DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU

cografyahocasi.com
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ

Bu bölümde Dünya’nın iç
yapısı ve levha tektoniği
konusunu öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.1. Dünya’nın tektonik

oluşumunu açıklar.
Dünya'nın ne zaman, nasıl ve hangi
maddelerden oluştuğu, tarih boyunca
bilim insanlarının en önemli araştırma
konularından biri olmuştur. Bilimsel
gelişmelere bağlı olarak 19 ve 20.
yüzyıllarda bu konuda çeşitli fikir ve
kuramlar ileri sürülmüştür.
Dünya'nın 4 milyar yıl önceki hâli
DÜNYA’NIN İÇ YAPISI
Dünya, günümüzden
yaklaşık 4,6 milyar yıl
önce kızgın gaz ve toz
bulutlarının sıkışması
sonucu oluşmuş ve
ekseni etrafında dönerek
soğumaya başlamıştır.
DÜNYA’NIN İÇ YAPISI
Yoğunluğu ve sıcaklığı fazla
olan maddeler Dünya'nın
merkezinde toplanmış, az
olanlar ise dış kısmında
kalmıştır. Bunun sonucunda
Dünya; yoğunluk ve sıcaklık
bakımından yer kabuğu, manto
ve çekirdek olmak üzere üç
katmandan oluşmuştur.
 BİLGİ NOTU
Jeolojik olayların ve oluşumların tarihlendirildiği,
kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına
jeokronoloji denir. Metamorfik (başkalaşım) kayaç olan
Acasta Gnaysları, dünyada şu ana kadar tespit edilen en
yaşlı kayaç türüdür. Kanada'nın kuzeybatısında bulunan
Great Slave Lake yakınlarında bulunan bu kayaçların
4,03 milyar yıl yaşında olduğu hesaplanmıştır.
Yerkürenin derinlikleri hakkındaki bilgiler;
 Deprem dalgalarıyla,
 Volkanizma sonucu çıkan maddelerin özellikleriyle,
 Taşların farklı sıcaklık ve basınçta gösterdikleri tepkilerin incelenmesiyle tespit edilmektedir.
DÜNYANIN KATMANLARI
YER KABUĞU
Farklı özellikteki
kayaçlardan oluşan yer
kabuğuna litosfer ya da
taş küre adı verilir.

Yoğunluk, sıcaklık ve
kalınlığı diğer
katmanlardan daha
azdır.
Yer kabuğu birbirinden farklı özelliklere sahip iki katmandan oluşur. Üst katmanda silisyum ve
alüminyum yoğun olduğundan bu katmana sial ya da granitik kabuk denir. Silisyum ve
magnezyumun yoğun olduğu alt katman sima ya da bazaltik kabuk olarak adlandırılmaktadır.

Yer kabuğunun
ortalama kalınlığı 35
km olup okyanusların
altında kalınlığı az
(yaklaşık 8-10 km),
kıtaların altında ise
fazladır (bazı yerlerde
70 km'ye kadar).
DÜNYANIN KATMANLARI
MANTO
Manto, 70 km ile 2900 km
arasında yer alır.

Dünya'nın toplam
hacminin yaklaşık
%84'lük kısmını oluşturur.

Bileşiminde magnezyum
ve demir elementleri
daha fazladır.
 MANTO
• Bazı özellikleri birbirinden
farklı olan üst ve alt manto
şeklinde iki katmandan oluşur.

• Yer kabuğunda meydana

gelen tektonik kökenli olayların
kaynağıdır.

• Sıcaklığı, 2000-5000 °C
arasında değişmektedir.

• Yer kabuğuna yakın olan üst

kısmına astenosfer adı verilir.
DÜNYANIN KATMANLARI
ÇEKİRDEK
Mantodan sonra
yaklaşık 2900-6370 km
arasında yer alan ve
Dünya'nın merkezinde
bulunan katmandır.

Yoğunluğu, sıcaklığı ve
kalınlığı en fazla olan
katmandır.
 ÇEKİRDEK
• İç ve dış çekirdek olmak üzere
iki katmandan oluşur.

• Üzerindeki katmanların
basıncı nedeniyle iç çekirdeğin
katılaştığı düşünülmektedir.

• İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C

civarındadır.

• İç çekirdekteki yüksek
sıcaklığın etkisiyle dış çekirdeğin
ergimiş hâlde olduğu tahmin
edilmektedir
 BİLGİ NOTU
Sıcaklık değerleri, yerin derinliklerine
doğru belirli basamaklarda bariz şekilde
artmaktadır. Bu artış, her yerde olmasa da
genel olarak her 33 metrede 1 °C’dir.
 YGS - 2013
I. Magmatik kayaçlar
II. Fosiller
III. Deprem dalgaları
IV. Tortul kayaçlar
Yukarıdakilerden hangileri, yerkürenin iç yapısı
hakkında bilgi veren kanıtlar arasında sayılamaz?
A) Yalnız I
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
LEVHA TEKTONİĞİ
Bilim insanlarının yaptığı araştırmalar sonucunda yer kabuğunun
tek parça hâlinde olmadığı, yapboz gibi birbirine geçmiş
parçalardan oluştuğu sonucuna varılmıştır.

Bu parçalar; kıtasal, okyanusal ve kıtasal-okyanusal kabuk olarak

adlandırılmaktadır.

Karalarda ve okyanus tabanlarında devam eden yer kabuğu

parçalarına levha adı verilmektedir.
 Levhaların hareket
etmesiyle ilgili birçok
kuram ileri
sürülmüştür. Bu
kuramların en
bilineni, 1915 yılında
Alfred Wegener
tarafından ortaya
atılan Kıtaların
Kayması Kuramı'dır.
 KITALARIN KAYMASI KURAMI

Bu kurama göre kıtalar,

başlangıçta Pangea adı
verilen tek kara
parçasından oluşmakta;
Pangea'yı çevreleyen
okyanusa da Panthalassa
denilmekteydi.
Zaman içerisinde yer kabuğunun hareket etmesiyle Pangea ikiye ayrıldı ve
kuzeyde Laurasia (Lavrasya), güneyde ise Gondwana (Gondvana) adı verilen
kıtalar oluşmuştur. Bu kıtalar arasına suların dolmasıyla da Tethys (Tetis)
Denizi meydana gelmiştir.
Levhaların hareketi ile yer kabuğu parçalanarak yeryüzü bugünkü
görünümünü almıştır. Levha hareketleri bugün de devam ettiği için
yeryüzü değişmeye devam edecektir.

Levhalar, her yıl santimetrelerle ifade edilebilecek kadar küçük

ölçüde ve yavaş hareket etmektedir. Bu nedenle insanlar bahsedilen
hareketleri hissetmez, sadece bilimsel yöntemlerle ölçebilirler.
Alfred Wegener’e göre kıtaların günümüze kadar
göstermiş olduğu konum ve şekil değişiklikleri
A. Wegener'in kuramı, 1950 yılında geliştirilerek Levha Tektoniği Kuramı adını almıştır.

Mantonun alt kısımlarındaki sıcaklığın 5000°C civarında olduğunu hatırlayalım.

Bu yüksek sıcaklıktan dolayı ergimiş hâldeki maddeler hafifleyerek
yükselmekte, üst kısımlarda ise soğuyarak aşağılara doğru inmektedir. İşte
mantodaki bu hareketlere konveksiyonel akımlar denir.

Levhalar, bu akımların
etkisiyle hareket eder.
Levhaların hareketleri;
yaklaşma, uzaklaşma ve
yanal yer değiştirme
olmak üzere üçe ayrılır.
Aşağıdaki haritada bazı bitki ve hayvan türlerine ait fosillerin bulunduğu kıtalar
gösterilmiştir. Buna göre verilen soruları beyin fırtınası yaparak cevaplayınız.

Aralarında binlerce kilometre uzaklık bulunan kıtalarda aynı fosil örneklerinin bulunması nasıl açıklanabilir?
Cevap: Kıtalar başlangıçta pangea adı verilen tek kara parçasından oluşmaktaydı. Zamanla yer
kabuğunun hareket etmesi ile levha adı verilen parçalar ayrılarak daha önce aynı yerde yaşamış bitki
ve hayvanlar birbirinden kilometrelerce uzağa gitmişlerdir.
 Antarktika Kıtası'nda bitki ve hayvan fosillerinin bulunması nasıl açıklanabilir?
Cevap: Antarktika kıtası geçmişte şimdiki bulunduğu yerdeki iklim şartlarından çok daha sıcak bir
konumda yer alıyordu. Levhaların hareket etmesi sonucu kutuplara doğru ilerleyen Antarktika
Kıtası’nda yaşayan bitki ve hayvanların nesli tükenmiş ve fosilleşmişlerdir.
Haritaya dikkatli bakıldığında bazı kıtaların yapboz parçası gibi birbirini tamamladığı görülür. Bu kıtalar
hangileridir ve neden böyle bir durum ortaya çıkmıştır?
Cevap: Güney Amerika Kıtası ile Afrika Kıtası yapboz parçaları gibi birbirini tamamlamaktadır. Çünkü
geçmişte bir bütün halinde iken zamanla levhaların hareket etmesi ile birbirinden kopmuşlardır.
KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI

1) Kıta kenarları
birbirine uyumludur.
(Örneğin Güney
Amerika ve Afrika)
KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI

2) Benzer yaşlı kaya

grupları, bugün
farklı konumlarda
olan kıtalarda bir
bütünün parçaları
şeklinde yer almıştır.
KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI

3) Yaşlı buzul kayaları

(tillitler) günümüzde farklı
konumlarda bulunan
kıtalarda örülmektedir.
Kıtaların bugünkü
konumlarında bulunmaları
hâlinde, bu buzul
kayalarının oluşumu
mümkün olamazdı.
KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI

4) Benzer sürüngen türlerinin

fosillerinin farklı kıtalarda
bulunması, özellikle
sürüngenlerin, kıtaların
birinden diğerine geçmeleri söz
konusu olamayacağına göre
kıtalar hareket etmiş olmalıdır.
KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI

5) Benzer tortul tabakalar 6) Kıtalarda yer alan benzer yaşlı

günümüzde farklı volkanik kayalarda gerçekleştirilen
konumlarda bulunan çalışmalar, farklı kıtalarda
kıtalarda yer almaktadır. farklı manyetik kutupların varlığını
Bu benzerlikler, kıtaların ortaya çıkarmıştır. Her kıta için ayrı
eskiden birlikte olduğunu bir manyetik kutup olamaz! Buna
göre kıtalar bir dönem bir arada
göstermektedir.
bulunmaktaydı.
Aşağıdaki haritada harflendirilerek gösterilen levhaların sınırları ile uygulamada
Levhaların bu hareketleri sonucu hangi yeryüzü
gösterilen levhaların hareket şekillerini örnekteki gibi eşleştiriniz. şekilleri oluşur?

D C B A

Kıvrılma ve kırılma Çöküntü alanları Dalma-batma zonu Şiddetli depremler Okyanus hendekleri
 BİLGİ NOTU
Levhaların bir yerde ayrılması, başka
bir yerde birbirleriyle çarpışmasına
neden olur. Örneğin Afrika ve Güney
Amerika levhaları birbirlerinden
ayrılırken binlerce kilometre uzakta
bulunan Güney Amerika ve Nazka
levhaları birbirleriyle çarpışmaktadır.
Pasifik Levhası ile Filipinler
Levhası'nın çarpışması sonucu ise
yaklaşık 11 kilometre derinliğe sahip
olan Mariana Çukuru oluşmuştur.
 YGS - 2011
Güney Amerika ve Afrika kıtalarında yapılan jeolojik araştırmalar, bu kıtalarda bulunan
I. Jeolojik Zamanın Karbon ve Perm dönemlerine ait bitki ve hayvan fosillerinin
birbirine benzer olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Bu bilgi, Güney Amerika ve Afrika kıtalarıyla ilgili olarak aşağıdakilerden
hangisini kanıtlar?
A) Karbon ve Perm dönemlerinde, bu kıtalarda daha ılıman bir iklimin olduğunu
B) Bu kıtalardaki yer şekillerinin, Karbon ve Perm dönemlerindekiyle aynı olduğunu
C) Bu kıtaların, Karbon ve Perm dönemlerinde birleşik tek bir kıta halinde olduğunu
D) Bu kıtalarda, Karbon ve Perm dönemlerinde yaşayan canlılarla günümüzde yaşayan
canlıların aynı olduğunu
E) Bu kıtaların, Karbon ve Perm dönemlerinde farklı yarım kürelerde bulunduğunu
YGS - 2012

Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerler hakkında aşağıda yapılan yorumlardan

hangisi, kıtaların bugünkü yerlerini almadan önce bir arada bulunduklarının kanıtı
olamaz?
A) 2 ve 3 numaralı yerlerde kıyı çizgilerinin birbirine uyacak şekilde olması
B) 6 ve 9 numaralı yerlerde magmatik kayaçların aynı yaşta olması
C) 8 ve 10 numaralı yerlerde fiziki koşulların benzer olması
D) 1 ve 4 numaralı yerlerde fosillerin aynı yaşta ve benzer olması
E) 5 ve 7 numaralı yerlerde yağmur ormanlarının olması
2012 – LYS4

Yukarıdaki haritada Amerika kıtalarındaki Kayalık ve And Dağlarıyla Asya ve Avrupa

kıtalarındaki Alp-Himalaya Sıradağları taranarak gösterilmiştir.
Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir?
A) Levhaların hareket yönü
B) Deprem kuşaklarının uzanışı
C) Volkanik sahaların dağılışı
D) Jeosenklinallerdeki tortulların özelliği
E) Etken dış kuvvetlerin farklılığı
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
sial
Yerkabuğu .................... sima
ve ..................... adı verilen iki farklı katmandan oluşur.

33 metrede 1 oC artar.
Yerin derinliklerine inildikçe sıcaklık, ortalama her ……….

Karalarda ve okyanus tabanlarında devam eden yer kabuğu parçalarına

levha
………………….. adı verilmektedir.

konveksiyonel akıntılar yol açar.

Magmadaki hareketlere .............................

litosfer
Farklı özellikteki kayaçlardan oluşan yer kabuğuna …………………… ya da taş küre
adı verilir.
 DOĞRU-YANLIŞ
Levhaların hareket etmesi konusunda en çok bilinen kuram Alfred
Wegener tarafından ortaya atılan Kıtaların Kayması Kuramı'dır.

Yer Kabuğu; yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en az olan katmandır.

Yer kabuğundan çekirdeğe doğru inildikçe yoğunluk ve sıcaklık azalır.

Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz
bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuştur.
Afrika’nın doğusundaki rift vadisi yaklaşan levha sınırında meydana
gelmiştir.
Yer kabuğunun katmanlarından olan sial; kıtasal kabuğun yüksek dağlık kesimlerinde
kalınken, okyanusal kabuk altında incelerek kesintiye uğrar.

1) Buna göre, yukarıdaki haritada numaralanmış taralı bölgelerden hangisinde sial

katmanının en kalın, hangisinde en ince olması beklenir?
En kalın En ince
A) 1 2
B) 2 3
C) 4 5
D) 4 1
E) 5 2
2) Yerküreyi oluşturan katmanlardan hangisinin yoğunluğu
daha fazladır?
A) Sial
B) Sima
C) Manto
D) Dış çekirdek
E) İç çekirdek
Wegener, bütün kıtaların, büyük bir süper kıta olarak, bitişik olduğunu ve daha
sonra bu kıtaların farklı yönlere doğru kayarak, birbirinden uzaklaştığını ileri
sürmüştür. Bu görüşe Wegener (Kıtaların Kayması) Teorisi adı verildi.
3) Güney Amerika’nın doğusu ile Afrika’nın batısı arasında bulunan aşağıdaki
delillerden hangisi bu teorinin ispatlanması sırasında kullanılmamıştır?
A) Kıta sınırlarının uyuşması
B) Yağmur ormanlarının her iki kıtada da görülmesi
C) Aynı bitki fosillerine rastlanılması
D) Aynı dönemde oluşan buzul izlerine rastlanması
E) Mesasourus denen tatlı su sürüngeni fosiline rastlanması
I. Ortalama kalınlığı 33 km’dir
II. Yer hacminin % 80’ini oluşturur.
III. Dağlık alanlarda kalınlığı artmaktadır.
IV. Yerin en ağır katmanıdır.
4) Yukarıda verilenlerden hangileri litosferin özelliklerinden değildir?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
Mantonun ……………..…… denilen üst kesimi sıcak ve akışkan bir yapıdadır.
Kıtalar bu katman üzerinde yer alır.
5) Yukarıdaki cümlede boş bırakılan noktalı yere aşağıdaki kavramlardan
hangisi gelmelidir?
A) Sial
B) Astenosfer
C) Sima
D) Barisfer
E) İç çekirdek
 MEB Coğrafya 10
Ders Kitabı, 2019

Yazarlar
KAYNAKLAR Kenan TÜRKEZ
Mutlu KARAKOÇ
Nurullah BALŞEN
Tolga PEKTAŞ
İsmail ÖZDOĞAN