LEHEN HEZKUNTZA

Hemen funtsezkoa langai

Gizarte Zientziak
Lehen Hezkuntzarako 6. mailarako Hemen funtsezkoa langai
Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza
Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta
Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, diseinatu eta
gauzaturiko talde-lana da.

Liburu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde

honek esku hartu du:

TESTUA
Álvaro Bellón Mena
Aurora Moral Santa-Olalla

IRUDIAK
Quino Marín
Chema Fernández Román
Alademosca il·lustració
Digitartis
Paul Coulbois

EDIZIOA
Ainhoa Basterretxea Llona
Aurora Moral Santa-Olalla

PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA
Joseba Santxo Uriarte
Lourdes Etxebarria Orella

LEHEN HEZKUNTZAKO ZUZENDARITZA ETA EDIZIO-KOORDINAZIOA

Maite López-Sáez Rodríguez-Piñeiro
Zer da Funtsezkoa?

Iristear da 6. mailako ikasturtearen amaiera, eta horrekin

batera, baita Lehen Hezkuntzaren amaiera ere. Azken sei
urte hauetan asko ikasi duzu, eta oso urrun daude
Lehen Hezkuntzako lehen urteak; idazten, problema
matematikoak ebazten, natura ezagutzen, mapak
interpretatzen, historiara gerturatzen… hasi zinenekoak.

Orain, beste urrats txiki bat besterik ez den arren,

une oso garrantzitsu bat heldu da. Oporretatik itzulitakoan,
Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (DBH) hasiko duzu:
erronka berria, bai zuretzat, bai eta zure ikaskideentzat ere.
Heldu egin zarela sentituko duzu, desberdin sentituko zara.

Liburu honen orrialdeetan, ikasketa- eta ikaskuntza-urte

hauetan landutako eduki garrantzitsuena aurkituko duzu,
ezinbestekoena: Jakin behar duzuna eta Egiten jakin
behar duzuna. Liburu honetara jo dezakezu ikasitakoa
berrikusteko edota trebatu eta prestatzeko. Gainera,
edukiak laburtuta daudenez, oso erraza egingo zaizu
funtsezkoa gogoratzea.

Eta, noski, gogoratu aurrera zoazela zeure gaitasunak

garatzeko bidean.
Aurkibidea Gure mundua

JAKIN BEHAR DUZUNA

Lurra eta unibertsoa 6

Lurraren irudikapena 8
Atmosfera. Eguraldia eta klima 10
Hidrosfera 12
Geosfera 14
Paisaiak 16
Ingurumena 18

EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Mapekin eta planoekin lan egitea 20

Espainiako erliebea aztertzea 22
Espainiako klimak lantzea 24
Espainiako isurialdeak aztertzea 26

AutoeBALUAZIOA 28

4
Gizartean bizitzea Denboraren aztarnak

JAKIN BEHAR DUZUNA JAKIN BEHAR DUZUNA

Espainia: lurraldea eta Historiaren azterketa 48

antolamendu politikoa 30
Historiaurrea 50
Europar Batasuna 32
Antzinaroa 52
Biztanleria 34
Erdi Aroa 54
Produkzio-jarduerak 36
Aro Modernoa 56
Aro Garaikidea 58

EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Lurraldea aztertzea 38 Gertaerak ordenatzea 60

Grafikoak lantzea 40  Gertaerak identifikatu
eta alderatzea 62
Informazio demografikoa aztertzea 42
Iturri historikoak aztertzea 64
Informazio ekonomikoa aztertzea 44

AutoeBALUAZIOA 46 AutoeBALUAZIOA 66

GlosarioA 68
 jakin BEHAR DUZUNA

Lurra eta unibertsoa

Unibertsoa
Unibertsoa duela milioika urte sortu zen, big-bang izeneko leherketa handiaren ondorioz.
Ordutik, unibertsoko materia hedatzen ari da. Astroek, haien artean dagoen espazioak
eta haiek mugiarazten dituen energiak osatzen dute unibertsoa.

Galaxia: milioika Izarrak: energia argi Planetak: berezko

izarrek eta haien astroek
nahiz gasek osaturiko
multzoa; galaxia
kiribilak, eliptikoak eta
irregularrak daude.
eta bero gisa igortzen argirik ez duten astro
duten gas-esfera esferikoak, izar baten
handiak. inguruan higituz orbita
bat osatzen dutenak.

Sateliteak: berezko Kometak: harriz, gasez Asteroideak: izar

argirik ez duten eta eta izotzez osaturiko baten inguruan
planeten inguruan gorputzak, orbita biratzen diren gorputz
biratzen diren astroak. obalatua dutenak. solido eta irregularrak.

Eguzki-sistema
Eguzki izeneko izarrak
Eguzkia eta haren inguruan
Artizarra Merkurio Neptuno biratzen diren satelite,
asteroide, kometa eta
Marte Lurra Jupiter planetek osaturiko
Saturno
planeta-sistema da.
Esne Bidea izeneko
Urano
galaxiaren besoetako
batean dago.

Ilargia
Ilargia Lurraren inguruan biratzen den
satelite bakarra da. Ilargiak 24 ordu
behar ditu bere ardatzaren inguruan
bira bat egiteko, eta 28 egun Lurra-
ren inguruan egiteko. Egun horietan,
forma desberdina izaten du. Forma
horiek Ilargiaren faseak dira: Ilberria, Ilberria Ilgora Ilbetea Ilbehera
Ilgora, Ilbetea eta Ilbehera.

6
 Gure mundua

Errotazio-ardatza
Errotazio-higidura
Lurrak bere ardatzaren inguruan Ipar poloa
egiten duen higidurari errotazio
esaten zaio. Lurrak 24 ordutik behin
egiten du bira osoa bere ardatzaren gaua Translazioaren
inguruan. Errotazio-higidurak egunak planoa
eta gauak eragiten ditu. eguna
Errotazioaren
noranzkoa

Hego poloa

Udazkena Uda
Translazio-higidura
Lurrak Eguzkiaren inguruan
egiten duen higidurari
translazio deritzo. Lurrak
365 egun behar ditu
Negua
Eguzkiaren inguruan bira osoa
egiteko. Translazio-higidurak
Udaberria
urtaroak eragiten ditu.

Lurraren geruzak

Atmosfera. Lurra
inguratzen duen
gas-geruza. Airea
du atmosferak,
Biosfera. Izaki bizitzeko
bizidunek eta ezinbestekoa.
haiek bizi diren Horrez gain,
inguruneak Lurraren gainazala
osatzen dute. babesten du.

Hidrosfera.
Lurraren
ur-geruza. Geosfera.
Hidrosferak ur Lurraren zati solido
gazia du itsaso eta harritsua. Hiru
eta ozeanoetan, zati bereizten dira:
eta ur geza lurrazala, mantua
kontinenteetan. eta nukleoa.

7
 jakin BEHAR DUZUNA

Lurraren irudikapena
Lur-globoa
Ipar hemisferioa
Esfera batean egindako
Lurraren irudikapena da. Poloak.
Elementu hauek bereizten dira: Globoaren
 Poloak. biraketa-ardatzaren
muturrak: goikoa,
 Lurraren ardatza. Ipar poloa, eta
 Ekuatorea. behekoa, Hego
poloa.
 Ozeanoen eta kontinenteen
banaketa.

Ekuatorea: globoan Ipar Lurraren

hemisferioa eta Hego ardatza: poloak
hemisferioa bereizten lotzen dituen lerro
dituen irudizko lerroa. inklinatua.
Hego hemisferioa

Planoak eta mapak

Planoak eta mapak lurrazalaren Mapen elementuak
irudikapen lauak dira.
1. Orientazioa
 Planoek lurralde txikiak Haize-arrosak puntu kardinalak
zehatz-mehatz irudikatzen dituzte. adierazten ditu: iparraldea,
 Mapetan lurralde handiak hegoaldea, ekialdea eta
irudikatzen dira (herrialdeak, mendebaldea.
kontinenteak). Lur osoa
2. Idazkunak
irudikatzen duten mapei
planisferio esaten zaie. Mapako testuak dira; izenburua,
besteak beste.
Ematen duten informazioaren 3. Legenda
arabera, mapa fisikoak, politikoak
Mapan erabilitako ikurren, lerroen
eta gaikako mapak bereizten dira:
eta koloreen esanahia dator
 Fisikoek lurralde bateko erliebea legendan.
eta urak irudikatzen dituzte.
4. Eskala
 Politikoetan, lurraldeen arteko
Mapan marraztu ahal izateko,
muga administratiboak adierazten
errealitatea zenbat txikitu den
dira.
adierazten du. Grafikoa edo
 Gaikakoek gai jakin bati buruzko zenbakizkoa izan daiteke.
informazioa ematen dute: klimari
buruzkoa, landarediari buruzkoa…

8
 Gure mundua

Planisferio fisikoa
O Z E A N O A R T I K OA
I

M E

662258_01_p09_flecha_norte AS IA
IPAR
E U R O PA
AMERIKA
OZEANO OZEANO
ATLANTIKOA BAREA
AFRIKA
Ekuatorea OZEANO
HEGO
BAREA INDIAKO
Greenwich meridianoa

AMERIKA
OZEANOA
OZ EANIA
ALTITUDEA
(metrotan)
2.500etik gora
2.000 - 2.500
1.500 - 2.000
1.000 - 1.500 O Z E A N O A N TA R T I K O A
700 - 1.000 Eskala
400 - 700 0 2.400
0 - 400 A N TA R T I K A
Sakonunea
kilometroak

Planisferio politikoa
OZEANO ARTIKOA

662258_01_p08_a_Mundi físico
ERRUSIAR FEDERAKUNDEA
KANADÁ

AMERIKETAKO FRANTZIA
ESTATU ESPAINIA TXINA
BATUAK OZEANO OZEANO
ATLANTIKOA INDIA BAREA

Ekuatorea

OZEANO BRASIL INDIAKO

Greenwich meridianoa

BAREA OZEANOA
AUSTRALIA
I
HEGOAFRIKA
ARGENTINA
M E

H
O Z E A N O A N TA R T I K O A
662258_01_p09_flecha_norte Eskala
0 2.400

kilometroak

9
662258_01_p08_b_Mundi politico
 jakin BEHAR DUZUNA

Atmosfera. Eguraldia eta klima

Atmosfera
Atmosfera Lurra inguratzen duen gas-geruza da. Airea du atmosferak: nagusiki nitroge-
noz eta oxigenoz osaturik dago airea, eta ezinbestekoa da bizitzeko. Horrez gain, Lurraren
gainazala babesten du, atmosferaren geruza bakoitzak funtzio jakin bat betetzen duelako:

Kanpoko geruzak.
Ia meteorito eta
asteroide guztiak
suntsitzen dituzte,
haiek Lurra jo baino
lehen.

Estratosfera. Ozono-
geruza dago bertan,
eta Eguzkiaren izpi
kaltegarrietatik babesten
gaitu geruza horrek.

Troposfera. Lurraren
gainazaletik gertuen
dagoen geruza da.
Oxigenoa eta ur-lurruna
ditu. Bertan gertatzen
dira fenomeno
atmosferiko gehienak.

Nolakoa da
nitrogenoa
atmosferako airea?
 Ez du ez kolorerik, ez usainik,
ezta zaporerik ere.
 Espazioa hartzen du; hots,
bolumena eta pisua ditu.
 Ez du forma finkorik.
 Gasak ditu; nitrogenoa,
oxigenoa, karbono dioxidoa beste gas
oxigenoa batzuk
eta ur-lurruna, besteak beste.

10