FIZ-145 / Fizik I

Doç. Dr. Mert ŞEKERCİ

2021-2022
Güz
 Hedefler
• Konular
Koordinat Sistemleri ve Vektörler, Bölüm - I

• İçerik
i. Koordinat sistemleri
ii. Vektörler
iii. Vektör analizi
iv. Bileşenlerle vektör cebri
Bir cismin doğadaki hareketini yorumlayabilmek için, bu hareketi meydana getiren etkilerin ne
olduğunun anlaşılması kadar hareketin uzay ve zaman cinsinden ifade edilebilmesi de son
derece önemlidir.

Klasik fizikte bir hareketin bu şekilde uzay ve zaman cinsinden ifade edildiği kısma
kinematik denir.

Kinematikte, hareketi inceleyebilmek için yer değiştirme, hız, zaman ve ivme gibi bazı fiziksel
niceliklerin tanımlanması gereklidir. Kinematiğin bu bölümüne girmeden önce, vektör ve
skaler gibi tanımları yapmamız daha yerinde olacaktır. Bu tanımları kavradıktan sonra
kinematik ile alakalı olan tüm fiziksel nicelikleri daha rahat tanımlayabilir ve yorumlayabiliriz.

Ama ilk olarak fizikte her olayı inceleyebileceğimiz referans sistemlerinin tanımlandığı
koordinat sistemlerini anlamamız gereklidir.
 Koordinat Sistemleri

Kinematikte bir cismin hareketini tanımlayabilmek için ilk olarak o cismin konumunu
matematiksel olarak ifade edebilmek gereklidir.

Bu durum fizikte sadece kinematikte değil, fiziğin tüm alt dallarında geçerlidir, yani fiziğin
tüm alt dallarında uzaydaki yerleşim düzeni ve o uzaydaki yerleşimin nerede
olduğuyla ilgilenilir.

Bu kurguyu yapabilmek için ise bir koordinat sisteminin tanımlanması gereklidir.

Bize öğretilen ilk koordinat sistemi ise, kartezyen koordinat sistemidir. Bu sistemde bir
cismin uzaydaki konumunu matematiksel olarak ifade edebilmek için yatay ve düşey
eksenlerin dik kesiştikleri noktayı ifade ederiz.
 İki boyutlu kartezyen koordinat sistemine bir örnek
soldaki görselde verilmiştir.

Şekilde gösterildiği gibi yatay çizgiye apsisler

ekseni (x ekseni), düşey çizgi ise ordinatlar
eksenidir (y ekseni) adı verilir.

x ekseni üzerindeki herhangi bir noktaya apsis adı

verilmişken, y ekseni üzerindeki herhangi bir nokta
ise ordinat olarak adlandırılır.
Ayrıca apsisler ve ordinatlar eksenlerinin birbirlerini kestikleri nokta da koordinat
sisteminin orijini olarak adlandırılır.

Kartezyen koordinat sistemine aynı zamanda dik koordinat sistemi de denir.

Yandaki şekilde ise kartezyen koordinat sistemi ve
ilgili eksenler gösterilmiştir.

Kartezyen koordinat sistemi apsis ve ordinatların

pozitif veya negatif olma durumuna göre dört
bölgeye ayrılmıştır. Bunlar;

i. hem apsisin hem de ordinatın pozitif olduğu

1. Bölge,
ii. apsisin negatif ve ordinatın pozitif olduğu 2.
bölge
iii. hem apsisin hem de ordinatın negatif olduğu
3. bölge
iv. apsisin pozitif ordinatın negatif olduğu 4.
bölge
Bölgelerin sıralamasına dikkat edilirse, bu sıralamanın saat yönünün
tersine olduğu görülebilir. Bu sayede bölgeler daha rahat
hatırlanabilir.
Kartezyen koordinat sisteminde bir noktanın
matematiksel olarak yerini belirtmek için noktanın adı
(apsis,ordinat) yani (x,y) notasyonu ile verilir.

Örnek olarak yandaki şekilde belirtilen noktaları

inceleyelim.

A (4,2) noktası: 4 apsisli ve 2 ordinatlı, 1. bölgede.

B (0,0) noktası: Orijinde.
C (-2,3) noktası: -2 apsisli ve 3 ordinatlı, 2. bölgede.
D (-4,0) noktası: -4 apsisli ve 0 ordinatlı, x ekseninde
E (-3,-4) noktası: -3 apsisli ve -4 ordinatlı, 3. bölgede.
F (0,-2) noktası: 0 apsisli ve -2 ordinatlı, y ekseninde
G (3,-3) noktası: -3 apsisli ve -3 ordinatlı, 4. bölgede.
Kartezyen koordinat sistemi bir yatay ve bir de düşey eksen barındırdığı için iki boyutta,
özellikle bu eksenlere herhangi bir anda paralel hareket eden bir cismin konumunu ifade
etmede oldukça kullanışlıdır.

Ancak cismin konumu zamanla bu iki dik eksene paralel olarak değişmeyebilir.

Bu durumda orijinden olan uzaklığı ve apsisler ekseni ile yapılan açıyı referans alan bir
diğer koordinat sistemi olan kutupsal koordinat sistemine geçmek daha kullanışlı
olacaktır.

Her iki koordinat sisteminde de cismin hareketini incelemek için iki dik eksenin
oluşturduğu düzlemde sınırlı kalmaktayız.
Yandaki şekilde bir noktanın kutupsal koordinatının temsili
verilmiştir. Kutupsal koordinat sisteminde 𝑟 orijinden (x,y)
kartezyen koordinatlarına sahip noktaya olan uzaklık ve 𝜃 pozitif
x ekseninden saat yönünün tersi yönünde ilerleyen açıdır.

Kartezyen koordinatların kutupsal koordinatlar cinsinden ifade

edilmek istenirse aşağıdaki denklemler elde edilir.

𝑥 = 𝑟 cos 𝜃
𝑦 = 𝑟 sin 𝜃

Benzer şekilde kutupsal koordinatlar da kartezyen koordinatlar

cinsinden ifade edilmek istenebilir. Bu durumda da aşağıdaki
denklemler kullanılacaktır.
𝑦
tan 𝜃 =
𝑥
𝑟= 𝑥2 + 𝑦2
 Vektörler
Bazı fiziksel nicelikler tanımlanırken sadece büyüklüğü ve bu büyüklüğün birimi ile ilgili bilgiye ihtiyaç
duyulur. Sıcaklık, kütle, zaman, enerji ve ısı bu niceliklere örnek olarak gösterilebilir.

Bu niceliklerin belirlenen değerleri sadece bir sayı ve birimden oluşur. Örneğin, kütlenizi ölçtüğünüzde (!
DİKKAT: Kütle ve ağırlık terimleri sıklıkla karıştırılır. Lütfen dikkat edin !) ölçüm sonucunu size 100 kg
olarak veren bir ölçü aleti size ihtiyaç duyduğunuz bilgiyi tamamen vermiştir; bir sayısal büyüklük ve bir
birim.
Bulunduğunuz odanın sıcaklığını ölçen yandaki şekildeki gösterilen termometreyi ele alalım. Bu
termometre sayesinde ortam sıcaklığını sayısal bir değer ve “C derecesi“ veya “F derecesi“
birimleri ile belirlemek mümkün olacaktır.

Kütle ve sıcaklığa ek olarak yoğunluk, yük, hacim, zaman gibi sadece bir sayı ve uygun bir birimle
tamamen belirlenen fiziksel niceliklere skaler denir.

Fizikte skaler bir büyüklük; yönü olmayan, uygun bir birime sahip tek bir sayı ile
tanımlanabilir.
 Vektörler

Skaler niceliklerin aksine, bazı fiziksel niceliklerin tanımlanması için ise genellikle bir sayı
ve birimden oluşan tanımın kullanılması yetersiz kalmaktadır.

Bu gibi niceliklerin tamamen tanımlanabilmesi için ölçü sayısı ve birimi ile doğrultusunun
ve yönünün de bilinmesi gerekir. Hız, ivme, kuvvet, moment, açısal momentum, açısal
hız, elektrik alan ve manyetik alan gibi nicelikler bu şekilde tanımlanırlar.

Tam olarak belirlenebilmesi için büyüklük ve birim bilgilerine ek olarak yön ve doğrultu
bilgisi de gerektiren niceliklere vektörel denir. Fizikte vektörel bir nicelik; yönü olan,
uygun bir birime sahip bir büyüklük ile tanımlanabilir.
Sağdaki şeklin a parçasında olduğu gibi, A noktasından
yola çıkarak önce kuzeye doğru 4 km, sonra doğuya
doğru 3 km gittiğinizi düşünün. Sizin kat ettiğiniz toplam
mesafe 7 km olmasına rağmen başlangıç konumu olan
A’ya göre varış konumunuz B’de iken sadece 5 km yer
değiştirmiş durumdasınızdır.

Sağdaki şeklin b parçasındaki durum da bir diğer örnek olabilir. Bu durumda, A noktasından B noktasına
giderken, uzayda istediğiniz gibi hareket ederek yolculuğunuzu tamamlayabilirsiniz. Ancak hareketiniz
tamamlandığında, toplam yer değiştirmeniz başlangıç ve varış noktaları olan A ile B arasındaki en kısa
mesafe kadar olacaktır.

Bu yüzden, alıştığımız toplamadan farklı bir şekilde toplanabilen bu tür büyüklükler için bir cebire gerek
duyarız. Bu farklılığın kaynağı, yer değiştirmenin hem büyüklük hem de yöne sahip oluşudur.
Hız ve yer değiştirmeden başka ivme, momentum ve kuvvet gibi nicelikler de vektöreldir.

Vektörleri göstermek için genellikle 𝐴, 𝐵 gibi üzerinde ok bulunan harfler kullanılır.

Skalerler ise normal harflerle 𝐴, 𝐵 gibi gösterilir.

Şekil ve vektör diyagramlarında, vektörler birer ok (⟶) ile gösterilirler.

Vektörün büyüklüğü ile okun uzunluğu orantılı çizilir ve okun yönü vektörün yönünü
gösterir.

Vektörün büyüklüğü ve yönü vardır ancak yeri yoktur.

Yani İstanbul’dan kuzeye doğru yapılan 4 km’lik yer değiştirme ile Ankara’dan kuzeye doğru yapılan 4 km’lik yer değiştirme aynı
vektörle gösterilir. O halde, şekiller üzerinde vektörler, büyüklük ve yönleri değiştirilmeden istenildiği gibi kaydırılabilirler.
 Vektörler ve Vektörel Toplam

Zaman, sıcaklık, kütle ve yoğunluk gibi bazı fiziksel nicelikler

birimi olan tek bir sayı ile tam olarak tanımlanabilir.

Ancak fizikte birçok önemli nicelik ayrıca belirli bir yöne sahiptir
ve bu nedenle sadece bir sayı ile tanımlanamaz.

Buna vereceğimiz basit bir örnek uçağın hareketidir. Bu

hareketi tam olarak tanımlamak için sadece uçağın hızını
bilmek yeterli olmaz. Gittiği yönü de bilmek durumundayız.
Uçak Chicago’dan New York’a gitmek için güneye değil doğuya
doğru uçmalıdır. Uçağın hızı ile gittiği yönü bir arada belirleyen
niceliğe ‘hız vektörü’ denir.

Bir fiziksel büyüklük tek bir sayı ile tanımlandığında ona skaler
nicelik adını veririz. Bunun tersine, bir vektörel nicelik hem
ne kadar veya ne derecede büyük olduğunu belirleyen bir
büyüklük hem de uzayda belirli bir yön özelliğine sahiptir.
Skaler niceliklerle yapılan hesaplarda normal aritmetik kuralları
geçerlidir.

Örneğin;

6 kg + 3 kg = 9 kg veya 4×2 s = 8 s gibi.

Ancak vektörlerin toplanması farklı bir işlem biçimi

gerektirir.
Yer değiştirme; bir noktanın konumunun
değişmesidir.

Burada nokta deyince bir parçacık ya da küçük

bir cismi anlıyoruz.

Yandaki şekilde 𝑃1 noktasından 𝑃2 noktasına

konum değişikliğini; 𝑃1’den 𝑃2’ye doğru çizilmiş
ve okun ucu 𝑃2’de olan bir çizgi ile gösteriyoruz.
Yandaki şekilde görüldüğü gibi, noktasal bir
parçacığın 𝐴 yer değiştirmesinden sonra ikinci bir
𝐵 yer değiştirmesi yaptığını düşünelim.

Şekilde gösterildiği gibi sonuçta bu parçacık

sanki ilk noktadan başlayan tek bir 𝐶 yer
değiştirmesi yapmıştır.
𝐶 ile gösterilen yer değiştirmeye 𝐴 ve 𝐵 yer değiştirmelerinin vektörel
toplamı veya bileşkesi denir. Bu ilişkiyi sembolik olarak aşağıdaki gibi
ifade ederiz.

𝐶 =𝐴+𝐵
Değişme özelliği: 𝐴 + 𝐵 = 𝐵 + 𝐴

Birleşme özelliği: 𝐴 + (𝐵 + 𝐶) = (𝐴 + 𝐵) + 𝐶
𝐴 ve 𝐵 vektörlerinin birbiriyle paralel oldukları durumda;

𝐶 nin büyüklüğü 𝐴 ve 𝐵 vektörlerinin büyüklüklerinin toplamına

eşit olur.
𝐶 = 𝐴 + 𝐵
Bunun tersine, vektörler anti-paralel durumda ise;

𝐶 nin büyüklüğü 𝐴 ve 𝐵 vektörlerinin büyüklüklerinin farkına eşit

olur.
𝐶 = 𝐴 − 𝐵
İkiden fazla vektörü toplamamız gerektiğinde, ilk olarak herhangi ikisinin vektör toplamı
bulunur, buna vektörel olarak üçüncünün değeri eklenir ve toplama bu şekilde devam
ettirilir.

Aşağıdaki şekilde 𝐴, 𝐵 ve 𝐶 vektörleri gösterilerek farklı yöntemlerle toplam vektörün elde

edilmesi açıklanmıştır.
 Vektörlerin Toplanmasında Analitik Yöntem

Bileşke vektörün büyüklüğü için kosinüs teoremi, vektörler arasındaki açı için ise sinüs teoremi kullanılır.

2 2 𝐴 𝑅
𝑅 = 𝐵 + 𝐴 − 2 𝐵 . 𝐴 . cos 180 − 𝛼 =
sin 𝛽 sin 180 − 𝛼
cos 180 − 𝛼 = − cos 𝛼
 Kaynakça
Bu ders materyalinin hazırlanmasında kullanılan kaynaklar aşağıda listelenmiştir. Basılı hallerine ulaşılamayan veya temin edilemeyen kitap kaynaklarına ve bu
kaynaklardaki içeriklere Süleyman Demirel Üniversitesi, Bilgi Merkezi, Tüm Veri Tabanları (A-Z) (http://kutuphane.sdu.edu.tr/tumveritabanlari) adresinde listelenmiş
olan Turcademy sitesi üzerinden kurum aboneliği ile erişilmiştir. İlgili kaynaklardan alınan içeriklerler sadece bu ders materyalinde kullanılmıştır.

- Fen ve Mühendislik için Fizik Cilt-I, R.A. Serway ve R.J. Beichner, (Çeviri Editörü: Prof. Dr. Kemal Çolakoğlu), 5. Baskıdan çeviri, Palme Yayıncılık 2002, Ankara
- Fiziğin Temelleri, David Halliday, Robert Resnick, Jearl Walker, (Çeviri Editörleri: Bülent G. Akınoğlu, H. Murat Alev), Palme Yayınevi.
1. kitap erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/PNc-xBjR, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
2. kitap erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/MtErHFGw, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
3. kitap erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/IbgSclM-, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
- Üniversiteler için Fizik, B. Karaoğlu, Seçkin Yayıncılık, 2015, Ankara. Erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/TlSbUPpf, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
- Üniversite Fiziği, Cilt-I, H. D. Young ve R. A. Freedman, (Çeviri Editörü: Prof. Dr. Hilmi Ünlü) 12. Baskı, Pearson Education Yayıncılık, 2009, Ankara.
- Fatma Çağla Akıncı, Gülfem Süsoy Doğan, 2020, Kişisel iletişim.
- Baki Akkuş, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Fizik 1 Ders Notları.
- Meslek Yüksek Okulları ve Yüksek Okullar İçin Fizik (Teknolojinin Bilimsel İlkeleri), İsmail Sarı, Kenan Büyüktaş, Seçkin Yayıncılık, 2016, Ankara.
Erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/XeBRSjUn, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
- Genel Fizik, Kemal Çolakoğlu, Palme Yayınevi, 2017. Erişim adresi: https://link.sdu.edu.tr/JBLSfzaa, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/mcLbpXyA, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/NEwez_CU, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/ft-dNMfy, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/gTnumYFp, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/yXQWMn_a, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
https://link.sdu.edu.tr/khVAeaKI, Erişim Tarihi: Eylül, 2020.
TEŞEKKÜRLER