Wiktor Radziszewski

klasa III, I Społeczne Liceum Ogólnokształcące im. Jam Saheba Digvijay

Sinhji „Bednarska”, nauczycielka Dominika Siedlecka

Postp techniczny w ujciu literackim

Czy technologia nas zniszczy? – Refleksje wokół postępu, od rewolucji przemysłowej do

utopii.
Wstęp:
Jest to pytanie aktualne i uzasadnione, zważając na poziom współczesnego
postępu technologicznego oraz jego skutki. Ostatnie skoki w rozwoju, takie jak
stworzenie funkcjonalnej sztucznej inteligencji, w wielu wywołały refleksje i
skłoniły do zastanowienia się nad obecnym stanem świata. Gdyby ktoś spojrzał
tylko na współczesne wynalazki, sama ilość informacji na temat, co nowszych
odkryć wystarczyłaby, żeby szybko się zgubił.
Postęp sam w sobie, jest bardzo głębokim, szerokim tematem i, jak się
okazuje, poszerza się wraz z rozwojem technicznym. Doprecyzowując, rozwój
techniczny prowadzi do powstania nowych możliwości, które mogą być
eksplorowane przez miliony ludzi na całym świecie. Jednak wraz z otwierającymi
się nowymi ścieżkami, trudno powstrzymać się od rozmyślania, jakie
konsekwencje może za sobą nieść progresja. Jest to rozterka uzasadniona
doświadczeniami z historii ludzkości. Na myśl nasuwa się, na przykład; wynalazek
dynamitu przez Alfreda Nobla, powstały z zamysłem ułatwienia pracy w
kopalniach oraz budownictwie, którego funkcja została zmieniona wraz z
nadejściem wojny. Był to niewątpliwie skok technologiczny, który ułatwił
tysiącom osób pracę fizyczną, jednocześnie czyniąc wiele zła, z powodu
niewłaściwego zastosowania tego narzędzia.
Nie trzeba wcale długo szukać współczesnego wynalazku, którego złe
zastosowanie mogłoby przynieść dużo szkody. Nie jest to więc dziwne, że coraz to
nowsze wynalazki mogą w człowieku wywołać strach. Istnieje
prawdopodobieństwo, że ludzka technologia przyczyni się do zniszczenia
człowieka, ale nie z konwencjonalnych powodów. Jest to jedynie jedna z wielu
możliwości. Nie znaczy to wcale, że musi tak się stać. Jest to dla wielu
problematyczne zagadnienie, które wymaga bardzo głębokiej analizy, żeby
przybliżyć się do prawdy.

Rewolucja przemysłowa:
Zacząć trzeba chronologicznie, od ery idealizacji technologii, czyli epoki
rewolucji przemysłowej, która zaczęła się od przewrotu w przemyśle
włókienniczym, a jej tempo przyspieszyło u schyłku XVIII wieku, wraz z
odkryciem nowej metody produkcji stali. Jest tu kilka elementów, na których warto
się skupić, szczególnie na tekstach pozytywistycznych autorów, piszących
opowiadania i powieści technologiczne, które swoją popularność zaczęły osiągać w
XIX w.

1
 Jednak, żeby pojąć prawdziwą istotę literatury rewolucji przemysłowej,
trzeba przyjrzeć się prawdziwemu znaczeniu i roli technologii. Jürgen Habermas,
podążając za teorią aktów mowy Ludwiga Wittgensteina1, sam stworzył tzw. teorię
racjonalności komunikacji. Między innymi, w swojej pracy „Technika i nauka jako
‘ideologia’”2 definiuje znaczenie pojęcia techniki oraz wyjaśnia tytułową tezę.
Ilustruje postęp techniczny i analizuje jego znaczenie w ludzkim życiu. Dochodzi
do konkluzji, że społeczeństwo, wraz z rozwojem technologii, zaczyna być
kierowane przez zewnętrzne bodźce, a nie normy. Prowadzi to do deterioracji
działań komunikacyjnych oraz dominacji działań strategicznych, zacierając
jednocześnie granice między tymi dwoma pojęciami. Znajdując analogie w
otaczającym człowieka świecie, zaczyna się rozumieć, że jest w tej teorii dużo
prawdy. Korzystając z technologii ludzie znajdują nowe potrzeby, których
zaspokojenie można znaleźć tylko dzięki zagłębianiu się jeszcze bardziej w świat
technologiczny.
Pogląd ten jest podobny do tego wyznawanego przez XVII wiecznego
pisarza i filozofa, Jean’a-Jeaques’a Rousseau3. Idea Rousseau polega na
oddzieleniu w człowieku cząstki pierwotnej, człowieka zwierzęcego, od człowieka
twórcy. Człowiek twórca różni się od zwierząt, ponieważ żyje w społeczeństwie,
które kształtuje jego moralność. Dzięki wspólnocie, człowiek napędza postęp
cywilizacyjny, tworząc kolejne wynalazki. Jednak wraz z progresją, zaczynają
pojawiać się nowe potrzeby, które muszą zostać zaspokojone4, aby jednostka mogła
funkcjonować. Sprawia to, że człowiek jest w stanie przekroczyć swoje granice
moralne, w poszukiwaniu zaspokojenia dla swoich nowo znalezionych potrzeb.
Prowadzi to do paradoksu, w którym życie społeczne kształtuje moralność, a
postęp technologiczny ją wypacza. Przykładem obrazującym ideę Habermasa i
Rousseau są social media, które stworzyły nową ludzką potrzebę globalnej
przynależności, sławy, a nawet perfekcji dla oka publiczności.
Bartosz Działoszyński w swoim tekście pod tytułem „Cywilizacja. Szkice z
dziejów pojęcia w XVIII i XIX wieku”5 (2018 r) definiuje, w jaki sposób
technologia, cywilizacja, postęp były rozumiane przez ludzi rewolucji
przemysłowej. Termin „cywilizacja” był synonimem całokształtu historyczno-
kulturowego i zawierał w sobie krytykę elementów społeczno-historycznych oraz
idei historii powszechnej. Było to pojęcie nie tylko dotykające dobytku
kulturowego, ale też integrujące w sobie elementy antropologiczne oraz
1
L. Wittgenstein, Traktat logiczno-filozoficzny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006
2
J. Habermas, Technika I nauka jako ‘ideologia’, wyd. Czytelnik, Warszawa 1977
3
J. J. Rousseau, Rozprawa o naukach i sztukach, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956
4
A Sikora, Spotkania z filozofią: Od Heraklita, do Husserla, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009
5
B. Działoszyński, Cywilizacja. Szkice z dziejów pojęcia w XVIII i XIX wieku, Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2018

2
filozoficzne. Nic więc dziwnego, że dziewiętnastowieczni pisarze, wraz z
postępującą technologią, chcieli zintegrować w swoich tekstach elementy
kulturowe, oraz antropologiczne. Były to prace idealizujące postęp techniczny,
który w XIX wieku polepszył życie ludzi na całym świecie, na przykład za pomocą
wynalazku żarówki.
Współcześnie rodzaj tekstów, nawiązujący do czasów rewolucji
przemysłowej; parowozów itp. określa się w pop-kulturze jako „Steampunk”. Jest
to rodzaj fantastyki, jednak ważne jest zdefiniowanie tego terminu, i że odnosi się
on w szczególności do aspektu technologicznego rewolucji przemysłowej. Postęp
techniczny grał wtedy bardzo ważną rolę. Ludzie, zachwyceni żarówkami,
maszynerią, fabrykami, skomplikowanymi mechanizmami, parowcami i przede
wszystkim prądem, uznali, że nie ma limitu ludzkich możliwości, a jedynym
ograniczeniem jest ludzka wyobraźnia. Wraz z tym przekonaniem wzrosło
zainteresowanie powieściami przygodowymi, o możliwościach maszyn, o nowych
światach i o ludzkiej innowacji. Były to dzieła, które miały przedstawiać dobytek
cywilizacyjny. Atrakcyjna wizja przyciągała czytelników, pokazując obiecującą
wizję przyszłych wynalazków, prowadząc do ekscytacji czytelników w
oczekiwaniu na kolejne owoce postępu technologicznego.
Jednym z pionierów powieści przygodowych był oczywiście Juliusz Verne,
który idealnie wpasowuje się w powyższy opis. Jego teksty pełne są inspirujących
historii. Szczególnie „Tajemnicza Wyspa”6. Tekst niedługi, jednak w dużym
stopniu pokazujący ducha pozytywizmu. Verne sprytnie przekazuje inspirującą
ideę. Ludzie, którzy trafiają na bezludną wyspę są w stanie sami wyprodukować
narzędzia, które, oprócz tego, że przedłużają ich życie, pomagają przekształcić
pustą wysepkę w zaczątek polis. Jest to bezpośredni komunikat, niosący za sobą
myśl, że to właśnie nauka odblokowała prawdziwy nieskończony ludzki potencjał.
Literatura Verne charakteryzuje się optymizmem, stara się wywołać w człowieku
dumę z ludzkiego dorobku technicznego, cywilizacyjnego, nauki. Sprawia, że
wręcz chciałoby się przeżyć opowiadaną historię i doświadczyć z pierwszej ręki
postępu naukowego ludzkości.
Podczas gdy atrakcyjna, wizja Verne jest nieprawdziwa. Jeśli się spojrzy na
ideały z realistyczną perspektywą, staje się jasne, że nie ma możliwości, żeby
człowiek był w stanie stworzyć huty do przetapiania metalu, jedynie z materiałów
znalezionych na bezludnej wyspie, w przeciwieństwie do tego jak jest to
zaprezentowane w tekście. O tyle, o ile sam proces tworzenia tych wszystkich
wynalazków wydaje się być sensowny, o tyle szybko można dojść do zrozumienia,
że jest to niemożliwe do wykonania, bez wzięcia pod uwagę tysiąca innych
6
J. Verne ,Tajemnicza Wyspa, Wydawnictwo Psychoskok, 2018

3
aspektów. Nie przeszkadzało to jednak pozytywistom w dalszym tworzeniu
interesujących, fikcyjnych tekstów.
Jednak rewolucyjne wynalazki nie skłoniły autorów do opowiadania tylko o
tym, co by się mogło wydarzyć. „Wehikuł Czasu” Herberta George’a Wellsa 7
wybiegał dużo bardziej w przyszłość niż teksty Verne’a. Wells przedstawia
czytelnikom wizję bardzo odległego czasu i obcej cywilizacji. Ówcześnie był to
innowacyjny koncept literacki.
W powieści, Wells zaszczepia również swoje poglądy, promując panujący w XIX
w podział klasowy. Odwraca się tym samym od wartości wyznawanych w
romantyzmie. Wtedy taki pogląd był wyznawany przez większość ludzi, więc nie
było to nic dziwnego, że pisarz promował istniejący podział klasowy, nawet jeśli w
derogacyjny sposób. W lekturze pojawiają się dwa gatunki ludzi przyszłości;
Elojowie i Morlokowie, którzy mają reprezentować klasę wyższą i pospólstwo. Z
tekstu wynika, że klasa wyższa – Elojowie, podporządkowali sobie świat poprzez
użycie technologii, stając się leniwi i nieefektywni, a Morlokowie, przedstawiciele
klasy robotniczej, wyewoluowali do brutalnych istot bojących się światła,
żywiących się Elojami. Ten jednostronny pogląd sprawia, że wizja Wellsa nie jest
atrackyjną wizją przyszłości, niemniej jednak nie znaczy to, że nie jest ciekawa.
Wydany w 2018 roku tekst pod tytułem „Romantyczny antykapitalizm” 8
Katarzyny Czeczot i Michała Pospiszyla opisuje rozumienie przez romantyków
wartości sztuki w ekonomii i zmiany, jakie zaszły wraz z nadejściem pozytywizmu.
Idea romantyczna, w aspektach ekonomicznych wyrażała niezgodę na podział
klasowy i ludzką chciwość. Ludzie tacy jak Élisée Reclus, swoimi romantycznymi
manifestami chcieli przede wszystkim upowszechnić sztukę, wyprowadzić ją z
Salonów elit. Według nich, sztuka zarezerwowana dla wąskiej grupy odbiorców
przestaje przedstawiać jakąkolwiek wartość.
Jednak „Wehikuł Czasu”, mimo zaszczepionej w sobie kapitalistycznej idei,
ma też inne wartości. Tekst Wellsa, razem z jemu podobnymi, nie wprowadzał w
fabułę tylko ludzkiej innowacji i wynalazków, ale budował wokół nich całą
rzeczywistość. „Wehikuł czasu” Wellsa, jest tak naprawdę narzędziem do podróży
po ludzkiej wyobraźni.
Verne, Wells oraz Mark Twain, z uwagi na ich powieści, są przez wielu
nazywani „ojcami fantastyki”.
Fantastyka:
Natomiast, mistrzem podróżowania po wyobraźni, jest Stanisław Lem. Wells
i Verne, jak się okazuje, byli wielką inspiracją dla Lema. Można to zobaczyć,
7
G. H. Wells, Wehikuł Czasu, wyd. Vesper, 2021
8
K. Czeczot, M Pospiszyl, Romantyczny Antykapitalizm, wyd. IBL, 2018

4
patrząc na wybieraną przez Lema tematykę tekstów. Przykładem jest napisany
przez niego zbiór opowiadań: „Bajki Robotów”9. Baśniowy świat pisarza jest rajem
technologicznym; jest groteskowy, pełen nowych wynalazków, kosmicznej
technologii i abstrakcji. Jednak oprócz ciekawego uniwersum, jest jeszcze jedna
rzecz, która wyróżnia autora. Jest nią zawarta w jego tekstach wiedza.
Opowiadania Lema nie są tylko fantastyką, ale też bardzo głębokimi lekcjami z
morałem.
„Bajki Robotów” wiele osób uznaje za pewnego rodzaju nieoficjalną cezurę.
Verne i Wells skupiali się na ludzkiej innowacji, z kolei Lem i jego następcy,
starali się tworzyć nowe światy, często takie, w których ludzkość nie grała większej
roli, też z uwagi na nieznaczącą wagę ludzkości w skali rzeczy wszechświata.
Wyobraźnia tych twórców wykraczała już poza Ziemię, znane ludzkości galaktyki
oraz czas. Lem umieszczał akcje swoich tekstów w nieokreślonym czasie i miejscu.
W jednej historii z powyższego zbioru przedstawia on swoją autorską fikcyjną
wizję stworzenia wszechświata przez wielki wybuch.
Oprócz innowacyjnej literatury, Lem umiał też wymyślić własne wynalazki,
takie jak na przykład obecny w zbiorze Elektrybałt (poeto-maszyna) oraz
Ośmiopiętrowa maszyna rozumna (świadomy komputer). Jest to fascynujące, w
jaki sposób pisarz był w stanie nieświadomie przewidzieć w dużej mierze
przyszłość. Najnowsza sztuczna inteligencja „DALL-E 2” 10, podobnie do
Elektrybałta, jest w stanie rozumieć ludzki język, tylko zamiast poezji tworzy
sztukę wizualną. Używając skomplikowanego algorytmu, jest w stanie stworzyć
obraz w każdym stylu artystycznym, lub nawet wykreować zdjęcie.
Fantastyczny styl, w którym pisał Lem jest bardzo zdefiniowany, a szczyt
swojego rozwoju przeżył w drugiej połowie XX wieku. Ton powstałych dzieł jest
określany przez internautów i krytyków, jako wysoko imaginatywny,
surrealistyczny, wręcz abstrakcyjny, z wielką ilością detali.
Idealną wizualizacją idei tych fantastycznych konceptów są obrazy
francuskiego artysty Jeana Giraud’a, znanego pod pseudonimem Mœbius11. Jego
prace przedstawiają dziwne światy, obce cywilizacje i społeczeństwa. Jean Giraud
był inspiracją dla wielu reżyserów oraz tworzył wizualizacje konceptów wielu
znanych filmów, takich jak „Obcy”12 lub „Tron”13. Mœbius kooperował również z

9
S. Lem , Bajki Robotów, Wydawnictwo Literackie, 2012
10
A. Ramesh, Hierarchical Text-Conditional Image Generation with CLIP Latents, Cornell University, 2022
11
Jean ‚Moebius‘ Giraud, baza IMDb, https://www.imdb.com/name/nm0320786/?ref_=nm_mv_close, dostęp
18/11/2022
12
D. O’Brannon, R. Shusett , Obcy – ósmy pasażer Nostromo, 20th Century Fox, 1979
13
S. Lisberger , Tron, Walt Disney Pictures, 1982

5
awangardowym reżyserem Alejandro Jodorowsky’m nad adaptacją „Diuny”14,
znanego tekstu fantazy. Współcześnie ten styl jest potocznie określany jako „retro-
futuryzm”, w odniesieniu do tej charakterystycznej dwudziestowiecznej wizji
przyszłości.
Zdefiniowanie literatury fantastycznej w dwudziestym wieku doporowadziło
do powstania wielu znanych do dzisiaj dzieł, takich jak „Wiedźmin” 15 Andrzeja
Sapkowskiego lub pierwszej powieści ‘Cyberpunkowej’, czyli „Zamieci” Neala
Stephensona. 16
Stephenson odbiegł znacznie od opisywanej wcześniej koncepcji.
Przedstawił on bowiem świat człowieka, ludzkość, którą znamy, w niedalekiej
przyszłości. Nie jest to optymistyczna wizja. Neal spojrzał na rzeczywistość wokół
siebie i zaczął się zastanawiać, przechodząc aż do absurdu, do czego może dojść za
trzydzieści, może czterdzieści lat. Tekst wydany w 1992 r. jest wręcz przerażająco
podobny do współczesnego świata. Jest to rzeczywistość, w której mafia i
korporacje rządzą wszystkim i w której istnieje oddzielny wymiar technologiczny.
Ten właśnie wymiar technologiczny, do którego można dostać się za pomocą
komputera, Stephenson nazwał „Metawersem”. Można podejrzewać, że jeszcze
dwadzieścia lat temu, nikt nie sądził, że fantazja pisarza okaże się rzeczywistością,
w której przyjdzie nam żyć. Co więcej, istnieje wiele metawersów, do których
łatwo się dostać, za pomocą zyskujących popularność urządzeń wirtualnej
rzeczywistości. Jednak aspekt technologiczny, jest tylko jednym z wielu obecnych
w powieści.
W tekście dominuje czarny humor, związany z globalną sytuacją polityczną,
która często przechodzi do absurdu. Zabawne sytuacje, nazwy firm oraz
niedorzeczne usługi, które te firmy oferują natychmiast przestają być śmieszne,
kiedy tylko czytelnik spojrzy na współczesny świat. Wystarczy porównać obecny
w tekście monopol na rozwożenie pizzy przez mafię sycylijską, ze znaną aplikacją
„Uber Eats”.
Pełen absurdu świat Neala Stephensona miejscami wydaje się być
niekomfortowo bliski współczesnej rzeczywistości. Hiperbola, absurd, bezsens, to
jedna z cech cyberpunkowych powieści, które na przykładzie „Zamieci” bywają
bliskie teraźniejszości. Jest to zadziwiające, komiczne i jednocześnie przerażające,
że ironiczny świat powieści fantazy, jest dzisiejszą rzeczywistością. Jest to przecież
fikcja, wymysł, który ma służyć jako rozrywka, dlatego jest tam tyle widocznych
wad, jednak granica między przedstawioną fikcją, a dzisiejszymi realiami, jest zbyt
14
F. Herbert ,Diuna, wyd. Rebis, 2021
15
A. Sapkowski, Seria o Wiedźminie, tygodnik fantstyka, 1986
16
N. Stephenson , Zamieć, wyd. Zysk i S-ka, 1991

6
cienka. Trudno zdecydować czy są to dla ludzkości korzystne czasy. Poprawia się
standard życia, człowiek może sobie pozwolić na wiele wygód i rozrywek,
jednocześnie jednak musi zapłacić za to srogą cenę, godząc się na wyzysk oraz
manipulację.
Innym przykładem ciekawej wizji przyszłości jest powieść Philipa K. Dicka,
wydana po raz pierwszy w 1968 roku pod tytułem „Blade Runner – Czy androidy
marzą o elektrycznych owcach?”17. Stanisław Lem skrytykował powieść w
pierwszym tomie „Fantastyki i Futurologii”, wytykając autorowi sprzeczność i
nielogiczność niektórych założeń, ale ocenił również powieść pozytywnie za
oryginalność konceptu, kreatywność autora oraz określił ją jako bardzo ambitną.
Akcja tekstu rozgrywa się w 2021 roku w San Francisco, a problematyka
powieści oparta jest o konflikt między ludźmi a androidami. Akcja powieści, mimo
absurdalnego tytułu, ma mroczniejszy ton od tej Neala Stephensona. Rozważa też
dużo głębsze tematy i integruje w sobie filozoficzne pytania etyczne. Pytania
etyczne, które można przenieść do współczesnego świata. Gdyby istniały
samoświadome androidy, to jakie miałyby prawa, w jaki sposób ludzkość miałaby
z nimi koegzystować oraz w jaki sposób wobec nich postępować zgodnie z ludzką
moralnością. Jest to wizja przyszłości pełna niepewności moralnej, w której życie
byłoby trudne.
Obecny rozwój technologiczny stawia przed ludzkością nowe pytania,
między innymi dotyczące etyki, ale też co do tego, jaką funkcję technologia
powinna pełnić. Według wielu internautów, postęp cybernetyczny powoli
wychodzi poza poprawienie jakości życia i wkracza w sferę autonomiczną, jakby
technologia zaczynała żyć swoim życiem. Coraz częściej można zobaczyć artykuły
o postępie sztucznej inteligencji, która z czasem poszerza granice tego, co
uznajemy za możliwe. Sztuczna inteligencja nie jest na poziomie jakiejkolwiek
świadomości, ale już osiąga niebywałe rezultaty w zakresie praktycznym.
Niedawno napisany algorytm umie wytworzyć obrazy, sztukę, a inny
muzykę lub replikować czyiś głos lub czyjąś twarz. Nie jest to więc nic dziwnego,
że razem z postępem przychodzi strach przed tym, jakie granice ta technologia ma.
Jednak nic nie wskazuje na to, żeby w przyszłości powstały takie androidy jak w
kultowych „Star Wars’ach” 18 lub „Blade Runnerze”. To powiedziawszy i tak
trudno powstrzymać się od rozmyślania na ten temat, ponieważ jest to ciekawe oraz
jednocześnie trudne zagadnienie, skłaniające do zastanowienia się nad poprawnym
zachowaniem w takiej sytacji, które nie będzie przekraczało ludzkich granic
moralnych. Właśnie dlatego „Blade Runner” jest tak ważną powieścią, ponieważ
17
P. K. Dick, Blade Runner – Czy androidy śnią o elektrycznych owcach, wyd. Proszyński i S-ka, 2005
18
G. Lucas, Star Wars, Lucasarts, 1977

7
stawia pytanie etyczne, jaki kurs działań podjąć wobec istoty myślącej, która
została wykreowana przez człowieka i która nie jest człowiekiem, a tylko robotem.
Jest to pytanie, na które nie sposób odpowiedzieć i skłania do głębokiej refleksji.
Pełna filzofii i odbiegająca w daleką przyszłość jest powieść Jacka Dukaja
pod tytułem „Perfekcyjna Niedoskonałość”19. Znajduje się w niej wiele,
zdefiniowanych wręcz w filozoficzny sposób pojęć. Tekst Dukaja wychodzi już
poza jakiekolwiek ramy. Jego świat jest ilustracją naukowej dziwności, z tym że
podobnie do stylu powieści Verne’a, wynalazki obecne w tekście Dukaja są
dogłębnie wyjaśnione. Tekst ma grubą warstwę językową. Powieść tworzy
zupełnie nowy obraz przyszłości, który wydaje się prawie możliwy. Tekst jest
bardzo wierny nauce, podobnie jak teksty Verne. Obrazuje to charakterystyczne dla
gatunku „science-fiction”, zainteresowanie technologią.
W świecie zaszczepione zostały teorie naukowe, co tylko dodaje do
realizmu obrazu. W tej wizji ludzie odeszli od biologicznych ciał, decydując się na
wieczne życie w wieloplanowej świadomości. Dukaj eksploruje też takie koncepty,
jak ‘Komputer Ostateczny’, czyli komputer ograniczony jedynie prawami fizyki
naszego wszechświata oraz kieszonkowe wszechświaty, które w tekście nazywane
są ‘inkluzjami’. Gdyby to nie wystarczało, to Dukaj integruje teoretyczne pojęcia w
fikcyjnym świecie, na przykład ‘Inkluzja Ostateczna’ – czyli hipotetyczny
wszechświat bez praw fizyki, dzięki któremu można by osiągnąć większą moc
obliczeniową komputera, niż jest to możliwe. Przypomina to wręcz wywody
filozofów jońskich20, rozważających początek wszechrzeczy, z tym że Dukaj
rozważa nad końcem wszystkiego, możliwością istnienia granic absolutnych i o
możliwości przełamania tych granic.
Fantastykę można więc określić literaturą o łamaniu granic. Dukaj, Lem i
Wells łamią te granice dosłownie, pokazując innowację, nowe wynalazki, podczas
gdy Verne, Stephenson i Dick łamią te granice skrycie, pokazując jedynie potencjał
przekroczenia pewnych progów i tego konsekwencje. Stawia to jednak pytanie;
„Gdzie człowiek jest teraz?” Czy ludzkość łamie granice tego, co uważa się za
możliwe, czy może odczuwa skutki postępu? Możliwe, że jedno i drugie na raz.

Teraźniejszość i przyszłość:
W tekście pod tytułem „Homo Deus. Krótka historia jutra” 21(tłum. Homo
Deus - „człowiek boski”), którego autorem jest izraelski historyk, Yuval Noah
Harari, można doszukać się odpowiedzi. Tematyka tekstu oparta jest dookoła
19
J. Dukaj, Perfekcyjna Niedoskonałość, Wydawnictwo Literacki, 2008
20
Encyklopedia PWN , Jońska filozofia przyrody, Wydawnictwo Naukowe PWN
21
Yuval Noah Harari, Homo Deus, Wydawnictwo Literackie, 2016

8
postępu technologicznego ludzkości. Problematyka dotyka również takich
filozoficznych zagadnień, jak humanizm, indywidualizm, trans-humanizm i ludzka
śmiertelność. Tekst wyjaśnia różnice między człowiekiem, a innymi zwierzętami,
analizując co doprowadziło do dominacji natury przez człowieka oraz bierze pod
lupę zagadnienia wcześniej eksplorowane przez filozofów jońskich, takie jak język
ludzki i w jaki sposób człowiek odbiera otaczającą go rzeczywistość. Harari stawia
hipotezę, że humanizm jest formą religii antropocentrycznej i może wkrótce
sprawić, że człowiek zacznie szukać nieśmiertelności i szczęścia za pomocą
technologii. Według pisarza technologia może sprawić, że człowiek straci zdolność
nadawania sensu swojemu życiu, przez co ludzkość wyewoluuje do formy boskiej -
„homo deus”. Dla pisarza ważną kwestią jest między innymi zdolność człowieka
do zbierania informacji, również za pomocą technologii. Wraz z powiększeniem się
wiedzy człowieka, ludzie stają się bardziej efektywni w interpretowaniu tych
danych, co prowadzi do rozwoju emocjonalnego i zdolności intelektualnych.
W tekście, oprócz wywodu opartego na faktach historycznych oraz wielu
wyjaśnień, co do ludzkiej natury, autor umieścił też wiele własnych rozważań,
hipotez i postawił przed czytelnikiem pytanie: „Co stanie się ze społeczeństwem,
polityką i codziennym życiem, kiedy nieświadome, lecz inteligentne algorytmy
będą nas znały lepiej, niż my znamy siebie?”. 22
Wielu uważa, że ludzkość już w tym świecie żyje. Patrząc na algorytmy,
przede wszystkim, mediów społecznościowych, reklamodawców oraz stron
internetowych, dosyć szybko można się zorientować, że wiedzą one już dosyć
dużo. Media społecznościowe są w stanie przewidzieć gusta użytkowników; filmy,
które się mu spodobają, jaki rodzaj komedii lubi, jakie informacje chce dostawać i
czego chce zobaczyć więcej. Nie ogranicza się to jednak tylko do mediów
społecznościowych. Wszystkie strony internetowe takie algorytmy posiadają,
zapisek o sprzedawaniu danych użytkownika widnieje w każdym regulaminie
warunków korzystania z usług, który mało kto czyta. Dane użytkowników są
sprzedawane do reklamodawców, którzy, wykorzystując algorytmy namierzające,
są w stanie znaleźć dopasowanych do produktu konsumentów. Te algorytmy nie
wpływają tylko na to, jaką zawartość człowiek ogląda w internecie, ale też na
ludzkie życia fizyczne, na to co kupuje, jakie informacje i od jakich źródeł dostaje.
Wizja technologii, która ma tak wysoki wpływ na ludzkie życie jest przerażająca.
Są to jednak konsekwencje postępu technicznego ludzkości.
Mimo konsekwencji, dużo osób spogląda z nadzieją w przyszłość,
zastanawiając się, co technologia jeszcze przyniesie. Patrząc na obecny stan
postępu technicznego, można oczekiwać w niedalekiej przyszłości kolejnego skoku
22
Cytat – Yuval Noah Harari, Homo Deus, str. 462

9
technologicznego. Powoli ludzkość dociera do granicy tego, co jest możliwe, na
przykład w produkcji procesorów komputerowych. Maszyny w fabrykach firmy
Intel23, pracują na najbardziej mikroskopijnych poziomach, a nawet po części na
poziomie atomowym. Ludzie jeszcze nie wynaleźli narzędzi, pozwalających zejść
na poziom subatomowy, więc można by powiedzieć, że ludzkość dotarła do
kolejnej granicy. Jednak może się okazać, że już wkrótce można będzie tą granicę
przełamać. Przykładem jest postępująca w szybkim tempie dziedzina mechaniki
kwantowej, dzięki której udało się stworzyć pierwsze komputery kwantowe 24, które
już teraz można zresztą wypróbować na platformie ‘IMB Quantum’25.
Patrząc w przyszłość, człowiek zapomina o teraźniejszości. Wraz z postępem
zmian klimatu, coraz częściej słychać głosy, z zapytaniami, czy w ogóle starczy
czasu, żeby doświadczyć tej wizji „świetlanej” przyszłości, zanim umrze planeta
Ziemia.
„Interstellar” 26– film reżyserii Christophera Nolana, który swoją premierę
miał w 2014 roku, jest dziełem o estetycznej oprawie wizualnej, osiągniętej dzięki
nowoczesnym komputerowym efektom specjalnym, które trzyma w napięciu. Cała
fabuła dzieła opiera się na znalezieniu nowego domu dla ludzkości, ponieważ
ziemia umiera. Główny bohater wyrusza na wyprawę do innego systemu
słonecznego, żeby znaleźć planetę nadającą się do życia. Jednak przez komplikacje
w podróży trafia do czarnej dziury, tracąc córkę. Dzięki prawom fizyki jest w
stanie wysłać wiadomość w przeszłość, ratując ludzkość.
Jak można się domyśleć, technologia może być jedynym wyjściem
uratowania planety, mimo że jest powodem jej deterioracji. Wielki postęp w sferze
techniki źródeł odnawialnej energii 27 daje nadzieję na lepsze jutro. Nadchodzące
zagrożenie wiąże się z wyczerpującymi się surowcami, a konkretnie węglem,
gazem i ropą. Może się za niedługo okazać, że człowiek nie będzie w stanie żyć
bez tych surowców i będzie trzeba szukać innych rozwiązań. Jedynym znanym
nam wyjściem, są właśnie OZE.
Na szczęście coraz częściej można zobaczyć wiadomości o przełomach w
dziedzinie energetyki.28 Ważne więc jest, żeby chronić ludzi, tworzących nowe
23
Linus Tech Tips, I Can Die Now. – Intel Fab Tour!, YouTube, 2022 - https://www.youtube.com/watch?
v=2ehSCWoaOqQ
24
Veritasium, How Does a Quantum Computer Work?, YouTube, 2013 - https://www.youtube.com/watch?
v=g_IaVepNDT4
25
IBM Research , IBM Quantum computing - https://www.ibm.com/quantum
26
C. Nolan, Interstellar, Paramount Pictures, 2014
27
UpIsNotJump , Climate Change Is An Absolute Nightmare, YouTube, 2020 - https://www.youtube.com/watch?
v=uqwvf6R1_QY
28
Linus Tech Tips, I Have the Power of the Sun – New House Solar Install, YouTube, 2022 -
https://www.youtube.com/watch?v=hBYbodmCBUQ

10
technologie. Jest to sposób zapewnienia jakiejkolwiek przyszłości, niezależnie od
tego, jaka by ona była.
Utopia:
Utopijna przyszłość, czyli co się stanie, jeśli człowiek przetrwa. Utopia, z
greki, oznacza w przybliżeniu ‘nie miejsce’, czyli nieistniejący świat, arkadię,
państwo idealne, które nie ma prawa bytu. Z założenia niemożliwa, ale powołuje
do życia ludzkie ambicje do progresji. W wydanym w 1993 roku „Dawcy” 29 ,
dziele autorki Lois Lowry, można spojrzeć na taką właśnie utopię, z małym
detalem, bohaterowie świata tekstu, przeżywają konsekwencje kosztu stworzenia i
utrzymania tego wymyślonego świata. Postaci z tekstu nie widzą koloru ani nie
czują emocji. Jest to wizja świata, podobna do tej z „1984” George’a Orwella 30lub
„451 stopni Fahrenheita”31 Raya Bradbury’ego. Każda z tych powieści obala wizję
świata idealnego, przedstawiając niemożliwe do zignorowania wady takich utopii.
Wraz z poznaniem tekstu Lowry, obraz miejsca idealnego zamienia się w wizję
ograniczonego, skorumpowanego, pozbawionego wartości moralnych świata.
Podobne założenia przyjmuje pisarka Lauren Oliver, w swojej powieści „Delirium”
32
z 2011 roku. Przedstawia świat, z pozoru perfekcyjny, który zabrania miłości i
rządzi się twardymi nieludzkimi zasadami. Utopia, przestaje być marzeniem i staje
się koszmarem – dystopią.
Herbert Marcuse – dwudziestowieczny filozof, socjolog, krytykował
kapitalizm, komunizm oraz kierunek, w którym zmierzała wtedy technologia. W
swoim dziele pod tytułem „O pewnych społecznych implikacjach współczesnej
techniki”33, sformułował definicję technologii. Według niego, technika nie jest
jedynie sposobem produkcji, narzędziem nauki, lecz również „sposobem
organizacji i utwierdzania (bądź zmiany) stosunków społecznych, manifestacją
dominujących wzorców myślenia i zachowania, instrumentem kontroli i
panowania”. Autor, uwzględniając swoją definicję, unika jednak skrajnych ocen
technologii, odrzucając pozytywistyczną myśl i stroniąc od romantyzowania
tematu. Dzięki temu, pisarz przybliża się do obiektywnego oglądu, krytykując
filozoficznie istotę zagadnienia. Wskazuje na niebezpieczeństwa związane z
rozwojem, w kontekście socjologicznym oraz politycznym. Wyróżnia sposób, w
jaki technologia negatywnie oddziałuje na ludzkość, kształtując mentalność
człowieka. Marcuse tworzy więc model racjonalności technologicznej 34. Jest to
29
L. Lowry, Dawca, wyd. Galeria Książki, 2014
30
G. Orwell, Rok 1984, wyd. Rebis, 2022
31
R. Bradbury , 451 stopni Fahrenheita, wyd. Mag, 2018
32
L. Oliver, Delirium, wyd. Moondrive, 2022
33
H. Marcuse, O pewnych społecznych implikacjach współczesnej techniki, wyd. Szkoła Frankfurcka, 1987
34
K. Piątek, Relacja pomiędzy techniką, a totalitaryzmem w teorii krytycznej Herberta Marcusego, wyd. Uniwersytet
Warmińsko – Mazurski w Olsztynie, 2018

11
ważne w kontekście dystopii, ponieważ to właśnie technologia często jest
środkiem, który ją pozwala osiągnąć. Jest w stanie kształtować ludzkie myślenie,
poglądy i jest efektywnym środkiem manipulacji.
Przykład powyższego można znaleźć w powieści George’a Orwella, „Rok
1984”, wydanej w roku 1949, w której całe społeczeństwa są manipulowane,
poprzez inwigilację oraz propagandę, lub w tekście Margaret Atwood, pod tytułem
„Oryks i Derkacz”35, z roku 2003, gdzie technologia, używana jest do genetycznych
modyfikacji i na końcu do zabicia rasy ludzkiej, łamiąc zasadę odpowiedzialności
Hansa Jonasa36. „Oryks i Derkacz” przedstawia brutalne postaci oraz odrzucającą
wizję nieludzkiego świata. Sprawia to, że zilustrowane w tekście sytuacje są wręcz
odpychające dla czytelnika, a w szerszym kontekście, całokształt klimatu
społecznego i politycznego jest przerażający.
Hans Jonas, dwudziestowieczny niemiecki filozof pochodzenia
żydowskiego, w swoim tekście „Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji
technologicznej”, definiuje tytułową ideę następująco: działaj tak, aby skutki
twoich czynów nie godziły w przyszłe istnienie gatunku ludzkiego na Ziemi. Jego
filozoficzne rozterki dotykają problemów etycznych związanych z postępem
technicznym. Opisuje konsekwencje, z jakimi można zetknąć się w erze
globalizacji i w jaki sposób jego zasada odpowiedzialności ma zapewnić dobro
przyszłych pokoleń. Twierdzi, że aby utrzymać zgodność z jego ideą, ludzkość nie
powinna podejmować kroków technologicznych o wysokim stopniu ryzyka dla
własnego istnienia i nie usprawiedliwia ich nawet bezinteresowny, altruistyczny
motyw działania.
Dlatego też w postępie technicznym powinno kierować się podstawowymi,
ekonomicznymi bądź psychofizycznymi potrzebami człowieka. We wspomnianym
w poprzednim akapicie tekście Margaret Atwood, zasada odpowiedzialności Hansa
Jonasa, zostaje w bezpośredni sposób złamana, kiedy opisane w książce
wydarzenia prowadzą do unicestwienia rasy ludzkiej.

Zakońćzenie:
Jak zrozumieć technologię? – Powinno się ją przede wszystkim bez końca
analizować, obserwować i starać się krytykować, jeśli jest to tylko możliwe. Jak
pokazało wiele przykładów w literaturze, historii i sztuce, postęp techniczny nie
35
M. Atwood, Oryks i Derkacz, cykl Maddadam, wyd. Proszyński i S-ka, 2017
36
H. Jonas, Zasada odpowiedzialności: etyka dla cywilizacji technologicznej, wyd. Platan, 1996

12
zawsze niesie ze sobą same pozytywy, a nawet można by skłaniać się do tezy, że
nic nigdy nie jest jednoznacznie pozytywne. Istnieją jednak rzeczy obiektywnie
negatywne lub złe. Opierając się na idei Platona i Sokratesa 37, jest tak wtedy, kiedy
byt prowadzi do zła, konsekwencji moralnych lub oddalenia się od pierwotnych
idei dobra i istoty danego bytu.
Technologia, nie jest jednak istotą myśląca, jest jedynie pojęciem, fikcyjnym
bytem, uściślającym pojęcie utworzenia się nowych możliwości dla człowieka.
Idea postępu technicznego nie może być oceniana przez człowieka etycznie.
Jedynie to w jaki sposób człowiek tej technologii, w dobry czy zły sposób, używa.
Jednakże, tylko doświadczając konsekwencji swoich własnych błędów, ludzkość
jest w stanie wyciągnąć wnioski, nauczyć się empirycznie. Przykładowy wynalazek
dynamitu Alfreda Nobla, umożliwił pośrednio dokonania zła, ale to nie sam
dynamit to zło uczynił, tylko ludzie go używający, Poprzez wiedzę o złu,
uczynionym przez ludzi stosujących dynamit, człowiek jest w stanie wyciągnąć
wnioski, w jaki sposób tego dynamitu (bytu) nie używać.
Technologia nie jest odpowiedzialna za czyny człowieka, jednak ludzie są i
są również podatni na konsekwencje tych czynów w przyszłości. Dlatego to
ludzkość powinna sama siebie oceniać moralnie, za popełnione przez nią błędy,
często wynikające z niewiedzy. Człowiek powinien być sceptyczny wobec
techniki, żeby ją zrozumieć oraz powinien brać odpowiedzialność za swoje błędy i
wybory.
Jak więc powinna wyglądać rola technologii we współczesnym świecie? -
Sam w sobie postęp techniczny, na chwilę obecną, podąża w różnych kierunkach. Z
jednej strony stara się polepszyć nasze życie codzienne, z drugiej pozwala na nowe
sposoby zarabiania pieniędzy przez jednostki i przedsiębiorstwa oraz polepsza
ekonomię, w której ludzie żyją, a z trzeciej daje nadzieję na lepsze jutro. Dlatego
ważne jest, żeby zdefiniować, jaką funkcję technologia powinna pełnić w
społeczeństwie i życiu człowieka oraz mieć świadomość nie tylko w jaki sposób na
życie człowieka wpływa technika, ale również jak chce, żeby na jego życie
wpływała i gdzie postawić granice. Aby tę rolę i te granice wyznaczyć, trzeba znać
zakres tego, w jakim stopniu technologia wpływa na ludzkość. Znać koszty, z
jakimi wiąże się połączenie człowieka ze światem, jego wygoda oraz zalety
płynące z używanych przez niego akcesoriów i sprzętów. Tylko wtedy, po
dogłębnym zrozumieniu tematu, można zacząć ważyć zalety i wady, mając
jednocześnie na uwadze wspomniane wcześniej zasady odpowiedzialności i zasady
moralne.

37
Platon, Państwo, wyd. Etiuda, 2020

13
 Jak może wyglądać przyszłość technologiczna ludzkości? – Zależy to
jedynie od człowieka.
Obserwując współczesne postępy w dziedzinie techniki, szczególnie ostatnio
popularne i wspomniane w pracy, takie jak: sztuczna inteligencja, sprzęty
wirtualnej rzeczywistości, komputery, media społecznościowe, nie omijając
wielkich skoków technologicznych w polu odnawialnych źródeł energii, można
wejrzeć w przyszłość techniczną ludzkości. To, czy ta przyszłość będzie dobra, czy
nie, zależy od kroków, które ludzkość podejmie, żeby ją ukształtować. Jednak, te
kroki trzeba przedsięwziąć już teraz. Niełatwe jest negocjowanie z korporacjami i
możliwe, że w przyszłości człowiek nie będzie mieć wpływu na problemy, które
dotykają go teraz, współcześnie.
Literatura o utopiach i dystopiach nie jest tylko fantastyką, ale też
komentarzem, przestrogą, przed tym, gdzie możemy się znaleźć, jeśli nie będziemy
rozważni. Rozwaga, rozumiana jako jedna z wartości państwa Platona. Trudno jest
jednak zachować ostrożność, kiedy postęp techniczny wydaje się tak obiecujący,
jak w powieściach Wellsa lub kiedy świat przyszłości jest tak ciekawy, jak ten
opisany przez Dukaja lub Stephensona.
Czy człowiek powinien bać się technologii? – Żeby odpowiedzieć na to
pytanie, trzeba się zastanowić, czy strach w tym kontekście jest uzasadniony.
Postęp techniczny zdecydowanie potrafi być przerażający, na przykład wtedy,
kiedy zauważy się podobieństwa między powieścią Stephensona lub Dicka, a
obecnym stanem świata i geopolityki. Wiadome jest jednak, że strach, lęk,
przerażenie, panika potrafi prowadzić do nieprzemyślanych lub irracjonalnych
nawet decyzji. Dlatego człowiek powinien starać się uzasadniać swoje obawy,
argumentować je oraz używać instynktu, jako motywacji, do analizy podmiotu,
podparcia swoich stanowisk faktami i dojścia do poprawnych wniosków.
Niekontrolowany strach prowadzi do paniki. Strach, jest więc jak najbardziej
uzasadniony, a nawet może być potrzebny, ponieważ dużo gorsze skutki może
sprowadzić jego brak i nie rozliczenie się z ryzykiem wiążącym się z postępującą
technologią. Nie znaczy to wcale, że człowiek powinien bać się każdej nowości
technicznej. Powyższe powinno być rozumiane jako sposób krytycznego myślenia,
skłaniający do próby zrozumienia podmiotu, zakomunikowania negatywów oraz
dojścia do konkluzji.
Czy technologia nas zniszczy? - Biorąc pod uwagę całokształt pracy, to
pytanie jest tak naprawdę uproszczeniem. Technologia nie może nic zniszczyć, bo
technologia nie jest żywa. To ludzie mogą zniszczyć sami siebie, za pomocą
technologii, a to czy tak się stanie zależy tylko od nich.

14
Bibliografia:
Teksty podmiotu:

15
L. Wittgenstein, Traktat logiczno-filozoficzny, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006
J. Verne ,Tajemnicza Wyspa, Wydawnictwo Psychoskok, 2018
G. H. Wells, Wehikuł Czasu, wyd. Vesper, 2021
S. Lem , Bajki Robotów, Wydawnictwo Literackie, 2012
D. O’Brannon, R. Shusett , Obcy – ósmy pasażer Nostromo, 20th Century Fox, 1979
S. Lisberger , Tron, Walt Disney Pictures, 1982
F. Herbert ,Diuna, wyd. Rebis, 2021
A. Sapkowski, Seria o Wiedźminie, tygodnik fantstyka, 1986
N. Stephenson , Zamieć, wyd. Zysk i S-ka, 1991
P. K. Dick, Blade Runner – Czy androidy śnią o elektrycznych owcach, wyd.
Proszyński i S-ka, 2005
G. Lucas, Star Wars, Lucasarts, 1977
J. Dukaj, Perfekcyjna Niedoskonałość, Wydawnictwo Literacki, 2008
Yuval Noah Harari, Homo Deus, Wydawnictwo Literackie, 2016
L. Lowry, Dawca, wyd. Galeria Książki, 2014
G. Orwell, Rok 1984, wyd. Rebis, 2022
R. Bradbury , 451 stopni Fahrenheita, wyd. Mag, 2018
L. Oliver, Delirium, wyd. Moondrive, 2022
M. Atwood, Oryks i Derkacz, cykl Maddadam, wyd. Proszyński i S-ka, 2017

Teksty przedmiotu:
J. Habermas, Technika I nauka jako ‘ideologia’, wyd. Czytelnik, Warszawa 1977
J. J. Rousseau, Rozprawa o naukach i sztukach, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1956
A Sikora, Spotkania z filozofią: Od Heraklita, do Husserla, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, 2009
B. Działoszyński, Cywilizacja. Szkice z dziejów pojęcia w XVIII i XIX wieku,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018
K. Czeczot, M Pospiszyl, Romantyczny Antykapitalizm, wyd. IBL, 2018
Encyklopedia PWN , Jońska filozofia przyrody, Wydawnictwo Naukowe PWN
H. Marcuse, O pewnych społecznych implikacjach współczesnej techniki, wyd.
Szkoła Frankfurcka, 1987
K. Piątek, Relacja pomiędzy techniką, a totalitaryzmem w teorii krytycznej
Herberta Marcusego, wyd. Uniwersytet Warmińsko – Mazurski w Olsztynie, 2018
H. Jonas, Zasada odpowiedzialności: etyka dla cywilizacji technologicznej, wyd.
Platan, 1996
Platon, Państwo, wyd. Etiuda, 2020

Źródła zewnętrzne:
16
Jońska filozofia przyrody - Encyklopedia PWN
The art of Moebius - baza IMDb, https://www.iamag.co/the-art-of-moebius/
ASE: Large-Scale Reusable Adversarial Skill Embeddings for Physically
Simulated Characters - https://nv-tlabs.github.io/ASE/
One-Shot Free-View Neural Talking-Head Synthesis for Video Conferencing -
https://nvlabs.github.io/face-vid2vid/
Robust Speech Recognition via Large-Scale Weak Supervision -
https://openai.com/blog/whisper/
Linus Tech Tips, I Can Die Now. – Intel Fab Tour!, YouTube, 2022 -
https://www.youtube.com/watch?v=2ehSCWoaOqQ
Veritasium, How Does a Quantum Computer Work?, YouTube, 2013 -
https://www.youtube.com/watch?v=g_IaVepNDT4
IBM Research , IBM Quantum computing - https://www.ibm.com/quantum
C. Nolan, Interstellar, Paramount Pictures, 2014
UpIsNotJump , Climate Change Is An Absolute Nightmare, YouTube, 2020 -
https://www.youtube.com/watch?v=uqwvf6R1_QY
Linus Tech Tips, I Have the Power of the Sun – New House Solar Install,
YouTube, 2022 - https://www.youtube.com/watch?v=hBYbodmCBUQ
Jean ‚Moebius‘ Giraud, baza IMDb, https://www.imdb.com/name/nm0320786/?
ref_=nm_mv_close, dostęp 18/11/2022
A. Ramesh, Hierarchical Text-Conditional Image Generation with CLIP Latents,
Cornell University, 2022

17