1

KUANTUM KURAMININ MATEMAT

Necmi Budayc

NDEKLER
1 VEKTR UZAYLARI ve MATRSLER ..................................................................................................... 5
1.1 KLD GEOMETRS VE VEKTRLER ............................................................................................ 5
1.2 BAZ VEKTRLER VE BOYUT ........................................................................................................ 9
1.3 VEKTRLERN ORTONORMAL BAZDAK FADELER: .................................................................. 11
1.4 ARPIM ............................................................................................................................... 12
1.5 VEKTR ALT-UZAYLARI ............................................................................................................ 14
1.6 NORMALZASYON .................................................................................................................. 14
1.7 LNEER LEMCLER ................................................................................................................. 14
1.8 MATRISLER .............................................................................................................................. 15
1.9 TERS MATRSLER VE TEKLLK ................................................................................................... 17
1.10 DETERMNANT ...................................................................................................................... 19
1.11 TRANSPOZ ve ADJONT MATRSLER: ...................................................................................... 21
1.12 MATRSLER VE ARPIM ...................................................................................................... 22
1.13 BR LNEER LEMC OLARAK MATRS ..................................................................................... 22
1.14 Z-VEKTRLER VE Z-DEERLER: .......................................................................................... 23
1.15 Z-DEERLERN AKIMASI DURUMU................................................................................... 27
1.16 BAZ DETRME ................................................................................................................... 29
1.17 VEKTR UZAYLARININ TENSR ARPIMI ............................................................................... 30
1.18 SONSUZ BOYUTLU VEKTR UZAYLARI: ................................................................................... 32
1.19 BR VEKTR OLARAK FONKSYON .......................................................................................... 33
1.20 FONKSYON UZAYINDA BAZ VEKTRLER .............................................................................. 34
1.21 FONKSYON UZAYINDA LEMCLER ....................................................................................... 35
2 KUANTUM MEKAN .................................................................................................................... 38
2.1 BR KARA KUTU OLARAK MKRO-EVREN................................................................................... 38
2.2 DALGA FONKSYONU: ............................................................................................................. 38
2.3 KUANTUM MEKANNN TEMEL LKELER: .............................................................................. 39
2.4 KUANTUM MEKANNN VEKTR UZAYI VE FZKSEL UZAY ..................................................... 40
2.5 K BOYUTLU VEKTR UZAYINDA KUANTUM MEKAN: SPN (1/2) ......................................... 41
2.6 NTER LEMCLER ................................................................................................................ 45
2.7 GZLENRLER VE LEMCLER ................................................................................................. 47
2.7.1 Konum:............................................................................................................................. 47
2.7.2 Momentum: ..................................................................................................................... 49

3
2.7.3 Enerji: ............................................................................................................................... 51
2.7.4 Asal momentum:............................................................................................................ 52
2.8 NORMALZE EDLEMEYEN Z-FONKSYONLAR ......................................................................... 54
2.9 SPERPOZSYON ..................................................................................................................... 55
2.10 DOLANIK DURUMLAR (ENTANGLEMENT) ............................................................................... 56

GR
Her fizik kuram matematiksel bir at zerine kuruludur. Bu yalnzca fiziin, niceliin iin iine
girdii her bilim gibi, saylar kullanmasndan kaynaklanmaz. Daha nemlisi, her fiziksel
kavramn matematiksel bir karl olmas gerekir. Uzay, zaman, konum, enerji, ktle, hz gibi
fiziksel terimlerin her birinin bir matematiksel temsili vardr. Kuramlar deitike bu temsiller
de deiir. rnein, klasik fizikte uzaydaki konum 3 boyutlu bir vektrle temsil edilirken
grelilik kuramnda ise, zaman ile birleerek 4 boyutlu bir vektrle temsil edilmeye balad.
Kuantum kuramna geldiimizde yepyeni bir matematiksel kurguyla karlayoruz: Konum,
momentum, enerji gibi kavramlara artk birer ilemci (operatr) karlk gelmektedir.
Bir fizik kuramn matematiksel yaps ok nemlidir. Kuram anlamann en iyi yollarndan biri
bu yapy zmlemektir. Bu yap, kuramn hem yaln bir tasvirini verir hem de ileyii ve
ngrleri konusunda kesin bilgi salar. ou zaman fiziksel kavramlar ve formller zerinde
younlap denklemler zmekle urarken, bu matematiksel yap gzden kaabilir. Bu
metinde Kuantum kuramnn matematiksel yaps zerinde duracaz.
Kuantum kuram lineer bir kuramdr. zerine kurulu olduu temel matematik ise lineer cebir
ve vektr uzaylardr. Birinci blmde vektr uzaylar konu edilerek kuantum kuram iin
gerekli matematiksel aralar ilenmektedir. kinci blmde ise, kuantum kuramnn temel
aksiyomlar verilerek birinci blmdeki matematiin kuantum kuramnda nasl kullanld
aklanmaktadr.
Metinde standart bir kuantum mekanii kitabnda yer almayan konulara arlk verilirken, bu
kitaplarda oka ilenen konulara (Shrdinger denkleminin zmleri vb.) fazlaca yer
verilmemitir. Ayrca bu metin standart kuantum mekaniinin temel ilkeleriyle ilgilidir.
Rlativistik kuantum mekanii metnin kapsam dndadr.

1. VEKTR UZAYLARI ve MATRSLER

1.1. KLD GEOMETRS VE VEKTRLER
Vektr, ou kez kabaca bir yn ve bir bykl olan bir nicelik olarak tanmlanr. Her ne
kadar yn ve byklk kavramlar apak grnse de, her ikisi de matematiksel olarak daha
kesin bir ekilde tanmlanmaya muhtatrlar. nce yn kavramndan balayalm.
ki vektr toplarken biri, dierinin ucuna tanr. Baka bir deyile, ayn byklkte ve
yndeki bir vektr birinci vektrn ucundaki noktaya yerletirmek gerekir. Bir uzayn
deiik noktalarnda, ayn ynn hangisi olduuna karar vermek grnd kadar basit bir i
deildir. rnein dnya zerinde iki farkl noktadaki bat dorultusunu dnelim. Eer arada
boylam fark varsa bu iki dorultu aslnda birbirinden farkldr, tam zt dorultuda bile
olabilirler. Uzaydan bakldnda bu fark aka grlr. Dnyay gz nne almayp btn
ynleri uzayda tanmlarsak bu sorun ortadan kalkacakm gibi gelebilir. Oysa durum yle
deildir.

ekil 1: Bir vektrn dier bir noktaya tanmas

klidin nl paralel aksiyomuna gre, bir doruya dndaki bir noktadan yalnzca bir
paralel izilebilir. ki farkl noktadan izilen dorultular paralel iseler ayn yndedirler
diyebiliriz. Bylece bir noktadaki vektr, boyunu ve ynn koruyarak baka bir noktaya
tamak mmkn olur. klidin bu aksiyomunun geerli olduu uzaylarda vektrleri
tanmlamakta ve birbirleriyle toplamakta hibir sorun yoktur.
Ancak 18.yydan itibaren anlald ki, bu aksiyoma uymayan geometriler de mmkndr.
klid-d (non-Euclidean) geometrilerde bir noktaya dndaki bir noktadan birden fazla
paralel izilebilir veya hibir paralel izilemeyebilir. Bu durumda bir vektr baka bir
noktaya tamann doal bir yolu yoktur. klid d geometriler dz olmayan eri uzaylar
olarak dnebilirler. ekil 2 iki boyutlu bir eri uzay gstermektedir. Bu nedenle bu tr bir
geometriye sahip uzaylarda, uzayn tamamnda geerli olacak ekilde yn tanmlama olana
ortadan kalkar.

ekil 2: Bu iki izgi paralel mi?

Demek ki vektrleri eri yzeyler zerinde deil, dzlemler zerinde tanmlamak gerekir. Tek
boyutta dzlem yerini bir doruya, 3 boyutta ise dz hacime brakr1.
Dz uzaylar vektrler iin uygun bir zemin olutursalar da vektrleri tanmlamann en
ekonomik yolu deildir. Matematiksel tanmlar, son derece kesin olmak zorundadrlar.
Vektrlerin iki temel zellii vardr: 1) Ynleri deimeden boylar uzatlp ksaltlabilir. 2) ki
vektr birbirleriyle toplamak mmkndr. te vektr uzaylarnn matematiksel tanm bu iki
zellik zerinden yaplr. Bu zelliklere sahip matematiksel yaplar birer vektr olarak
adlandrlr. Birinci zellik bir vektrn say ile arplabilecei anlamna gelir. Vektr bir
sayyla arptmzda dorultusu ayn kalr, yalnzca bykl etkilenir 2. Vektrlerden
oluan uzaylara da vektr uzay denir. klid d uzaylar ikinci zellie sahip olmadklarndan
vektr uzay deildirler.
Tanm: Bir vektr uzay, zerinde toplama ve say ile arpma ilemleri yaplabilen
vektrlerden oluan bir kmedir. yle ki, eleman olan vektrlerin, saylarla arplmas veya
birbirleriyle toplanmas sonucu elde edilen btn vektrler de bu vektr uzaynn bir
elemandr.

Eri hacimler, yani eri boyutlu uzaylar da vardr, ancak bunlar grsel olarak canlandrmak mmkn
deildir. Bu insan zihninin snrllndan kaynaklanr. Unutulmamaldr ki, insan zihni de evrim sonucunda
gelimitir. Her ne kadar inanlmaz bir karmakla ve mthi yeteneklere sahipse de mkemmel olmaktan ok
uzaktr
2
Say deyince imdilik gerel saylar kastediyoruz ama aslnda btn bu tanmlarmz karmak saylar iin de
geerlidir. Karmak vektr uzaylarn tanmladktan itibaren, saydan kastmz karmak saylar olacak.

rnein ekil 3deki gibi bir yar dzlem ve zerinde tanmlanan

ile arptmzda elde dilen -

vektrn dnelim. -1

vektr bu yar dzlem zerinde deildir, o nedenle yar

3

dzlem bir vektr uzay olamaz .

ekil 3

Vektrleri saylarla arpp birbirleriyle toplama ilemine lineer kombinasyon denir. u ve v

vektrlerinin lineer kombinasyonlar, a,b birer say olmak zere:
au + bv
eklinde yazlabilen btn vektrlerdir.

, ,

(1.1)
eklinde N tane vektrn lineer

kombinasyonlar ise:
+

++

(1.2)

olur.
Tanmdan grlecei zere, vektrlerin btn lineer kombinasyonlar da ayn vektr uzaynn
bir elemandr.
Elimizde N tane vektr olsun. Bunlarn hibiri dierlerinin lineer kombinasyonu eklinde
yazlamyorsa, bu vektrler lineer bamszdr denir.
Lineer bamszlk nemli bir kavramdr. Vektrlerin lineer bamsz olmalar birbirlerinden
tretilemeyecekleri anlamna gelir. Eer lineer bamsz deillerse, en az biri dierlerinden
elde edilebilir; dolaysyla gereksizdir. rnein elinizde diyelim 4 bilinmeyenli 4 denklem
olsun. Bu denklemlerden biri dierlerinin toplam veya bir sayyla arplmasndan elde
edilebilirse bu denklem fazladan bir bilgi vermez. Aslnda elimizde 3 denklem var demektir.
Lineer bamsz olmama durumu buna karlk gelir.
3

Vektrleri italik kk harflerle, saylar normal harflerle, vektr uzaylarn ise kaln italik byk harflerle
gstereceiz. leride matrisleri tanmladmzda onlar da kaln normal harflerle gstereceiz.

imdi vektrlerin dier zellii olan byklk kavram zerinde duralm. Bir vektrn
byklne karar vermek iin vektr uzaynda bir lek belirlemek gerekir. Bir doru
paras sonsuz bir nokta denizidir. Herhangi iki noktas arasnda saylamaz sonsuzlukta nokta
bulunur. zerine bir lek koymadan iki nokta arasndaki mesafeden sz edilemez. Ayrca iki
vektrn birbirleriyle yapt ay belirlemek iin de matematiksel bir ara gerekir. rnein
iki vektrn birbirine dik olup olmadna karar vermek sanld kadar apak deildir.
Ne vektrlerin uzunluklar cetvel llebilir ne de dik olup olmadklar da gnye ile. Cetvel ve
gnye somut fiziksel aralardr. Somut fiziksel aralarla yaplan lmler olsa olsa
yaadmz fiziksel uzaya dair bilgiler verirler. Oysa matematik deneye deil manta dayanr.
Yaadmz fiziksel uzayla kendini snrlamaz; mantkla ina edilebilecek tm uzaylar
kefetmeyi konu edinir4.
Vektrlerin byklklerini ve aralarndaki ay lmeye olanak salayan matematiksel ara i
arpmdr (inner product). arpm iki vektr arasnda bir ilemdir ve skaler arpmn (veya
dier adyla nokta arpmn) genelletirilmi halidir. ki vektrn i arpm bir saydr. Bu say
bir gerel say olabilir veya daha genel olarak bir karmak say olabilir. Eer vektr uzaynda
tanml olan i arpm karmak say deerler alyorsa, vektr uzayna karmak vektr uzay,
yalnzca gerel say deerler alyorsa gerel vektr uzay denir. p ve q birer vektr olmak
zere i arpm
ile gsterilir. Kuantum mekanii karmak vektr uzaylar gerektirir, o
nedenle bu metin boyunca vektr uzay denildiinde karmak vektr uzaylar kastedilecektir.
Bir vektrn kendisiyle i arpm bykln karesini verir. Daha dorusu bir vektrn
bykl bu ekilde tanmlanr:
(1.3)
ki vektrn birbirine dik olduu da i arpmlarnn sfr olmasyla anlalr:
(1.4)
Genel olarak iki vektr arasndaki a
cos() =

(1.5)

eklinde tanmlanabilir.
arpm ile vektrlerin byklkleri ve diklikleri arasndaki banty yukardaki formllerle
vermi olsak da henz i arpm tanmlam deiliz. Bir vektr uzaynda deiik i arpmlar
tanmlamak olasdr; dolaysyla belli bir tek i arpm yoktur. ki vektr arasnda , sonucu bir
4

Ne ilgintir ki yine de, bilim tarihinde, tamamen mantkla kurulan matematiksel kavramlarn yaadmz
fiziksel uzayda bir karl olduunun sonradan aa kt bir ok rnek vardr.

say olan her ilem, eer aadaki koullar salyorsa bir i arpmdr. (

birer vektr, a

bir say olmak zere)

1.

(1.6)

2.

= a

(1.7)

3.
0;

4.
,

+
=0

(1.8)
p=0

(1.9)

nin kompleks say elenii demektir.

Drdnc koul olan denklem (1.9), vektrlerin byklklerinin negatif olamayacan,

bykl sfr olan tek vektrn ise 0 (sfr) vektr olduunu belirtir. Denklem (1.3) ve
(1.4)e gre bir vektrn byklnn sfr olmas ayn zamanda kendi kendine dik olmas
demektir -ki denklem (1.9) sfr vektr dnda bunun mmkn olmadn syler 5.
Demek ki vektrlerin bykl tanmlanan i arpma gre deimektedir. Bir i arpmn
ak ifadesini yazabilmek iin nce vektrleri saylarla ifade edebilmek gerekir. Bu da vektr
uzaynda baz vektrler tanmlayarak yaplr.
1.2. BAZ VEKTRLER VE BOYUT
Herhangi bir vektr uzaynda saylamayacak sonsuzlukta vektr bulunur. Bu vektrleri
birbirlerinden ayrmak iin her birini numaralandrmak yani saylarla ifade etmek gerekir.
Aslnda bir say dorusunun veya bir dzlem zerindeki koordinat eksenlerinin yapt i de
budur: Sonsuz saydaki noktann her birini bir say veya bir say ifti ile ifade ederek
numaralandrmak. Bir say dorusu tek boyutlu olduundan zerindeki her nokta bir say ile
ifade edilirken, dzlem iki boyutlu olduundan iki adet koordinat eksenine ihtiya vardr.
boyuta kldnda adet koordinat ekseni izilir ve her nokta say ile gsterilir.
Vektr uzaylarnda koordinat eksenlerinin yerini baz vektrler alr. Tek boyutlu bir uzay iin
bir tek baz vektr yeterliyken, iki boyutlu bir vektr uzay iin 2 baz vektr gerekir. Genel
olarak N boyutlu bir vektr uzaynda N adet baz vektr vardr.

Diferansiyel geometride i arpmn yerini metrik tensr alr. Metrik tensrler nc koula uymak zorunda
deildirler; vektrlerin kendi kendilerine dik veya byklklerinin negatif olabildii metrik tensrler tanmlamak
mmkndr. Grelilik kuramnda uzay-zamanlar zerinde tanmlanan metriklerbu trden metriklerdir. rnein,
uzay-zamanda Ik her zaman kendi kendine dik olan dorultularda hareket eder.

10

Lineer bamsz herhangi N adet vektr alalm. Bu N vektrn lineer kombinasyonlaryla

elde edilebilecek btn vektrler, N boyutlu bir vektr uzayn olutururlar. Buna bu
vektrlerin bu uzay germesi denir. Yani, N tane lineer bamsz vektrn gerdii uzay, N
boyutlu bir vektr uzaydr.
Tersinden sylersek, N boyutlu bir vektr uzayndaki her vektr, seilen herhangi N adet
lineer bamsz vektr cinsinden yazlabilir. Bu vektrlere baz vektrler denir. Baz vektrlere
, , ,
dersek, bu uzaydaki her vektr
+

++

(1.10)

eklinde ifade edilebilir. Bu lineer kombinasyon katsaylar, vektrleri saylarla ifade

etmekte kullanlr: Her vektre ( , ,
) eklinde N tane karmak say karlk
gelmektedir.
Baz vektr seimi keyfidir: Tek koul birbirlerinden lineer bamsz olmalardr. Farkl bir baz
seildiinde doal olarak (1.10)daki lineer kombinasyon katsaylar deieceinden vektrn
saysal ifadesi de deiecektir. (1.10)dan grlecei gibi, baz vektrlerin kendilerinin
ifadeleri
= (1, 0, ,0),
=(0, 1, ,0) eklinde olacaktr.
Vektrleri, katsaylarn yukardan aaya doru bir stun halinde dizerek gstereceiz. ( ,
,...,

) katsaylarndan oluan vektrn gsterimi:

(1.11)

Bir vektrn sayyla arpmnn ve iki vektrn toplamnn ifadelerini ak olarak yazarsak:

(1.12)

Somut rnekleri maksimum 3 boyutlu uzaylar zerinden verirken, yaptmz tanmlarda

boyut says N zerinde bir snrlama koymadk. Gerekten de 4 veya daha yksek boyutlu
vektr uzaylar tanmlamak mmkndr. rnein 4 boyutlu bir vektr uzay iin 4 tane lineer
bamsz vektr bulmak yeterlidir. Gerek fiziksel uzay boyutlu olduu iin, byle 4 tane

11

vektr gzmzde canlandrmak mmkn olmasa da, formal olarak ok boyutlu vektrler
tanmlamak ok kolaydr:

Her karmak say drtls, 4 boyutlu bir

vektrne karlk gelir. Bunlardan lineer

bamsz 4 tane bulmak da zor deildir. rnein,

(1.13)

vektrleri lineer bamszdrlar.

Lineer bamsz herhangi 4 vektr baz vektrler olarak seilebilirse de, baz vektrlerin
birbirlerine dik ve birim uzunlukta olmalar, ilemlerde ok byk kolaylklar salar.
Birbirine dik vektrlere ortogonal vektrler denir. Hem birbirlerine dik hem de birim
uzunlukta iseler ortonormal olarak adlandrlrlar.
Bundan sonraki blmlerde aksi belirtilmedike baz vektrlerin ortonormal seildiini
varsayacaz.
1.3. VEKTRLERN ORTONORMAL BAZDAK FADELER:
,

,,

vektrleri, N boyutlu bir vektr uzay iin ortonormal baz vektrler olsun.

Ortonormal olmalar nedeniyle bu baz vektrlerin birbirleriyle i arpmlar, aadaki eitlii

salar. (bkz. denklem (1.3) ve (1.4))
=
Sa tarafa Kronecker delta fonksiyonu denir ve
=
Herhangi bir vektr bu bazda yazldnda,

(1.14)
ile gsterilir:

(1.15)

12

=(

v=

++

(1.16)

soldan baz vektrlerle arparak an katsaylarn bulabiliriz:

=
=

+ . +
+

+ +

. +

+ +

Dolaysyla, bir v vektrnn ortonormal bir (

v=

,,

(1.17)

) bazndaki ifadesi:

(1.18)

olur. (1.16)y toplam eklinde ifade edersek:

v=

(1.19)

1.4. ARPIM
Vektrleri saylarla ifade ettikten sonra, i arpmlar ak ekilde yazmak artk mmkndr.
arpm koullarn (Denklem (1.6)-(1.8)) salayan farkl i arpmlar arasndan bir tanesi
daha zeldir ve zellikle fiizkte yaygn olarak kullanlr. Ortonormal bir bazda, p =

q=

olmak zere bu i arpm yledir:

(1.20)
veya daha ksa bir yazmla:

13

(1.21)
Vektrlerin gerel olmas durumunda bu i-arpm skaler arpma eit olur. Ayn zamanda,
bir vektr kendisiyle arpldnda Pisagor teoremini verir:

(1.22)
Pisagor teoremi, ancak i arpmn bu ekilde tanmland bir uzayda geerlidir. Gerek
fiziksel dnyada Pisagor teoreminin geerli olmas, fiziksel uzayda bu i arpm kullanmak
gerektiini gsterir. Ancak, klasik fizie gre Pisagor teoremi doru olsa da, genel grelilik
kuramna gre, ktleekim kuvveti uzay erilterek Pisagor teoreminde bir sapmaya yol aar.
Bu sapma dnya evresinde ok kk olduundan gzlemlemek ok zordur.
Standart kuantum mekaniinde geerli olan i arpm da (1.20) dir. Bu nedenle bu metin
boyunca i arpm deyince (1.20) kastedilecektir.
(1.20)nin geerli olduu gerel vektr uzaylarna klid uzay da denir.
rnek: ekildeki 2 boyutlu klid uzaynda her 4 vektr de birim uzunlukta ve
olsun.

ile

arasnda da 45 derecelik bir a olduunu varsayalm.

(1.5)e gre:

Denklem (1.17)ye gre bu drt vektrn (

=
( ,
==

) bazndaki ifadeleri ise:

=

) baznda ki ifadeleri yledir:

14

1.5. VEKTR ALT-UZAYLARI

Vektrlerin lineer kombinasyonlaryla elde edilebilecek btn vektrlerden oluan uzaya bu
vektrlerin gerdii uzay dendiinden ve N adet Lineer bamsz vektrn N boyutlu bir vektr
uzayn gerdiinden sz etmitik.
N boyutlu bir vektr uzaynda lineer bamsz herhangi m adet vektr seelim. m, Nden
byk olamaz. Eer m =N ise bu vektrlerin gerdii uzay, vektr uzaynn tamamdr. m < N
ise, gerdikleri uzay m boyutludur ve N boyutlu vektr uzaynn ierisinde kalr. Buna alt-uzay
denir: m vektrn gerdii vektr uzay, N boyutlu orijinal vektr uzaynn m boyutlu bir altuzaydr.
1.6. NORMALZASYON
Lineer sistemlerde, bir vektr bir denklemi salyorsa, onun bir sayyla arpm da salyordur.
Genel olarak ayn dorultudaki vektrler benzer davranrlar. Bu nedenle birok uygulamada,
bir dorultudaki tm vektrleri temsilen birim uzunluktaki bir tanesini almak yeterlidir.
Kuantum mekanii de birim uzunlukta vektrler zerine kuruludur. Bunu gz nnde
bulundurarak, genellikle altmz vektrleri birim uzunlukta seeceiz.
Birim uzunlukta olmayan vektrler, byklne blnerek birim vektr haline getirilebilir.
Buna normalizasyon denir. v herhangi bir vektr olmak zere,

(1.23)
vektr vnin normalize edilmi halidir: v ile ayn dorultuda ve birim uzunluktadr.

1.7. LNEER LEMCLER

Vektrler zerinde ileyen yeni bir matematiksel ara tanmlayacaz: lemci. arpm iki
vektr alp onlardan bir say elde ediyordu. lemci ise, bir vektr alp ondan yeni bir
vektr elde eder.
Vektrleri lineerliin matematii olarak adlandrmak yanl olmaz: Vektrlerle alrken her
ey lineer olmak durumundadr. Vektr uzayn tanmlarken lineer kombinasyonlardan yola
ktk. Denklem (1.7) i arpmlarn da lineer olduunu ifade eder. Vektrler zerinde i gren
ilemcilerin de yine lineer olanlaryla ilgileneceiz:
Tanm : Bir vektr uzaynda, her vektr baka bir vektre eleyen lineer ileme, lineer
ilemci denir.

15

Genel olarak, V bir vektr uzay, L bu vektr uzaynda bir lineer ilemci ise, her u, v V iin L
u koullar salar:

L [u] V

(1.24)

L [u +v ] = L [u] + L [v]

(1.25)

L [au] = a L [u]

(1.26)

Sonlu boyutlu vektr uzaylarnda lineer ilemciler matrislerle temsil edilirler. Bundan sonraki
birka blm matrislere ayracaz.

1.8. MATRISLER
Matrisi, dikdrtgen eklinde yerletirilmi saylar dizisi olarak tanmlayabiliriz. N tane satr ve
m tane stundan oluan matris (NxM) matris olarak adlandrlr:

Matrisin elemanlar karmak say deerli olabilir. Aksi belirtilmedike bundan sonra
yazdmz matrislerin elemanlarnn karmak say olduunu varsayacaz.

N boyutlu bir vektr uzay V' deki vektrleri, yukardaki

gsterimiyle dndmzde,

bunlarn ayn zamanda (N x 1) matrisler olarak ele alnabilecei aktr.

Matrisler zerinde toplama ve arpma ilemleri tanmldr. ki matrisin toplanabilmesi iin
satr ve stn saylarnn ayn olmas gerekir. Toplam matris de bir (N x M) matristir. A ve B (N
x M) matrisler olmak zere, An elemanlarn
, Bnin elemanlarn
ile gsterirsek
(A+B) matrisinin elemanlar
=
Veya ak yazmyla:

(1.27)

16

A+B =

(1.28)

Bir matrisle bir saynn arplmas demek, o saynn her elemanyla tek tek arplmas
anlamna gelir:

(1.29)

Matrislerin birbirleriyle arpm daha farkl bir ekilde tanmlanr. ncelikle iki matrisin
arplabilmesi iin birincinin stun says ile ikincinin satr says ayn olmaldr. Bir (N x M)
matris ile (M x K) matris arplabilir; ortaya kan matris ise bir (N x K) matristir.
A ( N x M), B (M x K) matris olmak zere AB yle tanmlanr:

rnek:, A =

, B=

(1.30)

olsun.

AB, (2 x 3)(3 x 2) (2 x 2) matristir.

BA ise (3 x 2)(2 x 3) (3 x 3) matris olur.

AB =

= 11 + 00 + 2(-2) = -3 ;

= 11 + 01 + 20 = 1

= 01 + (-1)0 + 1(-2) = -2 ;

= 01 + (-1)1 + 10 = -1

Benzer ekilde hesaplanarak BA =

bulunur.

Bundan sonraki analizlerde bizi ilgilendiren matrisler yalnzca kare matrisler ve vektrler
olacak. Matris dediimizde (N x N) matrisi kastedeceiz; (N x 1) matrislerden ise vektr
olarak sz edeceiz.

17

Matris arpm birleme zelliine sahip olmakla birlikte deime zelliine sahip deildir. A,
B, C birer matris olmak zere,
(AB)C = A(BC)

(1.31)

AB = B A

(1.32)

eitlii geerlidir. Oysa,

eitlii her zaman doru deildir. Eer iki matris bu eitlii salyorlarsa sradeiimli
matrisler denir. (AB) (B A) matrisine bu iki matrisin sradeiimi denir ve yle gsterilir:
(1.33)

[A, B] = (AB) (B A)
Sradeiimli matrislerin sradeiimleri doal olarak sfrdr.
rnek : A =

, B=

(AB) (B A) =

(AC) (C A) =

(BC) (C B) =

=0

,C=

olsun.

B ile C sradeiimlidir. [A, B] =

, [A, C] =

dir.

1.9. TERS MATRSLER VE TEKLLK

Kegenleri 1lerden dier elemanlar ise sfrlardan oluan matris birim matristir ve I ile
gsterilir.

I=

(1.34)

Her matrisin I ile arpm kendisidir.

AI = IA = I.
ki matris arasnda

(1.35)

18

AB = I

(1.36)

denklemi salanyorsa B matrisi Ann tersidir denir ve B =

eklinde gsterilir.

B matrisi Ann tersi ise Ada Bnin tersidir.

Her matrisin tersi yoktur; tersi olmayan matrislere tekil matrisler denir.
AX = C

(1.37)

eklinde bir matris denkleminde, Xin zlebilmesi iin A matrisinin tekil olmamas gerekir.
Her iki taraf da soldan
ile arparsak
AX =
IX =

(1.38)
C

X=

(1.39)

Birim matris gibi, sfr matrisi ve sfr vektr de tanmlanabilir. Sfr matrisi 0, btn
elemanlar sfr olan matristir. Sfr vektr 0 da btn elemanlar sfr olan vektrdr.

; 0=

0=

(1.40)

Her matrisin 0 ile arpm sfrdr.

A0 = 0

(1.41)

Au = 0

(1.42)

Eer A tekil deilse,

denklemini salayan 0dan farkl bir u vektr bulunamaz:

Au = 0

A u =

u=0

(1.43)

Eer u vektr 0 deilse, (1.42) Ann tekil olmasn gerektirir.

Ayn ekilde, A tekil deilse
Au = Av

(1.44)

19

denklemini salayan birbirinden farkl u ve v vektrleri bulunamaz:

Au = Av

A(u-v) = 0

uv=0

(1.45)

A matrisi tekil deilse, Ax = v denkleminin zm:

Ax = v

x=

(1.46)

Bir matrisin bir sayyla arplmas

cA = cIA

(1.47)

eklinde yazlabilir. Bylece rnein AX = cX denkleminini

AX - cIX = 0

(A - cI)X = 0

(1.48)

yazarak zmek mmkn olur.

Bir (N x N) matrisi, yan yana yazlm N tane vektr olarak dnebiliriz. Bir matrisin tekil
olmamasnn koulu bu N tane vektrn lineer bamsz olmasdr. Byle bakldnda tekil
olmayan bir matris, lineer bamsz N tane vektr temsil eder, dolaysyla da N boyutlu
vektr uzay iin bir baz vektrler seti oluturur. Bir matrisin tekil olmas yukardaki
zelliklerinden dolay istenmeyen bir durumdur. alacamz matrisler tekil olmayan
matrisler olacak.
1.10.

DETERMNANT

Bir matrisin tekil olmamas iin matrisi oluturan vektrlerin lineer bamsz olmas
gerektiini syledik. Bir matrisi oluturan vektrlerin lineer baml olup olmadn nasl
anlayabiliriz? Bu bilgiyi determinant ilemi verir. Bir matrisin determinant bir saydr ve
Det(A) ile gsterilir.
Matris tekil ise determinant sfr, deilse sfrdan farkldr.
Tekil bir (2 x2) matris dnelim:
A=
Matrisi oluturan vektrler lineer baml olacana gre,
gerekir. Bu nedenle

vektr

nin bir kat olmas

20

(1.49)
olduundan, matrisin tekil olmas iin
=

=0

(1.50)

olmaldr.
Bu ifade bir (2 x2) matrisin determinant olarak tanmlanr.
Det(A) =

(1.51)

Bir matrisin determinantn, kendisini oluturan vektrlerin ne kadar lineer bamsz

olduunun bir ls olarak dnebiliriz. Determinant sfr ise vektrler birbirlerinden lineer
bamsz deildirler. Determinant arttka vektrler birbirlerinden ayrlmaya balam
demektir. klid uzaynda, iki tane birim vektrden oluan (2x2)lik matrisin determinant,
vektrler arasndaki a ise,
Det(A) = sin

(1.52)

olur. Vektrlerin dorultusu birbirlerinden ayrldka determinantn mutlak deeri artar, dik
olduklarnda maksimum olur.
(2 x 2) matrisler iin determinantn grece sade bir ifadesi olmasna ramen matrisin boyutu
arttka determinant hesab karmaklar. Determinant hesab iin nce bir matrisin
minorunu tanmlayalm. Minor, matristen bir satr ve bir stun eksilterek elde edilen
kltlm matrisin determinantdr. ninci satr ve minci stun eksiltildiyse, (n,m) minoru
denir
eklinde gsterilir.
(N x N) lik bir A matrisin determinant hesab iin nce matrisin stunlarndan
(vektrlerinden) biri seilir. Hangi stunun seildiinin bir nemi yoktur, determinant hep
ayn kar. Diyelim seilen knc stun olsun. Determinant forml yledir:
Det(A)=
rnek: A =

(1.53)

matrisinin determinantn hesaplayalm. 1. Stunu seersek:

Det(A) = (-1)(1+1)A11M11 + (-1)(2+1) A21M21 + (-1)(3+1) A31M31 = 1M11 -3M21 + 2M31

M11 = det(

) = -3 ; M21 = det(

) = -1; M31 = det(

) = -2;

21

Det(A) = -4.
Determinant, bir matrisin tersini bulmak iin de kullanlr. Bir matrisin tersini bulmak iin
eitli yntemler olsa da, zellikle byk matrisler sz konusu olduunda basit bir yolu
yoktur. Determinant ve Minorlar kullanlarak, ters matrisin her bir eleman tek tek
hesaplanabilir.

1.11.

(1.54)

TRANSPOZ ve ADJONT MATRSLER:

Bir matrisin transpoz'u satr ve stunlarn yer deitirilmesiyle elde edilir. Bir baka deyile
diagonal etrafnda ayna simetriine eittir. A matrisinin transpozu
A matrisinin n'inci satr ve m'inci stununa karlk gelen elemann

ile gsterilir.
ile gsterirsek :

(1.55)

Matris arpmnda srann nemli olduunu grmtk. ki matrisin arpmnn transpozu

alndnda matrisler yer deitirir:

(1.56)

Karmak say deerli matrislerde, bir matrisin elemanlarnn elenii alnarak elde edilen
matrise de elenik matris denir ve

ile gsterilir.
=

(1.57)

(Karmak saylarn zerindeki dz izgi, saynn eleniini ifade eder.)

Transpozu alnrken ayn zamanda matrisin elemanlarnn elenii de alnyorsa buna
matrisin adjointi denir ve

ile gsterilir6.
=

(1.58)

Adjointi kendisine eit olan matrislere kendine-adjoint veya fizikte daha yaygn adyla
Hermitik matrisler denir:
6

Adjoint matrisler frizik kitaplarnda daha ok

ile gsterilirler.

22

Tanm: Bir A matrisi

=A

(1.59)

koulunu salyorsa Hermitik (veya kendine adjoint) matris ad verilir. Bu matrisler kuantum
mekaniinde ok nemli yer tutarlar.
Matrislerin arpmn adjointi de transpozda olduu gibidir:

1.12.

(1.60)

MATRSLER VE ARPIM

Vektrleri tek stundan oluan matrisler olarak dndmze gre vektrlerin birbirleriyle
arpmn da matris arpm eklinde yazmak en uygunudur. Yalnz iki matrisin arplabilmesi
iin birincinin stun says ile ikincinin satr saysnn eit olmas gerekir. ki vektr arasnda
dorudan matris arpm, her ikisi de (n x 1) olduklarndan, boyut uyumazl nedeniyle
yaplamaz. Ancak birinci vektrn adjointi alnrsa (1 x n) haline gelir ve boyut uyumazl
ortadan kalkar. stelik sonu (1.20) deki i arpm formlne eit olur.
p ve q iki vektr olmak zere i arpmlarnn matris arpm olarak ifadesi yledir
=

1.13.

(1.61)

BR LNEER LEMC OLARAK MATRS

Bir matrisle bir vektr arpldnda sonu yine bir vektrdr. Elbette arplabilmeleri iin
boyutlar ayn olmal, yani matris (N x N) ise vektr de N boyutlu olmal. yleyse matrisleri,
bir vektrden yeni bir vektr elde eden ilemciler olarak dnebiliriz. Bu ilemci ayn
zamanda lineerdir nk matris arpmnn zellii nedeniyle:
A(au)=a(Au)

(1.62)

A(u +v) = Au + Av

(1.63)

Sonlu boyutlu bir vektr uzaynda, lineer ilemciler matris olarak yazlabilirler. Ancak ileride
tanmlayacamz sonsuz boyutlu vektr uzaylarnda lineer ilemcileri matrisle eklinde ifade
etmek mmkn olmayabilir.

23

Matrislerde olduu gibi, lineer ilemcilerin de Adjointi tanmlanabilir, ve adjointi kendisiyle

ayn olan Lineer ilemcilere hermitik ilemciler ad verilir. Sonsuz boyutlu vektr uzaylarnda
lineer ilemcileri matris eklinde yazlamad iin adjointleri ak olarak grlemez ve
hermitik olup olmadklarn hemen anlalmaz. Bunun yerine, hermitik ilemcilerin i
arpmla ilgili bir zelliini kullanmak gerekir. (1.58), (1.59) ve (1.60) kullanlarak, hermitik
matrislerde i arpmn u zellii olduu kolayca grlebilir:
=
=

v =

v =

(1.64)
v =

Benzer ekilde, bir ilemci, her u, v vektr iin

=

(1.65)

eitliini salyorsa Hermitik ilemcidir.

1.14.

Z-VEKTRLER VE Z-DEERLER:

Lineer ilemci, her vektr bir dier vektre eler. Acaba ilemci tarafndan yine kendine
elenen vektrler bulabilir miyiz? Bu sadece istisnai durumlarda mmkndr. Ancak ilemci
tarafndan tam olarak kendine olmasa da, kendisiyle ayn dorulta baka bir vektre elenen
zel vektrler mevcuttur. Bunlara ilemcinin z-vektrleri denir.
Yani, herhangi bir karmak say olmak zere

L [u+ = u

(1.66)

denklemini salayan u vektrleri ilemcinin z-vektrleridir. saysna da, o z-vektrlere

karlk gelen z-deer ad verilir.
Tekil olmayan matrisler de, vektrler zerinde birer lineer ilemci olduklarndan
Au = u

(1.67)

denklemini salayan u vektrleri bulmak mmkndr. Bu vektrler matrisin z-vektrleridir.

(N x N) matris iin bu z-vektrlerden lineer bamsz olan tam N tane vardr. Bu denklemde
ki da u z-vektrne karlk gelen z-deerdir.
Matrislerin z-vektr ve z-deerleri bulmak iin yle bir yol izlenebilir:
Au = u

(1.68)

24

Au - Iu = 0
(A - I)u = 0
Det(A - I) = 0

(1.69)

Son satr, (A - I) matrisi tekil olaca iin determinatnn sfr olduunu ifade eder. Bu son
denkleme karakteristik denklem denir. Karakteristik denklemden zlebilir. (N x N)
matrisin karakteristik denklemi ninci dereceden bir polinom denklemidir ve N tane kk
vardr. Bu N tane nn her biri z-deer denkleminde yerine konarak karlk gelen zvektrler bulunur. Bunu yaparken, z-vektrn N tane eleman olduu halde, bizim elimizde
(n-1) tane denklem olacak. nk (A - I) matrisi tekil olduu iin, elimizdeki N denklemden
biri dierlerinin tekrarndan ibarettir. Bu nedenle z-deer denklemi, z-vektrleri tam
olarak belirlemez; bir katsayya kadar belirler. Bunun nedeni, bir z-vektrn herhangi bir
sayyla arpmnn da ayn z-deer denklemini salamasdr. Dolaysyla z-vektrlerin btn
katlar da birer z-vektrdr. Metnin bundan sonrasnda z-vektr dendiinde bunlar
arasndan yalnzca birim uzunlukta olan kastedeceiz.
Hermitik matrislerin z-vektrleri ve z-deerleri nemli zellikler gsterirler. Bu
matrislerde:
1. Kendileri karmak say deerli bile olsalar btn z-deerleri her zaman gereldir.
2. Farkl z-deerlere karlk gelen z-vektrleri her zaman birbirlerine diktir.
Bu iki zellii kantlayalm:
A bir hermitik matris olsun. Au = u eitliinde her iki tarafn adjointi alndnda:

elde edilir.

Her iki taraf sadan u ile arparsak, sol taraf:

u =

Au =

u =

(1.70)

olur. Sa tarafla eitlendiinde z-deerlerin gerel olduu kantlanm olur:

u = u

hermitik A matrisinin iki tane z-vektr ve

=
,

(1.71)

bunlara karlk gelen z-deerler

olsun.
=
arpmn tanm gerei, sol taraf ayn zamanda:

(1.72)

25

=
=

(1.73)

olduundan,
=

i arpmlar sfr olduundan

ve

(1.74)
=0

(1.75)

diktir.

Kuantum mekaniinde kullanlan ilemci-matrisler hermitiktir. Bunun nedeni, hermitik

matrislerin yukardaki iki zellie sahip olmasyla sk skya ilikilidir. zellikle z-deerlerin
gerel olmas, kuantum mekaniinde z-deerlere yklenen anlam nedeniyle ok nemlidir.
ki matrisin z-vektrleri ortak olabilir mi, olursa ne zaman olabilir? ki matris ancak
sradeiimli iseler z-vektrlerini ortak olur. u, A matrisinin bir z-vektr, B de A ile
sradeiimli bir matris olsun.
A(B ) = (AB) = BA = B = (B )

(1.76)

Demek ki (Bu) vektr de Ann ayn z-deere karlk gelen bir z-vektrdr. Bu ancak
(Bu) vektr unun bir kat ise mmkn olacandan,
Bu = au

(1.77)

olur. Yani, u ayn zamanda Bnin de z-vektrdr. Ancak A ile Bnin uya karlk gelen zdeerleri ayn olmaz zorunda deildir.
u vektr hem Ann hem de Bnin bir z-vektr ise,
ABu = BAu
olaca kolayca grlr. Sradeiimli olmayan A, B matrisleri iin AB BA olduundan, bu
mmkn deildir. Dolaysyla sradeiimli olmayan matrislerin z-vektrleri ortak olamaz.
Bu ayn zamanda kuantum kuramndaki belirsizlik ilkesinin altnda yatan matematiksel
nedendir.
z-vektrleri ve z-deerleri biliniyorsa, matrisin kendisi bulunabilir. Yani ayn z-deer ve
z-vektrlere sahip birden fazla matris yoktur. Bir A matrisinin z-vektrleri , , , ,

26

z-deerleri de srasyla

,,

olsun. z-vektrlerin yan yana dizilmesinden oluan

matrise V, z-deerlerin kegenlere yerletirilmesinden olan matrise de diyelim:

V=
(1.78)

A, V ve arasnda, matris arpmn tanmndan yola karak, aadaki bantnn varln

grmek zor deildir:
AV =

(1.79)

Dolaysyla

A=

(1.80)

olur.

rnek: z-vektrleri

ve

z-deerleri de

=1,

= 2 olan matrisi

bulalm:
V=

A=

N boyutlu vektr uzaynda, N tane baz vektre ihtiyacmz vard. (N x N) matrislerin de N tane zvektr olduuna gre, z-vektrleri baz vektrlere eit olan zel matrisler bulunabilir. Bu matrisleri
belirlemek iin z-deerleri ni de bilmek gerekir. z-deerler de baz vektrlerin numarasna eit olan
matrisi bulalm: Yani: =1, = 2, , = N. z-vektrler ise baz vektrlerdir:

(1.81)

27

z-deerler de ksaca yle ifade edilebilirler:

= n;

n = 1, 2, ,N

(1.82)

Bu zel matrise N diyelim. Denklem (1.78) i kullanarak:

N=

(1.83)

veya
= n

(1.84)

bulunur.

1.15.

Z-DEERLERN AKIMASI DURUMU

Birim matris I nn z-vektrlerini ele aldmzda ilgin bir durumla karllarz: Her vektrn
birim vektrle arpm kendisi olduundan btn birim vektrler birer z-vektrdr. Oysa
imdiye dek N boyutlu bir matrisin yalnzca N tane z-vektr olduunu grmtk. stelik I
bir hermitik matris olduundan z-vektrlerinin birbirine dik olas gerek miyor muydu? Dik
vektrler lineer bamsz olduklarndan, N boyutlu bir uzayda birbirine dik en ok N tane
vektr bulunabilir. Peki nasl oluyor da birbirine dik olsun olmasn btn birim vektrler birim
matrisin birer z-vektr olabiliyorlar?
Bu sorunun yantnn ipular Hermitik matrisler iin sylediimiz Farkl z-deerlere karlk
gelen z-vektrleri her zaman birbirlerine diktir ifadesinde gizlidir. Yani ancak farkl zdeerlere karlk gelen z-vektrler birbirlerine diktirler. z-deerlerin akmas
durumunda diklik koulu ortadan kalkar
N boyutlu bir matrisin N tane z-deeri vard. Bu N adet z-deer, Ninci dereceden bir
denklem olan (1.69)un zmnden elde ediliyordu. Oysa (1.69) denkleminin baz kkleri
birbirleriyle akabilir. Bu durumda, akan z-deerlere karlk gelen z-vektrler
birbirlerine dik olmak zorunda deildir.
Normalde, herhangi iki z-deere iki tane z-vektr karlk gelecektir ve bu iki z-vektr iki
boyutlu bir alt-uzay gerecektir. Eer bu iki z-deer akrsa, gerdikleri uzay ayn kalr, ancak
bu alt-uzaydaki her birim vektr bir z-vektr olur. Genel olarak, m adet z-deer akrsa,
m boyutlu alt-uzayn eleman olan tm birim vektrler bu z-deerin birer z-vektr olurlar.
Bu alt uzaydaki tm vektrler, dier z-deerlerin z-vektrlerine diktir.

28

Birim matrise geri dnersek, (1.69) zldnde, birim matrisin z-deerlerinin akt ve
tm z-deerlerinin 1 olduu grlr. O nedenle btn birim vektrler birer z-vektrdr.
Bir baka rnek olarak, z-deerlerden ikisinin akt bir (3 x 3) hermitik matris dnelim:
1 = 2 3 olsun. z-vektrlere srasyla u1, u2 ve u3 dersek, u3n u1 ve u2 ye dik olacan
biliyoruz. Ancak u1 ve u2 arasnda byle bir art yok. u3e dik olan btn vektrler 2 boyutlu
bir alt-uzay olutururlar. Bu alt-uzayn tm birim vektrleri z-deeri 1 olan birer zvektrdr.
rnek:
A=

matrisinin z-vektrlerini bulalm.

Det(A - I) = 0

(2-)((3-)2-1) = 0

1 = 2 =2; 3 = 4 ; u3 =

u1= u2 =

. Uygun bir ekilde normalize edildiinde u1= u2 =

bulunur.

ekilde u3 e dik olan mavi renkli dzlem zerinde kalan her birim vektr 2 z-deerine
karlk gelen bir z-vektrdr.

u3

ekil 4

29

z-deerlerin akmas, z-vektr kmesinin birden genilemesine neden olur. N boyutlu bir
vektr uzaynda z-deerler akmyorken yalnzca N tane z vektr vardr, oysa herhangi
bir akma durumunda durumunda sonsuz tane z-vektr olur. Ancak z-deerlerin
akmad durumun aksine bunlar lineer bamsz deildir. Sonuta bu sonsuz z-vektr
arasndan birbirlerine lineer bamsz olan yine yalnzca N tanedir.
1.16.

BAZ DETRME

Ayn vektrn deiik bazlardaki yazmnn farkl olduunu biliyoruz. Bir vektrn herhangi
bir bazdaki ifadesini denklem (1.18) de vermitik. vektrnn kullanmakta olduumuz
bazdaki yazm
( ,

,,

1 ise,

baz deitirdildiinde yeni bazdaki yazm

nin ne olacan bulalm.

) yeni baz vektrlerin kullanmakta olduumuz bazdaki ifadeleri olsunlar. Bu N

adet baz vektr yanyana dizerek oluturulan matrise (baz deiim matrisi) U diyelim.
Denklem (1.18) U matris cinsinden u ekilde yazlabilir:
2

= U*

(1.85)

Yukardaki denklemin sa taraf aldnda her bir satrnn (1.18)in sa tarafndaki satrlara
eit olduu grlebilir.
Baz deitirildiinde vektrlerin byklkleri deimez:
=

(1.86)

Daha genel olarak, iki vektr arasndaki iliki baz deiiminden etkilenmez. Dolaysyla iki
vektrn i arpm da ayn kalr. w ikinci bir vektr olmak zere:
=

(1.87)

eitlii btn baz deiimlerinde geerlidir. (1.85)i (1.87)te yerine koyarsak:

=

(1.88)

(1.89)
(1.90)
(1.91)

Grld gibi baz deiim matrislerinin tersleri her zaman adjointlerine eittir. Bu tr
matrislere niter matris denir.

30

Vektrlerin baz deiiminden nasl etkilendiklerini grdkten sonra (denklem (1.85)), imdi
matrislerin baz deiiminde nasl etkilendiklerini grelim. Bir matrisin birinci bazdaki yazm
A1 , ikinci bazdaki yazm A2 olsun. Eer bu matris v vektrn wya gnderiyorsa, bunun
birinci ve ikinci bazlardaki yazm:

(1.92)

(1.93)

eklindedir. (1.85) ve (1.91)i kullanarak:

*
U*

1
1

U*
U*

(1.94)

Son eitlik tm vektrler iin geerli olduundan:

U* =
=

1.17.

(1.95)

(1.96)

VEKTR UZAYLARININ TENSR ARPIMI

ki farkl vektr uzaynn birletirmenin bir yolu bu iki uzayn tensr arpm uzayn
oluturmaktr. H1 ve H2 iki vektr uzay ise, arpm uzay H1 H2 ile gsterilir. arpm uzaynn
her bir eleman, birinci ve ikinci uzaydan birer eleman ierir:
H1 H2,

H1,

H2)

(1.97)

arpm uzay da bir vektr uzay olduundan, eleman olan vektrleri ifade edebilmek iin
baz vektrleri tanmlamak gerekir. N boyutlu H1de seilen bir bazn vektrleri , , ,
olsun. Ayn ekilde M boyutlu H2de seilen bir bazn vektrleri

,,

olsun.

H1H2nin baz vektrleri, birinci eleman H1in baz vektrlerinden biri, ikinci eleman ise
H2nin baz vektrlerinden biri olacak ekilde tensr arpmlarndan oluur. Yani
eklindedir. H1H2nin NxM tane baz vektr vardr. Dolaysyla arpm uzayda herhangi bir
vektr bu baz vektrlerin lineer kombinasyonu olarak

31

(1.98)
biiminde ifade edilebilir. H1 veya H2de farkl bir baz seildiinde doal olarak H1H2nin
vektrleri yukardaki ifadeye gre yeni baz vektrler cinsinden yazlabilir.
arpm uzaylarda ilemciler de yine her iki uzaydaki ilemcilerin arpm eklinde tanmlanr.
A1 ve A2 srasyla H1 veya H2de tanml birer ilemci iseler, A1 A2 de H1H2 arpm
uzaynda tanml bir ilemcidir. A1 A2 ilemcisi, herhangi bir
vektrne u ekilde
etkir:
(A1 A2)(

= (A1

A2

(1.99)

A1 ilemcisini H1H2 uzayndaki bir vektre uygulamann yolu, ikinci uzaydaki birim ilemciyle
arpmn almaktr. Bu ekilde elde edilen A1 I2 ilemcisi arpm uzaydaki bir vektre
uygulandnda:
(A1 I2)(

= (A1

(I1 A2)(

(A2

(1.100)

Benzer ekilde:
)

(1.101)

arpm uzaylarnda i arpm da her bir uzaydaki i arpmlar kullanlarak tanmlanabilir:

=

(1.102)

Denklemin sa tarafnda i arpm parantezlerindeki 1,2 indisleri srasyla birinci ve ikinci

uzaydaki i arpmlar ifade eder.
1.18.

SONSUZ BOYUTLU VEKTR UZAYLARI:

Her ne kadar gzmzde canlandramasak da, 3'ten yksek boyutlu vektr uzaylar
tanmlayabileceimizi grdk: Tek yapmamz gereken, boyutlu uzayda her vektr iin 3
say gerekirken imdi N tane sayy yanyana getirmektir: ( , , ..., ) eklinde N tane say,
N boyutlu bir vektre karlk geliyordu. Aslna bakarsanz N'in sonlu olmas gibi bir
kstlamaya da gerek yok: Dizileri anmsayalm: a[n] eklinde gsterilen bir dizi, her doal say
n iin bir gerel saynn karlk geldii sonsuz tane saydan olumaktayd. Bu durumda her
diziyi sonsuz boyutlu bir vektr olarak dnebiliriz. Her pozitif tamsay n bir boyuta karlk
gelir. a[1], vektrn birinci boyuttaki bileeni, a*n+ ise ninci boyuttaki bileenidir.

32

2 boyutlu vektr:

N boyutlu vektr:

Sonsuz boyutlu vektr:

rnein a[n] =

dizisi,

eklinde sonsuz boyutlu bir vektr olarak dnlebilir.

Sonsuz boyutlu vektrleri tanmlarken dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta, bu
vektrlerin sonsuz tane bileeni olduu iin byklnn sonsuza gidebilme olasldr.
rnein yukardaki a[n] =
1+(

)+(

)+(

dizisine karlk gelen vektrn byklnn karesi:

) + .

eklinde bir seri toplamna eittir ve sonludur. Oysa rnein a[n] =

dizisine karlk

gelen vektrn bykl sonlu deildir. Bykl sonlu olmayan vektrlerle almak bir
ok bakmdan sorunludur. rnein bykl sonlu olmayan 2 vektrn i arpm da sonlu
olmayabilir. Bu durumda vektrlerin herhangi bir bazda ifade edilmesi de mmkn olmaz
nk bunun iin kullandmz denklem (1.18) i arpmlardan oluur. Oysa vektrlerin baz
vektrler cinsinden ifade edilebilmesi elzemdir.

33

Bu tr vektrleri dlamak iin, sonsuz boyutlu uzaylarda alrken kendimizi bykl

sonlu olan vektrlerle snrlayacaz. Sonlu byklkte vektrlerden oluan vektr uzay bir
hilbert uzaydr7.
a[n] ve b[n] gibi sonsuz serilere karlk gelen iki vektrn i arpm, sonlu boyutlu
vektrlerin i arpmna benzer ekilde tanmlanr:
=

(1.103)

Sonsuz boyutlu uzay iin baz vektrlerin says da sonsuz olacaktr. Baz vektrlerin ifadesi,
aynen sonlu boyutta olduu gibi:

biimindedir. Yani, kinci baz vektr

(1.104)

nin elemanlar ksaca,

[n] =

(1.105)

eklinde ifade edilebilir.

1.19.

BR VEKTR OLARAK FONKSYON

Doal saylar sonsuz olmakla birlikte sonsuzluun da dereceleri var. rnein, doal saylarn
sonsuzluu "saylabilir" bir sonsuzluk iken, gerel saylarn sonsuzluu "saylamaz" bir
sonsuzluktur.
Peki boyut says tamsaylar deil de gerel saylar kadar sonsuz olan vektrler de
tanmlayabilir miyiz? Evet... Bir nceki blmde, n bir doal say olmak zere her n bir boyuta
karlk geliyordu. Tek yapmamz gereken, doal say n yerine gerel say x koymak: Byle
dnnce x bir gerel say olmak zere, her xe bir say karlk gelmeli. Herhangi bir f(x)
fonksiyonu tam da bu deil midir?

Eksiksiz (complete) kompleks vektr uzaylarna Hilbert uzay denir. Bykl sonlu vektrlerden oluan her
vektr uzay eksiksizdir, dolaysyla da Hilbert uzaydr. Hilbert uzaynn ayrntlarna girmeyeceiz.

34

Bylece, her fonksiyon bir vektr olarak dnlebilir. Her gerel say x de bu vektrn bir
boyutuna karlk gelir. f(x) fonsiyonu byle bakldnda saylamaz sonsuzlukta boyuta sahip
bir vektrdr.
Peki f(x) eklindeki bu fonksiyon-vektrlerde i arpm nasl tanmlamak gerekir? Integralin
seri toplamlarnn limit hali olduunu gz nne alrsak, (1.83)deki toplama ileminin yerini
integrale brakacan tahmin edebiliriz:
=
olduuna gre, f(x) ve g(x) fonksiyonlarnn i arpmn
=

(1.106)

eklinde tanmlamak doaldr.

Burada da yine yalnzca bykl sonlu olan, yani:
=

<

(1.107)

olan fonksiyonlar vektr uzaymzn bir eleman olacaktr. Bu koulu salayan fonksiyonlara
karesi entegre edilebilir (square integrable) da denir. Karesi entegre edilebilir fonksiyonlar
normalize edilebilir, yani 1e eit oalcak ekilde byklkleri ayarlanabilir. Normalize
edilebilir fonksiyonlardan oluan vektr uzay bir hilbert uzaydr.
(1.85)deki integralin sonlu olabilmesi iin x iin f(x) 0 olmaldr.
Kuantum mekaniinde dalga fonksiyonlarn bu ekilde birer vektr olarak ele alacaz.
Bykl sonlu olan kompleks deerli fonksiyonlardan oluan bir vektr uzaynda
alacaz. Daha nce grdmz sonlu boyutlu veya saylabilir sonsuzlukta boyuta sahip
vektr uzaylarndan ayrmak iin bu uzay ksaca fonksiyon uzay olarak adlandralm.
Fonksiyon uzaynda dier vektr uzaynda yaptmz analizleri yapabilmek iin bu uzayda da
baz vektrleri, lineer ilemcileri, bu ilemcilerin z-deer ve z-vektrlerini bulmamz
gerekiyor. Artk vektrler birer fonksiyon olduuna gre baz vektr ve z-vektr yerine baz
fonksiyon ve z-fonksiyon diyebiliriz.
1.20.

FONKSYON UZAYINDA BAZ VEKTRLER

Vektr uzaylarnda baz vektrler (1.81) ile, veya sonsuz boyutta (1.104)- (1.105) ile ifade
ediliyordu. Fonksiyon uzaynda baz vektrleri bulmak iin, (1.104)n reel saylardaki
karln dnelim. Tamsay nin yerini reel say x almal. kinci baz vektr [n], ancak n = k
iin sfrdan farkl deere sahipti. Reel saylara bunu tercme edersek, knc baz fonksiyon

35

(x)in deeri x k iin hep sfr olmal. Bu kez artk k tamsay deil bir reel saydr, nk
fonksiyon uzaynda reel say kadar boyut olduundan, reel say kadar baz vektr olacaktr.
(1.104)den farkl olarak, x = k iin

(x)in deerinin 1 olmas i grmez, sonsuz olmaldr.

(x) =
koullarn salayan bir fonksiyon bulmalyz. Dirac delta fonksiyonu (x-x0) byle bir
fonksiyondur:
(x-k) =

(1.108)

Baz vektrleri bulmu gibi grnyoruz, ancak burada bir eksik var; x = kda nasl bir sonsuza
gidi olduunu da tanmlamak gerek. Bu eksii (x-k)nin u zellii tamamlar:

(1.109)
Yani

), altnda kalan alan 1 olacak ekilde tanmlanr 8.

Sonu olarak fonksiyon uzaynda baz fonksiyonlar unlardr:

(x) = (x-k)

1.21.

(1.110)

FONKSYON UZAYINDA LEMCLER

Sonlu boyutlu vektrler iin matrisler bir lineer ilemci grevi gryordu. Fonksiyon uzaynda
matris yazma olanamz yok. Matrislerin yerini tutacak lineer ilemciler bulmamz gerekiyor.
Lineer ilemcilerin salamas gereken koullar denklem (1.24)-(1.26)da tanmlanmt.
Fonksiyon uzayna H dersek, lineer ilemciler aadaki koullar salamallar:
f(x) H

L [f(x)] H

(1.111)

Dirac delta fonksiyonu aslnda matematiksel olarak bir fonksiyon tanmna tam olarak uymaz. Gevek anlamda
fonksiyon olarak adlandrlsa da, tam olarak sylemek gerekirse bir fonksiyon deil bir dalmdr.

36

L [f(x) + g(x)] = L [f(x)] + L [g(x)]

(1.112)

L [af(x)] = aL [f(x)]

(1.113)

Bu koullar salayan deiik ilemciler bulmak mmkndr. rnein xin herhangi bir
fonksiyonu ile arpma ilemi bir lineer ilemcidir. A(x), xin bir fonksiyonu ise,

L [f(x)] = A(x) f(x)

(1.114)

eklinde tanmlanan ilemcinin (1.111) -(1.113) koullarna uyduunu grebiliriz. Bu

ilemcinin hermitik olmas iin (1.64)e gre:

Grld gibi ancak

(1.115)

(1.116)

(1.117)

gerel deerli bir fonksiyonsa (1.114) hermitiktir.

Trev ve integral lineer ilemlerdir. Bu nedenle foksiyonlar uzerinde trev alma ilemi de, bir
lineer ilemciye karlk gelir. Ancak her trev alma ilemi Hermitik bir ilemci deildir.

L [f(x)] = c f(x)

(1.118)

eklinde bir trev ilemcisini ele alalm. Bu ilemcinin hermitik olmas koulu
=

(1.119)

ancak a bir gerel say olmaz zere, c = ia olmas durumunda salanr9 (i =

=
=

Ksmi integrasyon uygularsak:

x iin f(x) = 0 olduundan ilk terim sfrdr.

).

37

L [f(x)] = ia f(x)

(1.120)

hermitik bir ilemcidir.

Fonksiyonlar zerinde etkiyen ilemcilerin de z-vektrleri ve z-deerleri vardr. (1.114) ve
(1.120) ilemcilerinin z-fonksiyonlar bulunabilir. Bunu bir sonraki blmde yapacaz.
Ancak bu z-fonksiyonlar normalize edilemezler. Buna ramen baz olarak kullanlabilirler ve
istediimiz analizleri yapmaya elverilidirler.

==
Hermitik olmas iin c = -

c = ia (a bir gerel say)

38

2. KUANTUM MEKAN
2.1. BR KARA KUTU OLARAK MKRO-EVREN
Kuantum mekaniinin temel zellii, dorudan alglayamayacamz kadar kk nesneleri
konu edinmesidir. Atomlar, ne dorudan gzle grebiliriz, ne de hareketlerini izleyebiliriz.
Bu nedenle kuantum mekaniinin geerli olduu blge tam bir kara kutu gibidir. Bu kara
kutuya mikro-evren diyeceiz. Kuantum kuramnn yapmaya alt ey, deyim yerindeyse,
bu kara kutu dndan yaplan bir takm lmlerle, kutunun iindekiler hakknda bilgi sahibi
olmaya almaktan ibarettir. Mikro-evren hakknda elde ettiimiz btn veriler ancak bu
dolayl lmler sonucudur.
Ne yazk ki bu dolayl lmler bize arzu ettiimiz her bilgiyi veremiyor. O nedenle de klasik
fizikte kullandmz her kavramn kuantum kuramnda bir karln bulamamaktayz. Klasik
fizikte cisimler uzay-zamanda belli bir yrnge izlerler. Bunun sonucu olarak da her cismin,
herhangi bir anda konumu, hz, ivmesi, hacmi, momentumu, asal momentumu, enerjisi
vardr. Mikroevren kara kutusu ierisindeki cisimler iin ise ayn eyi syleyemiyoruz: Bu
zelliklerin bazlar atomlar iin hi tanml deildir, bazlar ise tek bana tanml olmakla
birlikte, bir dieriyle ayn anda tanmlanamamaktadr (mesela konum ve momentum gibi).
Kuantum kuramnda bir zelliin tanml olmas iin, kara kutu zerinde yaptmz deneylerle
lebilmemiz gerekiyor. Yoksa hi ulaamadmz ve hakknda hibir ey syleyemediimiz
bir zelliin varlndan sz etmek ok anlaml olmayabilir. Dahas, klasik fizikte var olan
btn zelliklerin kendilerini gzleyemesek bile mikro-evrende de var olduu varsaym
deney sonularyla elimektedir.
Mikro-evrende llebilen zelliklere, gzlemle ulalabilir olmalarndan yola karak
gzlenir (ing. observable) ad verilir. Konum, momentum, asal momentum, enerji gibi
zellikler, mikro-evrende de llebilir zelliklerdir, dolaysyla hepsi birer gzlenirdir. te
yandan klasik fizikte anlaml olan her zellii mikro-evrende gzlemek mmkn
olmamaktadr. Bunun tersine, mikro-evrende, klasik fizikte karl olmayan spin diye yeni
bir zellik tanmlayabilmekte ve lebilmekteyiz. Spin de bir gzlenirdir.
Kuantum mekanii yaparken, yalnzca gzlenirlerle alacaz. Gzlenir olmayan fiziksel
zelliklerle ilgilenmeyeceiz.
2.2. DALGA FONKSYONU:
Kara kutu iindeki atomlara dair bilmeyi umduumuz her eye ulaamadmz sylemitik.
Bu bilemediimiz eyler kuantum kuramnn yetersizliinden mi kaynaklanyor, yoksa mikroevrende bunlar zaten tanml m deiller tartmas, son yllarda yaplan deneylerle artk

39

sonuca balanmtr diyebiliriz: Bu zellikler mikro-evrende tanml deildirler. Atomlar

kafamzda canlandrdmz gibi uzayda hareket eden minnack kreler deildirler. Mikroevren kafamzda canlandrabileceimiz bir ey deildir. (Kanmca, bunu evrim srecinde
gelien insan zihninin doal bir yetersizlii olarak grmek en makul bak asdr.)
Mikro-evrene dair umduumuz her eyi bilemiyorsak, bilebildiimiz eyler nelerdir? Mikroevrene dair bilebileceimiz her ey dalga fonksiyonu veya durum vektr adn verdiimiz
yeni bir kavramda gizlidir. Dalga fonksiyonu ve durum vektr kavramlar znde ayn eye
karlk gelirler. Vektr uzaylarn anlatrken, fonksiyonlarn da birer vektr olarak
grlebileceinden sz etmitik. Sonlu boyutlu uzaylarda alrken, vektr uzaynn
elemanlar gerel say deerli fonksiyon deil, birer sonlu boyutlu vektr olduklarndan, dalga
fonksiyonu yerine durum vektr terimi daha yaygn kullanlr. Bu metin boyunca her iki
terim birbiriyle eanlaml olarak kullanlacaktr10.
Dalga fonksiyonunun klasik fizikte bir karl yoktur. Dalga fonksiyonunun kendisi bir
gzlenir deildir; bir sistemin dalga fonksiyonunu "lemeyiz. Dalga fonksiyonunu ancak
kuantum kuramnn denklemleriyle (rnein Schrdinger denklemiyle) zebiliriz. Veya
yaplan bir deneyin sonucundan yola karak kuantum mekaniinin yasalar araclyla
karsayabiliriz.
Dalga fonksiyonunun kendisi bir gzlenir deildir ama gzlenirlerin deerlerine dair bilgiyi
barndrr. Bir sistemin dalga fonksiyonunu bulursak, o sistemin olas konum, momentum,
enerji deerlerini biliyoruz demektir. Bu cmledeki olas szc nemlidir: Dalga
fonksiyonu bize gzlenirlerin kesin deerlerini deil olas deerlerini verir. Kuantum
mekaniine belirsizlii sokan da ite bu durumdur.
Btn bu saydklarmz nasl olup bitmektedir? Bunun iin kuantum kuramnn matematiksel
yapsn bilmek gerekir. yi bir lineer cebir bilgisiyle kuantum mekaniinin ileyiini anlamak
hi de zor deildir. lk blmde gerekli lineer cebir bilgisini sunmutuk. imdi bunu kuantum
mekaniinde nasl kullandmz grelim.

2.3. KUANTUM MEKANNN TEMEL LKELER:

Kuantum mekaniinin prensipleri syle zetlenebilir.
A1. Bir kuantum sisteminin dalga fonksiyonlar bir vektr uzayndaki birim uzunlukta
vektrlere karlk gelirler. Olas btn dalga fonksiyonlar bu vektr uzaynn (Hilbert
uzay) tamamn olutururlar.

10

Dalga fonksiyonu, durum vektrnn konum bazndaki ifadesi olarak daha dar bir anlamda da
kullanlmaktadr. Biz burada kullanlan bazdan bamsz olarak geni anlamyla kullanacaz.

40

A2. Her gzlenire, bu dalga fonksiyonlar zerinde ileyen Hermitik bir ilemci karlk
gelir.
A3. Bir kuantum sisteminde bir gzlenirin llmesi sonucunda elde edilecek deer ancak
o gzlenire ait ilemcinin z-deerlerinden biri olabilir.11
A4. Dalga fonksiyonu, her bir gzlenirin lm sonucunda hangi z-deerin kacana
dair bir olaslk dalm verir.
A5. Bu olaslk dalm yle bulunur: Gzlenirler hermitik ilemcilerle temsil
edildiinden, bu ilemcilerin z-vektrleri birbirine diktir ve Hilbert uzay iin bir baz
olutururlar. Dalga fonksiyonu bu baza gre ifade edilerek her z-vektre karlk
gelen katsaylar bulunur. Bu katsaynn mutlak deer karesi o z-vektre karlk gelen
z-deerin kma olasldr.
A6. Bir gzlenirin llmesi dalga fonksiyonunu deitirir: Yeni dalga fonksiyonu, llen
deer hangi z-deer ise, ona karlk gelen z-vektrdr.
Bir kuantum sisteminin zmek iin, ncelikle gzlenirlerinin ilemcileri yazlr (A2). Sonra bu
ilemcinin z-fonksiyonlar ve z-deerleri bulunur. En nemli basamak budur. Elde edilen
z-deerler, lm sonucunda elde edilmesi muhtemel deerlerdir (A3). z-fonksiyonlar ise
lm sonucunda yeni dalga fonksiyonunun ne olacan verir (A6). Daha sonra herhangi bir
dalga fonksiyonu bu z-fonksiyonlarn oluturduu baz da ifade edilir (A5). Bylece dalga
fonksiyonu bilinen bir sistemde, sz konusu gzlenirin lm sonucunda hangi z-deerin
kacana dair olaslk dalm bulunur (A4, A5). Kuantum kuram bu olaslklarda fazlasn
vermediinden, olaslk dalmn bulmak, gelebileceimiz son noktaya gelmek anlamna
gelir.
2.4. KUANTUM MEKANNN VEKTR UZAYI VE FZKSEL UZAY
Kuantum mekaniinde konum, momentum, asal momentum en yaygn kullanlan
gzlenirler arasndadr. Klasik fizikten biliyoruz ki, bunlar birer vektrel byklktr.
Rlativistik olmayan fizikte, fiziksel uzay, 3 boyutlu bir vektr uzay olarak ele alnr. Konum,
momentum, asal momentum gibi vektrel byklkler de bu uzayda birer vektrdrler.
Her birinin x, y, ve z bileenleri vardr.
Fiziksel uzay temsil eden bu boyutlu vektr uzay ile, kuantum mekaniinde kullandmz
vektr uzaylarn birbirlerine kartrmamak gerekir. Kuantum mekaniindeki vektr uzaylar
sonsuz boyutludur ve bu uzaydaki her bir vektr bir dalga fonksiyonuna karlk gelir. Dalga
fonksiyonu ise deney sonularna dair ihtimallerin bilgisini tar, fiziksel uzaydaki vektrlerle
bir ilgisi yoktur. Spin gibi baz gzlenirler sonlu boyutta uzaylarda allabilir. (rnein
elektron, proton, ntron gibi atomu oluturan paracklarn spini iin 2 boyutlu bir vektr

11

Blm 2.8de greceimiz gibi z-deerlerin ayrk olmamas durumunda bu aksiyomda bir dzeltmeye gitmek
gerekecek.

41

uzay yeterlidir. Bir sonraki blmde spin zerinden kuantum mekaniinin nasl ilediini
rnekleyeceiz.)
2.5. K BOYUTLU VEKTR UZAYINDA KUANTUM MEKAN: SPN
Kuantum mekaniinin en basit uygulamas spindir. Spin konusunu asal momentum
blmnde daha ayrntl olarak ele alacaz. imdilik, elektron, proton gibi spine sahip
paracklarn spin matrislerine kuantum mekaniinin yukardaki kurallarn uygulayacaz.
Spin bir tr asal momentumdur. Asal momentum dnme hareketinden kaynaklanr v 3
boyutlu fiziksel uzayda vektrel bir byklktr. Asal momentumun yn, dnme
eksenidir. Spin, vektr olmas nedeniyle x, y ve z bileenleri cinsinde ifade edilebilir:
S=

(2.1)

Bir elektronun herhangi bir dorultudaki spini lldnde, sonu ya (

kar. Arada bir deer kmas olas deildir.
ayndr. A3 ilkesine gre,
-(

) ya da -(

den hangisi llrse llsn durum

nin her birini temsile eden matrisin z-deerleri (

) ve

) olacaktr. Dolaysyla 2 z-deeri vardr; vektr uzay da 2 boyutlu olmaldr. Spin

bileenlerini temsil eden matrisler de (2 x 2) matrisler olacaktr.

Spini yalnzca (

) ya da -(

) olabilen paracklara spin paracklar denir. ou kez

yazlmadan ksaca , ve (-) denir. Yani bir paracn spininin olduu sylendiinde
olduu anlamna gelir. Elektron, proton, ntron, ntrino gibi paracklar spinlidirler.
Spin 1 olan bir parack ise 3 deer alabilir: -, 0 ve (veya ksaca -1, 0 ve 1). rnein foton
spin 1 paracktr. Spin, teorik olarak 0 dahil tamsay veya buuklu pozitif deerler alabilir.
Bir spin paracn alabilecei alabilecei yalnzca 2 deer olmas, klasik fizikte hi
karlamadmz trden, kuantum kuramna zg bir durumdur. Aslnda kuantum kuramna
adn veren de bu kuantumluluk halidir. Klasik fizikte her ey bir sreklilik iindedir, oysa
kuantum kuramnda baz gzlenirler yalnzca ayrk(discete) deerler alabilmektedir. Spin
de bunlardan biridir.
Spin bileenleri

, Pauli spin matrisleri

cinsinden yle ifade edilir:

(2.2)

42

Pauli spin matrisleri unlardr:

birini

yerine genellikle

ile alacaz.

(2.3)

ye gemek iin bunlarn her

ile arpmak yeterlidir.

Her 3 matris de olmas gerektii gibi hermitiktir. Aslnda bu yazm,

olarak kullanlmasna karlk gelir. Birazdan grlecei gibi,

nin z-vektrlerinin baz

nin z-vektrlerinin,

ve

olmas bunun iaretidir.

nce bu matrislerin z-vektrlerini ve z-deerlerini bulalm.

iin:

u = u
u -

u = 0
(2.4)

det

=0

- 1 = 0; = 1

= 1,

= -1

Bu z-deerlere karlk gelen z-vektrler bulalm.

= 1

(2.5)

Normalize edersek:
=
Benzer ekilde ikinci z-vektr

(2.6)

43

(2.7)

olarak bulunur.
Ayn ilemleri

ve

iin yinelersek, onlarn da z-deerlerinin 1 ve -1 olduunu grrz.

iin:
= 1,

= -1,

(2.8)

iin:
= 1,

=
(2.9)

= -1,

bulunur.
rnein, spin dalga fonksiyonu v =

olan bir elektronun spinlerini ltmzde elde

edeceimiz sonularn ne olacana bakalm:

x ynndeki spin lmnn sonucunda ne elde ederiz? A3e gre: z-deerleri 1 ve -1
olduundan ya 1, ya da -1 sonucu kacaktr. Her birinin olasln bulalm.
A5e gre nce dalgafonksiyonunu
v=

in z-vektrlerini baz alarak ifade edelim:

;

=
v=

(2.10)

(2.11)

44

A5e gre lm sonucunun 1 kma olasl

ve -1 kma olasl

dir. Bu dalga

fonksiyonuna sahip bir elektronun spininin x bileeni lldnde, sonu yzde elli ihtimalle
1, yzde elli ihtimalle -1 kacaktr.
A6ya gre, Eer lm sonucu 1 karsa, yeni dalga fonksiyonu =

, -1 karsa

olacaktr.
imdi x yerine y ynnde lm yaparsak ne olacana bakalm:
v=

=
v=

(2.12)

y ynnde spin lm de, aynen x ynnde olduu gibi, yzde elli 1, yzde elli -1 sonucu
verecektir.
Son olarak z ynnde lm yaparsak ne olacana bakalm:
v=

;
v=

(2.13)

= 1

Grdmz gibi z ynndeki lm kesin olarak 1 sonucunu verecektir. -1 verme olasl

sfrdr.
Sonu olarak dalga fonksiyonu

olan bir elektronun z ynndeki spininin 1 olduu kesin

demektir. x ve y ynndeki spinleri ise tam olarak belirsizdir; her iki olas deerin kma
olasl da yzde ellidir nk. Peki, z ynnde spinini lmeden nce x ynndeki spinini
lersek ne olur?
A6ye gre dalga fonksiyonu deiecektir; ya =

ya da

olacaktr. O zaman z

ynnde yaplacak lmn artk kesin olarak 1 vereceini syleyemeyeceiz. Diyelim x

45

lmnn sonucu 1 km olsun. Yeni dalga fonksiyonu

olacaktr. z lmnn

sonucu ise:
v=

;
v=

;
+

(2.14)

Yani artk z lmnn sonucu belirsizleerek 1 ve -1 kma olasl eitlenecektir.

Demek ki nce x ynnde yaplan lm dier ynlerde yaplan lmn sonucunu
etkilemektedir. spinin hem x, hem de y ynndek bileenlerin ayn anda bilemiyoruz. x
ynndekini kesin olarak bilinirse y ve z ynlerdeki bileenleri belirsizlemekte, ayn ekilde y
veya z ynndekini bilinirse dier ynlerdekiler belirsizlemektedir.
Bunun nedeni, spinin x, y ve z ynlerdeki bileenlerinin her birinin z-vektrlerinin
birbirinden farkl olmasdr. Eer herhangi ikisinin z-vektrleri ayn olsayd, birini
ltmzde ortaya kan yeni dalga fonksiyonu dierinin de z-vektr olacakt.
Dolaysyla dierini ltmzde de yzde yz olaslkla o z-vektre karlk gelen z-deeri
bulacaktk.

2.6. NTER LEMCLER

Baz vektrler vektr uzayndaki vektrleri ifade etmekte kullanlrlar, ancak unutulmamaldr
ki, vektrler bir baz olmadan da vardrlar. Vektr uzaynda bir i arpm tanmlanm olduu
srece, bu vektrlerin byklkleri ve iki vektr arasndaki a, bir baz olmadan da zaten
bellidir. Bu nedenle kullanlan bazdan bamszdrlar. Vektrlerin deiik bazlardaki ifadeleri
farkl olsa da, byklleri ve iki vektrn dik olup olmadklar her bazda ayn kar. Her
ikisinin hesab da i arpma dayanr. Baz deitiinde iki vektrn i arpm ayn kalr.
Eer bir ilemci, baz deiiminde olduu gibi, vektrlerin i arpmn koruyorsa niter bir
ilemcidir denir: niter ilemcileri genel olarak U ile gstereceiz: Her u, v vektr iin
=
Buradan Unun salamas gereken koul bulunabilir:

(2.15)
, adjoint ilemci olmak zere:

46

=
=

(2.16)
=I

Demek ki bir ilemcinin niter olmas iin adjointi ile tersi ayn olmaldr.
Aynen saylar gibi, ilemcilerinde fonksiyonlar hesaplanabilir. rnein bir ilemcinin karesi:
=
= [ [ ]]

(2.17)

anlamna gelir. An de benzer ekilde hesaplanr. Polinom olmayan fonksiyonlar iinse seri
almlarndan yararlanlabilir: rnein
=

(2.18)

(2.19)

alm ilemciler iin kullanldnda:

elde edilir.
Her hermitik ilemci A iin

ilemcisinin niter olacan grebiliriz:

olduundan

nn tersi

=1=I

dr. Ayn zamanda

=

ayn zamanda

(2.20)

nn adjointidir. Dolaysyla

(2.21)
niterdir. niter ilemciler, A bir

hermitik ilemci olmak zere,

U=
eklinde ifade edilebilir. niter matrisleri momentum, enerji, asal momentum gibi
gzlenirlerin ilemcilerini saptarken kullanacaz.

(2.22)

47

2.7. GZLENRLER VE LEMCLER

Spin dndaki dier gzlenirler iin geerli vektr uzay, blm 1.19da szn ettiimiz
fonksiyon uzaydr. Bu uzayn eleman olan vektrleri -yani dalga fonksiyonlarn- (x) ile
gsterelim. Buradaki x deikeni herhangi bir reel say deikendir. Dalga fonksiyonlarn
yazarken, bildiimiz fiziksel uzay koordinatlarn deiken olarak kullanrsak, bu durumda x
uzay koordinatn yani konumu temsil eder. Ancak buna mecbur deiliz; istersek, rnein
momentumu da deiken olarak kullanabiliriz. Bu durumda dalga fonksiyonunu, p
momentum deerini temsil eden reel say olmak zere, (p) eklinde de yazabiliriz.
nceki blmde grdmz gibi, bir vektr uzaynda alrken, baz vektrleri seme
zgrlne sahibiz. Hermitik operatrlerin z-vektrleri, ortogonal olduklarndan baz vektr
olarak kullanlmaya ok uygundurlar. Fonksiyon uzaynda alrken, uzay koordinatn
deiken olarak semek, aslnda baz olarak konum ilemcisinin z fonksiyonlarn kullanmak
anlamna gelir. Momentum deerini deiken olarak semek ise, momentum operatrnn
z-vektrlerini baz olarak kullanmak demektir. Konum baznda alrken dalga fonksiyonunu
(x) olarak ifade edeceiz; (p) ise momentum baznda olduumuzu gsterecek.
Gzlenirlerin ilemcilerinin ifadeleri hangi bazda olunduuna baldr. Yaygn olarak
kullanlan konum bazdr. Bu blmde, konum, momentum, enerji ve asal momentum
operatrlerini konum bazndaki ifadelerini bulacaz.
Konum, momentum ve asal momentum, blm (2.4)te belirttiimiz gibi vektrel
byklklerdir. Bunlarn her bir bileeni, ayr bir gzlenir olarak ele alnr. Bu nedenle de her
bir bileenin ayr bir ilemcisi vardr. Yani tek bir momentum ilemcisi yerine, momentumun
x, y ve z bileenlerine karlk gelen px, py, pz ilemcileri vardr. Konum iin x, y ve z, asal
momentum iin de Lx, Ly, Lz ilemcileri ayr ayr tanmlanr.
2.7.1. Konum:
Mikroevrendeki paracklarn konumunu lmek mmkndr. Bu konum klasik fizikte hayal
ettiimiz ekliyle, uzayda gezinen bir atomun konumuna birebir denk gelmez, yalnzca
lm annda paraca bulunduu bir yer atfetmeye yarar. Konum llebilir olduu iin
gzlenirdir. Her gzlenir gibi bir ilemcisi olmaldr.
Konum baznda olduumuzdan, fonksiyon uzaynn baz vektrleri ayn zamanda konum
ilemcisinin z fonksiyonlar olacaktr. Denklem (1.110) bize bu z-fonksiyonlarn Dirac delta
fonksiyonlar olduunu sylyordu. Demek ki konum z-fonksiyonlar:
(x) = (x-)
eklindedir. burada konum ilemcisin z-deerleridir.
fonksiyonu gstermektedir.

(2.23)
(x), z-deerine karlk gelen z-

48

Bir paracn konumu lldnde, uzayn her noktas paracn bulunabilecei olas bir
yerdir; Konum, spinin aksine, kuantumlu bir yapya sahip deildir. Bu nedenle A3e gre,
her gerel say deeri alabilir. Demek ki konum ilemcisinin hem z-deerlerini hem de bu zdeerlere karlk gelen z-fonksiyonlarn biliyoruz. Denklem (1.84)de grdmz gibi, bu
bilgi sonlu boyutlu vektr uzaylarnda ilemciyi (matrisi) bulmak iin yeterliydi.
Denklem (1.114) ile verilen L [f(x)] = A(x) f(x) ilemcisinin z-vektrleri hesaplanrsa, Dirac
Delta fonksiyonu olduu bulunur. A(x) = x alndnda z-deerler btn reel say lar, z
fonksiyonlar da (2.23) olduu grlr. Dolaysyla konum ilemcisi
x[f(x)] = xf(x)

(2.24)

eklindedir. boyutta konumun x,y ve z bileenlerine karlk gelen ilemcileri yazarsak:

x[f(x,y,z)] = xf(x,y,z)
y[f(x, y,z)] = yf(x,y,z)

(2.25)

z[f(x,y,z)] = zf(x,y,z)
Bu ilemcinin birbirleriyle sradeiimli olduu aka grlebilir.
(Denklem (1.105)in fonksiyon uzayndaki karl dnlrse, yukarda bulunan sonula
rtr: (1.105)de sonlu boyutlu vektrler iin bu matrisin
= n
olduunu
bulmutuk.

matrisinin birim matris olduu gz nne alnrsa, bunun fonksiyon

uzayndaki karl: x[f(x)] = xIf(x)= xf(x) olur.)

Fiziksel uzayda bir vektr olan konum ilemcisinin x, y ve z bileenlerini belirledik. boyutlu
konum ilemcisine dersek:
+

+z

(2.26)

olur. ( , ve , srasyla x, y ve z ynlerindeki birim vektrler)

(x) herhangi bir dalga fonksiyonu ise, konum lm yapldnda, x = noktasnda bulma
olasl O() y hesaplayalm. A3, A4 ve A5 kullanlarak:
2

O() =

dx = ()

=
O() =

Konum opearatrnn z-vektrleri olan (x-) fonksiyonlar normalize edilemezler:

(2.27)

49

.
Kuantum mekanii Hilbert uzaynda fotmule edilmi olmasna, Hilbert uzay da normalize
edilebilir fonksiyonlardan olumu olmasna karn, konum ve momentum ilemcilerinin zfonksiyonlar Hilbert uzaynn birer eleman deildirler. Blm 2.8de ele alnacak olan bu
durum z-deerlerin ayrk olmamasyla ilgilidir.

2.7.2. Momentum:
Momentum paracn hareketini, yani uzaydaki konum deitirmesini temsil eder. Dalga
fonksiyonu (x) olan bir parack dnelim. Paracn konumunun a kadar kaydn
dnelim. Yeni dalga fonksiyonu (x+a) olacaktr. Byle bir teleme ilemi, fonksiyonlarn
altnda kalan alan ve birbirleriyle ilkilerini aynen korur. Dolaysyla niter bir ilemdir. Bu
telemeyi yapan ilemciyi bulmaya alalm:
U[(x)] = (x+a)

(2.28)

(x+a)nn seri almn yaparsak:

(x+a)=
(2.29)
=

(x)

Denklem (2.28) ile karlatrldnda:

U[(x)] =

(x)
(2.30)

U=
bulunur. Denklem (2.22) gereince,
= iA olmal

(2.31)

Denklem (1.120)de trev ilemcisinin ancak katsays sanal bir say ise hermitik olacan
bulmutuk. Momentum ilemcisi uzaydaki bu telemeyi temsil ettiinden buradaki A
ilemcisine karlk gelir. Trevin nndeki sanal katsay da, kuantum kuramnn imzas
diyebileceimiz plank sabitidir:

50

Px = -i

(2.32)

Sa taraftaki iaretinin bir nemi yoktur; dier ilemcilerin tanm ona gre deitirilmek
kouluyla + da olabilirdi.
Ayn ilemler y ve z ynndeki telemeler iin yapldnda de momentum vektrnn y ve z
bileenlerinin ifadeleri elde edilir:
Py = -i

(2.33)

Pz = -i

(2.34)

boyutta momentum operatr

p = px

+py + pz

(2.35)

= (x)

(2.36)

Momentum ilemcisinin z-fonksiyonlar:

z-deer denklemi
-i
zm ise
(x) =

(2.37)

Momentum ilemcisinin z-fonksiyonlar da normalize edilemezler. (bkz. Blm 2.8)

Herhangi bir dalga fonksiyonunun momentum zedeerleri cinsinden alm ise:
(x) =

(2.38)
=

=
Grld gibi, (x) ile momentum uzayndaki alm katsaylar
dnmlerine karlk gelirler.

(2.39)
birbirlerinin Fourier

51

2.7.3. Enerji:
Momentum ilemcisi uzayda telemeler yaratarak paracn konumunu deitiriyordu.
Enerji ilemcisi de zamanda telemelere karlk gelir. Momentum ilemcisini bulurken izlene
admlar yinelenirse, Enerji ilemcisi iin benzer bir ifade bulunur; yalnzca konum deikeni
xin yerini zaman deikeni t alr:
H = i

(2.40)

imdiye dek ilemcilerinin her sistem iin sabit bir ifadesi olduunu grdk. zmek
istediimiz sistem ister bir atomun ekideinin etrafndaki elektron olsun, ister atomdan
ayrlp serbeste dolaan elektron olsun konum ve momentum ilemcileri ayndr. Peki bize
her durum iin deiik zmler elde etmemize neden olacak fark nerede? Bu farkl zmler
enerji ilemcisinin dier ilemciler cinsinden ifadesini veren bir ek denklemle Schrdinger
denklemi ile- elde edilecekler.
Klasik fizikte iki farkl sistemi birbirinden ayr klan eyin sisteme uygulanan kuvvetler
olduunu biliriz. Kuvvet potansiyel enerji yaratr. Dolaysyla enerji denklemi sistemden
sisteme deiir. Kuantum mekaniinde de Enerji, sisteme uygulanan kuvvete, dolaysyla da
sistemin potansiyel enerjisine gre deiir.
Genellikle kuvvetler zamana deil, yalnzca konuma baldrlar12. Bu kuvvetlerin yaratt
potansiyel enerji de konumun bir fonksiyonudur. Enerjinin korunumu ilkesini kullanarak bir
sistemin toplam enerjisini kinetik ve potansiyel enerjileri toplam olarak yazabiliriz:
H=

(2.41)

(2.42)

Klasik fizikte ki, v hz, p momentum olmak zere

= m

formlnde p yerine yukardaki momentum ilemcisini yazarsak:

=

(-i

)(-i )
(2.43)

= -(

12

rnein ktleekim kuvveti, iki ktle arasndaki uzakla baldr. Kuvvetin zamanla deimesi,
zaman iinde ktlelerin konumlarnn deimesinden dolaydr.

52

elde ederiz.
Potansiyel enerjiyi U(x) ile gsterirsek:
= -(

+ U(x)

(2.44)

olur.
Denklem 2.36 ile birletirisek:
H = i = = -(

+ U(x)

(2.45)

Bu ilemcilerin dalga fonksiyonuna uygulanm halini yazarsak:

i (x) = -(

+ U(x) (x)

(2.46)

Bu denklem Schrdinger denklemidir. Dalga fonksiyonunun zaman iindeki evrimini

betimler.
2.7.4. Asal momentum:
Momentum uzaydaki telemelerin, enerji ise zamandaki telemelerin reticisi olarak ele
alnd. Ayn yaklamla uzaydaki dnme hareketlerinin reticisi ise tahmin edilecei gibi asal
momentumdur. Vektrler uzayda hep birlikte dndrldklerinde ne byklkleri ne de
aralarndaki alar deimez. Dolaysyla dnmeye karlk gelen ilemci de niter olmaldr.
Blm 2.6 ve 2.7.1deki basamaklar izleyerek,asal momentum operatr J ve karlk gelen
niter ilemci iin aadaki ifadeler bulunur:
U=

(2.47)

J = -i

(2.48)

Kuantum mekaniinde iki tr asal momentum vardr: birincisi, klasik fizikte paracklarn
herhangi bir eksen etrafnda dnmesine karlk gelen orbital asal momentum( L) ve spin
(S). Toplam asal momentum bu ikisinin toplamdr.
J=L+S

(2.49)

53

Asal momentum da fiziksel uzayda vektrel bir niceliktir. Herhangi bir dnme hareketi, x, y
ve z eksenleri etrafndaki dnmeler cinsinden yazlabilir. Spine daha nce kabaca
deinmitik. imdi orbital asal momentuma bakalm.
Bir cismi z ekseni etrafnda d kadar dndrrseniz, x ve y dorultularnda
dx = -rsind = -yd
dy = rcosd = xd

(2.50)

kadar hareket eder. z dorultusunda sabit kalr. Buradan:

(2.51)
bulunur. Orbital asal momentumun z bileeni:
Lz = -i

(2.52)

olur. x ve y bileenleri de:

Lx = -i
(2.53)
Ly = -i
Ayn sonuca asal momentumun klasik fizikteki ifadesinden de ulalabilirdi:
L=rxp

(2.54)

Buradaki arpma ilemi vektrel arpmdr. r ve p yerine konum ve momentum

operatrlerini yukardaki ifadeleri konulduunda yine (2.52) ve (2.53) elde edilir.
Dnme hareketinin teleme hareketlerinden nemli bir fark vardr: Bir cismi nce x sonya y
dorultusunda telemekle, nce y sonra x dorultusunda telemek arasnda bir fark yoktur.
Momentumun x , y ve z bilelenleirne karlk gelen ilemciler sradeiimli olmas bununla
ilgilidir. Oysa bir cismi nce x ekseni sonra y ekseni etrafnda dndrmek ile, nce y sonra x
ekseni etrafnda dndrmek farkl sonu verir. (Elinize aldnz bir kibrit kutusuyla
deneyebilirsiniz). Bundan dolay, Lx, Ly ve Lz nin sradeiimli olmamasn beklenir. Gerekten
yledir de. Yukardaki ak ifadeleri kullanlarak
[Lx, Ly+ = i Lz

(2.55)

54

[Ly, Lz+ = i Lx
[Lz, Lx+ = i Ly
olduu grlebilir.
Lx, Ly ve Lz birbirleriyle sradeiimli olmasalar da, her biri

ile sradeiimlidir:

= Lx2 + Ly2 + Lz2

Sradeiimli ilemcilerin z-fonksiyonlar ortak olduundan,

(2.56)
ile Lnin bileenlerinden

birinin ortak z-fonksiyonlar bulunabilir13.

nin z-vektrlerini bulmak ok kolay deildir. Dnme hareketi doas gerei kresel
simetri yarattndan kresel koordinatlarda almak kartezyen koordinatlara gre daha
uygundur. (Bir kreyi hangi eksende dndrrseniz dndrn ayn kalr) . nin zfonksiyonlar kresel harmonikler ad verilen fonksiyonlardr.
Asal momentumun dier ilemcilerden nemli bir fark z-deerlerinin her zaman ayrk
olmasdr. Konum ve momentum z-deerleri her zaman sreklidir. Enerji z-deerleri ise,
eer incelenen paraca uygulan kuvvetler onu uzayn belli bir blgesine hapsedecek
ekildeyse ayrk, deilse sreklidir. Oysa asal momentumun z-deerleri her zaman ayrktr.
Bunun altnda yatan fiziksel nedenler muhtemelen ok derinlere uzanmaktadr, ancak
matematiksel olarak yle aklanabilir: Dnme hareketi kendisini yineler, yani belli bir a
kadar dndrldnde (rnein 360 derece) orijinal konumuna gelir. z-fonksiyonlarn
() = ( + ) koulunu salamas gerekir, ki bu da zm kmesini kstlar 14. Enerji
operatr durumunda da, paracn belli bir uzay blgesinde hapsolmu olas ( bu blgenin
geni veya dar olmas fark etmez) x sonsuza giderken (x)in sfr olmas anlamna gelir; bu
da zm zerinde benzer bir kstlama yaratarak z-deerler kmesin ayrk bir kmeye
indirger.
2.8. NORMALZE EDLEMEYEN Z-FONKSYONLAR
Konum ve momentum ilemcilerinin z-fonksiyonlarnn normalize edilemediini, dolaysyla
Hilbert uzaynn bir eleman olmadn grdk. Dalga fonksiyonu aslen bir olaslk dalm
olduu iin normalize edilebilmeleri arttr; nk byklklerinin karesi toplam olasl verir
Burada u soru akla gelebilir: L2 ile Lx, L2 ile Ly , ve L2 ile Lz nin z fonksiyonlar ortak ise, bu Lx, Ly, ve
Lznin z fonksiyonlarn da ortak olduu anlamna gelmez mi? Oysa bu sradeiimli olmadndan
z-fonksiyonlar ortak olamaz. Bu sorunun yant, akan zdeerler nedeniyle, L2nin z-fonksiyon
kmesinin Lx, Ly ve Lznin her birinden daha geni olmasnda yatar. Bunlardan bir ksm Lx ile, bir ksm
Ly ile bir ksm da Lz ile ortaktr, ama bu kme kesimez.
14
as 2 (360) olmak zorunda deildir. Bu da mikroevrende uzaynmakroevrendeki bildiimiz
uzaydan farkl dnmemiz gerektiinin bir gstergesidir.
13

55

ve 1e eit olmaldr. Normalize edilemeyen bir fonksiyon olaslk dalm olamaz dolaysyla
da dalga fonksiyonu deildir.
Burada bir eliki var gibi grnebilir: A3e gre lm sonucunda sistemin dalga fonksiyonu
llen gzlenirin zfonksiyonlardan birine indirgeniyordu. Oysa konum ve momentum
ilemcilerinin zfonksiyonlar Hilbert uzaynn bir eleman olmadklarndan dalga fonksiyonu
artlarn yerine getirmiyorlar. O zaman rnein konum lm sonucunda sistemin dalga
fonksiyonu nedir? A3 geerli deil midir?
Bu durum z-deerlerin ayrk olmamasyla ilgilidir ve aslnda A3te bir dzeltmeyi gerekli
klar. z-deerler ayrk olmayp reel say srekliliinde olduunda, lm hassasiyeti
sorunuyla karlalr. nce bunu aklayalm: Tam anlamyla hassas bir lm yapmak sonsuz
basamakl bir hassasiyet gerektirir ki, bu da mmkn deildir. rnein bir elektronun belli
bir referans noktasna gre konumunun 8.2 nm olarak lldn varsayalm. Bu konumun
tam olarak 8.20000000000. nm. olduu anlamna gelmez. Daha hassas lmler mesela
8.21 nm olduunu gsterebilir. lm sonucu aslnda 8.2 nm etrafnda bir an erisidir. Daha
hassas her yeni lm bir veya birka basamak ekleyebilir, ama hibir zaman sonsuz
hassasiyette bir lm yaplamaz. Yani ideal bir konum lm yapmak mmkn deildir,
ideal olmayan lmler sonucunda da dalga fonksiyonu konum zfonksiyonuna indirgenmez,
onun yerine lm belirsizliinin sonucu olan an erisine dnr. Bu eri normalize
edilebilir ve dalga fonksiyonu Hilbert uzaynn bir elemandr. Ayn ey momentum iin de
geerlidir.
Normalize edilemeyen bu z-fonksiyonlar, dalga fonksiyonu olmasalar bile, baz vektrler
olarak vazgeilmez bir ilev grrler. Dalga fonksiyonu konum veya momentum baznda ifade
edildiinde bu baz vektrler cinsinden yazlm demektir. 15
z-deerleri ayrk olan gzlenirlerin z fonksiyonlar her zaman normalize edilebilir. Bu
durum, ayrk z-deer durumlarnda ideal lm yapmann mmkn olmasyla uyum
ierisindedir.
2.9. SPERPOZSYON
Dalga fonksiyonunun, genel halinde, sistemin z-fonksiyonlarnn toplam olarak yazldn
grdk (A5). Ayn zamanda, bir gzlenirin kesin deerini bilmenin ancak sistemin dalga
fonksiyonu o gzlenirin z fonksiyonlarndan biri ise mmkn olduunu da grdk (A3, A5,
A6). Bunu u ekilde yorumlamak mmkn: Yalnzca dalga fonksiyonu bir z-fonksiyon
olduunda o gzlenirin belli bir deere sahip olduu sylenebilir. rnein paracn belli bir
konumda olduunu sylemek ancak dalga fonksiyonu konum zfnksiyonlarndan birine
15

Dalga fonksiyonlar ile baz vektrler arasndaki bu ayrm vurgulamak iin, genellikle i arpm da birinci
konuma gelen vektrn Hilbert uzaynn bir eleman olma art aranmaz. Baz vektrler hep birinci konumda yer
alr. Bu metinde byle bir ayrm yapmayacaz

56

eitse szkonusu olabilir. Oysa genel olarak dalga fonksiyonu, tek bir z-fonksiyona eit
olmak yerine, deiik z-fonksiyonlarn bir toplam halindedir. O zaman paracn ayn anda
bir ok deere sahip olduu gibi bir durum ortaya kmaktadr. Buna sperpozisyon denir.
rnein, paracn konumu deiik konum z-fonksiyonlarnn bir toplam (sperpozisyonu)
olarak yazldnda, parack ayn anda bu konumlarn her birinde duruyormu gibi davranr.
nl ift yark deneyinde, paracn dalga fonksiyonu birinci ve ikinci delikten gemeye
karlk gelen iki z-fonksiyonun toplam olarak yazlabilir. Bunun sonucunda, sanki ayn anda
her iki delikten de geiyormu gibi kendisiyle giriim yapar.
Sperpozisyon, vektrlerin baz vektrlerin toplam cinsinden yazlabilmesinin doal bir
sonucudur. Baz vektrler herhangi bir gzlenirin z-fonksiyonlar olarak seildiinde, bu
toplama sperpozisyon ad verilir. Dalga fonksiyonu o gzlenirin deiik z fonksiyonlarnn
bir sperpozisyonudur. Ya da dier bir ifadeyle, o gzlenirin deeri, deiik z-fonksiyonlara
karlk gelen z-deerlerin hepsinin bir sperpozisyonu halindedir.
ki gzlenirin ilemcileri sradeiimli deilse, z fonksiyonlarnn ortak olmadn grdk.
Dalga fonksiyonu birinci gzlenirin bir z-fonksiyonu ise, ikinci gzlenirin z-fonksiyonlar
cinsinden yazldnda, tek bir z-fonksiyona eit olmayp, bir ok z-fonksiyonun toplam
halinde yazlacaktr. Yani sperpozisyon halinde olacaktr.
2.10.

DOLANIK DURUMLAR (ENTANGLEMENT)

ki paracktan oluan bir sistem dnelim. Tek tek ele alndnda her bir paraca ait dalga
fonksiyonlarnn oluturduu uzaylar V1 ve V2 olsun. Ne V1 ne de V2 iki paracktan oluan
sistemi incelemek iin yeterli deildir. rnein V1deki vektrler ikinci paraca dair herhangi
bir bilgi barndrmazken, V2 dekiler de birinci paraca kar ilgisizdir. Bu durumda blm
1.17de ele alnan V1 V2 eklindeki arpm vektr uzaylar uygun bir aratr.
rnek olarak blm 2.5de ele aldmz spini dnelim. Bir elektronun spini 2 boyutlu bir
vektr uzaynda ifade edilir. ki elektron olduunda 4 boyutlu bir vektr uzay gerekir. Bu 4
boyutlu vektr uzayn, her biri bir elektronun spinini temsil eden 2 tane 2 boyutlu uzayn
arpm uzayndan elde edebiliriz.
Birinci elektronun spin uzay V1 , ikicisinin ki de V2 olsun. (V1 V2) uzayn iki elektronlu
sistemin spini iin kullanacaz. Her iki elektron iin de, Sznin z-vektrlerini baz olarak
kullanalm. V1de bu bazdaki herhangi bir dalga fonksiyonu

olsun. Bildiimiz gibi,

, Sz1 nin (birinci paracn Spin z bileeninin) alabilecei ve - deerlerinin bir

sperpozisyonunu ifade eder. V2 deki

de Sz2 iin yn eyi ifade eder. ki parack

57

birlikte dnldnde, her iki paraca ait dalga fonksiyonlar birletirilip, tensr arpm
olarak

eklinde ifade edilebilir. Bu yeni uzayda

,
olmak zere,

ve

(2.57)

baz vektrler olarak i grrler.

ki parackl sistemin spin durumu, bu drt baz vektrn lineer kombinasyonu olarak ifade
edilir. rnein, sistemin dalga fonksiyonu (durum vektr)
(2.58)
ise, her iki paracn da spininin z bileeni olma olasl
olma olasl da

, birincinin , ikincinin -

demektir. Dier ihtimaller sfrdr.

Bir bileik sistemde, dalga fonksiyonu (2.57)deki baz vektrlerin herhangi birine eit olmayp,
bunlarn bir kombinasyonu eklinde olmasna dolanklk durumu denir.
lemcilerin de, vektrler gibi tensr arpm olarak tanmlandn Blm 1.17de grmtk:
Ksaca zetleyelim: rnein AB, A ilemcisinin birinci paraca, B ilemcisinin ise ikinci
paraca etkiyeceini gsterir.
AB(

(2.59)

Yalnzca birinci paraca etkiyen bir ilemci AI ile, yalnzca ikinci paraca etkiyen ilemci
ise IB ile gsterilir. I birim ilemci demektir ve etkidii vektr etkilemeden ayn brakr.
rnein yukardaki sistemde Sz1 i yani birici paracn z ynndeki spinini len ilemci
Sz1I , ikinci paracnkini len ise I Sz2 dir.
Dolank durumlarn sra d zelliklerini grmek iin dalga fonksiyonunun baz vektrler
cinsinden ifadesi

(2.60)
olan bir sistemi ele alalm. Bu sistemde Sz1 lm yaplsn.
Sz1I

Sz1I

(2.61)

58

[Sz1I

Sz1I

(2.62)

(2.63)
]

(2.64)

(2.64)deki birinci terim Sz1 lmnn sonucunun kmasna, ikinci terim ise - kmasna
karlk gelir. Sonu karsa lm sonras dalga fonksiyonu
olur. dalga fonksiyonunun

olmas Sz2 nin - ,

, - karsa
olmas ise deerine

sahip olduunu gsterir. Demek ki birinci paracn spin lmnn sonucu ikinci paracn
spinini belirlemektedir: kinci paracn spini, lm sonucu karsa -, - karsa
olacaktr.
Dolank durumdaki sistemde, paracklarn tek tek konumlar birbirlerinden ok uzak yerlerde
olabilir. Dolank olmalar uzayda birbirlerine dolanm olduklar anlamna gelmez. ou
zaman konumlar hakknda hi bir bilgimiz yoktur; baz durumlarda ise konumlar
birbirlerinden ok uzak olabilir. Buna ramen biri zerinde yaplan lm dierini annda (k
hz gibi bir snr da tanmadan) etkilemektedir. Bu paracklar uzaydaki konumlarndan
bamsz olarak, iki ayr parack deil, sanki tek bir btnm gibi davranrlar. Biri zerinde
lm yapld anda bu dolanklk durumu bozulur ve bamsz davranmaya balarlar.