φυσικό του περιβάλλον1586. Ο Θεός τότε εδημιούργησε ένα βοηθό όμοιο
μ’αυτόν, για να μην είναι μόνος του1587.
1576 .Ιεζ. 28,15.
1577 . Γρηγορίου του θεολόγου, Λόγος έκτος ειρηνικός PG 35, 740C .
1578 . Ι .Χρυσοστόμου , Ομιλία 9, εις γένεσιν PG 53, 77.
1579 .Μ. Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 1,7, PG 29, 17C.
1580 . ό.π. ,5,4, PG 29, 101B.
1581 . Ι .Χρυσοστόμου , Εις τους αδριάντας, λόγος 12 ,3, PG 49, 130.
1582 . Γεν. 2,7.
1583 . Γεν. 1,26.
1584 . Γεν. 1,27-28.
1585 . Γεν. 2,15.
1586 .Γεν. 2,20.
1587 . Γεν. 2,18.

270
Ο Βασίλειος Σελευκείας αναφέρει, ότι ο Αδάμ ήταν μόνος του μέσα στον
Παράδεισο και δεν μπορούσε να χαρεί τα αγαθά του Παραδείσου, γιατί δεν
υπήρχε άνθρωπος για να εξωτερικεύσει τη χαρά του. Παρηγοριά επίσης από
κάποιο όμοιο του δεν είχε .Περιπλανιόταν μέσα στον παράδεισο και
στενοχωριόταν για τη μοναξιά του. Το φυσικό περιβάλλον υπήρχε. Δεν
υπήρχε όμως το κοινωνικό περιβάλλον1588. Η αρμονική σχέση του Αδάμ ,της
Εύας ,του Θεού και του φυσικού περιβάλλοντος διακόπηκε ,όταν ο Αδάμ και
η Εύα έφαγαν τον απαγορευμένο καρπό. Είναι χαρακτηριστικό ,ότι η πρώτη
εντολή που δόθηκε από το Θεό στον άνθρωπο, ήταν εντολή της σχέσεώς του
με το φυσικό περιβάλλον1589.
θ.Ο παράδεισος της τρυφής
Ο παράδεισος της τρυφής και της άνεσης αναφέρεται στην

Π.Διαθήκη1590,1591,1592.
ι.Η είσοδος και η έξοδoς του ανθρώπου από τον παράδεισο
Με την επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον, τρώγοντας τον απαγορευμένο

καρπό, οι πρωτόπλαστοι αθέτησαν την εντολή του Θεού. Έτσι, καταστράφηκε
η αρμονική σχέση τους με το φυσικό τους περιβάλλον, τον παράδεισο 1593.
Τότε ο Θεός είπε στον Αδάμ ,ότι «κατά τη διάρκεια της ζωής του με τον
ιδρώτα του προσώπου του θα τρώει το ψωμί του και όταν πεθάνει θα
επιστρέψει το σώμα του στη γη, από την οποία έχει πλασθεί» 1594. Η
απληστία των πρωτοπλάστων να γίνουν θεοί επεμβαίνοντας στο φυσικό
περιβάλλον, πέραν από αυτό που τους επιτράπηκε από το Θεό, τους οδήγησε
στο θάνατο, διότι δεν αρκέστηκαν στα αγαθά που είχαν ,αλλά ήθελαν
1588 . Β. Σελευκείας, Εις τον Αδάμ , λόγος 2, 4, ΡG 85,41.
1589 . Βάντσου , Χρ., Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του οικολογικού

προβλήματος, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997.σ. 207.
1590 . Γέν. 2,8.
1591 . Ιωήλ. 2,3.
1592 . Ιεζ. 28,13.
1593 . Βάντσου , Χρ., Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του οικολογικού

προβλήματος, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997,σ.207.
1594 . Γεν. 3,19.

271
περισσότερα. Έτσι, η κτίση έχει υποδουλωθεί στη φθορά από το Θεό (μετά
την πτώση του ανθρώπου)1595.
Έχει κλονιστεί η σχέση του ανθρώπου με τη δημιουργία, και με το

Δημιουργό. Ο άνθρωπος διαταράσσει την ισορροπία της κτίσης και αλλοιώνει
το σκοπό της δημιουργίας. Ο άνθρωπος με την αλαζονία, την παρακοή, την
άρνηση της παρουσίας του Θεού στον κόσμο και τη θεοποίηση του «εγώ»,
συντελεί στη διάσπαση της κοινωνίας με το Θεό και το συνάνθρωπό του. Η
πτώση του ανθρώπου σύμφωνα με τη βιβλική θεώρηση, συνεπάγεται και την
πτώση της κτίσης, η οποία «συστενάζει καὶ συνωδίνει ἄχρι τοῦ νῦν»1596,1597.
O άνθρωπος είναι η εικόνα του Θεού στον κόσμο. Έτσι το φυσικό

περιβάλλον δεν μπορεί να μελετηθεί έξω από τη σχέση του με τον άνθρωπο
,τον προορισμό του και το Θεό. Με τον τρόπο αυτόν αλληλοσυμπληρώνονται
η κοσμολογία και η ανθρωπολογία στην Ορθόδοξη Παράδοση. Το «καλόν
λίαν» της δημιουργίας αλλοιώθηκε πρωτογενώς στον άνθρωπο και ως κακό,
φθορά, εξαχρείωση και θάνατος πέρασε σε ολόκληρη την κτίση1598.
Οι μη αγαθές σχέσεις με το περιβάλλον, οφείλονται στους φόβους του

ανθρώπου από την απειλή του θανάτου. Έτσι αναδύθηκαν συναισθήματα
ανασφάλειας και αβεβαιότητας στον άνθρωπο1599. Κάτω λοιπόν από την
απειλή του θανάτου ο άνθρωπος περιορίζεται στη σφαίρα του ατομοκρατικού
"εγώ" και αναγκάζεται να αποδυθεί σε έναν ατομικό αγώνα για την απόκτηση
υλικών αγαθών, με τα οποία πιστεύει ότι θα επιτύχει να κρατηθεί στη ζωή1600.
Η παρακοή του ανθρώπου απομάκρυνε τον άνθρωπο από το Θεό, αλλά

καταδίκασε και ολόκληρη την κτίση. «Όλη η κτίση μαζί στενάζει και πονεί πολύ
μέχρι σήμερα.»1601. «Η άψυχη κτίση βρίσκεται σε συνεχή έντονη αναμονή,
περιμένουσα με πόθο την ένδοξη φανέρωση των τέκνων του Θεού»1602.
1595 . Ρωμ. 8,20-22.
1596 . Ρωμ. 8,22 .: «οἴδαμεν γὰρ ὅτι πᾶσα ἡ κτίσις συστενάζει καὶ συνωδίνει ἄχρι τοῦ νῦν·».
1597 .Γιούλτση, Β., Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής,στα πρακτικά του
διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997, σ. 51.
1598 . ό.π., σ.53.
1599 . Ι. Χρυσοστόμου, Ομιλία εις Γένεσιν 9,3 ΡG 53,78-79.
1600 . Γιούλτση, Β., Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής,στα πρακτικά του
διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997,σ. 54.
1601 . Ρωμ. 8,22.
1602 . Ρωμ. 8,19.

272
ια.Τα οικολογικά προβλήματα που αναφέρει η Βίβλος και η Αποκάλυψη

του Ιωάννη
Τα οικολογικα προβλήματα που αναφέρονται στη Βίβλο είναι τα επόμενα :
α) Ο κατακλυσμός του Νώε. Επνίγηκαν και πέθαναν μέσα στα νερά του
κατακλυσμού αυτού, άνθρωποι, είδη θηρίων, κτηνών, ερπετών και πτηνών,
αρσενικών και θηλυκών ,διότι έβρεχε καταρρακτωδώς σαράντα ημερονύκτια
στη γη1603.
β) Η καταστροφή των Σοδόμων και των Γομόρων. Ο Κύριος κατάστρεψε

και εξαφάνισε εξολοκλήρου τους κατοίκους των πόλεων αυτών και κάθε τι,
που βλάστανε στη χώρα εκείνη. Ο Κύριος έβρεξε στα Σόδομα και στα Γόμορα
θειάφι και έρριξε από τον ουρανό φωτιά1604,1605.
γ) Οι δέκα πληγές του Φαραώ. Οι καταστροφές που έπληξαν την Αίγυπτο

ήσαν οι παρακάτω.
1. Όλα τα νερά της Αιγύπτου (τα ποτάμια ,οι διώρυγες ,τα έλη και το νερό
,που υπήρχε μέσα στα ξύλινα και στα λίθινα δοχεία) μεταβλήθηκαν σε αίμα.
Πέθαναν τα ψάρια του Νείλου και δημιουργήθηκαν εστίες παθογόνων
μικροοργανισμών για τον άνθρωπο και για τα ζώα.
2. Ο Νείλος ποταμός έβγαλε ατέλειωτα πλήθη βατράχων.
3. Αναπτύχθηκαν σκνίπες ,οι οποίες τσιμπούσαν τους ανθρώπους και τα

τετράποδα.
4. Εμφανίστηκαν σκυλόμυγες και τσιμπούσαν οδυνηρά τους ανθρώπους και

τα ζώα.
5. Τα ζώα (υποζύγια, καμήλες, βόδια και πρόβατα) πέθαιναν.
6. Προκλήθηκαν έλκη και φουσκάλες στους ανθρώπους και στα τετράποδα.
7. Θανατώθηκαν κατοικίδια ζώα και άνθρωποι από το πυκνό χαλάζι, που

έπεσε επάνω τους.
8. Ακρίδες κατέφαγαν κάθε δένδρο ,τους καρπούς των δένδρων και τη χλόη
της γης.
1603 . Γεν. 6,1-8,22.
1604 . Γεν. 18,20-23.
1605 . Γεν. 19,1-29.

273
9. Σκοτάδι αρχικά ελαφρό, έπειτα βαθύ και θύελλα εμφανίστηκαν σε όλη τη

γη της Αιγύπτου για τρεις ημέρες.
10 . Πέθανε κάθε πρωτότοκο σε όλη τη χώρα της Αιγύπτου, από το

πρωτότοκο του Φαραώ, έως το πρωτότοκο της δούλης και μέχρι το
πρωτότοκο κάθε ζώου1606.
δ) Φωτιά ξήρανε τις πηγές των νερών και κατέφαγε την Παλαιστίνη 1607.
ε) Ξηράθηκαν όλα τα ποτάμια και καταστράφηκε η βλάστηση1608.
στ) Γίνονται καταστροφικές πολεμικές επιχειρήσεις ,με εμπρησμούς

,θανάτους ,καταλήψεις πόλεων και υποδουλώσεις λαών1609.
ζ) Επιτίθενται εχθρικά στρατεύματα με άρματα εναντίον της Ιουδαίας.

Καταστροφές και συντρίμμια αναγγέλλονται. Εχθρικοί ιππείς με τεντωμένα
τόξα στέλνουν βέλη, πανικοβάλλονται όλοι και τρέπονται σε φυγή. Εισχωρούν
στα σπήλαια, κρύβονται στα δάση, ανεβαίνουν επάνω στους βράχους, για να
σωθούν. Όλες οι πόλεις έχουν εγκαταλειφθεί και δεν κατοικούν πλέον σ’αυτές
άνθρωποι. Η Ιουδαία παραδόθηκε στον αφανισμό και στον όλεθρο1610,1611.
Τα οικολογικα προβλήματα που αναφέρονται στο βιβλίο της Αποκάλυψης

του Ιωάννη είναι τα παρακάτω.
1.Θανάτωση του ενός τρίτου των ανθρώπων από τη φωτιά ,τον καπνό και το
θειάφι1612.
2. Ρυπάνθηκαν τα ποτάμια και οι πηγές των νερών.
3. Εμφανίστηκαν έλκη στους ανθρώπους, που είχαν το χάραγμα του θηρίου

και προσκυνούσαν την εικόνα του1613.
4. Το χαλάζι και οι φωτιές κατάστρεψαν το ένα τρίτο των δένδρων και όλα
1606 . Εξ. κεφ. 7-12.
1607 .Αμώς 7,1-6.
1608 . Ναούμ 1,2-12.
1609 . Ιωήλ 2,1-27.
1610 .Ιερ. 4,23-27.
1611 . Ιερ. 12,1-12 .
1612 . Αποκ. 9,18 .
1613 . Αποκ. 16,2.

274
χλωρά χορτάρια1614.
5. Από τον ουρανό αστέρι μεγάλο, που καιόταν σαν λαμπάδα έπεσε πάνω
στο ένα τρίτο των ποταμών και στις πηγές των νερών. Το όνομα του αστεριού
αυτού λεγόταν άψινθος ,και ρύπανε το ένα τρίτο των νερών και πολλοί
άνθρωποι πέθαναν από τα νερά αυτά, διότι ήσαν ρυπασμένα1615.
6. Έπεσε στη γη αστέρι από τον ουρανό ,άνοιξε τεράστιο πηγάδι ,ανέβηκε
καπνός από το πηγάδι, όπως ανεβαίνει ο καπνός μεγάλου καμινιού
,σκοτίσθηκε ο ήλιος και ο αέρας ρυπάνθηκε, από τον καπνό που βγήκε από
το πηγάδι1616 (εικ.191).
ιβ.H περιβαλλοντική ηθική
Η Περιβαλλοντική ηθική είναι η επιστήμη που μελετά την ηθική θέση των
ανθρώπων προς το περιβάλλον, δηλαδή τα πετρώματα ,το έδαφος, το νερό,
τον αέρα ,τα ζώα και τα φυτά.
Αν αντιμετωπίζεται η φύση με κέντρο τον άνθρωπο ,τα ζώα ,τα φυτά ή το

αβιοτικό περιβάλλον (πετρώματα-έδαφος-νερό-αέρας), τότε συναντιούνται οι
παρακάτω θεωρίες της Περιβαλλοντικής Ηθικής.
Άνθρωπος : Ανθρωποκεντρική θεωρία ,Κίνημα ρηχής οικολογίας,

Κοινωνική οικολογία.
Ζώα : Ζωοκεντρική θεωρία.
Φυτά :
Άνθρωπος–Ζώα–Φυτά : Βιοκεντρική θεωρία ,Φυσιοκεντρική θεωρία, Βαθιά

οικολογία, Ηθική της γης.
Άνθρωπος–Ζώα-Φυτά–Πετρώματα-Έδαφος-Νερά-Αέρας : Πανθεϊσμός.
Ο Ιουδαϊσμός : Η στάση των Εβραίων απέναντι στη γη είναι η παρακάτω.

Είμαστε μισθωτές της γης. Η γη ανήκει στο Δημιουργό από τον οποίο έχει
δοθεί η άδεια να απολαμβάνουμε τα πλούσια δώρα της. Δεν πρέπει όμως να
σπαταλάμε ή να καταστρέφουμε οτιδήποτε.
Ο Χριστιανισμός : Ο χριστιανισμός μπορεί να οδηγήσει σε σωστότερη

προσέγγιση των οικολογικών θεμάτων. Το περιβάλλον αντιμετωπίζεται
1614 . Αποκ. 8,7.
1615 . Αποκ. 8,10-11.
1616 . Αποκ. 1,1-2.

275
λαμβάνοντας υπόψη τη σύγχρονη επιστήμη και ενθαρρύνοντας ορθά

οικολογικά πρότυπα1617.
Η περιβαλλοντική ηθική εστιάζεται στην ηθική σχέση του ανθρώπου με το

περιβάλλον του, προτείνει κανόνες για την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου
και καθιερώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Η αιτία των σύγχρονων
περιβαλλοντικών προβλημάτων βρίσκεται στην αντίληψη, ότι ο πλανήτης μας
αποτελεί κτήμα μόνον του ανθρώπου. Η ανθρωποκεντρική αυτή αντίληψη
διαπερνά τη σκέψη του Αριστοτέλη1618. Τα τελευταία χρόνια διατυπώθηκαν
διάφορες οικοκεντρικές θεωρίες από διάφορους φιλοσόφους. Ο Paul Taylor
π.χ. τονίζει, ότι οφείλουμε να σεβόμαστε κάθε ζωντανό οργανισμό1619. Ο Aldo
Leopold υποστηρίζει ,ότι ο άνθρωπος δεν είναι ο κυρίαρχος ,αλλά ένα μέλος
της κοινότητας της γης και οφείλει να σέβεται τα άλλα μέλη της1620.Οι
Leopold και Naess αποδέχονται την αξία του μη ανθρώπινου κόσμου, ο
οποίος αποτελεί το κέντρο της περιβαλλοντικής ηθικής1621 και δημιουργεί
υποχρεώσεις στον άνθρωπο1622. Ο Peter Singer υπερασπίστηκε τα
1623
δικαιώματα των ζώων ,και καταδίκασε το ρατσισμό, που επιδεικνύουν οι
άνθρωποι απέναντι στα ζώα1624. Ο Bryan Norton υποστήριξε έναν ασθενή
ανθρωποκεντρισμό1625, ενώ ο William Murdy υποστήριξε, ότι είναι λογικό
κάθε είδος να θεωρεί προτεραιότητα την επιβίωσή του1626. Σύμφωνα με το
Tom Sorell, η περιβαλλοντική ηθική προκάλεσε ρήγμα στην ηθική φιλοσοφία,
1617 . http://www.gcex.gr/wp-content/uploads/2012/01/makri.pdf
1618.http://www.academia.edu/5566173/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%B2%
CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%C
E%B7%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE
1619.ό.π.
1620 . Leopold, A., A Sand County Almanac ,And Sketches here and there ,Oxford University
Press, London-Oxford-New York ,1975,p.204.
1622. ό.π.
1623 . Singer ,P., Practical Ethics ,Cambridge University Press, Cambridge,1999,p.284.
1625 . Norton, B. G., Environmental Ethics and Weak Anthropocentrism ,in R. G. Boltzler, &
S. J. Armstrong, (eds), Environmental Ethics, Divergence and Convergence, McGraw-Hill,
New York, 1993, pp.312-313.
1626 . Murdy, W. H., Anthropocentrism: A Modern Version, in R. G. Boltzer, & S. J.

Armstrong ,(eds), Environmental Ethics, pp.316-323.
276
κλόνισε την πεποίθηση, ότι μόνον ο άνθρωπος αποτελεί αντικείμενο της

ηθικής και ανακίνησε τις υποχρεώσεις του ανθρώπου απέναντι σε άλλες
μορφές ζωής του οικοσυστήματος της γης1627.
Θέματα που απασχολούν την περιβαλλοντική ηθική είναι : α) Η ποιότητα

ζωής των μελλοντικών γενεών των ανθρώπων. β) Η διαμάχη ολισμού-
ατομικισμού.γ) Οι υποχρεώσεις του ανθρώπου στα άλλα είδη ή στα άτομα
των ειδών.δ) Η σχέση φεμινισμού και οικολογίας. ε) Η αισθητική αξία της
φύσης. στ) Η διάσωση των ειδών και ζ) Η διασφάλιση της οικολογικής
ισορροπίας, για λόγους αισθητικής και για την ευζωία των ανθρώπων1628.
Οι φιλόσοφοι που ασχολούνται με την περιβαλλοντική ηθική δημιουργούν

κανόνες ,για να ισορροπεί ο άνθρωπος με τις άλλες μορφές ζωής και τονίζουν
την ανάγκη για τον επαναπροσδιορισμό και την αλλαγή των σχέσεων του
ανθρώπου με το περιβάλλον του1629. Ως γνωστόν ,η επιβίωση του ανθρώπου
εξαρτάται από την επιβίωση και την καλή λειτουργία όλων των
οικοσυστημάτων. Ο λόγος αυτός συντελεί, στην ανάπτυξη της
περιβαλλοντικής ηθικής1630. .Ο Μέγας Βασίλειος επίσης γράφει σχετικά :
«Τούτο εστί το κακόν, η του Θεού αλλοτρίωσις». Δηλαδή, το αποτέλεσμα της
ηθικής κρίσης του ανθρώπου είναι η περιβαλλοντική κρίση1631. Να σημειωθεί,
ότι η Εκκλησία και η Ποιμαντική της επιδιώκει τη σωτηρία όχι μόνο του
ανθρώπου αλλά και του κόσμου, με τη δημιουργία μιας θεολογικής
οικολογιας1632. Επίσης, ο όσιος Ισαάκ ο Σύρος όταν ρωτήθηκε τι είναι «καρδία
ελεήμων» είπε: «Η καρδία που καίγεται για όλη την κτίση, δηλαδή για τους
ανθρώπους ,τα όρνεα ,τα ζώα ,τους δαίμονες και για κάθε κτίσμα»1633.
Ακόμη,ο άγιος Παΐσιος έδενε με πολύ ευλάβεια κάθε δεντράκι σπασμένο.
«Όταν περνούσε κι έβλεπε κάποιο δεντράκι σπασμένο, έκανε ένα μικρό
1628. ό.π.
1629. ό.π.
1630 . Γεωργόπουλου, Α. (2002). Περιβαλλοντική ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.

Γεωργόπουλος, 2005, σ. 39.
1631 . Βασίλειος ο Μέγας. Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός. Patrologia Greaca-Migne,
τόμος 31 .Μ. Βασιλείου, PG 31, 148A .
1632 . http://www.elliepek.gr/documents/5o_synedrio_eisigiseis/Geraris_Mpaltatzi.pdf
1633 . Σωφρονίου Αρχιμ. (1990): Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, Εσσεξ Αγγλίας. Αρχιμ.
Σωφρονίου 1990, σ. 100.
277
νάρθηκα και το έδενε. Θα δει κανείς πολλά τέτοια δεντράκια στην περιοχή
που έμενε ο Γέροντας»1634.
ιγ.Οι οικολογικές διατάξεις της Παλαιάς Διαθήκης
Με εντολές του Μωσαϊκού Νόμου δίνεται μεγάλη σημασία στη γη, στα
δέντρα και στα ζώα. Η αγρανάπαυση της γης ήταν επιβεβλημένη. «Έξι έτη θα
σπέρνετε τους αγρούς σας και θα μαζεύετε τα γεννήματά τους»1635. «Κατά το
έβδομο όμως έτος θα αφήνετε αυτούς ακαλλιέργητους. Τα αυτοφυή προϊόντα
των αγρών σας κατά το έτος τούτο θα τα φάνε οι φτωχοί και όσα
παραμείνουν θα τα φάνε τα άγρια θηρία. Το ίδιο πράγμα θα κάμετε και για
τον αμπελώνα σας και για τον ελαιώνα σας»1636.
«Τα Σάββατα του Κυρίου, θα αναπαύεστε. Έξι έτη συνέχεια θα σπείρεις

τον αγρό σου και επί έξι έτη θα κλαδεύεις το αμπέλι σου και θα συγκομίζεις
τους καρπούς τους1637. Κάθε έβδομο έτος (Σαβατιαίο έτος), θα έχει και η γη
το Σάββατό της και την ανάπαυσή της (αγρανάπαυση). Κατά το έτος αυτό δε
θα σπείρεις τον αγρό σου ,δε θα κλαδεύεις το αμπέλι σου και δε θα το
τρυγήσεις»1638.
Στην Έξοδο αναφέρεται ,ότι «Την έβδομη ημέρα της εβδομάδας δε θα

κάνεις κανένα έργο, εσύ ,ο γιός σου, η θυγατέρα σου ,ο δούλος σου ,η δούλη
σου, το βόδι σου, το υποζύγιό σου ,κάθε ζώο σου και αυτός ακόμη ο ξένος, ο
οποίος παραμένει προσωρινά κοντά σου»1639. «Η έβδομη ημέρα θα είναι
αφιερωμένη στο Θεό σου1640.
Στο Δευτερονόμιο αναφέρεται επίσης ,ότι «Εάν πολιορκήσετε κάποια πόλη

,δε θα κόψετε με τσεκούρι τα καρποφόρα δένδρα της πόλης αυτής, αλλά μόνο
θα φάτε τους καρπούς των δένδρων αυτών1641.
1634 . Ιερομονάχου Χριστοδούλου (1994): Ο Γέρων παϊσιος, Άγιον Όρος.Χριστοδούλου

1994, σ. 226.
1635 . Εξ. 23,10.
1636 .Εξ. 23,11.
1637. Λευ. 25,3.
1638 .Λευ. 25,4.
1639 . Εξ. 20,10.
1640 . Δευτ. 5,1.
1641 . Δευτ. 20,19.

278
Κατά το Ιωβηλαίο έτος (κάθε πενήντα χρόνια) ,«Ο καθένας από σας θα
επανέλθει ως κύριος στην ιδιοκτησία του και κάθε δούλος θα επανέλθει
ελεύθερος στην φυλή του»1642. «Το πεντηκοστό έτος ,θα είναι έτος
απελευθερώσεως ανθρώπων, αποσβέσεως χρεών και αποδόσεως
αγορασθέντων κτημάτων στον τέως ιδιοκτήτη τους. Κατά το έτος αυτό δε θα
σπείρετε ούτε θα θερίζετε τα αυτοφυή προϊόντα των αγρών σας και δε θα
τρυγήσετε τα αμπέλια σας»1643. «Το έτος τούτο θα τραφείτε από τα αυτοφυή
γεννήματα των πεδιάδων σας»1644. «Όταν σημάνει το έτος της αφέσεως, θα
επανέλθει ο κάθε ιδιοκτήτης στο κτήμα του»1645.
«Ας μην εκμεταλλεύεται, και ας μην εκβιάζει κανείς άνθρωπος τον πλησίον
του»1646. «Θα σπείρετε το όγδοο έτος και θα έχετε παλαιά προϊόντα από το
έκτο έτος, για να τρώτε έως το ένατο έτος. Μέχρις ότου έλθουν τα γεννήματα
του ενάτου έτους, εσείς θα τρώτε από τους καρπούς του προπερασμένου
έτους»1647. «Τα χωράφια σας δε θα πουλιούνται οριστικά και αμετάκλητα
,διότι δική μου είναι η γη και σεις που κατοικείτε σ’ αυτή, είστε ξένοι και
παρεπίδημοι»1648. «Γι' αυτό, όλα τα χωράφια, τα οποία θα αποκτάτε με αγορά
θα είναι δυνατό να εξαγοραστούν από τον πρώτο ιδιοκτήτη τους» 1649. Οι
εντολές της αγρανάπαυσης έπρεπε να τηρούνται απαρεγκλίτως. «Η
ερημωμένη χώρα σας θα χαρεί την αργία των Σαββάτων και η γη θα
αναπαυθεί και θα χαρεί τον σαββατισμό της αγραναπαύσεώς της, διότι δεν θα
ζείτε πλέον εσείς στη χώρα σας ,για να καταλύετε την αργία του Σαββάτου και
την αγρανάπαυση»1650. «Όλο το διάστημα της ερημώσεως της χώρας σας, η
χώρα σας θα αναπαυθεί και θα έχει Σάββατα, για όσα Σάββατα δεν
αναπαύθηκε, όταν εσείς εμένατε σ’ αυτήν και με την εργασία σας
εβεβηλώνατε τα Σάββατα»1651.
1642 . Λευ. 25,10.
1643 . Λευ. 25,11.
1644 . Λευ. 25,12.
1645 . Λευ. 25,13.
1646 . Λευ. 25,17.
1647 .Λευ. 25,22.
1648 .Λευ. 25,23.
1649 . Λευ. 25,24.
1650 .Λευ. 26,34.
1651 . Λευ. 26,35.

279
Ο ενάρετος άνθρωπος ενδιαφέρεται για τα ζώα του1652. Το έλεος και η

δικαιοσύνη υπήρχαν και για τα ζώα : «Δεν πρέπει να βάζετε φύμωτρο στο
βόδι που αλωνίζει»1653.
Ο Θεός παραγγέλει στο Νώε ,«Θα πάρεις μαζί σου όλα τα κτήνη ,τα ερπετά
,τα θηρία και κάθε είδος που ζει στη γη, θα τα εισαγάγεις στην κιβωτό, ώστε
να διατραφούν, να σωθούν από τον κατακλυσμό και να πολλαπλασιαστούν
κατόπι σε όλη τη γη »1654,1655,1656,1657.
Δινόταν έμφαση στη διατροφή των φτωχών ,των ξένων ,των δούλων ,των
εργατών ,των άγριων θηρίων και των ζώων ,αφήνοντας στάχυα ή άλλα
προϊόντα στα χωράφια : «Όταν θα θερίζετε τα σιτηρά, δε θα ολοκληρώσετε το
θερισμό του αγρού σας, επιστρέφοντας για να θερίσετε τα στάχυα που
μείνανε ή να συλλέξετε όσα έπεσαν στη γη. Αυτά θα τα αφήσετε για το φτωχό
και τον ξένο»1658. «Τα αυτοφυή προϊόντα κατά τα έτη της αγραναπαύσεως θα
είναι τροφή για σένα, για το δούλο σου, τη δούλη σου, τον ημερομίσθιο εργάτη
σου και τον ξένο, ο οποίος μένει κοντά σου1659, για τα ζώα σου και για τα
άγρια θηρία της χώρας ,όλα τα αυτοφυή προϊόντα των αγρών σου θα είναι
τροφή όλων»1660.
Η νομοθεσία ωθούσε τους Ισραηλίτες να σέβονται τη μητρότητα των ζώων :

«Εάν συναντήσεις φωλιά μικρών πουλιών μέσα στην οποία υπάρχουν
πουλάκια ή αυγά και η μητέρα θερμαίνει τα πουλάκια ή τα αυγά, δε θα πάρεις
τη μητέρα με τα παιδιά της»1661. «Δεν θα μαγειρεύετε αρνί, που ακόμα θηλάζει
το γάλα της μητέρας του»1662. Η νομοθεσια των Ισραηλιτών ήταν οικολογική !
Καλούνται λοιπόν οι άνθρωποι σήμερα να πράττουν ανάλογα.
1652 .Παρ. 12,10.
1653 . Δευτ. 25,4.
1654 . Γεν. 6,1 .
1655 . Γεν. 7,2
1656 . Γεν. 7,3.
1657. Γεν. 7,15.
1658 .Λευ. 23,22
1659 . Λευ. 25,6.
1660 . Λευ. 25,7.
1661 .Δευτ. 22,6.
1662 . Εξ. 34,26.

280
Ο άνθρωπος με τη Φύση είναι αλληλένδετοι. Επειδή ο Αδάμ, ο πρώτος

άνθρωπος πλάστηκε από το χώμα, υπάρχει μία παρομοίωση της
διαμόρφωσης του εμβρύου στη μήτρα ,σα να διαμορφώνεται μέσα στη γη :
«Η αρχική μου υπόσταση διαμορφωνόταν στην κοιλιά της μητέρας μου, σα να
διαμορφωνόταν στα κατώτατα μέρη της γης» 1663. Επίσης γίνεται παρομοίωση
του αφοσιωμένου στο νόμο του Θεού ανθρώπου με δέντρο : «Θα μοιάζει με
δένδρο ,που είναι φυτευμένο σε πλούσια τρεχούμενα νερά, το οποίο θα
αποδώσει τους ώριμους καρπούς του και τα φύλλα του ποτέ δε θα
πέσουν»1664.
Τα αγαπημένα πρόσωπα παρομοιάζονται στο Άσμα Ασμάτων με φυτά ή

πολίτιμους λίθους : «Το γένι του είναι σαν κήπος αρωματικών φυτών. Τα χείλη
του μοιάζουν με τα κρίνα.»1665. «Τα χέρια του είναι χρυσά σαν το χρυσάφι. Το
σώμα του είναι διάστικτο με πολίτιμους λίθους» 1666. «Το ανάστημά σου
μοιάζει με φοίνικα»1667. « ..θα ανεβώ πάνω στο φοίνικα, …η ευωδία της μύτης
σου ως ευωδία μήλων»1668.
Ο Ισραηλιτικός λαός παρομοιάζεται με αμπελώνα : «Ο αμπελώνας του

Κυρίου είναι ο ισραηλιτικος λαός. Είναι οι άνθρωποι της φυλής του Ιούδα»1669.
Ο Ιησούς Χριστός παρομοιάζεται επίσης με άμπελο : «Εγώ είμαι η αληθινή

άμπελος και ο Πατέρας μου είναι ο αμπελουργός»1670. Προφητικά επίσης με
παρομοίαση αναγγέλεται ο Μεσσίας : «Κατά την εποχή του Μεσσία, θα
λάμψει από τον ουρανό πάνω στη γη ο Θεός»1671. Αυτές οι παρομοιώσεις
δίνουν αξία στον υλικό κόσμο.
Γίνεται ακόμη σύνδεση των ανθρώπινων ιδιοτήτων και καταστάσεων με τη

βροχή : «Όπως περιμένει η γη τη βροχή...»1672.
1663 . Ψαλ. 138,15.
1664 .Ψαλ. 1,3.
1665 . Ασ. Ασ. 5,13.
1666 . Ασ. Ασ. 5,14.
1667 . Ασ. Ασ. 7,8.
1668 .Ασ. Ασ. 7,9
1669 . Ησ. 5,7.
1670 . Ιω. 15,1.
1671 . Ησ. 4,2.
1672 . Δευτ. 32,2 .

281
Σε όλα τα παραπάνω εδάφια της Αγίας Γραφής φαίνεται η αξία της

Δημιουργίας, αλλά και η φροντίδα του Δημιουργού της γι’ αυτήν. Όλα αυτά
δημιουργούν σεβασμό και αγάπη για τη δημιουργία. Ο άνθρωπος τρέφεται
από τη γη. Πρέπει λοιπόν να τη φροντίζει, χωρίς να την εκμεταλλεύεται και να
αγαπά τους συνανθρώπους του ,τα ζώα και τα φυτά.
ιδ.O χριστιανισμός και η φύση
Η Αγία Γραφή, έχει οικολογικό χαρακτήρα. Αρχίζει από τη Δημιουργία του

υλικού κόσμου και καταλήγει στην τελειοποίησή του. Στη συνέχεια θα
εξετάσουμε τι λέει η Αγία Γραφή για τη φύση και τον υλικό κόσμο.
Η Δημιουργία του κόσμου. Ο αιώνιος Θεός τα εδημιούργησε όλα

ανεξαιρέτως1673. Η Αγία Γραφή δεν ασχολείται με τη δημιουργία των ουράνιων
αγγελικών δυνάμεων ,αλλά με τον δικό μας υλικό κόσμο. Κατ' αρχάς ο Θεός
εδημιούργησε εκ του μηδενός το σύμπαν, τον ουρανό και τη γη 1674. Η Γη
περιλαμβάνει την ξηρά και τις θάλασσες. Η θάλασσες και η ξηρά είναι καλές
,διότι έχουν σκοπιμότητα και χρησιμότητα1675.
Η δημιουργία των φυτών και των ζώων. Έκαμε ο Θεός να βλαστήσουν από
τη γη όλα τα είδη των δένδρων, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν το δένδρο
της ζωής και το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού1676. Ο ι.
συγγραφέας δε δίδει καμμία εξήγηση ως προς τον απαγορευμένο καρπό του
δέντρου της γνώσεως του καλού και του κακού. Ως προς τη σημασία του
σύμφωνα με διάφορες ερμηνείες δηλώνει: α) Την απόκτηση εμπειρίας του
ηθικού κακού (αμαρτίας). β) Την ηθική διάκριση του καλού από το κακό. γ) Τη
συνείδηση του φύλου και τη σεξουαλική επιθυμία. δ) Την αφύπνιση του
λογικού (νου). ε) Την προσωπική ,ηθική αυτονομία. στ) Την παγγνωσία και τη
δυνατότητα πραγματοποίησης των πάντων1677.
Εδημιούργησε ο Θεός τα ψάρια, τα ερπετά ,τα πτηνά1678, τα κήτη1679, τα
1673 . Σοφ. Σειρ. 18,1.
1674 . Γεν. 1,1.
1675 . Γεν. 1,10.
1676 . Γεν. 2,9.
1677 . Καλαντζάκης, Σ., Εν αρχή εποίησεν ο Θεός. Ερμηνευτική ανάλυση των περί
δημιουργίας διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2001,σ.403-411.
1678 . Γεν. 1,20.
1679 . Γεν. 1,21.

282
τετράποδα ,τα θηρία της ξηράς1680 και τα κτήνη, κατὰ γένος1681. Στη διήγηση
της δημιουργίας τονίζονται τα είδη των φυτών και των ζώων και η θαυμαστή
βιοποικιλότητα ,που βλέπουμε και η οποία δείχνει τη σοφία του Δημιουργού.
Τα είδη των φυτών και των ζώων τα έκανε διαφορετικά και συμπληρώνουν το
ένα το άλλο. Δεν έκανε είδη ατελή. Τα άτομα των ειδών είναι αρσενικά και
θηλυκά1682,1683. Για τούτο ο Θεός αξίζει να υμνείται από όλους1684. Όλα τα
θηρία και τα κατοικίδια ζώα ανήκουν στο Θεό1685. Ο Θεός γνωρίζει όλα τα
πτηνά και την πολύχρωμη βλάστηση των χωραφιών1686.
Ο Θεός αγαπά τη δημιουργία του. Η δημιουργία του υλικού κόσμου έγινε

από την αγάπη του Θεού. Ο Θεός αγαπά όλα τα δημιουργήματα και κανένα
από εκείνα, τα οποία εδημιούργησε, δεν το αποστρέφεται. Διότι ουδέποτε θα
εδημιουργούσε κάτι, εάν το μισούσε1687. Ο Θεός δημιούργησε τα πνεύματα
,αλλά και τα σαρκικά σώματα1688. Από το Θεό όλα τα αγγελικά τάγματα των
ουρανών και όλες οι φυλές της γης πήραν ύπαρξη και ονομασία1689. Η
προσωπική αγάπη του Θεού εκδηλώνεται και με την ευλογία των ζώων.
Ευλόγησε τα ζώα ο Θεός λέγοντας ,να γίνουν γόνιμα, να αυξάνονται ,να
πολλαπλασιάζονται και να γεμίσουν τα νερά των θαλασσών. Τα πετεινά
επίσης να πληθύνονται πάνω στη γη1690. Ο Δημιουργός συνήψε ακόμη

διαθήκη (όρκο) με τα ζώα. Τους υποσχέθηκε ,ότι δε θα καταστραφεί ποτέ
πλέον το ζωϊκό βασίλειο από νερά κατακλυσμού και δεν θα γίνει ποτέ
κατακλυσμός, για να καταστραφεί η Γη1691. Η αγάπη του Θεού για τα ζώα δεν
τελειώνει με τη δημιουργία και την ευλογία, αλλά συνεχίζεται με τη διαρκή
φροντίδα του. Έτσι ,«ο βρυχηθμός των μικρών λιονταριών είναι δέηση προς
1680 . Γεν. 1,24.
1681 .Γεν. 1,25.
1682. Σοφ. Σειρ. 42,24.
1683 . Σοφ. Σειρ. 42,25.
1684 . Σοφ. Σειρ. 42,25.
1685 . Ψαλ. 49,10.
1686 . Ψαλ. 49,11.
1687 . Σοφ. Σολ. 11,24.
1688 . Αρ. 16,22.
1689 . Εφ. 3,15.
1690 . Γεν. 1,22.
1691 . Γεν. 9,11.

283
το Θεό, για να τους δώσει τροφή»1692. «Η χώρα των Αιγυπτίων έβγαλε

βατράχους, οι οποίοι πηδούσαν και σύρονταν, φθάνοντας μέχρι τα βασιλικά
διαμερίσματα»1693. «Διέταξε ο Θεός και ήρθαν σκυλόμυγες και σκνίπες σε
όλη την έκταση της Αιγύπτου»1694.
Ο Ψαλμωδός υμνεί το Θεό για τη συνεχή προσωπική φροντίδα του προς

όλη τη γη και τον παρακαλεί να πληθύνει τα γεννήματα και τους καρπούς της
Γης1695. Οι πεδιάδες να πλημμυρίσουν από μεγάλη ευφορία1696. Τα όρη και τα
βουνά να παρουσιάσουν πλούσια βλάστηση1697. Οι κριοί των προβάτων να
ντυθούν με το νέο μαλλί τους1698. Να τον περιφρουρεί προσωπικά ,να τον
συντηρεί και να τον τρέφει1699. Να τον εγκαταστήσει επίσης σε πλούσιους
χλοερούς βοσκοτόπους και σε τόπους ευφορίας και αναψυχής1700.
Ο Παύλος κήρυξε στους ειδωλολάτρες τον αληθινό Θεό, λέγοντας : Ότι ο

Θεός έκαμε τον ουρανό ,τη γη ,τη θάλασσα και όλα όσα υπάρχουν 1701. Ότι
έστελνε από τον ουρανό ωφέλιμες βροχές και κατάλληλους καιρούς για
πλούσια καρποφορία και έδινε άφθονη τροφή και χαρά στις καρδιές των
ανθρώπων1702.
Ο άνθρωπος είναι ο βασιλιάς του έμβιου κόσμου. Η Αγία Γραφή

διακηρύσσει, ότι ο Θεός εδημιούργησε τον άνδρα και τη γυναίκα ,για να είναι
κυρίαρχοι των ψαριών, των πτηνών, των κτηνών και των ερπετών της γης. Ο
άνθρωπος πρέπει όμως να κυβερνά τον κόσμο με δικαιοσύνη, διότι ο Θεός
επροίκισε τον άνθρωπο με δικά του χαρακτηριστικά γνωρίσματα, ώστε να
είναι εικόνα του Θεού1703.
1692 . Ψαλ. 103,21.
1693 . Ψαλ. 104,30.
1694 . Ψαλ. 104,31.
1695 .Ψαλ. 64,11.
1696 .Ψαλ. 64,12.
1697 . Ψαλ. 64,13.
1698 . Ψαλ. 64,14 .
1699 . Ψαλ. 22,1.
1700 . Ψαλ. 22,2.
1701 . Πραξ. 14,15.
1702 . Πραξ. 14,17.
1703 . Γεν. 1,27.

284
Ο Θεός ευλόγησε τους ανθρώπους λέγοντας ,να πληθύνονται και να

γεμίσουν τη γη1704. Ο Θεός έκανε τον άνθρωπο κυρίαρχο πάνω στη φύση,
αλλά τον τρόπο της εξουσίας ο άνθρωπος τον παίρνει από το Θεό, αφού
είναι η εικόνα του Θεού1705. Ο Θεός με τη θεία του σοφία έπλασε τον
άνθρωπο, στον οποίο έδωσε το προσόν να είναι κύριος όλων των
δημιουργημάτων1706 και να εκδίδει δίκαιες αποφάσεις1707.
Η δικαιοσύνη, το έλεος και η ευσπλαχνία του Θεού συνδέονται με τα

δημιουργήματα του και με τη διακυβέρνησή τους. Διότι με δικαιοσύνη τα
πάντα επιβλέπει και κυβερνά ο Θεός. Έτσι εκείνον, ο οποίος δεν είναι
υπεύθυνος τιμωρίας, τον θεωρεί απαλλαγμένο της δικής σου καταδικαστικής
απόφασης1708. Η δύναμη του Θεού είναι το θεμέλιο της δικαιοσύνης 1709. Το
πρότυπο που πρέπει να έχει ο άνθρωπος ,ο οποίος κυριαρχεί στη φύση, δεν
πρέπει να είναι η εκμετάλλευση, αλλά η υπηρεσία. Διότι ο Ιησούς Χριστός
είπε ,ότι όποιος θέλει να είναι πρώτος στην εξουσία, θα γίνει τελευταίος απ’
όλους και υπηρέτης σε όλους1710.
ιε.Η θέση των ζώων και ο και προορισμός τους στο χριστιανισμό
Μετά τη δημιουργία του αβιοτικού περιβάλλοντος και των φυτών ,ο Θεός

προχώρησε στη δημιουργία των ζώων. «Και εδημιούργησε ο Θεός τα θηρία
της γης κατά τα είδη αυτών, και τα κτήνη κατά τα είδη αυτών και όλα τα
ερπετά της γης κατά τα είδη αυτών. Και είδεν ο Θεός ότι είναι καλά, σκόπιμα
και χρήσιμα »1711. Τα ζώα είναι πολυπλοκότερα από τα φυτά ως προς την
κατασκευή των ιστών και των οργάνων τους. Ο άνθρωπος κυριαρχεί πάνω
στα φυτά και στα ζώα ,σύμφωνα με την Π. Διαθήκη. «Σας δίνω τη δύναμη να
είστε κύριοι και εξουσιαστές των ψαριών ,των πτηνών ,των κτηνών και των
ερπετών»1712. Τη σειρά αυτή η επιστήμη της οικολογίας ονομάζει τροφικές
αλυσίδες και οικολογικές πυραμίδες. Στον Παράδεισο ο άνθρωπος ήταν
1704 . Γεν. 1,28.
1705 . Σοφ. Σολ. 9,1.
1706 . Σοφ. Σολ. 9,2.
1707 . Σοφ. Σολ. 9,3.
1708 . Σοφ. Σολ. 12,15.
1709 .Σοφ. Σολ. 12,16.
1710 . Μαρκ. 9,35.
1711 .Γεν.1, 25.
1712 . Γεν.1, 28.

285
χορτοφάγος : «Έχω δώσει στην κυριότητά σας όλα τα ειδη του χόρτου, και
κάθε δένδρο, το οποίο φέρει καρπό για τροφή σας »1713. Η κρεοφαγία
επεβλήθη στον άνθρωπο ,μετά τον κατακλυσμό : «Κάθε τι που ζεί και κινείται
πάνω στη γη, θα είναι για τη διατροφή σας» 1714. «Πλην όμως κρέας μαζί με
το αίμα, δε θα φάτε »1715. «Ο Θεός οδήγησε στον Αδάμ όλα τα θηρία και όλα
τα πτηνά για να τους δώσει το κατάλληλο όνομα»1716.
Στη συνέχεια ανακήρυξε ο Θεός τον άνθρωπο βασιλιά σε όλα τα επίγεια

δημιουργήματά του1717. «Τα πάντα υπέταξε κάτω από την εξουσία του, όχι
μόνο τα κατοικίδια ζώα, πρόβατα και βόδια, αλλά και αυτά ακόμη τα άγρια
θηρία της υπαίθρου1718,τα ταχύτατα πτηνά, που διασχίζουν τους ουρανούς.
Ο Θεός επίσης μεριμνά για τα ζώα. Η μέριμνα του Θεού δε σταματά για τα
ζώα, μόνο στη δημιουργία τους. «Μπορεί να τους αφαιρέσει τη ζωογόνο πνοή
και και να επιστρέψουν στο χώμα»1719. «Στέλνει όμως πάλι σ’αυτά το ζωογόνο
πνεύμα του και αναδημιουργούνται»1720. Ο Θεός μεριμνά για τα ζώα κατά τον
κατακλυσμό και διατάσσει το Νώε να τα βάλει στην κιβωτό. Η διάρρηξη της
σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό είναι ένα βήμα προς την εξαφάνιση των
φυτών και των ζώων : «Όλη η χλόη του αγρού θα ξηρανθεί. Εξαφανίστηκαν
τα κτήνη και τα πτηνά»1721. «Κατάστρεψαν τον αμπελώνα μου»1722.
Πάμπολλες είναι οι αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη περιστατικών, όπου
έχουμε έλλειψη βλάστησης, εξαφανίσεις ειδών, ανομβρίες, σεισμούς,
πυρκαγιές κλπ. Η αμαρτία των ανθρώπων σήμερα έχει πλεονάσει τόσο, ώστε
θυμόμαστε καταστάσεις της Παλαιάς Διαθήκης. «Ένεκα της κακής απέναντί
μου συμπεριφοράς κατάστραφηκε όλη η χώρα1723. Σήμερα, μεγάλος αριθμός
ζωικών και φυτικών ειδών απειλούνται με εξαφάνιση. Η ποικιλομορφία των
οργανισμών αυτών φανερώνει το μεγαλείο του Δημιουργού. Η απόδειξη της
αγάπης του Θεού, είναι η Δημιουργία.
1713 . Γεν. 1,29.
1714 . Γεν. 9,3.
1715 . Γεν. 9,4.
1716 . Γεν. 2,19.
1717 . Ψαλ. 8,7.
1718 .Ψαλ. 8,8.
1719 . Ψαλ. 103,29.
1720 . Ψαλ. 103,30.
1721 . Ιερ. 12,4.
1722 . Ιερ. 12,10.
1723 . Ιερ. 12,11.

286
ιστ.Οι σχέσεις του ανθρώπου προς το περιβάλλον σύμφωνα με τη

Βίβλο και τους Πατέρες
Παρακάτω αναφέρονται διάφορα χωρία της Βίβλου και των πατέρων, τα

οποία μπορούν να επεκταθούν για το περιβάλλον. Από τις αναφορές αυτές
συμπεραίνεται, ότι ο άνθρωπος είναι ο ηγεμόνας των ζώων, των φυτών και
του αβιοτικού περιβάλλοντος (πετρωμάτων, εδάφους ,νερού ,αέρα κλπ.). Το
σώμα του ανθρώπου είναι πλασμένο από ύλη («χώμα»). Ο άνθρωπος επίσης
μιμούμενος το Θεό, κατασκευάζει σπίτια, τείχη ,πόλεις ,λιμάνια, πλοία κλπ. Το
περιβάλλον του ανθρώπου (ο ουρανός ,η γη ,η θάλασσα και το σύμπαν
ολόκληρο) δηλώνουν την ύπαρξη του Θεού ,του τεχνίτη της κτίσης. Η κτίση
είναι ένα υπέροχο καλλιτέχνημα μέσω του οποίου ,ο άνθρωπος μπορεί να
γνωρίσει το Δημιουργό.
Ο Θεός εδημιούργησε τον άνθρωπο, σύμφωνα με την δική του εικόνα και
να έχει τη δυνατότητα να μοιάσει με αυτόν. Ο άνθρωπος (άνδρας και
γυναίκα), θα είναι οι άρχοντες όλης της Γης1724. Ο Θεός είπε στον άνδρα και
στη γυναίκα : Να αυξάνεστε να πληθύνεστε,να γεμίσετε όλη την Γη και να
γενείτε κύριοι αυτής1725. Ο Θεός έδωσε στους ανθρώπους όλα τα είδη των
ποωδών φυτών ,τα οποία παράγουν σπέρματα και κάθε είδος δένδρου, το
οποίο παράγει καρπούς, για τη διατροφή τους. Όλα τα ποώδη φυτά και οι
καρποί των δένδρων, θα χρησιμοποιούνται για τη διατροφή των
1726
ανθρώπων . Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο ως ζώσα υλικοπνευματική
ύπαρξη1727. Ύστερα, πήρε ο Θεός τον άνθρωπο και τον έβαλε στον
παράδεισο1728. Ο Θεός έδωσε εντολή στον Αδάμ λέγοντας : «Από το δένδρο
όμως του καλού και κακού δε θα φάτε. Την ημέρα κατά την οποία θα φάτε
από τον καρπό του, θα πεθάνετε σωματικά και θα χωριστείτε από εμένα »1729.
Πριν όμως ο Θεός δημιουργήσει την Εύα, οδήγησε μπροστά στον Αδάμ όλα
τα θηρία και όλα τα πτηνά, για να τους δώσει το κατάλληλο όνομα1730. Ο όφις
(ο διάβολος με μορφή φιδιού)1731, τότε είπε στην Εύα: «Κατά την ημέρα, κατά
1724 . Γεν. 1,26.
1725 . Γεν. 1,28.
1726 . Γεν. 1,29 .
1727 . Γεν. 2,7.
1728 . Γεν. 2,15.
1729 . Γεν. 2,17.
1730 . Γεν. 2,19.
1731 . Γεν. 3,1.

287
την οποία θα φάτε από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού θα
είστε και σεις σαν θεοί»1732. Η Εύα πήρε καρπό από το δένδρο έφαγε αυτή
και έδωσε και στον άνδρα της1733. Μετά το γεγονός αυτό ο Θεός είπε προς τη
γυναίκα : «Με πόνους θα γεννάς τα παιδιά σου, θα εξαρτάσαι πάντοτε από
τον άνδρα σου και αυτός θα είναι ο κύριός σου»1734. Στον Αδάμ είπε : «Με
λύπη και κόπο θα κερδίζεις την τροφή σου από τη γη»1735. Διότι ο άνθρωπος
αδιαφόρησε για τη βούληση του Θεού και αυτονομήθηκε. «Αγκάθια και
τριβόλια θα αναπτύσσονται στη γη και θα τρέφεσαι με τα χόρτα του
αγρού»1736. Τα ζιζάνια θα μειώνουν την παραγωγή, επειδή ο άνθρωπος δεν
υπάκουσε στην εντολή του Θεού. «Όταν πεθάνεις θα επιστρέψει το σώμα σου
στη γη, από την οποία έχει πλασθεί»1737. Ο Θεός υπενθυμίζει στον άνθρωπο
την υλική κατασκευή του σώματός του. Μετά ο Θεός έδιωξε τους
πρωτόπλαστους από τον παράδεισο1738.
Σε άλλο χωρίο της Γένεσης αναφέρεται επίσης ,ότι θα είναι επίπονη η

παραγωγή των αγαθών στη γη1739. Ο Ψαλμωδός αναφέρει, ότι στις θάλασσες
υπάρχουν αναρίθμητα ψάρια και ζουν μικρά και μεγάλα ζώα1740. Ο
ευαγγελιστής Ματθαίος επίσης επισημαίνει ,ότι ο ήλιος ανατέλλει για τους
πονηρούς και για τους αγαθούς και η βροχή στέλνεται για τους δίκαιους και
για τους άδικους1741.
Ο Αθηναγόρας αναγνωρίζει το Θεό ως τον τεχνίτη της κτίσης. Η τελευταία

παρομοιάζεται με καλλιτέχνημα, μέσω του οποίου ο άνθρωπος μπορεί να
γνωρίσει το Δημιουργό1742. Το Θεό μπορεί να τον γνωρίσει ο άνθρωπος
διαμέσου της κτίσεως. Η σοφία του Θεού διαπιστώνεται από την κατασκευή
1732 . Γεν. 3,5.
1733 .Γεν. 3,6.
1734 .Γεν. 3,16.
1735 . Γεν. 3,17.
1736 . Γεν. 3,18.
1737 .Γεν. 3,19.
1738 . Γεν. 3,22.
1739 .Γεν. 5,29.
1740 . Ψαλ. 103,25.
1741 . Ματθ. 5,45.
1742 . Αθηναγόρα , PG 6, 920A. (https://www.pemptousia.gr/2015/03/to-perivallon-kata-ti-

didaskalia-ton-pateron/
288
και τη διανομή των φλεβών ,των αρτηριών και των άλλων μερών του
σώματος. Όλα αυτά τα τμήματα είναι ένδειξη της πρόνοιας του Θεού 1743. Ο
ουρανός ,η γη ,η θάλασσα και το σύμπαν ολόκληρο δηλώνουν την ύπαρξη
του Θεού1744.
Όλα τα μέλη του ανθρώπινου σώματος π.χ. η κεφαλή ,οι οφθαλμοί ,τα
πόδια κλπ. είναι φτιαγμένα από το Θεό για να είναι χρήσιμα1745. Τα
παρακάτω παραδείγματα δείχνουν ,ότι ο Θεός έχει ρυθμίσει σοφά τη
φυσιολογία των φυτών και τη συμπεριφορά των ζώων. Έτσι, η βροχή στο
αμπέλι γίνεται κρασί και στην ελιά λάδι, ενώ στα άλλα φυτά σχηματίζει
διαφορετικούς χυμούς. Από τη γη αναπτύσσονται διάφοροι καρποί. Οι ηλιακές
αχτίνες αναπτύσσουν άλλα φυτά ταχύτερα και άλλα βραδύτερα. Τα μυρμήγκια
και οι μέλισσες είναι ζώα φιλόπονα. Οι μέλισσες είναι φιλάλληλες. Τα
περιστέρια είναι ακέραια στο χαρακτήρα και οι όρνιθες είναι αμέριμνες1746.
Ο Θεός έδωσε τις τέχνες και τις επιστήμες στον άνθρωπο, όπως την
υφαντική ,την ποικιλτική, την ιατρική, την πλοήγηση των σκαφών και τη
ζωγραφική1747. Ο άνθρωπος μιμούμενος το Θεό, δημιουργεί σπίτια, τείχη
,πόλεις ,λιμάνια, πλοία ,ναυπηγεία ,όπλα, χάρτες του ήλιου, της σελήνης και
των αστεριών και απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων. Ο οικοδόμος επίσης
χρειάζεται το χαλκουργό, ο τελευταίος τον τεχνίτη που εξορύσσει τα μέταλλα,
οι υλοτόμοι τους γεωργούς κ.ο.κ.1748.
Ο άνθρωπος είναι ο ηγεμόνας των ζώων π.χ. των αιγών ,των ίππων ,των
ημιόνων ,των καμήλων, των σκύλων ,των προβάτων, των βοδιών κλπ 1749. Ο
άνθρωπος με την ελεύθερη βούλησή του (προαίρεση) μπορεί να επιλέγει
οτιδήποτε. Αντίθετα, η μέλισσα φτιάχνει το μέλι χωρίς συλλογισμούς ,επειδή
έχει εκπαιδευτεί από τη φύση1750. Δε γεννήθηκε κανείς αγαθός, αλλά με τη
γνώμη του και την προαίρεσή του ,μπορεί να διορθώσει αυτά που μπορεί 1751.
Ο Παύλος παρατηρεί ,ότι όπως εφορέσαμε τα ιδιώματα του χωματένιου
ανθρώπου ,έτσι θα φορέσομε και τα ιδιώματα του επουράνιου ανθρώπου και
1743 . Θεοδώρητου Κύρου , Περί προνοίας , λόγος 5, PG 83, 637 AD.
1744. Γρηγορίου Νύσσης ,6,14, PG35, 740C.
1745 . Ι.Χρυσοστόμου , Εις αδριάντας, ομιλία 12 ,4,PG 49, 125.
1746 . ό.π.,12 ,4,PG 49, 129.
1747 . Γρηγορίου Νύσσης , Κατά Ευνομίου,αντιρρητικός λόγος 12 , PG 45, 972AD
1748 . Θεοδώρητου Κύρου , Εις την γένεσιν PG 80 ,105 .
1749 . Θεοδώρητου Κύρου , Περί προνοίας , λόγος 5, PG 83, 637 AD .
1750 . Ι.Χρυσοστόμου, Εις αδριάντας 12, PG 49, 130
1751 . Ι.Χρυσοστόμου, Εις την προδοσίαν του Ιούδα,ομιλία 1 PG 49 ,377.

289
θα γίνομε εικόνα του Θεού1752. Επίσης διδάσκει ,ότι το νεκρό σώμα του
ανθρώπου θα αναστηθεί άφθαρτο1753. Ο Ιωάννης αναφέρει ακόμη, ότι η
αστείρευτη πηγή του πνευματικού νερού ,θα αναβλύζει πάντοτε και θα χαρίζει
στον άνθρωπο την αιώνια ζωή1754. Ο Μάξιμος ο ομολογητής τονίζει ,ότι ο
άνθρωπος αποτελείται από ψυχή και σώμα. Ο άνθρωπος πρέπει να φροντίζει
την ψυχή του ,γιατί θα θεοποιηθεί με τις αρετές κατά την συντέλεια του
κόσμου1755.
ιζ.Η ορθοδοξία και το περιβάλλον
O Απόστολος Παύλος τονίζει, ότι «δια του Θεού Λόγου εκτίσθηκαν τα

πάντα»1756. «Ο Θεός Λόγος υπάρχει πριν από όλα και τα πάντα
1757
κυβερνούνται από αυτόν» . Όλος ορατός κόσμος εδημιουργήθηκε από το
Θεό και κατά τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας προέρχεται «ἐκ τοῦ μή
ὄντος»1758. Δηλαδή η δημιουργία δεν είναι άκτιστη ,διότι δεν προέρχεται από
τη θεία ουσία, αλλά από τη θεία βούληση1759. Η δημιουργία αποκτά την αξία
της μόνον ως έργο του Δημιουργού1760. Ο κόσμος που ζούμε είχε μια αρχή και
απειλείται με αφανισμό, αφού δεν είναι αιώνιος. Για να ζήσει συνεπώς, ο
κόσμος θα πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή κοινωνία με το δημιουργό του. Κάθε
1752 . Α΄ Κορ. 15,49.
1753 .Α΄ Κορ. 15,42.
1754 . Ιω. 4,14.
1755 . Μάξιμου ομολογητού , Μυσταγωγία 7, PG 91, 684D - 688B. : «…καὶ κόσμον αὖθις
τὸν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, ἄνθρωπον· ψυχῆς γὰρ λόγον ἐπέχειν ἔλεγε τὰ νοητά, ὥσπερ καὶ ἡ
ψυχὴ τῶν νοητῶν· καὶ σώματος τύπον ἐπέχειν τὰ αἰσθητά, ὥσπερ καὶ τῶν αἰσθητῶν τὸ
σῶμα…μυστικῶς καθ᾽ ἕνωσιν αὐτοῖς ἐντεθείσης φιλικῆς συγγενείας ἀποφανθῆναι, …κατὰ τὸν
καιρὸν τῆς ἐλπιζομένης καθολικῆς συντελείας, καθ᾽ ἣν καὶ ὁ κόσμος, ὡς ἄνθρωπος, τῶν
φαινομένων τεθνήξεται, καὶ πάλιν ἀναστήσεται …Ψυχῆς μὲν ὅση δύναμις ἐπιμελείσθω τῆς
ἀθανάτου καὶ θείας καὶ θεοποιηθησομένης ἐξ ἀρετῶν, καὶ σαρκὸς καταφρονείτω τῆς
ὑποκειμένης φθορᾷ καὶ θανάτῳ…».
1756 . Κολ. 1,16.
1757 . Κολ. 1,17.
1758 . Β΄ Μακ. 7,28. : «ἀξιῶσε, τέκνον, ἀναβλέψαντα εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὰ ἐν
αὐτοῖς πάντα ἰδόντα, γνῶναι ὅτι ἐξ οὐκ ὄντων ἐποίησεν αὐτὰ ὁ Θεὸς καὶ τὸ τῶν ἀνθρώπων
γένος οὕτως γεγένηται».
1759 . Μαξίμου Ομολογητού, Μυσταγωγία ΡG 91,664 D.
1760 . Ν.Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία κατά τον Μάξιμο τον Ομολογητή, Αθήνα
1980, σσ. 49-50.
290
διακοπή της κοινωνίας αυτής σημαίνει τον αφανισμό του κόσμου (θέση της
πατερικής διδασκαλίας για τη δημιουργία του κόσμου)1761.
ιη.Η ορθοδοξία και τα οικολογικά προβλήματα
Ο άνθρωπος πλάστηκε στο τέλος, αφού δημιουργήθηκε ολόκληρος ο

υπόλοιπος κόσμος. Ο άνθρωπος πλάστηκε με υλικό από την υλική
δημιουργία. Ο Θεός έκτισε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και ομοίωσή Του. Για
τούτο οι Πατέρες της Εκκλησίας θεωρούν, ότι ο άνθρωπος αποτελεί κρίκο
μεταξύ του Θεού και του υλικού κόσμου. Αυτός είναι ο προορισμός του
ανθρώπου, ο οποίος τον καθιστά πιο σημαντικό και από τους αγγέλους ,οι
οποίοι δε μετέχουν στην υλική κτίση1762. Πρέπει να σημειωθεί ,ότι οι
πνευματικές πτυχές του οικολογικού προβλήματος είναι : α) Η έξαρση του
λογικού στοιχείου, του σκέπτεσθαι στον άνθρωπο ,το οποίο κατά τη
Δημιουργία και την Πατερική γραμματεία οφείλεται στο γεγονός ,ότι ο
άνθρωπος δημιουργήθηκε κατά την εικόνα του Θεού και, ότι είναι ο μόνος
λογικός, ενώ τα ζώα είναι «άλογα»1763. β) Η ατομοκρατική θεώρηση του
ανθρώπου και των όντων σημαίνει ,ότι όλα τα όντα υπηρετούν τον
άνθρωπο1764. γ) Η ευδαιμονιστική αντίληψη της ζωής. Τούτο σημαίνει ,ότι ο
κάθε ανθρωπος έχει δικαίωμα να χρησιμοποιεί τον υλικό κόσμο, για να
επιτύχει την ατομική ή την ομαδική ευδαιμονία, πράγμα που δημιουργεί έναν
ανταγωνισμό διεκδικήσεων, παροχών και απoλαύσεων ,με παραθεώρηση
των συνεπειών για το φυσικό περιβάλλον1765. Ο άνθρωπος έχει πολλά κοινά
με τα ζώα, όπως δέχεται η επιστήμη της βιολογίας. Αυτό που διακρίνει τον
άνθρωπο από τα ζώα είναι ,ότι τα τελευταία χρησιμοποιούν τη νοημοσύνη, για
να προσαρμοσθούν στο φυσικό τους περιβάλλον, ενώ ο άνθρωπος δεν
αρκείται στην προσαρμογή του ,αλλά συνδυάζει το «λογικό», το «κυριαρχικό»
και το «αυτεξούσιο». Τα τρία αυτά στοιχεία κατά την Πατερική παράδοση
αποτελούν το «κατ' εικόνα». Ο άνθρωπος, συνεπώς, ως εικόνα του Θεού,
παίρνει στα χέρια του το φυσικό του περιβάλλον, για να το μεταμορφώσει και
να του βάλλει την προσωπική του σφραγίδα. Ο άνθρωπος δηλαδή μπορεί να
μεταπλάσει το φυσικό περιβάλλον, για να το χρησιμοποιήσει ο ίδιος ή για να
1761 . Ζηζιούλα, Ι., Η ορθοδοξία και το πρόβλημα της προστασίας του φυσικού
περιβάλλοντος,στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997,σ. 33.
1762 . ό.π., σ.34.
1763 . ό.π., σσ.29,30.
1764 . ό.π., σσ.30,31.
1765 .ό.π., σ.31.

291
το φέρει σε κοινωνία με το Θεό1766. Είναι χαρακτηριστικό ,ότι η πρώτη εντολή

που δόθηκε από το Θεό στον άνθρωπο, ήταν η εντολή της σχέσεώς του με το
φυσικό περιβάλλον. Σήμερα ο άνθρωπος αρνείται να αγκαλιάσει με αγάπη
τους συνανθρώπους του ,αλλά και το περιβάλλον1767.
Η κτίση έχει υποδουλωθεί στη φθορά όχι βέβαια με τη θέλησή της, αλλά
από το Θεό, ο οποίος την υπέταξε στη φθορά1768. Όλη η κτίση που πλάσθηκε
εκ του μη όντος από το Θεό, όταν είδε τον Αδάμ να αποστασιοποιείται από
Εκείνον και να απομακρύνεται από τον παράδεισο, δεν ήθελε πια να υποταγεί
στον παραβάτη1769. «Ο ήλιος δεν ήθελε να λάμψει, η σελήνη δεν ανεχόταν να
φέγγει, τα άστρα προτιμούσαν να μη φανούν στα μάτια του, οι πηγές δεν
είχαν σκοπό να αναβλύζουν νερό. Τα ποτάμια δεν ήθελαν να κυλούν, ενώ ο
αέρας μελετούσε να συσταλεί και να μη δώσει αναπνοή στον άνθρωπο που
επαναστάτησε κατά του Θεού. Τα θηρία και όλα τα ζώα της γης, όταν τον
είδαν γυμνό από την προηγούμενη δόξα του, τον περιφρόνησαν και
σκληρύνθηκαν όλα αμέσως εναντίον του. Ο ουρανός με το δίκιο του έκανε να
κινηθεί για να πέσει πάνω του και η γη δεν ανεχόταν να τον κουβαλάει πάνω
στους ώμους της»1770.
Ο Θεός όταν έδωσε εντολή στον Αδάμ του είπε ,ότι από το δένδρο της
γνώσεως του καλού και κακού δεν πρέπει να φάει1771. Μετά την πτώση του
ανθρώπου, ο Θεός, υπέταξε την κτίση στη φθορά1772. Έτσι, όλη η κτίση
στενάζει και πονεί πολύ μέχρι σήμερα1773. Η κτίση όμως θα ελευθερωθεί από
τη φθορά και το θάνατο και άφθαρτη θα λάβει μέρος στη β παρουσία του
Κυρίου1774.
1766 . Ζηζιούλα, Ι., Η ορθοδοξία και το πρόβλημα της προστασίας του φυσικού
Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997, σ.35.
1767 . ό.π., σ.36.
1768 .Ρωμ. 8,20.
1769 . Κεσελόπουλου , Α., Η οικολογική κρίση ως πνευματική, στα πρακτικά του

1770 . Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, Λόγοι ηθικοί 1, 2, SC122, σ.190.
1771 . Γεν. 2,17.
1772 . Ρωμ. 8,20.
1773 . Ρωμ. 8,22.
1774 . Ρωμ. 8,21.

292
Πρέπει να αναφερθεί ,ότι τα μαθηματικά και οι φυσικές επιστήμες ,έχουν

κατά το φιλόσοφο Καρτέσιο σκοπό να κάνουν τον άνθρωπο εξουσιαστή της
υλικής φύσεως και την υλική φύση υπηρέτη του άνθρωπου1775.
ιθ.Η ορθοδοξία και η προστασία του περιβάλλοντος
Η οικολογική κρίση η οποία οφείλεται στη διάκριση του ανθρώπου και της
κτίσεως, δεν υιοθετείται από τη βιβλική παράδοση. Διότι ο άνθρωπος βαδίζει
προς την ανακαίνιση και τη σωτηρία μαζί με την κτίση (καινὴ κτίσις)1776,1777. Ο
άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος υπογραμμίζει, πως ο επίγειος παράδεισος
ήταν «ὁ τύπος τῆς ἄνω Ἱερουσαλήμ, τό δένδρο τῆς αἰώνιας ζωῆς, πού εἴναι ὁ
Θεός»1778.
Σημειωτέον ,ότι η κατασκευή των ναών, η αγιογραφία, η εκκλησιαστική

μουσική, ο κοινοβιακός μοναχισμός και η επιστήμη της θεολογίας έχουν
μεγάλη σχέση με την οικολογία. Να τονιστεί ,ότι το φυσικό περιβάλλον
μνημονεύεται στη θεία λατρεία (εσπερινούς ,όρθρους, λειτουργίες) και στα
μυστήρια της θείας ευχαριστίας ,του βαπτίσματος, του χρίσματος, του γάμου
και του ευχελαίου. Τα μυστήρια της Εκκλησίας, όπως το Βάπτισμα, η θεία
Ευχαριστία κλπ. δεν έχουν ως σκοπό τον καθαγιασμό της υλικής δημιουργίας,
αλλά αποτελούν μέσα για τη σωτηρία της ψυχής1779. Οι ορθόδοξοι πιστοί
πηγαίνουν στην Εκκλησία τους τα δώρα της δημιουργίας και τους καρπούς
των κόπων τους ,το λάδι, το νερό, το κρασί, τα φρούτα κλπ. για να
αναφερθούν στην ευχαριστία και να ενσωματωθούν στο σώμα του Χριστού,
επάνω στην Αγία Τράπεζα. Η χρησιμοποίηση της ύλης, των χρωμάτων ,του
λιβανιού κλπ., δείχνει ότι δε μπορεί να νοηθεί αποκομμένος ο άνθρωπος από
το φυσικό του περιβάλλον ,το οποίο θα πάρει μαζί του στη βασιλεία τού
Θεού1780.
1775 .Ζηζιούλα, Ι., Η ορθοδοξία και το πρόβλημα της προστασίας του φυσικού
Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997, σ. 28.
1776 . Β Κορ. 5,17.
1777 . Κεσελόπουλου Α., Η οικολογική κρίση ως πνευματική, στα πρακτικά του

1778 . Συμεών του νέου θεολόγου, Λόγοι ηθικοί 2 3, SC 122, σ. 346.
1780 . ό.π., σ. 36.

293
Ο ασκητικός τρόπος ζωής και η νηστεία κάνει τον άνθρωπο πνευματικό

,ενώ η άνεση και η πολυτέλεια τον ταυτίζουν με τη γήϊνη πλευρά του και
αφανίζουν την πνευματική. Αυτός ο τρόπος ζωής τον προφυλάσσει από τη
σπατάλη και την τρυφή ,πού εξαντλούν τους φυσικούς πόρους στερώντας
τους από τους ενδεείς1781. Ο ορθόδοξος Μοναχισμός δεν αποτελεί όμως
υπόδειγμα γενικής εφαρμογής. Για να λύσομε το οικολογικό πρόβλημα
,πρέπει να νομοθετήσομε απαγορευτικά για τις ενέργειες ,που βλάπτουν το
φυσικό περιβάλλον. Χρειάζεται όμως και η συγκατάθεση των λαών. Π.χ. η
ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε να επιτρέψει την επαναλειτουργία
βιομηχανιών στην Αττική, όπου είχε απαγορευθεί αυτό ,λόγω των
διαμαρτυριών των πολιτών που έχασαν τη δουλειά τους επειδή έκλεισαν τα
εργοστάσια1782. Ο ασκητισμός προστατεύει τον ελεύθερο άνθρωπο από την
ιδεολογία της κατανάλωσης και τον ωθεί στο πνεύμα της αλληλεγγύης προς
την Ανθρωπότητα1783.
Η νηστεία είναι εντολή ζωής, που δόθηκε στον Αδάμ ,όταν βρισκόταν στον
παράδεισο1784. Η εντολή του θεού που δόθηκε για νηστεία προς τον
άνθρωπο ήταν : «Από όλα τα καρποφόρα δένδρα που υπάρχουν στον
παράδεισο, να τρώτε. Από το δένδρο όμως της γνώσεως του καλού και κακού
δεν πρέπει να φάτε. Κατά την ημέρα κατά την οποία θα φάτε από τον καρπό
του, θα χάσετε το δικαίωμα της αθανασίας, θα πεθάνετε σωματικά και θα
χωριστείτε από εμένα, που σας έδωσα τη ζωή.»1785. Ο θεσμός της νηστείας
σχετίζεται με την οικολογία, διότι αντιτίθεται στην κατανάλωση. Η αποχή από
το κρέας έχει ως στόχο να προστατευθούν, για κάποιο διάστημα τα ζώα ,που
καταναλώνει ο άνθρωπος1786.
«Η αλόγιστος καί ευδαιμονική χρήση της υλικής δημιουργίας υπό του

ανθρώπου ,με την βοήθεια της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου έχει
ήδη αρχίσει να επιφέρει ανεπανόρθωτη καταστροφή στο φυσικό περιβάλλον.
1781 . Ζήση, Θ., Ο σκοπός και η χρήση του κόσμου κατά την πίστη της εκκλησίας, στα
πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη
1997,σ. 153.
1783 . Καραμέρη, Α., Περιβαλλοντική ηθική η αρμονία στη σχέση άνθρωπος - περιβάλλον,
στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη
1997,σ.197.
1784 . Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία 13, ΡG 151,157C.
1785 . Γεν. 2,16-17.
1786 .Πατριάρχου Αντιοχείας Ιγνατίου, «Ορθοδοξία κα διάσωση της δημιουργίας. Μια

ορθόδοξη αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος», περ. Επίσκεψις, τευχ. 415, Γενεύη
1989, σ. 12.
294
Η Ορθόδοξος Εκκλησία, καλεί πάντας τους Ορθοδόξους όπως αφιερώσουν

τήν πρώτην Σεπτεμβρίου εκάστου έτους εις προσευχάς καί δεήσεις υπέρ της
διασώσεως της δημιουργίας του θεού και εις ενστερνισμόν της πρός τήν
φύσιν στάσεως, τήν οποίαν υπαγορεύει η θεία Ευχαριστία και η ασκητική
παράδοσις της Εκκλησίας»1787.
«Η άσκηση, η ολιγοδεΐα και κυρίως ο προσανατολισμός του ανθρώπου

προς τα πνευματικά δύνανται να συμβάλουν στην αντιμετώπιση του
οικολογικού προβλήματος. Εμφανέστατη δε απόδειξις τούτου είναι η
παραδείσια τω όντι κατάστασις του περί τας μονάς φυσικού περιβάλλοντος.
Οι μοναχοί σέβονται την δημιουργίαν και την κτίσιν δια τούτο και δεν την
κακοποιούν»1788.
Ο σημερινός άνθρωπος παρασύρεται σε αλόγιστη σπατάλη των φυσικών

πόρων και του φυσικού πλούτου. Για να διορθωθεί όμως αυτό θα πρέπει η
σχέση του ανθρώπου προς το φυσικό περιβάλλον και προς το συνάνθρωπό
του να είναι φιλική και ασκητική1789. Την αποφυγή της σπατάλης τη
συνέστησε και ο Κύριος : «Αφού εχόρτασαν όλοι, είπε ο Ιησούς στους
μαθητάς του. Μαζέψτε τα κομμάτια που περίσσεψαν, για να μη χαθεί
τίποτε»1790.
Ο άνθρωπος είναι κυρίαρχος και ηγεμόνας της κτίσης. Θα πρέπει όμως να

εκπαιδευτεί μέσω της κτίσης ,μαθαίνοντας τα μυστικά της ,σεβόμενος τη θεϊκή
ιερότητα της. Αν ο άνθρωπος διακόψει την ορθή σχέση με την κτίση και
επιζητήσει να την κυριεύσει ,τότε θα οδηγηθεί στην αυτοκαταστροφή 1791. Ο
Θεός εδημιούργησε τον άνθρωπο, σύμφωνα με τη δική του εικόνα, και να έχει
τη δυνατότητα να μοιάσει με το Θεό. «Ο άνδρας και η γυναίκα, θα είναι
κύριοι των ψαριών ,των πτηνών ,των ερπετών »1792. Ο Θεός έπλασε τον
άνθρωπο με χώμα από τη γη και ενεφύσησε στο πρόσωπο του την αθάνατη
ψυχή1793. Μετά ο Θεός ετοποθέτησε τον άνθρωπο στον παράδεισο1794.
1787 . Μήνυμα των Προκαθημένων των Αγιωτάτων Ορθοδόξων Εκκλησιών. περ.

Ορθοδοξία, τομ. Α', Θεσσαλονίκη 1994, σ. 87.
1788 . Μήνυμα της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Δημητρίου στο
Περιβαλλοντολογικό Συνέδριο στην Πάτμο , 1988.
1789 . Ματσούκα Ν. ,Το πρόβλημα του κακού. Θεσσαλονίκη 1986, εκδ. Πουρναρά, σ. 83-85.
1790 . Ιω. 6,12.
1791 .Ματσούκα Ν., Οι οικολογικές διαστάσεις στις ομιλίες της Εξαημέρου του Μ. Βασιλείου,
Οικολογία και Εκκλησία, Αθήνα 1999, εκδόσεις Ηλίβατον. σ. 64.
1792 . Γεν. 1,26.
1793 . Γεν. 2,7.
1794 . Γεν. 2,15.

295
Αργότερα ο Θεός, υπέταξε τη φύση στη φθορά, μετά την πτώση του
ανθρώπου1795. Έτσι όλη η κτίση στενάζει και πονεί πολύ μέχρι σήμερα1796.
Ο άνθρωπος πρέπει να κινηθεί από το κατ’ εικόνα προς το καθ’ ομοίωση

,για να είναι αρμονική η σχέση του με τη φύση. Η σχέση αυτή έχει διαταραχθεί
λόγω της πτώσεως του ανθρώπου. Ο άνθρωπος πρέπει να είναι πιστός και
συνετός οικονόμος (επιστάτης και φύλακας της κτίσης)1797. Ο Θεός είναι αυτός
που δίνει στον άνθρωπο επάρκεια (αυτάρκεια) στα υλικά αγαθά1798. Η
ευσέβεια επίσης του ανθρώπου είναι αξιέπαινη ,όταν όμως ακολουθείται από
την ολιγάρκεια1799. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να αποταμιεύει θησαυρούς
επίγειους1800, να είναι πλεονέκτης1801, αλλά να επιδιώκει το λογικό κέρδος1802.
Ο άνθρωπος θα πρέπει να σέβεται τη φύση ολόκληρη και το ζωϊκό και φυτικό
της κόσμο. Θα πρέπει ο άνθρωπος να σκέπτεται τις συνέπειες των τεχνικών
ενεργειών του. Να επιδιώκει την ολιγάρκεια (εγκράτεια)1803 ,και όχι τη
σπατάλη, που εξαφανίζει τα αγαθά με τα οποία άλλοι θα μπορούσαν να
ζήσουν. Πολλά πράγματα δεν τα χρειάζεται ο άνθρωπος1804. Ο αββάς
Δωρόθεος προσδιορίζει τη σχέση του ανθρώπου προς τα υλικά πράγματα,
τα οποία δεν πρέπει να αφήνομε να καταστραφούν ή να τα πετάμε 1805. O
όσιος Σιλουανός ο Αθωνίτης έλεγε, ότι δεν πρέπει να κόβομε ακόμη και τα
φύλλα
1795 . Ρωμ. 8,20.
1796 . Ρωμ. 8,22.
1797 . Λουκ. 12,42.
1798 . Β Κορ. 9,8.
1799 . Α Τιμ. 6,6.
1800 . Ματθ. 6,20.
1801 . Λουκ. 12,15.
1802 .Ματθ. 25,20. : «Κύριε, πέντε τάλαντα μου έδωσες. Άλλα πέντε τάλαντα εκέρδισα » .
1803 . I. Δαμασκηνού, Ιερά παράλληλα ΡG 96,180AB . : «Ἐγκράτειαν λέγομεν, οὐ πάντως

τὴν εἰς τὸ παντελὲς ἀποχὴν τῶν βρωμάτων· τοῦτο γὰρ βιαία τίς ἐστι διάλυσις τῆς ζωῆς· ἀλλὰ
τὴν ἐπὶ καθαιρέσει τῶν παθῶν. Ἐγκράτειά ἐστιν ἁμαρτίας ἀναίρεσις, παθῶν ἀπαλλοτρίωσις,
σώματος νέκρωσις μέχρι καὶ αὐτῶν τῶν φυσικῶν παθημάτων τε καὶ ἐπιθυμιῶν, ζωῆς
πνευματικῆς ἀρχὴ, τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν πρόξενος, ἐν ἑαυτῇ τὸκέντρον τῆς ἡδονῆς
ἀφανίζουσα.».
1804 . Καραμέρη, Α., Περιβαλλοντική ηθική η αρμονία στη σχέση άνθρωπος - περιβάλλον,
1997,σ.197.
1805 . Αββά Δωρόθεου , Διδασκαλία 3,3, ΡG 88, 1656D.

296
των δένδρων χωρίς να είναι ανάγκη1806,1807.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί, ότι το οικολογικό πρόβλημα έχει

πνευματικές ρίζες1808. Η αιτία των οικολογικών καταστροφών για την Εκκλησία
βρίσκεται στην προσκόλληση των ανθρώπων στην πολυτελή διαβίωση ,στα
υλικά αγαθά και στην εγκατάλειψη του χριστιανικού τρόπου ζωής 1809. Η
Ορθόδοξη Εκκλησία προβάλλει και προτρέπει τη λιτότητα και την ολιγάρκεια
των ορθόδοξων μοναχών και όχι τη σπατάλη, την άνεση και την
πολυτέλεια1810.
Η αποφυγή του υλοκρατικού τρόπου ζωής πρέπει να προβάλλεται από τα

μέσα αγωγής και ενημέρωσης (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία). Οι διαφημίσεις
καταναλωτικών αγαθών που είναι περιττά και όχι απαραίτητα πρέπει να
σταματήσουν. Πρέπει να γίνει κατανοητό ,ότι η ευτυχία δε συνδέεται με τον
πλούτο. Οι τηλεοπτικές σειρές να μην προβάλλουν τους πλούσιους ,τους
ανήθικους ή αυτούς που χρησιμοποιούν όλο και περισσότερα υλικά αγαθά,
αλλά τους ολιγαρκείς και τους λιτοδίαιτους1811.
Μέσα από τη διοργάνωση διεθνών συνεδρίων, το Οικουμενικό Πατριαρχείο

καταβάλλει προσπάθεια να συνεργαστούν οι θρησκείες με τους επιστήμονες
οικολόγους ,για να αντιμετωπιστεί η περιβαλλοντική κρίση. Έτσι, η Μονή
Χρυσοπηγής στα Χανιά εφαρμόζει πρόγραμμα διαχείρισης των
απορριμμάτων της ,ενώ τα μοναστήρια του Αγίου Όρους εκπόνησαν σχέδια
οικολογικής προστασίας των δασών τους. Η δημιουργία οικολογικού ήθους, η
παρακολούθηση της περιβαλλοντικής κρίσης, η μελέτη των ειδών ,των
οικοσυστημάτων και οι λύσεις των περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι
απαραίτητα, για να διασωθεί το περιβάλλον. Επίσης πρέπει να σταματήσουν
οι πιέσεις από την εκκλησία ,για να αποχαρακτηριστούν ως δασικές εκτάσεις,
δάση που ανήκουν σ’ αυτήν. Παράλληλα, δεν πρέπει να εκχωρούνται
εκτάσεις της εκκλησίας ,για καταστροφικές δραστηριότητες προς το
1806 . Αρχιμανδρίτου Σωφρονίου (Σαχάρωφ). Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης (μετάφραση

από τα Ρωσικά), έκδ. Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας, 1995 ,σ. 117.

διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997.σ. 162.
1808 . Το Περιβαλλοντικό Συνέδριο στην Πάτμο, Πάτμος 1988.
1809 . Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, Σεπτέμβριος 1996.
1810 . Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, Σεπτέμβριος 1994.
1811 . Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου κατά τη λήξη της εκστρατείας του
Π.Σ.Ε. υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος και της προλήψεως των κλιματικών
αλλαγών, Φεβρουάριος 1997.
297
περιβάλλον. Η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, αφορά τόσο

την Εκκλησία, όσο και την επιστήμη1812.
Είναι γνωστό, ότι οι φυσικοί πόροι συρρικνώνονται, η ρύπανση του αέρα

,των νερών και του εδάφους επεκτείνεται, ενώ τα ποσοστά της φτώχιας
ανεβαίνουν. Επίσης η διαφορά μεταξύ των αναπτυγμένων και των
υπανάπτυκτων κρατών συνέχεια αυξάνεται1813. Τα καταναλωτικά επίσης
πρότυπα δεν έχουν αλλάξει1814.
Πρέπει ακόμη να δημιουργηθεί διεθνής χρηματοδοτικός φορέας ,για τη

χρηματοδότηση των περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων. Να αναβαθμιστεί η
διεθνής επιτροπή για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Να ενσωματωθούν επίσης οι
περιβαλλοντικοί στόχοι στους μεγάλους διεθνείς αναπτυξιακούς και
οικονομικούς οργανισμούς και οι διεθνείς συμβάσεις να κατανέμονται
γεωγραφικά1815. Δυστυχώς ,τα κράτη ενδιαφέρονται μόνο να διασφαλίσουν τα
εθνικά κυριαρχικά τους δικαιώματα. Για τούτο οι διεθνείς συμβάσεις είναι
χαλαρές και οι διεθνείς οργανισμοί αδυνατούν να επιβάλλουν τη θέληση
τους1816.
κ.Βιβλικές και Πατερικές θέσεις για την επίλυση των περιβαλλοντικών

προβλημάτων
Η Εκκλησία κατηγορήθηκε, ότι με το «πληρώσατε τὴν γῆν καὶ

κατακυριεύσατε αὐτῆς»1817, επέτρεψε την ασύδοτη και ακατάσχετη
καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος από τον άνθρωπο 1818. Στην πρώτη
διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης για τη δημιουργία του κόσμου δηλώνεται η
εντολή του Θεού στον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη γη, αλλά και η
1812 . Νάντσου Θεοδότης, Οικολογική δραστηριοποίηση της Εκκλησίας και συνεργασία με

περιβαλλοντικούς φορείς, Οικολογία και Εκκλησία, εκδόσεις Ηλίβατον, Αθήνα 1999, σσ. 112-
116.
1813 . Μοδινού Μ., Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον, εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, Αθήνα
2002, σ.31.
1814 . Δέκα χρόνια μετά τη Διάσκεψη του Ρίο: Προετοιμασία για την Παγκόσμια Διάσκεψη για
την Αειφόρο Ανάπτυξη του 2002, Βρυξέλλες 2001.
1815 . Σαμιώτη Γ., Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον, εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, Αθήνα
2002, σ.242.
1816 .Σαμιώτη Γ.,Τσάλτα Γρ., Διεθνής Προστασία του Περιβάλλοντος (τομ.Ι), εκδ. Παπαζήση,
Αθήνα 1990.
1817 . Γεν. 1,28.
1818 . Κωνσταντίνου, Μ., Βιβλικές προϋποθέσεις αντιμετώπισης του οικολογικού

προβλήματος,στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
298
απαίτηση να σέβεται τη ζωή των ζώων. Διότι ,δίνεται εντολή στον άνθρωπο
να τρώει χόρτα και καρπούς ή σπέρματα, δηλαδή να είναι φυτοφάγος1819. Η
διάσπαση της κοινωνίας με το Θεό και τη φύση είχε ως αποτέλεσμα τον
κατακλυσμό, μετά τον οποίον ,ο άνθρωπος μπορεί να καταναλώνει ζώα,
εκτός από το αίμα τους και φυτά1820,1821. Ο προφήτης Ησαίας επίσης δηλώνει
,ότι θα αποκατασταθούν οι σχέσεις του ανθρώπου και των ζώων στο
μέλλον1822,1823.
Ο Θεός έθεσε τον άνθρωπο στον παράδεισο, για να εργάζεται σε αυτόν και
να τον φυλάσσει1824. Ο Συμεών ο νέος θεολόγος τονίζει, ότι το «ἐργάζεσθαι
αὐτὸν καὶ φυλάσσειν» σημαίνει ,ότι ο άνθρωπος πρέπει να εργάζεται και να
ασκεί το παραγωγικό του έργο ως αντιπρόσωπος και οικονόμος του Θεού,
αλλά και ως επιστάτης και φύλακας του φυσικού κόσμου1825.
Η πρώτη προσπάθεια αποδέσμευσης του ανθρώπου από το Θεό είναι η

απόπειρα απόκτησης γνώσης : «κατά την ημέραν ,που θα φάτε τον καρπό,
θα είστε και σεις θεοί»1826 .
Η παραδείσια κατάσταση χαρακτηριζόταν από τις αρμονικές σχέσεις των

συζύγων μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους. Όταν ο άνθρωπος όμως
απομακρύνθηκε από το Θεό, τότε αναπτύχθηκε μια σχέση ανταγωνισμού
μεταξύ των συζύγων. Ο Αδάμ έσπευσε να δικαιολογηθεἰ και είπε. Αυτή η
1819 . Γεν. 1 ,29 .: «καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ἰδοὺ δέδωκα ὑμῖν πάντα χόρτον σπόριμον σπεῖρον
σπέρμα, ὅ ἐστιν ἐπάνω πάσης τῆς γῆς, καὶ πᾶν ξύλον, ὃ ἔχει ἐν ἑαυτῷ καρπὸν σπέρματος
σπορίμου, ὑμῖν ἔσται εἰς βρῶσιν· ».
1820 . Γεν. 9,3.: «καὶ πᾶν ἑρπετόν, ὅ ἐστι ζῶν, ὑμῖν ἔσται εἰς βρῶσιν· ὡς λάχανα χόρτου
δέδωκα ὑμῖν τὰ πάντα ».
1821 . Γεν. 9,3.: «καὶ πᾶν ἑρπετόν, ὅ ἐστι ζῶν, ὑμῖν ἔσται εἰς βρῶσιν· ὡς λάχανα χόρτου
δέδωκα ὑμῖν τὰ πάντα ».

Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997,.σ. 114.
1823 . Ησ. 11,6-9. : «Τότε ο λύκος θα βόσκει μαζί με το αρνί, και η λεοπάρδαλη θα κατοικεί
μαζί με το ερίφιο. Το μοσχάρι και ο ταύρος θα βόσκουν μαζί με το λιοντάρι και ένα μικρό
παιδί θα οδηγεί αυτά ως ήμερα αρνιά. Το βόδι και η αρκούδα θα βόσκουν μαζί και τα μικρά
τους θα κάνουν μαζί συντροφιά. Το λιοντάρι και το βόδι θα τρώγουν μαζί άχυρα. Το μικρό
παιδί θα απλώνει και θα βάζει χωρίς κίνδυνο τα χέρια του στη φωλιά της δηλητηριώδους
ασπίδας και στη φωλιά, όπου οι ασπίδες έχουν τα μικρά τους.».
1824 . Γεν. 2,15.

1826 .Γεν. 3,5 .

299
γυναίκα, μου έδωσε από τον καρπό του απαγορευμένου δένδρου και
έφαγα1827.
Μετά τη διάσπαση της σχέσης του με το Θεό, ο άνθρωπος κατασκευάζει

για τον εαυτό του ρούχα, για να προφυλαχθεί από το περιβάλλον του. «Και
έκοψαν φύλλα συκιάς, τα έρραψαν πρόχειρα»1828.
Ακολουθεί η διάσπαση των σχέσεων μεταξύ των αδελφών (ο Κάϊν σκοτώνει

τον Άβελ)1829.
Στη Γένεση αναφέρεται, ότι «οἱ υἱοὶ τοῦ Θεοῦ» παντρεύονταν με τις
«θυγατέρες τῶν ἀνθρώπων». Στο χωρίο αυτό φαίνεται μια αποτυχημένη
προσπάθεια του ανθρώπου να ανεξαρτητοποιηθεί πάλι από το Δημιουργό
του. Ο άνθρωπος τότε θέλησε να αυξήσει και να βελτιώσει τις βιολογικές του
δυνατότητες. Η ενέργεια του αυτή θυμίζει τις προσπάθειες της σύγχρονης
γενετικής1830,1831.
Μετά τον κατακλυσμό, ακολουθεί μια άλλη καταστροφή σχέσης ( του

πατέρα–γιου ,ο Νώε καταριέται το Χαμ). «Καταραμένος θα είναι ο Χαμ και οι
απόγονοί του»1832.
Στη Γένεση υπάρχει επίσης ενότητα σχετική με τον πύργο της Βαβέλ. Ο
άνθρωπος είχε τότε αναπτυχθεί τεχνολογικά που νόμιζε, ότι το οικοδόμημά
του μπορεί να φθάσει στον ουρανό. Η ανθρώπινη κοινωνία διασκορπίστηκε
και εδημιουργήθηκαν οι διαφορετικές γλώσσες1833. «Να οικοδομήσομε έναν
πύργο, του οποίου η κορυφή θα φθάνει έως τον ουρανό»1834. Τότε ο Θεός
1827 . Γεν. 3,12.
1828 . Γεν. 3,7.
1829 . Γεν. 4,11. : «Και τώρα θα είσαι συ καταραμένος και σαν ξένος στη γη αυτή, η οποία
άνοιξε το στόμα της και κατάπιε το αίμα του αδελφού σου, τον οποίον συ με το εγκληματικό
σου χέρι εφόνευσες.».

1831 . Γεν. 6,4 . : «Την εποχή εκείνη υπήρχαν οι γίγαντες στη γη. Αλλά και κατόπιν, όταν οι
γιοί του Θεού ελάμβαναν ως συζύγους τις θυγατέρες των ανθρώπων , εγεννούσαν γίγαντες.
Οι γίγαντες εκείνοι ήσαν διαβόητοι άνθρωποι πάνω στη γη .».
1832 . Γεν. 9,25.

1834 .Γεν. 11,4.

300
επέφερε σύγχυση στη γλώσσα τους και δεν καταλάβαινε ο ένας τη γλώσσα
του άλλου1835.
Ο Συμεών ο νέος Θεολόγος παρατηρεί, ότι άνθρωπος κυριαρχεί και

βασιλεύει σε όλα τα πλάσματα ,τα οποία ως δούλοι εκπληρώνουν ,ότι
χρειάζεται ο άνθρωπος1836,1837. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει ,ότι ο
άνθρωπος είναι άρχοντας όλων όσων υπάρχουν στη γη. Τίποτε από όσα είναι
πάνω στη γη δεν είναι μεγαλύτερο από αυτόν. Όλα όσα βρίσκονται πάνω
στη γη είναι κάτω από την εξουσία του ανθρώπου1838.
Η προηγμένη τεχνολογία των βιομηχανικών εταιρειών υπογραμμίζει την

ηγεμονία και την εξουσία τους πάνω στον πλανήτη. Ο άνθρωπος αποφασίζει,
αυτός διατάσσει. Με την ψευδαίσθηση του μονοκράτορα «περικλείει με
φράκτες και πύργους, αμπαρώνει με μοχλούς και πύλες τους χώρους που
είναι κοινοί για όλους»1839. Έτσι ικανοποιεί την επιθυμία του για πλήρη
κυριαρχία και εξασφαλίζει την άσκηση κάθε είδους εξουσίας και κέρδους1840.
κα.Η αντιοικολογική διαγωγή του ανθρώπου
Σύμφωνα με τον Berkeley(1685-1753) ,ένα υλικό αντικείμενο ,π.χ. ένα μήλο

αποτελείται από μια σειρά ιδιοτήτων (σχήμα ,χρώμα ,γεύση κλπ.), οι οποίες
τοποθετούνται στις ψυχές των ανθρώπων από το πνεύμα του Θεού 1841. Οι
παραπάνω όμως αντιλήψεις δεν ταυτίζονται με τις θέσεις των πατέρων. Οι
αντιλήψεις των πατέρων που αναφέρονται παρακάτω, δεν υποτιμούν το έργο
του Δημιουργού για την ύλη.
Ο Μ.Βασίλειος παρατηρεί, ότι η φύση του ουρανού είναι λεπτή ,όχι στερεά
η παχειά. Εάν επίσης αφαιρέσεις τις ιδιότητες της ύλης ,το μαύρο ,το ψυχρό
,το βαρύ ,το πυκνό κλπ. δε μένει τίποτε (ύλη)1842. Οι ιδιότητες ελαφρύ-βαρύ,
1835 . Γεν. 11,7.
1836 . Συμεών του νέου θεολόγου, Λόγοι θεολ. 2, SC122, σ. 142.
1837 . Συμεών του νέου θεολόγου, Ύμνοι 45, SC196 σ. 104 -106.
1838 . Ι. Χρυσοστόμου, Ομιλίαι εις Γένεσιν ,ομιλία 8,3, PG 53 , σ .72.
1839 . Συμεών του νέου θεολ., Κατηχ. 9 SC 104, σ. 112 .
1840 .Νοϊτσάκη, Β., Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας,
1997,σ.173.
1841 . Fogelin ,R. J., Routledge Philosophy Guidebook to Berkeley and the Principles of
Human Knowledge. Routledge 2001, p. 74-75.
1842 . Μ. Βασιλείου , Εις Εξαήμ. 1,8, PG 29, 21AB.

301
πυκνό-αραιό, μαλακό-σκληρό, υγρό-ξηρό, ψυχρό-θερμό κλπ. μόνον αν

συνενωθούν μεταξύ τους παράγουν ύλη. Όταν κάθε μία ιδιότητα είναι μόνη
της δεν παράγει ύλη1843.
Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει ,ότι κατά την αρχή της κοσμογονίας όλων των
όντων τις αφορμές ,τις αιτίες και τις δυνάμεις συλλήβδην και ακαριαίως ο Θεός
κατέβαλε ,όταν το θέλησε. Επίσης η ουσία του καθενός από τα όντα εβοήθησε
για να σχηματιστούν ο ουρανός ,ο αιθέρας ,τα αστέρια ,η φωτιά, ο αέρας ,η
θάλασσα, η γη ,τα ζώα και τα φυτά1844.
Κατά το Μάξιμο τον Ομολογητή η ψυχή προσπαθεί να οικειοποιηθεί τη

σοφία των λόγων των όντων ,οι οποίοι δηλώνουν την παρουσία του Θεού
στον κόσμο. Με τον τρόπο αυτό θα δημιουργηθεί ένας καλύτερος πνευματικός
κόσμος1845 . Δηλαδή η ψυχή κατευθύνεται προς το Θεό διαμέσου της φύσης.
Ο Θεός είπε στους πρωτόπλαστους ,«αυξάνεστε και πληθύνεστε, γεμίσετε

όλη τη γη και γενείτε κύριοι αυτής, σας δίνω τη δύναμη να είστε κύριοι και
εξουσιαστές των ψαριών ,των πουλιών ,των κτηνών των ερπετών» 1846. Η
χριστιανική κοσμολογία και ανθρωπολογία κατηγορήθηκαν, ότι προτρέπουν
τον άνθρωπο να εξουσιάζει τη γη και όλα τα έμβια όντα της ,σύμφωνα με τον
παραπάνω στίχο.
Να σημειωθεί ,ότι στις ημέρες μας αναπτύχθηκε έντονα, η τάση της

απόκτησης άφθονων υλικών αγαθών και υπηρεσιών, της υπερκατανάλωσης,
των ανέσεων, της ευμάρειας και των υλικών απολαύσεων. Η αποστασία από
το Θεό και η δίψα του κέρδους εδημιούργησαν την κοινωνία της αφθονίας και
της υπερκαταναλώσεως των υλικών αγαθών. Προέκταση των προηγούμενων
είναι η βία, η τρομοκρατία, η εγκληματικότητα και ο αφανισμός της φύσης. Το
τελευταίο συμβαίνει λόγω της αλόγιστης εκμεταλλεύσεως των φυσικών
πόρων της γης. Όλα τα προηγούμενα συμβαίνουν ,διότι το λογικό του
ανθρώπου παρασύρεται από τις ηδονικές απαιτήσεις των αισθήσεων, οι
οποίες παραπληροφορούν τον άνθρωπο για την κτίση και την υποβάλλουν
στην υπηρεσία των ανθρώπινων συμφερόντων1847. Ο Συμεών ο νέος
θεολόγος σημειώνει1848, ότι οι «άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία ,τη χαρά
1843 . Γρηγορίου Νύσσης, Απολογητικός περί της εξαημέρου PG 44, 69C .
1844 .ό.π. , PG 44, 72B.
1845 . Μάξιμου του Ομολογητού, Περὶ διαφόρων αποριών PG 91, 1248C
1846 . Γεν. 1,28.
1847 . Νοϊτσάκη, Β., Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής

κοσμοθεωρίας, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997 ,σ.174 .
1848 . Συμεών του νέου θεολόγου ,Ύμνοι 1SC 156, σ. 164.

302
και την απόλαυση της ζωής όπως τα άλογα ζώα ,για τα αγαθά τα οποία τους
έχει δώσει ο Θεός». Η μόδα και η διαφήμιση αυξάνουν τις επιθυμίες πιο
γρήγορα από την αύξηση της παραγωγής. Έτσι οι άνθρωποι παραμένουν
ανικανοποίητοι και αλλοτριωμένοι. Η υπερεκμετάλλευση της φύσεως, η
απεριόριστη κατανάλωση και σπατάλη από τον άνθρωπο, έχει προκαλέσει
την υποβάθμιση των φυσικών οικοσυστημάτων1849.
Είναι απαραίτητο να διαφυλαχθεί η ζωή ,η ποιότητα της ζωής, η ελευθερία

του κάθε ανθρώπου, η αλληλεγγύη των ανθρώπων ,η ισορροπία της φύσης
και η εξισορρόπηση του υλικού και του πνευματικού στοιχείου1850.
Ο άνθρωπος προσπαθεί να γίνει Θεός και νομίζει ,ότι έχει την κυριότητα
της φύσεως. Την κυριότητα όμως αυτή την έχει ο Θεός, διότι αυτός
εδημιούργησε τον κόσμο. Ο άνθρωπος δεν είναι Θεός ,δεν μπορεί να
κατασκευάσει τον κόσμο και δεν είναι ο κυρίαρχος του κόσμου. Οι άνθρωποι
δεν πιστεύουν στη θεία οικονομία ,αλλά στην οικονομία, η οποία τους
μετέβαλε σε παραγωγούς και καταναλωτές. Θα πρέπει η καταστροφή του
περιβάλλοντος να θεωρείται αμάρτημα. Η νηστεία ,η μη υπερκατανάλωση, η
ανακύκλωση κλπ. πρέπει να τονίζονται από τους λειτουργούς της εκκλησίας.
Στο σχήμα κόσμος-Θεός-άνθρωπος εμπεριέχεται η σωστή διαχείριση του
περιβάλλοντος.
κβ.Τα Πάθη του ανθρώπου
Tα ανθρώπινα πάθη είναι : O θυμός, η οργή, η μισανθρωπία, η

μνησικακία, η φιλονικία, ο φθόνος, η κενοδοξία, η υπερηφάνεια, η πλεονεξία,
η φιλοϋλία, η έπαρση, η αλαζονεία, η φιλαρχία, η ανθρωπαρέσκεια ,η
γαστριμαργία, η κλοπή, η ληστεία, ο φόνος, η φιληδονία, η φιλοδοξία ,η
φιλαργυρία ,η φιλαυτία κ.α1851.
Ο απόστολος Παύλος χαρακτηρίζει τη φιλαργυρία ως ρίζα όλων των

κακών1852. Ο άνθρωπος δεν πρέπει επίσης να διαπράττει φόνους1853. Όποιος
οργίζεται αδίκως χωρίς σοβαρό λόγο εναντίον του αδελφού του, έχει την ίδια
1849 . Νοϊτσάκη, Β., Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής

κοσμοθεωρίας, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997,σ.175.
1850 .Πέτρου Ι. Το οικολογικό πρόβλημα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, στα πρακτικά

του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997,σ. 188.
1851 . Ι.Δαμασκηνού, Περί αρετών και κακιών , ψυχικών και σωματικών PG 95, 88ΒC-89Α.
1852 . Α’ Τιμ. 6,10.
1853 . Ματθ. 5,21.

303
ενοχή ,με εκείνον ,που δικάζεται για φόνο1854. Αυτός ακόμη ,που δε δανείζει τα
χρήματά του με τόκο και δε δέχεται δώρα, για να εκδώσει καταδικαστικές
αποφάσεις σε βάρος αθώων ανθρώπων δε θα σαλευθεί ποτέ1855. Εκείνος
,που θα παραβεί μία από τις εντολές ,θα ονομασθεί ελάχιστος στη βασιλεία
των ουρανών1856.
Παρακάτω κατονομάζονται διάφορα πάθη και αρετές του ανθρώπου και οι

εκκλησιαστικοί συγγραφείς που τα αναφέρουν : Η πλεονεξία1857. Η
φιλαργυρία1858. Η πλεονεξία και η φιλαργυρία1859. Η Κενοδοξία και η
υπερηφάνεια1860. Η οργή, ο θυμός και ο φόνος1861. Η ακτημοσύνη ,η
εγκράτεια, η ταπεινοφροσύνη ,ο εγωϊσμός και η υπερηφάνεια1862. Η
φιλοκτημοσύνη, η φιλαργυρία ,η κλοπή ,η αδικία ,η αρπαγή ,η πλεονεξία, η
ανθρωπαρέσκια, η κενοδοξία, η υπερηφάνεια και η αλαζονεία1863. Η
φιλαργυρία, η αρπαγή, η κλοπή και η πλεονεξία1864. Το ψεύδος και η
πλεονεξία1865. Η πορνεία ,η οργή, το μίσος ,η υπερηφάνεια, η μοιχεία ,ο
φόνος, η κλοπή και η πλεονεξία1866. Οι εμπαθείς λογισμοί και οι πολύμορφες
ηδονές1867. Η φιλοδοξία, η φιλοσαρκία και η κενοδοξία1868. Η αρπαγή ,η κλοπή
,η φιλαργυρία και η πλεονεξία1869. Τα πάθη της σάρκας και η φιλιδονία1870. Η
1854 . Ματθ. 5,22.
1855 .Ψαλ. 14,5.
1856 . Ματθ. 5,19.
1857 . Ι. Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις τον άγιον Ματθαίον τον ευαγγελιστήν ,ομιλία 52 PG 58
,525.
1858 . ό.π., 52,PG 58, 526.
1859 . Μ. ΒασΙλείου ,Ομιλία ρηθείσα εν λιμώ και αυχμώ PG 31, 525BC .
1860 . Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία 13, PG 151, 157C.
1861 . Γρηγορίου Παλαμά,Ομιλία 22, PG 151, 292C.
1862 . Γρηγορίου Παλαμά, Προς Ξένην PG 150,1060D.
1863 . Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία 33, PG 151,420B.
1864 . Γρηγορίου Παλαμά, Προς Ξένην PG 150,1061Β.
1865 . Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία 39, PG 151, 489CD-492A.
1866 .Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία 13, PG 151,157BC-153B.
1867 . Γρηγορίου Παλαμά ,Ομιλία 3, PG 151, 40B.
1868 . Γρηγορίου Παλαμά , Προς Ξενην PG 150, 1064D-1065A.
1869 . ό.π., PG 150, 1061B.
1870 . ό.π., PG 150, 1069Α.

304
φιλοδοξία, ο καλλωπισμός και η κενοδοξία1871. Η φιλοδοξία, η φιλαργυρία και

η φιληδονία1872. Η αδικία ,η πονηρή επιθυμία και η αλαζονεία1873. Η αδικία1874.
Τα πονηρά έργα1875. Η γαστριμαργία και η υπερτροφία1876. Η μέθη και η
πολυφαγία1877.
Εξαιτίας της φιλαυτίας αναφέρει ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης ,οι άνθρωποι

δεν μπορούν να συμβιώσουν αρμονικά1878. Διότι μητέρα όλων των παθών
είναι η φιλαυτία1879. Ο Ιωάννης ο Σιναΐτης παρατηρεί ,ότι το πρώτο πάθος για
τους μοναχούς είναι η γαστριμαργία, ενώ για τους κοσμικούς η φιλαργυρία
είναι η ρίζα όλων των κακών1880. Από τη φιλαργυρία γεννιέται η πλεονεξία, η
κλοπή, και η αρπαγή. Να σημειωθεί ,ότι η φιλαργυρία εμποδίζει τη σωστή
λειτουργία της λογικής1881. Η υπερηφάνεια, ότι π.χ. κάποιος είναι ωραιότερος
καταπολεμείται με την τέλεια ταπείνωση ,η οποία προέρχεται από την ακριβή
τήρηση των εντολών του Κυρίου1882. Η κενοδοξία οδηγεί στην υπερηφάνεια ,η
οποία συμπλέκεται με κάθε ενάρετο έργο και εμφανίζεται μαζί με τις
αρετές1883.
Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει, ότι «καταδυναστεύειν τὸν πένητα, ὀρφανοὺς

φονεύειν, χήραν καὶ προσήλυτον ἀποκτείνειν, πάσης ἀνοσίας πράξεως
κατατολμᾷν, ἀκαθάρτοις καὶ βδελυκτοῖς πάθεσι καὶ πάσαις κτηνώδεσιν
ἐπιθυμίαις μολύνεσθαι»1884. Ο Μ. Βασίλειος τονίζει επίσης :«Μή τοίνυν ἔξωθεν
τό κακόν περισκόπει, μηδέ ἀρχέγονόν τινα φύσιν πονηρίας φαντάζου· ἀλλά
1871 . Γρηγορίου Παλαμά , Προς Ξενην PG 150, 1065Α.
1872 . Γρηγορίου Παλαμά ,Ομιλία 22, PG 151 ,289D-292A.
1873 . Γρηγορίου Παλαμά ,Ομιλία 33, PG 151,421C.
1874 . Λουκ. 13,27.
1875 . Γρηγορίου Παλαμά ,Ομιλία 31, PG 151,392C.
1876 . ό.π., 31, PG 151,393B-396B.
1877 .Γρηγορίου Παλαμά ,Ομιλία 13, PG 151,160D-161Α.
1878 . Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί εκκλησιαστικής ιεραρχίας 3, 12, PG3 , 444Β.
1879 . Μαξίμου Ομολογητού, Κεφάλαια περί αγάπης 8 ,PG 90,1020Α.
1880 . Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ 26, PG 88, 1028C.
1881 . Γ. Μαντζαρίδου, Χριστιανική ηθική ΙΙ, εκδ. Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 64.
1882 . Αββά Δωροθέου, Διδασκαλία 2, 6-7, PG 88,1645C-48C.
1883 . Νείλου Ἀγκύρας, Περί τῶν ὀκτώ τῆς πονηρίας πνευμάτων 15, PG 79, 1160C.
1884 .Μ. Βασιλείου, Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός 1, PG31 ,332A-29D.
305
τῆς ἐν ἑαυτῷ κακίας ἕκαστος ἑαυτόν ἀρχηγόν γνωριζέτω»1885. Το κακό δεν

υφίσταται οντολογικά ,αλλά εμφανίζεται όταν ο άνθρωπος εγκαταλείψει το
αγαθό1886. Η κακία επίσης είναι η εναντίωση προς την αρετή1887.
Όταν ο άνθρωπος εκτελεί τις εντολές ,ο νους απελευθερώνεται από τα

πάθη1888. Η απελευθέρωση από τα πάθη αρχίζει με την υποταγή του
θελήματος του ανθρώπου στο θέλημα του Θεού και με την τήρηση των θείων
εντολών. Με τον τρόπο αυτό θα ελευθερωθεί ο άνθρωπος από τα εμπαθή και
τα αμαρτωλά νοήματα και θα προσηλωθεί στην πνευματική ζωή 1889. Εάν
διακόψει ο άνθρωπος την καταπολέμηση των παθών ,διατρέχει τον κίνδυνο
να επανέλθει εύκολα πάλι στα πάθη της σάρκας με οίηση, χωρίς να έχει
ωφεληθεί σε τίποτε1890. Τότε η τελική κατάσταση του ανθρώπου εκείνου
,γίνεται πολύ χειρότερη από την πρώτη1891.
Απάθεια έχει η ψυχή, η οποία ασκείται στην αρετή και εμπάθεια αυτή ,που
ασχολείται με τις ηδονές1892. Με την τέλεια αγάπη και την απάθεια ο
άνθρωπος αγκαλιάζει μέσα του ολόκληρη την ανθρωπότητα1893. Ο τέλειος
στην αγάπη ,που έφθασε στο άκρο της απάθειας ,αφού δάμασε τα πάθη του
,θεωρεί ίσο τον εαυτό του με τους άλλους ,είτε είναι πιστοί ή άπιστοι, δούλοι ή
ελεύθεροι. Όλους τους θεωρεί ίσους και προς όλους ως ίσος
συμπεριφέρεται1894.
Για να καταπολεμηθεί το κακό, η αμαρτία, πρέπει το αυτεξούσιο θέλημά

μας να υποταχθεί εκούσια στο θέλημα του Θεού. Ο άνθρωπος πρέπει να το
πολεμήσει στον εαυτό του1895. Ο άνθρωπος πρέπει να είναι ταπεινός. Δεν
1885 . Μ. Βασιλείου, Εις Εξαήμ. 2, 5, PG29,37D-40Α.
1886 . Γρηγορίου Νύσσης, Εις τον Εκκλησιαστήν, ομιλία 7, PG 44, 725B. : «Κακόν γάρ ἔξω
προαιρέσεως ἐφ’ ἑαυτοῦ κείμενον οὐκ ἔστιν ».
1887 . Γ. Μαντζαρίδου, Χριστιανική ηθική ΙΙ, εκδ. Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ.59-60 .
1888 .Μαξίμου Ομολογητοῦ, Κεφάλαια περί αγάπης 1 ,PG 90, 981A .
1889 . Γ. Μαντζαρίδου, Χριστιανική ηθική ΙΙ, εκδ. Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 66-67.
1890 . Μαξίμου Ομολογητού, Κεφάλαια περί αγάπης 3, 70, PG 90, 1037C.
1891 . Ματθ. 12,45.
1892. Ιω. Σιναΐτου, Κλίμαξ 29, PG 88, 1149Α.
1893 . Γ. Μαντζαρίδου, Χριστιανική ἠθική ΙΙ, εκδ. Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ.69.
1894 . Μαξίμου Ομολογητοῦ, Κεφάλαια περί αγάπης 2,30, PG 90, 993Β.
1895 . Γ. Μαντζαρίδου, Χριστιανική ηθική ΙΙ, εκδ. Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ.70.
306
πρέπει να υβρίζει να θυμώνει και να φιλονικεί. «Ρίξε κάτω στο χώμα ένα
βλέμμα και θα σταματήσει ο θυμός»1896.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναφέρει, ότι ο άνθρωπος έγινε κατά την

εικόνα του Θεού και γι’αυτό εξουσιάζει την κτίση1897. Στην ορθόδοξη
παράδοση η ορθή χρήση της κτίσεως συνδέθηκε με την εγκράτεια, την
ολιγάρκεια και την ολιγοδεΐα. Πρόκειται για αρχές που διέπουν τον τρόπο
ζωής των μοναχών. Όμως ο σύγχρονος τρόπος ζωής έθεσε ως κύριο στόχο
την παραγωγή και την κατανάλωση. Με τον τρόπο αυτό συντηρείται η
αδηφαγία και η πλεονεξία, ενώ οι ανάγκες συνέχεια αυξάνονται και
διαφοροποιούνται1898.
Όσον αφορά τους επισκόπους ,θα πρέπει να είναι άμεμπτοι ,ακατηγόρητοι,

όχι αυθάδεις ,ευερέθιστοι και οργίλοι, να μην είναι φίλοι του κρασιού, να μη
χειροδικούν και να μην επιδιώκουν παράνομα και αισχρά κέρδη1899. Αλλά να
είναι φιλόξενοι, φιλάγαθοι, συνετοί ,φρόνιμοι, δίκαιοι, ευλαβείς, σεμνοί και
εγκρατείς1900. Πρέπει, λοιπόν, οι επίσκοποι να είναι άμεμπτοι και
ακατηγόρητοι. Να είναι εγκρατείς και προσεκτικοί ,σώφρονες, σεμνοί,
φιλόξενοι, ικανοί και να διδάσκουν στους άλλους το λόγο του Θεού1901. Να
μην είναι μέθυσοι και οργίλοι, να μην εκτρέπονται σε χειροδικίες, να μην είναι
αισχροκερδείς, αλλά να είναι επιεικείς, αφιλόνεικοι ,φιλειρηνικοί και
αφιλάργυροι1902. Επίσης οι διάκονοι πρέπει να είναι σεμνοί, όχι
διπλοπρόσωποι για λόγους καλακείας ή συμφέροντος και άλλα να λένε στον
ένα και άλλα στον άλλο. Να μην πίνουν πολύ κρασί και να μην είναι
αισχροκερδείς1903.
Ο άνθρωπος λοιπόν θα πρέπει να παραιτηθεί από τον εγωκεντρισμό ,το

ατομικό του συμφέρον, την πλεονεξία, την απληστία, τον καταναλωτισμό ,την
ευδαιμονία, την πολυτέλεια, την ευμάρεια, τις περιττές ανάγκες και οφείλει να
είναι ολιγαρκής. Επίσης πρέπει να είναι εγκρατής και να αποφεύγει τον
1896 . Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλία 2 εις άνθρωπον PG 44, 289D-92A.
1897 . Ι.Χρυσοστόμου, Ομιλία 7, εις Γεν. PG 53, 72 .
1898 . Κεσελόπουλου Α., Η οικολογική κρίση ως πνευματική στα Πρακτικά του

Διατμηματικού Συμποσίου Ορθοδοξία και φυσικό περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 165.
1899 . Τιτ. 1,7.
1900 . Τιτ. 1,8.
1901 . Α Τιμ. 3,2.
1902 . Α Τιμ. 3,3.
1903 . Α Τιμ. 3,8.

307
κορεσμό και την υπερβολή1904. Η πλεονεξία είναι αυτή που οδηγεί στην
απόκτηση πλούτου1905.
Η αγάπη ακόμη προς στα χρήματα, στη φιλαρχία και στη δόξα φθείρουν
την αγάπη προς τον πλησίον1906. Πρέπει δηλαδή ο άνθρωπος να απαλλαγεί
από τη φιλαργυρία, την αρχομανία ,την αγάπη προς τις ηδονές και τα άλλα
πάθη1907. Να μην αποκτά ακόμη χρυσαφικά ή πολύτιμους λίθους, αλλά να
επιδιώκει τα αναγκαία και να δίνει και στους άλλους, διότι τον πλούτο
επιβουλεύονται οι ληστές. Να μην αποκτά σκεύη χρυσά και αργυρά ,αλλά
αποθήκες σιταριού, κρασιού και λαδιού, τα οποία να δίνει σ’ αυτούς ,που τα
έχουν ανάγκη1908.
O άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος επισημαίνει την άνιση κατανομή των

βιοτικών αγαθών και ασκεί κριτική στην κοινωνική τάξη ,που αντιπροσώπευε
την υλική ευμάρεια. Επιτίθεται ακόμη κατά του θεσμού της ιδιοκτησίας της
γης και των χρημάτων ,ως πηγής κοινωνικής αδικίας και πόνου των
ανθρώπων, που δεν είναι η αληθινή σχέση του ανθρώπου με το Θεό 1909,1910.
Η οικολογική κρίση βεβαίως προκλήθηκε από τη φιλαυτία, τον

εγωκεντρισμό, τη βουλιμία, τον ηδονισμό, τη χλιδή, την κατανάλωση, τη
σπατάλη και γενικότερα την εμπαθή ζωή. Ο κόσμος αποτελεί την προέκταση
του ανθρώπου. Γι' αυτό η οικολογική κρίση είναι η φανέρωση του ηθικού
κακού σε οικολογικές διαστάσεις1911,1912. Ως γνωστόν παραγωγή σημαίνει
κατανάλωση και δημιουργία αναγκών, οι οποίες συνεχώς αυξάνονται,
1904 . Συμεών του νέου θεολόγου, Κατηχ. 26 SC 113 ,σ. 638.
1905 . Ι. Χρυσοστόμου , Υπόμνημα εις την προς Κολοσσαείς επιστολήν ,ομιλία 7,4, PG 62,
σ.349 .
1906 . Ι. Χρυσοστόμου ,Υπόμνημα εις την προς Εφεσίους επιστολήν, ομιλία 9 ,3, PG 62 ,σ.
73 .
1907 . Ι. Χρυσοστόμου ,Υπόμνημα εις την προς Τιμόθεον επιστολήν δευτέραν ,ομιλία 1 PG
62, σ. 599.
1908 . Ι. Χρυσοστόμου ,Υπόμνημα εις την προς Θεσσαλονικείς επιστολήν πρώτην ,ομιλία 3
,6 PG 62, σ. 416.
1909 .Συμεών του νέου θεολόγου ,Κατηχήσεις 9, SC 104, S. 110-112.

1911 . Γ.Μαντζαρίδη, Η εμπειρική θεολογία στην οικολογία και την πολιτική, εκδ. Π.
Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 98.
1912 . Κεσελόπουλου ,Α., Η οικολογική κρίση ως πνευματική, στα πρακτικά του

διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997, σ. 164.
308
μεταβάλλονται και εγκλωβίζουν τον άνθρωπο στην αδηφαγία και στην

πλεονεξία. Γι’αυτό σήμερα χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν από πείνα 1913.
O Μάξιμος ο ομολογητής υποστηρίζει ,ότι αυτός που έφθασε στην αρετή

πράττει και διαλέγεται κατά τον ορθό λόγο. Επίσης , ο άνθρωπος
χαρακτηρίζεται ως ενάρετος ή φαύλος από την εύλογη ή την παράλογη χρήση
των πραγμάτων της δημιουργίας1914.
Να σημειωθεί, ότι εκατομμύρια άνθρωποι σήμερα υποσιτίζονται ή διαβιούν

σε άθλιες συνθήκες. Αυτό συμβαίνει ,γιατί υπάρχει άδικη κατανομή της τροφής
και του πλούτου1915.
κγ.Η εκκλησιαστική οικολογική δράση
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο από το 1989, επί Πατριάρχου Δημητρίου,

καθιέρωσε την 1η Σεπτεμβρίου ως ημέρα προσευχών και δεήσεων για την
προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Ο σημερινός Οικουμενικός
Πατριάρχης Βαρθολομαίος συνεχώς επισημαίνει τον άμεσο κίνδυνο της
ανθρωπότητας από τη ληστρική εκμετάλλευση του φυσικού
1916
περιβάλλοντος . Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με συνέδρια, μηνύματα και
συνεργασίες με επιστημονικούς ,οικονομικούς και πολιτικούς φορείς
συμβάλλει στην αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος. Επίσης η
Εκκλησία της Ελλάδος συνθέτει ύμνους ,εκδίδει εγκυκλίους και διοργανώνει
εκθέσεις οικολογικού ενδιαφέροντος1917.
Το αίτιο της σημερινής περιβαλλοντικής κρίσης είναι ο

1918
ανθρωποκεντρισμός . Ο ανθρωποκεντρισμός αποδίδεται στο δυτικό τρόπο
σκέψης και συνετέλεσε στην παγίωση ορισμένων πρακτικών ,που αφορούν
τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση1919. Ο άνθρωπος του δυτικού κόσμου
1913 . ό.π.,σ. 165.
1914 . Μαξίμου Ομολογητού, Κεφάλαια περί αγάπης 1, ΡG 90, 981Β .

1916 . Νούλη Κ., Η ορθοδοξία και το οικολογικό πρόβλημα. Διπλωματική εργασία στο Τμήμα
της Θεολογίας του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2004, σ.22.
1917 .ο.π., σ.22-23.
1918 .Από τα πορίσματα του 13ου Διεθνούς Μεταπτυχιακού Θεολογικού Σεμιναρίου με θέμα:
Το οικολογικό πρόβλημα σήμερα, Ορθόδοξο Κέντρο του του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο
Σαμπενζύ της Γενεύης, Σεπτέμβριος 1992.
1919 .Από τα πορίσματα του Διορθόδοξου Συνεδρίου στην Κρήτη με θέμα: Για να ζήση η
Δημιουργία του Θεού. Κρήτη, Νοέμβριος 1991, εκδ. του Οικουμενικού Πατριαρχείου 1992.
309
επειδή οργάνωσε ορθολογικά την οικονομία ,εδημιούργησε θέσεις εργασίας

και ευημερία. Όμως η ανάπτυξη αυτή συνετέλεσε στο να εμφανιστούν
περιβαλλοντικά προβλήματα1920.
Η διδασκαλία της Χριστιανικής θρησκείας για τη Δημιουργία του Κόσμου

θέτει τον άνθρωπο σε προνομιακή θέση σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβια όντα,
επειδή ο άνθρωπος πλάστηκε κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του Θεού. Έτσι ο
άνθρωπος διαχειρίζεται τη φύση αξιοποιώντας τους νόμους της. Η μη
ανθρωποκεντρική Περιβαλλοντική ηθική αντίθετα, μεριμνά για τη βιωσιμότητα
όλων των υπαρχόντων οικοσυστημάτων1921.
Για να αντιμετωπιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα δεν πρέπει να

λαμβάνεται υπόψη μόνο η ανθρωποκεντρική ηθική, που εξυπηρετεί την
ευημερία του ανθρώπου ,αλλά και η μη ανθρωποκεντρική Περιβαλλοντική
Ηθική. Για να επιλυθούν πάντως τα οικολογικά προβλήματα χρειάζεται η
συμβολή της επιστήμης ,αλλά και της ηθικής. Ενδεχομένως η τελευταία θα
πρέπει να θέσει νέους ηθικούς κανόνες1922.
Έχουν καταγραφεί 120 περίπου οικολογικά κινήματα (ρομαντικά,

αντιεπιστημονικά, θρησκευτικά κλπ.)1923. Να σημειωθεί, ότι οι εικόνες της
καταστροφής του κόσμου, που αναφέρονται στο βιβλίο του ευαγγελιστή
Ιωάννη ,προκαλούν διάφορες οικολογικές συζητήσεις. Οι οικολόγοι βλέπουν
,ότι πλησιάζει το τέλος του κόσμου και ότι θα πρέπει να μεριμνούν για τη
φύση1924. Δυστυχώς η σύγχρονη οικολογική συνείδηση διαμορφώνεται βάση
των αναγκών που υπάρχουν1925. Οι οικολόγοι συνήθως δε συντάσσονται με
κόμματα ή πολιτικούς φορείς1926.
Η Ορθόδοξη εκκλησία δεν ταυτίζεται με καμία οικολογική οργάνωση ,κίνημα
1920 .Από τα πορίσματα του Διορθόδοξου Συνεδρίου στην Κρήτη με θέμα: Για να ζήση η
Δημιουργία του Θεού. Κρήτη 1991, εκδ. του Οικουμενικού Πατριαρχείου 1992.
1921 . Παπαδημητρίου Ε., Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα
1999, σ. 169.
1922 . Routley P. - Val,Ι., Human Chauvinism and Enviromental Ethics, edition Don
Mannison, Mc Robbie, Routley, Australian National University 1980, p. 96.
1923 . Ζορμπά Κ., Εκκλησία και Οικολογική Κρίση Σήμερα, περ. Καθ ΄ οδόν, τεύχ. 10,
Ιανουάριος-Απρίλιος 1995, σ. 141.
1924 . Τόμσον Ν., Το τέλος του χρόνου,Πίστη και φόβος στη σκιά της χιλιετίας, εκδ. Σίνκλερ -
Στίβενσον. 1985, σ. 365.
1925 . Petit L. – Aucoin, R., Guide du Nouvel Age, Paris 1990,σ.17.
1926 . Παπανδρέου Δ., Ορθοδοξία και κόσμος, Κατερίνη 1993, σ. 100.

310
ή κόμμα1927. Ο άνθρωπος δρα ανεξέλεγκτα στο περιβάλλον. Για τούτο η

Εκκλησία άρχισε να επανεξετάζει το ρόλο των επιστημών για την προστασία
του περιβάλλοντος1928. Η Ορθόδοξη Εκκλησία ασχολείται με την προστασία

του φυσικού περιβάλλοντος και το συνδέει με τη λιτότητα και την
1929
ολιγάρκεια .
Επιβάλλεται η επικοινωνία ανάμεσα στον εκκλησιαστικό και στον

οικολογικό χώρο. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο διοργάνωσε διεθνή συνέδρια
στην Πάτμο (1988), στη Μαύρη Θάλασσα (1997) και στην Αδριατική (2002)
,στα οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι από το θρησκευτικό και από τον
επιστημονικό χώρο, για να αντιμετωπιστεί το οικολογικό πρόβλημα. Οι
διαφωνίες μεταξύ της Οικολογίας και της Εκκλησίας δεν πρέπει να
εμποδίσουν τις προσπάθειες για την έξοδο από την οικολογική κρίση 1930.
κδ.Το έργο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως για το

Περιβάλλον
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος διοργάνωσε την 3 η Πανορθόδοξη

Διάσκεψη για το περιβάλλον στη Γενεύη το 1986. Ακολούθησαν τα
Διορθόδοξα Οικολογικά Συνέδρια στη Σόφια το 1987 και στην Πάτμο το 1988.
Το Σεπτέμβριο του 1989 ο Πατριάρχης Δημήτριος καθιερώνει την 1η
Σεπτεμβρίου ως ημέρα προσευχής και ικεσίας ,για την προστασία του
φυσικού περιβάλλοντος1931.
Επί Πατριάρχου Βαρθολομαίου διοργανώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν τα

παρακάτω : Πραγματοποιήθηκε το Διορθόδοξο Συνέδριο στην Ορθόδοξη
Ακαδημία Κρήτης ,στις 5-12 Νοεμβρίου του 19991932. Η Ορθόδοξος Ακαδημία
Κρήτης ίδρυσε Ινστιτούτο Θεολογίας και Οικολογίας ,το Νοέμβριο του
1927 . Από τα πορίσματα του Πανορθόδοξου Συνεδρίου για την προστασία του φυσικού
περιβάλλοντος που πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη, Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης, 5-
11/11/1991.
1928 . Ζορμπά ,Κ., Εκκλησία και Οικολογική Κρίση Σήμερα, περιοδ. Καθ ΄ οδόν, τεύχ. 10.
1995. σ. 150.
1929 . Κουρουζίδη ,Μ., Οικολογία και Εκκλησία, εκδ. Ηλίβατον. Αθήνα, 1999, σ. 11.
1930 . Νάντσου Θ., Η σημασία της οικολογικής δραστηριοποίησης της Εκκλησίας, Οικολογία
και Εκκλησία, εκδ. Ηλίβατον, Αθήνα 1999, σ. 105.
1931 . http://1lyk-arsak-ekalis.att.sch.gr/wp-content/uploads/2012/03/Keimeno5.pdf
1932 . Νούλη Κ., Η ορθοδοξία και το οικολογικό πρόβλημα. Διπλωματική εργασία στο Τμήμα
Θεολογίας του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 34-37.
311
19911933. Πραγματοποιήθηκε συνάντηση των Ορθόδοξων Πατριαρχών και

Αρχηγών
των Αυτοκέφαλων Εκκλησιών στο Φανάρι ,στις 15 Μαρτίου του 19921934.

Πραγματοποιήθηκε το 13ο Διεθνές Μεταπτυχιακό Θεολογικό Σεμινάριο στο
Σανπεζύ της Γενεύης, στις 14-28 Σεπτεμβρίου του 19921935.
Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος από 1994-1998 εγκαινίασε σειρά ετήσιων

Οικολογικών θερινών σεμιναρίων στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης.
Πραγματοποίησε στη συνέχεια τα εν πλω Οικολογικά συνέδρια, το 1995 στην
Πάτμο και το 1997 στα λιμάνια του Εύξεινου Πόντου. Ο Οικουμενικός
Πατριάρχης Βαρθολομαίος μίλησε το 1997 στην ολομέλεια του Ευρωπαϊκού
Κοινοβουλίου. Συμμετείχε σε διεθνή διαθρησκειακά οικολογικά συνέδρια στην
Ιαπωνία και στην Αγγλία, το 1995. Οργάνωσε το Γ' Διεθνές εν πλω
Οικολογικό Συμπόσιο για την προστασία του ποταμού Δούναβη, τον
Οκτώβριο του 1999. Οργάνωσε το Δ' Διεθνές εν πλω Οικολογικό Συμπόσιο
για την προστασία της Αδριατικής Θάλασσας, τον Ιούνιο του 2002. Του
απονεμήθηκε το νορβηγικό οικολογικό Βραβείο της Οργάνωσης Sophie το
2002, συνοδευόμενο από το ποσό των 100.000 δολλαρίων, το οποίο διέθεσε
για τα άπορα παιδιά της Αφρικής, τα «παιδιά του δρόμου» της Πόλης και της
Αθήνας, αλλά και για την ενίσχυση διαφόρων οικολογικών δραστηριοτήτων.
Οργάνωσε το Ε' Διεθνές εν πλω Οικολογικό Συμπόσιο για την προστασία της
Βαλτικής Θάλασσας, τον Ιούνιο του 2003. Πραγματοποίησε τό Στ΄ Διεθνές εν
πλω Οικολογικό Συμπόσιο υπέρ του Αμαζονίου Ποταμού, τον Ιούλιο του
2006. Την Άνοιξη του 2005 ο Πατριάρχης τιμήθηκε από τον Ο.Η.Ε. με το
Βραβείο «Υπέρμαχοι της Γης», για την συνεισφορά του στην προστασία του
περιβάλλοντος1936.
κε.Το έργο της Εκκλησίας της Ελλάδος
α. Σύνθεση υμνογραφικών έργων και εκθέσεις.
β. Από το Μητροπολίτη Πατρών Νικόδημο συντάχθηκε Ιερά ακολουθία

υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος. Επίσης συντάχθηκε από το μοναχό
Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη ακολουθία ικετήριος προς τον φιλάνθρωπο Θεό και
1933 . Ζορμπά Κ. , Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον, εκδόσεις Τέρτιος. Κατερίνη 1998, σσ.
79-83.
1934 . Οικονόμου,Η. Θεολογική Οικολογία. Θεωρία και Πράξη. εκδόσεις Δέσποινας

Μαυρομάτη. Αθήνα 1994, σσ. 326-327.
1935 . Ζορμπά Κ., Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον, εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1998, σσ.
153-155.
1936 .1lyk-arsak-ekalis.att.sch.gr/wp-content/uploads/2012/03/Keimeno5
312
Σωτήρα ημών Ιησού Χριστό υπέρ του περιβάλλοντος ημάς στοιχείου και
ευσταθείας πάσης κτίσεως1937. Το έτος 2001 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας
της Ελλάδος διοργάνωσε στην Ιερά Μονή Πετράκη έκθεση με θέμα την
Εκκλησία και το Περιβάλλον. Το έτος 2002 επίσης η Ιερά Σύνοδος της
Εκκλησίας της Ελλάδος διοργάνωσε οικολογική έκθεση στο Πεδίο του
Άρεως1938.
γ. Έκδοση εγκυκλίου από την Εκκλησία της Ελλάδος για τις δασικές
πυρκαγιές1939 .
δ. Το έργο των μοναστηριών. Η Ιερά Μονή του Ευαγγελισμού στην Ορμίλια

της Χαλκιδικής συμμετείχε σε ένα πρόγραμμα χρήσης οργανικών λιπασμάτων
και ανακύκλωσης1940. Επίσης στη μονή της Χρυσοπηγής στην Κρήτη
καλλιεργούνται βιολογικά ελιές, πορτοκαλιές κλπ. Διαχειρίζονται οικολογικά τα
απορίμματα. Η χημική λίπανση γίνεται με κομπόστ φύλλων ,κοπριάς
,πριονιδιού κλπ. και η καταπολέμηση των βλαβερών εντόμων γίνεται με τη
χρήση παγίδων1941. Στην πυρκαγιά του 1992 καταστράφηκαν 15.000
στρέμματα περίπου βλάστησης στο Άγιο Όρος. Η βλάστηση που κάηκε έχει
αποκατασταθεί με αναδάσωση. Η κοπή της ξυλείας ελέγχεται και δε γίνεται
βόσκηση από ζώα ,διότι οι μοναχοί δεν εκτρέφουν ζώα1942.
κστ.Το έργο των Διορθόδοξων Πρωτοβουλιών.
Η συνάντηση του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών έγινε στο

Βουκουρέστι το 19821943 και στο Μινσκ το 19891944.
1937 . Ψαριώτου Θ., Χρήστες ή καταχραστές. Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον, εκδόσεις
Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1996, σσ.86-88.
1938 . Απέργη Ι., Ασπίδα της φύσης η Ορθόδοξη Εκκλησία, Τύπος της Κυριακής, 2,6,2002,
σ. 12.
1939 .Γεωργιάδη Π., Εγκύκλιος για την προστασία των δασών από πυρκαγιές, Τύπος της
Κυριακής, 14,07,2002, σ.7.
1940 . Οικονόμου Η., Η συμβολή των μοναχών, Θεολογική Οικολογία, Θεωρία και Πράξη,
εκδόσεις Δ. Μαυρομμάτη, Αθήνα 1994, σσ.329-330.
1941 . Μοναχή Θεοξένη, Βιολογική γεωργία και οικολογική διαχείριση του φυσικού χώρου
στην Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, Οικολογία και Εκκλησία, εκδόσεις Ηλίβατον, Αθήνα 1999,
σσ.91-95.
1942 . Μαντζάρα Βάνα, Η Δημιουργία θάλλει στο Περιβόλι της Παναγιάς, Τύπος της
Κυριακής, 2,6,02, σ.43.
164-167.
313
κζ.Το έργο των Διαθρησκειακών Πρωτοβουλιών
α. Η Διακήρυξη της Ασίζης ( Ιταλία) το 1986. Στο συνέδριο αυτό

συμμετείχαν οικολόγοι και εκπρόσωποι διαφόρων θρησκειών1945.
β .Η Γενική Συνέλευση του Παγκόσμιου Συμβουλίου των Εκκλησιών στη

Σεούλ ,το 19911946.
γ. Η Διάσκεψη του Ρίο το 1992 . Στη διάσκεψη αυτή συμμετείχαν πολιτικοί

και 147 εκπρόσωποι διαφόρων Εκκλησιών από 54 χώρες1947.
δ. Η Διάσκεψη του Σικάγου το 1993. Στη διάσκεψη αυτή έλαβαν μέρος

εκπρόσωποι των θρησκειών1948.
ε .Οι διασκέψεις στο Οhito, στο Αtami της Ιαπωνίας και στο Windsor της
Αγγλίας , τον Απρίλιο-Μάιο του 1995. Στις Διασκέψεις αυτές
εκπροσωπήθηκαν εννέα διαφορετικές θρησκείες.
στ. Η σύσκεψη στη Sabudia της Ιταλίας το 1995. Στο συνέδριο αυτό
συμμετείχαν κληρικοί, θεολόγοι, κοινωνιολόγοι και περιβαλλοντολόγοι,
προερχόμενοι από τη Νότια Ευρώπη1949.
Η εκδήλωση του Πατριαρχείου Αντιοχείας. Το Πατριαρχείο της Αντιοχείας

δημοσιεύσε οικολογικό άρθρο (15,3,1989)1950.
κη.Το έργο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έθεσε τους οικολόγους υπό την προστασία

του Άγιου Φραγκίσκου της Ασίζης. Τον τελευταίο ανακήρυξε «ουράνιο προσ-
τάτη των οικολόγων» και φίλο των δημιουργημάτων1951.
1944 . Ζορμπά Κ., Διάσκεψη για την Ακεραιότητα της Δημιουργίας, Εκκλησία και φυσικό
περιβάλλον, εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1998, σσ. 165-167.
1945 . .Ζορμπά Κ., Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον, εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1998, σσ.
168-170.
1946 . Οικονόμου Η., Θεολογική Οικολογία, Θεωρία και Πράξη, εκδόσεις Δέσποινας
Μαυρομμάτη, Αθήνα 1994, σσ.332-336.
170-171.
1948 .ο.π., σσ. 174-176.
1949 . Ζορμπά, Κ., Οι Εκκλησίες και το οικολογικό πρόβλημα της Μεσογείου, Εκκλησία και
φυσικό περιβάλλον, εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1998, σσ. 185-191.
1950 . Περ. ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ, αρ. 415 (15,3,1989), σσ. 7-17.

314
1951 . Οικονόμου Η., Θεολογικὴ οΙκολογία. Θεωρία και Πράξη, Ἐκδ. Δ. Μαυρομάτη, 1994 ,
σσ.330-332 .
315
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι κοσμολογικές θέσεις του Μ. Βασιλείου
Ο Τριαδικός Θεός ,λέει ο Μέγας Βασίλειος, εδημιούργησε τον κόσμο “εκ του
μη όντος” με ελεύθερη βούληση και αγάπη. Κατά τον Μ. Βασίλειο το Άκτιστο
είναι ο Θεός και το Κτιστό είναι ο ορατός κόσμος και οι άγγελοι. Το κτιστό
δημιουργήθηκε με το πρόσταγμα του Θεού και με την αγαθή βούλησή του. Η
δύναμη του Θεού από την οποίαν προήλθαν τα δημιουργήματα, τονίζει ο
Μ.Βασίλειος, δεν είναι ταυτόσημη προς την ουσία του Θεού. Ο κόσμος
επίσης δημιουργήθηκε χωρίς παρέλευση χρόνου, αμέσως, μόλις εκφράστηκε
η βούληση του Θεού.
Ο Μ.Βασίλειος σημειώνει, ότι ο Θεός εδημιούργησε ως αγαθός το χρήσιμο,

ως σοφός το ωραιότατο και ως δυνατός το μέγιστο. Ακόμη και αν ο Θεός δεν
είναι παρών, μπορεί να τον θαυμάσει κάποιος από το έργο του και θεωρεί,
ότι ο κόσμος είναι ένα πολύπλοκο εργαστήριο της θείας δημιουργίας.
Ο Μ.Βασίλειος αναφέρει ,ότι χρόνος είναι η κίνηση των άστρων (του ήλιου
της σελήνης κλπ.) και θεωρεί ,ότι ο χρόνος είναι κάτι, του οποίου το
παρελθόν εξαφανίστηκε, το μέλλον ακόμη δεν εμφανίστηκε και παρόν πριν το
γνωρίσουμε διαφεύγει από την αντίληψή μας. Τα σώματα των ζώων και των
φυτών συνυπάρχουν με το χρόνο, ο οποίος διαρκώς τρέχει. Η ροή του
χρόνου όμως ,ποτέ δεν τερματίζει το δρόμο της. Κατά την πρώτη ημέρα της
δημιουργίας του κόσμου, δόθηκε στο χρόνο η πρώτη κίνηση.
Παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος ,ότι αγνοούμε τη φύση των δημιουργημάτων (η

ουσία της ύλης δεν είναι γνωστή ακόμη και σήμερα ,διότι κανείς δε γνωρίζει το
υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένα τα πρωτόνια, τα ουδετερόνια ,τα
ηλεκτρόνια κλπ.). Για να γνωρίσει κάποιος την ύλη, λέει ο M.Bασίλειος ,πρέπει
να βασιστεί στην όραση ,στην ακοή ,στην όσφρηση, στη γεύση ή στην αφή.
Δεν υπάρχει όμως τρόπος να γνωρίσεις την ουσία της ύλης. Ο Μ.Βασίλειος
δέχεται, ότι τα τέσσερα στοιχεία, από τα οποία σχηματίζονται όλες τις δομές
του κόσμου ,είναι η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη.
Πριν γίνει οτιδήποτε απ' όσα βλέπομε σχολιάζει ο Μ.Βασίλειος, αφού

σκέφτηκε ο Θεός, αποφάσισε να φέρει στην ύπαρξη τα ανύπαρκτα.
Ταυτόχρονα συνέλαβε το σχέδιο του κόσμου και εδημιούργησε το υλικό ,το
οποίο χρειαζόταν η διαμορφωτική του δύναμη. Για τον ουρανό εξεχώρισε την
316
ύλη ,που ήταν κατάλληλη για τον ουρανό ,ενώ για τη γη ετοποθέτησε την
κατάλληλη και πρέπουσα ύλη. Η ύλη συνεισφέρει τη μάζα της χωρίς μορφή
και ο Θεός κατέχοντας την επιστήμη των σχημάτων, δείχνει την τέχνη του.
Ο Μ.Βασίλειος δέχεται, ότι το αμέτρητο και ασήκωτο βάρος της γης,

στηρίζεται πάνω στο χέρι του Θεού. Επίσης αποδέχεται τη θεωρία του
Εμπεδοκλή, σύμφωνα με την οποίαν το κέντρο του σύμπαντος κατέχει η γη
,που παραμένει ακίνητη.
Η γη άρχικά ήτανε αόρατη κατά το Μ.Βασίλειο, διότι: α) Δεν υπήρχε ο

άνθρωπος για να τη βλέπει. β) Ήταν κάτω από την επιφάνεια του νερού, που
τη σκέπαζε. γ) Ο ήλιος δεν είχε γίνει ακόμη και η γη ήτανε στο σκοτάδι.
Η γη τότε εγκυμονούσε κατά το Μ.Βασίλειο όλα όσα υπάρχουν στην

επιφάνειά της ,επειδή ο δημιουργός της είχε εναποθέσει τη δύναμή του. Η γη
ανέμενε το χρόνο που έπρεπε να περάσει ,ώστε με το πρόσταγμα του Θεού
να φέρει στο φως αυτά που εγκυμονούσε. Ο Μ.Βασίλειος εκφράζει την άποψη
,ότι η φράση ,«καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος» σημαίνει ,ότι
το Άγιο Πνεύμα, προετοίμαζε τη φύση του νερού, για να βγάλει ζωή. Η ξηρά
αρχικά ήτανε αστόλιστη, λασπώδης ανάμικτη με το νερό και δεν είχε λάβει
ακόμη τη μορφή της και τη γεννητική δύναμη της βλάστησης.
Αυτός που κατασκεύασε τον ουρανό, σύμφωνα με το Μ.Βασίλειο ,έπλασε

τη φύση του λεπτή και όχι στερεά, ούτε παχειά. Επίσης για το σχήμα του
ουρανού δέχεται, ότι τον κατασκεύασε σαν καμάρα. Ο Μ.Bασίλειος αναφέρει
,ότι ακαριαίως με το πρόσταγμα του Θεού έγινε ο ουρανός και ήταν
αφώτιστος. Επίσης βεβαιώνει, ότι υπάρχει δεύτερος ουρανός και ότι ο Παύλος
είδε και τρίτο ουρανό. Ο αέρας μας λέει ακόμη ,ότι είναι διάχυτος, μαλακός,
απαλός, χρειάζεται για την αναπνοή και δεν προβάλλει εμπόδια στις κινήσεις
των σωμάτων.
Δεν περιορίσθηκε ο λόγος του Θεού σε ένα ξηρό πρόσταγμα, αναφέρει ο

Μ.Βασίλειος ,αλλά προσδιόρισε και την αιτία για την οποία επιδιώκεται η
κατασκευή του στερεώματος. Για να διαχωρίζει ,λέει, «ἀνά μέσον ὕδατος καὶ
ὕδατος». Ο Μ.Βασίλειος ακολούθως επεξηγεί ,ότι η εσωτερική κοίλη
επιφάνεια του στερεώματος είναι ημισφαιρική ,ενώ η εξωτερική επιφάνεια του
στερεώματος είναι επίπεδη και το νερό που είναι πάνω από το στερέωμα δεν
μπορεί να κατρακυλήσει προς τα κάτω. Το στερέωμα επίσης, μας λέει ,ότι δεν
αποτελείται από κρυσταλλωμένους διαφανείς λίθους.
Η φύση του φωτός κατά την αντίληψη του Μ.Bασιλείου είναι τόσο λεπτή
και διαφανής ,ώστε τό φως να μη χρειάζεται ούτε την παραμικρή παρέλευση
χρόνου για να διασχίσει τον ουρανό. Διότι χωρίς μεσολάβηση χρόνου τις
ακτίνες του φωτός ο ουρανός τις υποδέχεται στα πέρατα του ακαριαίως.
Πράγματι η ταχύτητα του φωτός είναι 300.000 χιλιόμετρα στο δευτερόλεπτο.
317
Πριν από τη δημιουργία του ήλιου ,η ημέρα εμφανιζόταν και η νύκτα

ερχόταν σε αντικατάσταση της, όχι από την ηλιακή κίνηση, κατά την άποψη
του Μ.Βασιλείου, αλλά καθώς το πρωτόγονο φως «διεχύνετο, και
συνεστέλλετο», σύμφωνα με το πρόγραμμα που όρισε ο Θεός. Πρωτύτερα
δηλαδή δημιουργήθηκε η φύση του φωτός, ενώ αργότερα κατασκευάστηκε ο
ήλιος ,για να είναι το όχημα του πρωταρχικού εκείνου φωτός. Επίσης μας λέει
,ότι το φως της σελήνης δεν προέρχεται από τον ήλιο, αλλά ότι εκπέμπει δικό
της φως και ακόμη ,ότι η νύκτα παράγεται από τη σκιά της γης.
Ο Μ.Βασίλειος επεξηγεί ,ότι ο κυβερνήτης του σύμπαντος μετατοπίζει τον

ήλιο από τη μία θέση στην άλλη, για να μην καταστρέψει τα ζώα ,τα φυτά και
τα νερά με τη μεγάλη θερμότητά του. Το χειμώνα τον σύρει προς το νότιο
μέρος της γης και το καλοκαίρι τον μεταθέτει στο βόρειο τμήμα της γης. Κατά
τη διάρκεια του χειμώνα ο ήλιος πηγαίνει προς τα νότια μέρη και προκαλεί το
μεγάλωμα της νύκτας στον τόπο μας. Έτσι ψύχεται η ατμόσφαιρα, όλοι οι
υδρατμοί συγκεντρώνονται πάνω από εμάς και προκαλούν βροχές, κρύα και
χιόνια. Ύστερα ο ήλιος ανεβαίνει προς στα βόρεια μέρη της γης. Οι εναλλαγές
των εποχών ακολουθούν δηλαδή τις κινήσεις του ηλίου. Ο ήλιος ακτινοβολεί
σε όλους τους κατοίκους της γης από ίση απόσταση. Ο ήλιος ακόμα λέει ,ότι
είναι ωραίος, μεγάλος ,γρήγορος στην κίνηση και ακριβής στις περιφορές του
και ,ότι έχει μέγεθος συμμετρικό ως προς το σύμπαν.
Η ανθρωπολογία του Μ. Βασίλειου
Στο τέλος ,διδάσκει ο Μ.Βασίλειος, πλάστηκε ο άνθρωπος ,ο οποίος

υπερέχει κατά την αξία της ψυχής και κατά το σχήμα της σωματικής
διαπλάσεώς του. Η κεφαλή των τετράποδων είναι γυρισμένη προς τη γη,
βλέπει προς την κοιλιά τους και επιδιώκουν ότι την ευχαριστεί. Η κεφαλή του
ανθρώπου όμως είναι υψωμένη προς τον ουρανό και τα μάτια του βλέπουν
προς τα πάνω. Ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού και
όχι διαμέσου της εξελικτικής διαδικασίας. Ο Θεός του έδωσε του παράδεισου
τα κάλλη ,για να είναι ευτυχισμένος. Ύστερα με την πονηρία του διαβόλου
έπεσε στην αμαρτία και στο θάνατο. Μετά, για να βοηθήσει τον άνθρωπο ο
Θεός του έδωσε το νόμο ,αγγέλους για να τον φυλάσσουν και να τον
φροντίζουν και τους προφήτες για να ελέγχουν την κακία και για να
διδάσκουν την αρετή. Ύστερα ,ανακλήθηκε ο άνθρωπος από το θάνατο με
τη θυσία του Χριστού. Ο άνθρωπος είχε τους αγγέλους ως παιδαγωγούς και ο
Θεός συνομιλούσε στην ίδια γλώσσα με τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος
εκπαιδευόταν ,για να ομοιωθεί με το Θεό, με την αρετή και τη σωφροσύνη. Ο
άνθρωπος όμως προτίμησε αυτό που φάνηκε ευχάριστο στα μάτια του και τη
γαστριμαργία και όχι το νοητό και πνευματικό κάλλος. Για τούτο αμέσως
βρέθηκε έξω από τον παράδεισο, έξω από τη μακάρια ζωή. Για να επανέλθει
ο άνθρωπος στην πρότερη κατάσταση του ,πρέπει να μιμείται το Χριστό.
318
Ο κόσμος κτίστηκε για τον άνθρωπο και ο άνθρωπος για το Θεό ,αναφέρει
ο Μ.Βασίλειος. Πρώτα δημιουργήθηκε η κτίση, δηλαδή ο Θεός κατασκεύασε
το σπίτι του ανθρώπου και μετά δημιούργησε τον άνθρωπο. Η ψυχή του
ανθρώπου είναι λεπτή και νοερή και της δόθηκε ως όχημα το σώμα, το οποίο
πλάθεται στους μητρικούς κόλπους ,από τον πάνσοφο τεχνίτη, αναλύει ο
Μ.Βασίλειος. Ο άνθρωπος είναι η εικόνα του κτίστη και εξουσιάζει τα ζώα της
ξηράς ,της θάλασσας και του αέρα. Ο άνθρωπος είναι λίγο κατώτερος από
τους αγγέλους ,διότι το σώμα του είναι πλασμένο από χώμα. Ο ήλιος ,η
σελήνη και τα άστρα δεν έχουν την ιδιότητα του αυτεξούσιου, που έχει ο
άνθρωπος. Στη φυσική του κατασκευή ο άνθρωπος είναι ελεήμων και τίμιος
αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Μόνο στον άνθρωπο υπάρχουν η διάνοια, οι
προαιρετικές κινήσεις ,η αυτεξουσιότητα και η ελευθερία.
Εάν η ψυχή του ανθρώπου ,σύμφωνα με το Μ.Βασίλειο, ολισθήσει στα

πάθη της σάρκας ,τότε χάνει το κάλλος της. Εάν όμως καθαριστεί από την
κακία με την αρετή, τρέχει να ομοιωθεί προς τον Κτίστη. Από τα παραπάνω
αναφερθέντα συμπεραίνομε ,ότι σκοπός της ανθρωπολογίας του Μ.
Βασιλείου είναι ο επόμενος : Ο άνθρωπος, αφού γνωρίσει τον εαυτό του
,πρέπει να απαλλαγεί από τα πάθη του και να ομοιωθεί προς το Θεό
,θεωρώντας εσχατολογικά τη ζωή του.
Κατά το Μ.Βασίλειο, όσα άρχισαν από ένα χρονικό σημείο ,κατ' ανάγκη θα
τελειώσουν σε ένα άλλο χρονικό σημείο. Στο τέλος ,η κτίση θα διαλυθεί και θα
μεταποιηθεί το σχήμα του κόσμου αυτού. Κατά τη 8 η ημέρα (δεύτερη
παρουσία του Κυρίου) ,αυτοί που θα καταδικαστούν θα σταλούν στο
σκοτάδι ,ενώ οι δίκαιοι θα αναπαύονται στο υπερκόσμιο φως. Στη χώρα της
μέλλουσας ζωής δεν υπάρχει νύκτα ,ύπνος ,θάνατος, φαγητό ,ποτά ,
ασθένειες ,πόνοι, ιατρεία ,δικαστήρια, εμπορίες ,τέχνες ,χρήματα, κακά
,πόλεμοι ,εχθρότητα, αλλά αληθινή ζωή. Ο Μ.Βασίλειος πιστεύει, ότι κατά τη
διάρκεια της παρουσίας μας στη γη, πρέπει να ετοιμαζόμαστε για την έσχατη
ημέρα.
Οι Οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου
Με το πρόσταγμα του Θεού, σύμφωνα με το Μ.Βασίλειο ,ήρθαν από το

μηδέν στην ύπαρξη τα φυτά και τα ζώα. Ο λόγος του Θεού διατρέχει την κτίση
και ενεργεί από τότε που άρχισε η δημιουργία ,μέχρι σήμερα και μέχρι το
τέλος του σύμπαντος. Η ψυχή των άλογων ζώων δεν ήταν κρυμμένη μέσα
στη γη προτού να εμφανιστεί, αλλά άρχισε να υπάρχει, μόλις δόθηκε το
πρόσταγμα. Ο Θεός δώρισε τη δύναμη στη γη, να αποκτήσει αυτά που δεν
είχε και της εχάρισε τη δύναμη να εξαγάγει ψυχές ζώσες.
Ο Μ.Βασίλειος στην Εξαήμερο πραγματεύεται αντικείμενα της οικολογίας.

319
Τα ποώδη φυτά ,κατά το Μ. Βασίλειο, εμφανίστηκαν πρώτα και μετά

εμφανίστηκαν τα δενδρώδη. Δηλαδή πρώτα εδημιουργήθηκαν τα
απλούστερα και ατελέστερα και μετά τα συνθετότερα και τελειότερα. Το
πρώτο εκείνο πρόσταγμα ,σύμφωνα με τον Μ.Βασίλειο, έγινε νόμος της
φύσεως και έμεινε μέσα στη γη, για να της δίνει στο μέλλον τη δύναμη να
γεννά και να καρποφορεί. Με το λόγο του Θεού άρχισαν να αναπτύσσονται
διάφορα είδη καρποφόρων δένδρων σε ακαριαία στιγμή χρόνου, ενώ
προηγουμένως δεν υπήρχαν πάνω στη γη. Τα φυτά εγκαταστάθηκαν πρώτα
στη γη και ύστερα έλαβαν την τέλεια μορφή τους ,με την εμφάνιση του
σπέρματος. Υπάρχει ποικιλία καρπών, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, ως προς τα
σχήματα, τα χρώματα, το ιδιαίτερο γνώρισμα των χυμών τους και τη
χρησιμότητα του καθενός καρπού. Στους φοίνικες ,παρατήρησε ακόμη ,ότι
υπάρχουν αρσενικά και θηλυκά δένδρα και ,ότι τις άγριες (αρσενικές) συκιές
φυτεύουν δίπλα στις ήμερες θηλυκές συκιές, για να γονιμοποιηθούν τα σύκα
με τη βοήθεια των ψηνών. Οι φυσικοί νόμοι κατά τον Μ.Βασίλειο διατηρούνται
απαράβατοι. Έτσι π.χ. πρώτα ξεκινά η βλάστηση ,έπειτα έρχεται η μορφή της
χλόης, ακολουθεί το μεγάλωμα και ως τελευταίο στάδιο του φυτού
εμφανίζεται η δημιουργία του σπέρματος. Τα ποώδη φυτά, σύμφωνα με το Μ.
Βασίλειο, χρησιμοποιούνται για τη διατροφή των βοδιών ,των αλόγων και
του ανθρώπου (φυτοφάγος τροφική αλυσίδα).
Το «κατά γένος» σημαίνει, κατά το Μ. Βασίλειο, ότι ο βλαστός του καλαμιού

παράγει καλάμι και όχι ελιά. Η βλάστηση των σπερμάτων δημιουργεί φυτά
πανομοιότυπα προς εκείνα, από τα οποία προήλθαν τα σπέρματα. Έτσι το
είδος ,που κατά την πρώτη δημιουργία εφύτρωσε στη γη διατηρείται
πανομοιότυπο μέχρι σήμερα. Τα σπέρματα φυτρώνουν κατά είδος. Μέσα στα
είδη διακρίνονται αναρίθμητες ποικιλίες. Τα ζιζάνια, κατά το Μ.Βασίλειο ,δεν
προέρχονται από τη μετατροπή του σιταριού ,αλλά εμφανίστηκαν ως
ξεχωριστά είδη. Κάθε είδος δένδρου έχει διαφορετική μορφολογία. Επίσης
είναι δύσκολο να προσδιορισθούν οι ιδιότητες του κάθε φυτικού είδους, αλλά
και οι διαφορές τους. Τίποτε δε δημιουργήθηκε άχρηστο. Ένα φυτό π.χ.
μπορεί να είναι τροφή κάποιου ζώου ή να το χρησιμοποιεί η φαρμακολογία
ως φάρμακο για ορισμένα νοσήματα. Ο Μ.Βασίλειος μιλάει ακόμη ,για
«σπερματικές καταβολές» των οργανισμών ,βάσει των οποίων θα μπορέσουν
να αναπτυχθούν σε τέλειους οργανισμούς του είδους τους.
Το νερό ,αναφέρει Μ. Βασίλειος γίνεται φύλλο, ανεβαίνει στους βλαστούς

και στις κορυφές τους και αυξάνει τους καρπούς. Το νερό, όταν εισέλθει στο
σώμα του αμπελιού παράγει γλυκό κρασί ,ενώ όταν εισέλθει στην ελιά
παράγει λάδι. Το νερό, όταν εισέλθει στα φυτά ,μπορεί να δημιουργήσει ξινή ή
πικρή γεύση ,όπως στην άψινθο. Το νερό επίσης που βρίσκεται μέσα στα
άνθη των φυτών συντελεί, ώστε άλλα άνθη να έχουν χρώμα κόκκινο ,άλλα
πορφυρό, άλλα γαλάζιο και άλλα λευκό.
320
Στα φυτά, λέει Μ. Βασίλειος, παρατηρείται ποικιλία δακρύων (ρητινών και

γαλακτωδών χυμών). Ο καρπός της συκιάς, όταν είναι άωρος ,περιέχει
γαλακτώδη χυμό και είναι πολύ πικρός ,ενώ όταν ωριμάσει γίνεται πολύ
γλυκός. Τα ακροβλάσταρα του αμπελιού είναι πολύ στυφά, ενώ τα σταφύλια
του είναι πολύ γλυκά. Διαφορετικές «ευωδίες» επίσης υπάρχουν σε διάφορα
είδη φυτών.
Τα είδη των ζώων, αναφέρει ο Μ. Βασίλειος, διαφέρουν μεταξύ τους και

έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Τα υδροχαρή ζώα έχουν διαφορετική
κατασκευή. Υπάρχουν πολλές ράτσες ζώων. Το πλήθος κάθε είδους
αποταμιεύεται, για να παρουσιαστεί μελλοντικά, όταν θα χρειαστεί να
αυξηθούν και να πολλαπλασιαστούν. Κάθε είδος ζώου διακρίνεται με το
όνομά του, την τροφή του, το σχήμα του ,το μέγεθός του και το είδος της
σάρκας του. Σε κάθε είδος η γενεά που γεννάται είναι απαράλλακτη με τούς
γονείς τους. Ο διάδοχος του ίππου είναι ο ίππος, του λέοντος ο λέοντας και
του αετού ο αετός, μέχρι της συντέλειας του σύμπαντος. Το είδος θα
διατηρείται απαράλλακτο στις επερχόμενες γενεές. Ο χρόνος δεν αλλοιώνει
,ούτε ξεθωριάζει τα χαρακτηριστικά των ζωϊκών ειδών. Το καθένα είδος ζώου
από τη στιγμή που πλάστηκε πήρε και το φυσικό του ιδίωμα. Τα χερσαία ζώα
όμως ,είναι τελειότερα παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Δεν υπάρχουν στα ψάρια
μικτοί τύποι, όπως στην ξηρά οι ημίονοι. Μερικά πτηνά επίσης νοθεύουν το
είδος τους. Πολλά είδη πτηνών ακόμη δε χρειάζονται καθόλου τη συνουσία
των αρσενικών για να κυοφορήσουν.
Τα νηκτικά είδη ,τονίζει ο Μ. Βασίλειος ,γεννούν αυγά ή ζωντανά. Τα ψάρια

εμφανίστηκαν ανοικτά στο πέλαγος, κοντά στην παραλία, στο βυθό ή κοντά
στα βράχια (οικοθέσεις των ψαριών). Τα ψάρια εμφανίστηκαν μεμονωμένα ή
σχημάτισαν αγέλες. Ιδιαίτερος είναι ο χώρος διαβίωσης των ψαριών
(οικότοποι), ιδιαίτερη η κατασκευή τους ,ξεχωριστή η διατροφή τους και
ιδιόρρυθμη η ζωή τους. Πολλές διαφορές υπάρχουν στους τόπους διαβίωσης
(βιοτόπους) και στους τρόπους πολλαπλασιασμού του κάθε είδους ψαριού.
Τα είδη των ψαριών μοιράστηκαν τον κατάλληλο για αυτά χώρο και δεν
εισβάλλουν στους χώρους των άλλων, αλλά ζουν μέσα στα όριά τους
,παρατηρεί ο Μ.Βασίλειος. Αυτός ο κόλπος (υγρότοπος) είναι για να βόσκουν
τα τάδε είδη ψαριών, εκείνος για τα άλλα και τα ψάρια που εδώ είναι
πάμπολλα, αλλού δεν τα βρίσκεις καθόλου. Τα κήτη επίσης γνωρίζουν τον
χώρο της διαβίωσης ,που τους καθόρισε η φύση.
Για κάθε είδος ψαριού, επισημαίνει ο Μ.Βασίλειος, υπάρχει διαφορετική

τροφή. Άλλα ψάρια τρέφονται με βούρκο, άλλα με φύκια και άλλα με φυτά. Τα
περισσότερα ψάρια τρώγονται μεταξύ τους. Το μικρό ψάρι γίνεται τροφή του
μεγαλύτερου. Συμβαίνει καμιά φορά ένα ψάρι να έχει στο στόμα του ένα
μικρότερο και ένα μεγαλύτερο ψάρι να τα φάει και τα δύο ταυτόχρονα και να
βρεθούν στο στόμαχο του τελευταίου. Τα είδη των σαρκοφάγων πτηνών
συλλαμβάνουν το θήραμα και αφού το κατασπαράξουν, το τρώνε
321
(σαρκοφάγες τροφικές αλυσίδες). Τα ζώα που κατατρώγονται όμως

περισσότερο πολλαπλασιάζονται (βασική αρχή των τροφικών πυραμίδων). Τα
ψάρια ακόμα ξέρουν τι να προτιμούν και τι να αποφεύγουν. Δηλαδή
λαμβάνουν κάποια πρόνοια για το μέλλον. Επίσης αναφέρονται ορισμένα
χαρακτηριστικά θηρευτών (λεοπάρδαλης και αρκούδας).
Κατά τον καιρό της μετανάστευσης ορισμένων ψαριών, σύμφωνα με το

Μ.Βασίλειο ,τα ψάρια ενωμένα ρέουν δια μέσου της Προποντίδας προς τον
Εύξεινο Πόντο. Τα ψάρια οργανώνουν αποδημία για τη διαιώνιση του είδους
τους. Έχουν βαθιά χαραγμένο το νόμο της φύσεως, ο οποίος τους
υποδεικνύει τι πρέπει να κάνουν. Όταν ολοκληρωθεί ο σκοπός της αποδημίας
τους, θα επιστρέψουν πάλι στην πατρίδα τους ομαδικά.
Ο μεταξοσκώληκας, αναφέρει ο Μ.Βασίλειος, έχει κέρατα, όταν είναι

κάμπια, έπειτα προχωρεί και γίνεται χρυσαλλίδα ,και ούτε σε αυτή τη μορφή
σταματά, αλλά βγάζει μαλακά και πλατιά φτερά (μεταμόρφωση). Με αυτό το
παράδειγμα έχουμε σαφή ιδέα της αναστάσεως. Κατά την παρθενογένεση
επίσης, την οποία αναφέρει ο Μ.Βασίλειος ,από μη γονιμοποιημένα αυγά
παράγονται νέα άτομα.
Τα πτηνά ,θεωρεί ο Μ. Βασίλειος, ότι δημιουργήθηκαν από τα νερά. Αν

εξετάσει κανείς τους τρόπους ζωής, τις πράξεις και τις συνήθειες των πτηνών
θα βρεί ,ότι οι μεταξύ τους διαφορές είναι αμύθητες. Άλλα πτηνά ζουν σε
αγέλες ,άλλα είναι μόνιμα και εγχώρια και άλλα αποδημούν. Αναρίθμητες οι
διαφορές των ενεργειών και των τρόπων ζωής των πτηνών ,λέει ο
Μ.Βασίλειος.
Όμως και τα ζώα έχουν κάποια ιδέα για το μέλλον. Με τον αδίδακτο νόμο
της φύσεως αντιλαμβάνονται τα ζώα το ωφέλιμο. Το κάθε ζώο εκ φύσεως
βρίσκει μόνον του τη σωτηρία του, και έχει μία ανέκφραστη διαίσθηση των
πραγμάτων που ευνοούν τη φύση του. Τίποτε δεν είναι άτακτο ,ούτε
ακαθόριστο στα όντα, αλλά όλα εδημιουργήθηκαν για την αυτοσυντήρησή
τους. Ο Πλάστης ούτε επρόσθεσε τίποτε το περιττό ,ούτε αφαίρεσε τίποτε το
αναγκαίο στα μέλη του σώματος των ζώων.
Ο Θεός ,διδάσκει ο Μ. Βασίλειος, φρόντισε για τον άνθρωπο αλλά και για
όλα τα δημιουργήματά του, όπως π.χ. για τα βλαβερά στον άνθρωπο ζώα
και φυτά. Στο σημείο αυτό συμφωνεί ο Μ. Βασίλειος με την σύγχρονη
οικολογία και αντιτίθεται στην παρερμηνευθείσα Βιβλική και Πατερική
ανθρωποκεντρική άποψη ,ότι ο άνθρωπος είναι ο εξουσιαστής της φύσης.
Ο Μ.Βασίλειος διατυπώνει επίσης τη βασική αρχή της εξελικτικής θεωρίας,

αφού λέει, ότι «η δημιουργία πορεύεται προς στην ολοκλήρωσή της». Το
πρόσταγμα του Θεού όμως θα ενεργεί μέχρι το τέλος της κτίσης ,μέχρις ότου
συμπληρωθεί η διακόσμησή της.
322
Η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου, περιλαμβάνει επίσης οικολογικές

αναφορές.
H οικολογική κρίση οφείλεται κυρίως στα επόμενα πάθη του ανθρώπου, τα

οποία κατέγραψε ο Μ. Βασίλειος : Εγωισμός, φιλαυτία, πλεονεξία ,αλαζονία,
κενοδοξία, φιλοδοξία, φιλαρχία ,τάση για πλουτισμό ,φιλαργυρία
,γαστριμαργία ,ευδαιμονισμός καταδυνάστευση των συνανθρώπων, αδικία και
φθόνος.
Σύμφωνα με το Μ. Βασίλειο, η Δημιουργία του ανθρώπου (άνδρα και

γυναίκας) από το Θεό ,έγινε «κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ». Η εμφάνιση των σύγχρονων
ανθρώπων σύμφωνα με την επιστήμη ακολούθησε την επόμενη εξελικτική
πορεία : Homo erectus > Homo sapiens neanderthalensis > Homo sapiens
sapiens.
Οι κοσμολογικές και οι οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου βασίζονται στο

βιβλίο της Γένεσης και στα τότε επιστημονικά πορίσματα. Ορισμένες θέσεις
του Μ.Βασιλείου θεωρούνται ορθές ,ενώ άλλες είναι εσφαλμένες ,σύμφωνα
με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα.
Τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα
Τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα διαιρούνται στα φυσικά και στα

ανθρωπογενή.
Α) Στα Φυσικά προβλήματα ,που συμβαίνουν στον πλανήτη

περιλαμβάνονται : α) Οι ηφαιστειακές εκρήξεις, οι πλημμύρες ,οι σεισμοί
,οι κυκλώνες, τα χιόνια ,το κρύο, ο πάγος, οι άνεμοι και οι χιονοθύελλες. β) Οι
χιονοστιβάδες ,οι θύελλες ,οι πυρκαγιές ,οι κυκλώνες ,οι χαλαζοπτώσεις ,οι
καύσωνες και οι ανεμοστρόβιλοι. γ) Οι ηλιακές εκλάμψεις ,η γάμμα
ακτινοβολία ,τα έτη χωρίς καλοκαίρια, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τα
κύματα ψύχους και οι κατολισθήσεις. δ) Οι καταιγίδες ,οι τυφώνες ,οι λιμναίες
εκρήξεις, το τσουνάμι ,οι ξηρασίες, οι επιδημίες κ.α.
Β) Στα ανθρωπογενή προβλήματα του πλανήτη περιλαμβάνονται: α) Οι

βιομηχανικές καταστροφές (Μποπάλ-Ινδία ,Τσερνομπίλ-Ουκρανία, Σεβέζο-
Ιταλία κλπ.) ,οι πολιτικές αναταραχές ,η τρομοκρατία, τα επικίνδυνα
εμπορεύματα ,τα ατυχήματα των αεροπλάνων ,των σιδηροδρόμων ,των
πλοίων και των διαστημικών πτήσεων. β) Τα εγκλήματα, οι εμπρησμοί ,η
τρομοκρατία ,οι πόλεμοι και οι τεχνολογικοί κίνδυνοι. γ) Οι βιομηχανικοί
κίνδυνοι ,οι καταρρεύσεις των κτιρίων ,η διακοπή του ρεύματος, οι
πυρκαγιές, τα επικίνδυνα υλικά και η ρύπανση από τις ακτινοβολίες και τα
απόβλητα. δ) Το Φαινόμενο του θερμοκηπίου ,η τρύπα του όζοντος, η
ατμοσφαιρική ρύπανση και η ρύπανση των νερών. ε) Η ρύπανση του
εδάφους ,η καταστροφή των δασών, η μείωση της βιοποικιλότητας κ.α.
323
Η θεολογική αποτίμηση των σύγχρονων οικολογικών προβλημάτων
Η δημιουργία του υλικού κόσμου έγινε από την αγάπη του Θεού. Ο Θεός
αγαπά όλα τα δημιουργήματα. Ο άνθρωπος πρέπει να κινηθεί από το κατ’
εικόνα προς το καθ’ ομοίωση ,για να είναι αρμονική η σχέση του με τη φύση.
Μετά την πτώση του ανθρώπου, ο Θεός, υπέταξε την κτίση στη φθορά. Η
κτίση όμως θα ελευθερωθεί από τη φθορά (καινὴ κτίσις) κατά τη β παρουσία
του Κυρίου.
Η ποικιλομορφία των οργανισμών φανερώνει το μεγαλείο του Δημιουργού.

Η ψυχή κατευθύνεται προς το Θεό και διαμέσου της φύσης. Ο κόσμος όμως
που ζούμε απειλείται με αφανισμό. Για να ζήσει ο κόσμος θα πρέπει να
βρίσκεται σε διαρκή κοινωνία με το δημιουργό του. Ο άνθρωπος πρέπει να
είναι ο επιστάτης και ο φύλακας της κτίσης. Πρέπει να φροντίζει το
περιβάλλον, χωρίς να το εκμεταλλεύεται και να αγαπά τους συνανθρώπους
του ,τα ζώα και τα φυτά.
Ο άνθρωπος θα πρέπει να παραιτηθεί από τα ανθρώπινα πάθη

(εγωκεντρισμό ,ατομικό συμφέρον, πλεονεξία, απληστία, φιλαργυρία,
αρχομανία ,αγάπη προς τις ηδονές, καταναλωτισμό, ευδαιμονία, πολυτέλεια,
ευμάρεια, περιττές ανάγκες) και οφείλει να είναι ολιγαρκής. Να επιδιώκει τα
αναγκαία και να δίνει και στους άλλους. Η οικολογική κρίση βεβαίως
προκλήθηκε από τη φιλαυτία, τον εγωκεντρισμό, τη βουλιμία, τον ηδονισμό,
τη χλιδή, την κατανάλωση, τη σπατάλη και γενικότερα την εμπαθή ζωή. Οι
ανάγκες συνεχώς αυξάνονται ,μεταβάλλονται και εγκλωβίζουν τον άνθρωπο
στην αδηφαγία και στην πλεονεξία. Γι’ αυτό σήμερα χιλιάδες άνθρωποι
πεθαίνουν από πείνα ή διαβιούν σε άθλιες συνθήκες. Σήμερα ο άνθρωπος
αρνείται να αγκαλιάσει με αγάπη τους συνανθρώπους του ,αλλά και το
περιβάλλον. Ο σημερινός άνθρωπος παρασύρεται σε αλόγιστη σπατάλη των
φυσικών πόρων και του φυσικού πλούτου. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να
αποταμιεύει θησαυρούς επίγειους ,να είναι πλεονέκτης, αλλά να επιδιώκει το
λογικό κέρδος. Θα πρέπει ο άνθρωπος να σκέπτεται τις συνέπειες των
τεχνικών ενεργειών του και να επιδιώκει την ολιγάρκεια και όχι τη σπατάλη, η
οποία εξαφανίζει τα αγαθά με τα οποία άλλοι θα μπορούσαν να ζήσουν.
Να σημειωθεί ,ότι στις ημέρες μας αναπτύχθηκε έντονα η τάση της

απόκτησης άφθονων υλικών αγαθών και υπηρεσιών, της υπερκατανάλωσης,
των ανέσεων ,της ευμάρειας και των υλικών απολαύσεων. Η αποστασία από
το Θεό και η δίψα του κέρδους εδημιούργησαν την κοινωνία της αφθονίας και
της υπερκαταναλώσεως των υλικών αγαθών. Προέκταση των προηγούμενων
είναι η βία, η τρομοκρατία, η εγκληματικότητα και ο αφανισμός της φύσης. Ο
άνθρωπος ικανοποιεί την επιθυμία του για κυριαρχία και ασκεί κάθε είδους
εξουσία για το κέρδος. Η μόδα και η διαφήμιση αυξάνουν τις επιθυμίες πιο
324
γρήγορα από την αύξηση της παραγωγής. Έτσι οι άνθρωποι παραμένουν

ανικανοποίητοι και αλλοτριωμένοι. Η υπερεκμετάλλευση της φύσεως, η
απεριόριστη κατανάλωση και σπατάλη από τον άνθρωπο, έχει προκαλέσει
την υποβάθμιση των φυσικών οικοσυστημάτων.
Οι πνευματικές αιτίες του οικολογικού προβλήματος είναι : Η έξαρση του

λογικού στοιχείου στον άνθρωπο, η θεώρηση του ανθρώπου ότι όλα τα όντα
τον υπηρετούν και ευδαιμονιστική αντίληψη της ζωής. Ο άνθρωπος όμως
μπορεί να μεταπλάσει το φυσικό περιβάλλον και να το φέρει σε κοινωνία με
το Θεό.
Η κατασκευή των ναών, η αγιογραφία, η εκκλησιαστική μουσική, ο

κοινοβιακός μοναχισμός και η επιστήμη της θεολογίας έχουν σχέση με την
οικολογία. Το φυσικό περιβάλλον μνημονεύεται στη θεία λατρεία (εσπερινούς
,όρθρους, λειτουργίες) και στα μυστήρια της θείας ευχαριστίας ,του
βαπτίσματος, του χρίσματος, του γάμου και του ευχελαίου. Οι ορθόδοξοι
πιστοί πηγαίνουν στην Εκκλησία από τους καρπούς των κόπων τους ,για να
μεταβληθούν σε σώμα και αίμα του Χριστού, επάνω στην Αγία Τράπεζα. Η
χρησιμοποίηση της ύλης, των χρωμάτων ,του λιβανιού κλπ., δείχνει, ότι δε
μπορεί να νοηθεί αποκομμένος ο άνθρωπος από το φυσικό του περιβάλλον
,το οποίο θα πάρει μαζί του ανακαινισμένο στη βασιλεία τού Θεού.
Η αιτία των οικολογικών καταστροφών για την Εκκλησία βρίσκεται στην

προσκόλληση των ανθρώπων στην πολυτελή διαβίωση ,στα υλικά αγαθά και
στην εγκατάλειψη του χριστιανικού τρόπου ζωής. Η Ορθόδοξη Εκκλησία
προβάλλει και προτρέπει τη λιτότητα και την ολιγάρκεια και όχι τη σπατάλη
,την άνεση και την πολυτέλεια. Η αποφυγή του υλοκρατικού τρόπου ζωής
πρέπει να προβάλλεται από τα μέσα αγωγής και ενημέρωσης. Οι διαφημίσεις
καταναλωτικών αγαθών, που είναι περιττά, πρέπει να σταματήσουν. Πρέπει
να γίνει κατανοητό ,ότι η ευτυχία δε συνδέεται με τον πλούτο. Οι τηλεοπτικές
σειρές να μην προβάλλουν τους πλούσιους ,τους ανήθικους ή αυτούς που
χρησιμοποιούν όλο και περισσότερα υλικά αγαθά, αλλά τους ολιγαρκείς και
τους λιτοδίαιτους. Είναι επίσης απαραίτητο να διαφυλαχθεί η ζωή ,η ποιότητα
της ζωής και η ισορροπία της φύσης. Η νηστεία ,η μη υπερκατανάλωση, η
ανακύκλωση κλπ. πρέπει να τονίζονται από τους λειτουργούς της εκκλησίας.
Στο σχήμα κόσμος-Θεός-άνθρωπος εμπεριέχεται η σωστή διαχείριση του
περιβάλλοντος.
Να σημειωθεί, ότι ο ασκητικός τρόπος ζωής και η νηστεία κάνει τον

άνθρωπο πνευματικό ,ενώ η άνεση και η πολυτέλεια τον ταυτίζουν με τη γήϊνη
πλευρά του. Η σπατάλη και η τρυφή ,εξαντλούν τους φυσικούς πόρους
στερώντας τους από τους ενδεείς. Ο ασκητισμός προστατεύει τον άνθρωπο
από την ιδεολογία της κατανάλωσης και τον ωθεί στο πνεύμα της
αλληλεγγύης. Ο θεσμός επίσης της νηστείας αντιτίθεται στην κατανάλωση. Η
325
αποχή από το κρέας έχει ως στόχο να προστατευθούν ,για κάποιο διάστημα

τα ζώα ,που καταναλώνει ο άνθρωπος.
Σημαντική είναι ,τέλος, η εκκλησιαστική οικολογική δράση του Οικουμενικού

Πατριαρχείου : Καθιέρωσε την 1η Σεπτεμβρίου ως ημέρα προσευχών και
δεήσεων για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Το Οικουμενικό
Πατριαρχείο με συνέδρια, μηνύματα και συνεργασίες με επιστημονικούς
,οικονομικούς και πολιτικούς φορείς συμβάλλει στην αντιμετώπιση του
οικολογικού προβλήματος. Επίσης η Εκκλησία της Ελλάδος συνθέτει ύμνους
,εκδίδει εγκυκλίους και διοργανώνει εκθέσεις οικολογικού ενδιαφέροντος. Η
Μονή Χρυσοπηγής στα Χανιά εφαρμόζει πρόγραμμα διαχείρισης των
απορριμμάτων της ,ενώ τα μοναστήρια του Αγίου Όρους εκπόνησαν σχέδια
οικολογικής προστασίας των δασών τους. Η Ορθόδοξη Εκκλησία ασχολείται
με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και το συνδέει με τη λιτότητα
και την ολιγάρκεια.
326
327
Οι Κοσμολογικές και Οικολογικές θέσεις του Μ. Βασιλείου. Τα

σύγχρονα οικολογικά προβλήματα και η θεολογική
αποτίμησή τους.
Ζούζουλας Δημήτριος
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ 2016
Επιβλέπων Καθηγητής: Δημήτριος Τσελεγγίδης ,Καθηγητής
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξετάσει σε βάθος τις
κοσμολογικές και οικολογικές θέσεις του Μ.Βασιλείου,τα σύγχρονα οικολογικά
προβλήματα και τη θεολογική αποτίμησή τους. Κατά το Μ. Βασίλειο ο
Τριαδικός Θεός εδημιούργησε τον κόσμο «εκ του μη όντος». Η γη είναι
ακίνητη και κατέχει το κέντρο του σύμπαντος. Υπάρχει και δεύτερος ουρανός.
Πριν από τη δημιουργία του ήλιου ,η ημέρα εμφανιζόταν και η νύκτα ερχόταν
καθώς το πρωτόγονο φως «διεχύνετο, και συνεστέλλετο». Σύμφωνα με το
Μ.Βασίλειο ,η Δημιουργία του ανθρώπου έγινε «κατ᾿εἰκόνα Θεοῦ». Μετά το
προπατορικό αμάρτημα ο άνθρωπος βρέθηκε έξω από τον παράδεισο. Ο
άνθρωπος πρέπει να απαλλαγεί από τα πάθη του και να ομοιωθεί προς το
Θεό ,θεωρώντας εσχατολογικά τη ζωή του. Ο Μ.Βασίλειος τονίζει, ότι πρώτα
εδημιουργήθηκαν τα απλούστερα και ατελέστερα και μετά τα συνθετότερα και
τελειότερα. Αναφέρει τη φυτοφάγο, τη σαρκοφάγο τροφική αλυσίδα και την
τροφική πυραμίδα. Σε κάθε είδος η γενεά που γεννάται είναι απαράλλακτη με
τούς γονείς τους. Το νερό όταν εισέλθει στο σώμα διαφόρων φυτών παράγει
γλυκό κρασί ,λάδι, ξινή ή πικρή γεύση και άνθη με διαφορετικά χρώματα.
Αναφέρονται ακόμα μεταναστεύσεις ,μεταμορφώσεις και παρθενογενέσεις
ζώων. Τα ανθρωπογενή προβλήματα του πλανήτη είναι κυρίως η ρύπανση,
το Φαινόμενο του θερμοκηπίου ,η τρύπα του όζοντος και η μείωση της
βιοποικιλότητας. Ο σημερινός άνθρωπος επιδιώκει την υπερκατανάλωση, την
απόκτηση άφθονων υλικών αγαθών ,τις ανέσεις ,την ευμάρεια ,τη σπατάλη,
την πολυτελή διαβίωση και έτσι έχει προκαλέσει την υποβάθμιση των
φυσικών οικοσυστημάτων. Η νηστεία ,η μη υπερκατανάλωση, η ανακύκλωση,
η λιτότητα και η ολιγάρκεια πρέπει να τονίζονται. Στο σχήμα κόσμος-Θεός-
άνθρωπος εμπεριέχεται η σωστή διαχείριση του περιβάλλοντος.
328
Basil the Great's cosmological and ecological concepts.The

contemporary ecological problems and their theological valuation.
Zouzoulas Demetrius
ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI
SCHOOL OF THEOLOGY DEPARTMENT OF THEOLOGY 2016
Supervisor: Demetrius Tselengidis, Professor
ABSTRACT
The purpose of this paper is to examine intensively Basil the Great's cosmological
and ecological concepts ,the contemporary ecological problems and their
theological valuation. According to Basil the Great , the Triune God created the world
"from the nonentity". The earth is motionless and holds the center of the universe.
There is a second sky too. Before the creation of the sun, the day appeared and the
night was coming as the primitive light "surged, and contracted". According to Basil
the Great, the creation of man was made "in the image of God". After the forefather
sin ,the man was found out of paradise. The man should be released from his
passions and become similar to God, viewing eschatologically his life. Basil the Great
emphasizes, that simpler and more imperfect created first , then created the more
complex and perfect beings. He reports the herbivorous, the carnivorous food chain
and the food pyramid. In any species ,the offsprings that are born are identical to
their parents. Migrations, transformations and parthenogeneses of animals are still
mentioned. The anthropogenic global problems are mainly the pollution, the
greenhouse effect, the ozone hole and the reduction of biodiversity. The modern
man seeks overconsumption, obtaining abundant material goods, comforts,
prosperity, wasting, luxurious living and thus has caused the degradation of natural
ecosystems. Fasting, non-overconsumption, recycling ,austerity and the frugality
should be highlighted. In the figure universe-God-man the right environmental
management is included.
329
Πίνακας χωρίων της Π.Διαθήκης, της Κ. Διαθήκης και της Αποκάλυψης
==================================
Π. Διαθήκη
Α Παραλ. 29,12. Γεν. 1,11.
Α Παραλ. 29,15. Γεν. 1,14.
Αμ. 4,13. Γεν. 1, 14-16.
Αμ. 5,18. Γεν. 1,15.
Αμ. 7,1-6. Γεν. 1,16.
Αρ. 16,22. Γεν. 1,20.
Ασ. Ασ. 5,13. Γεν. 1,21.
Ασ. Ασ. 5,14. Γεν. 1,22.
Ασ. Ασ. 7,8. Γεν. 1,24.
Β Μακ. 7,28. Γεν. 1,25.
Γεν. 1,1. Γεν. 1,26.
Γεν. 1,1-2,4. Γεν. 1,27.
Γεν. 1,2. Γεν. 1,28
Γεν. 1,3. Γεν. 1,29
Γεν. 1,4. Γεν. 1,31.
Γεν. 1,5. Γεν. 2,4 .
Γεν. 1,6. Γεν. 2,4 -2,25.
Γεν.1, 6-8 . Γεν. 2,7.
Γέν. 1,8. Γεν. 2,8 .
Γεν. 1,9. Γεν. 2,9.
Γεν. 1,10. Γεν. 2,11.

330
Γεν. 2,12. Γεν. 9,11.
Γεν. 2,15. Γεν. 9,25.
Γεν. 2,16 . Γεν. 9,4.
Γεν. 2,17. Γεν. 11,4.
Γεν. 2,18. Γεν. 11,7.
Γεν. 2,19. Γεν. 18,20-23.
Γεν. 2,20. Γεν. 19,1-29.
Γεν. 3,1. Γέν. 47,9.
Γεν. 3,5 . Δευτ. 4,2 .
Γεν. 3,6. Δευτ. 4,32.
Γεν. 3,7. Δευτ. 5,1.
Γεν. 3,12. Δευτ. 8,7.
Γεν. 3,16. Δευτ. 8,8.
Γεν. 3,17. Δευτ. 8,11.
Γεν. 3,18. Δευτ. 8,12.
Γεν. 3,19. Δευτ. 8,13.
Γεν. 3,22. Δευτ. 8,14 .
Γεν. 3,23. Δευτ. 8,17.
Γεν. 4,11. Δευτ. 8,18.
Γεν. 5,29. Δευτ. 20,19.
Γεν. 6,1 . Δευτ. 22,6.
Γεν. 6,1-8,22. Δευτ. 25,4.
Γεν. 6,4 . Δευτ. 28,23.
Γεν. 7,15. Δευτ. 32,2 .
Γεν. 7,2 Δευτ. 33,13-15 .
Γεν. 7,3. Εκκλ. 1,7.
Γεν. 9,3. Εκκλ. 12,13.

331
Εκκλ. 12,14. Ιερ. 12,11.
Εξ. 3,2. Ιερ. 12,1-12 .
Εξ. 7-12. Ιερ. 12,4.
Εξ. 20,10. Ιερ. 31,6 .
Εξ. 20,11. Ιερ. 32,17.
Εξ. 23,10. Ιώβ 36,27.
Εξ. 23,11. Ιώβ 38,6.
Εξ. 34,26 . Ιωήλ. 2,3.
Ζαχ. 2,17. Ιωήλ 2,1-27.
Ησ. 1,3. Ιωήλ. 2,11.
Ησ. 4,2. Λευ. 17,11.
Ησ. 5,7. Λευ. 23,22
Ησ. 11,6-9. Λευ. 25,3.
Ησ. 40,6. Λευ. 25,4.
Ησ. 40,22. Λευ. 25,6.
Ησ. 44,27. Λευ. 25,7.
Ησ. 51,6. Λευ. 25,10.
Ιεζ. 1,26. Λευ. 25,11.
Ιεζ. 28,12. Λευ. 25,12.
Ιεζ. 28,13. Λευ. 25,13.
Ιεζ. 28,14. Λευ. 25,17.
Ιεζ. 28,15. Λευ. 25,22.
Ιεζ. 28,16. Λευ. 25,23.
Ιεζ. 38,12 . Λευ. 25,24.
Ιερ. 4,23-27. Λευ. 26,34.
Ιερ. 5,22. Λευ. 26,35.
Ιερ. 12,10. Ναούμ 1,2-12.

332
Παρ. 12,10. Ψαλ. 28,10.
Σοφ. Σειρ. 42,24. Ψαλ. 32,6.
Σοφ. Σειρ. 42,25. Ψαλ. 49,10.
Σοφ. Σολ. 9,1. Ψαλ. 49,11.
Σοφ. Σολ. 9,2. Ψαλ. 64,11.
Σοφ. Σολ. 9,3. Ψαλ. 64,12.
Σοφ. Σολ. 11,24. Ψαλ. 64,13.
Σοφ. Σολ. 12,15. Ψαλ. 64,14 .
Σοφ. Σολ. 12,16. Ψαλ. 72,28.
Σοφία Σειράχ 18,1. Ψαλ. 73,14.
Ύμνος παίδ., 41, 48-49. Ψαλ. 74,4.
Ψαλ. 1,3. Ψαλ. 89,10.
Ψαλ. 6,1 Ψαλ. 90,13.
Ψαλ. 8,5. Ψαλ. 94,4.
Ψαλ. 8,7. Ψαλ.95,2.
Ψαλ. 8,8. Ψαλ. 103,2.
Ψαλ. 8,9. Ψαλ. 103,3.
Ψαλ. 11,1. Ψαλ. 103,10.
Ψαλ. 14,5. Ψαλ. 103,12.
Ψαλ. 16,5. Ψαλ. 103,14.
Ψαλ. 17,3. Ψαλ. 103,15.
Ψαλ. 18,2. Ψαλ. 103,17.
Ψαλ. 22,1. Ψαλ. 103,19.
Ψαλ. 22,2. Ψαλ. 103,21.
Ψαλ. 22,6. Ψαλ. 103,24.
Ψαλ. 23,2. Ψαλ. 103,25.
Ψαλ. 28,7. Ψαλ. 103,29.

333
Ψαλ. 103,30.
Ψαλ. 103,31.
Ψαλ. 103,32.
Ψαλ. 103,9.
Ψαλ. 104,30.
Ψαλ. 104,31.
Ψαλ. 106,26.
Ψαλ. 135,8-9.
Ψαλ. 138,15.
Ψαλ. 148, 4.
Ψαλ. 148,4.
Ψαλ. 148,7.
==================================
Κ. Διαθήκη
Α Ιω. 3,2. Α Κορ. 12,18.
Α Ιω. 3,3. Α Κορ. 12,19
Α Κορ. 3,17. Α Κορ. 12,20.
Α Κορ. 12,12 Α Κορ. 12,21.
Α Κορ. 12,13 Α Κορ. 12,22.
Α Κορ. 12,14. Α Κορ. 12,23.
Α Κορ. 12,15. Α Κορ. 12,24.
Α Κορ. 12,16. Α Κορ. 12,25.
Α Κορ. 12,17 Α Κορ. 12,26.
Α Κορ. 13,9.
Α Κορ. 15,42.
Α Κορ. 15,49.
Α Πε. 4,7
334
Α Πε. 4,8 Ιω. 1,9.
Α Τιμ. 3,2 Ιω.1,14.
Α Τιμ. 3,3. Ιω. 3,2.
Α Τιμ. 3,16. Ιω. 4,14.
Α Τιμ. 6,6. Ιω. 6,12.
Α Τιμ. 6,10. Ιω. 15,1.
Β Κορ. 5,17. Ιω. 15,2.
Β Κορ. 9,8.Β Κορ. 12,2. Ιω. 15,4.
Β Πε. 1,5 . Ιω. 15,5.
Β Πε. 1,6 Ιω. 15,6.
Β Πε. 1,7. Ιω. 15,8 .
Β Τιμ. 3,12. Κολ. 1,3.
Γαλ. 2,19. Κολ. 1,4.
Γαλ. 2,20. Κολ. 1,5.
Γαλ.4,4-5. Κολ. 1,6 .
Γαλ. 5,22. Κολ. 1,9.
Γαλ. 5,23 . Κολ. 1,10 .
Γαλ. 5,24. Κολ. 1,16 .
Γαλ. 5,25. Κολ. 1,17
Εβρ. 12,11. Λουκ. 10,19.
Εφ. 2,10 . Λουκ. 12,15.
Εφ. 3,15. Λουκ. 12,42.
Εφ. 5,8 . Λουκ. 13,27.
Εφ. 5,9. Mαρκ. 1,15.
Εφ. 5,11 . Μαρκ. 9,35.
Ιου. 1,11. Ματθ. 5,19.
Ιου. 1,12. Ματθ. 5,21.

335
Ματθ. 5,22. Ρωμ. 6,20 .
Ματθ. 5,45. Ρωμ. 6,21.
Ματθ. 6,20. Ρωμ. 7,4.
Ματθ. 6,24 Ρωμ. 7,5.
Ματθ. 6,25. Ρωμ. 8,19.
Ματθ. 6,26. Ρωμ. 8,20.
Ματθ. 6,28. Ρωμ. 8,22 .
Ματθ. 6,29. Τιτ. 1,7.
Ματθ. 6,30. Τιτ. 1,8.
Ματθ. 6,31. Τιτ. 3,14 .
Ματθ. 6,32. Φιλιπ. 1,9.
Ματθ. 6,33 Φιλιπ. 1,10.
Ματθ. 6,34. Φιλιπ. 1,11 .
Ματθ. 7,17 . Φιλ. 2,15.
Ματθ. 7,18 . Φιλιπ. 3,9.
Ματθ. 7,19 . Φιλιπ. 3,10.
Ματθ. 12,45. ==================================
Ματθ. 13,23 . Αποκάλυψη
Ματθ. 24,22. Αποκ. 1,1-2.
Ματθ. 24,35. Αποκ. 8,7.
Ματθ. 25,20. Αποκ. 8,10-11.
Πραξ. 13,18. Αποκ. 9,18 .
Πραξ. 14,15. Αποκ. 16,2.
Πραξ. 14,17. Αποκ. 16,8.
Πραξ. 27,9. Αποκ. 16,9.
Πραξ. 28,3-6. Αποκ. 20,12.
Ρωμ. 1,20. Αποκ. 20,10-14

336
Αποκ. 21,4. ==================================

337
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
===========================================================
Πίνακας. 1.Πλημμύρες.
(Ανασύρθηκε από: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Floods)
Θάνατοι Τοποθεσία Χώρα Χρονολογία

ανθρώπων
360 Ντέϊτον Η.Π.Α 1913
2.000.000 Huang He Κίνα 1931
55 Πολωνία 1934
925 Hanshin Ιαπωνία 1938
238 Rapid City Νότια Ντακότα 1972
26.000 φράγμα Banqiao Κίνα 1975
900.000 Κίτρινος Κίνα 1983
ποταμός
70 Πιεμόντε Ιταλία 1994
50 Τσεχική Δημοκρατία 1997
30 Χιούστον Η.Π.Α 2001
700 Βομβάη Ινδία 2005
1.076 Η.Π.Α 2005
380 Πακιστάν 2007
2.404 Ινδία 2008
193 Δυτική Αφρική 2009
299 Νότια Ινδία 2009
1.750 Πακιστάν 2010
815 Ταϊλάνδη 2011
=======================================================================
338
ΕΙΚΟΝΕΣ
===========================================================
Εικ.1. Το Βαβυλωνιακό σύμπαν.

https://www.google.gr/search?q=Babylonian_Cosmology&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=tAYVcmkK4POyQOdm6
ngDg&ved=0CAgQ_AUoAg&biw=1600&bih=789#imgrc=rUCu_5Om5cJ02M%3A
===========================================================
339
===========================================================
Εικ.2. Το σύμπαν σύμφωνα με τη Βίβλο.
https://benbyerly.wordpress.com/2009/01/27/why-you-dont-really-read-the-bible-literally-the-
cosmic-dome-and-contextualization/
===========================================================
340
===========================================================
Εικ.3. Το σύμπαν σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους.
https://www.google.gr/search?q=Pythagorean+cosmology&biw=1067&bih=472&source=lnms
&tbm=isch&sa=X&ved=0CAYQ_AUoAWoVChMIjt77vbqVyAIVA74UCh1VfgSp#imgrc=HmgQ
UhVlxUvfFM%3A
===========================================================
341
===========================================================
Εικ.4. Το κοσμολογικό μοντέλο του Πλάτωνα.
http://abyss.uoregon.edu/~js/glossary/plato.html
===========================================================
342
===========================================================
Εικ.5. Το σύμπαν κατά τον Αριστοτέλη.
http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/retrograde/aristotle.htm
===========================================================
343
===========================================================
Εικ.6. Το ηλιοκεντρικό μοντέλο του σύμπαντος κατά τον Αρίσταρχο το Σάμιο.
http://www.atnf.csiro.au/outreach//education/senior/cosmicengine/images/cosmoimg/aristarch
us.gif
===========================================================
344
===========================================================
Εικ.7. Το σύστημα του Πτολεμαίου για το σύμπαν.
https://mindchips.wordpress.com/2012/06/21/the-geocentric-model-or-ptolemaic-system/
===========================================================
345
===========================================================
Εικ. 8. Το Σύστημα του Πτολεμαίου για τους πλανήτες.
http://www.yorku.ca/slater/Lecture8Illustrations.htm
===========================================================
346
===========================================================
Εικ. 9. Η Μεγάλη Έκρηξη.
https://www.google.gr/search?q=Big+Bang&biw=1067&bih=472&source=lnms&tbm=isch&sa=
X&ved=0CAYQ_AUoAWoVChMIgZfOqM3mxwIVi4kaCh0Y4goE#tbm=isch&q=Big+Bang++co
smology&imgrc=PcoI-jmtSa5EMM%3A
===========================================================
347
===========================================================
Εικ.10. To Σύμπαν είναι μια διευρυνόμενη σφαίρα, μέσα στην οποία

υπάρχουν οι γαλαξίες.
https://en.wikipedia.org/wiki/Shape_of_the_universe
===========================================================
Εικ.11. Οι γαλαξίες : σφαιρικός (Ε0) ,επιμήκης (Ε7), φακοειδής (S0)

,σπειροειδείς γαλαξίες (δεξιά) .Οι άμορφοι γαλαξίες δεν περιλαμβάνονται στο
διάγραμμα.
http://www.telescopeshop.gr/news_show.asp?articleId=225
===========================================================
348
===========================================================
Εικ.12. Παρουσίαση του ηλιακού συστήματος.

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C_%CF%83%CF%8D%CF%8
3%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%B1
===========================================================
349
===========================================================================
Εικ.13. Βrassica oleracea (Βρασσική η λαχανώδης, λάχανο).
Εις Εξαήμ. 5,1 PG 29,96C.
https://danielvitalis.atavist.com/let-food-be-thy-medicine
===========================================================
Εικ.14. Arundo donax (Αρούνδος ο δόναξ, καλαμιά).
Εις Εξαήμ. 5, 2 PG 29,97A.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Arundo_donax_002.JPG
===========================================================
350
===========================================================================
Εικ.15. Cynodon dactylon (Κυνόδους ο δάκτυλος, αγριάδα).
Εις Εξαήμ. 5,2 PG 29 ,97A.
http://swbiodiversity.org/seinet/taxa/index.php?taxon=593
===========================================================================
Εικ.16. Mentha aquatica (Μέντα η υδροχαρής).
Εις Εξαήμ. 5,2 PG 29, 97A.
https://bialczynski.files.wordpress.com/2009/09/mieta_2.jpg
===========================================================================
351
===========================================================
Εικ.17. Crocus chrysanthus (Κρόκος ο χρύσανθος).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Crocus_chrysanthus_'Zwanenburg_Bronze'_3.JPG
===========================================================
===========================================================
Εικ.18. Allium sativum (Άλλιον το σπαρτό, σκόρδο).
http://www.drflora.hu/?p=1770
=======================================================================
352
===========================================================
Εικ.19.Butomus umbellatus (Βούτομος ο σκιαδανθής).
Εις Εξαήμ. 5,2 PG 29, 97A
http://species.wikimedia.org/wiki/Butomus_umbellatus
===========================================================
===========================================================
Εικ.20. Avena sativa (Αβένα η σπαρτή ,βρώμη).
http://www.alibaba.com/productgs/286633872/Oat_Oats_Avena_Sativa_P_E.html
=======================================================================
353
===========================================================
Εικ.21.Triticum sativum (Τρίτικο το σπαρτό, σιτάρι).
Εις Εξαήμ. 5,4 PG29, 101A
http://www.ecoplanet.in/Herbsandplants/Triticum%20sativum.htm
===========================================================
===========================================================
Εικ.22. Aconitum napelus (Ακόνιτο το νάπελο).
Εις Εξαήμ. 5,4 PG29, 101A.
http://youlian.3x.ro/uploads/Aconitum_napelus.jpg
===========================================================
354
===========================================================
Εικ.23. Conium maculatum (Κώνειο το στικτό).
Εις Εξαήμ. 5,4 PG29 ,101A.

http://www.discoverlife.org/mp/20q?search=Conium+maculatum&guide=North_American_Invasives&flags=HAS:
=======================================================================
===========================================================
Εικ.24. Ηelleborus niger (Ελλέβορος ο μαύρος).
http://3lyk-n-filad.att.sch.gr/secret/botana/3Fyta/feleboros/Elleboros.html
=======================================================================
355
===========================================================
Εικ.25. Mandragora officinarum (Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός).
http://public.fotki.com/PanosS/solanaceae-pages/sp/mandragoraofficinar-57.html
=======================================================================
===========================================================
Εικ.26. Papaver somniferum (Παπαρούνα η υπνοφόρος, όπιο).
Εις Εξαήμ. 5,4 PG29 ,101B.
http://kids.britannica.com/comptons/art-152829/Opium-poppy-with-at-left-mature-fruit-and-
seed-and
===========================================================
356
===========================================================
Εικ.27. Lolium temulentum (Λόλιο το μεθυστικό, ήρα)
Εις Εξαήμ. 5,5 PG 29, 104B.
http://dbiodbs.univ.trieste.it/carso/chiavi_pub26?spez=3294
=======================================================================
===========================================================
Εικ.28. Ovis aries (Πρόβατο το κοινό).
Εις Εξαήμ. 5,4 PG 29 ,101B.
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29, 152C.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ovis_aries_001.jpg
===========================================================
357
===========================================================
Εικ.29. Capra hircus (Κατσίκα η κατοικίδια ).
http://www.thefullwiki.org/Capra_hircus
===========================================================
===========================================================
Εικ.30. Rhopalosiphum conii : Η αφίδα αυτή απομυζεί τους χυμούς του

κώνειου (βιολογικός έλεγχος των φυτών με παράσιτα έντομα).
http://www.agroatlas.ru/en/content/pests/Rhopalosiphum_padi/
===========================================================
358
===========================================================
Εικ.31. Coturnix coturnix (Ορτίκι το γνήσιο).
Εις Εξαήμ. 5,4 PG29, 101C.
http://neilcooksgrigson.blogspot.gr/2011/05/and-lord-spake-unto-moses-saying-i-have.html
===========================================================
===========================================================
Εικ.32. Xanthium spinosum (Ξάνθιο το αγκαθωτό ,«αγκάθι»).
Εις Εξαήμ. 5,6 PG29,105C.
http://www.actaplantarum.org/floraitaliae/viewtopic.php?t=2502&p=104359
===========================================================
359
===========================================================
Eικ.33. Tribulus terrestris («τριβόλι»).
http://farm1.static.flickr.com/100/252496224_23fbcdb377.jpg
=======================================================================
===========================================================
Εικ.34. Phoenix dactylifera (Φοίνικας ο δακτυλοφόρος, χουρμαδιά).
Εις Εξαήμ. 5,7 PG29 112A.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dahab_Egypt_Phoenix_dactylifera.JPG
===========================================================
360
===========================================================
Εικ.35. Quercus ilex (Κβέρκος ο ίληξ, αριά , είδος βελανιδιάς).
http://votanakaifisi.blogspot.gr/2013/02/quercus-ilex.html
=======================================================================
===========================================================
Εικ.36. Cupressus sempervirens (Κυπάρισσος ο αειθαλής).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cupressus_sempervirens.JPG
===========================================================
361
===========================================================
Εικ.37. Abies cephalonica (Ελάτη η κεφαλονιακή).
http://botany.cz/cs/abies-cephalonica/
===========================================================
===========================================================
Εικ.38. Cedrus libani (Κέδρος του λιβάνου).
http://www.arborix.be/plant/cedrus-libani-atlantica
=======================================================================
362
===========================================================
Εικ.39. Pinus halepensis (Πεύκη η χαλέπιος).
http://greenscenelandscape.com/PlantsOP.htm
===========================================================
===========================================================
Εικ.40. Myrtus communis (Μύρτος ο κοινός, μυρσίνη).
http://floraitaliana.blogspot.gr/2008/04/myrtus-communis.html
===========================================================
363
===========================================================
Εικ.41. Laurus nobilis (Δάφνη η ευγενής).
http://www.diytrade.com/china/pd/1836747/Bay_Laurel_oil_Laurus_nobilis_L.html
===========================================================
===========================================================
εικ.42. Populus nigra ( Λεύκη η μαύρη)
https://gobotany.newenglandwild.org/species/populus/nigra/
===========================================================
364
===========================================================
Εικ.43. Salix cinerea (Σάλιξ η τεφρά, ιτιά).
Εις Εξαήμ. 5,6 PG29 ,105C.
http://www.bvo.zadweb.biz.hr/pages/biljke/listopadno%20-%20vrba%20barska_eng.htm
===========================================================
===========================================================
Εικ.44. Ulmus campestris (Φτελιά η πεδινή).
http://beeclubpellas.blogspot.gr/2011/02/ulmus-campestrisulmus-minor.html
===========================================================
365
===========================================================
Εικ.45. Vitis vinifera (Άμπελος η οινοφόρος, αμπέλι).
Εις Εξαήμ. 5,8 PG 29,112D.
http://botanix.org/vitis-vinifera/
===========================================================
===========================================================
Εικ.46. Olea europaea (ελιά).
http://www.cuyamaca.net/oh170/Characteristic%20Pages/Olea%20europaea.asp
===========================================================
366
===========================================================
Εικ.47. Punica granatum (Πουνική η κοκκώδης ,ροδιά).
http://www.thegardenlady.org/the-pomegranate-tree-punica-granatum/
===========================================================
===========================================================
Εικ.48. Τα αρσενικά δένδρα των φοινίκων δεν παράγουν καρπούς. Η γύρη

των αρσενικών ανθέων χρησιμοποιείται για την επικονίαση και γονιμοποίηση
των θηλυκών ανθέων, που βρίσκονται σε ξεχωριστά δένδρα.
http://foodandtools.com/2012/08/07/fresh-dates-and-pollination/
===========================================================
367
===========================================================
Εικ.49. Ficus carica (Φίκος το καρικό, συκιά).
Εις Εξαήμ. 5,8 PG29 ,112D.
http://eol.org/pages/594632/overview
===========================================================
===========================================================
Εικ.50. Blastophaga psenes (Βλαστοφάγα ο ψήνας).
http://www.figweb.org/Fig_wasps/Agaonidae/Agaoninae/Blastophaga/Blastophaga_psenes.ht
m
===========================================================
368
===========================================================
Εικ.51. Juglans regia (Καρυδιά η βασιλική).
Εις Εξαήμ. 5,8 PG29 112D.
http://www.vdberk.co.uk/tree/juglans-regia-buccaneer
===========================================================
===========================================================
Εικ.52. Tamarix parviflora (Αλμυρίκι το μικρανθές).
Εις Εξαήμ. 5,9 PG 29 ,116C.
http://www.thepottedgarden.co.uk/product/list/30/Shrubs/?letter=T
===========================================================
369
===========================================================
Εικ.53. Rubus ulmifolius (Ρούβος ο πτελεόφυλλος, βάτος).
http://thegreensshop.com/tienda/es/plantas-frutales/289-1-planta-de-zarzamora-negra-rubus-
ulmifolius-venta-y-envios-a-todo-mexico.html
===========================================================
===========================================================
Εικ.54. Pistacia lentiscus (Πιστάκια ο λεντίσκος, σχίνος).
http://mariakasioni.blogspot.gr/2011/06/pistacia-lentiscus-l-pistacia-chia-desf.html
===========================================================
370
===========================================================
Εικ.55. Hypericum perforatum (Υπερικό το διάτρητο, βάλσαμο,

βαλσαμόχορτο, σπαθόχορτο).
https://www.google.gr/search?q=Hypericum+perforatum&biw=1067&bih=472&source=lnms&t
bm=isch&sa=X&ved=0CAYQ_AUoAWoVChMIyb7TrdmVyAIVi7QUCh2wqg4_#imgrc=uFDM6
qj18A4tQM%3A
===========================================================
===========================================================
Εικ.56. Artemisia absinthium (Αρτεμισία το αψίνθιο, αψινθιά).
http://www.lekar-trava.ru/pischev-10.html
=======================================================================
371
===========================================================
Εικ.57. Convolvulus scammonia (Κονβόλβουλος η σκαμμωνία, σκαμμωνία).
Εις Εξαήμ. 5,8 PG 29 113C.
http://www.darwincountry.org/assets/userfiles/index.php?GetFile=/assets/userfiles/large/sy47
57.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.58. Quercus ilex (Κβέρκος ο ίληξ, αριά , είδος βελανιδιάς).
http://votanakaifisi.blogspot.gr/2013/02/quercus-ilex.html
=======================================================================
372
===========================================================
Εικ.59. Cornus mas (Κόρνος ο αρσενικός, κρανιά).
http://xapaki.blogspot.gr/2012/06/super-cornus-mas.html
===========================================================
===========================================================
Εικ.60. Pistacia terebinthus (Πιστάκια η τερέβινθος, αγριομέλιαδα).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pistacia_terebinthus_EnfoqueFrutos_2010-10-
03_DehesaBoyalPuertollano.jpg
=======================================================================
373
===========================================================
Εικ.61. Rana esculenta (Βάτραχος ο εδώδιμος).
Εις Εξαήμ. 7,1 PG 29,148B.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rana_esculenta_on_Nymphaea_edit.JPG
=======================================================================
===========================================================
Εικ.62. Culex pipiens (Κώνωψ ο κοινός, κουνούπι).
https://www.flickr.com/photos/cimmyt/5123744887
===========================================================
374
===========================================================
Εικ.63. Μonachus monachus (Μοναχός ο μοναχός, μεσογειακή φώκια).
http://www.newsbeast.gr/environment/arthro/86663/gennitouria-stin-oikogeneia-ton-
monahous-monahous/
===========================================================
===========================================================
Εικ.64. Crocodylus niloticus (Κροκόδειλος του Νείλου).
http://fr.academic.ru/dic.nsf/frwiki/468892
===========================================================
375
===========================================================
Εικ.65. Hippopotamus amphibious (Ιπποπόταμος ο αμφίβιος).
http://www.pbase.com/image/76834610
===========================================================
===========================================================
Εικ.66. Carcinus maenas (Καρκίνος η μαινάς, καβούρι).
Εις Εξαήμ. 7,1 PG 29 ,148D.
http://en.academic.ru/dic.nsf/enwiki/1556606
===========================================================
376
===========================================================
Εικ.67. Delphinus delphis (δελφίνι).
http://www.arthurgrosset.com/mammals/white-beakeddolphin.html
===========================================================
===========================================================
Εικ.68.Torpedo torpedo (Νάρκη η γνήσια).
Εις Εξαήμ. 7 ,1 PG 29, 149AB.
https://en.wikipedia.org/wiki/Common_torpedo
===========================================================
377
===========================================================
Εικ.69. Raja clavata (Ράγια η ροπαλοειδής, σελάχι).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Raja_clavata_%28Pieni%29.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.70. Mytilus galloprovincialis(Μύτιλος ο επαρχιακός ,μύδι, κοχύλι).
http://www.ecologicacup.unisalento.it/casa_schedaConchiglie_en.aspx
===========================================================
378
===========================================================
Εικ.71. Meretrix chione (Μερετρίξ η χιόνη ,κοχύλι).
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29 , 149C.
http://www.kodanmalcorp.com/product-detail.php?p_id=512&c_id=9&origin=France
===========================================================
===========================================================
Εικ.72. Venus verrucosa (Βένους η τραχεία ,κτένα).
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29 , 149C.
http://www.marlin.ac.uk/speciesinformation.php?speciesID=4567
===========================================================
379
===========================================================
Εικ.73. Cypraea tigris (κυπραία, θαλασσινό σαλιγκάρι).
http://fr.academic.ru/dic.nsf/frwiki/1898985
===========================================================
===========================================================
Εικ.74.Trochus niloticus (Τροχός του Νείλου) .
Εις Εξαήμ. 7 ,2 PG 29,149C.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tectus_niloticus_01.JPG
===========================================================
380
===========================================================
Εικ.75. Ostrea edulis (Όστρεα η εδώδιμη, όστρεα).
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29 , 149C.
http://fish.kiev.ua/pages/givotm/givotm14.htm
=======================================================================
===========================================================
Εικ.76. Octopus vulgaris (Οκτόπους ο κοινός ,χταπόδι).
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29 , 149D.
http://www.biolib.cz/en/image/id12061
===========================================================
381
===========================================================
Εικ.77. Sepia officinalis (Σέπια η φαρμακευτική, σουπιά).
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29 , 149D.
http://tuttjaquatics.blogspot.gr/
================================================================
===========================================================
Εικ.78. Ο άγιος Γεώργιος σκοτώνει τον
«δράκοντα».
http://xristianos.gr/forum/viewtopic.php?t=4578
===========================================================
382
===========================================================
Εικ.79. Muraena Helena (μύραινα, σμέρνα).
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Muraena_helena.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.80. Anguilla anguilla (χέλι).
Εις Εξαήμ. 9,2 PG 29, 189D.
http://www.agraria.org/pesci/anguilla.htm
===========================================================
383
===========================================================
Εικ.81. Scyliorhinus canicula (Σκυλιόρινος ο σκυλοειδής ,« κύνες»).
Εις Εξαήμ. 7, 6 PG 29 ,161C.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scyliorhinus_canicula.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.82. Bos taurus (βόδι).
http://www.plantsystematics.org/imgs/dws/r/Bovidae_G_taurus_17435.html
===========================================================
384
===========================================================
Εικ.83. Ovis aries (Πρόβατο το κοινό).
Εις Εξαήμ. 7,2 PG 29, 152C
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ovis_aries_001.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.84. Paracentrotus lividus (εχίνος ,αχινός).
http://www.naturamediterraneo.com/forum/topic.asp?TOPIC_ID=7839
===========================================================
385
===========================================================
Εικ.85. Vipera berus berus (έχιδνα ,οχιά).
http://www.biolib.cz/en/image/id27151/
===========================================================
===========================================================
===========================================================
386
===========================================================
Εικ.87. Pinctada margaritifera (όστρεο ,που παράγει το μαργαριτάρι).
http://www.tamilnet.com/art.html?artid=24628&catid=98
===========================================================
===========================================================
Εικ. 88. Corallium rubrum (Κοράλιο το ερυθρό).
http://www.fao.org/fishery/species/3611/en
===========================================================
387
===========================================================
Εικ.89. Trunculariopsis (Murex) trunculus (η πορφυρή χρωστική τους

χρησιμοποιούταν για τη βαφή των πορφυρών ενδυμάτων των βασιλέων).

http://www.ktersakian.com/2010/12/murex-imperial-purple-dye-of-tyre.html
===========================================================
===========================================================
Εικ.90. Murex brandaris (περιέχει πορφυρή χρωστική , που χρησιμοποιούταν

για την βαφή των ενδυμάτων).
Εις Εξαήμ. 7,6 PG29 ,161A.
http://www.thais.it/conchiglie/mediterraneo/schede/sc_00228.htm
===========================================================
388
===========================================================
Εικ.91. Echeneis naucrates (Εχινεΐς ο ναυκράτης).
Εις Εξαήμ. 7, 6 PG 29 ,161C.
http://www.discoverlife.org/mp/20q?search=Echeneis+naucrates&guide=SFTEP&flags=index
_no:&l=spanish
===========================================================
===========================================================
Εικ.92. Xiphias gladius (Ξιφίας ο ξιφοφόρος ,ξιφίας).
Εις Εξαήμ. 7, 6 PG 29 ,161C.
https://www.google.gr/search?q=Xiphias+gladius&biw=1067&bih=472&source=lnms&tbm=isc
h&sa=X&ved=0CAYQ_AUoAWoVChMIlqSUi-
voxwIVx78UCh3afg_5#imgrc=ci5wG4uUIOSoRM%3A
===========================================================
389
===========================================================
Εικ.93. Balaena mysticetus (Μπαλαίνα ,φάλαινα)
Εις Εξαήμ. 7, 6 PG 29 ,161C.
http://www.animalbase.uni-goettingen.de/zooweb/servlet/AnimalBase/home/picture?id=194
===========================================================
===========================================================
Εικ.94. Sphyrna zygaena (ζύγαινα).
Εις Εξαήμ. 7, 6 PG 29 ,161C.
http://www.discoverwildlife.com/animals/large-sharks-uk-spotters-guide
===========================================================
390
===========================================================
Εικ.95. Aplysia dactylomela («θαλάσσιος λαγός»).
Εις Εξαήμ. 7 ,6 PG 29, 163C.

https://www.google.gr/search?q=Aplysia+dactylomela&biw=1067&bih=472&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ah
UKEwjkwf_F1rLJAhVEchQKHdpaD3EQ_AUIBigB#imgrc=fsdCm9HYPiPSpM%3A
===========================================================
=======================================================================
Εικ.96. Camelus dromedaries (καμήλα η δρομάς).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Camelus_dromedarius_at_Tierpark_Berlin_%281%29.
JPG
===========================================================
391
=======================================================================
Εικ.96. Camelus dromedaries (καμήλα η δρομάς).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Camelus_dromedarius_at_Tierpark_Berlin_%281%29.
JPG
===========================================================
===========================================================
Εικ.97. Βombyx mori (μεταξοσκώληκας ,τέλειο έντομο ).
http://www.allposters.com/-sp/Silk-Moth-Adult-Male-Bombyx-Mori-Posters_i9006020_.htm
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
392
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Βombyx mori (προνύμφη, κάμπια).
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cc/Bombyx_mori_001.JPG
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Βombyx mori (χρυσαλίδα, κουκούλι).
http://www.ethnobiomed.com/content/2/1/11/figure/F2?highres=y
===========================================================
393
===========================================================
Εικ.98. Hirundo rustica (Χελιδόνι το αγροτικό).
http://www.suggestkeyword.com/aGlydW5kb3J1c3RpY2E/
===========================================================
===========================================================
Εικ.99. Aquila chrysaetos (Αετός ο χρυσαετός).
http://www.discoverlife.org/20/q?search=Aquila+chrysaetos
=======================================================================
394
===========================================================
Εικ.100. Plecotus auritus (νυχτερίδα).
http://www.fotocommunity.com/pc/pc/display/18183709
===========================================================
===========================================================
Εικ.101. Vespula vulgaris (σφήκα).
http://www.naturespot.org.uk/species/common-wasp
===========================================================
395
===========================================================
Εικ.102. Scarabaeus sacer (Σκαραβαίος ο ιερός, σκαθάρι).
Εις Εξαήμ. .8,3 PG 29, 172A.
http://hearthmoonblog.com/song-of-khepri/scarabaeus-sacer-calwer-20-11/
===========================================================
===========================================================
Εικ.103. Columba livia (Περιστερά η άγρια).
http://animals.nationalgeographic.com/animals/birding/rock-pigeon/
===========================================================
396
===========================================================
Εικ.104. Grus grus (Γερανός ο κοινός).
http://ibc.lynxeds.com/photo/eurasian-crane-grus-grus/eurasian-crane-grus-grus-breeding-
adult-waterbody-among-semi-desert-s
===========================================================
===========================================================
Εικ.105. Sturnus vulgaris (Στούρνος ο κοινός ,ψαρόνι).
http://www.petinfoclub.com/Birds/Know_your_pet/The_man_who_loves_starlings.aspx
===========================================================
397
===========================================================
Εικ.106. Pyrrhocorax pyrrhocorax (Πυροκόραξ ,καλιακούδα).
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pyrrhocorax_pyrrhocorax_-standing-8.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.107. Gallus domesticus (πετεινός ο οικιακός)
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gallus_gallus_domesticus_LC0259.jpg
===========================================================
398
===========================================================
Εικ.108. Pavo christatus (παγώνι).
http://bramanswanderings.wordpress.com/2012/08/20/colorful-birds/
===========================================================
===========================================================
Εικ.109. Perdix perdix (πέρδικα).
http://www.123rf.com/photo_13583538_portrait-of-grey-partridge-perdix-perdix-also-known-
as-the-english-partridge-hungarian-partridge-or-.html
===========================================================
399
===========================================================
Εικ.110. Apis mellifera (Μέλισσα η μελιτοφόρος).
Εις Εξαήμ. 8,4 PG29, 172D.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Apis_mellifera_flying2.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.111. Grus grus (Γερανός ο κοινός).
http://ibc.lynxeds.com/photo/eurasian-crane-grus-grus/eurasian-crane-grus-grus-breeding-
adult-waterbody-among-semi-desert-s
===========================================================
400
=======================================================================
Εικ.112. Ciconia ciconia (Πελαργός ο λευκός).
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ciconia_ciconia_01.JPG
===========================================================
===========================================================================
Εικ.113. Alcedo atthis (αλκυώνη).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alcedo_atthis_2_%28Lukasz_Lukasik%29.jpg
===========================================================
401
===========================================================
Εικ.114. Streptopelia turtur (Στρεπτοπέλια η κοινή, τριγόνα).

http://ibc.lynxeds.com/photo/european-turtle-dove-streptopelia-turtur/showing-wings
===========================================================
===========================================================
Εικ. 115. Aquila chrysaetos (Αετός ο χρυσαετός).
http://www.discoverlife.org/20/q?search=Aquila+chrysaetos
=======================================================================
402
===========================================================
Εικ.116. Pandion haliaetus (Πανδίων ο αλιαετός ,«φήνη»).
Εις Εξαήμ. 8 ,6 PG 29, 177C.
http://mandoulides.org/news/?p=5593
===========================================================
===========================================================
Eικ.117.Corvus Coronae (κουρούνα).
Εις Εξαήμ. 8, 7 PG 29, 180B-181A.
https://www.flickr.com/photos/robythestig/6139738166
=======================================================================
403
===========================================================
Εικ.118. Aegypius monachus (Αιγίπιος ο μοναχός ,γύπας).
https://www.flickr.com/photos/joaoluisteixeira/2916714486
===========================================================
Εικ.119. Plecotus auritus (νυχτερίδα).
http://www.fotocommunity.com/pc/pc/display/18183709
===========================================================
404
===========================================================
Εικ.120. Athene noctua (κουκουβάγια).
http://birds.nature4stock.com/?page_id=1244
===========================================================
===========================================================
Εικ.121. Nycticorax nycticorax (νυχτοκόρακας).
http://fireflyforest.net/firefly/2007/01/01/black-crowned-night-heron/
===========================================================
405
===========================================================
Εικ.122. Lyscinia megarhynchos (αϊδόνι το μεγάρυγχο).
Εις Εξαήμ. 8, 7 PG 29, 180B-181A.
http://ibc.lynxeds.com/photo/common-nightingale-luscinia-megarhynchos/after-having-bath
===========================================================
===========================================================
Εικ.123. Anser anser (Χήνα η κοινή).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Anser_anser.jpg
===========================================================
406
===========================================================
Εικ.124. Locusta migratoria (Ακρίδα η μεταναστευτική).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Locusta_migratoria_qtl1.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.125. Sturnus roseus (σελευκίς).
Εις Εξαήμ. 8 ,7 PG 29, 181CD.
https://war.wikipedia.org/wiki/Sturnus_roseus
=======================================================================
407
===========================================================
Εικ.126. Cicada orni (τζίτζικας).
http://en.academic.ru/dic.nsf/enwiki/11544612
===========================================================
===========================================================
Εικ.127. Plegadis falcinellus (Χαλκόκοτα, υδροχαρή πτηνά).
Εις Εξαήμ. 8,7 PG 29,184Β.
http://www.davidtomlinsonphotos.co.uk/birds/herons/herons.htm
===========================================================
408
===========================================================
Εικ.128. Cygnus olor (κύκνος).
http://www.aphotomarine.com/seabird_mute_swan_cygnus_olor.html
===========================================================
===========================================================
Εικ.129. Equus caballus (άλογο).
http://seppukuu.deviantart.com/art/Equus-caballus-78809706
Γάϊδαρος (όνος).
http://www.bambam.gr/ads/show/73684.aspx
=======================================================================
409
===========================================================
Εικ.130. Panthera leo (λιοντάρι).

https://www.google.gr/search?q=Panthera+leo&biw=1067&bih=472&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj
wyLz3zLLJAhUGvBQKHcyyBz0Q_AUIBigB#imgdii=aeG5YxZMnRda2M%3A%3BaeG5YxZMnRda2M%3A%3ByaG3I
3xQmSOa8M%3A&imgrc=aeG5YxZMnRda2M%3A
===========================================================
===========================================================
Εικ.131. Mus musculus (Ποντικός ο κατοικίδιος).
http://staging.socmucimm.org.php53-7.dfw1-
2.websitetestlink.com/category/publications/protocols/laboratory-techniques/
===========================================================
410
===========================================================
Εικ.132. Microtus arvalis (αρουραίος).

http://www.art.com/products/p13469880-sa-i2699451/thorsten-milse-common-vole-microtus-
arvalis-bielefeld-nordrhein-westfalen-germany.htm
=======================================================================
===========================================================
Εικ.133. Rana esculenta (Βάτραχος ο εδώδιμος).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rana_esculenta_on_Nymphaea_edit.JPG
=======================================================================
411
===========================================================
Εικ.134. Anguilla anguilla (χέλι).
http://www.agraria.org/pesci/anguilla.htm
===========================================================
===========================================================
Εικ.135. Bos taurus (βόδι).
http://www.plantsystematics.org/imgs/dws/r/Bovidae_G_taurus_17435.html
===========================================================
412
=======================================================================
Εικ.136. Γάϊδαρος (όνος)
http://www.bambam.gr/ads/show/73684.aspx
=======================================================================
===========================================================
Εικ.137. Canis lupus (λύκος).
http://www.vivanatura.org/canis%20lupus%20baileyi%20extraphotos.html
===========================================================
413
===========================================================
Εικ.138. Vulpes vulpes (αλεπού).
http://www.mnh.si.edu/mna/image_info.cfm?species_id=420
=======================================================================
===========================================================
Εικ.139. Cervus elaphus (ελάφι).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cervus_elaphus_11.jpg
===========================================================
414
===========================================================
Εικ.140. Oecophylla smaragdina (μηρμύγκι).
http://innowire.ru/news/muravi-zapominayut-zapaxi-i-raspoznayut-po-nim-vragov
===========================================================
===========================================================
Εικ.141. Canis familiaris (σκύλος).
http://schools-wikipedia.org/wp/d/Dog.htm
===========================================================
415
===========================================================
Εικ.142. Panthera pardus (λεοπάρδαλη).
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Leopard_%28Panthera_pardus%29.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.143. Ursus arctos (αρκούδα).
http://www.quantum-conservation.org/ESB/EUROPEAN%20BROWN%20BEAR.html
===========================================================
416
===========================================================
Εικ.144. Verbascum thapsus (φλώμος).
Εις Εξαήμ. 8,3 PG 29,193Α.
http://www.pfaf.org/user/plant.aspx?LatinName=Verbascum+thapsus
===========================================================
===========================================================
Εικ.145. Pinus halepensis (Πεύκη η χαλέπιος).
Εις Εξαήμ. 5,6 PG 29 ,105B

https://www.google.gr/search?q=Pinus+halepensis&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjS8PKT5oTMAhW
nNpoKHStMCTEQ_AUIBygB&biw=1550&bih=766#imgrc=TX16DBacFOc0CM%3A
===========================================================
417
===========================================================
Εικ.146. Testudo graeca (χελώνα).
http://mwilsonherps.wordpress.com/conservation/
===========================================================
===========================================================
Εικ.147. Vipera berus berus (έχιδνα ,οχιά).
http://www.biolib.cz/en/image/id27151/
===========================================================
418
===========================================================
Εικ.148. Origanum vulgare (ρίγανη).
http://www.missouribotanicalgarden.org/gardens-gardening/your-garden/plant-finder/plant-
details/kc/e420/origanum-vulgare.aspx
===========================================================
===========================================================
Εικ.149. Foeniculum vulgare (μάραθο).
http://www.anbg.gov.au/photo/apii/id/dig/11227
===========================================================
419
===========================================================
Εικ.150. Erinaceus europaeus (σκαντζόχοιρος).
http://fr.maieutapedia.org/wiki/Erinaceus_europaeus
===========================================================
===========================================================
Εικ.151. Rupicapra rupicapra balcanica (αγριόγιδο).
http://oikologiko.blogspot.gr/2009/05/blog-post_7995.html
===========================================================
420
===========================================================
Εικ.152. Panthera tigris (τίγρης).
https://en.wikipedia.org/wiki/Bangladesh
===========================================================
===========================================================
Εικ.153. Loxidonta africana (ελέφαντας).

http://www.animalsandearth.com/en/photo/view/id/268882-african-elephants-dig-for-minerals-at-dzanga-bai-forest-
clearing-central-african-republic-loxidonta-africana#/1/tag/Loxodonta%20Africana/viewed/
========================================================================================
421
===========================================================
Εικ.154. Euscorpius italicus (σκορπιός).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Euscorpius_italicus.jpg
=======================================================================
===========================================================
Εικ.155. Vipera aspis (ασπίδα).
http://kandginfo.wordpress.com/a-z-snakes/
===========================================================
422
===========================================================
Εικ.156. Basiliscus basiliscus (βασιλίσκος).
http://reptile-database.reptarium.cz/species?genus=Basiliscus&species=Basiliscus
===========================================================
===========================================================
Εικ.157. Ο άγιος Γεώργιος σκοτώνει τον
«δράκοντα».
http://xristianos.gr/forum/viewtopic.php?t=4578
===========================================================
423
===========================================================
===========================================================
===========================================================
Εικ.159. Raja clavata (Ράγια η ροπαλοειδής, σελάχι).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Raja_clavata_%28Pieni%29.jpg
===========================================================
424
===========================================================
Εικ.160. Scyliorhinus canicula (Σκυλιόρινος ο σκυλοειδής ,« κύνες»).
Εις Εξαήμ. 7, 6 PG 29 ,161C.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scyliorhinus_canicula.jpg
===========================================================
=======================================================================
Εικ.161. Μουλάρι (ημίονος, μουλάρι) = Equus caballus (άλογο) x Equus

asinus (γαϊδούρι).
Εις Εξαήμ. 7 ,2 PG 29,152AC.

https://www.google.gr/search?q=%CE%9C%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%AC%CF%81%CE%B9&source=lnms
&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjNz57L54TMAhUkYZoKHcVIAkMQ_AUIBygB&biw=1550&bih=766#imgrc=wAXpqT
soR1FU1M%3A
===========================================================
425
===========================================================
Secale (σίκαλη) χ Triticum (σιτάρι) >>> Triticale
Εικ.162. Με τη σύντηξη των πρωτοπλαστών της σίκαλης και του σιταριού

παράχθηκε το Triticale.
http://www.agroatlas.ru/content/cultural/Secale_cereale_K/Secale_cereale_K.jpg
http://aftercrisisblog.blogspot.gr/2013/11/blog-post_17.html
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/80/Triticale.jpg
===========================================================
===========================================================
Saccharomyces cerevisiae και Zygosaccharomyces fermentati
Εικ.163. Τα είδη Saccharomyces cerevisiae και Zygosaccharomyces

fermentati έδωσαν διαειδικό υβρίδιο.
http://www.diark.org/diark/species_list/lachancea
http://microbewiki.kenyon.edu/index.php/File:Saccromyces.jpg
===========================================================
426
===========================================================
Εικ.164. Η εξέλιξη των οργανισμών της γης.
https://universe-review.ca/I10-03-evolution1.jpg
===========================================================
===========================================================
Εικ.165. Η εξέλιξη των οργανισμών της γης.
https://universe-review.ca/I10-03-evolution1.jpg
===========================================================
427
===========================================================
Εικ.166.Η μορφή των ηπείρων της Γης κατά τη διάρκεια διαφόρων

γεωλογικών περιόδων.
(http://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0CC4QFjACahUKEwjMrIz5nN_HAhXIPx
QKHYOADy4&url=http%3A%2F%2Fwww.akida.info%2Findex.php%3F)option%3Dcom_docman%26task%3Ddoc_d
ownload%26gid%3D1639%26Itemid%3D%26lang%3Del&usg=AFQjCNE6pKuCItgZg0Unx3IrzYu61j181w).
===========================================================
428
====================================================
Εικ.167. Paranthropus robustus.

https://www.google.gr/search?q=Paranthropus&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKE
wia37Pwk77JAhVBBSwKHSwjBHAQsAQIGg&biw=1600&bih=789#imgrc=UimX28wyLmomqM%3A
===========================================================
===========================================================
Εικ.168. Homo-Habilis.
http://fineartamerica.com/featured/homo-habilis-hunting-artwork-science-photo-library.html
===========================================================
429
===========================================================
Εικ.169. Homo erectus.

http://cookingwithlittlebuddy.com/neolithic-revolution/
===========================================================
===========================================================
Εικ. 170. Homo neanderthalensis.

http://wombyinfo.tumblr.com/post/7782805207/homo-neanderthalensis-scientists-have-identified
===========================================================
430
===========================================================
Εικ. 171. Homo sapiens (Άνθρωπος ο σοφός).

http://eranistis.net/wordpress/2013/12/17/%CE%B5%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CF%82-
%CE%BF%CE%B9-sapiens/
===========================================================
===========================================================
Εικ.172. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιομηχανίας του άνθρακα.
http://www.colorado.edu/ecenter/energy-us/fossil-fuels
=======================================================================
431
===========================================================
Εικ.173. Όξινη βροχή.
http://sites.psu.edu/addwallarclblog/2015/04/23/effect-of-transportation-on-global-warming-
and-climate-change/
===========================================================
===========================================================
εικ.174. Πλημμύρες.
http://sumtercountyfl.gov/784/Floods
=======================================================================
432
===========================================================
Εικ.175. Άνοδος της στάθμης της θάλασσας.
http://ocean.nationalgeographic.com/ocean/critical-issues-sea-level-rise/
===========================================================
===========================================================
Εικ.176 Ανοξικά νερά.
http://scu.edu.au/geoscience/index.php/7
===========================================================
433
===========================================================
Εικ.177. Είδη υπό εξαφάνιση (http://galleryhip.com/little-bear-book-suzanne-

collins.html).
===========================================================
===========================================================
Εικ.178. Γενετική ρύπανση.
https://sustainabilityproblems.wikispaces.com/O'BrienDon'tWorryPost
=======================================================================
434
===========================================================
Εικ.179. Καταστροφή των οικοτόπων.
http://buffonescience9.wikispaces.com/unit+6+-+ecology
=======================================================================
===========================================================
Εικ.180. Υπεραλίευση.
http://www.worldwildlife.org/threats/overfishing
===========================================================
435
===========================================================
Εικ.181.Υπερβόσκηση.
http://baadiye.com/?p=2522
===========================================================
===========================================================
Εικ.182. Φυτοφάρμακα.
http://www.croplife.ca/agricultural-pesticides/what-are-agricultural-pesticides
===========================================================
436
===========================================================
Εικ.183. Ρύπανση της ξηράς.
http://www.glogster.com/ashleydawncullen23/land-usage-and-pollution/g-
6n6c0lfesjc73r8icdvc59k
=======================================================================
===========================================================
Εικ.184. Ρύπανση του εδάφους.
http://www.environmentalearthsciences.com.au/services/contamination-assessment/
===========================================================
437
===========================================================
Εικ.185. Ηχορύπανση.
https://en.wikipedia.org/wiki/Noise_pollution
===========================================================
===========================================================
Εικ. 186. Πυρηνικά όπλα.
https://www.sdvfp.org/category/nuclear-weapons/
===========================================================
438
===========================================================
Εικ.187. Απόρριψη αποβλήτων.
http://www.government-fleet.com/article/story/2008/11/best-practices-in-hazardous-waste-
disposal.aspx
=======================================================================
===========================================================
Εικ.188. Περιβαλλοντικά ζητήματα που ανακύπτουν από τους πολέμους.
http://ottawacitizen.com/tag/environmental-issues-and-protection
===========================================================
439
===========================================================
Εικ.189. Καταναλωτισμός.
http://katanalotismos.pblogs.gr/
=======================================================================
===========================================================
Εικ.190. Υπερπληθυσμός των ανθρώπων.
http://fubini.swarthmore.edu/~ENVS2/S2008/ktraban1/Overpopulation.htm
===========================================================
440
=======================================================================
Εικ.191. Τοιχογραφία του 1520 της ιεράς μονής Δοχειαρίου του Αγίου
Όρους, σύμφωνα με την Αποκάλυψη του Ιωάννη του θεολόγου. Απεικονίζεται
το πηγάδι που σχηματίστηκε στη Γη. Ο καπνός από το πηγάδι σχημάτισε
ένα σύννεφο.
.https://udemand.wordpress.com/2011/02/24/%CF%83%CF%85%CE%B3%CE%BA%CE%BB%CE%BF%CE%BD%
CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-
%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%B7-
%CF%80%CF%85%CF%81%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D/
========================================================================================
441
442
443
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. ΠΗΓΕΣ
===========================================================================
1.1. Αγία Γραφή

===========================================================
1,2. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Αέτιος ο Αντιοχεύς ,Περί Πίστεως (De Fide) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on
CD-ROM.
Αιλιανός Κλαύδιος,«Περί ζώων ιδιότητος» (De Natura Animalium) ,Thesaurus

Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά (Metaphysica), Thesaurus Liguae Graecae ,on

CD-ROM.
_ _ _ _,Μετεωρολογικά (Meteorologica),Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-

ROM.
_ _ _ _ _ ,Περί γενέσεως και φθοράς (De generatione et corruptione)

,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
_ _ _ _,Περί ζώων γενέσεως (De generatione animalium) ),Thesaurus

Linguae Graecae ,on CD-ROM.
_ _ _ _,Περί ζώων ιστορίαι (Historia animalium) ,Thesaurus Linguae Graecae

,on CD-ROM.
_ _ _ _ ,Περί κόσμου (De mundo) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-

ROM.
_ _ _ _ ,Περί ουρανού (De caelo) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-

ROM.
_ _ _ _ ,Φυσικά (Physica) ή Φυσική ακρόασις (Physicae

Auscultationes),Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
444
Διογένης Λαέρτιος (Diogenes Laertius),Βίοι φιλοσόφων (Vitae

philosophorum),Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Διόδωρος Σικελιώτης (Diodorus Siculus), Ιστορική βιβλιοθήκη (Bibliotheca

historica) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Διοσκουρίδης Πεδάνιος (Dioscorides Pedanius) Περί ύλης ιατρικής (De

materia medica),Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Κικέρων (Marcus Tullius Cicero), Περί φύσεως θεών (De natura Deorum)
,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Θεόφραστος, Φυτών Ιστορία (Historia plantarum),Thesaurus Linguae

Graecae ,on CD-ROM.
Οππιανός (Oppianus) Αλιευτικά (Cynegetica) ,Thesaurus Linguae Graecae

,on CD-ROM.
Παρμενίδης(Parmenides) «Περί Φύσεως» (Fragmenta) ,Thesaurus Linguae

Graecae ,on CD-ROM.
Πλάτων (Plato),Πολιτεία (Politicus) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-

ROM.
_ _ _ _ ,Τίμαιος (Timaeus) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
_ _ _ _ ,Φαίδρος (Phaedrus) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Πλούταρχος (Plutarchus) ,Περί των αρεσκόντων τοις φιλοσόφοις φυσικών

δογμάτων (Placita philosophorum) ,Thesaurus Linguae Graecae
,on CD-ROM.
_ _ _ _ ,Πότερα των ζώων (De sollertia animalium) ,Thesaurus Linguae

Graecae ,on CD-ROM.
Πλωτίνος (Plotinus), Εννεάδες (Enneades) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on

CD-ROM.
Σέξτος ο Εμπειρικός ( Sextus Empiricus), Προς μαθηματικούς (Adversus

mathematicos),Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Σιμπλίκιος (Simplicius) ,Περί ουρανού (De caelo),Thesaurus Linguae Graecae

,on CD-ROM.
_ _ _ _ ,Σχόλια για Φυσικά του Αριστοτέλη (In Aristotelis physicorum libros

commentaria) ,Thesaurus Linguae Graecae ,on CD-ROM.
Ψευδοπλούταρχος , Pseudo-Plutarch
(https://en.wikipedia.org/wiki/Anaximander ).
445
===========================================================
1,3. ΠΑΤΕΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Αββάς Δωρόθεος, Διδασκαλία ΡG 88.
Αθηναγόρας ,PG 6.
Β. Σελευκείας, Εις τον Αδάμ ,λόγος 2, ΡG 85.
Γρηγόριος Νύσσης, Απολογητικός περί της εξαημέρου, PG 44.
_ _ _ _,Εις άνθρωπον ,ομιλία 2 ,PG 44.
_ _ _ _,Εις τον Εκκλησιαστήν ,ομιλία 7, PG 44.
_ _ _ _,Kατά Ευνομίου, αντιρρητικός λόγος 6, PG45.
_ _ _ _,Kατά Ευνομίου, αντιρρητικός λόγος 12 ,PG 45.
_ _ _ _, Περί Κατασκευής του Ανθρώπου, PG 44.
Γρηγόριος Παλαμάς,Ομιλία 3, PG 151.
_ _ _ _, Κεφάλαια φυσικά , PG 150.
_ _ _ _,Ομιλία 13, PG 151.
_ _ _ _,Ομιλία 22, PG 151.
_ _ _ _,Ομιλία 31, PG 151.
_ _ _ _,Ομιλία 33, PG 151.
_ _ _ _,Ομιλία 39, PG 151.
_ _ _ _,Προς Ξένην, PG 150.
Γρηγόριος ο θεολόγος, Λόγος έκτος ειρηνικός, PG 35.
_ _ _ _, Λόγος 14, Περί φιλοπτωχείας, PG 35.
_ _ _ _, Λόγος 38, Εις τα Θεοφάνια, είτουν Γενέθλια του Σωτήρος, PG 36.
Διόδωρος Ταρσού , Εις Γένεσιν, ΡG 33.
Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Περί εκκλησιαστικής ιεραρχίας , PG3.
Επιφάνιος Κύπρου, Κατά αιρέσεων (Πανάριον) , PG 41.
Θεοδώρητος Κύρου ,Εις Γένεσιν, PG 80.
_ _ _ _, Ερμηνεία του 50 Ψαλμού, PG 80.

446
_ _ _ _,Περί προνοίας ,Λόγος 5, PG 83.
Ι. Δαμασκηνός, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, PG 94.
_ _ _ _, Ιερά παράλληλα ,ΡG 96.
_ _ _ _,Κεφάλαια φιλοσοφικά 1,περί γνώσεως, PG 94.
_ _ _ _,Περί αρετών και κακιών ,ψυχικών και σωματικών, PG 95.
Ισίδωρος Πηλουσιώτης ,Επιστολή 149, PG 78.
Ι .Χρυσοστόμος, Εις Γένεσιν, ομιλία 8, PG 53.
_ _ _ _, Εις γένεσιν, ομιλία 9, ΡG 53.
_ _ _ _,Εις Γένεσιν ,ομιλία 12 ,PG 53.
_ _ _ _,Εις την προδοσίαν του Ιούδα, ομιλία 1, PG 49 .
_ _ _ _, Εις τους αδριάντας,λόγος 12 ,PG 49.
_ _ _ _, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, PG 60.
_ _ _ _, Κατά Ιουδαίων, PG 48.
_ _ _ _,Υπόμνημα εις την προς Εφεσίους επιστολήν, ομιλία ,PG 62 .
_ _ _ _,Υπόμνημα εις την προς Θεσσαλονικείς επιστολήν πρώτην

,ομιλία 3 ,PG 62.
_ _ _ _,Υπόμνημα εις την προς Κολοσσαείς επιστολήν, ομιλία 7, PG 62.
_ _ _ _,Υπόμνημα εις την προς Τιμόθεον επιστολήν δευτέραν ,ομιλία 1, PG

62.
_ _ _ _,Υπόμνημα εις τον άγιον Ματθαίον τον ευαγγελιστήν ,ομιλία 52, PG 58.
Ιω. Σιναΐτης, Κλίμαξ ,PG 88.
Κύριλλος Αλεξανδρείας, Επιστολή ,PG 77.
Μακάριος ο Αιγύπτιος,Ομιλίαι πνευματικαί, PG 34.
Μάξιμος Ομολογητής ,Κεφάλαια περί αγάπης ,PG 90.
_ _ _ _,Μυσταγωγία ,PG 91.
_ _ _ _,Περὶ διαφόρων αποριών, PG 91.

447
_ _ _ _, Προς Θαλάσσιον τον οσιώτατον πρεσβύτερον και ηγούμενον περί

διαφόρων απόρων της Θείας Γραφής, PG 90.
Μ. Αθανάσιος ,Ιστορικά και Δογματικά, PG 26.
_ _ _ _, Κατά Ελλήνων, PG 25.
_ _ _ _, Λόγος περί της ενανθρωπήσεως του Λόγου και της δια σώματος
προς ημάς επιφανείας αυτού, PG 25.
Μ. Βασίλειος,Ασκητικαί διατάξεις, ΡG 31.
_ _ _ _,Γρηγορίω εταίρω ,ΡG 32.
_ _ _ _,Εις Εξαήμερον, PG 29.
_ _ _ _,Εις Ησαΐαν, PG 30.
_ _ _ _,Εν λιμώ και αυχμώ ,PG 31.
_ _ _ _,Εις την αγίαν του Χριστού γέννησιν ,PG 31.
_ _ _ _,Εις 1 Ψαλμόν, ΡG 30.
_ _ _ _,Εις 7 Ψαλμόν ΡG 30.
_ _ _ _,Εις 14 Ψαλμόν, ΡG 30.
_ _ _ _,Εις 28 Ψαλμόν, PG 29.
_ _ _,Εις 29 Ψαλμόν, PG 29.
_ _ _ _,Εις 33 Ψαλμόν,ΡG 30.
_ _ _ _,Εις 45 Ψαλμόν,ΡG 30.
_ _ _ _,Εις 48 Ψαλμόν,PG 29.
_ _ _ _,Εις 61 Ψαλμόν,PG 29.
_ _ _ _,Εἰς 114 Ψαλμόν,PG 29.
_ _ _ _,Εις το καθελώ μου τας αποθήκας, ΡG 31.
_ _ _ _,Εις το πρόσεχε σεαυτώ, PG 31.
_ _ _ _,Επιστολή 22, Περί τελειότητας βίου μοναχών, ΡG 32.
_ _ _ _,Επιστολή 42, Προς Χίλωνα τον εαυτού μαθητήν, ΡG 32.
_ _ _,Επιστολή 56 ,Περγαμίω ,ΡG 32.

448
_ _ _ _,Επιστολή 101, PG 32.
_ _ _ _,Επιστολή 139, PG 32.
_ _ _ _,Επιστολή 150 Αμφιλοχίω, ως παρά Ηρακλείδου ΡG 32.
_ _ _ _,Επιστολή 210, Τοις κατά Νεοκαισάρειαν λογιωτάτοις, ΡG 32.
_ _ _ _,Επιστολή 233, PG32.
_ _ _ _,Επιστολή 235 ,Αμφιλοχίω επισκόπω ερωτήσαντι, PG32.
_ _ _ _,Επιστ. 239, Ευσεβίω επισκόπω Σαμοσάτων, ΡG 32.
_ _ _ _,Επιστολή 261,PG 32 .
_ _ _ _,Επιστολή 366 , ΡG 32.
_ _ _ _,Ηθικά, ΡG 31.
_ _ _ _,Κατά Ευνομίου ,PG29.
_ _ _ _,Κατά Κέλσου ,PG31.
_ _ _ _,Κατά Σαβελλιανών και Αρείου και των Ανομοίων ,PG 31.
_ _ _ _,Λόγος ασκητικός ,ΡG 31.
_ _ _ _,Ομιλία εν λακίζοις, PG 31.
_ _ _ _,Όροι κατά πλάτος ,PG31.
_ _ _ _,Όροι κατ' επιτομήν, ΡG 31.
_ _ _,Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός, PG31 .
_ _ _ _,Περί Αγίου Πνεύματος, ΡG 32.
_ _ _ _,Περί Ευχαριστίας, PG 31.
_ _ _ _,Περί ταπεινοφροσύνης ,PG 31.
_ _ _ _,Περί νηστείας ,ΡG 31.
_ _ _ _,Περί της εν παρθενία αληθούς αφθορίας, ΡG 30.
_ _ _ _,Περί παραδείσου PG 30.
_ _ _ _,Περί του μη προσηλώσθαι τοις βιωτικοίς ,PG 31.
_ _ _ _,Προς Γόρδιον ,PG 31.
_ _ _ _,Προς την ομόζυγον Νεκταρίου, επιστολὴ παραμυθητική, PG 32.

449
_ _ _ _,Προς τους νέους ,PG 31.
_ _ _ _,Προς τους πλουτούντας, ΡG 31.
_ _ _ _,Περί τελειότητος βίου μοναχών ,ΡG 32.
_ _ _ _,Περί της του ανθρώπου κατασκευής ,ΡG 30.
_ _ _ _,Περί των οκτώ της πονηρίας πνευμάτων ,PG 79.
Συμεών του νέου θεολόγου, Λόγοι ηθικοί ,SC 122.
_ _ _,Λόγοι θεολογικοί ,SC122.
_ _ _,Κατηχήσεις, SC 104.
_ _ _,Ύμνοι ,SC196.
===========================================================
2,1 . ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αδαμαντιάδη ,Σμ., Μ.Γεωργάτου,Χ.Γιαπιτζάκης,Λ.Λακκά,Δ. Νοταράς, Ν.

Φλωρεντίν,Γ.Χατζηγεωργίου και Ολ. Χαντηκώντη ,Βιολογία Γενικής
Παιδείας γ′ Ενιαίου Λυκείου,Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών
Βιβλίων ,Αθήνα 2003.
Απέργης, Ι.,Ασπίδα της φύσης η Ορθόδοξη Εκκλησία,Τύπος της Κυριακής,

2,6,2002, σ.12.
Βάντσος ,Χρ.,Ποιμαντική και παιδαγωγική προσέγγιση του οικολογικού

προβλήματος, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου
Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997, σσ.203-
212.
Βαρδαβάκης,Μ.-Καββάδας,Δ.,Κλείδες προσδιορισμού των οικογενειών των

αγγειοσπέρμων. Εκδόσεις Σαλονικίδη, θεσσαλονίκη 1994.
Βασιλακάκης,Μ.,Στοιχεία Γενικής και Ειδικής Δενδροκομίας. Στοιχειοθεσία-

εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες "Γ.Δ. Δεδούσης",Θεσσαλονίκη 1991.
Βέϊκος,Θ.,Οι προσωκρατικοί. Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1988.
Βέϊκος,Θ.,Κοσμολογία και κοσμική δικαιοσύνη στην αρχαία ελληνική διανόηση

,α΄μέρος Αναξίμανδρος, Θεσσαλονίκη 1969.
450
Βερεσόγλου, Δ.,Σημειώσεις Γενκής Οικολογίας ,Θεσσαλονίκη 2000.
Βογιατζής ,Δ.,- Κουκουρίκου-Πετρίδου, Μ.,Βιολογία οπωροκηπευτικών Ι, Η

αύξηση και οι παράγοντες που τη ρυθμίζουν. Εκδόσεις Γαρταγάνη,
Θεσσαλονίκη 2003.
Βογιατζής, Δ.- Κουκουρίκου-Πετρίδου,Μ.,Βιολογία Οπωροκηπευτικών Φυτών

ΙΙ – Η Φυσιολογία της Ανάπτυξης. Εκδόσεις Γαρταγάνη
,Θεσσαλονίκη 2004.
Γεωργιάδης,Π.,Εγκύκλιος για την προστασία των δασών από πυρκαγιές,

Τύπος της Κυριακής, 14/07/2002, σ.7.
Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις

Gutenberg. Γεωργόπουλος, 2005.
Για να ζήση η Δημιουργία του Θεού. Πορίσματα του Διορθόδοξου Συνεδρίου

στην Κρήτη, Νοέμβριος 1991. Εκδ. του Οικουμενικού Πατριαρχείου
1992.
Γιούλτσης,Β.,Κοινωνικές συνέπειες της οικολογικής αναστροφής,στα πρακτικά

του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη 1997,σσ.49-63.
Δέκα χρόνια μετά τη Διάσκεψη του Ρίο: Προετοιμασία για την Παγκόσμια
Διάσκεψη για την Αειφόρο Ανάπτυξη του 2002, Βρυξέλλες 2001.
Ζάχος,Δ.,Μαθήματα φυτοπαθολογίας ΙΙ, ειδική φυτοπαθολογία, Θεσσαλονίκη

1968.
Ζηζιούλας,Ι.,Η ορθοδοξία και το πρόβλημα της προστασίας του φυσικού

περιβάλλοντος, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου
Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,Θεσσαλονίκη 1997, σσ.25-38.
Ζήσης,Θ.,Ο σκοπός και η χρήση του κόσμου κατά την πίστη της εκκλησίας,
στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997, σσ.135-153.
Ζιάκας,Γ.,Θρησκειολογία, η θρησκεία των προϊστορικών κοινωνιών και των

αρχαίων λαών, τεύχος α, Θεσσαλονίκη 1990.
Ζορμπάς, Κ. ,Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον. Εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη

1998.
Ζορμπάς, Κ.,Διάσκεψη για την Ακεραιότητα της Δημιουργίας, Εκκλησία και

φυσικό περιβάλλον, εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1998, σσ.165-167.
Ζορμπάς ,Κ.,Εκκλησία και Οικολογική Κρίση Σήμερα, περ. Καθ’ οδόν, τεύχ.10,
Ιανουάριος-Απρίλιος 1995, σσ.141-155.
451
Ζορμπάς, Κ.,Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον. Εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη

1998.
Ζορμπάς, Κ.,Οι Εκκλησίες και το οικολογικό πρόβλημα της Μεσογείου,

Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον. Εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1998.
σσ.185-191.
Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Πορίσματα του Πανορθόδοξου

Συνεδρίου ,που πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη. Ορθόδοξος
Ακαδημία Κρήτης, 5-11/11/1991.
Θεοξένη, (Μοναχή), Βιολογική γεωργία και οικολογική διαχείριση του φυσικού

χώρου στην Ιερά Μονή Χρυσοπηγής. Οικολογία και Εκκλησία,
εκδόσεις Ηλίβατον, Αθήνα 1999.
Θρασυβούλου, Α.,Πρακτική Μελισσοκομία. Έκδοση Μελισσοκομικής

Επιθεώρησης, Θεσσαλονίκη 1998 .
Ιερομόναχος Χριστόδουλος (1994): Ο Γέρων παϊσιος, Άγιον Όρος.

Χριστοδούλου 1994.
Καββάδας,Δ.,Εικονογραφημένον Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν (9 τόμοι),

Αθήνα 1990.
Κακριδής,Ι.Θ.,Γ. Χριστόπουλος και Ι. Βαστιάς, Ελληνική μυθολογία, Οι Θεοί.

Αθήνα 1989, τόμος 2.
Καλαντζάκης, Σ., Εν αρχή εποίησεν ο Θεός. Ερμηνευτική ανάλυση των περί

δημιουργίας διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Π.Πουρναράς,
Κάλφας,Β.,Ο Πλάτων και η αστρονομία στο «Κοσμολογία Υποθέσεις και

Θεωρίες» ,Αθήνα 1994, σσ.143-164.
Καραμέρης,Α., Περιβαλλοντική ηθική η αρμονία στη σχέση άνθρωπος -

περιβάλλον, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου
201.
Καραμπατζάκη, Ελένη.,Τα οντολογικά θεμέλια της κοσμολογίας των Στωϊκών

,στο «Κοσμολογία Υποθέσεις και Θεωρίες» ,Αθήνα 1994 σσ.177-
188.
Καράταγλης,Σ.,Φυσιολογία Φυτών .Έκδοση: Art of Text, Θεσσαλονίκη 1999.
Κεσελόπουλος,Α., Η οικολογική κρίση ως πνευματική, στα πρακτικά του

διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον,
Θεσσαλονίκη 1997, σσ.155-177.
452
Κιλικίδης,Σ.,Οικολογία και προστασία περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1997.
Κοντοστεργίου Δέσποινα, Αι Οικουμενικαί Σύνοδοι, εκδ. Πουρναράς,

Κουρουζίδης,Μ.,Οικολογία και Εκκλησία: Κείμενα και Βιβλιογραφία. Εκδ.

Ηλίβατον, Αθήνα, 1999.
Κουτσός ,Θ.Β.,Το Βασίλειο των φυτών. Συστηματική Βοτανική Αγγειοσπέρμων

,Θεσσαλονίκη 2012.
Κρικώνης,Δ.,Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ,τόμος Α΄. Εκδ. Κυρομάνος,

Κωνσταντίνου,Μ.,Βιβλικές προϋποθέσεις αντιμετώπισης του οικολογικού

προβλήματος, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου
119.
Λόλας,Π.,Ζιζανιολογία,Ζιζάνια-Ζιζανιοκτόνα,Τύχη και συμπεριφορά στο

περιβάλλον. Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 2003.
Μαντζάρα,Βάνα,Η Δημιουργία θάλλει στο Περιβόλι της Παναγιάς, Τύπος της

Κυριακής, 2/6/2002, σ.43.
Μαντζαρίδης, Γ.,Η εμπειρική θεολογία στην οικολογία και την πολιτική, έκδ. Π.
Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1994.
Μαντζαρίδης, Γ., Χριστιανική ἠθική ΙΙ, έκδ. Π.Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2003.
Ματσούκας,Ν. ,Το πρόβλημα του κακού. Εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1986.
Ματσούκας ,Ν.,Οι οικολογικές διαστάσεις στις ομιλίες της Εξαημέρου του Μ.

Βασιλείου, Οικολογία και Εκκλησία, εκδόσεις Ηλίβατον, Αθήνα
1999.
Ματσούκας,Ν.,Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία κατά τον Μάξιμο τον Ομολογητή,

εκδόσεις Γρηγόρης, Αθήνα 1980.
Ματσούκας,Ν.,Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία στην Εξαήμερο του Μ.

Βασιλείου ,εκδόσ. Πουρναρά,1990.
Ματσούκας,Ν.,Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄.Εκδόσεις

Πουρναράς,Θεσσαλονίκη 2007.
Μέλη,Κ.,«Η έννοια του χρόνου», Διπλωματική Εργασία στο Τμήμα Φυσικής

,της Σχολής Θετικών Επιστημών ,του Εθνικού Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2007.
453
Μελιάδου,Α.,Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Διεύθυνση

σπουδών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης υποέργο ΕΠΕΑΕΚ
1.1.στ.1.γ2. Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού για την περιβαλλοντική
εκπαίδευση ,Βιοποικιλότητα,Οδηγός Εκπαιδευτικών, Αθήνα 2000.
Μήνυμα της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Δημητρίου στο

Περιβαλλοντολογικό Συνέδριο στην Πάτμο, 1988.
Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου κατά τη λήξη της

εκστρατείας του Π.Σ.Ε. υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος
και της προλήψεως των κλιματικών αλλαγών, Φεβρουάριος 1997.
Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, Σεπτέμβριος 1994.
Μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, Σεπτέμβριος 1996.
Μήνυμα των Προκαθημένων των Αγιωτάτων Ορθοδόξων Εκκλησιών,περ.

Ορθοδοξία, τομ. Α', Θεσσαλονίκη 1994, σ.87.
Μοδινός,Μ., Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον, εκδόσεις Ελληνικά γράμματα,

Αθήνα 2002.
Μπιτσάκης,Ε., Η φύση στη διαλεκτική φιλοσοφία ,εκδόσεις Σύγχρονη

Εποχή,τρίτη έκδοση, Αθήνα 1975.
Νάντσου, Θεοδότη, Η σημασία της οικολογικής δραστηριοποίησης της

Εκκλησίας, Οικολογία και Εκκλησία, εκδ. Ηλίβατον, Αθήνα 1999.
Νοϊτσάκης, Β.,Το οικολογικό πρόβλημα υπό το πρίσμα της χριστιανικής

κοσμοθεωρίας, στα πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου
Ορθοδοξία και Φυσικό Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997 ,σσ.169-
177.
Νούλης,Κ.,Η ορθοδοξία και το οικολογικό πρόβλημα. Διπλωματική εργασία

στο Τμήμα της Θεολογίας του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2004.
Οικονόμου,Η.,Θεολογικὴ οικολογία. Θεωρία και Πράξη. Έκδ. Δέσποινας

Μαυρομάτη, 1994.
Παπαδημητρίου,Ε.,Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης, εκδόσεις Gutenberg,

Αθήνα 1999.
Παπαδημητρίου,Ε.,Οι κοσμολογικές απόψεις του Αριστοτέλη στο

«Κοσμολογία Υποθέσεις και Θεωρίες», Αθήνα 1994 σσ.165-176.
Παπαναστάσης,Β.- Νοϊτσάκης, Β.,Λιβαδική Οικολογία, Θεσσαλονίκη 1992.
Παπανδρέου, Δ.,Ορθοδοξία και κόσμος, εκδόσεις Τέρτιος, Κατερίνη 1993.
Πασχάλης, Α.,Ιστορία της γης και του ανθρώπου, Αθήνα 1978.

454
Πατριάρχου Αντιοχείας Ιγνατίου,«Ορθοδοξία και διάσωση της δημιουργίας.

Μια ορθόδοξη αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος»,περ.
Επίσκεψις, τευχ. 415, Γενεύη 1989, σσ.7-17.
Πέτρου,Ι.Το οικολογικό πρόβλημα μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας,στα

πρακτικά του διατμηματικού συμποσίου Ορθοδοξία και Φυσικό
Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1997, σσ.179-188.
Σαμιώτης,Γ.,Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον, εκδόσεις Ελληνικά γράμματα,

Αθήνα 2002.
Σαμιώτης ,Γ.- Τσάλτας, Γρ., Διεθνής Προστασία του Περιβάλλοντος (τομ.Ι),

εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1990.
Σφακιωτάκης,Ε.,Μαθήματα Γενικής Δενδροκομίας. Τόμος Α΄ .Εισαγωγή, τα

είδη, βιολογία οπωροφόρων. Θεσσαλονίκη 1984 .
Σωφρόνιος Σαχάρωφ,Αρχιμανδρίτης. Ὁ ἅγιος Σιλουανός ὁ Ἀθωνίτης

(μετάφραση από τα Ρωσικά), έκδ. Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ
Αγγλίας, 1995.
Το οικολογικό πρόβλημα σήμερα. Πορίσματα του 13ου Διεθνούς

Μεταπτυχιακού Θεολογικού Σεμιναρίου στο Ορθόδοξο Κέντρο του
Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Σαμπενζύ της Γενεύης,
Σεπτέμβριος 1992.
Το Περιβαλλοντικό Συνέδριο στην Πάτμο, Πάτμος 1988.
Τατάκης Β., Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού

Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1977.
Τόμσον Ντάμιαν, Το τέλος του χρόνου,Πίστη και φόβος στη σκιά της χιλιετίας,
εκδ. Σίνκλερ – Στίβενσον, Λονδίνο 1985.
Τρεμπέλας,Π.,«Δογματική»,τόμος Α΄.Εκδόσεις Σωτήρ, Αθήνα 1997.
Τσάμης ,Δ., Εισαγωγή στη Σκέψη των Πατέρων της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Εκδόσεις Π. Πουρναρά ,Θεσσαλονίκη 1992.
Τσάμης, Δ. ,Εκκλησιαστική γραμματολογία από την αποστολική εποχή ως την

άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Εκδόσ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη
2001.
Τσαυτάρης,Α.,Βελτίωση φυτών ,Αρχές και Μέθοδοι. Θεσσαλονίκη 1995.
Ψαριώτης,Θ., Χρήστες ή καταχραστές, Εκκλησία και φυσικό περιβάλλον,

εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1996.
===========================================================
455
2,2. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Advancing the Science of Climate Change. Washington, D.C.: The National

Academies Press, 2010.
Alcman( Αλκμάν), Fragment 5 (from Scholia) (trans. Campbell, Vol. Greek

Lyric II) (Greek lyric C7th B.C.). Aνασύρθηκε από:
http://www.theoi.com/Protogenos/Ananke.html
Al Gore, Our Choice, Bloomsbury Publishing ,London 2009.
Allen,J.P.,"The Cosmology of the Pyramid Texts", in Simpson 1989, pp.20–

26. Simpson, William Kelly, ed. (1989). Religion and Philosophy in
Ancient Egypt. Yale Egyptological Seminar.
Allen,J.P.,Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of

Hieroglyphs. Cambridge University Press, 2000.
America's Climate Choices. Washington, D.C.: The National Academies

Press, 2011.
Anagnostou E. N., A convective stratiform precipitation classification algorithm

for volume scanning weather radar observations.Meteorological
Applications ,Cambridge University Press, 2004.
Andesen,Z.J.,M.Hvidberg, S.S.Jensen, M.Ketzel, S.Loft,M. Sorensen and

O.Raaschou-Nielsen,Chronic obstructive pulmonary disease and
long-term exposure to traffic-related air pollution: a cohort study.
American journal of respiratory and critical care medicine, 2011,
183(4), pp.455-461.
Anderson,F.,Biosecurity - a new term for an old concept: how to apply it.

Bovine Practitioner; 1998, 32, pp.61-70.
Asad,M.,The Message of the Qu'rán, Dar al-Andalus Limited, Spain ,Gibraltar

1984.
Assmann J.,The Search for God in Ancient Egypt ,Τranslated by David Lorton
,Cornell University Press , 2001.
Aune,D.E.,The Westminster Dictionary of New Testament and Early Christian

Literature and Rhetoric. John Knox Press, Westminster 2003.
Ayres,D.,et al.,Spread of exotic cordgrasses and hybrids (Spartina sp.) in the

tidal marshes of San Francisco Bay, California. USA Biological
Invasions (2004),6 (2) ,pp.221–231.
456
Baker,A.,P. Glynn and R. Bernhard.,Climate change and coral reef

bleaching: An ecological assessment of long-term impacts,
recovery trends and future outlook. Estuarine, Coastal and Shelf
Science.(2008),80 ,pp.435–471.
Bambach, R.K., A.H. Knoll and S.C. Wang, Origination, extinction, and mass
depletions of marine diversity. Paleobiology ( 2004), 30 (4)
,pp.522–542.
Battisti,D.- Rosamond,N.,Historical warnings of future food insecurity with

unprecedented seasonal heat. Science (2009), 323 (5911),
pp.240–244.
Bell,M.L., M.L.Bell ,D.L.Davis and T. Fletcher, A Retrospective Assessment

of Mortality from the London Smog Episode of 1952: The Role of
Influenza and Pollution". Environ Health Perspect ( 2004),112 (1)
,pp. 6–8.
Bernstein, A. E.,The Formation of Hell: Death and Retribution in the Ancient

and Early Christian Worlds. Cornell University Press, 1996.
Bond W.,W.Lee and J. Craine, Plant structural defences against browsing

birds: a legacy of New Zealand's extinct moas. Oikos 2004, 104
(3) ,pp.500–508.
Booth,W.,D.H.Johnson,S.Moore, C. Schal and E. L.Vargo , Evidence for

viable,non-clonal but fatherless Boa constrictors. Biology Letters
2010 ,7 (2) ,pp.253–256.
Bos,I.,P.De Boever, L.I.Panis and R.Meeusen, Physical Activity, Air

Pollution and the Brain. (PDF). Sports Medicine (2014), 44 (11),
pp.1505–1518.
Bowersock,G.W.,P. Brown and O. Grabar, Late Antiquity: A Guide to the

Postclassical World, Harvard University Press,1999.
Bradley J. C.,et al.,Biodiversity loss and its impact on humanity. Nature

(2012), 486, pp.59–67.
Briassoulis, Helen ,Policy integration for complex environmental problems: the

example of Mediterranean desertification. Ashgate Publishing,
London 2005.
Brockhoff,A., M. Behrens ,A. Massarotti ,G. Appendino and W. Meyerhof

,Broad Tuning of the Human Bitter Taste Receptor hTAS2R46 to
Various Sesquiterpene Lactones, Clerodane and Labdane
457
Diterpenoids, Strychnine, and Denatonium .J. Agric.Food

Chem.,2007, 55 (15), pp.6236–6243.
Brook,R.D., S.Rajagopalan, C.A.Pope, J.R.Brook and A .Bhatnagar,

Particulate matter air pollution and cardiovascular disease: An
update to the scientific statement from the American Heart
Association. Circulation (2010), 121 ,pp.2331–2378.
Bulliet R.W.,The Camel and the Wheel. Originally published: Cambridge,

Mass.:Harvard University Press,1975.
Bullough,J.D.,M.S. Rea and M.G. Figueiro, Of mice and women: light as a

circadian stimulus in breast cancer research (PDF).Cancer causes
& control : CCC (2006), 17(4), pp.375–383.
Bunbury,E.H. ,History of Ancient Geography among the Greeks and Romans,

London 1879, vol.1.
Byrne, A. - Fitzpatrick, U.,Bee conservation policy at the global, regional and

national levels. Apidologie (2009) ,40 (3) ,pp.194-210.
Calambokid,J.,Blue Whales (WorldLife Library Series) Voyageur Press,

Stillwater, MN; 1997.
Caldeira, K.- Wickett,M.E.,Anthropogenic carbon and ocean pH. Nature

(2003), 425 (6956), pp.365–365.
Caldicott,Helen,Nuclear power is not the answer to global warming or

anything else, Melbourne University Press, 2006.
Callahan,J.F.,Greek Philosophy and the Cappadocian Cosmology. Dumbarton

Oaks Papers (1958), Vol. 12 .
Camilo, M.,D. P. Tittensor, S. Adl, A. G. B. Simpson and B. Worm,How Many

Species Are There on Earth and in the Ocean?. PLoS Biology
(2011), 9 (8): e1001127.(
https://www.google.gr/?gfe_rd=cr&ei=sL3qVp22HKLY8Aek46-
4Ag&gws_rd=ssl#q=e1001127)
Cardinale,B.J.,K.L.Matulich,D.U.Hooper, J.E.Byrnes,E.Duffy, L. Gamfeldt, P.

Balvanera, M. I. O'Connor and A. Gonzalez, The functional role of
producer diversity in ecosystems. American Journal of Botany (
2011), 98 (3), pp.572–592.
Carefoot,T.H, S.C. Pennings and J. P. Danko, A test of novel function(s) for

the ink of sea hares. J. Exp. Mar. Bio. Ecol. 1999, 234 (2) ,p.185.
458
Chen,F.,et al.,The integrated WRF/urban modelling system: Development,

evaluation, and applications to urban environmental problems.
International Journal of Climatology (2011),31(2), p.273.
Chen,H.,M.S.Goldberg and P.J.Villeneuve, A systematic review of the relation

between long-term exposure to ambient air pollution and chronic
diseases. Reviews on environmental health (2008), 23(4), pp.243–
297.
Church,J.- White,N.,A 20th century acceleration in global sea-level rise.

Geophysical Research Letters (2006),33 (1) : L01602.
(http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2005GL024826/full).
Clausen, A.,M. - MacLean,S.F.,Diversity of structure and antiherbivore activity

in condensed tannins.Ecology 1997 ,78, pp.1696-1712.
Collins,A.Y.,Cosmology and eschatology in Jewish and Christian

apocalypticism. Leiden: E.J. Brill ,1996.
Collins,A.Y.,Cosmology and Eschatology in Jewish and Christian

Apocalypticism. Leiden: Brill, 2000.
Coogan,M.D.,A Brief Introduction to the Old Testament:The Hebrew Bible in

Its Context,Oxford University Press, 2008 .
Cooper,S.M.–Norman,O.-S.,Effects of plant spinescence on large mammalian

herbivores. Oecologia Berlin 1986, 68(3) ,pp.446–455.
Cornet,A.,Desertification and its relationship to the environment and

development: a problem that affects us all. In: Ministère des
Affaires étrangères/adpf, Johannesburg. World Summit on
Sustainable Development.What is at stake? The contribution of
scientists to the debate: (2002), pp. 91-125.(
https://en.wikipedia.org/wiki/Desertification).
Coxon,A.H.,The Manuscript Tradition of Simplicius' Commentary on Aristotle's

Physics i-iv The Classical Quarterly, Vol. 18, No. 1 (1968), pp. 70-
75 ,Cambridge University Press:
(http://www.jstor.org/stable/pdf/637688.pdf?acceptTC=true).
Craig,W.L.,"The ultimate question of origins:God and the beginning of the

Universe." στο Astrophysics and Space Science, Berlin 269-270
,(1999) ,pp.723-740.
Cutts,C.J.-Speakman,J.R., Energy savings in formation flight of Pink-footed

Geese.J.Exp.Biol.1994,189(1), pp.251–261.
459
Davies,N.B.,J.R.Krebs,and S.A. West, An Introduction to Behavioural

Ecology. John Wiley & Sons ,2012.
Davis,S.,D.K.Mirick and R.G.Stevens, Night shift work, light at night, and risk
of breast cancer (PDF). Journal of the National Cancer Institute
(2001) ,93(20), pp.1557–1562.
DeWeerdt,S.,War and the Environment. World Wide Watch (2008), 21 (1).(

https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_war).
Di Luzio,F.C.,Water Pollution Control: An American Must. Journal (Water

Pollution Control Federation), (Water Environment Federation)
(1967), 39(1), pp.1–7.
Dobie,P.,Poverty and the drylands, in Global Drylands Imperative, Challenge

paper, Undp, Nairobi (Kenya), (2001), p.16.
Dodds, E.R. "The Parmenides of Plato and the Origin of the Neoplatonic
'One'". The Classical Quarterly,1928, vol. 22.
Dondini,G.–Vergari,S.,Carnivory in the greater noctule bat (Nyctalus

lasiopterus) in Italy.Journal of Zoology 2000,251 (2) , pp.233–236.
Doughty,C.E.,A.Wolf and Chr. B. Field , Biophysical feedbacks between the

Pleistocene megafauna extinction and climate: The first human ‐
induced global warming? Geophys. Res. Lett.( 2010), vol. 37,
L15703.
(http://www.webpages.uidaho.edu/envs501/downloads/Doughty%2
0et%20al.%202010.pdf ).
Douglas J. F.,editor ;H. Bradley Shaffer, associate editor ; Daniel Simberloff,

associate (2009). Annual review of ecology, evolution, and
systematics. Palo Alto, Calif.: Annual Reviews, pp.573–592.
Dove,SG.-Hoegh-Guldberg,O.,Coral bleaching can be caused by stress. The

cell physiology of coral bleaching. In Ove Hoegh-Guldberg;
Jonathan T. Phinney; William Skirving; Joanie Kleypas. Coral
Reefs and Climate Change: Science and Management.
[Washington]: American Geophysical Union, (2006).
Dreyer,J.L.E.,A History of Astronomy from Thales to Kepler, New York 1953.
Dunand,F.- Zivie-Coche,C.,Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE.

Lorton, David transl. Cornell University Press, 2005.
Edwards, P.,The library of scientific thought ,Νew York ,1957.

460
Ehrman,B.D.,The New Testament: A Historical Introduction to the Early

Christian Writings. Oxford University Press, Oxford 1997.
Elliott,M.,Biological pollutants and biological pollution-an increasing cause for

concern. Marine Pollution Bulletin (2003) , 46, pp.275-280.
Elton,C.S.,The Ecology of Invasions by Animals and Plants. Foreword by

Daniel Simberloff. Chicago: University of Chicago Press, (2000).
Enrst,Μ.,The growth of biological thought: diversity, evoluton and inheritance.

The rise of the biological species concept, Harvard University
Press, 1982.
Enûma Eliš ,Tablet 5 στο Lambert ,W.G., Enuma Elish (The Babylonian Epic
of Creation),Babylonian Creation Epic (Alternate Title), enūma eliš
(Akkadian Title) ,που ανασύρθηκε από:
http://www.etana.org/node/581
Enûma Eliš 1:38 ,στο Lambert ,W.G., Enuma Elish (The Babylonian Epic of
Creation),Babylonian Creation Epic (Alternate Title), enūma eliš
(Akkadian Title) ,που ανασύρθηκε από:
Ernst,M.,What evolution is. Weidenfeld and Nicolson, London 2001.
Fairbanks,A.,Anaximenes. The First Philosophers of Greece. K. Paul, Trench,

Trübner,1898.
Feely,R.A.,et al.,Impact of Anthropogenic CO2 on the CaCO3 System in the

Oceans. Science ( 2004), 305 (5682) ,pp.362–366.
Fernandes,G.W.,Plant mechanical defenses against insect herbivory. Revista

Brasileira de Entomologia 1994 ,38 (2), pp.421–433.
Field,J.M.,Effect of personal and situational variables upon noise annoyance

in residential areas. Journal of the Acoustical Society of America,
(1993) ,93 ,pp.2753-2763.
Field,R.,et al.,Spatial species-richness gradients across scales: a meta-

analysis. Journal of Biogeography (2009), 36 (1) ,pp.132–147.
First Second of the Big Bang. How The Universe Works 3. 2014. Discovery
Science.,που ανασύρθηκε από:
https://en.wikipedia.org/wiki/How_the_Universe_Works#Season_3
Fischlin,A-Midgley,G.F.,Section 4.4.9: Oceans and shallow seas – Impacts, in

IPCC AR4 WG2 2007, Chapter 4: Ecosystems, their Properties,
461
Goods and Services, p. 234. (http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-

report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter4.pdf#page=24 ).
Fogelin ,R.J.,Routledge Philosophy Guidebook to Berkeley and the Principles

of Human Knowledge. Routledge 2001.
Forsyth,C.J.,R.Gramling and G.Wooddell, The game of poaching: Folk

crimes in southwest Louisiana. Society & Natural Resources
(1998), 11(1) ,pp.25–38.
Fox,H.E.- Caldwell,R.L.,Recovery From Blast Fishing On Coral Reefs: A Tale

of Two Scales. Ecological Applications, (2006), 16(5), pp.1631-
1635.
Frame,T.,Losing My Religion: Unbelief in Australia Sydney: University of New

South Wales Press, 2009.
Frankfort, H.,H.A.Frankfort,J.A. Wilson,T.Jacobsen and W. A. Irwin, The

Intellectual Adventure of Ancient Man An Essay of Speculative
Thought in the Ancient Near East,Oriental. Published in 1946 in
Chicago by The University of Chicago press ,Ch. 2.
Freitag,J.H.-Severin,H.H.P.,Transmission of celery-yellow-spot virus by the

honeysuckle aphid, Rhopalosiphum conii (Dvd.) 1945 , Hilgardia
16(8), pp.373-386.
Fuller ,R.A., P.H, Warren and K.J. Gaston, Daytime noise predicts nocturnal
singing in urban robins. Biology Letters (2007), 3(4), pp.368–370.
Galtsoff P.S., Seasonal Migrations of Mackerel in the Black Sea. Ecology

1924 ,5(1), pp.1-5.
Gaston, K.J.,Global patterns in biodiversity. Nature (2000), 405 (6783)

,pp.220–227.
Geeson,N.et al., Mediterranean desertification: a mosaic of processes and

responses. John Wiley & Sons ,(2002).
Gehring,U., A.H.Wijga, M.Brauer, P.Fischer, J.C.de Jongste, M.Kerkhof and

B. Brunekreef, Traffic-related air pollution and the development of
asthma and allergies during the first 8 years of life. American
journal of respiratory and critical care medicine, (2010), 181(6),
pp.596-603.
Geist,H.J.-Lambin, E.F.,Proximate Causes and Underlying Driving Forces of

Tropical Deforestation. BioScience (2002), 52(2), pp.143–150.
462
Geist H. , The Causes and Progression of Desertification .Ashgate (ed.)

,2005.
Geist,H.J.and Lambin,E.E., Proximate causes and underlying driving forces of

tropical deforestation. BioScience (2002), 52(2) ,pp.143–150.
Geroudet,P., Des oiseaux migrateurs trouvés sur la glacier de Khumbu dans

l'Himalaya. Nos Oiseaux 1954, 22 , pp.254.
Godwin,W.,Lives of the Necromancers London 1876, που ανασύρθηκε από:

http://www.forgottenbooks.com/readbook_text/Lives_of_the_Necro
mancers_1000008958/65
Goel,P.K.,Water Pollution-Causes, Effects and Control. New Delhi: New Age

International,(2006).
Gould ,J.,The Philosophy of Chrysippus ,University of New York Press, New

York 1970.
Green,G.S.,The other criminalities of animal freeze-killers: Support for a

generality of deviance. Society & Animals (2002), 10(1) , pp.5–30.
Grimaldi,D.,Pushing Back Amber Production,στο Science 2009 ,326 ,pp.51–

52.
Grula,J.W.-Taylor,O.R.,The Effect of X-Chromosome Inheritance on Mate-

Selection Behavior in the Sulfur Butterflies, Colias eurytheme and
C. Philodice. Evolution 1980, 34(4), pp.688-695.
Guth,A.H.,The Inflationary Universe: Quest for a New Theory of Cosmic

Origins. London 1998.
Habel,N.C.,The Book of Job. Cambridge University Press, 1975.
Haber,L.F.,The Poisonous Cloud: Chemical Warfare in the First World War.

Clarendon Press, (1986).
Hallegraeff,G.M.,Transport of toxic dinoflagellates via ships' ballast water:

Bioeconomic risk assessment and efficacy of possible ballast water
management strategies. Marine Ecology Progress Series
(1998),168, pp.297-309.
Halliday,T.R.-Kraig,A.,(eds.) Reptiles & Amphibians. Torstar Books, 1986.
Hanley,M.E.,B.B. Lamont ,M.M.Fairbanks and C. M. Rafferty, Plant structural

traits and their role in anti-herbivore defence. Perspectives in Plant
Ecology Evolution and Systematics 2007 ,8, pp.157-178.
463
Hansen,J.,Increased breast cancer risk among women who work

predominantly at night. Epidemiology (Cambridge, Mass.), (2001),
12(1), pp.74–77.
Harris,J.F.,Analytic philosophy of religion ,Berlin 2002.
Harrison,P.,The Cambridge Companion to Science and Religion ,Cambridge

2010.
Hartley,J.E.,The Book of Job .Wm. B. Eerdmans Publishing, 1988.
Hassan,R.M.,R.Scholes and N. Ash , Ecosystems and human well-being:

current state and trends : findings of the Condition and Trends
Working Group of the Millennium Ecosystem Assessment. Island
Press, (2006).
Hecht,S.,B.,Susan Kandel,Ileana Gomes,NelsonCuellar and Rosa Herman,

Globalization, Forest Resurgence, and Environmental Politics in El
Salvador. World Development (2006), 34(2), pp.308–323.
Hoegh-Guldberg,O.,Climate change, coral bleaching and the future of the

world's coral reefs. Mar. Freshwater Res. (1999), 50(8), pp.839–66.
Horowitz,W.,Mesopotamian cosmic geography. Eisenbrauns. 1998.
Houze,R.A.,Cloud Dynamics. Academic Press, San Diego, (1994).
Howard ,J. Van Till, Basil, Augustine, and the Doctrine of Creationís
Functional Integrity. Science & Christian Belief 8, No 1(1996).
Howard,L.,The climate of London, deduced from Meteorological observations,

made at different places in the neighbourhood of the metropolis, 2
vol., London 1818-1820.
Hubbard,R., Boater's Bowditch: The Small Craft American Practical Navigator.

McGraw-Hill Professional, (1893).
Hummel,D.-Beukenberg ,M.,,Aerodynamische Interferenzeffekte beim

Formationsfl ug von Vogeln. J. Ornithol 1989 , 130 pp.15–24.
Ibáñez,C.,J.Juste, J. L.García-Mudarra and P. T. Agirre-Mendi, Bat predation

on nocturnally migrating birds. PNAS 2001, 98(17), pp.9700–9702.
Jacobsen,T.,The Treasures of Darkness: History of Mesopotamian Religion

.Yale University Press ,1978.
Jian L.,G.A.Vecchi and Th. Reichler, Expansion of the Hadley cell under
global warming (PDF). Geophysical Research Letters 34 (6),
L06805. (http://meteora.ucsd.edu/~jnorris/sio209.fa11/Lu2007.pdf).
464
Johnson,P.- M.,K.Mayrand and M. Paquin ,Governing Global Desertification:

Linking Environmental Degradation, Poverty .Ashgate Publishing,
Ltd.,2006.
Johnson,P.T.J.,D.L.Preston,J.T.Hoverman and Katherine ,L.Richgels,

Biodiversity decreases disease through predictable changes in host
community competence. Nature ( 2013), 494(7436) ,pp.230–233.
Johnstone,R.A.-Hinde,C.A.,Negotiation over offspring care-how should

parents respond to each other's efforts?. Behavioral Ecology 2006
,17(17) ,pp.818–827.
Kanyamibwa,S.,Impact of war on conservation: Rwandan environment and

wildlife in agony. Biodiversity and Conservation (1998),7,pp.1399-
1406.
Kapoor,L.,Opium Poppy: Botany, Chemistry, and Pharmacology. United

States: CRC Press, 1995
Karl,T.R.-Trenberth,K.E.,Modern global climate change. Science

(2003),302(5651) ,pp.1719–1723.
Karr,J.R.,Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries

(1981), 6 ,pp.21–27.
Kauffman,J.B.and Pyke,D.A.,Range ecology, global livestock influences .In

Levin,S.,ed.,Encyclopedia of Biodiversity: Vol.5, San Diego, CA,
Academic Press, (2001).
Kauppi,P.E.,J.H.Ausubel,J.Fang, A. S. Mather, R. A. Sedjo and P. E.

Waggoner, Returning forests analyzed with the forest identity.
Proceedings of the National Academy of Sciences (2006), 103(46),
pp.17574–17579.
Keel,O.,The symbolism of the biblical world. Eisenbrauns, 1997.
Kennedy,J.J.,et al.,How do we know the world has warmed? in: 2. Global

Climate, in: State of the Climate in 2009. Bull.Amer.Meteor. Soc.
(2010), 91(7), p.26.
Kennish,M.J., Ecology of Estuaries: Anthropogenic Effects. Marine Science

Series. Boca Raton, FL: CRC Press, (1992).
Khan,H.A.,S.D.Gupta, P. V. G. K Reddy, M. S. Tantia, and G. V. Kowtal,1990.

Production of sterile intergeneric hybrids and their utility in
aquaculture and stocking. In: Keshavanath, P. and Radhakrishnan,
K. V. (eds.), Carp Seed Production Technology. Special Publication
465
of the AFS No 2. Asian Fisheries Society, Mangalor, India, pp.41-

48.
Khi V.T.,D.Rahm and D.J. Coggburn, Handbook of Globalization and the

Environment. CRC Press ,(2007).
Kiaer,L.P.,Ib M.Skovgaard and Hanne Østergård, Grain yield increase in

cereal variety mixtures: A meta-analysis of field trials. Field Crops
Research ( 2009),114(3), pp.361–373.
Kiehl,J.T.-Trenberth,K.E.,Earth's Annual Global Mean Energy Budget (PDF).

Bulletin of the American Meteorological Society, (1997), 78(2),
pp.197–208.
Kirk ,G. S.,J. E. Raven ,M.Schofield, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι.

Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ. Εκδότης: Μορφωτικό Ίδρυμα
Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2006.
Kirk,G.S.,J.E.Raven,and M.Schofield. Anaximenes of Miletus. The Presocratic

Philosophers. Cambridge, Cambridge University Press ,1984.
Kloog,I.,A.Haim,R.G.Stevens and B.A. Portnov, Global co-distribution of light

at night (LAN) and cancers of prostate, colon, and lung in men.
Chronobiology international ,(2009),26(1), pp.108–125.
Knez,I.,Effects of colour of light on nonvisual psychological processes. Journal

of Environmental Psychology (2001),21(2) ,p.201.
Kolb,E.W.-Turner,M.S.,(Eds.),The Early Universe-Reprints, Redwood City

(California): Addison-Wesley ,1988.
Koshland,Jr.-Daniel,E.,The Seven Pillars of Life .Science 2002 , 295

pp.2215–2216.
Kulp,J.L.,Strontium-90 in Man". Bulletin of the Atomic Scientists. AEC Fifth

Semiannual Report: Part II: (1957),pp. 219.
Lanciotti,R.S.,J.T,Roehrig,V,Deubel,J.Smith,M.Parker, K .Steele, B. Crise,

K.E. Volpe, et al., Origin of the West Nile virus responsible for an
outbreak of encephalitis in the northeastern United States. Science
(1999), 286(5448) ,pp.2333–2337.
Laurance,W.F.,Gaia's lungs: are the rainforests inhaling earth's excess carbon

dioxide?Natural History (1999 ),108, p.96.
Laws,E.A.,Aquatic Pollution: An Introductory Text. New York: John Wiley and

Sons, (2000).
466
Le Quéré,C.,et al., The global carbon budget 1959–2011. Earth System

Science Data Discussions (2012), 5(2) ,pp.1107–1157.
Leahy,D.G. ,Faith and Philosophy: The Historical Impact, Ashgate Publishing

Pub Ltd., 2003.
Lennox,J.,Aristotle's Philosophy of Biology: Studies in the Origins of Life

Science. Cambridge Press, New York 2001.
Leopold, A., A Sand County Almanac ,And Sketches here and there ,Oxford
University Press, London-Oxford-New York ,1975.
Lesko,L.H.,Ancient Egyptian Cosmogonies and Cosmology στο

Shafer,B.E.,Religion in Ancient Egypt :Gods, Myths, and Personal
Practice. Cornell University Press, 1991.
Lesky,A.,Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Mετάφραση

Α.Γ.Τσοπανάκη,5η έκδ. Κυριακίδη Αφοί, Θεσσαλονίκη 1998.
Li,Y.- Z.,X. ,An empirical study of the impact of human activity on long-term
temperature change in China: A perspective from energy
consumption. Journal of Geophysical Research . (2012), 117( D17)
, p.16.
Linton,Chr.M., From Eudoxus to Einstein-A History of Mathematical

Astronomy. Cambridge University Press ,Cambridge 2004.
Liverani,M.,Myth and Politics in Ancient Near Eastern Historiography. Cornell

University Press , 2007.
Lloyd,G.E.R.(editor ) ,Aristotle: The Growth and Structure of his Thought.

Cambridge: Cambridge Univ. Pr.,1968.
Lobell,D.B.,M.B.Burke, C. Tebaldi, M.D. Mastrandrea, W.P. Falcon and R.L

.Naylor, Prioritizing climate change adaptation needs for food
security in 2030. Science (2008), 319(5863), pp.607–610.
Lockwood,J.G.,Causes of Climate. Lecture notes in mathematics 1358. New

York: John Wiley & Sons. (1979).
Lovejoy,A.,The Great Chain of Being: A Study of the History of an Idea.

Harvard University Press,1936.
Lucking,A.J.,et al.,Diesel exhaust inhalation increases thrombus formation in

man. European Heart Journal (2008), 29 (24), pp.3043–3051.
Lutzky,H.,Shadday as a Goddess Epithet, Vetus Testamentum, (1998), Vol.

48.
467
Lynch,D.K.,S.D Gedzelman, and Alistair B. Fraser, Subsuns, Bottlinger’s

rings, and elliptical halos. Applied Optics, 1994, Vol. 33, Issue 21,
pp.4580-4589.
MacPherson,H.,The cosmological ideas among the Greeks , Journal: Popular

Astronomy, Vol.24, p.358.
Malakoff,D.,Faulty towers. Audubon (2001),103(5), pp.78–83.
Malik,S.,et al.,Pinniped penises in trade: a molecular genetic investigation.

Conserv. Biol. (1997),11,pp.1365–1374.
Mann,P.,L.Gahagan and M. B. Gordon, Tectonic setting of the world's giant

oil and gas fields, in Michel T. Halbouty (ed.) Giant Oil and Gas
Fields of the Decade, 1990–1999, Tulsa, Okla.: American
Association of Petroleum Geologists ,(2009) ,p.50.
Mateen,F.J..- Brook,R.D., Air Pollution as an Emerging Global Risk Factor for

Stroke. JAMA,(2011), 305(12), pp. 1240–1241.
Mayr, E., The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and

Inheritance. The Belknap Press of Harvard University Press,1982.
McKirahan,R.D.,Xenophanes of Colophon, Philosophy Before Socrates,

Indianapolis: Hackett Publishing Company,1994.( Ανασύρθηκε
από:http://en.wikipedia.org/wiki/Xenophanes).
Meselson ,M., et al., The Sverdlovsk anthrax outbreak of 1979 (PDF). Science
(1994), 266(5188), pp.1202–1208.
Milius,S.,High Volume, Low Fidelity: Birds are less faithful as sounds blare.
Science News (2007), vol.172, p.116.
Millard,A.R., A new Babylonian 'Genesis' story, στο Tyndale Bulletin,

Cambridge ,1967,18, p.13.
Miller,K.A.,D.S.Siscovick, L.Sheppard,K.Shepherd,J.H. Sullivan,

G.L.Anderson and J.D.Kaufman, Long-term exposure to air
pollution and incidence of cardiovascular events in women. The
New England Journal of Medicine (Research Support, N.I.H.,
Extramural Research Support, U.S. Gov't, Non-P.H.S.) ,(2007),
356(5), pp. 447-458.
Millero,F.J.,Thermodynamics of the carbon dioxide system in the oceans.

Geochimica et Cosmochimica Acta (1995), 59(4), pp.661–677.
Mittwoch,U.,Parthenogenesis. Journal of Medical Genetics 1978 ,15(3),

pp.165–181.
468
Molesworth,B.R.,M.Burgess and B. Gunnell, Using the effect of alcohol as a

comparison to illustrate the detrimental effects of noise on
performance. Noise & Health, (2013),15, pp.367-373.
Molina,M.,D.Zaelke,K.M.Sarma, S.O. Andersen,V.Ramanathan and

D.Kaniaru, Reducing abrupt climate change risk using the Montreal
Protocol and other regulatory actions to complement cuts in CO2
emissions (PDF). Proceedings of the National Academy of
Sciences (2009), 106(49) ,pp.20616–20621.
Montgomery,S.L.,The Powers That Be. University of Chicago Press, (2010).
Moore,MarianneV.,Stephanie M.Pierce,Hannah M.Walsh,Siri K. Kvalvik and

ulie D.Lim, Urban light pollution alters the diel vertical migration of
Daphnia (PDF). Verh. Internat. Verein. Limnol (2000),27, pp.1-4.
Moskowitz,C.,"Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever"

2012 ,που ανασύρθηκε από: http://www.space.com/17755-
farthest-universe-view-hubble-space-telescope.html
Mosley,L.M.,B.Zammit ,A.Jolley and L.Barnett, Acidification of lake water due

to drought. Journal of Hydrology, (2014), Volume 511 ,pp.484–493.
Mrvos,R.,B.S.Dean and E. P. Krenzelok, Philodendron/ dieffenbachia

ingestions: are they a problem?. Journal of Toxicology-Clinical
Toxicology 1991 , 29(4), pp.485–491.
Mughal, M. A. Z. Persian Gulf Desert and Semi-desert.Biomes &

Ecosystems,Vol.3,Robert Warren Howarth (ed.). Ipswich, MA:
Salem Press, (2013).
Murdy, W. H., Anthropocentrism: A Modern Version, in R. G. Boltzer, & S. J.

Armstrong ,(eds), Environmental Ethics.
Musgrave,R.S., S.Parker and M.Wolok, Status of Poaching in the United

States – Are We Protecting Our Wildlife? Natural Resources
Journal (1993), 33(4), pp.977-1014.
Muth,R.M.- Bowe,Jr.J.,Illegal harvest of renewable natural resources in North

America: Toward a typology of the motivations for poaching.
Society & Natural Resources ,(1998), 11(1), pp.9–24.
Myers, G. S., Usage of Anadromous, Catadromous and allied terms for

migratory fishes. Copeia 1949 , pp. 89–97.
National Research Council Technical Bases for Yucca Mountain Standards.

Washington,D.C.:National Academy Press.(1995), p. 91.
(http://www.nap.edu/read/4943/chapter/1#iii ).
469
Nevo,E.,Evolution of Genome-Phenome Diversity under Environmental

Stress. Proceedings of the National Academy of Sciences of the
United States of America ( 2001) , 98(11) ,pp.6233-6240.
Newman,P.A.,J.S.Daniel,D.W.Waugh and E. R. Nash, A new formulation of

equivalent effective stratospheric chlorine (EESC). Atmos. Chem.
Phys. (2007), 7(17) ,pp .4537-4552.
Nicholls,R.J.- Cazenave,Anny, Sea-Level Sea-Level Rise and Its Impact on

Coastal Zones. Science Magazine (2010), 328(5985) ,pp.1517-
1520.
Nikolaidis,T.,Greek Astronomy and Christian cosmology, Proceedings of the

4th Conference ‘Aristarchus the Samian’, in Greek,National
Research Foundation of Greece, Samos, 2003, pp.183-188.
Nishida,R.,Sequestration of defensive substances from plants by Lepidoptera.

Annual Review of Entomology 2002 ,47, pp.57-92.
Normile, D. ,Saving Forests to Save Biodiversity. Science ( 2010), 329 (5997)

,pp. 1278–1280.
Norriss,S.H.,Cosmology: historical, literary, philosophical, religious, and

scientific perspectives ,New York Taylor & Francis, 1993.
Norton, B. G., Environmental Ethics and Weak Anthropocentrism ,in R. G.

Boltzler, & S. J. Armstrong, (eds), Environmental Ethics,
Divergence and Convergence, McGraw-Hill, New York, 1993.
Ojovan,M.I.-Lee,W.E., An Introduction to Nuclear Waste Immobilisation.

Amsterdam: Elsevier Science Publishers,( 2005).
Oke,T. R. The energetic basis of the urban heat island. Quarterly Journal of
the Royal Meteorological Society (1982),108(455), pp.1-24.
Olawoyin,R.,S.A.Oyewole and R.L.Grayson, Potential risk effect from elevated

levels of soil heavy metals on human health in the Niger delta.
Ecotoxicol. Environ. Saf., (2012),Volume 85, pp.120-130.
Olenin,S,D.Minchin and D. Daunys, Assessment of biopollution in aquatic

ecosystems. Marine Pollution Bulletin, (2007), 55(7-9),
2007,pp.379-394.
“Organism”.Chambers 21st Century Dictionary (online ed.). Chambers

Publishers Ltd. 1999.
470
Orr,J.C.,et al., Anthropogenic ocean acidification over the twenty-first century

and its impact on calcifying organisms. Nature (2005), 437(7059),
pp.681-686.
Oxford Dictionaries:Time. Oxford , 2011.
Palma,Mary Ann, M.Tsamenyi and W.R.Edeson,Promoting Sustainable

Fisheries: The International Legal and Policy Framework to Combat
Illegal, Unreported and Unregulated Fishing. (2010).
Pasternak,D.-Schlissel,A.,(Eds.) ,Combating desertification with plants.

Springer, (2001).
Pauly,D.,G.Silvestre and I.R.Smith, On development, fisheries and dynamite:

a brief review of tropical fisheries management. Natural Resource
Modeling ,(1989), 3 (3) pp.307-329.
PBL Netherlands Environment Agency "Figure 6.14, in: Chapter 6: The

energy and climate challenge". In van Vuuren, D. and M. Kok.
Roads from Rio+20, (2012), p.177. , Report no:
500062001.(https://en.wikipedia.org/wiki/Global_warming).
Peacock,J.A.,Cosmological Physics, Cambridge1999 chapter 9.
Pearce,R.P.,(ed.) ,Meteorology at the Millennium. London: Academic Press,

(2002).
Pearson,P.N.- Palmer,M.R.,Atmospheric carbon dioxide concentrations over

the past 60 million years. Nature (2000), 406 (6797) ,pp.695–699.
Pennington,J.T.,Heaven and earth in the Gospel of Matthew. Brill, 2007.
Perry,G.,B.W.Buchanan,R.N.Fisher,M. Salmon and S.E.Wise, Effects of

artificial night lighting on amphibians and reptiles in urban
environments. In Bartholomew, J. C.; Mitchell, R. E. J.; Brown, B.
Urban Herpetology 3. Society for the Study of Amphibians and
Reptiles, (2008), pp.239–256.
Petit,L.- Aucoin,R.,Guide du Nouvel Age. Editions L'Age Du Verseau, Paris

1990.
Pieters,N.,et al., Blood Pressure and Same-Day Exposure to Air Pollution at

School: Associations with Nano-Sized to Coarse PM in Children.
Environmental Health Perspectives ( 2015),123 ,pp.737- 42.
Pimentel,D.,R.Zuniga and D.Morrison ,"Update on the environmental and

economic costs associated with alien-invasive species in the United
States". Ecological Economics (2005), 52(3), pp.273-288.
471
Pina,A.,IL.Calderón and T.Benítez, Intergeneric hybrids of Saccharomyces

cerevisiae and Zygosaccharomyces fermentati obtained by
protoplast fusion. Appl Environ Microbiol. 1986 ,51(5) , pp.995-
1003.
Piotto,D.,A meta-analysis comparing tree growth in monocultures and mixed

plantations. Forest Ecology and Management ,( 2008), 255(3–4)
,pp.781-786.
Planck reveals an almost perfect universe,που ανασύρθηκε από:

http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Planck/Planck_re
veals_an_almost_perfect_Universe
Provost,E,N.Madhloum,L.I.Panis,P.De Boever and T.S.Nawrot, Carotid

intima-media thickness, a marker of subclinical atherosclerosis, and
particulate air pollution exposure: the meta-analytical evidence.
PLoS ONE (2015),10 (5) , e0127014.
(http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4430520/).
Pykälä,J.,Immediate increase in plant species richness after clear‐cutting of

boreal herb‐rich forests. Applied vegetation science, (2004), 7(1),
pp.29-34 .
Quijas,Sandra, B.Schmid and Patricia,Balvanera, Plant diversity enhances

provision of ecosystem services: A new synthesis. Basic and
Applied Ecology (2010), 11(7) , pp.582–593.
Raaschou-Nielsen,O.,Z.J.Andersen,M.Hvidberg,S.S.Jensen,
M.Ketzel,M.Sorensen and A.Tjonneland, Air pollution from traffic
and cancer incidence: a Danish cohort study. Environmental health
: a global access science source, (2011),10, p.67.
Ramana,M.V.,Nuclear Power: Economic, Safety, Health, and Environmental

Issues of Near-Term Technologies. Annual Review of Environment
and Resources ,(2009),34, p.127.
Ramanathan,V.- Carmichael G.,Nature Geoscience: Global and regional

climate changes due to black carbon. Nature Geoscience (2008),1,
pp.221–227.
Ramanathan,V.,C.Chung,D.Kim ,T. Bettge, L.Buja,J.T. Kiehl,W.

M.Washington,Q.Fu,D.R.Sikka and M.Wild, Atmospheric brown
clouds: Impacts on South Asian climate and hydrological cycle (Full
free text). Proceedings of the National Academy of Sciences
(2005),102(15), pp.5326–5333.
472
Ramanathan,V.,Atmospheric Brown Clouds: Health, Climate and Agriculture

Impacts (PDF). Pontifical Academy of Sciences Scripta Varia
(Pontifica Academia Scientiarvm)106(Interactions Between Global
Change and Human Health ) ,(2006), pp.47–60.
Rasool,I.S.- Schneider,S.H.,Atmospheric Carbon Dioxide and rosols: Effects

of Large Increases on Global Climate. Science (1971), 173(3992),
pp.138–141.
Reddy,M.P.M.- Affholder,M. Descriptive physical oceanography: State of the

Art. Taylor and Francis, 2002, p.249.
Redford,K.,The Empty Forest.BioScience,(1992),42(6) ,pp.412–422.
Riley,G.,The River of God ,Harper, San Francisco , 2001.
Roderick,M.L. and Farquhar,G.D.,The Cause of Decreased Pan Evaporation

over the Past 50 Years. Science (2002), 298(5597), pp.1410–1411.
Rodgers,Vikki,l.,Kristina,A.Stinson and Adrien,C. Finzi, "Ready or Not, Garlic

Mustard Is Moving In: Alliaria petiolata as a Member of Eastern
North American Forests" .BioScience (2008), Vol.58 , No.5.
Rodríguez A,B.Rodríguez,A.Curbelo, A.Pérez,S.Marreroand J.J .

Negro,Factors affecting mortality of shearwaters stranded by light
pollution. Anim Conserv., (2012), 15, pp.519.
RodrÍguez,A.-RodrÍguez,B. Attraction of petrels to artificial lights in the Canary

Islands: effects of the moon phase and age class. Ibis,
(2009),151(2), pp.299.
Rodríguez,A.,G.Burgan,P.Dann,R.Jessop,J.J.Negro and Chiaradia,A.,Fatal

Attraction of Short-Tailed Shearwaters to Artificial Lights. PLoS
ONE, (2014), 9(10) : DOI: 10.1371/journal.pone.0110114
Rogers,R.W.,ADAPA AND THE FOOD OF LIFE ,from (Cuneiform Parallels to

the Old Testament 1912) .Ανασύρθηκε από: http://www.sacred-
texts.com/ane/adapa.htm
Rosen,S.- Olin,P.,Hearing Loss and Coronary Heart Disease. Archives of

Otolaryngology, (1965),82, p.236 .
Rotstayn,L.D. - Lohmann,Ulrike, Tropical Rainfall Trends and the Indirect

Aerosol Effect. Journal of Climate (2002), 15(15) ,pp.2103–2116.
Routley,P. - Val,Ι.,Human Chauvinism and Enviromental Ethics. Edition Don

Mannison, Mc Robbie, Routley, Australian National University,
1980, p.96.
473
Rowan,W.,Light and seasonal reproduction in animals. Biological Reviews

(1938),13(4) ,p.374.
Roy,V.,J.-C.Ruelb and A.P.Plamondon, Establishment, growth and survival

of natural regeneration after clearcutting and drainage on forested
wetlands. Forest Ecology and Management, (2000),17, pp.253–
267.
Rudgley, R., The Lost Civilizations of the Stone Age, New York 1999.
Rudig ,W.,Anti-nuclear Movements: A World Survey of Opposition to Nuclear

Energy. Longman, (1990).
Rudolph,K.,Gnosis:The Nature and History of Gnosticism. 1977.

Trans.P.W.Coxon,K.H.Kuhn,R.McL.Wilson.Ed.R. McL.Wilson,San
Francisco: Harper & Row,1987.
Russo,L.,translated by Silvio Levy,The Forgotten Revolution, How Science

was Born in 300BC and Why it had to be Reborn. Berlin 2004.
Sagan,C.,Introduction to a Brief History of Time by Stephen Hawking.

Melbourne 1988.
Sahney,S.- Benton,M.J.,Recovery from the most profound mass extinction of

all time (PDF). Proceedings of the Royal Society: Biological (2008),
275(1636), pp.759–765.
Sahney,S.,M.J.Benton and H.J.Falcon-Lang, Rainforest collapse triggered

Pennsylvanian tetrapod diversification in Euram Erica
(PDF).Geology,(2010),38 (12), pp1079–1082.
Sahney,S.,M.J.Benton and P. Ferry ,Links between global taxonomic

diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on
land. Biology Letters (The Royal Society) ,(2010), 6(4) ,pp.544–
547.
Sailor,D.J.,A review of methods for estimating anthropogenic heat and

moisture emissions in the urban environment. International Journal
of Climatology (2011), 31 (2) , pp.189–199.
Sala,O.E.,Laura A.Meyerson and Camille,Parmesan, Biodiversity change and

human health: from ecosystem services to spread of disease.
Washington, D.C.: Island Press.( 2009), pp.3–5.
Salmon , M. , Artificial night lighting and sea turtles (PDF). Biologist ,(2003),
50, pp. 163–168.
Sandwell,B.,Presocratic Philosophy. vol.3. Rootledge,New York 1996, p.28.

474
Sang,M.L.,The Cosmic Drama of Salvation.Tübingen: Mohr Siebeck, 2010.
Sarvella,P.,Testes structure in normal and parthenogenetic turkeys.The

Journal of heredity,(1974),65(5),pp.287-290.
Schernhammer,E.S.-K.Schulmeister, Melatonin and cancer risk: does light at

night compromise physiologic cancer protection by lowering serum
melatonin levels?. British journal of cancer ,(2004),90(5) ,pp.941–
943.
Schernhammer,E.S.,F.Laden,F.E.Speizer,W.C.Willett,D.J. Hunter,I.Kawachi
and G.A. Colditz, Rotating night shifts and risk of breast cancer in
women participating in the nurses' health study. Journal of the
National Cancer Institute (2001), 93(20) ,pp.1563-1568.
Schoenmakers,H.C.,J.J van der Meulen-Muisers and M. Koornneef

,Asymmetric fusion between protoplasts of tomato (Lycopersicon
esculentum Mill.) and gamma-irradiated protoplasts of potato
(Solanum tuberosum L.) : the effects of gamma irradiation. Mol Gen
Genet. 1994, 242(3) , pp.313-20.
Schull,W.J.,The somatic effects of exposure to atomic radiation: The

Japanese experience, 1947-1997. Proceedings of the National
Academy of Sciences (1998), 95 , pp. 5437–5441.
Schut,E.,N. Hemmings and T. R Birkhead.,Parthenogenesis in a passerine

bird, the Zebra Finch Taeniopygia guttata. Ibis (2008), 150 (1),
pp.197–199.
Scrinis,G.,Nanotechnology and the Environment: The Nano-Atomic

reconstruction of Nature. Chain Reaction (2007), 97,pp. 23-26.
Sekercioglu,C.H., Conservation ecology: area trumps mobility in fragment bird

extinctions. Current Biology 2007,17(8) ,pp.283–286.
Service,R.E., Rising Acidity Brings and Ocean Of Trouble. Science ( 2012),

337(6091) ,pp.146–148.
Shea,W.H.,Adam in ancient Mesopotamian traditions. Andrews

University,Andrews University - Michigan . Ανασύρθηκε
από:http://www.auss.info/auss_publication_file.php?pub_id=556&jo
urnal=1&type=pdf
Silk,J.,Horizons of Cosmology: Exploring the Worlds Seen and Unseen. West

Conshohocken, PA, Templeton Press, 2009.
Singer ,P., Practical Ethics ,Cambridge University Press, Cambridge,1999..

475
Singh,S.,Big Bang: The Origin of the Universe. New York 2005.
Smith,A., Porphyry's Place in the Neoplatonic Tradition: A Study in Post-

Plotinian Neoplatonism. Springer Science & Business Media, 1974.
Smith,A.,Porphyrian Studies since 1913, in W. Haase, ed., Aufstieg und

Niedergang der Römischen Welt II. (1987) ,36(2), pp.717–773.
Smith,A., Porphyrian Studies since 1913,” in W. Haase (ed.) Aufstieg und

Niedergang der römischen Welt, Berlin and New York 1987.
Snyder,C.,The dirty work of promoting "recycling" of America's sewage

sludge. Int J Occup Environ Health (2005),11 (4) ,pp.415–427.
Sovacool,B.K.,Contesting the Future of Nuclear Power: A Critical Global

Assessment of Atomic Energy. World Scientific ,(2011), p.141.
Sovacool,B.K.,A Critical Evaluation of Nuclear Power and Renewable

Electricity in Asia. Journal of Contemporary Asia ,(2010), 40(3),
p.369.
Stamets, P., Mycelium Running. Ten Speed Press. (2005).
Stinson,Chr.H., On the Selective Advantage of Fratricide in Raptors.

Evolution 33(4): (1979 ),pp.1219–1225.
Stuart,L.P. - Raven P.,Biodiversity: Extinction by numbers. Nature ,(2000),

403, pp.843-845.
Sunyer,J.,Urban air pollution and Chronic Obstructive Pulmonary disease: a

review. European Respiratory Journal ,(2001), 17(5) ,pp.1024–
1033.
Suresh,A.V.. Culture of walking catfish in Thailand. - J. Aquacult.-

Trop.,1991,2, pp.10-12.
Taylor,J.H.,Augustine,The Literal Meaning of Genesis. Trans. The Newman

Press, 1982.
Theodossiou, E., V.N. Manimanis and M. Dimitrijević.,The contribution of

Byzantine priests in astronomy and cosmology. I. The Church
Fathers: The Three Bishops St. Basil the Great, St. Gregory of
Nazianzus and St. John Chrysostom. European Journal of Science
and Theology, EJST,( 2011) ,vol. 7, No. 2, pp.57-69.
Thurston,H.,Early Astronomy.New York: Springer-Verlag, 1994.
Tilman,D.,et al.,Forecasting Agriculturally Driven Global Environmental

Change .Science ,( 2001),292( 5515) ,pp. 281-284.
476
Tisdell,C.,Socioeconomic causes of loss of animal genetic diversity: analysis

and assessment. Ecological Economics (2003), 45(3), pp.365–
376.
Tittensor,D.P.,et al.,Global patterns and predictors of marine biodiversity

across taxa. Nature (2010), 466(7310) ,pp. 1098–1101.
Tiwary,R.K., Environmental Impact of Coal Mining on Water Regime and Its

Management. Water, Air, & Soil Pollution, (2001), 132(1–2)
,pp.185–199.
Toomer,G.J.,Ptolemy's Almagest, published by Princeton University Press,

Princeton 1998, Book I.
Toon,O.B.-Turco,R.P.,Polar Stratospheric Clouds and Ozone Depletion

(PDF). Scientific American ,(1991), 264(6) ,pp.68–74.
Törnqvist,H.K.,et al.,Persistent Endothelial Dysfunction in Humans after Diesel

Exhaust Inhalation. American Journal of Respiratory and Critical
Care Medicine ,(2007),176(4), pp.395–400.
Twomey,S.,Influence of pollution on shortwave albedo of clouds. J. Atmos.

Sci. ,(1977),34(7), pp.1149–1152.
Tyndall,J.,On the Absorption and Radiation of Heat by Gases and Vapours,

and on the Physical Connection of Radiation, Absorption, and
Conduction. Philosophical Magazine, (1861) ,4(22), pp.273-285.
Uskokovic,V.,Nanotechnologies: What we do not know. Technology in Society

,(2007),29, pp.43–61.
Vandenbosch, R.-Vandenbosch,Susanne,E., Nuclear Waste Stalemate:

Political and Scientific Controversies. University of Utah Press,
2007.
Vaseem A.P.,H.R.Parikh,V.V.Modi, The role of abscisic acid in the ripening of

grapes. Physiologia Plantarum ,1985, 65( 4), pp. 498–502 .
Vilensky,J.A.,Dew of Death: The Story of Lewisite, America's World War I

Weapon of Mass. Bloomington, Indiana: Indiana University Press,
1986.
Wagner,G.M.,Coral Reefs and Their Management in Tanzania. Western

Indian Ocean, (2004), 3(2), pp.227-243.
Wale,M.A.,S.D.Simpson and A.N.Radford, Size-dependent physiological

responses of shore crabs to single and repeated playback of ship
noise. Biology Letters ,(2013), 9(2), p.1194.
477
Wallis,R.T.- Bregman J.,Neoplatonism and Gnosticism. Albany, NY: SUNY

Press, 1992.
Walton,J. H.,Ancient Near Eastern Thought and the Old Testament:

Introducing the Conceptual World of the Hebrew Bible. Baker
Academic, 2006.
Wang,B.,The Asian Monsoon. Springer Science & Business Media, (2006).
West,M.L.,The Orphic Poems .Oxford:Oxford University Press, 1983.
West,Sheila,K.,et al.,Sunlight exposure and risk of lens opacities in a

population-based study: the Salisbury Eye Evaluation project.
JAMA ,(1998), 280(8) ,pp.714–718.
Whitford,W.G.,Ecology of desert systems. Academic Press, an Elsevier

Science Imprint, San Diego, California 2002.
Whitrow,G.J.,Time in History: Views of Time from Prehistory to the Present

Day, Oxford 1988.
Wilcove,D.S.- Master L. L., How Many Endangered Species are there in the
United States? Frontiers in Ecology and the Environment, (2008),
3(8), pp.414-420.
Wilcox,B.A.,In situ conservation of genetic resources: determinants of

minimum area requirements. In National Parks, Conservation and
Development, Proceedings of the World Congress on National
Parks,, J.A. McNeely and K.R. Miller, Smithsonian Institution Press,
(1984).
Williams,G.G.,Weather and spring migration. Auk 1950 ,67,pp. 52–65.
Wilson,D.C.,C.Velis and C. Cheeseman, Role of informal sector recycling in

waste management in developing countries. Habitat
International,(2006),30,pp.797-808.
Windelband,W.- Heimsoeth,H., Eγχειρίδιο Iστορίας της Φιλοσοφίας, A΄ τόμος.

Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης ,2005 ,Αθήνα ,σσ.167-169.
Woolfson,M.M.,Cosmogony Today. Quarterly Journal of the Royal

Astronomical Society,(1979),20(2), pp.97–114.
World Bank (2009).,Gender in agriculture sourcebook. World Bank

Publications. p.454.
Wright,J.E.,The Early History of Heaven. Oxford University Press,2002.

478
Yoshikazu,T.,N.Sasaki, and Α. Ohmiya, Biosynthesis of plant pigments:

anthocyanins, betalains and carotenoids. The Plant Journal, 2008
,54(4), pp.733–749 .
Young,T.P.,Increased thorn length in Acacia drepanolobium- an induced

response to browsing. Oecologia 1987,71 (3), pp.436–438.
Zhongkui,P.,Y., H.P.G. Iland, M.Sefton ,P.Høj , and E. J. Waters ,

Quantitative Analysis of Polymeric Procyanidins (Tannins) from
Grape (Vitis vinifera) Seeds by Reverse Phase High-Performance
Liquid Chromatography. Agric. Food Chem., 2001, 49(1), pp.26–
31.
===========================================================
2,3. ΛΕΞΙΚΑ-ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ
Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , Ζωολογία . Εκδοτική Αθηνών.
Ελληνικό Λεξικό. Εκδ. Αντωνίου Μπένκο ,Βιέννη 1837.
Νέα Εγκυκλοπαιδεία, Συλλογικό έργο.Eκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία ,2006.
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου ,τ.15ος.
Πελεγρίνης Θ.,Λεξικό της Φιλοσοφίας.E κδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004.
Aune,D.E.,"Cosmology". Westminster Dictionary of the New Testament and

Early Christian Literature. Westminster, John Knox Press, 2003.
Berlin,A.,"Cosmology and creation". In Berlin, Adele; Grossman, Maxine. The

Oxford Dictionary of the Jewish Religion, Oxford University Press,
2011.
Big-bang model.Encyclopedia Britannica ,που ανασύρθηκε από:

http://www.britannica.com/topic/big-bang-model
Compact Oxford English Dictionary.
The Compact Edition of the Oxford English Dictionary (2 Volume Set), by

J.A.H.Murray (Editor),Oxford University Press,1971.
Comogony.Jewish Encyclopedia.com.
(http://www.jewishencyclopedia.com/articles/4684-cosmogony ).
479
Graham,D.W.,Anaximenes. The Internet Encyclopedia of Philosophy, 2010,

που ανασύρθηκε από: http://www.iep.utm.edu/anaximen/
Ridpath,I.,A Dictionary of Astronomy. Revised, second edition ,Oxford

University Press ,2012.
Secor,D.H. – Kerr, L.A., A lexicon of life cycle diversity in diadromous and

other fishes. Am. Fish. Soc. Symp. ,2009, 69 , pp.537-556.
Smith,W.,Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Βoston

1870.
The Shorter Oxford English Dictionary (6th ed.), Oxford 2007 ,που
ανασύρθηκε
από:https://en.wikipedia.org/wiki/Heliocentrism#cite_ref-1
Time.The American Heritage Dictionary of the English Language (Fourth ed.),

Boston 2011.
Webster's New World College Dictionary.Cleveland 2010.
===========================================================
2.4. ΗΛΕΚΤΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

http://classics.mit.edu/Aristotle/heavens.2.ii.html
https://defendingchristianity.wordpress.com/2012/01/25/dimiourgia-sti-xristianiki-
kosmologia/
http://el.orthodoxwiki.org/%CE%91%CF%81%CE%B5%CF%84%CE%AE
http://el.wikipedia.org/w/index.php?title=είδος_(βιολογία)&oldid=4113351
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BD%CE%B1%CE%BE%CE%B1%CE%B
3%CF%8C%CF%81%CE%B1%CF%82
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CF%82#.CE.9
F_.CE.A7.CF.81.CF.8C.CE.BD.CE.BF.CF.82_.CF.83.CF.84.CE.B7_.CE.A6.CF.
85.CF.83.CE.B9.CE.BA.CE.AE
http://el.orthodoxwiki.org/%CE%A8%CF%85%CF%87%CE%AE#cite_ref-60
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CF%81%CF%8
1%CE%BF%CE%B9%CE%B1
http://en.wikipedia.org/wiki/Aplysia_dactylomela.
http://en.wikipedia.org/wiki/Aroma_compound#cite_note-Ullmann-1
480
http://en.wikipedia.org/wiki/Drought
http://en.wikipedia.org/wiki/Flood
http://en.wikipedia.org/wiki/Illegal_dumping
http://en.wikipedia.org/wiki/Rain
http://en.wikipedia.org/wiki/Resource_depletion
http://en.wikipedia.org/wiki/Xenophanes
http://faculty.arts.ubc.ca/ssavitt/Courses/Phil462A/Aristotle%20(Time).pdf
http://faculty.fortlewis.edu/LASHELL_B/Nutr2-Rumdigestion.pdf
http://faculty.washington.edu/smcohen/320/timaeus.htmPlato
http://geology.gsapubs.org/content/38/12/1079.abstract
http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F3-540-29709-X_1#page-2
http://meteora.ucsd.edu/~jnorris/sio209.fa11/Lu2007.pdf
http://news.nationalgeographic.com/news/2004/01/0111_040112_consumerism.html
http://oodegr.co/oode/swthria/empeirikh_martyria_xristou_1.htm
http://plato.stanford.edu/entries/democritus/
http://terrapapers.com/?p=27998
http://users.sch.gr/skoud/bot/bot.htm
http://www.academia.edu/2196593/The_Stoic_theory_of_Time
http://www.academia.edu/5566173/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%B2
%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B9%C
E%BA%CE%AE_%CE%B7%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE
http://www.agiamavra.gr/%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE
%BF-%
http://www.agiamavra.gr/%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE
%BF%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B4%CE%B9%CE%BF-23-3-2014
http://www.atmos.washington.edu/2008Q2/591A/Articles/twomey_i1520-0469-34-7-
1149.pdf
http://www.auss.info/auss_publication_file.php?pub_id=556&journal=1&type=pdf
http://www.britannica.com/topic/big-bang-model
http://www.christianity-science.gr/files/HistoryOfEvolutionaryThought.pdf
481
http://www.enidrio.gr/el/fish/fish_physiology/
http://www.elliepek.gr/documents/5o_synedrio_eisigiseis/Geraris_Mpaltatzi.pdf
http://www.epa.gov/radtown/coal-plant.html
http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Planck/Planck_reveals_an_almost_
perfect_Universe
http://www.esajournals.org/doi/abs/10.1890/08-1584.1
http://www.eugenfound.edu.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=174
http://www.feeders.gr/%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%AE-
%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%86%CE%AF%CE%B4%CE%B9/
http://www.forgottenbooks.com/readbook_text/Lives_of_the_Necromancers_100000
8958/65
http://www.gcex.gr/wp-content/uploads/2012/01/makri.pdf
http://www.iep.utm.edu/anaximen/
http://www.iep.utm.edu/time/
http://www.jstor.org/stable/2181814?seq=1#page_scan_tab_contents
http://www.jstor.org/stable/pdf/637688.pdf?acceptTC=true
http://www.kathimerini.gr/377159/article/epikairothta/kosmos/zwh-sta-va8h-twn-
wkeanwn
http://www.livepedia.gr/index.php/%CE%99%CF%87%CE%B8%CF%8D%CE%B5%
CF%82
http://www.minagric.gr/gpa/gpa_index.htm
http://www.nrdc.org/land/forests/fcut.asp
http://www.plantright.org/pdfs/Pimentel-et-al2005.pdf
http://www.rodiaki.gr/article/62171/apodhmhtika-poylia-toy-aigaioy
http://www.sacred-texts.com/ane/adapa.htm
http://www.space.com/17755-farthest-universe-view-hubble-space-telescope.html
http://www.thecephalopodpage.org/MarineInvertebrateZoology/Aplysiadactylomela.ht
ml.
http://www.theoi.com/Protogenos/Ananke.html
http://www.ultimateungulate.com/cetartiodactyla/Rumination.html
482
http://www.worldwatch.org/node/5520
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%89%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%81%CE%BD%CE%B9%CE%B8%CE%
B1#.CE.94.CE.B9.CE.B1.CE.B2.CE.AF.CF.89.CF.83.CE.B7.
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%B7%CE%B4%CF%8C%CE%BD%CE%
B9#cite_note-44
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%BA%CF%85%CE%BF%CE%
BD%CE%AF%CE%B4%CE%B5%CF%82_%CE%B7%CE%BC%CE%A
D%CF%81%CE%B5%CF%82 :
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%BA%CF%85%CF%8C%CE%
BD%CE%B7_(%CF%80%CF%84%CE%B7%CE%BD%CF%8C
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%BF%CF%85%CF%82_%CE%BF_%CF
%84%CE%B1%CF%8D%CF%81%CE%BF%CF%82
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CF%8D%CF%80%CE%B1%CF%82#.CE.A3.
CE.AF.CF.84.CE.B9.CF.83.CE.B7
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%B9%CE%BF%CF%
85%CF%81%CE%B3%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%83%CF%87%CE%B1%CF%84%CE%B
F%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97_%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%
B3%CF%89%CE%B3%CE%AE_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%B
5%CE%B9%CE%B4%CF%8E%CE%BD
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CF%85%CF%87%CF%84%CE%B5%CF%8
1%CE%AF%CE%B4%CE%B1
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B5%CE%BB%CE%AE%CE%BD%CE%
B7Η
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%B
A%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CE%B9%CF%84%CE%B6%CE%A
F%CE%BA%CE%B9
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A8%CE%AC%CF%81%CE%B9
https://el.wikipedia.org/wiki/Βασίλειος_Καισαρείας
https://en.wikipedia.org/wiki/Air_pollution
https://en.wikipedia.org/wiki/Anaximander#cite_note-33
https://en.wikipedia.org/wiki/Anoxic_waters
483
https://en.wikipedia.org/wiki/Behavioral_ecology
https://en.wikipedia.org/wiki/Biodiversity
https://en.wikipedia.org/wiki/Biological_pollution
https://en.wikipedia.org/wiki/Biosecurity
https://en.wikipedia.org/wiki/Blast_fishing
https://en.wikipedia.org/wiki/Bycatch
https://en.wikipedia.org/wiki/Clearcutting
https://en.wikipedia.org/wiki/Conservation_movement
https://en.wikipedia.org/wiki/Coral_bleaching
https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmology
https://en.wikipedia.org/wiki/Deforestation
https://en.wikipedia.org/wiki/Desertification
https://en.wikipedia.org/wiki/Drought
https://en.wikipedia.org/wiki/Empedocles
https://en.wikipedia.org/wiki/Empedocles
https://en.wikipedia.org/wiki/Endangered_species
https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_nanotechnology#Nanopollutio
n
https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_the_coal_industry#cite_note-1
https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_war
https://en.wikipedia.org/wiki/Fishing
https://en.wikipedia.org/wiki/Forest
https://en.wikipedia.org/wiki/Fossil_fuel
https://en.wikipedia.org/wiki/Genetic_diversity
https://en.wikipedia.org/wiki/Geologic_time_scale
https://en.wikipedia.org/wiki/Global_dimming
https://en.wikipedia.org/wiki/Global_warming#cite_ref-68
https://en.wikipedia.org/wiki/Greenhouse_gas#cite_ref-6
https://en.wikipedia.org/wiki/Habitat_destruction
484
https://en.wikipedia.org/wiki/Heliocentrism#cite_ref-1
https://en.wikipedia.org/wiki/Hellebore#Medicinal_uses_and_toxicity
https://en.wikipedia.org/wiki/Holocene_extinction
https://en.wikipedia.org/wiki/How_the_Universe_Works#Season_3
https://en.wikipedia.org/wiki/Human_overpopulation
https://en.wikipedia.org/wiki/Illegal,_unreported_and_unregulated_fishing
https://en.wikipedia.org/wiki/Illegal_logging
https://en.wikipedia.org/wiki/Invasive_species
https://en.wikipedia.org/wiki/Kairos
https://en.wikipedia.org/wiki/Light_pollution
https://en.wikipedia.org/wiki/Loose_smut
https://en.wikipedia.org/wiki/Meteorological_disasters
https://en.wikipedia.org/wiki/Natural_resource
https://en.wikipedia.org/wiki/Noise_pollution
https://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_power_debate#Environmental_effects
https://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_weapon
https://en.wikipedia.org/wiki/Ocean_acidification
https://en.wikipedia.org/wiki/Ocean_acidification
https://en.wikipedia.org/wiki/Overfishing
https://en.wikipedia.org/wiki/Ozone_depletion#cite_note-90
https://en.wikipedia.org/wiki/Poaching
https://en.wikipedia.org/wiki/Pollinator_decline
https://en.wikipedia.org/wiki/Pseudoruminant
https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise
https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise#cite_ref-14
https://en.wikipedia.org/wiki/Soil_contamination
https://en.wikipedia.org/wiki/Species
https://en.wikipedia.org/wiki/Tide#Intertidal_ecology
485
https://en.wikipedia.org/wiki/Time
https://en.wikipedia.org/wiki/Urban_heat_island
https://en.wikipedia.org/wiki/Waste
https://en.wikipedia.org/wiki/Water_pollution
https://en.wikipedia.org/wiki/Whaling
http://www.antifono.gr/portal/%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE
%BF%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82/%CF%86%CE%B9%CE%B
B%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1-
%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BC%C
E%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/%CE%AC%CF
%81%CE%B8%CF%81%CE%B1/4555-kosmos-diakosmisi-i-ek-toy-
midenos-dimioyrgia-merikes-synepeies.html
https://www.pemptousia.gr/2015/03/to-perivallon-kata-ti-didaskalia-ton-pateron
https://www.pemptousia.gr/2015/03/to-perivallon-kata-ti-didaskalia-ton-pateron/
https://www.qld.gov.au/environment/land/soil/salinity/impacts/
https://www2.bc.edu/~blackta/.../Plotinus.d.
486
487
488

OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

0

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ζούζουλας Δημήτριος του Ιωάννη

OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Υποβληθείσα στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής

Του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Δημήτριος Τσελεγγίδης

OΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ

ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ

© 2016 Δημήτριος Ζούζουλας .Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το

Τα Μέλη της Επταμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής:

Δεύτερος Εξεταστής. Δρ. Ιωάννης Κογκούλης Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας,

Τρίτος Εξεταστής . Δρ. Εμμανουήλ Βαρδαβάκης Επίκουρος Καθηγητής,

Τέταρτος Εξεταστής. Δρ. Λάμπρος Σιάσος Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας,

Πέμπτος Εξεταστής. Δρ. Ιωάννης Κουρεμπελές Καθηγητής, Τμήμα

Έκτος Εξεταστής. Δρ. Συμεών Πασχαλίδης Καθηγητής, Τμήμα Ποιμαντικής

Έβδομος Εξεταστής . Δρ. Ανθούλα Δημήρκου Καθηγήτρια, Τμήμα Γεωπονίας

α.Αϊδιότητα και χρονικότητα ………………………………….……………………….………..….………....19

β.Αιωνιότητα και χρονικότητα ……………………………………………….……..……………..……………23

γ.Η Διδασκαλία του Μ.Βασιλείου για το χρόνο……………………………....….…………..………..26

δ.Η έννοια του χρόνου,γενικώς………………..………………………………..….…………………………..26

ε.Η Έννοια του χρόνου κατά το Μ.Βασίλειο……….……………………………..…………..…………..27

στ.Τα Είδη του χρόνου κατά το Μ. Βασίλειο………………………………..………….……………..….33

ζ.Ο γραμμικός χρόνος…………………………………………………………….…….…………..………….……33

η.Ο βιωτικός χρόνος……………………………………………………………………..………………..………….39

θ.Ο ψυχολογικός χρόνος…………………………………………………………..…….……….………………..41

ι.Ο κυκλικός χρόνος………………………………..……………………………………..…………………………..43

β. Δημιουργία του ουρανού της γης και του φωτός………………………………………………….50

γ. Η γη ήταν αόρατη και ακατασκεύαστη…………………………………………………………………65

δ. Δημιουργία του χρόνου……………………………………………………………………………..……………70

ε. Δημιουργία του στερεώματος…………………………………………………………………..……….…..70

στ. Διαμόρφωση της ξηράς και της θάλασσας, εμφάνιση των

ζ. Δημιουργία του ήλιου, της σελήνης και των αστεριών…………………………….…….………86

η. Δημιουργία των ερπετών, των θαλάσσιων οργανισμών και των

α.Ο προπτωτικός άνθρωπος…………………………….……………….……………………………..…………97

β.Η πτώση του ανθρώπου…………………………………………....……………………….……………………99

γ.Η ψυχή του πεπτωκότος ανθρώπου………………………………….……………………..…………..100

δ.Το σώμα του πεπτωκότος ανθρώπου………………………………….…….…….…………………….105

ε.Τα δώρα του Θεού στον άνθρωπο………………………………….……..……………………………….107

στ.Το φύσει καλό του

ζ.Τα πάθη του πεπτωκότος ανθρώπου…………………………..……...…..…………………………..109

η.Οι αρετές του πεπτωκότος ανθρώπου……………..…………………….…………………………….111

θ.Η ενανθρώπηση του Λόγου του Θεού……………..……………….……………..…………………..113

ι.Η εικόνα του Θεού και η ομοίωση του ανθρώπου προς το

β.Oικολογία των φυτών……………….……..……………………………………………….…….…….………128

γ.Οικοφυσιολογία των φυτών……………………………………...……………………………….…..…….142

δ.Οικολογία των ζώων και της συμπεριφοράς τους……….………………….……….………….…146

ε.Οικολογία του προπτωτικού ανθρώπου…………………………………………….…………..………174

v.Ο ήλιος ……………………………………………………….………………………………..…..………………...176

ζ.Οικολογία της εξέλιξης…………………………………………………………….….…………..………………..176

β.Η θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου…………..…………………………………………………..……187

γ.Ο Γεωλογικός χρόνος και η δημιουργία του κόσμου σύμφωνα με την

α.Ανθρωπογενή οικολογικά προβλήματα…………………………………………………….……………196

β.Οι φυσικοί πόροι……………………….……………………………………………………..………………....196

γ.Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων……………………………………………….………....……....196

δ.Τα ορυκτά καύσιμα……………….………………..……………………………...……….……………….……197

ε.Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιομηχανίας του άνθρακα…………………….…….…197

στ.Τα Αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου…………….……………………….....………………199

ζ.Η υπερθέρμανση του πλανήτη………………………..………………………………..…………………..199

η.Η παγκόσμια μείωση της φωτεινότητας του ουρανού……………………….…………………203

θ.Η καταστροφή του όζοντος…………………………………………….............................…….......205

ι.Οι αστικές θερμικές νησίδες ……………………………………………………..……..…….…….………207

ια.Οι μετεωρολογικές καταστροφές ……………………………………………..……………………..……208

ιγ.Η όξινη βροχή…………….………………………………………………….…….…………………………………209