ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΓΤΣΗΚΖ΢ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ΢

ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΢ΥΟΛΖ ΦΛΧΡΗΝΑ΢

ΣΜΖΜΑ ΝΖΠΗΑΓΧΓΧΝ

΢ΣΔΡΓΗΑΝΖ ΓΚΗΑΟΤΡΖ

ΓΗΔΡΔΤΝΖ΢Ζ ΣΖ΢ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ΢ ΑΝΣΗΛΖΦΖ΢ ΟΠΣΗΚΧΝ

ΠΛΑΝΧΝ ΚΑΗ ΔΠΗΓΟ΢Ζ΢ ΢Δ ΔΡΓΑ ΣΖ΢ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ ΢Δ
ΠΑΗΓΗΑ ΜΔ ΝΟΖΣΗΚΖ ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΑΓΝΧ΢ΣΟΤ
ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢, ΢ΤΝΓΡΟΜΟ DOWN ΚΑΗ ΣΤΠΗΚΖ ΑΝΑΠΣΤΞΖ:
ΑΝΑΠΣΤΞΗΑΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ

ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ

ΦΛΧΡΗΝΑ 2010

1
2
ΓΗΔΡΔΤΝΖ΢Ζ ΣΖ΢ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ΢ ΑΝΣΗΛΖΦΖ΢ ΟΠΣΗΚΧΝ ΠΛΑΝΧΝ ΚΑΗ
ΔΠΗΓΟ΢Ζ΢ ΢Δ ΔΡΓΑ ΣΖ΢ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ ΢Δ ΠΑΗΓΗΑ ΜΔ ΝΟΖΣΗΚΖ
ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΑΓΝΧ΢ΣΟΤ ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢, ΢ΤΝΓΡΟΜΟ DOWN ΚΑΗ
ΣΤΠΗΚΖ ΑΝΑΠΣΤΞΖ: ΑΝΑΠΣΤΞΗΑΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ

3
 ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΓΤΣΗΚΖ΢ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ΢

ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΢ΥΟΛΖ ΦΛΧΡΗΝΑ΢

ΣΜΖΜΑ ΝΖΠΗΑΓΧΓΧΝ

΢ΣΔΡΓΗΑΝΖ ΓΚΗΑΟΤΡΖ

ΓΗΔΡΔΤΝΖ΢Ζ ΣΖ΢ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ΢ ΑΝΣΗΛΖΦΖ΢ ΟΠΣΗΚΧΝ

ΠΛΑΝΧΝ ΚΑΗ ΔΠΗΓΟ΢Ζ΢ ΢Δ ΔΡΓΑ ΣΖ΢ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ ΢Δ
ΠΑΗΓΗΑ ΜΔ ΝΟΖΣΗΚΖ ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΑΓΝΧ΢ΣΟΤ
ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢, ΢ΤΝΓΡΟΜΟ DOWN ΚΑΗ ΣΤΠΗΚΖ ΑΝΑΠΣΤΞΖ:
ΑΝΑΠΣΤΞΗΑΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ

ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ

ΦΛΧΡΗΝΑ 2010

4
Δπηαμελήρ Δπιηποπή

Αναζηαζία Αλεςπιάδος Αναπληπώηπια Καθηγήηπια ΠΣΝ Παν/μιο Γςηικήρ

Μακεδονίαρ (επφπηξηα)
Γεώπγιορ Γπούφορ Καθηγηηήρ ΣΔΦΑΑ, Απιζηοηέλειο Παν/μιο Θερ/νίκηρ
Απγύπηρ Κςπίδηρ Καθηγηηήρ ΠΣΝ Παν/μιο Γςηικήρ Μακεδονίαρ
Γεώπγιορ Παςλίδηρ Καθηγηηήρ Σμήμαηορ Δκπαιδεςηικήρ και Κοινυνικήρ
Πολιηικήρ Παν/μιο Μακεδονίαρ
΢πύπορ ΢ούληρ Δπίκοςπορ καθηγηηήρ ΠΣΓΔ Παν/μιο Ηυαννίνυν
Παναγιώηα ΢ηαςπούζη Λέκηοπαρ Παιδαγυγικού Σμήμαηορ Διδικήρ Αγυγήρ
Παν/μιο Θεζζαλίαρ
Δλένη Σζακιπίδος Δπίκοςπη καθηγήηπια ΠΣΓΔ Παν/μιο Γςηικήρ
Μακεδονίαρ

Copyright © ΢ηεξγηαλή Γθηανχξε, 2010

Με επηθχιαμε παληφο δηθαηψκαηνο. All rights reserved.

5
Ξεγελάζμαηα ηου νου ζε ζηεπιανά παπάδοξα…

6
 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ
ΔΤΥΑΡΗ΢ΣΗΔ΢……………..…………………………………………………………..12
ΠΡΟΛΟΓΟ΢…………………………………………………………………………….14
1. ΝΟΖΣΗΚΖ ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΓΗΑΦΟΡΔΣΗΚΖ΢ ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢:
ΘΔΧΡΖΣΗΚΔ΢ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢ΔΗ΢ ΚΑΗ ΔΜΠΔΗΡΗΚΑ ΓΔΓΟΜΔΝΑ
Δηζαγσγή.…………..……………………………………………………………………………..17
Aηηηνινγία ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο………………………………………………………….18
Βαζηθέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε………………………………...21
«Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο δηαδνρήο» θαη «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο δνκήο» θαηά ηελ αλαπηπμηαθή
πξνζέγγηζε ηνπ Zigler…………………………………………………………….........................24
Γεληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο…………………………………………….28
Ζ πξνζέγγηζε ηεο «δηαθνξάο» γηα ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε…………………………………….33
Αμηνιφγεζε ησλ δχν πξνζεγγίζεσλ γηα ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε………………………………42
Νεφηεξεο αλαπηπμηαθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε……………………………..44
Νεπξνςπρνινγηθφ θαη ζπκπεξηθνξηθφ πξφηππν αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down…………………...45
2. ΝΔΤΡΟΒΗΟΛΟΓΗΚΔ΢ ΚΑΗ ΓΝΧ΢ΣΗΚΔ΢ ΜΔΛΔΣΔ΢ ΢ΥΔΣΗΚΔ΢ ΜΔ ΣΖΝ
ΟΠΣΗΚΖ ΑΝΣΗΛΖΦΖ ΚΑΗ ΣΗ΢ ΟΠΣΗΚΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢
Απφ ηελ αίζζεζε ζηελ νπηηθή αληίιεςε…………………………………………………………55
Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο επίδξαζεο γλσζηηθψλ
παξαγφλησλ……………………………………………………………………………………….59
Ζ αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο…………………………………………………...78
Ζ ζρέζε ηεο νπηηθήο αληίιεςεο κε ηελ νπηηθή λνεξή απεηθφληζε……………………………….83
Αληηιεπηηθέο ζηαζεξφηεηεο θαη νπηηθέο πιάλεο………………………………………………….89
Οπηηθά ζπζηήκαηα θαη νπηηθέο πιάλεο……………………………………………………….…..97
Δγθεθαιηθά ζπζηήκαηα θαη νπηηθέο πιάλεο……………………………………………………...99
3. ΘΔΧΡΖΣΗΚΔ΢ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢ΔΗ΢ ΚΑΗ ΝΔΤΡΟΒΗΟΛΟΓΗΚΔ΢ ΜΔΛΔΣΔ΢
΢ΥΔΣΗΚΔ΢ ΜΔ ΣΖ ΘΔΧΡΗΑ ΣΟΤ ΝΟΤ
Ζ θχζε θαη ε αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ…………………………………………………...106
Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε ζεσξία ηνπ λνπ……………………………………………….116
Νεπξνβηνινγηθφο εληνπηζκφο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ…………………………………………..…122
4. ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΣΖ΢ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ΢ ΑΝΑΓΝΧΡΗ΢Ζ΢ ΟΠΣΗΚΧΝ ΠΛΑΝΧΝ
ΚΑΗ ΔΠΗΓΟ΢Ζ΢ ΢Δ ΔΡΓΑ ΣΖ΢ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ ΢Δ ΠΑΗΓΗΑ ΜΔ
ΝΟΖΣΗΚΖ ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΓΗΑΦΟΡΔΣΗΚΖ΢ ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢

7
Ζ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη επίδνζεο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ ζε παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down: Δκπεηξηθά
δεδνκέλα……………………………………………………………………………………...…125
΢χλνςε..........................................................................................................................................144
΢θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο θαη νη εξεπλεηηθέο ηεο ππνζέζεηο:……………………………...147
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (1)…………...148
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο νπηηθψλ πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (2)…………………...149
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο παξάδνμσλ νπηηθψλ πιαλψλ (3)…………………………….149
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο θαληαζηηθψλ νπηηθψλ πιαλψλ (4)…………………………..149
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο (5)………….150
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (6)………………………………………………………………...150
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο (7)…………………151
Ζ ππφζεζε ηνπ ηχπνπ ηνπ εξεζίζκαηνο (8)…………………………………………….151
Ζ ππφζεζε ησλ επηκέξνπο έξγσλ (9)…………………………………………………...151
Ζ ππφζεζε ηεο ηππνινγίαο ησλ ιαζψλ (10)…………………………………...……….152
Ζ ππφζεζε ηνπ ηχπνπ απάληεζεο (11)…………………………………………………153
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο θχινπ (12)…………………………………………………..153
Ζ ππφζεζε ηεο ζπζρέηηζεο ησλ έξγσλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (13).154
Ζ ππφζεζε ηεο λνεκνζχλεο (14)……………………………………………………….154
Ζ ππφζεζε ηεο νπηηθήο αληίιεςεο (15)………………………………………………...155
Ζ ππφζεζε ηεο νπηηθνρσξηθήο κλήκεο (16)……………………………………………155
Ζ ππφζεζε ηεο νπηηθήο πξνζνρήο (17)…………………………………………………156
Ζ ππφζεζε ηεο βξαρχρξνλεο αθνπζηηθήο κλήκεο (18)………………………………...156
5. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ – ΓΗΑΓΗΚΑ΢ΗΔ΢
΢πκκεηέρνληεο…………………………………………………………………………………...157
Νεπξνςπρνινγηθέο δνθηκαζίεο:…………………………………………………………………161
Ζ θιίκαθα λνεκνζχλεο WISC-III……………………………………………………...161
Developmental Test of Visual Perception-Second Edition (DTVP-2)…………………162
Δξγαιείν Αλίρλεπζεο θαη Γηεξεχλεζεο ηεο Πξνζνρήο θαη ΢πγθέληξσζεο……………163
Δξγαιείν Αλίρλεπζεο θαη Γηεξεχλεζεο Γηαηαξαρψλ κλήκεο………………………….164
Δξεπλεηηθά εξγαιεία γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ:...166
Οπηηθέο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο…………………………………………...167
Ακθίζεκεο κνξθέο……………………………………………………………………...170

8
 Παξάδνμεο κνξθέο……………………………………………………………………...172
Φαληαζηηθέο κνξθέο……………………………………………………………………173
Δξεπλεηηθά εξγαιεία γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ:………………..175
Έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο…………………………………..176
Έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ………………………………180
Έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ…………………………….182
Έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο………………………………………….184
Γηαδηθαζία ηεο έξεπλαο…………………………………………………………………………187
Αμηνπηζηία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ………………………….188
6. ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΑ
Αλάιπζε δεδνκέλσλ…………………………………………………………………………….189
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ…………………………………………………………………………………………..189
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο……………………………………………………………………………………191
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία νπηηθψλ πιαλψλ ακθίζεκσλ
κνξθψλ…………………………………………………………………………………………..193
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ παξάδνμσλ νπηηθψλ
πιαλψλ…………………………………………………………………………………………..194
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ θαληαζηηθψλ νπηηθψλ
πιαλψλ…………………………………………………………………………………………..196
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο επαλαιεπηηθέο κεηξήζεηο ζηηο ηέζζεξηο
θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ…………………………………………………………………….198
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ……………………………………………………………………………………………….199
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ………………………………………201
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ…………………………….202
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ………………………………………………………….205
Μειέηε ησλ επηκέξνπο επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο επί ηε βάζεη ηνπ ηχπνπ ηνπ εξεζίζκαηνο…………………206

9
Μειέηε ησλ επηκέξνπο επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο ππνδνθηκαζίεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ
έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο……………………………………….209
Μειέηε ησλ επηκέξνπο επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο ππνδνθηκαζίεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ
έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ…………………….210
Μειέηε ησλ επηκέξνπο επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο ππνδνθηκαζίεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ
έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ηελ ηππνινγία
ησλ ιαζψλ……………………………………………………………………………………….212
Μειέηε ησλ επηκέξνπο επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο δνθηκαζίεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ
έξγσλ ακθίζεκσλ κνξθψλ σο πξνο ην ηχπν απάληεζεο………………………………………..213
΢πζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ησλ επηδφζεσλ ηνπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ………………………………………...215
΢πζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III………………………..218
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζην ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2…………...224
΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2………………………………..226
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζην ηεζη νπηηθήο κλήκεο………………………...232
΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη νπηηθήο κλήκεο…………………………………………….234
Μειέηε ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζην ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο……………………...235
΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη πξνζνρήο…………………………………………………...238
Δπίδξαζε γλσζηηθψλ παξαγφλησλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ……………………………………………………..241
Πξφζζεηεο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο………………......…………………………………………245
7. ΢ΤΕΖΣΖ΢Ζ ΣΧΝ ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΧΝ ΣΖ΢ ΔΡΔΤΝΑ΢
΢πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο ζηα επηκέξνπο έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη
αλάπηπμεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζχκθσλα κε ηηο εξεπλεηηθέο
ππνζέζεηο:.....................................................................................................................................248
Οπηηθέο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο...................................................................248
Οπηηθέο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ...............................................................................249
Οπηηθέο πιάλεο παξάδνμσλ κνξθψλ...............................................................................250
Οπηηθέο πιάλεο θαληαζηηθψλ κνξθψλ............................................................................250

10
 Έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.....................252
Έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ....................................................................................................................................252
Έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ...............................253
Γηαθνξέο κεηαμχ ζπγθεθξηκέλνπ θαη αθεξεκέλνπ ηχπνπ εξεζίζκαηνο ζηηο πιάλεο
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο.............................................................................................253
Γηαθνξέο κεηαμχ ησλ επηκέξνπο έξγσλ...........................................................................254
Σππνινγία ιαζψλ.............................................................................................................255
Σχπνο απάληεζεο.............................................................................................................256
Τπφζεζε ηεο θαηεγνξίαο θχινπ.................................................................................256
΢πζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.................................................................................................257
Ζ ππφζεζε ηεο λνεκνζχλεο.....................................................................................257
Τπφζεζε ηεο νπηηθήο αληίιεςεο...............................................................................258
Τπφζεζε ηεο νπηηθνρσξηθήο κλήκεο........................................................................259
Αθνπζηηθή βξαρχρξνλε κλήκε................................................................................260
Τπφζεζε ηεο νπηηθήο πξνζνρήο..................................................................................261
Γεληθέο εθηηκήζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη αλάπηπμεο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ....................................................................................................................263
Οκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down: Αμηνιφγεζε ηεο
αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο..........................................................................................................275
Πεξηνξηζκνί έξεπλαο θαη κειινληηθέο εξεπλεηηθέο πξνηάζεηο.....................................................282
Αλαθεθαιαίσζε ζπκπεξαζκάησλ θαη εθπαηδεπηηθέο πξνεθηάζεηο..............................................286
ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ............................................................................................................293
ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ
Η. Λνγηζκηθφ παξνπζίαζεο έξγσλ νπηηθψλ πιαλψλ ζην CD
ΗΗ. Παξνπζίαζε έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζην CD
ΠΔΡΗΛΖΦΖ...............................................................................................................................358
ABSTRACT....................................................................................................................360

11
ΔΤΥΑΡΗ΢ΣΗΔ΢

Με ηελ νινθιήξσζε ηεο δηαηξηβήο κνπ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο εθείλνπο πνπ
µε ζηήξημαλ µε θάζε ηξφπν ζηελ πξνζπάζεηά µνπ απηή. Θα ήζεια θαηαξρήλ λα εθθξάζσ
ηηο ζεξκέο κνπ επραξηζηίεο ζηελ επφπηξηά κνπ θ. Αλαζηαζία Αιεπξηάδνπ,
Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ηνπ Σκήκαηνο Νεπηαγσγψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Γπηηθήο
Μαθεδνλίαο, ε νπνία µε πςειφ επίπεδν επαγγεικαηηζκνχ µνπ παξείρε ηελ πην
ζεµαληηθή θαζνδήγεζε ζε φια ηα ζηάδηα ηεο δηαδξνκήο µνπ. ΢ηηο δπζθνιίεο πνπ εχινγα
πξνθχπηνπλ ζε θάζε ηέηνην εγρείξεκα, ε εκπηζηνζχλε πνπ κνπ έδεημε θαη νη
θαηεπζχλζεηο πνπ µνπ έδηλε απνηέιεζαλ βνήζεηα βαζηθήο ζεµαζίαο. Θέισ αθφµε λα ηελ
επραξηζηήζσ γηα ην γεγνλφο φηη ε ζπµπαξάζηαζή ηεο ήηαλ ζπλερήο, πνιχπιεπξε θαη
αδηάιεηπηε.
Θέισ λα επραξηζηήζσ ηνλ Καζεγεηή θ. Γεψξγην Γξνχτν, κέινο ηεο επηηξνπήο,
γηα ηηο θαηαιπηηθέο ζπκβνπιέο θαη ηηο θαηεπζπληήξηεο γξακκέο πνπ κνπ έδσζε γηα λα
μεθηλήζσ ηελ έξεπλα θαη λα νινθιεξψζσ ηε ζπγγξαθή ηεο. Δπραξηζηψ ηδηαίηεξα ηνλ
Καζεγεηή θ. Αξγχξε Κπξίδε γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηε ζπκβνπιεπηηθή µνπ επηηξνπή,
ηηο ρξήζηµεο ππνδείμεηο ηνπ θαη ην ελδηαθέξνλ πνπ επέδεημε γηα ηελ έξεπλα. Πνιιέο
επραξηζηίεο νθείισ επίζεο θαη ζηελ Δπίθνπξε Καζεγήηξηα θ. Διέλε Σζαθηξίδνπ, γηα ηηο
ζπκβνπιέο ηεο ζε φηη αθνξά ηνλ πεηξαµαηηθφ ζρεδηαζµφ ηεο έξεπλαο, αιιά θαη γηα ηελ
ζεµαληηθή βνήζεηα πνπ µνπ παξείρε ζην ζηάδην ηεο ζηαηηζηηθήο επεμεξγαζίαο ησλ
εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ. Δπραξηζηψ επίζεο ζεξκά ηνλ Καζεγεηή θ. Γεψξγην Παπιίδε,
ηνλ Δπίθνπξν Καζεγεηή θ. ΢πχξν ΢νχιε, θαζψο θαη ηελ Λέθηνξα θ. Παλαγηψηα
΢ηαπξνχζε πνπ κε ηίκεζαλ κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ επηακειή εμεηαζηηθή επηηξνπή
ηεο δηδαθηνξηθήο κνπ δηαηξηβήο.
Γελ κπνξψ λα μεράζσ θαη λα κελ επραξηζηήζσ φινπο ηνπο ζπλαδέιθνπο κνπ,
ζην ΚΔΓΓΤ Ν. Κνδάλεο θαη ηδηαηηέξσο ηελ Πξντζηακέλε θ. Δπγελία Νηάθα, θαζψο θαη
ηνπο Γηεπζπληέο θαη Δθπαηδεπηηθνχο ησλ γεληθψλ ηάμεσλ θαη ησλ ηκεκάησλ έληαμεο ησλ
Γεκνηηθψλ ζρνιείσλ ηνπ Ν. Κνδάλεο, πνπ δέρζεθαλ λα βνεζήζνπλ γηα λα νινθιεξσζεί
ε έξεπλα απηή. Δπγλσκνζχλε νθείισ επίζεο ζηε Θενιφγν θαη Εσγξάθν θ. Δπδνμία
Δθξαηκηάδνπ γηα ην ζρεδηαζκφ ησλ ζθίηζσλ ζηα ζελάξηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, θαζψο θαη
ζηε Φηιφινγν θ. Δπαλζία Βιαράβα γηα ηελ θηινινγηθή επηκέιεηα ηνπ θεηκέλνπ ηεο
δηαηξηβήο.

12
 Νηψζσ επίζεο ηελ αλάγθε λα επραξηζηήζσ ηδηαίηεξα ηνλ αδειθφ κνπ θαη
Πιεξνθνξηθφ θ. Υξήζην Γθηανχξε γηα ηε ζπκβνιή ηνπ ζηελ θαηαζθεπή ηνπ ινγηζκηθνχ
πξνγξάκκαηνο ηεο παξνπζίαζεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, κέζσ ηεο ρξήζεο θαηάιιεισλ ζρεδηαζηηθψλ πξνγξακκάησλ ζην H/Y.
Δπγλσκνζχλε νθείισ ζε φινπο ηνπο αλζξψπνπο ηνπ νηθνγελεηαθνχ θαη θηιηθνχ µνπ
πεξηβάιινληνο γηα ηε ζηήξημε ησλ πξνζπαζεηψλ µνπ.
Σέινο, επραξηζηψ κέζα απφ ηα βάζε ηεο θαξδηάο κνπ ηνλ ζχδπγφ κνπ Νίθν θαη ηα
παηδηά κνπ Γαλάε θαη Αληψλε, πνπ κνπ ζπκπαξαζηάζεθαλ κε θάζε δπλαηφ ηξφπν ζε
απηή ηε δηαδξνκή θαη πνπ ζπκκεξίδνληαη, φζν θαλείο άιινο, ηηο επηζπκίεο θαη ηηο
πξνζπάζεηέο κνπ.

13
ΠΡΟΛΟΓΟ΢
Ζ πξνζπάζεηα πνπ έγηλε κε ηε έξεπλα απηήλ ήηαλ λα δηεξεπλεζνχλ νη δηαθνξέο θαη νη
νκνηφηεηεο αλάπηπμεο ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε νξγαληθήο
(π.ρ., ζχλδξνκν Down) θαη κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο, κέζα απφ ην πξίζκα ηεο
αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο ηνπ Zigler. Ζ έξεπλα εμεηάδεη επηπιένλ ηελ επηκέξνπο ζρέζε
ησλ ηθαλνηήησλ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Γη‟ απηφ ην ζθνπφ ρξεζηκνπνηήζεθε έλα ζχλζεην θαη πξσηφηππν εξεπλεηηθφ
πιηθφ, πνπ επηρεηξεί λα δηεξεπλήζεη ηελ ηθαλφηεηα ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο λα αλαγλσξίδνπλ αληηιεπηηθά ζθάικαηα, αιιά θαη λα
απνδίδνπλ ζηνλ ίδην ηνπο ηνλ εαπηφ θαη ζηνπο άιινπο κηα ζεηξά απφ λνεηηθέο
θαηαζηάζεηο, φπσο πεπνηζήζεηο, αληηιήςεηο θαη θαληαζία.
Σν εξεπλεηηθφ πιηθφ θηινδνμεί λα θέξεη ζην πξνζθήλην ηνπο γλσζηηθνχο
παξάγνληεο ηεο ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο, ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, ηεο
νπηηθνρσξηθήο κλήκεο θαη ηεο πξνζνρήο, αιιά θαη ηηο γλσζηηθέο ζηξαηεγηθέο πνπ
εκπιέθνληαη θαη απαηηνχληαη γηα ηελ επεμεξγαζία ηέηνησλ ζχλζεησλ έξγσλ. Ζ ζπκβνιή
ησλ παξαπάλσ παξαγφλησλ θξίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ην ζρεδηαζκφ θαηάιιεια
ζηνρεπκέλσλ παξεκβάζεσλ ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
Οη ζπγθξίζεηο πνπ πξνθχπηνπλ αθνξνχλ ην ξπζκφ αλάπηπμεο ηεο αληίιεςεο ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο αλάπηπμεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ηε ζρέζε επίζεο ηνπ γλσζηηθνχ
ηνκέα ηεο νπηηθήο αληίιεςεο κε ηνλ θνηλσληθφ ηνκέα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, αιιά θαη
γεληθφηεξα ηηο δηαδνρέο ηεο αλάπηπμεο ζηα άηνκα απηά.
Ζ πξνζέγγηζε απηψλ ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ, κέζα απφ ην πξίζκα ηεο
αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο δελ ζπλαληάηαη ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία. Σα δεδνκέλα
επίζεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία θαη έξεπλα είλαη, φζνλ αθνξά ζηελ
αλαγλψξηζε νπηηθψλ πιαλψλ απφ παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο ειιηπή, ελψ αλαθνξηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζε πνηθίια έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ αληηθξνπφκελα.
Χζηφζν, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο έξεπλαο πνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζήκεξα κε
αληηθείκελν ηα παηδηά κε δηαθνξεηηθέο αλαπεξίεο ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα αλαπηπμηαθή

14
ζεψξεζε, ε νπνία πεξηιακβάλεη θπξίσο ηηο αιιαγέο ζηε γλσζηηθή, γισζζηθή, θηλεηηθή
θαη θνηλσληθή αλάπηπμε, δίλνληαο έκθαζε ζηελ αηνκηθή-νξγαληθή έλλνηα ηεο
αλάπηπμεο, αιιά θαη ζηελ πεξηβαιινληηθή ηεο δηάζηαζε. Οη αλαπηπμηαθέο πξνζεγγίζεηο,
κε ηελ επξχηεξε έλλνηα, αμηνπνηνχλ δπλακηθά ηηο ζεσξίεο, ηα επξήκαηα θαη ηηο κεζφδνπο
πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηε κειέηε ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε, ψζηε λα
θαηαλνήζνπλ ηνπο ηξφπνπο θαη ηηο δηαδηθαζίεο αλάπηπμεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξίεο, κε
ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ζεξαπεπηηθψλ
παξεκβάζεσλ.
Ζ παξνχζα εξεπλεηηθή κειέηε παξνπζηάδεηαη ζε επηά θεθάιαηα. ΢ην πξψην
θεθάιαην γίλεηαη ε επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο ζρεηηθά κε ηα δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ
ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Αθνινχζσο, πεξηγξάθνληαη νη θχξηεο
πξνζεγγίζεηο εξκελείαο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Ζ αλάιπζε επίζεο ησλ ιφγσλ πνπ
θάλνπλ ηελ πξνζέγγηζε ηεο «δηαθνξάο» έλα φρη θαη ηφζν απνηειεζκαηηθφ εξκελεπηηθφ
κνληέιν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, νδεγεί ζηελ αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηεο
αλαπηπμηαθήο ζεψξεζεο θαη ησλ αηνκηθψλ δηαθνξψλ. ΢ην ηέινο ηνπ πξψηνπ θεθαιαίνπ
παξνπζηάδεηαη ην ηδηαίηεξν λεπξνςπρνινγηθφ θαη ζπκπεξηθνξηθφ πξφηππν ησλ παηδηψλ
κε ζχλδξνκν Down.
΢ην δεχηεξν θαη ζην ηξίην θεθάιαην αθνινπζεί κηα εθηεηακέλε πεξηγξαθή ησλ
ζεσξεηηθψλ, λεπξνβηνινγηθψλ θαη γλσζηηθψλ κειεηψλ πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί ζηα
γλσζηηθά αληηθείκελα ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, κε έκθαζε θπξίσο ζηηο νπηηθέο πιάλεο,
θαζψο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΢ην ηέηαξην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά ηα ππάξρνληα εξεπλεηηθά
δεδνκέλα απφ ηελ κειέηε ηεο αλάπηπμεο ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ηεο επίδνζεο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε αιιά θαη ζε
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. ΢πκπιεξσκαηηθά, ην
πεηξαµαηηθφ ζρέδην ηεο έξεπλαο, νη ζηφρνη θαη νη εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο πνπ
δηαηππψλνληαη, μεηπιίγνληαη ζε απηφ ην θεθάιαην.
Δηδηθή αλαθνξά ζηε µεζνδνινγία πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γίλεηαη ζην πέκπην
θεθάιαην. Πέξα απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο, κε πιεξνθνξίεο γηα ηελ επηινγή ηνπ,
γίλεηαη αλαθνξά ζηε δηαδηθαζία δφκεζεο ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ θαη ησλ

15
λεπξνςπρνινγηθψλ δνθηκαζηψλ, κε αλαιπηηθή πεξηγξαθή ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, θαζψο επίζεο θαη ζηα δεδνκέλα αμηνπηζηίαο.
Οη πεξηγξαθηθέο θαη επαγσγηθέο αλαιχζεηο, πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα λα
εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα απφ ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ, παξνπζηάδνληαη ζην έθην
θεθάιαην απηήο ηεο έξεπλαο, ην νπνίν πεξηιακβάλεη θαη ηελ εθηελή παξνπζίαζε ησλ
απνηειεζκάησλ ησλ ζηαηηζηηθψλ αλαιχζεσλ. Ζ παξνπζίαζε γίλεηαη αθνινπζψληαο ηε
ζεηξά ησλ εξσηεκάησλ θαη ησλ ππνζέζεσλ πνπ δηαηππψζεθαλ. Γηα λα γίλνπλ
πεξηζζφηεξν ζαθή ηα απνηειέζκαηα παξνπζηάδνληαη νπηηθνπνηήζεηο κε γξαθήκαηα θαη
πίλαθεο. ΢ην ηέινο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ αλαθέξνληαη θαη νη πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο πνπ
θαηαγξάθεθαλ θαηά ηελ εξεπλεηηθή δηαδηθαζία.
΢ην έβδνκν θεθάιαην απηήο ηεο έξεπλαο ζπδεηηνχληαη δηεμνδηθά ηα δεδνκέλα ζε
ζρέζε κε ην ζψκα ηεο βηβιηνγξαθίαο θαη ησλ θπξηνηέξσλ πξνζεγγίζεσλ πνπ ππάξρνπλ
ζην πεδίν θαη επηρεηξείηαη ε ζχλδεζή ηνπο µε ηα λέα δεδνµέλα πνπ δηακνξθψλνληαη ζην
ρψξν ηεο αλαπηπμηαθήο έξεπλαο γηα ηνπο δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο.
Αλαθέξνληαη, ηέινο, νη πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο, νη εθπαηδεπηηθέο ηεο ζπλέπεηεο γηα ηα
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, αιιά θαη νη αλάγθεο πνπ
πξνθχπηνπλ γηα κειινληηθέο έξεπλεο.

16
1. ΝΟΖΣΗΚΖ ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΓΗΑΦΟΡΔΣΗΚΖ΢ ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢:
ΘΔΧΡΖΣΗΚΔ΢ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢ΔΗ΢ ΚΑΗ ΔΜΠΔΗΡΗΚΑ ΓΔΓΟΜΔΝΑ

Διζαγυγή
Ζ θαηαλφεζε ηεο θαηαζθεπήο ηεο έλλνηαο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, νη πξνζπάζεηεο
ηαμηλφκεζήο ηεο, ε αλαδήηεζε ηεο αηηηνινγίαο ηεο θαη ε θαηαλφεζε ησλ δηαδηθαζηψλ θαη
ησλ πιαηζίσλ αλάπηπμεο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, απνηεινχλ ζεκαληηθά
πεδία έξεπλαο γηα ην ζρεδηαζκφ απνηειεζκαηηθψλ δηαγλσζηηθψλ, εθπαηδεπηηθψλ θαη
νηθνγελεηαθψλ παξεκβάζεσλ.
Ζ δηεπηζηεκνληθή πξνζέγγηζε θαη νη εμεηδηθεπκέλεο γλψζεηο πνπ έρνπκε ζήκεξα
απφ ηα πνξίζκαηα ηεο γελεηηθήο, ηεο γλσζηηθήο λεπξνςπρνινγίαο θαη ηεο αλαπηπμηαθήο
ςπρνινγίαο καο επηηξέπνπλ ηε δηεξεχλεζε ησλ αηνκηθψλ δηαθνξψλ, αιιά θαη ησλ
δηαθνξψλ κεηαμχ νκάδσλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
Ζ λνεηηθή θαζπζηέξεζε γίλεηαη επνκέλσο, αληηιεπηή σο έλα ζχλζεην πεδίν κε
δηαθνξεηηθέο κνξθέο/ηχπνπο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, πνπ εκθαλίδνπλ ηδηαίηεξα
αλαπηπμηαθά ραξαθηεξηζηηθά. Δπηπιένλ, ην ελδηαθέξνλ ησλ κειεηεηψλ ζηξέθεηαη ζε
ηνκείο ζπζρέηηζεο νξγαληθψλ-ιεηηνπξγηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ παξακέηξσλ πνπ
αθνξνχλ ζηελ αλάπηπμε γλσζηηθψλ, γισζζηθψλ, θνηλσληθψλ θαη ζπλαηζζεκαηηθψλ
παξαγφλησλ, νη νπνίνη επεξεάδνπλ ηε ιεηηνπξγηθφηεηα θαη πξνζαξκνζηηθφηεηα ησλ
αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Ο Cicchetti (1984) ζεσξνχζε κάιηζηα φηη κπνξνχκε
λα κάζνπκε πνιιά γηα ηε θπζηνινγηθή ιεηηνπξγία ελφο νξγαληζκνχ, κειεηψληαο ηελ
παζνινγία ηνπ θαη αληηζηξφθσο.
Οη ζχγρξνλνη εξεπλεηέο κε αλαπηπμηαθφ πξνζαλαηνιηζκφ έρνπλ αξρίζεη λα
αληηιακβάλνληαη πσο ην ζεκαληηθφηεξν θξηηήξην δελ είλαη πιένλ ν βαζκφο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο, αιιά ην είδνο ηεο, δειαδή ε αθξηβήο αηηηνινγία ηεο, θαζψο, απηφ πνπ
καο ελδηαθέξεη ελ ηέιεη είλαη έλα ελεξγφ, αλαπηπζζφκελν άηνκν κέζα ζε έλα δπλακηθφ
πεξηβάιινλ πνπ αιιάδεη κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ (Hodapp, 2005). Ζ αλαπηπμηαθή
πξνζέγγηζε ζπλεηζθέξεη ζεκαληηθά ζηελ θαηαλφεζε ησλ ηξφπσλ αλάπηπμεο ησλ παηδηψλ
κε δηαθνξεηηθέο αλαπεξίεο, ψζηε λα βειηηψζνπκε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ
παξεκβάζεψλ καο.

17
 Ζ θαηάιιειε ινηπφλ θαη πνιπεπίπεδε αμηνιφγεζε ησλ αλαγθψλ, ησλ
δπζθνιηψλ θαη ησλ δπλαηνηήησλ ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζπλεηζθέξεη
ζεκαληηθά ζην ζρεδηαζκφ θαη ζηελ νξγάλσζε ηεο ππνζηήξημήο ηνπο π.ρ., ζε
εθπαηδεπηηθφ επίπεδν ή ζηελ έληαμή ηνπο ζηελ θνηλφηεηα, κέζα απφ θαηάιιειεο
ζηξαηεγηθέο, ππεξεζίεο θαη ππνζηεξηθηηθέο δνκέο (Baroff & Olley,
1999·Πνιπρξνλνπνχινπ, 2004).

Aιηιολογία ηηρ νοηηικήρ καθςζηέπηζηρ

Πάλσ απφ 100 παξάγνληεο έρνπλ ελνρνπνηεζεί γηα ηελ αηηηνινγία ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο. ΢ε πνζνζηφ 65-75% ε αηηηνινγία φκσο παξαµέλεη άγλσζηε (Berg &
Kirman, 1959·Diament, Schmidt & Rosemberg, 1979·Harper, 1962). Παιηφηεξα, νη
Lewin (1936) θαη Kounin (1941) αλέθεξαλ φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ
κεγαιχηεξε δπζθνιία λα θαηαζηείινπλ κηα θαιά καζεκέλε (απηνκαηνπνηεκέλε)
αληίδξαζε, ε νπνία είρε πάςεη λα είλαη πξνζαξκνζηηθή, εκθαλίδνληαο «γλσζηηθή
αδξάλεηα», ζεσξψληαο δειαδή φηη είλαη εγγελψο πην άθακπηα απφ ηα ζπλνκήιηθά ηνπο
άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε. Ήδε απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ „50 θαη „60 νη εξεπλεηέο
αλαδεηνχζαλ πην ζπζηεκαηηθά ηε βαζηθή αηηία ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Οη
ζεσξεηηθνί ηνπ ρψξνπ εμέθξαδαλ φκσο δηαθνξεηηθέο απφςεηο γηα ηα πξσηαξρηθά αίηηα
ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Zeaman θαη House (1963) ζεσξνχζαλ
φηη ε βαζηθή αηηία βξηζθφηαλ ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο πξνζνρήο. Ο Luria (1963) αλέθεξε φηη
ην βαζηθφ πξφβιεκα ζπλδεφηαλ κε αλεπαξθή ιεθηηθή δηακεζνιάβεζε ηεο ζθέςεο. Ο
Ellis (1963) ππνζηήξηδε φηη αθνξνχζε κεραληζκνχο ηνπ εγθεθάινπ πνπ ζρεηίδνληαλ κε
αθαηάιιεια απνηππψκαηα εξεζηζκάησλ.
Ο Edward Zigler πξνζπάζεζε λα εθαξκφζεη ζπζηεκαηηθά ηηο κεζνδνινγηθέο
αξρέο ηεο ςπρνινγίαο ζην ρψξν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Με κηα ζεηξά
πξσηνπνξηαθψλ άξζξσλ πνπ δεκνζηεχζεθαλ ζε εμέρνληα πεξηνδηθά ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο δίλεη έκθαζε: α) ζηηο γλσζηηθέο δπλαηφηεηεο ησλ παηδηψλ απηψλ θαη
δεπηεξεπφλησο ζηηο αδπλακίεο ηνπο θαη β) ζηελ αηηηνινγία ζε ζρέζε κε ηα ηδηαίηεξα
γλσζηηθά πξφηππα πνπ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ.
Ο Zigler αξρηθά επηθεληξψζεθε ζην λα απνδείμεη φηη νη απφςεηο ησλ Lewin
(1936) θαη Kounin (1941) γηα ηελ εγγελή «γλσζηηθή αθακςία/αδξάλεηα» ηεο ζθέςεο ησλ

18
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζε ζρέζε κε ηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα ήηαλ
εζθαικέλεο. Οη ίδηνη αλέθεξαλ ζπγθεθξηκέλα φηη, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
ζπκπεξηθέξνληαη ζηεξενηππηθά θαη κνλφηνλα, πεξηνξίδνληαο θπξίσο ηηο αληηδξάζεηο ηνπο
ζε έλα κηθξφ αξηζκφ εξεζηζκάησλ. Δκθαλίδνπλ επίζεο πεξηνξηζκέλν αξηζκφ απαληήζεσλ
θαη εκκέλνπλ ζηνλ ίδην ηχπν απάληεζεο, ελψ νη ζπλζήθεο απαηηνχλ επειημία θαη αιιαγή
ζπκπεξηθνξάο.
Απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‟60 θαη κεηά, ν Zigler, κε ηηο κειέηεο ηνπ εηζήγαγε πνιιέο
λέεο ζεσξεηηθέο θαη κεζνδνινγηθέο απφςεηο θαη ζπζηεκαηνπνίεζε απηφ πνπ αξγφηεξα
νλνκάζηεθε «αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο». Τπνζηήξημε
κάιηζηα φηη, νη άλζξσπνη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε επεξεάδνληαη απφ κε γλσζηηθνχο
παξάγνληεο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα θίλεηξα θαη ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπο θαη φηη ε δνκή
θηλήηξσλ-πξνζσπηθφηεηαο ελφο αηφκνπ επεξεάδεηαη απφ ηηο εκπεηξίεο αληακνηβψλ θαη
ηηκσξηψλ, απφ ην ηζηνξηθφ δσήο θαη απφ άιινπο πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο (βι. θαη
Bybee & Zigler, 1992·Hodapp, Burack & Zigler, 1998·Zigler, 1971·Zigler & Burack,
1989).
Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Zigler πξνζπαζψληαο λα εθαξκφζεη ηηο αλαπηπμηαθέο
ζεσξίεο ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, απέξξηςε ηε ηδέα φηη φινη νη άλζξσπνη κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε είλαη φκνηνη. Γαλείζηεθε επίζεο απφ ηνπο Pearson θαη Jaederholm
(1914), ηνλ Lewis (1933) θαη ηνλ Werner (1941) ηελ άπνςε φηη ππάξρνπλ δχν κνξθέο
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαη πξφηεηλε ην «δπαδηθφ ζχζηεκα» κειέηεο ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο. Ζ πξψηε νκάδα πεξηιακβάλεη ηα νξγαληθά αίηηα, ηα νπνία ζπλδένληαη
θπξίσο κε ηηο βαξχηεξεο κνξθέο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ελψ ε δεχηεξε νκάδα
πεξηιακβάλεη ηα θνηλσληθν-πνιηηηζκηθά (ή πνιηηηζκηθν-νηθνγελή) αίηηα, ηα νπνία
ζπλδένληαη κε ηελ ήπηα λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη αλαθέξνληαη θπξίσο ζε
πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο (Αγγεινπνχινπ-΢αθαληάµε, 1991·Hodapp,
2005·Κάθνπξνο & Μαληαδάθε, 2002). Δπηπξφζζεηα, εκθαλίδεηαη έλαο ζπλερψο
απμαλφκελνο αξηζκφο επηζηεκνληθψλ άξζξσλ πνπ δίλνπλ πιένλ ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ
αηηηνινγία ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο (Dykens & Hodapp, 2001).
Αλαιπηηθά, ε πξψηε κνξθή ζπλίζηαηαη ζε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε κία ή δχν
ζπγθεθξηκέλεο νξγαληθέο-ιεηηνπξγηθέο αηηίεο. Οη αηηίεο πνπ εκθαλίδνληαη πξνγελλεηηθά
πεξηιακβάλνπλ θιεξνλνµηθνχο παξάγνληεο, ρξσµνζσµηθέο δηαηαξαρέο, ελδνµήηξηεο

19
ινηµψμεηο, εξπζξά θ.ά. Οη πεξηγελλεηηθέο αηηίεο πεξηιακβάλνπλ ηνλ πξφσξν ηνθεηφ, ηελ
πεξηγελλεηηθή αλνμία, θ.ά., ελψ νη κεηαγελλεηηθέο αηηίεο πεξηιακβάλνπλ ηηο
θξαληνεγθεθαιηθέο θαθψζεηο, ηε κεληγγίηηδα, ηηο δειεηεξηάζεηο, ηνπο ζπαζµνχο, ηα
αγγεηαθά εγθεθαιηθά επεηζφδηα θ.ά. (Hodapp, 2005).
΢πλνιηθά φκσο, ηα νξγαληθά αίηηα επεξεάδνπλ ιηγφηεξν απφ ην 50% ησλ αηφκσλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Οη άλζξσπνη απηνί ζπλήζσο έρνπλ ρακειφ δείθηε λνεκνζχλεο
(Γ.Ν.) πνπ θπκαίλεηαη θάησ απφ ην 50-55. Σα άηνκα κε κέηξηα λνεκνζχλε (Γ.Ν. 40-45),
ζνβαξή (Γ.Ν. 20-39) θαη βαξηά (Γ.Ν. θάησ ηνπ 20) λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ
κία νξγαληθή αηηία θαη ηα πνζνζηά απμάλνληαη ζηαζεξά φζν θαηεβαίλνπκε ηελ θακπχιε
ηνπ δείθηε λνεκνζχλεο (Zigler & Hodapp, 1986).
Ζ αμηνζεκείσηε επίζεο πξφνδνο ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ, ζηνπο ρψξνπο ηεο
Βηνταηξηθήο, ηεο Κπηηαξηθήο θαη Μνξηαθήο Γελεηηθήο θαη ηεο Γλσζηηθήο
Νεπξνςπρνινγίαο, πξνζζέηεη ζπλερψο εξεπλεηηθά δεδνκέλα θαη θσηίδεη λέεο γελεηηθέο
αηηίεο πνπ πξνθαινχλ λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Οη θαηακεηξήζεηο δείρλνπλ πάλσ απφ 750
νξγαληθά-ιεηηνπξγηθά αίηηα ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο (Opitz, 1996) θαη λέα (θπξίσο
γελεηηθά) αίηηα αλαθαιχπηνληαη θάζε ρξφλν (Matalainen, Airaksinen, Mononen, Launiala
& Kaarianen, 1995). Οξηζκέλεο απφ ηηο πην ελδηαθέξνπζεο νξγαληθέο-ιεηηνπξγηθέο
κνξθέο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο είλαη νη γελεηηθέο-ρξσκνζσκηθέο δηαηαξαρέο: π.ρ.,
ζύλδξνκν Down, ζύλδξνκν ηνπ εύζξαπζηνπ Υ ρξσκνζώκαηνο, ζύλδξνκν Williams,
ζύλδξνκν Prader-Willi, ζύλδξνκν Angelman, ζύλδξνκν Turner, θ.ά. (Dykens, Hodapp &
Finucane, 2000).
Ζ δεχηεξε κνξθή λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο δελ έρεη εκθαλή νξγαληθή αηηία ή
ζαθή γελεηηθά αίηηα. Σα άηνκα δείρλνπλ θπζηνινγηθά σο πξνο ηελ εμσηεξηθή ηνπο
εκθάληζε θαη αλάπηπμε, κε κφλε δηαθνξά ηα ρακειφηεξα επίπεδα λνεκνζχλεο πνπ
παξνπζηάδνπλ (Zigler, 1967). Ο πιεζπζκφο ηεο νκάδαο ησλ αηφκσλ κε νξγαληθήο
αηηηνινγίαο αλήθεη ζην θαηψηεξν ηκήκα ηεο νκαιήο θαηαλνκήο ηεο θπζηνινγηθήο
λνεκνζχλεο θαη είλαη ζπλήζσο ήπηαο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο (Γ.Ν. 50-70).
Τπάξρεη φκσο κηα δηαθσλία ζρεηηθά κε ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ ησλ αηφκσλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε πνπ αλήθεη ζηε ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία. Οξηζκέλνη εξεπλεηέο
ππνζηεξίδνπλ φηη ην πνζνζηφ αλέξρεηαη ζε 75% επί ηνπ ζπλφινπ ηνπ πιεζπζκνχ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, αιιά ζρεηηθέο κειέηεο ζπρλφηεηαο δείρλνπλ έλα πνζνζηφ ηεο

20
ηάμεο ηνπ 50%. (Zigler & Hodapp, 1986). Σν πνζνζηφ απηφ βέβαηα θαίλεηαη λα
επεξεάδεηαη απφ ηνλ εθάζηνηε νξηζκφ πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
θαη γηα ηηο κεζφδνπο κειέηεο ηεο ζπρλφηεηαο, αιιά θαη απφ έλα επξχ θάζκα
πεξηβαιινληηθψλ θαη γελεηηθψλ παξαγφλησλ. ΢ήκεξα φκσο, δε γλσξίδνπκε πνηνη
αθξηβψο πεξηβαιινληηθνί ή γελεηηθνί παξάγνληεο θαη ζε πνηνπο ζπλδπαζκνχο πξνθαινχλ
απηή ηε κνξθή λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Δπίζεο θάζε θνξά πνπ αλαθαιχπηεηαη κηα λέα
νξγαληθή πάζεζε ή κηα γελεηηθή δηαηαξαρή, απηφ ζεκαίλεη φηη αιιάδνπλ ηα πνζνζηά
δηάδνζεο ηεο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο (ή πνιηηηζκηθν-νηθνγελήο) λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο, αθνχ απηή νξίδεηαη δηα ηνπ απνθιεηζκνχ. Ζ ζπγθεθξηκέλε κνξθή
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο δελ ζα εμαθαληζηεί εληειψο σο θαηεγνξία. Ζ κείσζή ηεο φκσο,
θάησ απφ ηε ζεκεξηλή εθηίκεζε ηνπ 50% έσο 70% ηνπ ζπλφινπ ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε είλαη αλαπφθεπθηε (Hodapp, 2005).
Ο Zigler θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (Burack, 1990·Burack, Hodapp & Zigler,
1988·Zigler & Hodapp, 1986) πξνηείλνπλ ηελ χπαξμε ηξηψλ ππνθαηεγνξηψλ ζηελ νκάδα
ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο: α) άηνκα ηα νπνία έρνπλ
έλαλ ηνπιάρηζην ζπγγελή κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε («νηθνγελή θαζπζηέξεζε), β) άηνκα πνπ
έρνπλ θιεξνλνκήζεη «θησρό γελεηηθό ππόβαζξν», ζύκθσλα κε ηνπο λόκνπο ηεο
πνιπγνληδηαθήο θιεξνλνκηθόηεηαο, αλ θαη νη γνλείο ηνπο έρνπλ θπζηνινγηθή λνεκνζύλε
θαη γ) άηνκα κε θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή απνζηέξεζε (θηώρεηα, ηδξπκαηνπνίεζε, θαθή
δηαηξνθή, αλζπγηεηλέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, θ.ά.).
Απηφ ην ιεπηνκεξέζηεξν ζχζηεκα ηαμηλφκεζεο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ην
νπνίν δίλεη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηε θχζε ηεο αηηηνινγίαο ηεο, έρεη πξνζθέξεη πνιιέο
πιεξνθνξίεο γηα κεξηθέο νκάδεο αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζπγθεθξηκέλεο
αηηηνινγίαο (Burack et al., 1988), αλ θαη γεληθψο αλαγλσξίδεηαη φηη πξνθαιεί δπζθνιίεο
κε ηελ πνιπδηάζπαζε πνπ πξνηείλεη (Hodapp, 1997).

Βαζικέρ θευπηηικέρ πποζεγγίζειρ για ηη νοηηική καθςζηέπηζη

Ζ κειέηε ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο είλαη έλα απφ ηα θχξηα αληηθείκελα ελδηαθέξνληνο
ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο ηνλ 20ν αηψλα. Παιαηφηεξα, γηα ηνπο ςπρνιφγνπο θαη ηνπο
θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο, ην κνλαδηθφ ελδηαθέξνλ εζηηαδφηαλ ζην επίπεδν κέηξεζεο ηεο
ζπλνιηθήο γλσζηηθήο αλεπάξθεηαο ηνπ αηφκνπ, γλσζηνχ θαη σο δείθηε λνεκνζχλεο.

21
΢ηελ πνξεία ησλ εξεπλψλ φκσο, ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ζηξάθεθε ζηε κειέηε ελφο
επξέσο θάζκαηνο γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ ζε άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, δίλνληαο φκσο έκθαζε ζηελ αηηηνινγία ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο (Burack, Hodapp & Zigler, 1988·Tager-Flusberg, 1999).
΢χµθσλα µε ηελ Α. Αιεπξηάδνπ (1998), ε έλλνηα ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο
ζπλδέεηαη κε ην βαζηθφ κεζνδνινγηθφ πξφβιεκα κειέηεο ησλ γλσζηηθψλ ηεο ζπλεπεηψλ.
Τπάξρνπλ δηεζλψο δχν βαζηθέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο απηνχ ηνπ πξνβιήκαηνο, νη
νπνίεο επηθξαηνχλ ηα ηειεπηαία πεξίπνπ 50 ρξφληα (Dulaney & Ellis, 1997·Ellis, 1963·
Ellis & Cavalier, 1982·Hodapp, Burack & Zigler, 1990·Hodapp & Zigler, 1997·Milgram,
1973·Spitz, 1988·Zigler, 1969). Ζ πξψηε είλαη ε αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ Zigler θαη
ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (Hodapp, Burack & Zigler, 1990·Hodapp & Zigler, 1995,
1997·Weisz & Yeates, 1981·Weisz, Yeates & Zigler, 1982·Weisz & Zigler, 1979·Zigler,
1969). Ζ δεχηεξε πξνζέγγηζε είλαη κία εηεξνγελήο νκάδα ζεσξηψλ (Bray, Fletcher &
Turner, 1997· Das, 1984·Dulaney & Ellis, 1997·Ellis, 1969·Milgram, 1973·Spitz, 1982),
ηελ νπνία ν Zigler ραξαθηεξίδεη σο κία πξνζέγγηζε ηεο «πνηνηηθήο δηαθνξάο». ΢ηε
δηεζλή κάιηζηα βηβιηνγξαθία αλαθέξνληαη κηα ζεηξά ζρεηηθψλ ζεσξηψλ, φπσο ε «ζεσξία
ηεο γλσζηηθήο αθαµςίαο» πνπ αλάγεηαη ζηνλ Lewin (1936) θαη ζηνλ Kounin (1941), ε
«ζεσξία ηεο έιιεηςεο πξνζνρήο» ε νπνία πξσηνπαξνπζηάζηεθε δηεμνδηθά απφ ηνπο
Zeaman θαη House (1963), ε δπζθνιία ζηηο εθηειεζηηθέο ιεηηνπξγίεο (Belmont &
Butterfield, 1971) θαη ζηνλ έιεγρν ηεο ζπκπεξηθνξάο (Luria, 1979), θαζψο θαη κηα ζεηξά
απφ άιιεο δπζθνιίεο πνπ αθνξνχλ ζηε ινγηθή, ζηελ αθαηξεηηθή ζθέςε θαη ζηελ
αληίιεςε (Spitz, 1976).
Σν θνηλφ ζεκείν απηψλ ησλ επηκέξνπο ζεσξηψλ είλαη φηη φια ηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθέξνπλ ζηε γλσζηηθή ηνπο επίδνζε ζε ζρέζε κε ηα ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα. Θεσξνχλ κάιηζηα φηη, ε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ραξαθηεξίδεηαη απφ
«έιιεηκκα/ηα» ζην επίπεδν ησλ γλσζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ θαη φηη νθείιεηαη ζε ππνθείκελεο
νξγαληθέο δπζιεηηνπξγίεο θαη γλσζηηθέο βιάβεο (Ellis, 1979·Milgram, 1973).
Τπνζηεξίδεηαη φηη: α) νη γλσζηηθέο δηεξγαζίεο ησλ αηόκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είλαη
ζε θαηώηεξν επίπεδν από απηέο ησλ αηόκσλ ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε, β) νη
αλεπάξθεηεο ζηηο γλσζηηθέο ηνπο ιεηηνπξγίεο ζρεηίδνληαη κε κε θαηάιιειεο ή αλεπαξθείο
γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε ην ρακειό επίπεδν ηνπ δείθηε λνεκνζύλεο

22
θαη γ) ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, αθόκα θαη όηαλ εμηζσζνύλ σο πξνο ηε λνεηηθή
ηνπο ειηθία κε ηα ηππηθώο αλαπηπζζόκελα, ρξεζηκνπνηνύλ δηαθνξεηηθέο γισζζηθέο θαη
γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, ηδηαίηεξα ζην ρώξν ηεο επεμεξγαζίαο θαη νξγάλσζεο ησλ
πιεξνθνξηώλ, ζε ζρέζε κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο (Βιάρνπ-Μπαιαθνχηε, 2004).
΢ε κηα πξνζπάζεηα επίζεο λα δηαρεηξηζηνχλ απηή ηε δηακάρε κεηαμχ ηεο
αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο θαη ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο», ν Sternberg (1985) θαη
ν Detterman (1987) βαζίζηεθαλ ζηα ζεσξεηηθά κνληέια ηεο λνεκνζχλεο. Αλ θαη ε
«ηξηαξρηθή» ζεσξία ηεο λνεκνζχλεο ηνπ Sternberg θαη ε ζεσξία ηεο «νξγάλσζεο ησλ
ζπζηεκάησλ» ηνπ Detterman πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο,
θαη νη δπν ηνπο έρνπλ ζπλεηζθέξεη ζπκπιεξσκαηηθά θαη φρη αληαγσληζηηθά ζηελ
πξνζπάζεηα θαηαλφεζεο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Γίλνπλ θπξίσο έκθαζε ζηηο
δηάθνξεο εθθάλζεηο ηεο λνεκνζχλεο θαη ζηηο ζρέζεηο ηεο κε κηα ζεηξά γλσζηηθψλ θαη κε
γλσζηηθψλ παξακέηξσλ.
Δληνχηνηο ε ζεσξία ηεο «νξγάλσζεο ησλ ζπζηεκάησλ» ηνπ Detterman (1987),
επεξεαζκέλε απφ ηελ πξνζέγγηζε Gestalt, αλαθέξεηαη ζηελ έλλνηα ηεο λνεκνζχλεο
πεξηζζφηεξν σο έλα ιεηηνπξγηθφ ζχζηεκα ή κηα νιφηεηα, παξά σο έλα απιφ άζξνηζκα
ηθαλνηήησλ. Ο Detterman ππνζηεξίδεη επίζεο φηη ε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αθνξά έλα
έιιεηκκα ζε ζπγθεθξηκέλεο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα είλαη
αλεμάξηεηεο κεηαμχ ηνπο ή λα αιιειεπηδξνχλ κε άιιεο ηθαλφηεηεο, αιιά ζε θακηά
πεξίπησζε ε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ αθνξά έλα ζπλνιηθφ έιιεηκκα ηθαλνηήησλ.
Παξφκνηα κε ηα απνηειέζκαηα ηνπ Detterman (1992) είλαη θαη ησλ Vicari, Albertini θαη
Caltagirone (1992), νη νπνίνη δηαπίζησζαλ φηη ε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ πξνθχπηεη
απφ κηα νκνηνγελή βιάβε φισλ ησλ γλσζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ, αιιά απφ εμεηδηθεπκέλεο
γλσζηηθέο βιάβεο.
Ζ «ηξηαξρηθή» ζεσξία ηνπ Sternberg (1985) απνηειείηαη απφ ηξία θχξηα
ζπζηήκαηα: Σν ζχζηεκα ησλ ζπζηαηηθψλ (π.ρ. κεραληζκψλ απηνξξχζκηζεο, εθηέιεζεο
ζηξαηεγηθψλ, δηάθξηζεο θαη αλάθιεζεο ησλ ζρεηηθψλ πιεξνθνξηψλ), ην ζχζηεκα ηεο
εκπεηξίαο (π.ρ. ηθαλφηεηαο γελίθεπζεο ζε θαηλνθαλείο θαηαζηάζεηο, ηθαλφηεηεο
απηνκαηνπνίεζεο ζηε ιχζε πξνβιεκάησλ κέζσ εμάζθεζεο) θαη ην ζχζηεκα ηνπ
πιαηζίνπ, ηνλίδνληαο ην ξφιν ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ησλ θηλήηξσλ. Καηά ηνπο Sternberg
θαη Spear (1985) ε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζρεηίδεηαη κε ηε βιάβε νξηζκέλσλ απφ ηνπο

23
παξαπάλσ παξάγνληεο. Σα εκπεηξηθά δεδνκέλα θαίλεηαη φηη κεξηθψο ππνζηεξίδνπλ ηελ
«ηξηαξρηθή» ζεσξία γηα ηελ λνεηηθή θαζπζηέξεζε, κνινλφηη ε ίδηα είλαη πνιχ επξεία.
΋κσο θαη ηα δπν παξαπάλσ ζεσξεηηθά κνληέια, κε ην λα εζηηάδνπλ κφλν ζηα
πξνβιήκαηα εθηίκεζεο ηεο λνεκνζχλεο, παξαβιέπνπλ λα εμεηάζνπλ εκπεηξηθά ηε
ζεκαζία ηεο αηηηνινγίαο θαη ηελ ππφζεζε ησλ νκνηνηήησλ ζηε δνκή θαη ζηε δηαδνρή ηεο
αλάπηπμεο ησλ αηφκσλ κε θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή (πνιηηηζκηθν-νηθνγελή) λνεηηθή
θαζπζηέξεζε (Bennett-Gates & Zigler, 1998).

«Τπόθεζη ηηρ παπόμοιαρ διαδοσήρ» και «Τπόθεζη ηηρ παπόμοιαρ δομήρ» καηά ηην
αναπηςξιακή πποζέγγιζη ηος Zigler
Αξρηθά, ε αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ Zigler έρεη δηαηππσζεί ππφ δχν ζεσξεηηθέο
αξρέο, γλσζηέο σο «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο δηαδνρήο» θαη «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο
δνκήο». Καηά ηελ πξψηε, ππάξρεη κηα λνκνηειεηαθή εμειηθηηθή δηαδξνκή ησλ αηφκσλ
απφ ην ρξφλν ηεο γέλλεζήο ηνπο έσο ηελ σξηκφηεηα ηνπο, αλεμαξηήησο πνιηηηζκηθψλ,
γλσζηηθψλ ή λεπξνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, φπσο δηαηππψζεθε απφ ηε γλσζηή ζεσξία
ησλ ζηαδίσλ ηνπ Piaget (1956, 1983). Σα εκπεηξηθά δεδνκέλα δείρλνπλ φηη ηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε νξγαληθήο θαη κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο αθνινπζνχλ ηε γεληθή
εμειηθηηθή πνξεία (δηαλχνπλ δειαδή ηελ ίδηα ζεηξά γλσζηηθψλ ζηαδίσλ, κε πεξηζζφηεξεο
φκσο παιηλδξνκήζεηο θαη ηαιαληψζεηο) ηελ νπνία αθνινπζνχλ θαη ηα ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα άηνκα, κε εμαίξεζε φκσο ηα άηνκα κε λεπξνινγηθά πξνβιήκαηα,
επηιεςία θαη βαξηά λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Piaget & Inhelder, 1947). Οη δηαθνξεηηθέο
φκσο δηαδνρέο πνπ εκθαλίδνληαη ζ‟ απηά ηα άηνκα ίζσο λα κελ απνηεινχλ ηφζν
ελδείμεηο ηεο αλάπηπμήο ηνπο, φζν λα αληαλαθινχλ αδπλακίεο ησλ δνθηκαζηψλ ζηηο
νπνίεο ππνβάιινληαη.
Ο Zigler επηπιένλ, ππνζηεξίδεη φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε
νξγαληθήο αηηηνινγίαο δελ είλαη αηειή, νχηε πνηνηηθψο δηαθνξεηηθά απφ ηα ηππηθά
αλαπηπζζφκελα. Απιψο δηαθέξνπλ απφ ηα άηνκα ηνπ κέζνπ φξνπ ηνπ δείθηε
λνεκνζχλεο σο πξνο ηελ ηαρχηεηα ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο θαη θαηαιήγνπλ εμειηθηηθά
ζ‟ έλα θαηψηεξν επίπεδν γλσζηηθήο επίηεπμεο. Ζ αλαπηπμηαθή θαζπζηέξεζε ησλ αηφκσλ
απηψλ είλαη γεληθή σο πξνο ηε θχζε ηεο θαη δελ κπνξεί λα απνδνζεί ζε ζπγθεθξηκέλεο
γλσζηηθέο βιάβεο. Καηά ζπλέπεηα κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ νη αξρέο ηεο γλσζηηθήο

24
αλάπηπμεο πνπ ηζρχνπλ ζηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα παηδηά. Ο Zigler (1969) ππνζηήξημε
κάιηζηα φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νθείινπλ λα αθνινπζνχλ κε ηε ζεηξά,
ηφζν ηα βαζηθά, φζν θαη ηα δεπηεξεχνληα ππνζηάδηα αλάπηπμεο.
΢ηελ αξρηθή ηνπ ζέζε ν Zigler (1969) ππνζηήξηδε φηη ε «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο
δηαδνρήο» κπνξεί λα εθαξκνζηεί κφλν ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε νξγαληθήο
αηηηνινγίαο. Γηα ηηο πεξηπηψζεηο κε νξγαληθή-ιεηηνπξγηθή θαζπζηέξεζε, ν Zigler
αλέθεξε φηη ηα άηνκα απηά είλαη θαηά κηα έλλνηα αηειή ή ειιεηκκαηηθά, θαη φηη ελδέρεηαη
λα κελ δηαηξέρνπλ ηηο δηαδνρέο θαη δνκέο αλάπηπμεο, κε ηα παξφκνηα νξηδφληηα ζηάδηα
θαηά ηνλ Piaget. ΢ε κεηαγελέζηεξή ηνπο εξγαζία, νη Burack, Hodapp θαη Zigler (1988),
παξαηήξεζαλ φηη είλαη απιντθφ ην λα ζεσξνχκε παλνκνηφηππε ηε ζπκπεξηθνξά ησλ
παηδηψλ κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο νξγαληθήο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ελψ νη Hodapp θαη
Dykens (1994) πεξηέγξαςαλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ γελεηηθψλ αηηηνινγηψλ ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο.
Πνιινί φκσο, ζχγρξνλνη εξεπλεηέο άξρηζαλ λα εθαξκφδνπλ επηηπρψο ηηο
αλαπηπμηαθέο πξνζεγγίζεηο θαη ζε νκάδεο παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε
νξγαληθή-ιεηηνπξγηθή αηηηνινγία, φπσο ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (Cicchetti &
Beeghly, 1990·Hodapp & Zigler, 1990) θαη ζε παηδηά κε ζχλδξνκν Smith-Magenis
(Dykens, Finucane & Gayley, 1997). Σα παηδηά κε δηαθνξεηηθέο νξγαληθέο κνξθέο
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαίλεηαη λα αλαπηχζζνληαη πην αξγά απφ ηα παηδηά κε
θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή (πνιηηηζκηθν-νηθνγελή) λνεηηθή θαζπζηέξεζε, αιιά θαη εθείλα
αλαπηχζζνληαη αθνινπζψληαο ηηο «πηαδεηηθέο» θαη άιιεο αλαπηπμηαθέο δηαδνρέο.
΋πσο φκσο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε παξνπζηάδνπλ εμαηξέζεηο ζηηο
αλαπηπμηαθέο ηνπο δηαδνρέο, έηζη θαη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ
αθνινπζνχλ πάληα ηηο ζπλήζεηο δηαδνρέο αλάπηπμεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα αλαπηπμηαθά
θαηλφκελα πνπ εκθαλίδνληαη λσξίο ζηε δσή ησλ παηδηψλ θαη ζπλδένληαη ζηελά κε
βηνινγηθέο ιεηηνπξγίεο (π.ρ., λφεζε, γιψζζα) δείρλνπλ λα αθνινπζνχλ πεξηζζφηεξν ηηο
δηαδνρέο. Αληίζεηα, πην αζηαζείο, κε πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα είλαη επηξξεπείο ζε
πνιηηηζκηθέο θαη λεπξνβηνινγηθέο επηξξνέο, είλαη νη δηαδνρέο πνπ εκθαλίδνληαη ζε
κεγαιχηεξε ειηθία θαη αθνξνχλ ηνκείο πνπ έρνπλ πεξηζζφηεξν θνηλσληθφ ή πνιηηηζκηθφ
ραξαθηήξα (πρ., εζηθή ζθέςε) (Hodapp, 2005). Σέηνηα πξφηππα αλάπηπμεο
παξαηεξνχληαη θαη ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε.

25
 Ζ δεχηεξε αξρή ηεο αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο αλαθέξεηαη ζηελ «Τπφζεζε ηεο
παξφκνηαο δνκήο» ηεο αλάπηπμεο. Καηά ηελ δεχηεξε ππφζεζε, ε γλσζηηθή επίδνζε ησλ
αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο πξνβιέπεηαη φηη δε ζα
δηαθέξεη απφ ηελ αληίζηνηρε ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε, φηαλ νη δπν απηέο νκάδεο
είλαη εμηζσκέλεο σο πξνο ηελ λνεηηθή ειηθία. Ο Zigler πξφηεηλε φηη, φηαλ εμεηάδνπκε ηηο
γλσζηηθέο θαη γισζζηθέο ηθαλφηεηεο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είλαη
πξνηηκφηεξν λα ζπγθξίλνπκε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, κε παηδηά ρσξίο
λνεηηθή θαζπζηέξεζε ηεο ίδηαο λνεηηθήο θαη φρη ηεο ίδηαο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο. Ζ
λνεηηθή ειηθία, φπσο πξνθχπηεη κέζα απφ ηηο ζηαζκηζκέλεο δνθηκαζίεο αμηνιφγεζεο ηεο
λνεκνζχλεο, απνηειεί έλα ζεκαληηθφ παξάγνληα κέηξεζεο, θαζψο καο δείρλεη ην γεληθφ
γλσζηηθφ εμειηθηηθφ επίπεδν ηνπ αηφκνπ.
Αξθεηνί εξεπλεηέο φκσο (Baumeister, 1984·Wishart & Duffy, 1990·Woodward,
1979) αζθνχλ θξηηηθή ζηε ρξήζε ηεο λνεηηθήο ειηθίαο, ραξαθηεξίδνληάο ηελ
ππεξαπινπζηεπηηθή, θαζψο δελ ιακβάλεη ππφςε ηνπο παξάγνληεο (π.ρ., ζρνιηθή
εκπεηξία, ηζηνξηθφ κάζεζεο, θ.ά.) πνπ ιακβάλνπλ ρψξα φζν κεγαιχηεξε είλαη ε ρξνληθή
δηαθνξά κεηαμχ λνεηηθψο θαζπζηεξεκέλσλ θαη ησλ αληίζηνηρσλ εμηζσκέλσλ ηππηθψο
αλαπηπζζφκελσλ αηφκσλ. Αλ θαη ν Zigler (1969) αλαγλσξίδεη ηηο ςπρνκεηξηθέο
δπζθνιίεο ηεο ρξήζεο ηεο λνεηηθήο ειηθίαο, ζεσξεί φκσο φηη, απνηειεί ην πην αζθαιέο
θξηηήξην κέηξεζεο ηεο γεληθήο γλσζηηθήο ιεηηνπξγίαο.
΢πγθεθξηµέλα, δεδνκέλεο ηεο παξαπάλσ εμίζσζεο, ηα άηνµα µε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε ζπγθξηλφκελα µε ηα άηνµα ηππηθήο αλάπηπμεο ζα επηδεηθλχνπλ ηηο ίδηεο
γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, ρσξίο λα παξνπζηάδνπλ ηδηαίηεξεο πεξηνρέο δπλαηνηήησλ θαη
αδπλακηψλ, ζπγθξηλφκελα µε ηα άηνµα ηππηθήο αλάπηπμεο, αιιά ζα αλαπηχζζνληαη κε
πην αξγφ ξπζκφ (Groff & Linden, 1982·Hodapp & Zigler 1995, 1997·Weisz, & Yeates,
1981·Weisz, Yeates & Zigler, 1982·Weisz & Zigler, 1979·Zigler, 1969). Δπηπιένλ,
ζχµθσλα µε ην Zigler (1969), ηνπο Zigler θαη Balla (1982), νη δηαθνξέο πνπ ελδέρεηαη λα
παξνπζηαζηνχλ δελ ζα πξέπεη λα απνδνζνχλ ζε γλσζηηθά ειιείκκαηα, αιιά ζα
νθείινληαη ζε παξάγνληεο κε γλσζηηθνχο, φπσο είλαη ηα θίλεηξα, ε πξνζαξµνζηηθφηεηα,
ε πξνζσπηθφηεηα, ε ππνζηήξημε θαη ζε άιινπο θνηλσληθνχο θαη πεξηβαιινληηθνχο
παξάγνληεο.

26
 Οη ζέζεηο απηέο φκσο έρνπλ δερηεί θξηηηθή, θαζψο κεζνδνινγηθά, φηαλ δχν
νκάδεο δελ παξνπζηάδνπλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθέο δηαθνξέο δελ ζεκαίλεη νπσζδήπνηε φηη
ιεηηνπξγνχλ θαηά ηνλ ίδην ηξφπν (Spitz, 1983, 1988). ΋ηαλ φκσο νη έξεπλεο δελ
επηθεληξψλνληαη ζε έξγα ηχπνπ Piaget, πνπ είλαη πεξηζζφηεξν λαηνπξαιηζηηθά (κνηάδνπλ
δειαδή κε ηα πξνβιήκαηα ηεο θαζεκεξηλήο δσήο), αιιά ζε έξγα επεμεξγαζίαο
πιεξνθνξηψλ, πνπ είλαη πην ιεπηνκεξεηαθά θαη ηδηαίηεξα απαηηεηηθά ζε ζχλζεηεο
γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο θαη ζηξαηεγηθέο (π.ρ., ινγηθή αλάιπζε, πξφβιεςε θαη έιεγρνο
ππνζέζεσλ), ε «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο δνκήο» δελ ππνζηεξίδεηαη επαξθψο (Mundy &
Kasari, 1990·Weiss, Weisz & Bromfield, 1986·Weisz, 1990).
΢ηα έξγα επίζεο επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ ηέζεθε θαη ην εξψηεκα αλ ε
παξνπζία ακνηβψλ ζα επεξέαδε ηελ επίδνζε ησλ δχν νκάδσλ. ΢ηφρνο ήηαλ λα
απνθηήζνπλ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θάπνηνπ είδνπο θίλεηξν γηα επηηπρία. Σα
απνηειέζκαηα κεηα-αλάιπζεο έδεημαλ φηη έξεπλεο πνπ πεξηειάκβαλαλ θάπνηνλ ηέηνηνπ
είδνπο ρεηξηζκφ ήηαλ ιηγφηεξν πηζαλφ λα παξνπζηάδνπλ δηαθνξέο, αιιά απηέο δελ ήηαλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο (βι. Αιεπξηάδνπ, 1998). Ίζσο, επίζεο εδψ παίδνπλ ξφιν θαη
άιιεο κε γλσζηηθέο κεηαβιεηέο, φπσο ηα θίλεηξα, νη πξνζδνθίεο θαη ηα ζηνηρεία
πξνζσπηθφηεηαο, πνπ ρξεηάδνληαη φκσο πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε. Σν θξίζηκν εξψηεκα
βέβαηα είλαη αλ ζα εμαθνινπζνχλ λα ππάξρνπλ νη παξαηεξνχκελεο δηαθνξέο ζηα
γλσζηηθά έξγα κε ειεγρφκελεο ηηο δηαθνξέο ζηα θίλεηξα.
Οη ζχγρξνλεο κάιηζηα, έξεπλεο πνπ κειεηνχλ ηελ «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο
δνκήο» δηαθέξνπλ αλάινγα κε ηε κνξθή/ηχπν λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο πνπ εμεηάδνπλ.
΢πγθεθξηκέλα, ε «Τπφζεζε ηεο παξφκνηαο δνκήο» έρεη απνδεηρηεί φηη ηζρχεη γηα ηα
παηδηά κε θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή (πνιηηηζκηθν-νηθνγελή) λνεηηθή θαζπζηέξεζε, κε
νξηζκέλεο φκσο εμαηξέζεηο πνπ αλαθέξακε, αιιά ιηγφηεξν ηζρχεη γηα ηηο δηάθνξεο
θαηεγνξίεο νξγαληθήο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Δίλαη θαλεξφ πιένλ φηη, ηα παηδηά κε
δηαθνξεηηθέο κνξθέο/ηχπνπο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο κπνξνχλ λα παξνπζηάδνπλ
ηθαλφηεηεο θαη αδπλακίεο ζε δηαθνξεηηθνχο ηνκείο αλάπηπμεο, ηφζν κεηαμχ ηνπο, φζν θαη
ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο.
Σα ηειεπηαία ζαξάληα κε πελήληα ρξφληα πνιινί εξεπλεηέο θαη ζεσξεηηθνί ηεο
αλαπηπμηαθήο ςπρνινγίαο έρνπλ ακθηζβεηήζεη ηελ ηδέα ηεο νξηδφληηαο δνκεκέλεο
αλάπηπμεο θαη δελ ζεσξνχλ πηα φηη ην επίπεδν ηνπ παηδηνχ ζε έλαλ ηνκέα πξέπεη

27
αλαγθαζηηθά λα ζπκβαδίδεη κε ην επίπεδν ηνπ ζε έλαλ άιινλ ηνκέα. Άιισζηε έρνπλ
παξαηεξήζεη φηη, φπσο ζηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ηα επίπεδα αλάπηπμεο δελ είλαη
ίδηα ζε φινπο ηνπο ηνκείο, έηζη θαη ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ππάξρνπλ
ζεκαληηθέο αζπλέρεηεο (Gardner, 1983·Fodor, 1983·Rondal, 1996·Tager-Flusberg &
Sullivan, 1998). ΢πγθεθξηκέλα, ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Williams έρεη απνδερηεί φηη
παξνπζηάδνπλ απξνζδφθεηα πςειέο γισζζηθέο ηθαλφηεηεο ζε ζχγθξηζε κε παηδηά ηεο
ίδηαο λνεηηθήο ειηθίαο κε ή ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Bellugi,Wang & Jernigan,
1994), ελψ ηελ ίδηα ζηηγκή εκθαλίδνπλ ζεκαληηθέο νπηηθνρσξηθέο δπζθνιίεο (Bellugi,
Mills, Jernigan, Hickok & Galaburda, 1999).
Δπίζεο ζεκαληηθή έκθαζε ζηηο ζχγρξνλεο έξεπλεο δίλεηαη ζηηο κεηαβνιέο ηνπ
ξπζκνχ αλάπηπμεο θαη ζηε ζρέζε κεηαμχ ζπκπεξηθνξηθήο θαη λεπξνβηνινγηθήο
αλάπηπμεο, ζε νκάδεο παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε έιιεηςε ζηαζεξφηεηαο ηεο αλάπηπμεο ησλ παηδηψλ απηψλ,
θαζψο ε κεηαβνιή ησλ ξπζκψλ αλάπηπμεο εκθαλίδεηαη ζε δηαθνξεηηθέο ειηθίεο ή ζε
ζρέζε κε δηαθνξεηηθά αλαπηπμηαθά έξγα. Οξηζκέλα είδε αλάπηπμεο κπνξεί λα
επηβξαδπλζνχλ ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down ζε ζπγθεθξηκέλεο ειηθίεο, ζπλήζσο
κεηαμχ 6 θαη 11 εηψλ (Dykens, Hodapp & Evans, 1994·Fowler, 1988) θαη ζε αγφξηα κε
ζχλδξνκν εχζξαπζηνπ Υ ρξσκνζψκαηνο, πεξίπνπ απφ ηα 8 ή 10 έσο ηα 15 ηνπο ρξφληα
(Hodapp et al., 1990). Σα παηδηά επίζεο κε ζχλδξνκν Down θαίλεηαη λα παιηλδξνκνχλ
πνιχ πην ζπρλά απφ ηα παηδηά ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Δκθαλίδνπλ δειαδή,
ηδηνκνξθίεο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίνλ επηιχνπλ πξνβιήκαηα θαη γεληθά ε αλάπηπμή ηνπο
είλαη ηδηαίηεξα αζηαζήο (Pitcairn & Wishart, 1994·Wishart, 1993). Αλ θαη ε χπαξμε ηεο
γλσζηηθήο επηβξάδπλζεο ζε ζρέζε ηφζν κε ηε ρξνλνινγηθή, φζν θαη κε ηελ λνεηηθή
ειηθία θαη ηνλ ηχπν ησλ έξγσλ ηεθκεξηψλεηαη ζε πνιιέο κνξθέο/ηχπνπο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο, σζηφζν ζα πξέπεη λα εμεηάδνπκε θαη ηνλ παξάγνληα ησλ θηλήηξσλ θαη
ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ παηδηψλ.

Γενικά σαπακηηπιζηικά ηηρ νοηηικήρ καθςζηέπηζηρ

Ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ „40, ν Kounin (1941) θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη νη
δηεξγαζίεο ηεο ζθέςεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ κεγαιχηεξε
«γλσζηηθή αθακςία» ζπγθξηλφκελεο κε απηέο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε. Ζ

28
αθακςία νξίδεηαη σο ε εκκνλή, ε κε αιιαγή ηεο ζπκπεξηθνξάο, ελψ νη ζπλζήθεο
απαηηνχλ αιιαγή. Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ κηθξφηεξε πνηθηιία
απαληήζεσλ θαη εκκνλή ζηνλ ίδην ηχπν απάληεζεο, ελψ ηείλνπλ λα εκκέλνπλ
πεξηζζφηεξν ζε πνιχ απιέο επαλαιακβαλφκελεο, κνλφηνλεο ζπλζήθεο (π.ρ., ζηελ έξεπλα
ηνπ Kounin ην θάζε παηδί κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έπξεπε ζπλερψο λα ηνπνζεηεί έλα
ηνπβιάθη πάλσ ζ‟ έλα άιιν, ίδηνπ ρξψκαηνο, λα ην θαηεβάδεη θάησ θαη κεηά πάιη λα ην
επαλαηνπνζεηεί, θ.ά.). Ζ γλσζηηθή αθακςία ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
κεγαιψλεη θαζψο απμάλεηαη ε λνεηηθή ειηθία.
Αλ θαη ε έλλνηα ηεο αθακςίαο πνηέ δελ νξίζηεθε επαξθψο (Hoddap & Zigler,
1995), o Zigler θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ ζεψξεζαλ φηη, απηή ε αθακςία πνπ παξνπζηάδνπλ
ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δε ζα πξέπεη λα απνδνζεί ζηε ζθέςε, αιιά ζηα
θίλεηξα. ΢πγθεθξηκέλα, ρξεζηκνπνηψληαο κνλφηνλα έξγα, αλάινγα κ‟ απηά πνπ
ρξεζηκνπνηνχζε ν Kounin, νη Εigler θαη Butterfield (1966) δηαπίζησζαλ φηη ηα ηειεπηαία
έπαηδαλ πεξηζζφηεξν κε ηα κνλφηνλα παηρλίδηα θαη ήηαλ πην δχζθακπηα ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπο λα θεξδίζνπλ ηελ θνηλσληθή απνδνρή ηνπ πεηξακαηηζηή. Δπεηδή ηα
λνεηηθψο θαζπζηεξεκέλα παηδηά ήηαλ θνηλσληθψο απνζηεξεκέλα, ήηαλ πεξηζζφηεξν
πξφζπκα λα επραξηζηήζνπλ ηνλ πεηξακαηηζηή. Γη‟ απηφ θαη έδεηρλαλ εκκνλή ζε ζρέζε κε
ην έξγν, πξάγκα ην νπνίν εθιακβαλφηαλ σο αθακςία απφ ηνλ Kounin (Zigler &
Butterfield, 1966).
Οη Ellis θαη Dulaney (1991) ρξεζηκνπνηψληαο κία ηξνπνπνηεκέλε κνξθή ηνπ
έξγνπ Stroop (Stroop, 1935) έδεημαλ φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ
κεγαιχηεξε δπζθνιία λα θαηαζηείινπλ κία θαιά καζεκέλε (απηνκαηνπνηεκέλε)
αληίδξαζε, ζε ζρέζε κε ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε. Απηέο νη καζεκέλεο αληηδξάζεηο
απφ ηε ζηηγκή πνπ αλαπηχζζνληαλ, έηεηλαλ λα παξακέλνπλ αθφκα θαη ζε θαηαζηάζεηο
αθαηάιιειεο, πξνθαιψληαο έιιεηςε πξνζαξκνγήο (Dulaney & Ellis, 1997·Ellis &
Dulaney, 1991). ΋ηαλ ινηπφλ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ηείλνπλ λα επηκέλνπλ ζε
απηνκαηνπνηεκέλεο αληηδξάζεηο, νη νπνίεο έρνπλ πάςεη λα είλαη πξνζαξκνζηηθέο, ηφηε
εκθαλίδεηαη λα έρνπλ „γλσζηηθή αδξάλεηα‟, έλα θαηλφκελν παξφκνην κε ηε γλσζηηθή
αθακςία ηνπ Kounin.
Ο Zigler ηφληζε ηδηαίηεξα φηη, ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δε ζα πξέπεη λα
ραξαθηεξίδνληαη κφλν απφ ηα γλσζηηθά ή γισζζηθά ηνπο ειιείκκαηα, αιιά λα

29
αληηκεησπίδνληαη σο νινθιεξσκέλα άηνκα κε ηηο δηθέο ηνπο εκπεηξίεο δσήο θαη κε ηα
ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο θαη θηλήηξσλ (Hodapp & Zigler, 1995.
Zigler, 1969). Απηέο νη ζθέςεηο νδήγεζαλ ην Zigler λα δηακνξθψζεη κία ζεηξά απφ
παξάγνληεο πξνζσπηθφηεηαο-θηλήηξσλ πνπ θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ ηελ
απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζηε ιχζε πξνβιεκάησλ θαη
πηζαλφλ ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα γλσζηηθά έξγα (Bybee & Zigler, 1992·Merighi, Edison &
Zigler, 1990·Zigler & Balla, 1982). Οη εκπεηξίεο θαη ηα βηψκαηα ελφο αηφκνπ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε (π.ρ., ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, ην ζρνιείν, ην επξχηεξν θνηλσληθφ
πεξηβάιινλ, ε δηαδηθαζία ηεο θνηλσληθνπνίεζεο, νη αμίεο, ε θνπιηνχξα, ν ζηηγκαηηζκφο,
ε ειιηπήο θξνληίδα ή παξακέιεζε, ε ζηέξεζε εξεζηζκάησλ θαη νη εκπεηξίεο απνηπρίαο,
θ.ά.) κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη ηε γεληθφηεξε ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπ
(Baroff & Olley, 1999).
Οη Ζodapp θαη Zigler (1997), ζε κία αλαζθφπεζή ηνπο, παξνπζηάδνπλ ηνπο
παξάγνληεο απηνχο πνπ έρνπλ γίλεη αληηθείκελν κειέηεο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Οη
θπξηφηεξνη απ‟ απηνχο είλαη νη εμήο: ε ρακειή πξνζδνθία επηηπρίαο θαη ε απξνζπκία γηα
πξνζπάζεηα, ε ππεξβνιηθή εμάξηεζε από ηνπο ελήιηθεο, ε πξνηίκεζε ζε απηέο-πιηθέο
εληζρύζεηο, ε έλλνηα ηνπ εαπηνύ θαη ε αλαδήηεζε θαζνδήγεζεο ζηε ιύζε πξνβιεκάησλ.
Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε επεηδή απνηπγράλνπλ ζπρλφηεξα ζε έξγα
επίιπζεο πξνβιεκάησλ, αλαπηχζζνπλ έλα ηζρπξφ αίζζεκα απνηπρίαο (MacMillan,
1969·MacMillan & Keogh, 1971) γλσζηφ σο «καζεκέλε αδπλακία/αλεκπφξηα» πνπ
απμάλεηαη φζν απμάλεηαη ε ειηθία ηνπο (Weisz, 1979) θαη ιφγσ ηεο ζπζζψξεπζεο
εκπεηξηψλ απνηπρίαο. Οη Borkowski, Johnston θαη Reid (1985) κειέηεζαλ πσο ζπλδέεηαη
ε γλψζε ησλ ζηξαηεγηθψλ κε ηα θίλεηξα θαη ηα αηζζήκαηα επηηπρίαο-απνηπρίαο θαη
απηνπεπνίζεζεο σο πξνο ηε ιχζε πξνβιεκάησλ. ΢χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, άηνκα πνπ
απνδίδνπλ ηελ απνηπρία ηνπο ζηελ έιιεηςε πξνζπάζεηαο είλαη πηζαλφηεξν λα απμήζνπλ
ηηο επφκελεο πξνζπάζεηέο ηνπο γηα ηελ επίιπζε ηνπ έξγνπ. Αληίζεηα, φηαλ απνδίδνπλ ηελ
απνηπρία ηνπο ζηελ έιιεηςε ηθαλνηήησλ, είλαη πηζαλφηεξν λα πξνζεγγίζνπλ ην έξγν
παζεηηθά. Απηή ε παζεηηθή πξνζέγγηζε εληζρχεη ηα αξλεηηθά θίλεηξα, κε απνηέιεζκα
αθφκα θη αλ ππάξρνπλ εκπεηξίεο επηηπρίαο λα απνδίδνληαη ζε εμσηεξηθνχο παξάγνληεο,
φπσο ε ηχρε ή ε επθνιία ηνπ έξγνπ.
Σν εξψηεκα επίζεο πνπ ηίζεηαη, είλαη αλ ε κεηαγλψζε απνηειεί κία πξνυπφζεζε

30
γηα ηε ζηξαηεγηθή κεηαβίβαζεο ή γελίθεπζεο ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ή αλ ε
κεηαγλψζε είλαη γεληθφηεξα κία πξνυπφζεζε γηα ηε λφεζε θαη ηελ θαηαλφεζε
(Borkowski, Peck & Damberg, 1986). Οη Borkowski, Carr, Rellinger θαη Pressley (1990)
αλέπηπμαλ έλα κεηαγλσζηηθφ κνληέιν, ζχκθσλα κε ην νπνίν ε γλψζε ησλ ζηξαηεγηθψλ
θαη ηα θίλεηξα είλαη δχν παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη ακνηβαία. Αλαθέξνπλ κάιηζηα φηη,
ε ζεηηθή εηθφλα ηνπ εαπηνχ απμάλεη ηελ πηζαλφηεηα γελίθεπζεο ησλ ζηξαηεγηθψλ ζε λέα
έξγα θαη αληίζηξνθα. Οη κεηαγλσζηηθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε θαίλεηαη λα είλαη πςειφηεξεο ζε παηδηά κε λνεηηθή ειηθία άλσ ησλ πέληε
ρξφλσλ. ΢πκπιεξσκαηηθά, ζηηο έξεπλεο ηνπο νη Borkowski, Carr θαη Pressley (1987),
νη Turner, Matherne θαη Heller (1994), θαζψο θαη νη Turner, Hale θαη Borkowski (1996)
αλαθέξνπλ φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ πεξηζζφηεξα αξλεηηθά θίλεηξα
ζε ζρέζε κε ηνπο ηππηθψο αλαπηπζζφκελνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο σο πξνο ηελ επίιπζε
πξνβιεκάησλ.
Έρεη επίζεο παξαηεξεζεί φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε εμαξηψληαη ζε
κεγάιν βαζκφ απφ ηνπο ελήιηθεο, κε ζηφρν λα θεξδίζνπλ ηελ απνδνρή ηνπο θαη γεληθψο
ηελ θνηλσληθή ελίζρπζε. ΢ε κία απφ ηηο έξεπλέο ηνπ ν Zigler (1961) έδσζε ζηα παηδηά λα
παίδνπλ έλα βαξεηφ, κνλφηνλν παηρλίδη, ελψ ν πεηξακαηηζηήο ήηαλ παξψλ. Γηαπίζησζε
φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έπαημαλ πεξηζζφηεξν ρξφλν απ‟ φηη ηα ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα, εμηζσκέλα σο πξνο ηε λνεηηθή ειηθία. Δπηπιένλ, ηα
«ηδξπκαηνπνηεκέλα» παηδηά έπαημαλ πεξηζζφηεξν ρξφλν απ‟ φηη ηα «κε-
ηδξπκαηνπνηεκέλα» παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ηεο ίδηαο λνεηηθήο θαη ρξνλνινγηθήο
ειηθίαο (Green & Zigler, 1962). Απνδείρζεθε επίζεο φηη ηα «ηδξπκαηνπνηεκέλα» παηδηά
βίσλαλ ζε κεγάιν βαζκφ θαη καθξνρξφληα θνηλσληθή απνζηέξεζε (Zigler, Balla &
Butterfield, 1968) θαη γηα ην ιφγν απηφ επηζπκνχζαλ λα απνζπάζνπλ ηελ πξνζνρή θαη
ηνλ έπαηλν απφ ηνπο ελήιηθεο.
Δπηπξφζζεηα, ε ηεξαξρία ησλ πνηθίισλ εληζρπηψλ κπνξεί λα δηαθέξεη ζηηο νκάδεο
ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Γειαδή, ε ζσζηή ιχζε ζ‟ έλα
πξφβιεκα ίζσο δξα πεξηζζφηεξν εληζρπηηθά ζηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα παηδηά ζε
ζρέζε κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Ζ ζεηηθή ζηάζε ηνπ εξεπλεηή ίζσο
πξνζδίδεη κεγαιχηεξε ηθαλνπνίεζε ζηα ηειεπηαία απ‟ φηη ε ζσζηή ιχζε απηή θαζεαπηή.
Σέηνηνπ είδνπο δηαθνξέο ζηελ ηεξαξρία είλαη εκθαλείο θαη ζηνπο «απηνχο» θαη «κε

31
απηνχο» εληζρπηέο (Zigler, 1966). Έηζη, ζπγθξηλφκελα κε ηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα
παηδηά, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε επεξεάδνληαη πεξηζζφηεξν απφ «απηέο-πιηθέο
εληζρχζεηο», παξά απφ «κε απηέο» ακνηβέο (Zigler & deLabry, 1962). ΋ηαλ δίλνληαλ
«απηέο» ακνηβέο ζε «ηδξπκαηνπνηεκέλα» παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε νξγαληθήο
αηηηνινγίαο, απηά έδεηρλαλ κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ θαη νη επηδφζεηο ηνπο ήηαλ θαιχηεξεο
(Stevenson & Zigler, 1957).
΢χκθσλα κε ηνλ παξάγνληα ηεο αλαδήηεζεο εμσγελψλ ιχζεσλ, ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ εκπηζηεχνληαη ηνλ εαπηφ ηνπο γηα ηε ιχζε ησλ πξνβιεκάησλ
θαη αλακέλνπλ νδεγίεο θαη βνήζεηα απφ ην άκεζν πεξηβάιινλ. Αληίζεηα, ηα ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα παηδηά βαζίδνληαη πεξηζζφηεξν ζηηο δηθέο ηνπο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο,
παξά ζε εμσηεξηθέο ππνδείμεηο θαη εληζρχζεηο, παξνπζηάδνληαο απηνδεκηνχξγεηεο ιχζεηο
(Αιεπξηάδνπ, 1998·Αιεπξηάδνπ & Γξνχηνο, 1999·MacMillan & Wright, 1974·Zigler &
Yando, 1972). Ίζσο, νη επαλεηιεκκέλεο απνηπρίεο, πνπ βηψλνπλ ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, έρνπλ σο απνηέιεζκα λα κελ εκπηζηεχνληαη ηηο ιχζεηο ηνπο θαη λα δεηνχλ
ζπλερψο ππνδείμεηο θαη βνήζεηα απφ ηνπο ελήιηθεο. Έσο ζήκεξα, ε ππφζεζε ηνπ
ηζηνξηθνχ απνηπρίαο εμαθνινπζεί λα είλαη ε πην πεηζηηθή εμήγεζε γηα ην θαηλφκελν ηεο
αλαδήηεζεο ησλ εμσγελψλ ιχζεσλ, εθ κέξνπο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Ζ έλλνηα ηνπ εαπηνχ, αλ θαη παίδεη θεληξηθφ ξφιν ζε ζρέζε κε ηελ επξχηεξε
ζεσξία ηεο πξνζσπηθφηεηαο, δελ απαζρφιεζε ηδηαίηεξα ηνπο εξεπλεηέο ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο (Balla & Zigler, 1979). Οη Silon θαη Harter (1985) εμεηάδνληαο παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, εμηζσκέλα σο πξνο ηε λνεηηθή ηνπο ειηθία κε παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο, έδεημαλ φηη ε αλάπηπμε ηεο εηθφλαο ηνπ εαπηνχ ηνπο δελ ήηαλ
δηαθνξνπνηεκέλε, σο πξνο ηε δνκή θαη αθνινπζία ηεο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο. Δπηπιένλ ε νξγαλσηηθή δνκή ηεο αληίιεςεο ηνπ εαπηνχ θαη ησλ
αιιειεπηδξάζεσλ κε ηνπο άιινπο εκθαλίδεη ζπλνρή θαη ηάμε (Evans, 1994).
Παξνπζηάδεηαη φκσο, κηα δηαθνξνπνίεζε πνπ αθνξά ζην «πώο βιέπεη θαλείο ηνλ εαπηό
ηνπ» (π.ρ., ε πξαγκαηηθή εηθόλα ηνπ εαπηνύ) θαη ζην «πώο ζα ήζειε λα είλαη» (π.ρ., ε
ηδαληθή εηθόλα ηνπ εαπηνύ). Ζ δηαθνξά πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζε απηά ηα δχν νλνκάδεηαη
«αλνκνηφηεηα ηεο εηθφλαο ηνπ εαπηνχ». Έρεη παξαηεξεζεί φηη ε «αλνκνηφηεηα» απηή
απμάλεηαη θαζψο ηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα παηδηά κεγαιψλνπλ, δηφηη είλαη ζε ζέζε λα
αμηνινγήζνπλ θαιχηεξα ηελ έλλνηα ηνπ «ηδαληθνχ εαπηνχ» θαη λα ζπγθξίλνπλ ηνλ εαπηφ

32
θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο κε ηνπο άιινπο (Dweck, 2002). Αληίζεηα, ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ κηθξφηεξε «αλνκνηφηεηα ηεο εηθφλαο ηνπ εαπηνχ», θαζψο
έρνπλ ρακειφηεξε ηδαληθή εηθφλα ηνπ εαπηνχ (Katz & Zigler, 1967·Leahy, Balla &
Zigler, 1982). Καη απηφ, δηφηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ ρακεινχο
ζηφρνπο θαη θηινδνμίεο, εμαηηίαο, κεξηθψο ηνπιάρηζηνλ, ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ εκπεηξηψλ
απνηπρίαο (Hodapp & Zigler, 1995). Βέβαηα, είλαη ζεκαληηθφ νη έξεπλεο πνπ κειεηνχλ
ηελ αληίιεςε ηνπ εαπηνχ λα ιακβάλνπλ ππφςε ηνπο ηελ επίδξαζε ησλ γλσζηηθψλ,
θνηλσληθψλ θαη ζπλαηζζεκαηηθψλ παξαγφλησλ πνπ ζπκκεηέρνπλ.

Ζ πποζέγγιζη ηηρ «διαθοπάρ» για ηη νοηηική καθςζηέπηζη με έμθαζη ζηα

γνυζηικά ελλείμμαηα
Οη ζεσξεηηθνί ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο» ππνζηεξίδνπλ φηη, ε δηαθνξά κεηαμχ
αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη κε ηππηθή αλάπηπμε δελ είλαη κφλν πνζνηηθή, αιιά
θαη πνηνηηθή. ΢πλεπψο, ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ είλαη δπλαηφ λα
κειεηεζνχλ ππφ ηελ πξννπηηθή ηεο αλάπηπμεο ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε
(Detterman, Mayer, Caruso, Legree, Conners & Taylor, 1992·Ellis, 1969·Kounin,
1941·Milgram, 1969, 1973). Απηφ ζπκβαίλεη γηαηί, φπσο ππνζηεξίδεηαη, ε πξψηε νµάδα
δηαθνξνπνηείηαη απφ ηε δεχηεξε σο πξνο ην ιεηηνπξγηθφ επίπεδν, παξνπζηάδνληαο
ειιείκκαηα ζε έλα ζεµαληηθφ αξηζµφ δεμηνηήησλ (Ellis, 1970·Milgram 1969, 1973).
Αξθεηνί απφ απηνχο, ζηηο έξεπλέο ηνπο, ρξεζηκνπνηνχλ σο δείθηε κέηξεζεο ηνπ
γλσζηηθνχ επηπέδνπ (Borkowski, Carr & Pressley, 1987·Ellis, 1969) ηελ εμίζσζε πνπ
βαζίδεηαη ζηε ρξνλνινγηθή ειηθία θαη φρη ζηε λνεηηθή ειηθία, ελψ πνιιέο θνξέο
ρξεζηκνπνηνχλ θαη ην δείθηε λνεκνζχλεο. Αληίζεηα, άιινη ηεο ίδηαο πξνζέγγηζεο
ρξεζηκνπνηνχλ ηε λνεηηθή ειηθία (Kounin, 1941), ελψ άιινη θαη ηηο δπν (Spitz, 1982).
Δπίζεο ε πξνζέγγηζε απηή δέρεηαη φηη φια ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
απνηεινχλ έλαλ νκνηνγελή πιεζπζκφ ζρεηηθψο κε ηελ εθδήισζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο
θαη, ζπλεπψο, κπνξνχλ λα κειεηεζνχλ σο κία νκάδα, ε νπνία δηαθνξνπνηείηαη απφ ηελ
νκάδα ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε, σο πξνο ην επίπεδν γλσζηηθήο αλάπηπμεο θαη
ιεηηνπξγηθφηεηαο. Οη Fisher θαη Zeaman (1970) επηζεκαίλνπλ φηη, δελ έρεη ζεκαζία ε
αηηηνινγία ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, αλ ηελ πξνθαινχλ δειαδή ηα γνλίδηα ή ν
ηξαπκαηηζκφο ηνπ εγθεθάινπ, απφ ηε ζηηγκή πνπ ηα απνηειέζκαηα είλαη ηα ίδηα. Έηζη,

33
ζηηο έξεπλέο ηνπο νη ζεσξεηηθνί ηεο δηαθνξάο δελ πξνρσξνχλ ζε δηρνηφκεζε νξγαληθήο -
κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο. Απνηέιεζκα φισλ απηψλ είλαη λα πξνηαζνχλ ζεσξίεο, νη
νπνίεο επηθαινχληαη έλα ή θαη πεξηζζφηεξα γλσζηηθά ειιείκκαηα σο ηελ πξσηαξρηθή
αηηία ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. ΢πγθεθξηκέλα, έρνπλ πξνηαζεί γλσζηηθά ειιείκκαηα
πνπ αθνξνχλ ζηε ρξήζε κλεκνληθψλ ζηξαηεγηθψλ, ηε βξαρχρξνλε κλήκε (Borkowski,
Carr & Pressley, 1987·Ellis, 1969, 1970), ηελ πξνζνρή (Zeaman & House, 1979), ηελ
νξγάλσζε ηεο πιεξνθνξίαο (Spitz, 1979), ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ θσδηθνπνίεζε (Das,
1984), ή θαη πνιιαπιά ειιείκκαηα (Detterman, 1987·Detterman, Mayer, Caruso, Legree,
Conners & Taylor, 1992).
Ζ κλήκε απνηειεί έλα απφ ηα πεδία ηδηαίηεξνπ εξεπλεηηθνχ ελδηαθέξνληνο ζην
ρψξν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Αξθεηνί απφ ηνπο εξεπλεηέο πξνζδηφξηζαλ βιάβεο
ζηελ εξγαδφκελε κλήκε ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. ΢πγθεθξηκέλα, νη Ellis,
Deacon θαη Wooldridge (1985) πξνζπάζεζαλ λα απνδείμνπλ φηη νη δπλαηφηεηεο ηεο
εξγαδφκελεο κλήκεο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είλαη πεξηνξηζκέλεο εμαηηίαο
δνκηθψλ βιαβψλ ηεο κλήκεο. ΢ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ θαη νη Gutowski
θαη Chechile (1987), νη νπνίνη δηαπίζησζαλ φηη ε βξαρχρξνλε απνζήθεπζε απνηειεί ην
πηζαλφηεξν ζεκείν δνκηθψλ πεξηνξηζκψλ ζε ελήιηθεο κε ειαθξά λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Σα δηαθνξεηηθά φκσο γελεηηθά ζχλδξνκα λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο παξνπζηάδνπλ
δηαθνξεηηθέο κλεκνληθέο δπλαηφηεηεο θαη αδπλακίεο (Jarrold, Baddeley & Phillips,
1999·Seung & Chapman, 2004·Wang & Bellugi, 1994). Έηζη, ηα άηνκα κε ζχλδξνκν
Down θαίλεηαη λα παξνπζηάδνπλ θπξίσο βιάβε ζην θσλνινγηθφ θχθισκα ηεο
εξγαδφκελεο κλήκεο, ελψ ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Williams ζην νπηηθνρσξηθφ
ζεκεησκαηάξην.
Υσξίο λα κεηψλεηαη ην ελδηαθέξνλ γηα ην ζέκα ηεο βξαρχρξνλεο κλήκεο, νη
κλεκνληθέο ζηξαηεγηθέο έρνπλ κεγάιε ζεκαζία, δηφηη ε ρξήζε ηνπο απαηηεί ζρεδηαζκφ, ν
νπνίνο ζεσξείηαη σο ν θεληξηθφο ππξήλαο ηεο λνεκνζχλεο (Das, 1984). ΋ζν πην
απνηειεζκαηηθφο είλαη ν ζρεδηαζκφο θαη ε επηινγή ησλ θαηάιιεισλ ζηξαηεγηθψλ, ηφζν
πην επηηεδεπκέλν είλαη ην απνηέιεζκα. Σα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε ρξεζηκνπνηνχλ
θπξίσο ζηξαηεγηθέο δηακεζνιάβεζεο ή επεμεξγαζίαο πξνθεηκέλνπ λα εληζρχζνπλ ηελ
απνζήθεπζε θαη ηελ αλάθιεζε πιεξνθνξηψλ απφ ηνλ εγθέθαιν. Σα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε θαίλεηαη φηη δελ ηα θαηαθέξλνπλ ζηε ρξήζε ηέηνησλ ζηξαηεγηθψλ, παξφιν

34
πνπ κπνξνχλ λα ηηο δηδαρζνχλ. Σν πξφβιεκα, επνκέλσο, δελ είλαη ηφζν ζηελ ηθαλφηεηα
ηεο ρξήζεο κηαο ζηξαηεγηθήο, αιιά ζηελ επηινγή ηεο ζσζηήο ζηξαηεγηθήο (Westling,
1986).
Με δηαθνξεηηθή νπηηθή, νη Detterman, Mayer, Caruso, Legree, Conners θαη
Taylor (1992), εμεηάδνληαο ελήιηθεο κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νξγαληθήο (κε γελεηηθήο)
αηηηνινγίαο, θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα ηεο γεληθήο βιάβεο ζην κλεκνληθφ ζχζηεκα
ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Ζ άπνςε απηή ζηεξίρζεθε ζηε ζπρλφηεηα
εκθάληζεο βιαβψλ ζηε κλήκε, πνπ ππνδειψλεη φηη ζρεδφλ θάζε κλεκνληθή δηεξγαζία
ζηα άηνκα απηά είλαη πξνβιεκαηηθή.
Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ην εξψηεκα αλ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
απνηπγράλνπλ ζηηο κλεκνληθέο δεμηφηεηεο ζε φιεο ηηο βαζηθέο ηνπο κνξθέο ή
απνηπγράλνπλ λα ζπκεζνχλ, γηαηί δελ ελεξγνχλ θαηάιιεια ζηελ πιεξνθνξία. ΢πρλά
κάιηζηα εκθαλίδνληαη λα πξνζεγγίδνπλ ηηο καζεζηαθέο δξαζηεξηφηεηεο παζεηηθά θαη δε
θαίλνληαη λα ελεξγνπνηνχλ θάπνηα ζηξαηεγηθή. Ζ δηαδηθαζία ηεο ελλνηνινγηθήο
ζεκαζίαο έρεη θαηεγνξεζεί γηα ηελ απνηπρία ησλ αηφκσλ απηψλ λα ζπκεζνχλ ιέμεηο θαη
έλλνηεο. Γε δείρλνπλ επίζεο λα ηνπνζεηνχλ ηε γλψζε γηα ηελ επεμεξγαζία ησλ
πιεξνθνξηψλ λα εξγάδεηαη ηθαλνπνηεηηθά ζε δεμηφηεηεο κάζεζεο θαη κλήκεο (Hoover &
Wade, 1985). Αλαθνξηθά, κε ην εχξνο κλήκεο, ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
απνηπγράλνπλ ζην λα νκαδνπνηνχλ ηα εηζεξρφκελα ζηνηρεία. Σν λα αληηκεησπίδνληαη,
απφ θάπνην άηνκν, ηξεηο κνλνςήθηνη αξηζκνί σο έλαο ηξηςήθηνο, νδεγεί ζηελ αχμεζε
ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ πιεξνθνξηψλ ησλ αηνκηθψλ νκαδνπνηήζεσλ θαη επεηδή ν αξηζκφο
ησλ νκάδσλ πεξηνξίδεη ηα πεξηερφκελα ηεο βξαρππξφζεζκεο κλήκεο, απηή ε
νκαδνπνίεζε νδεγεί ζηελ αχμεζε ηεο αλάθιεζεο. Παξφια απηά θαίλεηαη λα κπνξνχλ λα
ρξεζηκνπνηήζνπλ ηελ νκαδνπνίεζε, αλ ηνπο δνζεί φκσο έηνηκε. Ο Ellis (1970) θαηέιεμε
ζην ζπκπέξαζκα φηη ε ρακειή επίδνζε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νθείιεηαη
ζηελ αδπλακία ρξήζεο ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο επαλάιεςεο. Ζ ζηξαηεγηθή απηή είλαη
παξνχζα ζηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε γχξσ ζηα 7-8 έηε θαη επηηπγράλεηαη κέζσ ηεο
ελεξγεηηθήο επαλάιεςεο ησλ ζηνηρείσλ ηνπ εξεζίζκαηνο. Οη MacMillan θαη Wright
(1974) βξήθαλ φηη ε νκαδνπνίεζε ζηνηρείσλ ήηαλ πην επεξγεηηθή ζηα κεγαιχηεξα παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε (12 ρξνλψλ) παξά ζηα κηθξφηεξα (9 ρξνλψλ). Σα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ κηθξφηεξν κλεκνληθφ εχξνο απφ ηα παηδηά κε ηππηθή

35
αλάπηπμε θαη απηέο νη δηαθνξέο ζην εχξνο κπνξεί λα εμεγνχληαη θαιχηεξα κε ηνπο φξνπο
ηεο ηθαλφηεηαο κε ηελ νπνία ζπκβαίλεη ε αλαγλψξηζε ησλ εξεζηζκάησλ θαη ε
ηαμηλφκεζή ηνπο (Campione, Brown & Ferrara, 1982).
Γεληθφηεξα, ε έξεπλα, ηα ηειεπηαία πεξίπνπ 40 ρξφληα, έδεημε φηη παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δε ρξεζηκνπνηνχλ ζηξαηεγηθέο ή φηαλ ηηο ρξεζηκνπνηνχλ ε ρξήζε
ηνπο είλαη αλαπνηειεζκαηηθή ή αηαίξηαζηε κε ηε θχζε ηνπ έξγνπ (Bray & Turner,
1986·Butterfield, Wambold & Belmont, 1973). Οη Butterfield θαη ζπλεξγάηεο (1973)
έδεημαλ φηη δελ ήηαλ κφλνλ ε απνηπρία ηεο απζφξκεηεο ρξήζεο ηεο επαλάιεςεο πνπ
πξνθαιεί δπζθνιίεο. Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αληηκεηψπηδαλ πξνβιήκαηα
αθφκε θαη κε ηε δηαδηθαζία ηεο επαλάιεςεο απηή θαζεαπηή. Δπαλαιάκβαλαλ δειαδή,
έλα ή δχν ην πνιχ ζηνηρεία απφ ην ζπλνιηθφ αξηζκφ απηψλ πνπ έπξεπε λα αλαθιεζνχλ,
δηαθέξνληαο, ηφζν ζηνλ αξηζκφ, φζν θαη ζηνλ ηξφπν ηεο επαλάιεςεο, ν νπνίνο ήηαλ
παζεηηθφο. Απηή ε παζεηηθή επαλάιεςε παξαηεξείηαη θαη ζηα κηθξφηεξα ζε ειηθία
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε (Campione & Brown, 1977). Άξα, ε βιάβε ησλ αηφκσλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε σο πξνο ηηο ζηξαηεγηθέο κπνξεί λα ζεσξεζεί σο έλα ζπλερέο, απφ
ηελ έιιεηςε απζφξκεηεο ρξήζεο κέρξη ηε ρξήζε, πνπ δηαθέξεη απφ ηελ αληίζηνηρε ησλ
αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε (Bray & Turner, 1986).
Οη Bray θαη Turner (1987) παξαηήξεζαλ φηη νη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο ζηηο νπνίεο
αλαθέξνληαη ειιείκκαηα ζηε ρξήζε κλεκνληθψλ ζηξαηεγηθψλ εθ κέξνπο ησλ αηφκσλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, αθνξνχζαλ έξγα πνπ απαηηνχζαλ έκκεζε ρξήζε ιεθηηθψλ
ζηξαηεγηθψλ. Οη Bray, Saarnio, Borges θαη Hawk (1994) ζεσξνχλ φηη ε ππεξβνιηθή
εζηίαζε ζηηο ιεθηηθέο ζηξαηεγηθέο ίζσο δίλεη κία παξαπιαλεηηθή θαη απαηζηφδνμε εηθφλα
γηα ηηο κλεκνληθέο ζηξαηεγηθέο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. ΢ηελ θαζεκεξηλή
δσή θαίλεηαη φηη ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε θάλνπλ ρξήζε «εμσηεξηθψλ» κλεκνληθψλ
βνεζεκάησλ, φηαλ ε ζπλζήθε ην επηηξέπεη (π.ρ., ηνπνζεηνχλ ηα πξάγκαηα ζε κία
ζπγθεθξηκέλε ζέζε γηα λα ζπκνχληαη πνχ βξίζθνληαη, γξάθνπλ ζεκεηψκαηα γηα λα
ζπκνχληαη θάηη, δεηνχλ ηε βνήζεηα ησλ άιισλ γηα λα ζπκεζνχλ θάηη, θ.ά.). ΢ηελ έξεπλα
απηή, ελήιηθεο ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε έθξηλαλ φηη ηα βνεζήκαηα απηά είλαη αθξηβή,
αμηφπηζηα, θαη ζέηνπλ κηθξφηεξν κλεκνληθφ θφξην απ‟ φηη νη ιεθηηθέο ζηξαηεγηθέο.
Μία αλαζθφπεζε επίζεο ηνπ ζέκαηνο απφ ηελ αλαπηπμηαθή ζθνπηά δείρλεη φηη νη
«εμσηεξηθέο» ζηξαηεγηθέο παίδνπλ ηδηαίηεξν ξφιν ζηε γλσζηηθή αλάπηπμε. Σα λεαξά

36
άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε, πνπ ζεσξνχληαλ φηη δελ θάλνπλ ρξήζε ζηξαηεγηθψλ, φπσο
θαη απηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, δηαπηζηψζεθε φηη δηαζέηνπλ πινχζηεο «εμσηεξηθέο»
ζηξαηεγηθέο (Wellman, 1988). Αθφκα θαη ηα λήπηα ήηαλ ζε ζέζε λα ρξεζηκνπνηήζνπλ
«εμσηεξηθέο» ζηξαηεγηθέο (π.ρ., άγγηγκα, δήμε, κεηαθίλεζε ησλ αληηθεηκέλσλ ζην ρψξν)
ζε έξγα πνπ απαηηνχζαλ κλήκε ηεο ζέζεο ζην ρψξν (DeLoache, Cassidy & Brown,
1985). Ζ ρξήζε απηψλ ησλ ζηξαηεγηθψλ ίζσο είλαη ν εμειηθηηθφο πξφδξνκνο ησλ
«εζσηεξηθψλ» (ιεθηηθψλ) ζηξαηεγηθψλ (Wellman, 1988). ΢ρεηηθά πξφζθαηεο έξεπλεο
(Bray, Fletcher & Turner, 1997·Bray, Saarnio, Borges & Hawk, 1994· Fletcher,
Huffman & Bray, 2003) έδεημαλ φηη ηα λεαξά άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε, φπσο θαη απηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, έθαλαλ επηηπρή ρξήζε «εμσηεξηθψλ» ζηξαηεγηθψλ,
απνδεηθλχνληαο φηη ηα ηειεπηαία ρξεζηκνπνηνχζαλ ελεξγεηηθέο κλεκνληθέο ζηξαηεγηθέο
γηα ηε κλήκε ηεο ζέζεο ζην ρψξν (βι. θαη Αιεπξηάδνπ, 1998).
Καζψο φκσο ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε κεγαιψλνπλ, εθηφο απφ ηηο
«εμσηεξηθέο» ζηξαηεγηθέο, ρξεζηκνπνηνχλ θαη ηε ιεθηηθή θσδηθνπνίεζε, έλα δειαδή
ζπκβνιηθφ ιεθηηθφ θψδηθα, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο δηηηήο θσδηθνπνίεζεο ηνπ A.
Paivio (1969), κε απνηέιεζκα λα είλαη ζε πιενλεθηηθφηεξε ζέζε απφ ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ηα νπνία δπζθνιεχνληαη λα θάλνπλ ρξήζε ησλ ιεθηηθψλ
ζηξαηεγηθψλ (Ellis, Deacon & Wooldridge, 1985). Έηζη, ελψ πξηλ ηα 7 έηε, ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε δε ρξεζηκνπνηνχλ ιεθηηθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ
εηθφλσλ, κεηά ηελ ειηθία απηή, ε ιεθηηθή θσδηθνπνίεζε ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλφηεξα,
ζπκπιεξψλνληαο κάιινλ, παξά αληηθαζηζηψληαο ηελ αλαινγηθή εηθνληθή θσδηθνπνίεζε
ζηελ εξγαδφκελε κλήκε (Hitch, Halliday, Schaafstal & Schraagen, 1988). Αληίζεηα, ηα
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θσδηθνπνηνχλ θπξίσο αλαινγηθά ηηο εηθφλεο,
δηαηεξψληαο ηα αληηιεπηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ θπζηθψλ εξεζηζκάησλ.
Οη Fletcher θαη Bray (1995) θαη νη Alevriadou θαη Tsakiridou (2010)
επηζεκαίλνπλ φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ είλαη παζεηηθά σο πξνο ηε
ρξήζε ζηξαηεγηθψλ θαη φηη ε ρξήζε ησλ εμσηεξηθψλ ζηξαηεγηθψλ εκθαλίδεη
αλαπηπμηαθή πνξεία θαη ζε παηδηά θαη εθήβνπο κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε 11-17 εηψλ.
Φαίλεηαη, ινηπφλ φηη, θαη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη απηά κε ηππηθή
αλάπηπμε ρξεζηκνπνηνχλ ζηξαηεγηθέο, αιιά ν ξπζκφο πξνφδνπ είλαη δηαθνξεηηθφο. Έηζη,
ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ρξεζηκνπνηνχλ ζηξαηεγηθέο, αιιά ν ξπζκφο

37
αλάπηπμεο είλαη πην αξγφο (Bray et al., 1997). ΢πγθεθξηκέλα, νη Bray θαη ζπλεξγάηεο
(1997) έδεημαλ φηη ε αχμεζε ηεο ρξήζεο ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο επαλάιεςεο ήηαλ απφ 19%
έσο 31% ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ελψ ζε απηά κε ηππηθή αλάπηπμε απφ 25%
έσο 75%. ΢χγρξνλεο έξεπλεο (Agran, Sinclair, Alper, Cavin & Wehmeyer, 2005·
Dermitzaki, Stavroussi, Bandi & Nisiotou, 2008) θαηαδεηθλχνπλ φηη, φηαλ νη νδεγίεο
επίιπζεο ελφο γλσζηηθνχ πξνβιήκαηνο ζηνρεχνπλ ζηελ απηνξξχζκηζε ηεο ρξήζεο ησλ
ζηξαηεγηθψλ εθ κέξνπο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ηφηε νη επηδφζεηο αιιά
θαη ηα θίλεηξά ηνπο βειηηψλνληαη (βι. θαη Αιεπξηάδνπ & Γθηανχξε, 2009).
Έρεη βξεζεί επίζεο φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ κηθξφηεξεο θαη
ιηγφηεξν νξγαλσκέλεο βάζεηο πιεξνθνξηψλ απ‟ φηη ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε θαη
απηφ θαίλεηαη λα επεξεάδεη ηε ιεηηνπξγία ηεο κλήκεο θαη ηελ επηινγή ηεο θαηάιιειεο
ζηξαηεγηθήο γηα ηελ επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ. Αλαθνξηθά κε ηελ ηαρχηεηα
επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ, ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ρξεηάδνληαη
πεξηζζφηεξν ρξφλν γηα ηελ απνθσδηθνπνίεζε γλσζηψλ πξαγκάησλ (Hunt, 1977) ζε
ζρέζε κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο. Οη Das, Kirby θαη Jarman (1979) ζεψξεζαλ φηη
ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ ηε κεγαιχηεξε βιάβε ζε έξγα πνπ
απαηηνχλ ζρεδηαζκφ, αλ θαη νη έξεπλεο ησλ Gordon, Saklofske θαη Hildebrand (1998)
έδεημαλ φηη εκθαλίδνληαη πεξηζζφηεξεο γλσζηηθέο δπζθνιίεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν
ρξφλνο αληίδξαζεο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε απμάλεηαη ηφζν πην πνιχ, φζν
απμάλνληαη θαη ηα εξεζίζκαηα πνπ απαηηνχλ θσδηθνπνίεζε. Δπίζεο ηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δπζθνιεχνληαη ζε κεγάιν βαζκφ λα νξγαλψζνπλ ηηο εηζεξρφκελεο
πιεξνθνξίεο ζηνλ εγθέθαιν ηφζν θαιά, φζν ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο. Αλ θαη
κπνξνχλ λα κάζνπλ ζηξαηεγηθέο νξγάλσζεο ησλ πιεξνθνξηψλ, αιιά θαη πάιη
ζπλαληνχλ δπζθνιίεο ζηε κεηαβίβαζε ησλ ζηξαηεγηθψλ πνπ καζαίλνπλ ζε λέεο
θαηαζηάζεηο, θάλνληαο δχζθνιε ηε γελίθεπζε ζηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ. Σν ίδην
ηζρχεη θαη γηα ηε ρξήζε ηεο ινγηθήο, αθνχ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ θάλνπλ
ρξήζε ηεο ινγηθήο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα επηιχζνπλ γλσζηηθά πξνβιήκαηα
(Westling, 1986). Αθφκε ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα
ρξεζηκνπνηήζνπλ πιεξνθνξίεο, αθφκα θαη αλ γλσξίδνπλ φηη ηηο έρνπλ. Γελ αλαθαινχλ
δειαδή, θαηεγνξίεο κε ηηο νπνίεο ηαμηλνκνχλ ηηο πιεξνθνξίεο, νχηε δίλνπλ ζηνηρεία γηα
ηνλ ηξφπν νξγάλσζεο ηεο αλάθιεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ γχξσ απφ απηέο ηηο θαηεγνξίεο.

38
Σίζεληαη επνκέλσο εξεπλεηηθά εξσηήκαηα, φπσο: α) κήπσο μέξνπλ ιηγόηεξα; β) πνηνη
είλαη νη παξάγνληεο πνπ πεξηνξίδνπλ ηε κάζεζε; γ) κήπσο επεμεξγάδνληαη πην αξγά ηηο
πιεξνθνξίεο; δ) κήπσο ηνπο ιείπνπλ ζηξαηεγηθέο θαη ν έιεγρνο απηώλ, ώζηε λα
αληεπεμέιζνπλ ηνπο πεξηνξηζκνύο; θαη ε) πώο ε γλώζε από κόλε ηεο επεξεάδεη ηελ
πεξαηηέξσ κάζεζε; Γηαθνξέο βέβαηα ζηε γλψζε πξνθαλψο επεξεάδνπλ απηά πνπ
κπνξνχλ λα καζεπηνχλ θαη είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ λα δηεξεπλεζεί, πφζν νη
δηαθπκάλζεηο ζηελ απφδνζε απνδίδνληαη ζηηο γλσζηηθέο δηαθνξέο θαη πφζν ε
δηαθχκαλζε ηεο απφδνζεο παξακέλεη, αθνχ νη γλσζηηθέο δηαθνξέο είλαη κφλν κεξηθέο.
Καη ε ζεκαζία ηεο πξνζνρήο έρεη επίζεο κειεηεζεί εδψ θαη πνιιά ρξφληα ζε
ζρέζε κε ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Fisher & Zeaman, 1973·Zeaman & House, 1979). Σα
άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ ειιείςεηο ζηελ πξνζνρή ησλ θαηάιιεισλ
δηαζηάζεσλ (π.ρ., ρξψκα, ζρήκα, κέγεζνο, ζέζε, βάξνο) ελφο ζπγθεθξηκέλνπ
εξεζίζκαηνο ή αληηθεηκέλνπ (Westling, 1986). Αληίζεηα απφ ηα άηνκα ρσξίο λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δπζθνιεχνληαη λα πξνζέμνπλ ηηο ζσζηέο δηαζηάζεηο ησλ αληηθεηκέλσλ,
πνπ ζα ηνπο πξνζθέξνπλ ηα απαξαίηεηα ζηνηρεία γηα κία επηηπρή δηάθξηζε αλάκεζά
ηνπο. ΋ζν πην ρακειφο είλαη ν δείθηεο λνεκνζχλεο θαη ε λνεηηθή ηνπο ειηθία, ηφζν πην
δχζθνιν είλαη λα κάζνπλ λα εθηεινχλ ζπκπεξηθνξέο δηάθξηζεο. Καη φζν πην κεγάινο
είλαη ν αξηζκφο ησλ δηαζηάζεσλ, πνπ πξέπεη λα πξνζέμνπλ, ηφζν πην πνιχ ζα δηαξθέζεη
ε κάζεζε απηήο ηεο ζπκπεξηθνξάο.
΢πγθεθξηκέλα, σο πξνο ην αληηιεπηηθφ επίπεδν, ε πιεηνλφηεηα ησλ αηφµσλ µε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδεη δηαθφξσλ εηδψλ αληηιεπηηθέο δπζθνιίεο, φπσο: α) ηεο
ηθαλόηεηαο αληίιεςεο µνξθήο, δειαδή δπζθνιία δηάθξηζεο ελόο ζρήµαηνο από ην
πεξίγξαµµά ηνπ, β) ηεο ηθαλόηεηαο αληίιεςεο βάζνπο, γ) ηεο δηάθξηζεο ηνπ µέξνπο από ην
όιν, δ) ηεο αληίιεςεο ηνπ ζώµαηόο ηνπο θαη ηνπ πεξηβάιινληνο ρώξνπ θαη ε) ηεο
αληίιεςεο ηεο ζέζεο ησλ αληηθεηµέλσλ µέζα ζην ρώξν (Μπάξδεο, 1985). ΢πλέπεηα ησλ
δπζθνιηψλ απηψλ είλαη ε ειιηπήο ηθαλφηεηα ηνπ αηφµνπ λα επηιέμεη ηα θαηάιιεια
εξεζίζµαηα, δηαµέζνπ ησλ νπνίσλ ζα ζρεµαηίζεη µηα ζσζηή αληίιεςε ηνπ
πεξηβάιινληφο ηνπ. Δπνκέλσο, ην άηνµν µε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζηξέθεη ηελ πξνζνρή
ηνπ ζε αζήµαληα πξάγµαηα, µε απνηέιεζµα λα αληηδξά ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο µε
ιαλζαζκέλν ηξφπν. Γε µπνξεί επίζεο λα εθηηµήζεη ηελ ηαρχηεηα θίλεζεο ησλ άιισλ
ζσµάησλ ζην ρψξν, µε απνηέιεζµα λα ζπγθξνχεηαη µε αληηθείµελα θαη µε άιια άηνµα

39
πνπ βξίζθνληαη ζε θίλεζε. Ζ θίλεζε ηνπ αηφµνπ µε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζην ρψξν θαη
ην ρξφλν απνηειεί αληηθείµελν δηαξθνχο µειέηεο θαη εθπαίδεπζεο (Κνπηζνχθε-Κνζθηλά,
1993).
Έλα θαηλφκελν πνπ παξαηεξείηαη επίζεο ζπρλά ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε είλαη φηη «αηελίδνπλ» ζπρλφηεξα εθηφο έξγνπ, γεγνλφο ην νπνίν επεξεάδεη
ηελ επίδνζή ηνπο ζε έξγα επαγξχπλεζεο. Οη Turnure θαη Zigler (1964) βξήθαλ φηη ην
θαηλφκελν απηφ παξαηεξείηαη ζπρλφηεξα ζε έξγα ζπλαξκνιφγεζεο αληηθεηκέλσλ. Ο
Parasuraman (1979) ζεσξεί φηη ηα πεξηνξηζµέλα απνζέµαηα πξνζνρήο αδπλαηνχλ λα
δηαηεξήζνπλ ηελ πιεξνθνξία ζηελ εξγαδφµελε µλήµε. ΢ε κηα αλαζθφπεζε ηεο
βηβιηνγξαθίαο, νη Dockrell θαη McShane (1992) ηνλίδνπλ φηη, ε επίδνζε ησλ αηφµσλ µε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε µεηψλεηαη ζε ζχλζεηεο δεμηφηεηεο πςειψλ απαηηήζεσλ, ηδηαίηεξα
φηαλ ζπλππάξρνπλ ζηνηρεία δηάζπαζεο ηεο πξνζνρήο. Καη απηφ, δηφηη, φπσο αλαθέξνπλ
πνιινί εξεπλεηέο (Neil & Westberry, 1987·Tipper, 1985), ε επηιεθηηθή πξνζνρή δελ
πεξηιακβάλεη κφλν δηεξγαζίεο δηεπθφιπλζεο πξνο ηνλ επηιεγφκελν ζηφρν, αιιά θαη
αληίζηνηρεο δηεξγαζίεο θαηαζηνιήο πξνο ηνλ αθαηάιιειν (δηαζπαζηηθφ) ζηφρν.
Τπνζηεξίδνπλ κάιηζηα φηη, ε κε ζρεηηθή πιεξνθνξία θαηαζηέιιεηαη ελεξγεηηθά θαη δελ
απσζείηαη παζεηηθά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επηινγήο θαη ηεο εθηέιεζεο ηεο αληίδξαζεο
(βι. θαη Αιεπξηάδνπ, 1998).
Έλαο ηξφπνο γηα λα δηεξεπλεζνχλ νη βιάβεο πξνζνρήο ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε είλαη λα κειεηεζνχλ νη επηκέξνπο εθθάλζεηο ηεο. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ
εξεπλψλ δείρλεη φηη, ε ρξήζε ηεο επηιεθηηθήο πξνζνρήο (π.ρ., ε ηθαλφηεηα εζηίαζεο ηεο
πξνζνρήο ζ‟ έλα εξέζηζκα, ελψ εθνχζηα αγλννχληαη κε ζρεηηθνί εξεζηζκνί), δηαθέξεη
κεηαμχ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη κε ηππηθή αλάπηπμε (Cha & Merrill, 1994·
Zeaman & House, 1979). ΢πγθεθξηκέλα, νη Cha θαη Merrill (1994) έδεημαλ φηη, νη κε
ζρεηηθνί εξεζηζκνί ειθχνπλ πεξηζζφηεξν ηελ πξνζνρή ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε ζε ζρέζε κε ηελ αληίζηνηρε απηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε. Άιινη εξεπλεηέο
(Merrill, 2006·Merrill & Taube, 1996) έδεημαλ φηη, ηα άηνκα κε ειαθξά θπξίσο λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δε θαηαζηέιινπλ ηελ επίδξαζε ησλ δηαζπαζηψλ, κε απνηέιεζκα ε
αληίδξαζή ηνπο ζηε ζρεηηθή πιεξνθνξία λα είλαη πην αξγή θαη δπζθνιφηεξε. Αλ θαη ηα
άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη κε ηππηθή αλάπηπμε θσδηθνπνηνχλ ηα εξεζίζκαηα κε
παξφκνην ηξφπν, νη δηαθνξέο ηνπο είλαη απνηέιεζκα ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ κεραληζκψλ

40
ηεο επηιεθηηθήο πξνζνρήο.
Έλα άιιν ζέκα κε ην νπνίν έρνπλ αζρνιεζεί νη εξεπλεηέο, είλαη ε θαηαλνκή ηεο
πξνζνρήο θαη ε ζρέζε ηεο κε ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Σα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, είηε δηαζέηνπλ ιηγφηεξνπο πφξνπο πξνζνρήο ζε ζρέζε κε ηα άηνκα κε
ηππηθή αλάπηπμε, είηε ε θαηαλνκή ησλ ππαξρφλησλ πφξσλ πξνζνρήο είλαη
αλαπνηειεζκαηηθή γηα ηελ επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ (Merrill & Peacock, 1994).
΢χκθσλα κε ηελ ηειεπηαία εξκελεία, ν βαζκφο δπζθνιίαο ηνπ έξγνπ δελ επεξεάδεη ηελ
θαηαλνκή ηεο πξνζνρήο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, θαζψο δείρλνπλ ηελ ίδηα
πξνζνρή θαη ζηα εχθνια θαη ζηα δχζθνια έξγα. Αληηζέησο, ηα άηνκα κε ηππηθή
αλάπηπμε δείρλνπλ κεγαιχηεξε πξνζνρή ζηα δπζθνιφηεξα έξγα. ΋πσο επηζεκαίλνπλ νη
Tomporowski θαη Tinsley (1997), ην αλ απηέο νη δηαθνξέο πξνζνρήο πνπ πξνθχπηνπλ
κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ αληαλαθινχλ πνζνηηθέο θαζπζηεξήζεηο ή πνηνηηθέο βιάβεο,
είλαη ζέκα πνπ ρξήδεη πεξαηηέξσ δηεξεχλεζεο.
Σέινο, λεφηεξεο έξεπλεο (Beck, Daley & Hill, 2005·Simonoff, Pickles, Wood,
Gringras & Chadwick, 2007) δηεξεπλνχλ ηε ζρέζε ηεο Γηάζπαζεο Διιεηκκαηηθήο
Πξνζνρήο-Τπεξθηλεηηθφηεηαο (ΓΔΠ-Τ) κε ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Δίλαη ελδηαθέξνλ
ην εχξεκα φηη ηα παηδηά κε ειαθξά λνεηηθή θαζπζηέξεζε εκθαλίδνπλ απμεκέλν αξηζκφ
ζπκπησκάησλ ΓΔΠ-Τ ζε ζρέζε κε ηνλ ηππηθφ πιεζπζκφ (βι. θαη Αιεπξηάδνπ &
Γθηανχξε, 2009).
Με βάζε φζα έρνπλ ήδε αλαθεξζεί, κπνξνχλ λα ζπλαρζνχλ ζπκπεξαζκαηηθά νη
βαζηθέο απφςεηο ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο». ΋ια ηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, αλεμαξηήησο αηηηνινγίαο, πάζρνπλ απφ θάπνηνπ είδνπο γλσζηηθή βιάβε.
Ο ζηφρνο φισλ ησλ ζεσξηψλ ηεο πξνζέγγηζεο απηήο είλαη λα “απνκνλψζνπλ”
πεηξακαηηθά εθείλεο ηηο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο πνπ παξνπζηάδνπλ βιάβε ή είλαη απνχζεο
ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Έηζη δπζιεηηνπξγίεο, νη νπνίεο ζπλδένληαη θπξίσο
κε δηεξγαζίεο ηεο κλήκεο, κε ηελ πξνζνρή θαη κε ηε γλσζηηθή αθακςία έρνπλ πξνηαζεί
σο αηηίεο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. ΋ιεο νη έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ
αθνξνχζαλ θπξίσο άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ειαθξάο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαη
απνηεινχληαη θπξίσο απφ εθήβνπο ή λεαξνχο ελήιηθεο.
Σα ηειεπηαία ηξηάληα ρξφληα νη ζεσξεηηθνί ηεο δηαθνξάο (Borkowski, Carr &
Pressley, 1987· Bray et al., 1994, 1997· Merrill, 2006) έρνπλ εζηηάζεη ην ελδηαθέξνλ

41
ηνπο ζε πεξηζζφηεξν «ελεξγεηηθέο» γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, φπσο ε επαλάιεςε, ε
αλάθιεζε, ε κεηαγλψζε, ε κεηακλήκε, θ.ά. Έρεη αξρίζεη επίζεο κηα πξνζπάζεηα
παξνπζίαζεο ησλ εμεηδηθεπκέλσλ γλσζηηθψλ βιαβψλ ζ‟ έλα εληαίν ζχζηεκα (Detterman
et al., 1992). Άιινη ππνζηεξηθηέο ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο» (Bray et al.,
1997·Merrill, & Peacock, 1994·Sternberg & Spear, 1985) ζεσξνχλ φηη ε κέηξεζε
βαζηθψλ γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ ζε εξγαζηεξηαθφ πεξηβάιινλ είλαη πηζαλφ λα απνηειεί
παξάγνληα άγρνπο γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Οη εκπεηξίεο ησλ αηφκσλ απφ
ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε πεηξακαηηθέο ζπλζήθεο, ηα θίλεηξα θαη ην ηζηνξηθφ άζθεζήο ηνπο
είλαη απνδεθηφ φηη επεξεάδνπλ ηελ επίδνζή ηνπο.

Αξιολόγηζη ηυν δύο πποζεγγίζευν για ηη νοηηική καθςζηέπηζη

΢ήκεξα, νη δχν πξνζεγγίζεηο, ε αλαπηπμηαθή ηνπ Zigler θαη ε αληίζηνηρε ηεο «δηαθνξάο»
ζπλζέηνπλ ηε βάζε κειέηεο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Αλ θαη νη πνηθίιεο ζεσξεηηθέο
απφςεηο ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο γηα ηα λνεηηθψο θαζπζηεξεκέλα παηδηά δηαθέξνπλ,
ηφζν ζηα βαζηθά ηνπο ζηνηρεία, φζν θαη ζηηο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο πνπ δεκηνχξγεζαλ,
εληνχηνηο έρνπλ θάπνηα θνηλά ζεκεία, φπσο: α) ηε κειέηε ησλ αηνκηθώλ δηαθνξώλ,
πεξηιακβάλνληαο παξακέηξνπο πνπ ζρεηίδνληαη θπξίσο κε ηε λνεκνζύλε, β) ηε κειέηε ηνπ
αηόκνπ ειαθξάο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, γ) πξνέξρνληαη θαη νη δύν από ην ρώξν ηεο
Πεηξακαηηθήο Φπρνινγίαο θαη είλαη ζεσξίεο εξγαζηεξίνπ θαη δ) δίλνπλ έκθαζε ζην ξόιν
ησλ θηλήηξσλ. Οη βαζηθέο ηνπο δηαθνξέο εζηηάδνληαη ζηα αθφινπζα ζεκεία: α) έιιεηςε
ζπκθσλίαο σο πξνο ηε ρξήζε ελόο θνηλνύ εξγαιείνπ κέηξεζεο ηνπ γλσζηηθνύ επηπέδνπ ησλ
ππνθεηκέλσλ θαη ελόο θξηηεξίνπ γηα ηελ εμίζσζε ησλ ζπγθξηλόκελσλ νκάδσλ ζε ζρέζε κε
ηελ επίδνζή ηνπο. Η αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ρξεζηκνπνηεί ηε λνεηηθή ειηθία, ελώ νη
ζεσξίεο ηεο «δηαθνξάο» ρξεζηκνπνηνύλ ην δείθηε λνεκνζύλεο θαη ηε ρξνλνινγηθή ειηθία
θαη β) έιιεηςε απνδνρήο ελόο θνηλνύ ζπζηήκαηνο ηαμηλόκεζεο ησλ λνεηηθώλ
θαζπζηεξεκέλσλ αηόκσλ (βι. Αιεπξηάδνπ, 1998, 2005).
Σν εξψηεκα πνπ ηίζεηαη είλαη πνηα πξνζέγγηζε έρεη ηα πεξηζζφηεξα
πιενλεθηήκαηα, έηζη ψζηε ρξεζηκνπνηψληαο ηελ λα νδεγεζεί θάπνηνο ζε αζθαιή
ζπκπεξάζκαηα γηα ηε γλσζηηθή αλάπηπμε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Σα
ηειεπηαία ρξφληα, νη Bray θαη ζπλεξγάηεο (1997) αλ θαη ζπλερίδνπλ λα αθνινπζνχλ
κεζνδνινγηθά ηελ πξνζέγγηζε ηεο δηαθνξάο, δελ ππνζηεξίδνπλ πιένλ ηελ χπαξμε

42
βιαβψλ ζηηο ζηξαηεγηθέο ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, αιιά επηθεληξψλνληαη
ζηηο δπλαηφηεηεο θαη ηηο αδπλακίεο ησλ αηφκσλ απηψλ (Huffman, Fletcher, Bray &
Gruppe, 2004). Έηζη βνήζεζαλ ζηε δηακφξθσζε εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ, κε
ζηφρν ηε βειηίσζε ησλ κλεκνληθψλ επηδφζεσλ θαη ηε ρξήζε ησλ θαηά πεξίπησζε
θαηάιιεισλ ζηξαηεγηθψλ απφ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Baker & Brightman,
1997·Perez & Garcia, 2002).
Ζ κεζνδνινγία ησλ ζεσξηψλ ηεο «δηαθνξάο», πνπ δείρλεη απιψο φηη ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο απ‟ απηέο πνπ πξνβιέπεη ε
ρξνλνινγηθή ηνπο ειηθία, δε δίλεη νπζηαζηηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηηο γλσζηηθέο
δπλαηφηεηεο θαη δπζθνιίεο ηνπο. ΢ηελ αλαζθφπεζε ηνπο νη Cicchetti θαη Pogge-Hesse
(1982) αλαθέξνπλ φηη, ε ζχγρξνλε αλαπηπμηαθή έξεπλα νθείιεη λα δηεπξχλεη ηελ
πξνβιεκαηηθή ηεο θαη λα δψζεη έκθαζε ζηηο εμειηθηηθέο δηαδηθαζίεο, ζηνπο ξπζκνχο
αλάπηπμεο θαη ζηε ζρέζε ελφο ηνκέα κε έλαλ άιινλ (δειαδή ζηε δνκή ηεο αλάπηπμεο) ή
ζηηο δηαδνρέο ηεο αλάπηπμεο.
Σα παξαπάλσ ζηνηρεία πνπ παξαηέζεθαλ, εληζρχνπλ ηελ άπνςε φηη, ε
αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ Zigler κπνξεί λα θάλεη πην αζθαιείο θαη νπζηψδεηο
πξνβιέςεηο ζρεηηθά κε ηελ γλσζηηθή επίδνζε ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Ζ
φιε πξνζέγγηζε εμαθνινπζεί θαη επεξεάδεη ηνλ ηξφπν θαη ηηο κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηεί
ε ζχγρξνλε αλαπηπμηαθή ζεψξεζε γηα ηε κειέηε ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Έηζη, ελψ
αξρηθά, ε αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ Zigler εθαξκφζηεθε κφλν ζε παηδηά κε
θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή (ή πνιηηηζκηθν-νηθνγελή) λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ηα ηειεπηαία
ζαξάληα πεξίπνπ ρξφληα νη αλαπηπμηαθέο πξνζεγγίζεηο εθαξκφζηεθαλ θαη ζε παηδηά πνπ
ε λνεηηθή ηνπο θαζπζηέξεζε έρεη έλα επξχηεξν θάζκα νξγαληθψλ θαη ιεηηνπξγηθψλ
αηηηψλ. Οη αιιαγέο ινηπφλ ζην ρψξν απηφλ δηεχξπλαλ ην πεδίν εθαξκνγήο ησλ
αλαπηπμηαθψλ πξνζεγγίζεσλ, αληαλαθιψληαο πξφζθαηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ζρεηηθά κε
ηελ αλάπηπμε θαη ιακβάλνληαο ππφςε λέεο νκάδεο αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
Ζ αλαπηπμηαθή επίζεο πξνζέγγηζε ήξζε ζε αληίζεζε κε ηελ παξαδνζηαθή
αληίιεςε πεξί λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία φια ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε ραξαθηεξίδνληαη απφ ηηο ίδηεο γλσζηηθέο αδπλακίεο. Δπίζεο ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε καο βνεζνχλ λα κάζνπκε πεξηζζφηεξα γηα ηηο θπζηνινγηθέο

43
δηαδηθαζίεο αλάπηπμεο, θαζψο ε αλάπηπμή ηνπο είλαη πην αξγή. Δπεηδή φκσο, ίζσο λα
κελ είλαη εμίζνπ αξγή ζε φινπο ηνπο ηνκείο, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είλαη
δπλαηφλ λα παξνπζηάδνπλ αλψηεξν επίπεδν αλάπηπμεο ζε νξηζκέλα πεδία απφ φ, ηη ζε
άιια. Σέηνηεο δηαθνξέο αλάκεζα ζε πεδία κε πςειφ θαη ρακειφ επίπεδν αλάπηπμεο είλαη
πηζαλφ λα εκθαλίδνληαη είηε ζε νξηζκέλα παηδηά είηε ζηα πεξηζζφηεξα παηδηά κε κηα
ζπγθεθξηκέλε κνξθή λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο (π.ρ., ζχλδξνκν Down) (Hodapp, 2005).
Δπηπξφζζεηα, ε αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε αληηηάρζεθε ζην "ειιεηκκαηηθφ
κνληέιν δηδαζθαιίαο" πνπ δίλεη έκθαζε ζηηο αδπλακίεο, ζηηο "ειιείςεηο" θαη ζην ηη δελ
κπνξεί λα θάλεη ν καζεηήο, γεγνλφο πνπ απνηειεί θαη κία απφ ηηο πην δπζιεηηνπξγηθέο
πξνθαηαιήςεηο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία (Βιάρνπ-Μπαιαθνχηε, 2004). ΢χκθσλα
κε ηελ αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε φια ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ έρνπλ ηηο
ίδηεο καζεζηαθέο δπλαηφηεηεο θαη αδπλακίεο. Σα ηδηαίηεξα ζπκπεξηθνξηθά θαη
αλαπηπμηαθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νξγαληθήο θπξίσο
αηηηνινγίαο, ζε ζπλδπαζκφ κε ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ζην θχιν, ηελ ειηθία, ην
θνηλσληθννηθνλνκηθφ, πνιηηηζκηθφ επίπεδν, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη
ηα θίλεηξα κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζε αθξηβέζηεξα θαη θαιχηεξα πξνγξάκκαηα
παξέκβαζεο θαη ππνζηήξημεο πνπ ζα απεπζχλνληαη, ηφζν ζην ίδην ην παηδί κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, φζν θαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ (Hatton, 2004·Hodapp, 2005·Hodapp &
Fidler, 1999·Hodapp & Zigler, 1999).

Νεόηεπερ αναπηςξιακέρ πποζεγγίζειρ για ηη νοηηική καθςζηέπηζη

΢χγρξνλνη εξεπλεηέο (Cicchetti & Beeghly, 1990·Emerson, Hatton, Thompson &
Parmenter, 2004·Hodapp & Dykens, 2004·Loveland & Tunali-Kotoski, 1998·Matson &
Boisjoli, 2008·Stavrousi, Alevriadou, Xeromeritou & Natsopoulos, 1995) ζπλερίδνπλ λα
κειεηνχλ ηελ έλλνηα ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο κε ζθνπφ λα θσηίζνπλ πιεπξέο ηεο,
φπσο ηελ αλάπηπμε πνηθίισλ γλσζηηθψλ κεραληζκψλ (π.ρ., ζθέςε, πξνζνρή, κλήκε,
αληίιεςε, κεηαγλψζε, απηναληίιεςε, θ.ά.), αιιά θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηε γιψζζα, ηελ
θνηλσληθν-ζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε, ηα θίλεηξα θαη ην νηθνγελεηαθφ ή επξχηεξν
θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ. Μηα πνηθηιία επίζεο απφ λεφηεξα ζέκαηα πνπ
εθηείλνληαη απφ ηελ αμηνιφγεζε ησλ γελεηηθψλ θαηλνηχπσλ (Chiurazzi, Schwartz, Gecz
& Neri, 2008), ηελ επηζεηηθφηεηα (Matson & Nebel-Schwalm, 2007·Valdovinos, 2007)

44
ηελ απην-ηξαπκαηηθή ζπκπεξηθνξά (Hill, Powlitch & Furniss, 2008·Matson & Minshawi,
2007), ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (Agaliotis & Kalyva, 2008) θαη ηελ πξνζαξκνζηηθή
ζπκπεξηθνξά (Krakovsky, Huth, Lin & Levin, 2007) έρνπλ κειεηεζεί (βι. θαη Matson &
Boisjoli, 2008).
Έρεη ήδε δηαπηζησζεί απφ ηε ζχδεπμε ηεο γλσζηηθήο λεπξνςπρνινγίαο κε ηε
γελεηηθή θαη βηνταηξηθή επηζηήκε φηη, πνιιέο νκάδεο παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
νξγαληθήο αηηηνινγίαο θαη ζπγθεθξηκέλα γελεηηθά ζχλδξνκα λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο
έρνπλ ηδηαίηεξα λεπξνςπρνινγηθά θαη γλσζηηθά πξφηππα αδπλακηψλ θαη δπλαηνηήησλ
φπσο, επίζεο θαη ραξαθηεξηζηηθά ζπκπεξηθνξηθά πξφηππα (Bellugi et al., 1994·Bregman
& Hodapp, 1991·Burack, Hodapp & Zigler, 1988·Cassidy & Morris, 2002·Denckla,
2000·Dykens & Hodapp, 1997, 2001·Hodapp, Dykens, Evans & Merighi, 1992·Hodapp,
Soresi, Dykens & Nota, 2004·Parmenter, 2004).
Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Hodapp θαη Dykens (1994) πεξηέγξαςαλ δηαθνξέο κεηαμχ
ησλ γελεηηθψλ αηηηνινγηψλ ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Γλσζηηθέο, πξνζαξκνζηηθέο θαη
γισζζηθέο αδπλακίεο θαη ηθαλφηεηεο, ρξνληθέο πεξίνδνη απμεκέλεο ή κεησκέλεο
αλάπηπμεο, αθφκα θαη ε παξνπζία ζαθνχο πξνδηάζεζεο γηα ζπγθεθξηκέλεο
ζπλαηζζεκαηηθέο-ςπρηαηξηθέο δηαηαξαρέο (Dykens, 1995, 1996) θαίλνληαη λα
πνηθίιινπλ, αλάινγα κε ηα αίηηα ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Γελ είλαη φκσο, φιεο νη
πηπρέο ηεο ζπκπεξηθνξάο, ραξαθηεξηζηηθέο ελφο θαη κφλν ζπλδξφκνπ. Χζηφζν, παξφιν
πνπ ππάξρνπλ ιεπηέο πνηνηηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ γελεηηθψλ ζπλδξφκσλ (Dykens,
1995), ζπγθεθξηκέλεο δπλαηφηεηεο, αδπλακίεο θαη δπζθνιίεο πξνζαξκνγήο κπνξεί λα
είλαη παξφκνηεο ζε δχν ή πεξηζζφηεξα ζχλδξνκα θαη απηφ νλνκάδεηαη «κεξηθή
ηδηαηηεξφηεηα» (Hodapp, 1997, 2005). Δπηπιένλ, δελ απνθιείεηαη θαη ε χπαξμε αηνκηθψλ
δηαθνξψλ θαη εληφο θάζε γελεηηθνχ ζπλδξφκνπ, φπσο θαη ε πηζαλφηεηα αιιαγήο ηνπ
ζπκπεξηθνξηθνχ θαηλφηππνπ ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ (Dykens, Hodapp & Finucane,
2000·Hodapp & Dykens, 2004·Rondal, Hodapp, Soresi, Dykens & Nota, 2004).

Νεςποτςσολογικό και ζςμπεπιθοπικό ππόηςπο αηόμυν με ζύνδπομο Down

΢ηελ παξνχζα κειέηε φζνλ αθνξά ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νξγαληθήο
αηηηνινγίαο, ε επηινγή ηνπ ζπλδξφκνπ Down έγηλε ιακβάλνληαο ππφςε ηα εμήο
θξηηήξηα: «κνλαδηθό» λεπξνςπρνινγηθό πξόηππν (Nadel, 2006), πςειή ζπρλόηεηα

45
εκθάληζήο ηνπ θαη ηθαλνπνηεηηθόο αξηζκόο εξεπλεηηθώλ εξγαζηώλ, ν νπνίνο απμάλεηαη
ξαγδαία ηα ηειεπηαία ρξόληα (βι. θαη Silverman, 2007).
Σν ζχλδξνκν Down (Down, 1866) είλαη ε ζπρλφηεξε κνξθή λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο πνπ πξνθαιείηαη απφ κηα κηθξνζθνπηθή ρξσκνζσκηθή δηαηαξαρή θαη
πξνθχπηεη απφ έλα επηπξφζζεην ρξσκφζσκα ζην δεχγνο 21, πξνζδίδνληαο έηζη ζην
άηνκν ζπλνιηθά 47 ρξσκνζψκαηα. Σα πεξηζζφηεξα άηνκα κε ζχλδξνκν Down έρνπλ έλα
επηπξφζζεην ηξίην ρξσκφζσκα, κηα θαηάζηαζε πνπ νλνκάδεηαη ηξηζσκία 21. Έλαο
κηθξφηεξνο αξηζκφο, γχξσ ζην 4%, παξνπζηάδεη κία δηαηαξαρή πνπ νλνκάδεηαη
κεηαηφπηζε, φπνπ ην επηπξφζζεην ρξσκφζσκα ηνπ δεχγνπο 21 ζπάεη θαη πξνζθνιιάηαη
ζε έλα άιιν ρξσκφζσκα (Σξηάξρνπ, 2006).
Ζ ζπρλφηεηα ηεο ηξηζσκίαο 21 ζην γεληθφ πιεζπζκφ είλαη 1:650-1:1000
γελλήζεηο (de Grouchy & Turleau, 1990), κε κέζν φξν πεξίπνπ 1:800 (Hook, 1982). Σν
ζχλδξνκν Down δίλεη έλαλ θαιά αλαγλσξηζκέλν θαηλφηππν, πνπ πεξηιακβάλεη ηδηαίηεξα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνζψπνπ θαη κπνζθειεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, απμεκέλν θίλδπλν γηα
νξηζκέλα ζνβαξά πξνβιήκαηα πγείαο (π.ρ., ζπγγελείο θαξδηνπάζεηεο, ιεπραηκία, λφζν
Alzheimer) θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Epstein, 1989), αλ θαη ππάξρεη ζεκαληηθή
κεηαβιεηφηεηα απηψλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ κεηαμχ ησλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down.
Παξφια, βέβαηα, ηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε πνπ εκθαλίδνπλ ηα άηνκα απηά,
παξνπζηάδνπλ έλα ηδηαίηεξν πξφηππν γλσζηηθψλ θαη γισζζηθψλ δπλαηνηήησλ θαη
αδπλακηψλ (Dykens, Hodapp & Finucane, 2000).
Οξηζκέλα παηδηά κε ζχλδξνκν Down παξνπζηάδνπλ βαξηά λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ, πεξίπνπ 40% θπκαίλεηαη απφ κέηξηα σο ζνβαξή θαζπζηέξεζε
(Pennington et al., 2003) θαη έλα κηθξφ πνζνζηφ δηαζέηεη νξηαθή λνεκνζχλε. Ζ άπνςε
φηη ε γλσζηηθή αλάπηπμε ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down είλαη κηα εθδνρή ηεο
θπζηνινγηθήο αλάπηπμεο κε ηελ ίδηα νξγάλσζε θαη δνκή, κε κφλε δηαθνξά ηνλ πην αξγφ
ξπζκφ θαη ην ρακειφηεξν αλψηαην φξην αλάπηπμεο, δηαςεχδεηαη απφ νινέλα θαη
πεξηζζφηεξεο κειέηεο. Οη κειέηεο απηέο θαηαδεηθλχνπλ φηη, ε δηαδηθαζία κάζεζεο ζηα
παηδηά κε ην ζχλδξνκν κπνξεί λα δηαθέξεη ζεκειηαθά απφ απηήλ πνπ παξαηεξείηαη ζηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε (Morrs, 1983· Pueschel, Gallagher, Zartler & Pezzullo, 1986·
Wishart & Duffy 1990).

46
 Σα ζεκαληηθφηεξα, ίζσο, επξήκαηα πνπ αθνξνχλ ζηε γλσζηηθή αλάπηπμε ησλ
παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down είλαη φηη, ππάξρεη κηα γεληθή πηψζε ησλ αλαπηπμηαθψλ
επηπέδσλ, θαζψο απηά κεγαιψλνπλ, θαη φηη ηα πεξηζζφηεξα άηνκα έρνπλ κέηξηα λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, κε κέζν φξν δείθηε λνεκνζχλεο ην 50 (Dykens, Hodapp & Finucane,
2000). Χζηφζν, εθηηκάηαη φηη δελ ππάξρνπλ παγησκέλα φξηα ζηε γλσζηηθή αλάπηπμε ησλ
αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down, θαζψο απηή είλαη ηδηαίηεξα αζηαζήο (Hodapp & Zigler,
1990·Wishart, 1995). Οξηζκέλα είδε αλάπηπμεο κπνξεί λα επηβξαδπλζνχλ ζηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down ζε ζπγθεθξηκέλεο ρξνλνινγηθέο ειηθίεο, ζπλήζσο πεξίπνπ κεηαμχ 6 θαη
11 εηψλ. Καηά ην δηάζηεκα απηφ κπνξεί λα εκθαληζηνχλ επηβξαδχλζεηο ζην δείθηε
λνεκνζχλεο (Gibson, 1991), ηηο δεμηφηεηεο πξνζαξκνγήο (Dykens, Hodapp & Evans,
1994) θαη ίζσο ζηελ αλάπηπμε ηεο γξακκαηηθήο (Fowler, 1988, 1990).
Σα παηδηά κε Down παξνπζηάδνπλ κηα πξψηκε ηθαλφηεηα γηα επηηεχγκαηα ε νπνία
φκσο δελ ρξεζηκνπνηείηαη επνηθνδνκεηηθά. ΢ε κειέηεο πνπ έγηλαλ, πνιιά βξέθε κε
Down πέηπραλ ζε πνιιά απφ ηα έξγα πνπ αλαινγνχλ ζηε ρξνλνινγηθή ειηθία ησλ
θπζηνινγηθψλ βξεθψλ, νξηζκέλα κάιηζηα πέηπραλ έξγα λσξίηεξα απφ φηη ηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο ηεο νκάδαο ειέγρνπ (Wishart, 1993, 1995). Γπζηπρψο φκσο ε
ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ απηψλ δελ επηηξέπεη ηελ εμέιημε απηψλ ησλ πξψηκσλ
επηηεπγκάησλ. Απνθεχγνληαο λα εκπιαθνχλ ζε δχζθνιεο θαηαζηάζεηο κάζεζεο, αληί λα
παγηψζνπλ ηηο λέεο γλσζηηθέο δεμηφηεηεο, ηηο αθήλνπλ λα ρεηξνηεξέςνπλ θαη ηειηθά λα
ραζνχλ απφ ην ξεπεξηφξηφ ηνπο. Σα βαζηθά ζπκπεξηθνξηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ
παηδηψλ κε ην ζχλδξνκν, πνπ επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηε γλσζηηθή ηνπο αλάπηπμε, είλαη: α)
ε ρξήζε ζηξαηεγηθώλ γλσζηηθήο απνθπγήο, όηαλ έξρνληαη αληηκέησπα κε δύζθνιεο
θαηαζηάζεηο κάζεζεο, β) ε αλεπαξθήο ρξήζε ησλ ππαξρνπζώλ ηθαλνηήησλ ιύζεο
πξνβιεκάησλ, γ) ε δπζθνιία λα παγηώζνπλ λεναπνθηεζείζεο γλσζηηθέο δεμηόηεηεο ζην
ξεπεξηόξηό ηνπο θαη δ) κηα απμαλόκελε απξνζπκία λα αλαιάβνπλ πξσηνβνπιία ζηε
κάζεζε.
Καηά ην Gibson (1991), νη κεηαγλσζηηθέο δπζθνιίεο, πνπ εκθαλίδνληαη ζηα
άηνκα κε ζχλδξνκν Down, ζρεηίδνληαη κε ηελ απφθηεζε ηεο γλψζεο θαη ηελ
εθηειεζηηθή δηαδηθαζία. Πην ζπγθεθξηκέλα, εκθαλίδνπλ κεησκέλε επηκνλή, δπζθνιία
ζηελ λνεηηθή αιιεινπρία, δηαηήξεζε ιαλζαζκέλσλ απαληήζεσλ θαη ιηγφηεξα (ή
δηαθνξεηηθά) θίλεηξα θαηά ηελ εθηέιεζε έξγσλ επίιπζεο θαηαζηάζεσλ. ΢ε έξεπλεο ησλ

47
Pitcairn θαη Wishart (1994) δηαπηζηψζεθε φηη, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down μφδεπαλ
πνιιή ψξα πξνζπαζψληαο λα εθηειέζνπλ ην έξγν θαη ζπγρξφλσο επηδίδνληαλ ζε πνιιέο
άζρεηεο κε ην έξγν ζπκπεξηθνξέο. Γηα παξάδεηγκα, ρξεζηκνπνηψληαο ηηο θαιέο ηνπο
θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, θνηηνχζαλ ηνλ εμεηαζηή, θψλαδαλ, γεινχζαλ θαη πξνζπαζνχζαλ
λα απνζπάζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπ απφ ην έξγν πνπ έπξεπε λα εθηειέζνπλ. Γεληθψο φκσο,
ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down δελ παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθά πξνβιήκαηα
ςπρνπαζνινγίαο ζηελ ζπκπεξηθνξά ηνπο (Chapman & Hesketh, 2000).
Πην ζπγθεθξηκέλα, δελ ππάξρνπλ ηδηαίηεξα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ζηα
παηδηά κε ζχλδξνκν Down. Ζ θνηλσληθή ηνπο ζπκπεξηθνξά θαη ε ζπλαηζζεκαηηθή ηνπο
αληαπφθξηζε θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη πην πνιχ κε ην επίπεδν ηεο γλσζηηθήο ηνπο
αλάπηπμεο θαη ην δείθηε λνεκνζχλεο θαη φρη κε ηε ρξνλνινγηθή ηνπο ειηθία. Έηζη, φηαλ
παξαηεξνχληαη πξνβιήκαηα, είλαη γεληθά παξφκνηα κε απηά πνπ εκθαλίδνπλ ηα ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα παηδηά λεφηεξεο ειηθίαο. ΢χκθσλα κε ηελ επξέσο δηαδεδνκέλε
αληίιεςε, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down ραξαθηεξίδνληαη σο άηνκα κε επράξηζηε
πξνζσπηθφηεηα, ραξηησκέλα, θηιηθά, πνπ θνηηάδνπλ πεξηζζφηεξν ηα πξφζσπα απ‟ φηη ηα
αληηθείκελα ή άιια γεγνλφηα. Έηζη, ζπρλά ρακνγεινχλ, ελψ θνηηάδνπλ ηνπο άιινπο, θαη
απηφ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο πξνζπκία λα αιιειεπηδξνχλ. Χζηφζν φκσο, εκθαλίδνληαη
πην αλψξηκα ζπλαηζζεκαηηθά θαη θνηλσληθά απφ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο (βι. θαη
Dykens, Hodapp & Finucane, 2000·Kasari, Sigman, Mundy & Yirmiya, 1990·Rondal,
Hodapp, Soresi, Dykens & Nota, 2004). Γπζθνιεχνληαη λα εμνηθεησζνχλ ζε
πξνγξάκκαηα, αιιά φηαλ ηα θαηαθέξλνπλ, ηνπο αξέζεη λα αθνινπζνχλ ξνπηίλεο θαη
θαιά νξγαλσκέλεο δξαζηεξηφηεηεο. Μπνξεί επίζεο εχθνια λα ελνριεζνχλ απφ ηελ
αιιαγή ηνπ πξνγξάκκαηνο, εάλ δελ έρνπλ πξνεηνηκαζηεί γηα απηήλ. Σφηε ζπρλά μεζπνχλ
ζε ζπκφ. Γεληθά φκσο, είλαη άηνκα επίκνλα, επεξέζηζηα, επζπγθίλεηα, κε ζεκαληηθέο
δπζθνιίεο ζπγθέληξσζεο ηεο πξνζνρήο ηνπο θαη ηδηαίηεξα αγρψδε. Γελ
αλεμαξηεηνπνηνχληαη εχθνια θαη ρξεηάδνληαη ζπλερή ελζάξξπλζε γηα λα αλαιάβνπλ
πξσηνβνπιίεο, θαζψο ζπρλά θαίλεηαη λα ρξεζηκνπνηνχλ ηελ άξλεζε. Χζηφζν ηνπο
αξέζεη λα κηκνχληαη ηνπο άιινπο, γη‟ απηφ κπνξνχλ λα σθειεζνχλ πνιχ απφ ηελ έληαμή
ηνπο ζε κία ηάμε ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ (Chapman & Hesketh, 2000). ΢ε κεγαιχηεξε
ειηθία, ζπρλά εκθαλίδνπλ παζεηηθφηεηα, θνηλσληθή απφζπξζε, εκκνλέο θαη ήπηεο

48
ζπλαηζζεκαηηθέο δπζθνιίεο (Dykens et al., 2002·Greer et al., 1997·Klein-Tasman &
Mervis, 2003).
Σα άηνκα κε ζχλδξνκν Down εκθαλίδνπλ επίζεο δπζθνιίεο ζηηο δεμηφηεηεο, ηφζν
ηεο ιεπηήο, φζν θαη ηεο αδξήο θηλεηηθφηεηαο (Hayes & Batshaw, 1993). Ζ ιεπηή
θηλεηηθφηεηα αλαθέξεηαη ζηελ θίλεζε ησλ κηθξψλ κπψλ πνπ ιεηηνπξγνχλ ζπληνληζκέλα
γηα λα εθηειέζνπλ δχζθνιεο θαη ιεπηέο εξγαζίεο. Σν παηδί κε Down δπζθνιεχεηαη λα
πηάζεη ζσζηά ην κνιχβη, λα θφςεη κε ην ςαιίδη, λα θνπκπψζεη ηα θνπκπηά ηνπ, λα ελψζεη
θνκκάηηα ελφο παδι θαη γεληθφηεξα λα εθηειέζεη ιεπηέο ρεηξνλαθηηθέο εξγαζίεο. Απηφ
νθείιεηαη ζην ραιαξφ κπτθφ ηφλν ησλ ρεξηψλ θαη ζην κηθξφ κέγεζνο ησλ δαθηχισλ.
Πνιιέο θνξέο ζπλππάξρεη θαη έιιεηςε ζπληνληζκνχ καηηνχ-ρεξηνχ. Απφ ηε δπζθνιία
ζηε ιεπηή θηλεηηθφηεηα επεξεάδεηαη επίζεο θαη ν ιφγνο, θαζψο νη κχεο ηνπ θεθαιηνχ
(φπσο ηεο γιψζζαο, ησλ ρεηιηψλ, ηνπ πξνζψπνπ) είλαη ραιαξνί θαη δπζρεξαίλνπλ ηελ
άξζξσζε νξηζκέλσλ θζφγγσλ.
Ζ αδξή θηλεηηθφηεηα αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ παηδηψλ λα εθηειέζεη
δξαζηεξηφηεηεο πνπ απαηηνχλ ζπκκεηνρή ησλ κεγάισλ κπψλ ή νκάδαο κπψλ. Σέηνηεο
δξαζηεξηφηεηεο είλαη ην πεξπάηεκα, ην ηξέμηκν, ε ξίςε αληηθεηκέλσλ, ε αλαπήδεζε, ην
θνιχκπη, ην πηάζηκν ηεο κπάιαο, θ.ά. Σα παηδηά κε Down δπζθνιεχνληαη ζε φιεο απηέο
ηηο δξαζηεξηφηεηεο. Γηα ηε δπζθνιία απηή επζχλεηαη ε γεληθή κπτθή ππνηνλία πνπ ηα
ραξαθηεξίδεη θαη ε εκκνλή αξρηθψλ αληαλαθιαζηηθψλ. Σν αξθεηά ρακειφηεξν απφ ην
θπζηνινγηθφ χςνο ηνπο θαη ηα θνληά νζηά ησλ πνδηψλ, ησλ ρεξηψλ θαη ησλ δαθηχισλ
ζεσξείηαη φηη επηδξνχλ ζηε δχλακε, ζηάζε, θίλεζε θαη ην ρεηξηζκφ αληηθεηκέλσλ. Έλαο
αξηζκφο επηπξφζζεησλ νξζνπεδηθψλ πξνβιεκάησλ έρεη αλαθεξζεί φηη επεξεάδεη
ζεκαληηθά ηελ θηλεηηθφηεηα (Diamond, 1992). ΢πρλφηεξε είλαη ε βιάβε ηεο
ζπνλδπιηθήο ζηήιεο πνπ επηθέξεη αζηάζεηα, δπζθνιία ζην βάδηζκα θαη αθακςία ηνπ
θεθαιηνχ. Σα παηδηά απηά δπζθνιεχνληαη λα ζπληνλίζνπλ ηηο θηλήζεηο ηνπο θαη λα
εθηηκήζνπλ ην ρψξν.
΢χκθσλα κε ην γλσζηηθφ ηνπο πξφηππν, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down
παξνπζηάδνπλ δπλαηφηεηεο σο πξνο ηελ νπηηθν-αληηιεπηηθή ηνπο ηθαλφηεηα θαη νπηηθή
κλήκε ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ αθνπζηηθή επεμεξγαζία θαη ηε ιεθηηθή βξαρχρξνλε
κλήκε (Gibson, 1991·Fisher, 2001·Haxby, 1989·Lafranchi, Cornoldi & Vianello, 2004·
Purser & Jarrold, 2005). Χο πξνο ηελ αθνπζηηθή αληίιεςε θαη επεμεξγαζία ησλ αηφκσλ

49
κε ζχλδξνκν Down έρνπλ ζεκεησζεί ζεκαληηθά ειιείκκαηα ζηελ αθνπζηηθν-θηλεηηθή
δίνδν θαη γεληθά αξγή αθνπζηηθή επεμεξγαζία πιεξνθνξηψλ. Ζ εηζαγσγή-εμαγσγή
πιεξνθνξηψλ θαζπζηεξεί ζηα αθνπζηηθν-θσλνινγηθά θαλάιηα, ελψ γίλεηαη γξεγνξφηεξα
ζηα νπηηθν-θηλεηηθά θαλάιηα (Pueschel & Hopman, 1993).
΢πλεπή κε απηά ηα δεδνκέλα είλαη θαη ηα επξήκαηα πξφζθαηεο έξεπλαο ησλ
Frenkel θαη Bourdin (2009), φπνπ παηδηά θαη έθεβνη κε ζχλδξνκν Down εκθάληζαλ
ρακειέο επηδφζεηο ζε έξγα αθνπζηηθήο-ιεθηηθήο κλήκεο ζε ζχγθξηζε κε παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο, εμηζσκέλα σο πξνο ηε λνεηηθή ηνπο ειηθία. Σα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο θαη
νη έθεβνη κε ζχλδξνκν Down παξνπζίαζαλ θαιχηεξεο επηδφζεηο ζε ρσξηθά έξγα
δηαδνρηθήο επεμεξγαζίαο ζε ζχγθξηζε κε παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο θαη παηδηά κε
ζχλδξνκν Down αληίζηνηρα ρακειφηεξεο αλαπηπμηαθήο ειηθίαο, αιιά δελ εκθαλίζηεθαλ
κεηαμχ ηνπο ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζε έξγα νπηηθήο κλήκεο. Σα
απνηειέζκαηα απηά ππνζηεξίδνπλ ηε ζεσξεηηθή άπνςε ζχκθσλα κε ηελ νπνία, ηα
άηνκα κε ζχλδξνκν Down δελ παξνπζηάδνπλ απιψο πην αξγή γλσζηηθή αλάπηπμε ζε
ζχγθξηζε κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο, αιιά ε αλάπηπμή ηνπο είλαη πνηνηηθά
δηαθνξεηηθή, παξνπζηάδνληαο δειαδή, έλα ηδηφηππν πξφηππν γλσζηηθψλ δπλαηνηήησλ
θαη αδπλακηψλ (Nichols et al., 2004).
Σα άηνκα κε ζχλδξνκν Down δε θαίλεηαη λα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο
δπζθνιίεο ζηελ αληίιεςε ηνπ ρψξνπ. ΢ε πξνεγνχκελεο έξεπλεο, ζε έξγα επεμεξγαζίαο
νπηηθψλ εξεζηζκάησλ πνπ απαηηνχλ πξνζνρή θαη εγξήγνξζε, ηα άηνκα κε ζχλδξνκν
Down εκθάληζαλ θαιχηεξεο επηδφζεηο, ζπγθξηλφκελα κε άιια άηνκα λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο, αιιά ε λνεηηθή ειηθία θάλεθε φηη επεξεάδεη ηελ επίδνζε ησλ αηφκσλ
απηψλ (Bellugi, Marks, Bihrle & Sabo, 1988·Trezise, Gray & Sheppard, 2008). Πην
ζπγθεθξηκέλα, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down βξέζεθε φηη ζε νπηηθά έξγα δηαηεξνχλ ην
ζπλνιηθφ ζρήκα ησλ ζρεδίσλ (Porter & Colthear, 2006), αιιά απνηπγράλνπλ λα
αλαπαξάγνπλ ηνλ εζσηεξηθφ ηχπν ησλ ζρεδίσλ, θαζψο εκθαλίδνληαη «αδχλαηνη» ζηελ
ζχλζεζε θαη ζηηο νπηηθέο ιεπηνκέξεηεο (Bihrle et al., 1989·Jones, Rossen & Bellugi,
1995). Φαίλεηαη ινηπφλ φηη, αλ θαη γεληθά δπζθνιεχνληαη λα ζπγθεληξσζνχλ (Pueschel,
Bernier & Pezzullo, 1991), παξφια απηά δίλνπλ βαξχηεηα κφλν ζηηο βαζηθέο
πιεξνθνξίεο, αγλνψληαο ηηο ιεπηνκέξεηεο θαη ηα επηκέξνπο γεγνλφηα.

50
 ΢ε κηα φκσο πξφζθαηε έξεπλα ησλ Lanfranchi, Carretti, Spanò θαη Cornoldi
(2009) δηαπηζηψζεθε φηη ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down είραλ ρακειέο επηδφζεηο ζε
ρσξηθά έξγα ηαπηφρξνλεο επεμεξγαζίαο, αιιά φρη ζε αληίζηνηρα έξγα δηαδνρηθήο
επεμεξγαζίαο. Σν γεγνλφο φηη, ε ηαρχηεηα επεμεξγαζίαο ησλ έξγσλ ήηαλ ειεγρφκελε, δελ
θάλεθε λα επεξεάδεη ηηο επηδφζεηο ησλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down. Ίζσο ε δπζθνιία
πνπ παξαηεξήζεθε ζηελ ηαπηφρξνλε ρσξηθή επεμεξγαζία λα νθεηιφηαλ ζηηο απαηηήζεηο
ηνπ έξγνπ γηα παξάιιειε επεμεξγαζία πνιιψλ εξεζηζκάησλ ηε ίδηα ζηηγκή.
΢εκαληηθφ ελδηαθέξνλ, παξνπζηάδεη επίζεο κηα άιιε έξεπλα ησλ Flanagan, Enns,
Murphy, Russo, Abbeduto, Randolph θαη Burack (2007) ζε άηνκα κε ζχλδξνκν Down
θαη εχζξαπζην Υ ρξσκφζσκα, πνπ δείρλεη φηη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο αλαπηπμηαθέο
δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν ζπλδξφκσλ λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, θπξίσο σο πξνο ηελ
ηθαλφηεηα νπηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, εθνχζηνπ ή κε εθνχζηνπ. Οη κε εθνχζηεο
ηθαλφηεηεο πξνζαλαηνιηζκνχ θαίλεηαη λα αλαπηχζζνληαη ζχκθσλα κε ηελ λνεηηθή
ειηθία κφλν γηα ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down, ελψ θαη νη δχν νκάδεο παξνπζίαζαλ
θαζπζηέξεζε κφλν ζηνλ εθνχζην πξνζαλαηνιηζκφ. Σα δεδνκέλα απηά, εληζρχνπλ ηελ
χπαξμε δηνκαδηθψλ δηαθνξψλ ζε άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο, αλαθνξηθά κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζε αληηιεπηηθά θαη άιια έξγα.
Μηα ζεηξά εξεπλψλ (Abbeduto, Pavetto, Kesin, Weissman, Karadottir, O‟Brien &
Cawthon, 2001·Levy, Tannenbaum & Ornoy, 2000·Nadel & Rosenthal, 1995·Rondal &
Edwards, 1997·Rondal, Hodapp, Soresi, Dykens & Nota, 2004.), πνπ κειεηνχλ ηηο
γισζζηθέο δεμηφηεηεο ησλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down, έδεημαλ φηη ε γξακκαηηθή θαη ε
άξζξσζε είλαη ζρεηηθά θησρέο θαη θαίλεηαη λα ιεηηνπξγνχλ ρσξηζηά απφ ηε
ζεκαζηνινγία θαη ηελ πξαγκαηνινγία, πνπ αλήθνπλ ζηηο γλσζηηθέο δπλαηφηεηεο ηνπ
ζπλδξφκνπ. ΢πκπιεξσκαηηθά φκσο, νη αλαηνκηθέο δηαθνξέο κπνξνχλ λα πεξηνξίζνπλ ηε
ιεθηηθή παξαγσγή ησλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη δνκηθέο θαη
ιεηηνπξγηθέο αλσκαιίεο ηνπ θεληξηθνχ λεπξηθνχ ζπζηήκαηνο, ε άηππε αζπκκεηξία, ε
ππνπιαζία ηνπ πξφζζηνπ κεησπηαίνπ ινβνχ (Wang & Bellugi, 1994), καδί κε ηα
πξνβιήκαηα ζηε ζηνκαην-θαξπγγηθή θνηιφηεηα (Nadel & Rosenthal, 1995) θαίλεηαη λα
παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ εθδήισζε απηψλ ησλ γισζζηθψλ δπζθνιηψλ.
Σα πνηθίια επξήκαηα δείρλνπλ επίζεο φηη ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down δελ
παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλφεζε ηεο γιψζζαο. Οη δπζθνιίεο αθνξνχλ θπξίσο

51
ζηελ παξαγσγή ηνπ ιφγνπ θη φρη ζηελ θαηαλφεζε ηεο γιψζζαο (Ypsilanti & Grouios,
2007·Ypsilanti, Grouios, Alevriadou & Tsapkini, 2005). Ζ Fowler (1988) ζηελ έξεπλα
ηεο δηαπίζησζε φηη, ππάξρνπλ γισζζηθά ζηάδηα ζηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down, φπνπ
ελππάξρεη ε ζηαζηκφηεηα θαη ε αλάπηπμε. Δδψ θαίλεηαη λα παίδεη ξφιν ηφζν ε
ρξνλνινγηθή, φζν θαη ε λνεηηθή ειηθία. Μάιηζηα ε ίδηα ζεσξεί φηη, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο
χζηεξεο εθεβείαο, ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down εκθαλίδνπλ κηα κέηξηα αχμεζε ζηε
ζπληαθηηθή θαηαλφεζε θαη παξαγσγή (Abbeduto et al., 2007·Rondal, 2004, 2006).
Οη δπζθνιίεο σο πξνο ηε ιεθηηθή βξαρχρξνλε κλήκε ζεσξείηαη φηη παίδνπλ
ζεκαληηθφ ξφιν ζηηο γισζζηθέο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα άηνκα απηά. Δθφζνλ,
ε κλήκε παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηε ζπληαθηηθή αλάπηπμε ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, είλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη θαηαλνεηή ε θχζε απηψλ ησλ κλεκνληθψλ
δπζθνιηψλ. Έλα ζπκπέξαζκα πνπ πξνθχπηεη είλαη φηη, νη κλεκνληθέο βιάβεο πνπ
ζρεηίδνληαη κε ηε γιψζζα είλαη σο πξνο ηε θχζε ηνπο ιεθηηθέο (Jarrold, Cowan, Hewes
& Riby, 2004) θαη εκπνδίδνπλ αθφκα θαη ηελ ηθαλφηεηα δηαηήξεζεο ησλ ιεθηηθψλ
πιεξνθνξηψλ ζε κηα ζσζηή ιεθηηθή αιιεινπρία (Brock & Jarrold, 2005). ΢ηα άηνκα κε
ζχλδξνκν Down ππάξρνπλ ζνβαξνί πεξηνξηζκνί ζηε ιεθηηθή βξαρχρξνλε κλήκε, ελψ
δηαηεξνχληαη ζρεδφλ αλέπαθεο νη νπηηθέο κλεκνληθέο ηνπο ηθαλφηεηεο, νη νπνίεο
εληζρχνληαη κε ηελ πξφνδν ηεο ειηθίαο (Hodapp & Ricci, 2002·Jarrold & Baddeley.
1997).
Μηα εμήγεζε ησλ αηνκηθψλ δηαθνξψλ ζηε ιεθηηθή βξαρχρξνλε κλήκε βξίζθεηαη
ζηελ ηαρχηεηα ηεο άξζξσζεο, ε νπνία ζέηεη έλαλ πεξηνξηζκφ ζηελ πνζφηεηα ησλ
πιεξνθνξηψλ πνπ κπνξνχλ λα απνζεθεπηνχλ θαη λα αλαθιεζνχλ. Αλ θαη είλαη ζίγνπξν
φηη ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down έρνπλ αξγή άξζξσζε θαη απηφο ν ξπζκφο επεξεάδεη ηηο
ιεθηηθέο κλεκνληθέο επηδφζεηο, έλαο πνιχ πην ζεκαληηθφο ιφγνο είλαη ε ζπρλή αδπλακία
ηνπο λα θάλνπλ ρξήζε ηεο ζηξαηεγηθήο επαλάιεςεο. Απηή ε αδπλακία είλαη ιεθηηθή σο
πξνο ηε θχζε ηεο, αθνχ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, πνπ απνηπγράλνπλ λα
θάλνπλ ρξήζε ησλ ιεθηηθψλ ζηξαηεγηθψλ ηεο επαλάιεςεο, είλαη ζε ζέζε λα
ρξεζηκνπνηνχλ κε-ιεθηηθέο ζηξαηεγηθέο (Αιεπξηάδνπ, 1999). Δπίζεο ζε έξεπλα ησλ
Vicari, Marotta θαη Carlesimo (2004) κε ελήιηθεο κε ζχλδξνκν Down δελ πξφεθπςε
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή επίδξαζε ηεο δπζιεηηνπξγίαο ηνπ αξζξσηηθνχ κεραληζκνχ θαη
ηεο ιεμηινγηθν-ζεκαζηνινγηθήο ιεηηνπξγίαο ζηελ ρακειή ηνπο επίδνζε ζηε ιεθηηθή

52
βξαρχρξνλε κλήκε, ε νπνία θαίλεηαη λα επεξεάδεηαη πεξηζζφηεξν απφ ηε θεληξηθή
εθηειεζηηθή κνλάδα.
΢χκθσλα κάιηζηα, κε ηνλ Baddeley (1996) αξρηθά θαίλεηαη λα ππάξρεη κία κφλν
θεληξηθή εθηειεζηηθή κνλάδα πνπ εκπιέθεηαη ζηε γεληθή επεμεξγαζία ησλ ιεηηνπξγηψλ
ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο θαη ηεο επηιεθηηθήο πξνζνρήο, αιιά δελ έρεη απνζεθεπηηθή
ρσξεηηθφηεηα. Χζηφζν, αλαγλσξίδεη ην ελδερφκελν ηα πξάγκαηα λα είλαη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα πην ζχλζεηα. Οη Shah θαη Miyake (1996) δηαθψλεζαλ θαη πξφηεηλαλ φηη
ππάξρεη μερσξηζηφ ιεθηηθφ θαη ρσξηθφ ζχζηεκα εξγαδφκελεο κλήκεο. Πξάγκαηη, κειέηεο
ζε άηνκα κε ζχλδξνκν Down πξνηείλνπλ φηη ε ιεθηηθή θαη ε νπηηθνρσξηθή βξαρχρξνλε
κλήκε κπνξεί λα ιεηηνπξγνχλ μερσξηζηά (Baddeley & Jarrold, 2007). O Baddeley (2000)
φκσο, ζηε ζπλέρεηα δηεπξχλεη ην κνληέιν ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο θαη πξνζζέηεη ην
κεραληζκφ ηεο ελδηάκεζεο κλήκεο επεηζνδίσλ, πνπ κπνξεί λα ζπγθξαηεί πιεξνθνξίεο
απφ ην θσλνινγηθφ θχθισκα, ην νπηηθνρσξηθφ ζεκεησκαηάξην θαη ηε καθξφρξνλε
κλήκε. Γελ έρνπλ φκσο πξαγκαηνπνηεζεί κειέηεο ζηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down γηα λα
δηεξεπλεζεί ην πνιπδχλακν ζχζηεκα ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο θαη θπξίσο κε έκθαζε ζην
κεραληζκφ ηεο ελδηάκεζεο κλήκεο επεηζνδίσλ, θαζψο δφζεθε ηδηαίηεξε θπξίσο βαξχηεηα
ζηα ειιείκκαηά ηνπο ζην θσλνινγηθφ θπξίσο ζχζηεκα.
Σα άηνκα κε ζχλδξνκν Down παξνπζηάδνπλ θησρή ηθαλφηεηα θαη σο πξνο ηε
βξαρχρξνλε θσλνινγηθή απνζήθεπζε, γεγνλφο πνπ πξνθαιεί κεγαιχηεξεο δπζθνιίεο θαη
θαζπζηεξήζεηο, φρη φκσο πνηνηηθέο απνθιίζεηο ζηελ απφθηεζε ηνπ ιεμηινγίνπ ζηα άηνκα
απηά, απ‟ φηη ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Burack, Hodapp & Zigler,
1998·Rosenberg & Abbeduto, 1993). Οη έξεπλεο επίζεο κε ζπλέπεηα πξνηείλνπλ φηη
θαιέο δεμηφηεηεο ζηε ιεθηηθή βξαρχρξνλε κλήκε απνηεινχλ ζεκαληηθφ πξνβιεπηηθφ
παξάγνληα γηα ηελ ελίζρπζε ησλ γισζζηθψλ ηθαλνηήησλ ζηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down
(Laws & Gunn, 2002, 2004).
Οη κειέηεο ησλ Chapman θαη ζπλεξγαηψλ (1998) δείρλνπλ φηη ππάξρεη κηα
ζεκαληηθή ειάηησζε ηεο γλσζηηθήο απφδνζεο πξφσξα, αιιά κε ζηαζεξφ ξπζκφ
γήξαλζεο ησλ αηφκσλ απηψλ θαη ιφγσ ηεο παξνπζίαο ηεο λφζνπ Alzheimer. Πην
ζπγθεθξηκέλα, άηνκα κε ζχλδξνκν Down, κεηά ηα 35 ρξφληα ηεο ειηθίαο ηνπο,
εκθαλίδνπλ θιηληθά ζπκπηψκαηα, λεπξνρεκηθέο νκνηφηεηεο θαη λεπξνπαζνινγηθά
επξήκαηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο λφζνπ Alzheimer (Masters et al., 1985). Ζ λνεηηθή

53
θαζπζηέξεζε ησλ παηδηψλ θαη ησλ λέσλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν Down δελ θαίλεηαη λα
ζπζρεηίδεηαη κε ηελ εγθεθαιηθή αηξνθία (Coyle, Oster-Granite, Reeves & Gearhart,
1988), νπφηε ηα αλαηνκηθά επξήκαηα καο επηηξέπνπλ λα θάλνπκε δηάθξηζε αλάκεζα ζηε
ζπκπησκαηνινγία ηεο άλνηαο θαη ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο ζην ζχλδξνκν Down.

Δπεηδή ζέκα ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο ηθαλφηεηαο

αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη επίδνζεο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ζχλδξνκν Down θαη ηππηθή αλάπηπμε,
θξίλεηαη αλαγθαία κηα ιεπηνκεξή αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, πξηλ
δηαηππσζνχλ ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη νη ππνζέζεηο ηεο έξεπλαο.

54
2. ΝΔΤΡΟΒΗΟΛΟΓΗΚΔ΢ ΚΑΗ ΓΝΧ΢ΣΗΚΔ΢ ΜΔΛΔΣΔ΢ ΢ΥΔΣΗΚΔ΢ ΜΔ ΣΖΝ
ΟΠΣΗΚΖ ΑΝΣΗΛΖΦΖ ΚΑΗ ΣΗ΢ ΟΠΣΗΚΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢

Από ηην αίζθηζη ζηην οπηική ανηίλητη

Πνιινί επηζηήκνλεο θαη θηιφζνθνη είραλ αξρηθά δηαρσξίζεη ηελ λνεκνζχλε απφ ηελ
αληίιεςε, ζεσξψληαο ηελ φξαζε σο κηα παζεηηθή δηαδηθαζία γηα ηε γλψζε ηνπ θφζκνπ
θαη θπξίσο ην κάηη, σο έλα παξάζπξν πνπ καο επηηξέπεη λα πξνζιακβάλνπκε παζεηηθά
εηθφλεο απφ ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν, ελψ ηε λνεκνζχλε σο κηα ελεξγεηηθή δηαδηθαζία
επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Ο Καξηέζηνο πίζηεπε φηη ε αλαπαξάζηαζε ελφο θπζηθνχ
εξεζίζκαηνο ζηνλ εγθέθαιν κνηάδεη κε ην ίδην ην εξέζηζκα. Οη λεπξνεπηζηήκνλεο έρνπλ
απφ θαηξφ φκσο, απνξξίςεη απηήλ ηελ ππφζεζε (Denett & Kinsbourne, 1992) θαη
ππνζηεξίδνπλ φηη ε θσδηθνπνίεζε ησλ νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ ζηνλ εγθέθαιν δελ είλαη
αθξηβέο αληίγξαθν ηεο κνξθήο ησλ αληηθεηκέλσλ πνπ βιέπνπκε (Kalat, 2001). O
Gregory (1997) ηζρπξίδεηαη φηη ε αληίιεςε θαη ηδηαίηεξα ε φξαζε απαηηεί επθπείο
κεραληζκνχο επίιπζεο πξνβιεκάησλ πνπ βαζίδνληαη ζηε λφεζε. Ζ αληίιεςε δελ
πεξηνξίδεηαη ινηπφλ ζε κηα απιή πξφζιεςε ησλ πεξηβαιινληηθψλ εξεζηζκάησλ, αιιά
αλαθέξεηαη ζε κηα πνιπζχλζεηε γλσζηηθή δηεξγαζία, ε νπνία αλαγλσξίδεη, νξγαλψλεη
θαη απνδίδεη λφεκα ζηηο αηζζήζεηο πνπ καο πξνθαινχλ ηα πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα
θαη έηζη ην άηνκν πεηπραίλεη ηελ πξνζαξκνγή ηνπ κέζα ζην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ ηνπ
ζχζηεκα (Cassells & Green 1999·Epstein & Rogers, 1995·Goodale, 2000·Kosslyn, 1995).
Ο Arnheim (2007) ππνζηεξίδεη φηη ε ζθέςε είλαη θαηά βάζε αληηιεπηηθήο θχζεο θαη φηη
ε αξραία δηρνηνκία κεηαμχ φξαζεο θαη ζθέςεο, κεηαμχ δειαδή αληίιεςεο θαη
ζπιινγηζηηθήο ηθαλφηεηαο είλαη εζθαικέλε θαη παξαπιαλεηηθή.
Ζ αληίιεςε δελ εμαξηάηαη εμνινθιήξνπ απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ είλαη
παξνχζεο. Οη αηζζεηήξηνη ππνδνρείο δέρνληαη ζπλερψο εξεζίζκαηα απφ ην εμσηεξηθφ
πεξηβάιινλ θαη ηνλ ίδην ηνλ νξγαληζκφ. Κάζε θχηηαξν ηνπ νπηηθνχ καο ζπζηήκαηνο
αληηδξά ζε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ελφο εξεζίζκαηνο πνπ βξίζθεηαη
ζην ππνδεθηηθφ ηνπ πεδίν, φπσο: ε κνξθή, ην ρξψκα θαη ε θίλεζε. Ξερσξηζηέο νπηηθέο
νδνί ηνπ εγθεθαιηθνχ θινηνχ είλαη ππεχζπλεο γηα δηαθνξεηηθέο παξακέηξνπο ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο, θαζψο ρξεζηκεχνπλ σο αληρλεπηέο ραξαθηεξηζηηθψλ γλσξηζκάησλ (Kalat,
2001). ΢ηε ζπλέρεηα, νη αηζζεηηθέο πιεξνθνξίεο θσδηθνπνηνχληαη θαηά ηξφπν ηέηνην,

55
ψζηε λα κπνξεί λα ηηο επεμεξγαζηεί ν εγθέθαινο, δίλνληαο έηζη ηάμε θαη ζπλέρεηα ζηνλ
αληηιεπηηθφ θφζκν. ΢πλδπάδνληαη ινηπφλ νη πιεξνθνξίεο πνπ πξνέξρνληαη απφ
δηαθνξεηηθέο νδνχο θαη ηα αληηιακβαλφκαζηε φια απηά σο ραξαθηεξηζηηθά ελφο εληαίνπ
αληηθεηκέλνπ.
Αξρηθά, ν εγθέθαινο ζαξψλεη ην νπηηθφ πεδίν θαη αλαιχεη ηελ θαηεχζπλζε, ηελ
θίλεζε, ην βάζνο, ην ρξψκα θαη ηε κνξθή ησλ αληηθεηκέλσλ (π.ρ., πεξηγξάκκαηα,
θιίζεηο, γξακκέο, γσλίεο, θ.ά.). Οη λεπξψλεο πνπ δηεγείξνληαη απφ ην ίδην αληηθείκελν
ζπρλά παξάγνπλ ηαιαληψζεηο (εγθεθαιηθά θχκαηα) ζε ζπγρξνληζκφ κεηαμχ ηνπο θαη
ίζσο απηέο νη ηαιαληψζεηο λα είλαη έλαο ηξφπνο ζχλδεζεο ησλ αληηδξάζεσλ
δηαθνξεηηθψλ πεξηνρψλ ηνπ εγθεθάινπ (Engel, Konig, Kreiter & Singer, 1991). ΢ηε
ζπλέρεηα, ν εγθέθαινο ελζσκαηψλεη, ζπλδέεη θαη ζπλαξκνινγεί ηα επηκέξνπο δνκηθά
ζηνηρεία ηνπ νπηηθνχ εξεζίζκαηνο, γηα λα πξνθχςεη κηα εληαία θαη νινθιεξσκέλε εηθφλα
ηνπ αληηθεηκέλνπ (Eysenk & Keane, 2000·Kandel, Schwartz & Jessel, 2000). Οη
θσδηθνπνηεκέλεο πιεξνθνξίεο δελ έρνπλ θακία θπζηθή νκνηφηεηα κε ην εξέζηζκα πνπ
θσδηθνπνηείηαη (Kalat, 2001). Σα κάηηα, καο εθνδηάδνπλ κε ζήκαηα βάζνπο θαη
απφζηαζεο. Αλ θαη ην είδσιν πνπ ζρεκαηίδεηαη πάλσ ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή είλαη
δηζδηάζηαην, εληνχηνηο αληηιακβαλφκαζηε ηνλ θφζκν ζαλ λα έρεη βάζνο (Cassells &
Green 1999). Γηα παξάδεηγκα, ε απνηχπσζε ηνπ εηδψινπ ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή, είηε
πξφθεηηαη γηα απιή δηζδηάζηαηε καπξφαζπξε κνξθή, είηε γηα ζχλζεηε ηξηζδηάζηαηε
έγρξσκε κνξθή, γίλεηαη πάληα ζε δηζδηάζηαηε κνξθή. ΢ηε ζπλέρεηα ν εγθέθαινο κε ηνπο
δηνξζσηηθνχο κεραληζκνχο ηνπ, απνθαζηζηά απηή ηελ αλαζηξνθή θαη κεηαζρεκαηίδεη ηε
δηζδηάζηαηε ζε ηξηζδηάζηαηε κνξθή.
Ο ακθηβιεζηξνεηδήο ρηηψλαο έρεη δχν εηδψλ θσηνυπνδνρείο: ηα ξαβδία θαη ηα
θσλία. Σα θσλία, πνπ είλαη εμεηδηθεπκέλα γηα ηε ρξσκαηηθή φξαζε, είλαη πεξηζζφηεξν
επαίζζεηα ζηηο ιεπηνκέξεηεο ησλ εξεζηζκάησλ πνπ βξίζθνληαη ζην θέληξν ηνπ
ακθηβιεζηξνεηδνχο ρηηψλα, ελψ ηα ξαβδία είλαη πεξηζζφηεξν επαίζζεηα ζηα ακπδξά
θσηεηλά εξεζίζκαηα θαη βξίζθνληαη ζηελ πεξηθέξεηά ηνπ (Cassells & Green, 1999·Kalat,
2001). Απηέο νη δηαθνξέο αληαλαθιψληαη ζε δηάθνξεο παξακέηξνπο ηεο αληηιεπηηθήο
καο εκπεηξίαο. Οη έξεπλεο κάιηζηα, ππνζηεξίδνπλ φηη ε επεμεξγαζία ηνπ ρξψκαηνο
ιακβάλεη ρψξα ζε δχν ζηάδηα. Πξψηνλ, ηα θσλία αληηδξνχλ ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ πξνο
δηαθνξεηηθά ρξψκαηα, φπσο πξνηείλεη ε ηξηρξσκαηηθή ζεσξία ηνπ Young-Helmholtz.

56
΢ηε ζπλέρεηα, ηα ζήκαηα απηψλ ησλ θπηηάξσλ δέρνληαη επεμεξγαζία απφ ηα θχηηαξα
αληαγσληζηηθήο επεμεξγαζίαο ηνπ λεπξηθνχ ζπζηήκαηνο, ζηελ πνξεία ηνπο πξνο ηνλ
νπηηθφ θινηφ, φπσο πξνηείλεη ε ζεσξία ηεο αληαγσληζηηθήο επεμεξγαζίαο ηνπ Hering
(Cassells & Green, 1999·Gordon, 2004). Γεληθά, επηζεκαίλεηαη φηη, ηα θσλία θαη ηα
ξαβδία κε ηηο εμεηδηθεπκέλεο ιεηηνπξγίεο ηνπο αιιεινζπκπιεξψλνληαη θαη θαιχπηνπλ
φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο φξαζεο.
Γε βιέπνπκε ινηπφλ ηε κνξθή ηνπ νπηηθνχ εξεζηζκνχ πνπ ζρεκαηίδεηαη ζηνλ
ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα ηνπ καηηνχ, αιιά βιέπνπκε κε ηε βνήζεηα απηήο ηεο κνξθήο,
θαζψο ν ακθηβιεζηξνεηδήο κεηαζρεκαηίδεη ηελ αθηηλνβνιία ηεο θπζηθήο ελέξγεηαο
(θσηηζκφ) ζε λεπξσληθή ελέξγεηα, δειαδή ζε ειεθηξνρεκηθή ελέξγεηα ζηνπο λεπξψλεο,
πνπ κπνξεί λα εξκελεπηεί απφ ηνλ εγθέθαιν. Οη άκεζεο αιιαγέο ζηε λεπξηθή
δξαζηεξηφηεηα απνζεθεχνληαη γηα θάπνηα πνιχ κηθξή ρξνληθή πεξίνδν θαη θαηφπηλ
πξνθαινχλ δξαζηεξηφηεηα ζην θεληξηθφ λεπξηθφ ζχζηεκα. Γειαδή, ζην ζηάδην απηφ
πξαγκαηνπνηείηαη κηα πξφδξνκε, πεξηθεξεηαθή επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ ζην
επίπεδν ησλ αηζζεηεξηαθψλ ππνδνρέσλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη, ην άηνκν πξνζιακβάλεη,
επηιέγεη θαη νξγαλψλεη ηα πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα. ΢ηε ζπλέρεηα, ζε έλα δεχηεξν
ζηάδην, πξαγκαηνπνηείηαη ε θχξηα, θεληξηθή επεμεξγαζία, θαηά ηελ νπνία ηα εγθεθαιηθά
ζπζηήκαηα κεηαζρεκαηίδνπλ ηηο αηζζεηηθέο πιεξνθνξίεο ζε αληηιεπηηθέο εκπεηξίεο. Ζ
ξνή θαη ε δηαδξνκή ηεο αηζζεηηθήο πιεξνθνξίαο θαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ηεο ζε
αληηιεπηηθή εκπεηξία πξαγκαηνπνηείηαη κε παξάιιεια θαηαλεκεκέλν θαη εμεηδηθεπκέλν
ηξφπν (πεξηθεξεηαθή θαη θεληξηθή επεμεξγαζία) θαη φρη γξακκηθά (Eysenk & Keane,
2000·Gordon, 2004).
Οη πιεξνθνξίεο απηέο εμαξηψληαη επίζεο απφ ηελ πξνζνρή θαη ην επίπεδν
εγξήγνξζεο καο θαη ζπλδένληαη άκεζα θαη αιιειεπηδξνχλ κε ηε ιεηηνπξγία ηεο κλήκεο,
ε νπνία πξέπεη λα ζπγθξαηεί ηελ πιεξνθνξία ηνπ εξεζηζκνχ θαη κεηά ηελ παχζε ηνπ.
Δίλαη γεγνλφο φηη ν αλζξψπηλνο εγθέθαινο δελ κπνξεί λα επεμεξγάδεηαη ηαπηφρξνλα φια
ηα νπηηθά εξεζίζκαηα. Γη‟ απηφ κε ηνπο κεραληζκνχο ηεο επηιεθηηθήο ή επηθεληξσκέλεο
πξνζνρήο ν εγθέθαινο θηιηξάξεη, πεξηνξίδεη, αγλνεί ή ζπζρεηίδεη θαη ζπληνλίδεη κεξηθά
απφ ηα βαζηθά νπηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αληηθεηκέλσλ (Treisman, 1993). Σα άηνκα,
θαζψο θαίλεηαη, πξνζιακβάλνπλ ηηο δηαζέζηκεο αηζζεηηθέο πιεξνθνξίεο θαη ηηο
ρεηξίδνληαη λνεηηθά, έηζη, ψζηε λα δεκηνπξγνχλ λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο ησλ δηαθφξσλ

57
αληηθεηκέλσλ, ησλ ηδηνηήησλ θαη ησλ ρσξηθψλ ζπζρεηίζεσλ ησλ αληηθεηκέλσλ ηνπ
πεξηβάιινληνο (Peterson, 1994). Ζ έληαζε, δειαδή ε ηζρχο ηνπ εξεζίζκαηνο θαζνξίδεη
θαη ηελ αληηιεπηηθή εκπεηξία.
Ζ έλλνηα ηνπ απφιπηνπ νξίνπ ρξεζηκνπνηείηαη εδψ γηα λα πεξηγξάςεη ηελ
θαηάζηαζε εθείλε, θαηά ηελ νπνία ην άηνκν κπνξεί λα αληηιεθζεί ηε ρακειφηεξε
έληαζε ηνπ εξεζίζκαηνο. Γελ ππάξρεη φκσο έλα κνλαδηθφ θαη ακεηάβιεην φξην γηα ηελ
αλίρλεπζε ζεκάησλ, γηαηί ε αλίρλεπζε εμαξηάηαη απφ έλα ζπλδπαζκφ ηεο έληαζεο ηνπ
ζήκαηνο, ηεο ςπρνινγηθήο καο θαηάζηαζεο θαη ηνπ επηπέδνπ ηεο δηέγεξζεο/θφπσζεο.
Δίκαζηε επίζεο ηθαλνί λα αληρλεχνπκε θαη κηθξέο αιιαγέο ζηελ φξαζε ησλ αληηθεηκέλσλ
πνπ ππάξρνπλ ζηνλ θφζκν καο. Σν φξην δηαθνξάο ή ε κφιηο δηαθξηλφκελε δηαθνξά είλαη
ε ειάρηζηε δηαθνξά, ηελ νπνία έλα άηνκν κπνξεί λα αληρλεχεη κεηαμχ δπν εξεζηζκψλ. Σν
φξην δηαθνξάο θαη ε δηάξθεηα ηνπ εξεζίζκαηνο πνηθίινπλ αλάινγα πξνο ην κέγεζνο θαη
ηελ έληαζε ηνπ εξεζηζκνχ. Αλ ην εξέζηζκα παξακέλεη γηα αξθεηφ ρξνληθφ δηάζηεκα, ηφηε
ε έληαζή ηνπ κεηψλεηαη θαη γίλεηαη ιφγνο γηα ην επίπεδν αηζζεηεξηαθήο πξνζαξκνγήο
(Kandel, Schwartz & Jessel, 2000·Reber, 1992). ΢ην θαηλφκελν ηεο αηζζεηεξηαθήο
πξνζαξκνγήο ηα θχηηαξα-ππνδνρείο πξνζαξκφδνληαη ζηνπο δηαξθείο εξεζηζκνχο,
αλαζηέιινληαο ηε δηέγεξζή ηνπο, έσο φηνπ ν εξεζηζκφο παξνπζηάζεη θάπνηα αιιαγή.
΋ηαλ ζπκβαίλεη αηζζεηεξηαθή πξνζαξκνγή, παχνπκε λα αληρλεχνπκε ηελ παξνπζία ελφο
εξεζίζκαηνο. Ο κεραληζκφο απηφο εμαζθαιίδεη ηε ζπλερή κεηαβνιή ησλ αηζζεηηθψλ
πιεξνθνξηψλ (Sternberg, 2007). ΢χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ ςπρνιφγνπ Harry Helson
(1964), ην επίπεδν πξνζαξκνγήο ελφο αηφκνπ δελ εμαξηάηαη κφλν απφ ηελ παξνχζα
έληαζε ηνπ εξεζίζκαηνο, αιιά θαη απφ ηα πξφζθαηα αηζζεηεξηαθά ηνπ βηψκαηα.
Νεφηεξεο έξεπλεο (Heeger, 1998·Seamon & Kenrick, 1994·Sternberg, 1999),
επηζεκαίλνπλ φηη ππάξρεη κηα δέζκε απφ αηνκηθνχο-ελδνπξνζσπηθνχο (π.ρ.,
πξνζσπηθφηεηα, βηνξπζκνί, βηνθπζηνινγηθέο αλάγθεο) θαη εμσηεξηθνχο-
πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο (π.ρ., ζπλζήθεο θαη θχζε ησλ εξεζηζκάησλ), νη νπνίνη,
κεκνλσκέλα ή ζπλδπαζηηθά, επεξεάδνπλ ηελ επαγξχπλεζε ηνπ αηφκνπ γηα ηνλ
εληνπηζκφ ησλ εξεζηζκάησλ θαη θαηά ζπλέπεηα θαη ηηο αμηνινγήζεηο ηνπ γηα ηηο δηαθνξέο
αλάκεζα ζηα εξεζίζκαηα.
Ζ αληίιεςε ινηπφλ επεξεάδεηαη απφ ηηο πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο θαη ηηο
αλακλήζεηο καο, αιιά θαη ηηο παξνχζεο πξνζδνθίεο, ηηο ειπίδεο, ηνπο θφβνπο θαη ηηο

58
αλάγθεο καο (Barber & Legge, 1976). Αλά πάζα κάιηζηα ζηηγκή, ζχκθσλα κε ηνλ
Allport (1955), ην ηη αληηιακβαλφκαζηε είλαη ζπλάξηεζε ηεο αληηιεπηηθήο
πξνζδηνξηζηηθήο ηάζεο, κηαο δειαδή αληηιεπηηθήο πξνθαηάιεςεο ή πξνδηάζεζεο ή
εηνηκφηεηαο λα αληηιεθζνχκε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά ελφο εξεζηζκνχ.
΢ηε ζπλέρεηα ζα εμεηάζνπκε ηηο θπξηφηεξεο επεμεγεκαηηθέο ζεσξίεο πνπ έρνπλ
πξνηαζεί γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο.

Θευπηηικέρ πποζεγγίζειρ για ηη λειηοςπγία ηηρ οπηικήρ ανηίλητηρ και ηηρ

επίδπαζηρ γνυζηικών παπαγόνηυν
Σν άηνκν θαηά ηελ αξρηθή επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ αληρλεχεη, εληνπίδεη θαη
νξγαλψλεη ηηο νπηηθέο πιεξνθνξίεο απφ ηα αληηθείκελα θαη ηα γεγνλφηα. Μέζσ ινηπφλ,
ηεο αληίιεςεο, νη πνηθίιεο νπηηθέο πιεξνθνξίεο ηνπ πεξηβάιινληνο νξγαλψλνληαη ζε
ζχλνια, ζε νκάδεο κε θάπνηα ζπλνρή. Μηα απφ ηηο πξψηεο ζπζηεκαηηθέο εμεγήζεηο πνπ
είραλ δνζεί γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ιακβάλεη ρψξα ε αληηιεπηηθή νξγάλσζε, είρε
πξνηαζεί απφ ηε δνκηθή ςπρνινγία, κεηαμχ ηνπ 1870 θαη ηνπ 1910, κε θπξηφηεξνπο
εθπξφζσπνπο, ηνλ Wundt ζηε Γεξκαλία θαη ηνλ Titchener ζηελ Ακεξηθή. H δνκηθή
ςπρνινγία ππνζηεξίδεη ηελ αξρή φηη νη απιέο αηζζήζεηο απνηεινχλ δνκηθά ζηνηρεία ηεο
πξνζιακβάλνπζαο κνξθήο θαη εζηηάδεη ην ελδηαθέξνλ ηεο ζηα επηκέξνπο κεκνλσκέλα
ζηνηρεία ησλ αηζζήζεσλ, πξνηείλνληαο ηε δηάζπαζε ηνπ φινπ ζηα επηκέξνπο ζηνηρεία
ηνπ (Gordon, 2004).
Οη νπαδνί ηεο κνξθνινγηθήο ςπρνινγίαο (Wertheimer, Kohler, Koffka),
αληηηάρζεθαλ ζηε δνκηθή ςπρνινγία θαη ππνζηήξημαλ ηελ αξρή φηη ην φιν είλαη
πεξηζζφηεξν απφ ην άζξνηζκα ησλ κεξψλ ηνπ. Σα επηκέξνπο ινηπφλ ζηνηρεία, φηαλ
νξγαλσζνχλ ζε κηα δνκεκέλε θαη ζπλεθηηθή ελφηεηα, πξνζδηνξίδνπλ ηε κνξθή (Gestalt)
ηνπ αληηθεηκέλνπ. Γειαδή, ην άηνκν αληηιακβάλεηαη κνξθέο, νκάδεο αληηθεηκέλσλ ή
επηκέξνπο ζηνηρεία αληηθεηκέλσλ πνπ ζρεκαηίδνπλ νινθιεξσκέλα ζχλνια θαη φρη
κεκνλσκέλα θαη αζχλδεηα ζηνηρεία (Palmer, 2000). Ο κνξθνινγηθφο λφκνο επίζεο ηεο
ζαθήλεηαο ηνπ Pragnaz, (ηεο απινχζηεξεο εηθφλαο), ν νπνίνο πεξηγξάθεθε απφ ηνλ
Koffka (1935), εμήγεζε αξθεηνχο απφ ηνπο λφκνπο κνξθήο πνπ δηέπνπλ ηελ αληίιεςε
ησλ κνξθψλ, φπσο: ε δηάθξηζε κνξθήο-θφληνπ, ε εγγχηεηα, ε νκνηφηεηα, ε θαιή
ζπλέρεηα, ν εγθιεηζκφο θαη ε ζπκκεηξία, νη νπνίνη καο βνεζνχλ λα αληηιακβαλφκαζηε ηα

59
αληηθείκελα θαη ηα κέξε ησλ αληηθεηκέλσλ σο νξγαλσκέλα ζχλνια. Έρεη βξεζεί φηη, ην
άηνκν ηείλεη λα ρξεζηκνπνηεί απηνχο ηνπο λφκνπο κνξθήο ηφζν ζηελ αληίιεςε νηθείσλ
εξεζηζκάησλ, φζν θαη ζηελ αληίιεςε θαηλνχξησλ εξεζηζκάησλ (Palmer, 1977).
Παξφιν πνπ ε κνξθνινγηθή ζεσξία γηα ηελ αληίιεςε έρεη ζπλεηζθέξεη
ζεκαληηθά ζηελ πεξηγξαθή ηνπ ηξφπνπ αληίιεςεο ησλ κνξθψλ, σζηφζν δελ θαηαθέξλεη
λα εμεγήζεη επαξθψο ηα αληηιεπηηθά θαηλφκελα. Οη κνξθνινγηθνί λφκνη δε καο ιέλε πψο
ν εγθέθαινο επεμεξγάδεηαη πιεξνθνξίεο απφ ην είδσιν ηνπ ακθηβιεζηξνεηδή γηα λα ην
νξγαλψζεη ζε ρσξηζηά αληηθείκελα (Palmer, 1992). Οη λφκνη απηνί είλαη πνιχ απιντθνί
θαη ρσξίο πξνγλσζηηθή αμία γηα λα εξκελεχζνπλ ην «πψο» θαη ην «γηαηί» ηεο αληίιεςεο
(Sternberg, 2007).
Σν πξφβιεκα απηφ έρεη θάπσο θσηηζηεί απφ πεηξάκαηα πνπ επέδεημαλ φηη νη
ζπλνιηθέο κνξθέο ησλ πξνηχπσλ αλαιχνληαη πξηλ απφ ηα ιεπηνκεξή ζηνηρεία απφ ηα
νπνία απηά είλαη θηηαγκέλα (Navon, 1977). Παξφκνηα, ν Palmer (1977) έδεημε φηη ε
αλάιπζε κηαο κνξθήο ιακβάλεη ρψξα ηεξαξρηθά, μεθηλψληαο κε ηε ζπλνιηθή
δηακφξθσζε θαη πξνρσξψληαο πξνο ηα θάησ ζηα βαζηθά ηεο ζηνηρεία. Ο Marr (1982)
έδεημε φηη νη κνξθνινγηθέο αξρέο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζε έλα πξφγξακκα
νπηηθήο επεμεξγαζίαο γηα λα απνθαιχςνπλ ζεκαληηθέο δνκέο, νη νπνίεο ζπγθαιχπηνληαη
απφ ηηο εηθφλεο πνπ καο είλαη δηαζέζηκεο (Cassells & Green, 1999). ΢χγρξνλεο έξεπλεο,
φπσο ζα δνχκε θαη ζηε ζπλέρεηα, επηζεκαίλνπλ φηη ζηελ αληηιεπηηθή αλαγλψξηζε ησλ
κνξθψλ ζπνπδαηφηεξν ξφιν θαίλεηαη λα παίδνπλ ην πιαίζην αλαθνξάο ηνπ αληηθεηκέλνπ
θαη νη πξνεγνχκελεο γλψζεηο ηνπ αηφκνπ, παξά νη αξρέο ηεο αληηιεπηηθήο νξγάλσζεο, νη
νπνίεο εζηηάδνπλ θπξίσο ζηηο πιεξνθνξίεο εθείλεο πνπ θέξνπλ ηα νπηηθά εξεζίζκαηα
(Goldstein, 1999·Vecera & Farah, 1997).
΢πκπιεξσκαηηθά, κεγάιε πξφνδνο έρεη πξαγκαηνπνηεζεί ζηελ επίιπζε ηνπ
ζέκαηνο, θαηά πφζνλ ε αλαγλψξηζε αληηθεηκέλσλ είλαη εμαξηψκελε ή αλεμάξηεηε απφ
ηελ νπηηθή γσλία ησλ παξαηεξεηψλ (Bruce, Green & Georgeson, 2003·Hayward & Tarr,
2004). Βέβαηα, ζχκθσλα κε ηνπs Vanrie, Beatse, Wagemans, Sunaert θαη van Hecke
(2002), ην βαζηθφ εξψηεκα δελ πηα αλ ε αλαγλψξηζε αληηθεηκέλσλ εμαξηάηαη ή φρη απφ
ηελ νπηηθή γσλία ηνπ παξαηεξεηή, αιιά πφηε θαη θάησ απφ πνηεο πεξηζηάζεηο.
Πξφζθαηα δίλεηαη φιν θαη κεγαιχηεξε έκθαζε ζηελ ηδέα φηη ε εμαξηψκελε απφ ηελ
νπηηθή γσλία θαη ε αλεμάξηεηε απφ ηελ νπηηθή γσλία πιεξνθνξία ζπλδπάδνληαη κε

60
ζπλεξγαηηθφ ηξφπν ζηε δηάξθεηα ηεο αλαγλψξηζεο αληηθεηκέλσλ (Hayward, 2003).
Απνδείμεηο φηη, θαη ηα δχν είδε πιεξνθνξίαο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ηαπηφρξνλα
ζηελ αλαγλψξηζε ησλ αληηθεηκέλσλ, αλαθέξνληαη θαη ζηα έξγα κε δεχγε απιψλ
ηξηζδηάζηαησλ αληηθεηκέλσλ ησλ Foster θαη Gilson (2002).
Γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο αληίιεςεο, ην ζχλνιν δειαδή ησλ δηαδηθαζηψλ εθείλσλ
κέζσ ησλ νπνίσλ αλαγλσξίδνπκε, νξγαλψλνπκε θαη απνδίδνπκε λφεκα ζηα
πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα, ππάξρνπλ δχν θχξηεο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο: ε ζεσξία
ηεο άκεζεο αληίιεςεο πνπ ππνζηεξίδεη ηελ «απφ θάησ πξνο ηα πάλσ» (Bottom-up
processing) αληηιεπηηθή επεμεξγαζία θαη ε ζεσξία ηεο δεκηνπξγηθήο αληίιεςεο πνπ
ππνζηεξίδεη ηελ «απφ πάλσ πξνο ηα θάησ» (Top-down processing) αληηιεπηηθή
επεμεξγαζία (Eysenk & Keane, 2000·Hayes, 1998·Matlin, 1998·Sternberg, 1999).
΋πσο έρεη ήδε ιερζεί, ην άηνκν θαηά ηε πξφδξνκε επεμεξγαζία ησλ
πιεξνθνξηψλ αληρλεχεη, εληνπίδεη θαη νξγαλψλεη ηηο νπηηθέο πιεξνθνξίεο απφ ηα
αληηθείκελα θαη ηα γεγνλφηα. Γειαδή ην άηνκν αθνινπζεί δηεξγαζία επεμεξγαζίαο ησλ
πιεξνθνξηψλ «απφ θάησ πξνο ηα πάλσ». Ζ δηεξγαζία απηή ζπλίζηαηαη ζηελ αλάιπζε
ησλ βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ εξεζίζκαηνο θαη ζηε ζπλαθφινπζε ζχλζεζή ηνπο. Ο
J.J. Gibson (1950, 1966, 1979) επεξεαζκέλνο απφ ηε Μνξθνινγηθή Φπρνινγία θαη ηε
΢ρνιή ηεο ΢πκπεξηθνξάο πηνζέηεζε ην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν επεμεξγαζίαο θαη
δηαηχπσζε, χζηεξα απφ εξεπλεηηθέο κειέηεο ζην θαζεκεξηλφ πεξηβάιινλ θαη φρη ζε
ζπλζήθεο εξγαζηεξίνπ, ηε ζεσξία ηεο άκεζεο αληίιεςεο ή ηεο νηθνινγηθήο πξνζέγγηζεο.
΢χκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο άκεζεο αληίιεςεο, φιεο δειαδή, νη πιεξνθνξίεο πνπ
ρξεηαδφκαζηε γηα λα αληηιεθζνχκε έλα εξέζηζκα ελππάξρνπλ ζηα αηζζεηεξηαθά
εξεζίζκαηα.
΢πκπεξαζκαηηθά, κπνξεί λα ιερζεί φηη, ε αληίιεςε θαηά ηνλ Gibson (1979)
ζεκαίλεη ηε ζπιινγή πινχζησλ πιεξνθνξηψλ, πνπ παξέρνληαη απφ ηελ νπηηθή δηάηαμε
θαη αλάιπζε ησλ ζηαζεξψλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ αληηθεηκέλσλ θαη
ζηνλ πξαγκαηηθφ θφζκν, κε άκεζν ηξφπν, ρσξίο θεληξηθή επεμεξγαζία ηεο πιεξνθνξίαο,
δειαδή ηε ρξήζε δηαθφξσλ λνεηηθψλ ππνινγηζκψλ ή ηε δεκηνπξγία λνεηηθψλ
αλαπαξαζηάζεσλ. Γελ είλαη δειαδή, απαξαίηεηε ε παξέκβαζε αλψηεξσλ γλσζηηθψλ
δηαδηθαζηψλ γηα ηελ αληίιεςε ησλ αηζζεηεξηαθψλ εξεζηζκάησλ. Οη πιεξνθνξίεο, πνπ
ρξεηάδεηαη ην άηνκν γηα λα θαηαλνήζεη ηη είλαη απηφ πνπ βιέπεη, ελππάξρνπλ κέζα ζην

61
ίδην ην εξέζηζκα. Φπζηθά, ε λνεκνζχλε παίδεη ξφιν ζηε γλσζηηθή επεμεξγαζία ησλ
πιεξνθνξηψλ, φκσο κφλν αθνχ έρεη νινθιεξσζεί ε αληηιεπηηθή επεμεξγαζία. Δπνκέλσο,
ε ζεσξία ηεο άκεζεο αληίιεςεο αληηκεησπίδεη ηελ αληίιεςε θαη ηε λνεκνζχλε σο
μερσξηζηέο δηαδηθαζίεο θαη πηζαλφλ δηαδνρηθέο (Sternberg, 2007).
Καηά ηελ Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε (1992) ην δηαθξηηηθφ γλψξηζκα ηεο «απφ θάησ
πξνο ηα πάλσ» πνξείαο είλαη φηη ην απνηέιεζκα ελφο θαηψηεξνπ βήκαηνο επεμεξγαζίαο
πνηέ δελ επεξεάδεηαη απφ ηε δξάζε ηνπ αλψηεξνπ βήκαηνο. Αληίζεηα, ε αλάιπζε θαη
επεμεξγαζία ησλ επηκέξνπο ζηνηρείσλ θαζνξίδνπλ ηελ ηειηθή κνξθή θαη ζχλζεζε, θαζψο
θαη ην λφεκα πνπ ζα πξνζδνζεί ζην αλψηεξν ζηάδην ζχλζεζεο (Hayes, 1998). Πξφθεηηαη
δειαδή, γηα κηα αλαιπηηθν-ζπλζεηηθή επαγσγηθή δηαδηθαζία, ε νπνία θαηεπζχλεηαη απφ
ηα πιεξνθνξηαθά εξεζίζκαηα θαη ε νπνία ελεξγνπνηείηαη θαη πξαγκαηνπνηείηαη, φηαλ
πξνζθέξνληαη πνιπάξηζκα θαη πνηθίια εξεζίζκαηα. Αλαιχνληαη ινηπφλ ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θαη επαλαζπλζέηνληαη ζε κηα νινθιεξσκέλε κνξθή κε λφεκα θαη
ζεκαζία γηα ηελ θαζεκεξηλή καο δσή (Gibson, 1966).
Μνινλφηη, νη αθξηβείο κεραληζκνί θαη νη ιεηηνπξγηθέο δηαδηθαζίεο ηεο
αλαγλψξηζεο ησλ κνξθψλ δελ έρνπλ πιήξσο απνζαθεληζηεί, δηφηη πξφθεηηαη γηα κηα
πνιπζχλζεηε δηαδηθαζία, σζηφζν έρνπλ δηαηππσζεί δηάθνξεο ζεσξίεο επεμεξγαζίαο
«απφ θάησ πξνο ηα πάλσ» γηα ηελ αλαγλψξηζε νξγαλσκέλσλ κνξθψλ. Σν άηνκν,
ρξεζηκνπνηψληαο ηελ επεμεξγαζία «απφ θάησ πξνο ηα πάλσ», πξνζπαζεί λα εξκελεχεη
ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίνλ πξαγκαηνπνηνχληαη ε αλαγλψξηζε, ν εληνπηζκφο, ε ζεκαζία θαη
ε θαηεγνξηνπνίεζε ησλ αληηθεηκέλσλ, φπσο αλαθέξεηαη ζηε ζπλέρεηα.
Αξρηθά παξαηίζεηαη ε ζεσξία ηεο ζχγθξηζεο θαη ηνπ ηαηξηάζκαηνο κε ηηο εηθφλεο-
κηθξνγξαθίεο (Template matching). ΢χκθσλα κε ηε ζεσξία απηή, ν άλζξσπνο
αλαγλσξίδεη ηα αληηθείκελα απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ, φηαλ απηά ζπγθξηλφκελα,
«ηαηξηάδνπλ» ή «ηαπηίδνληαη» πεξηζζφηεξν κε ηηο πξνυπάξρνπζεο εηθφλεο, νη νπνίεο
έρνπλ ήδε αλαγλσξηζηεί θαη απνζεθεπηεί ζηε κλήκε ηνπ (Selfridge & Neisser, 1960).
Απηή ε ζεσξία είλαη πνιχ ειθπζηηθή κε ηελ πξψηε καηηά, έσο φηνπ ζθεθηεί θάπνηνο ηνλ
αξηζκφ ησλ εηθφλσλ πνπ ζα έπξεπε λα ππάξρνπλ ζε δηαξθή απνζήθεπζε γηα λα
επηηξέςνπλ φιεο ηηο αιιαγέο ζην κέγεζνο, ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ, θ.η.ι. Έλαο ηφζνο
ηεξάζηηνο φκσο αξηζκφο κηθξνγξαθηψλ γηα θάζε πηζαλή φςε θάζε πηζαλνχ εξεζίζκαηνο,
πνπ ζα έπξεπε λα απνζεθεπηεί, λα νξγαλσζεί θαη λα αλαθιεζεί απφ ηε κλήκε, ζα

62
θαζηζηνχζε εμαηξεηηθά βξαδεία ηε ιεηηνπξγία ηεο αληίιεςεο (Cassells & Green,
1999·Eysenck & Keane, 2005·Sternberg, 2007).
Ζ ελαιιαθηηθή ιχζε ζηα αδηέμνδα ηεο ζεσξίαο ησλ κηθξνγξαθηψλ είλαη ε ζεσξία
ηεο αληηπαξαβνιήο θαη ηαχηηζεο κε πξσηνηππηθά κνληέια (Prototype models). ΢χκθσλα
κε ηε ζεσξία απηή, θάζε είδνο νπηηθνχ εξεζίζκαηνο δελ είλαη άθακπην, εηδηθφ θαη
ζπγθεθξηκέλν, αιιά δηαζέηεη νξηζκέλα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά κηαο κεγάιεο νκάδαο ή
ηάμεο αληηθεηκέλσλ, ηα νπνία ζπγθξαηνχληαη ζηε κλήκε σο πξσηνηππηθά κνληέια,
αλεμάξηεηα απφ ηελ εθάζηνηε κνξθή ηνπ εξεζίζκαηνο (Franks & Bransford, 1971). Έλα
κεγάιν πιενλέθηεκα απηήο ηεο πξνζέγγηζεο είλαη φηη, ζα ππήξρε έλαο κηθξφηεξνο
(παξφια απηά πνιχ νπζηψδεο) αξηζκφο πξσηνηχπσλ απνζεθεπκέλσλ ζηε κλήκε, απφ φηη
έλαο ηεξάζηηνο αξηζκφο κηθξνγξαθηψλ. Ζ αδπλακία φκσο, απηήο ηεο πξνζέγγηζεο
βξίζθεηαη ζην γεγνλφο φηη, δελ εμεγεί ηηο ιεπηνκέξεηεο ηεο δηαδηθαζίαο ζχγθξηζεο θαη
ηαχηηζεο. Απνηπγράλεη επίζεο λα εμεγήζεη πψο ην πιαίζην αλαθνξάο κπνξεί λα επηδξά
ζηελ αλαγλψξηζε ησλ κνξθψλ (Cassells & Green, 1999·Eysenck & Keane,
2005·Sternberg, 2007).
Μηα άιιε ελαιιαθηηθή εμήγεζε, γηα ην πψο αληηιακβαλφκαζηε ηηο νξγαλσκέλεο
κνξθέο, απνηειεί ε ζεσξία ηεο αλίρλεπζεο θαη ηαχηηζεο ησλ πξνζδηνξηζηηθψλ
ραξαθηεξηζηηθψλ (Distinctive-Features models), ε νπνία βξίζθεηαη ζε άκεζε ζρέζε κε
ηε ζχγρξνλε ζεσξία ηεο A. Treisman (1993) γηα ηε «ζπλέλσζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ»
ησλ αληηθεηκέλσλ (Features-Integration-Theory). Ζ ζεσξία ηεο ηαχηηζεο ησλ
ραξαθηεξηζηηθψλ (Treisman, 1988·Treisman & Gelade, 1980), πξεζβεχεη φηη απιά
ραξαθηεξηζηηθά γίλνληαη αληηιεπηά µε παξάιιειν ηξφπν ζην νπηηθφ πεδίν. Σν πλεχµα
απηήο ηεο ζεσξίαο ήηαλ ζχµθσλν µε ηε ζέζε ηνπ Neisser (1967) φηη, ε αλαδήηεζε
ραξαθηεξηζηηθψλ θαηά ηελ νπηηθή αληίιεςε γίλεηαη µε παξάιιειν ηξφπν. Ωζηφζν
εηζήγαγε έλα λέν φξν, απηφλ ηεο «ζπλέλσζεο ραξαθηεξηζηηθψλ». Ο φξνο απηφο
πεξηγξάθεη ηε ζπλχπαξμε δχν ραξαθηεξηζηηθψλ ζηνηρείσλ ζε έλα εξέζηζµα, γηα
παξάδεηγµα, ζρήµα θαη ρξψµα. Σα απνηειέζµαηα ησλ ζρεηηθψλ πεηξαµάησλ νδήγεζαλ
ζηε δηαπίζησζε φηη, ε δηάθξηζε ηεο βαζηθήο δνµήο ηνπ νπηηθνχ εξεζίζµαηνο είλαη
εχθνιε δηαδηθαζία, φηαλ αθνξά απιά ραξαθηεξηζηηθά, σζηφζν δπζθνιεχεη ηδηαίηεξα θαη
απαηηεί πξνζνρή, φηαλ αθνξά µηα ζχδεπμε ραξαθηεξηζηηθψλ (Treisman & Gelade, 1980).
Πην ζπγθεθξηµέλα, ε Treisman (1993) µειέηεζε ηελ νπηηθή αληίιεςε ραξαθηεξηζηηθψλ

63
θαη αληηθεηµέλσλ θαη ην ξφιν ηεο πξνζνρήο ζηε δεµηνπξγία ζχλζεησλ θαη
νινθιεξσµέλσλ αλαπαξαζηάζεσλ.
Δδψ ινηπφλ, κηιάκε γηα έλα ζχλνιν απφ ηα εηδηθά ραξαθηεξηζηηθά ή ηηο ηδηφηεηεο
ηνπ αληηθεηκέλνπ, ηα νπνία φηαλ ζπλδπαζηνχλ ζρεκαηίδνπλ ην αληηθείκελν. Απηή ε
δέζκε ησλ εηδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ είλαη θαηαρσξεκέλε ζηε καθξφρξνλε κλήκε θαη κε
ηε βνήζεηα ησλ γεληθψλ θαηεγνξηψλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πξαγκαηνπνηείηαη ε
αλαγλψξηζε ηνπ αληηθεηκέλνπ (Eysenck & Keane, 2005). Σν ζέµα, ηνπ ηη µπνξεί λα
νξηζηεί σο ραξαθηεξηζηηθφ, απαζρφιεζε θαη ηελ Treisman, φπσο θαη πνιινχο άιινπο
εξεπλεηέο πνπ δηεμήγαγαλ πεηξάµαηα νπηηθήο αλαδήηεζεο. ΢πγθεθξηµέλα, ε ίδηα
αλέθεξε φηη ππάξρνπλ ράξηεο ραξαθηεξηζηηθψλ γηα θάζε ραξαθηεξηζηηθφ ρξψµαηνο,
πξνζαλαηνιηζµνχ, θιίζεο, ή ζρήµαηνο. Υάξηεο δηαθνξεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, φπσο ην
ρξψµα θαη ην ζρήµα, (π.ρ., πξάζηλν ρξψµα θαη νξηδφληηα γξαµµή), αιιά θαη ηνπ ίδηνπ
ραξαθηεξηζηηθνχ, φπσο ην ρξψµα (π.ρ., θίηξηλν θαη θφθθηλν δεµηνπξγεί ην πνξηνθαιί
ρξψµα) ζπλδπάδνληαη µεηαμχ ηνπο, ψζηε λα ζρεµαηίδνπλ ζχλζεηεο νπηηθέο
αλαπαξαζηάζεηο. Ζ ιεηηνπξγία, πνπ ζπλδπάδεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ζε έλα νινθιεξσµέλν
φιν, είλαη ε επηµεξηζµέλε πξνζνρή. Αθνχ ινηπφλ νινθιεξσζεί ν ζπλδπαζµφο µεηαμχ
ησλ ραξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, νη πιεξνθνξίεο πνπ πξνθχπηνπλ ζπλδπάδνληαη µε ηνπο
απνθαινχµελνπο ράξηεο ηνπνζεζίαο, έηζη ψζηε λα πξνθχςνπλ νη αλαπαξαζηάζεηο ησλ
αληηθεηµέλσλ ζηνλ πξαγµαηηθφ ρψξν θαη φρη νη ζέζεηο ησλ αληηθεηµέλσλ ζηελ εηθφλα πνπ
δεµηνπξγείηαη ζηνλ αµθηβιεζηξνεηδή ηνπ µαηηνχ (Treisman, 1993). ΢ρεηηθά µε ηνλ
ηξφπν θσδηθνπνίεζεο ηεο ζέζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζην ρψξν, ε Treisman (1993)
επηζήµαλε φηη, ν ηξφπνο µε ηνλ νπνίν αληηιαµβαλφµαζηε ηε ζέζε ησλ αληηθεηµέλσλ ζην
ρψξν, θαίλεηαη λα δηαθέξεη απφ ηνλ ηξφπν πνπ αληηιαµβαλφµαζηε ηελ ηαπηφηεηά ηνπο.
Δθηίµεζε φηη, νη ηνπνζεζίεο θσδηθνπνηνχληαη έµµεζα, σζηφζν ε πξφζβαζε ζηε ζρεηηθή
πιεξνθνξία γίλεηαη µφλν µέζσ ηεο εζηηαζµέλεο πξνζνρήο, ε νπνία είλαη ζπλεηδεηή θαη
ππφθεηηαη ζε έιεγρν. Ζ εζηηαζµέλε πξνζνρή είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηµε θαη γηα ηελ
αληίιεςε ηεο ζέζεο ησλ ζηνηρείσλ ζην νπηηθφ πεδίν θαη γηα ηελ αληίιεςε ησλ
ζπλδπαζµψλ µεηαμχ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ.
Παξάιιεια ε Treisman (1993) απνδίδεη ζηελ εζηηαζµέλε πξνζνρή ηε ιεηηνπξγία
ηεο αλαζηνιήο νξηζµέλσλ ραξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ψζηε λα δηαηεξνχληαη ελεξγνί
νξηζµέλνη άιινη ράξηεο. ΢εµεηψλεη µάιηζηα φηη, ην ζηνηρείν απηφ έρεη εμέρνπζα ζεµαζία

64
ζηελ αληηιεπηηθή δηεξγαζία θαζψο, αλ δελ ππήξρε, ζα ελεξγνπνηνχληαλ φινη νη δπλαηνί
ζπλδπαζµνί µεηαμχ ραξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Απνδίδεηαη έηζη ζηελ εζηηαζµέλε
πξνζνρή ν ξφινο ηεο επηινγήο θαη ηεο αλαζηνιήο πιεξνθνξηψλ, µηα µνξθή ειέγρνπ επί
ησλ ζηνηρείσλ πνπ θηάλνπλ ζε απηήλ απφ ηελ φξαζε πξηλ ηελ πξνζνρή θαη απφ ηελ
επηµεξηζµέλε πξνζνρή. Απηή είλαη ε δηαδηθαζία µε ηελ νπνία γίλνληαη αληηιεπηνί νη
ζπλδπαζµνί µεηαμχ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ. ΢πλεπψο, θαηά ηελ εζηηαζµέλε πξνζνρή
ππάξρεη ζπλεηδεηή πξφζβαζε ηφζν ζηηο ζέζεηο ησλ ζηνηρείσλ ζην ρψξν, φζν θαη ζηνπο
ράξηεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ.
Ζ ιεηηνπξγία φκσο ηεο εζηηαζµέλεο πξνζνρήο επαλέθεξε ζην πξνζθήλην ηνπο
φξνπο «επηινγή» θαη «έιεγρνο» θαη δεµηνπξγήζεθαλ ζρεηηθά εξσηήµαηα γηα ην ξφιν
ηνπο ζηελ εζηηαζµέλε πξνζνρή. Γηαηππψζεθε ην εξψηεµα αλ ε επηινγή ησλ ραξηψλ-
ραξαθηεξηζηηθψλ, πνπ ζα ζπλδπαζηνχλ ζηε ζπλέρεηα, γίλεηαη µε βάζε ηε ζέζε ηνπο ζην
αληηθείµελν, µε βάζε ην ίδην ην αληηθείµελν ή µε βάζε ηε ζέζε ηνπ ζην ρψξν. Ζ
Treisman (1993) εθηίµεζε φηη, ε επηινγή ζην ζηάδην απηφ γίλεηαη µε βάζε ην
αληηθείµελν, θαζψο απηφ πξνζθέξεη µηα ζπλνιηθφηεξε θαη επξχηεξε αλαπαξάζηαζε ησλ
βαζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θαη ησλ δνµψλ ηνπ αληηθεηµέλνπ απφ φηη ε ζέζε ηνπ ζην
ρψξν. Ωζηφζν άθεζε ειαζηηθά πεξηζψξηα ζηελ παξαπάλσ ιεηηνπξγία πνπ αθνξά ηελ
επηινγή, ζεµεηψλνληαο φηη αλάινγα µε ην έξγν ελεξγνπνηείηαη θάζε θνξά δηαθνξεηηθή
ελαιιαθηηθή ζηξαηεγηθή επηινγήο. Οη ζηξαηεγηθέο εμαξηψληαη άιινηε απφ ηε ζπλνιηθή
εηθφλα ηνπ αληηθεηµέλνπ ή απφ ηνπο ράξηεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη άιινηε απφ ηε
ζέζε ηνπ αληηθεηµέλνπ ζην ρψξν. Τπάξρεη ινηπφλ µηα δηαδηθαζία αιιειεπίδξαζεο θαη
αληαιιαγήο πιεξνθνξηψλ πνπ ζρεηίδνληαη µε ην αληηθείµελν, µε ηνπο ράξηεο
ραξαθηεξηζηηθψλ θαη µε ηηο ζπληεηαγµέλεο ηνπο ζην ρψξν, ψζηε ε επηινγή λα είλαη
απνηειεζµαηηθή.
Ζ ζεσξία ηεο ηαχηηζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ βξίζθεη θάπνηα ππνζηήξημε απφ
λεπξνθπζηνινγηθέο έξεπλεο, νη νπνίεο έρνπλ αλαθαιχςεη ηελ χπαξμε αληρλεπηψλ
ραξαθηεξηζηηθψλ ζηνλ εγθέθαιν. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη, νξηζκέλνη θινηψδεηο λεπξψλεο
ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο ππνδνρήο ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα ηνπ
καηηνχ. Οη λνκπειίζηεο Hubel θαη Wiesel (1979) βξήθαλ φηη ζπγθεθξηκέλα θχηηαξα ζηνλ
νπηηθφ θινηφ αληηδξνχλ ζε γξακκέο θαη θνξπθέο ζπγθεθξηκέλσλ γσληψλ ζε δηάθνξνπο
ρσξηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο. Δπίζεο πξφηεηλαλ φηη ηα θχηηαξα ζην νπηηθφ ζχζηεκα ηνπ

65
εγθεθάινπ είλαη ηαθηνπνηεκέλα σο κηα ηεξαξρία αληρλεπηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Ζ ζεσξία
φκσο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ δελ ππνζηεξίδεηαη ηφζν θαζαξά απφ ηελ έξεπλα ζηνλ
εγθέθαιν, φζν ππνζηήξηδαλ παιηφηεξα. Μνινλφηη, κπνξεί λα αληηκεησπίζεη θάπνηα
ςπρνινγηθά επξήκαηα ζηελ αλαγλψξηζε κνξθψλ (Lindsay & Norman, 1972·Neisser,
1967), εληνχηνηο ππάξρνπλ άιια, πνπ δελ κπνξεί λα εμεγήζεη, θαζψο ππνηηκάεη ην ξφιν
ηνπ πιαηζίνπ θαη ησλ πξνζδνθηψλ.
΢ην πεδίν κειέηεο ηεο ζχλδεζεο ηεο φξαζεο κε ηελ πξνζνρή θαη ηε κλήκε, ν
Julesz (1984) αζρνιήζεθε µε ηελ πθή ησλ νπηηθψλ εξεζηζµάησλ, ζεσξψληαο φηη
θαζνξίδεη ζε µεγάιν βαζµφ ηελ φξαζε, θαζψο πξνζδηνξίδεη ηηο νµάδεο ησλ νµνεηδψλ
αληηθεηµέλσλ θαη ηα φξηα πνπ ηηο μερσξίδνπλ. Αλέθεξε ηξία δηαθνξεηηθά είδε
πιεξνθνξηψλ πνπ ιαµβάλνληαη θαηά ηελ αξρηθή νπηηθή αληίιεςε. Απηά είλαη είηε
ζεµάδηα (π.ρ., γξαµµέο ή άιια ζρήµαηα) µε ζπγθεθξηµέλα ραξαθηεξηζηηθά, φπσο
ρξσµαηηθφο ηφλνο, θαηεχζπλζε θαη πιάηνο, είηε νη δηαρσξηζηηθέο γξαµµέο µεηαμχ ησλ
δηάθνξσλ ζρεµάησλ, είηε ηα ζεµεία ζπλάληεζεο ησλ ζρεµάησλ απηψλ. Ο Julesz (1984)
ηζρπξίζηεθε φηη ηα παξαπάλσ µπνξνχλ λα αληρλεπηνχλ θαη θαηά ηελ φξαζε πξηλ ηελ
πξνζνρή, ελψ επηβεβαίσζε ηελ άπνςε ησλ Treisman θαη Gelade (1980) φηη, ε φξαζε πξηλ
ηελ πξνζνρή είλαη παξάιιειε ιεηηνπξγία ζε αληίζεζε µε ηελ εζηηαζµέλε πξνζνρή πνπ
είλαη δηαδνρηθή.
Σελ φξαζε θαη ηελ πξνζνρή µειέηεζαλ αθφµε νη Quinlan θαη Humphreys (1987)
θαη νη Duncan θαη Humphreys (1989), νη νπνίνη αζρνιήζεθαλ ηδηαίηεξα µε ηελ νπηηθή
αλαδήηεζε ζπλδπαζµψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηηο επηδξάζεηο πνπ είρε ζηελ επίδνζε ην
είδνο ηνπ εξεζίζµαηνο θαη νη ζπλζήθεο παξνπζίαζήο ηνπ. Απέθπγαλ µάιηζηα λα
ππνζηεξίμνπλ ηε δηαθνξνπνίεζε µεηαμχ παξάιιειεο θαη δηαδνρηθήο νπηηθήο
αλαδήηεζεο, θαζψο απηή δελ επαξθνχζε γηα ηελ εξµελεία ησλ απνηειεζµάησλ ησλ
εξεπλψλ ηνπο. ΢χκθσλα κε ηηο παξαπάλσ δηαπηζηψζεηο νη Duncan θαη Humphreys (1989)
δηαµφξθσζαλ ηε ζεσξία ηεο νπηηθήο επηινγήο ζε ηξία ζηάδηα. ΢ην πξψην απφ απηά, ην
νπηηθφ πεδίν δηαρσξίδεηαη ζε νπηηθέο δνµηθέο µνλάδεο µε βάζε θάπνην θνηλφ
ραξαθηεξηζηηθφ (π.ρ., ζρήµα, εγγχηεηα, ζέζε, ρξψµα, θίλεζε θ.ά.). Κάζε µία απφ απηέο
ηηο δνµέο ππφθεηηαη ζε πεξαηηέξσ δηαρσξηζµφ, ψζηε λα ππάξρεη µηα ηεξαξρηθή
αλαπαξάζηαζε ηνπ νπηηθνχ πεδίνπ. Απηή ε δηαδηθαζία γίλεηαη µε παξάιιειν ηξφπν.

66
 ΢ην δεχηεξν ζηάδην ππάξρεη έλαο πεξηνξηζµφο ζηελ πξφζβαζε πιεξνθνξηψλ ζηε
βξαρχρξνλε µλήµε. Γηα ην ιφγν απηφ ππάξρνπλ πεξηνξηζµέλεο δπλαηφηεηεο ζηηο δνµηθέο
µνλάδεο ηνπ ζπζηήµαηνο. ΋ζν µεγαιχηεξε είλαη ε ζπµβαηφηεηα ησλ νπηηθψλ
πιεξνθνξηψλ µε ηηο δνµέο ηνπ αληηιεπηηθνχ ζπζηήµαηνο, ηφζν πεξηζζφηεξεο
πιεξνθνξίεο εηζέξρνληαη ζηε βξαρχρξνλε µλήµε. Ζ ηνπνζέηεζε απηή εμεγεί ηηο
επηδξάζεηο ηνπ βαζµνχ νµνηφηεηαο µεηαμχ ζηφρνπ θαη απνπξνζαλαηνιηζηηθψλ
εξεζηζµάησλ θαη ηνπ βαζµνχ νµνηφηεηαο ησλ απνπξνζαλαηνιηζηηθψλ εξεζηζµάησλ
µεηαμχ ηνπο θαη ηζνδπλαµεί επίζεο µε έλα πξφηππν απνηειεζµαηηθφηεηαο ηεο νπηηθήο
αλαδήηεζεο.
΢ην ηξίην ζηάδην ε βξαρχρξνλε µλήµε δέρεηαη πξψηα εθείλεο ηηο πιεξνθνξίεο
πνπ είλαη πεξηζζφηεξν ζπµβαηέο µε ηηο δνµέο ηνπ αληηιεπηηθνχ ζπζηήµαηνο. ΋ζν
µεγαιχηεξε είλαη ε νµνηφηεηα µεηαμχ ζηφρνπ θαη απνπξνζαλαηνιηζηηθψλ εξεζηζµάησλ,
ηφζν πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ηαηξηάδνπλ µε ηηο αληηιεπηηθέο δνµέο ηνπ νπηηθνχ
ζπζηήµαηνο θαη ν αληαγσληζµφο µεηαμχ ηνπο είλαη µεγαιχηεξνο, σο πξνο ην πνηα
πιεξνθνξία ζα πεξάζεη ζην ζχζηεµα ηεο εξγαδφµελεο µλήµεο. Αληηζέησο, φζν
µηθξφηεξε είλαη ε νµνηφηεηα µεηαμχ ησλ απνπξνζαλαηνιηζηηθψλ εξεζηζµάησλ, απηφ
ζεµαίλεη φηη δελ µπνξνχλ λα απνξξηθζνχλ εχθνια απφ ηελ νπηηθή αληίιεςε µεγάιεο
νµάδεο νµνεηδψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη γηα ην ιφγν απηφ απμάλεηαη ν ρξφλνο αληίδξαζεο
θαη ην έξγν δπζθνιεχεη.
΢πλνπηηθά, νη Adelson θαη Bergen (1991) επηζήµαλαλ φηη ε φξαζε δηαρσξίδεη µηα
ζθελή ζε ˝πξάγµαηα˝ θαη φηη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ εληνπίδνληαη πεξηγξάθνπλ
ην «πιηθφ» απφ ην νπνίν είλαη θηηαγµέλα ηα «πξάγµαηα» απηά. Οη Moore θαη Egeth
(1997) ζεψξεζαλ φηη πξηλ ε πξνζνρή θαηεπζπλζεί ζε θάπνην εξέζηζµα, ππάξρνπλ
ελδείμεηο αληηιεπηηθήο νξγάλσζεο µε ηηο αξρέο ηεο Gestalt, σζηφζν ηα φπνηα πξφηππα
δεµηνπξγνχληαη δελ µπνξνχλ λα θσδηθνπνηεζνχλ ζηε µλήµε, ρσξίο ηε βνήζεηα ηεο
πξνζνρήο.
Δπηπιένλ, ε ζεσξία ηεο θαηεπζπλφµελεο αλαδήηεζεο (Wolfe, 1994) βξίζθεηαη
ζην ίδην πλεχµα µε ηε ζεσξία ηεο νινθιήξσζεο ραξαθηεξηζηηθψλ (Treisman, 1988), ελψ
εξµελεχεη ηνλ παξάιιειν ραξαθηήξα ηεο νπηηθήο αλαδήηεζεο, ηελ εμάξηεζή ηεο απφ
ηελ νµνηφηεηα µεηαμχ ζηφρσλ θαη απνπξνζαλαηνιηζηηθψλ εξεζηζµάησλ ή ησλ

67
απνπξνζαλαηνιηζηηθψλ εξεζηζµάησλ µεηαμχ ηνπο, αιιά θαη ηε δπλαηφηεηα αλαδήηεζεο
ζπλδπαζµνχ ραξαθηεξηζηηθψλ θαηά ηελ φξαζε.
Με ηελ επέθηαζε ησλ πεηξαµάησλ νπηηθήο αλαδήηεζεο εμειίρζεθε θαη ε ίδηα ε
ζεσξία ηεο θαηεπζπλφµελεο αλαδήηεζεο (Wolfe, 2001) θαη θαηέζηε αξγφηεξα µνληέιν
πξνζνµνίσζεο ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ µε ππνινγηζηηθφ ραξαθηήξα. Σα θεληξηθά
ζηνηρεία ηεο αλαζεσξεµέλεο ζεσξίαο ηεο θαηεπζπλφµελεο αλαδήηεζεο εθαξµφζηεθαλ
ζε ππνινγηζηηθά µνληέια µίµεζεο ηεο αλζξψπηλεο ζπµπεξηθνξάο σο πξνο ηνπο ρξφλνπο
αληίδξαζεο θαη ηηο πιεξνθνξίεο γηα ηα ιάζε θαηά ηελ νπηηθή αλαδήηεζε ηφζν ζηελ
πεξίπησζε ηεο αλαδήηεζεο ζπλδπαζµψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, φζν θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο
δηαδνρηθήο αλαδήηεζεο. Σα ζπγθεθξηµέλα µνληέια επηρείξεζαλ µάιηζηα λα θάλνπλ θαη
ζπγθεθξηµέλεο πξνβιέςεηο γηα λέα θαηλφµελα πνπ εµπίπηνπλ ζηνλ ηνµέα ηεο νπηηθήο
αλαδήηεζεο.
΢ηνλ αληίπνδα ηεο ζεσξίαο ηεο θαηεπζπλφµελεο αλαδήηεζεο (Wolfe, 1994.
Wolfe, Cave, & Franzel, 1989), αιιά ζην ίδην µήθνο θχµαηνο, εθείλν ηεο πξνζνµνίσζεο
ηεο αλζξψπηλεο ζπµπεξηθνξάο κε ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο, δηαµνξθψζεθε ε ζεσξία
εληνπηζµνχ ζήµαηνο. Πην ζπγθεθξηµέλα, ηε ζεσξία εληνπηζµνχ ζήµαηνο δηαµφξθσζαλ
νη Green θαη Swets (1966), µε θεληξηθή ηδέα φηη ε ζπµπεξηθνξά ελφο παξαηεξεηή θαηά
ηελ νπηηθή αλαδήηεζε είλαη µηα µνξθή δηεξγαζίαο ιήςεο απφθαζεο. Πξφθεηηαη, δειαδή,
γηα µηα απφθαζε ηνπ παξαηεξεηή ζρεηηθά µε ην αλ έλα εξέζηζµα βξίζθεηαη ζην νπηηθφ
πεδίν ηνπ ή φρη. Σα ζηνηρεία πνπ δπζρεξαίλνπλ θαη επηβαξχλνπλ ηε δηαδηθαζία απηή είλαη
ηα απνπξνζαλαηνιηζηηθά εξεζίζµαηα θαη ην γεληθφηεξν πιαίζην αλαθνξάο ζην νπνίν
εµθαλίδνληαη ηα εξεζίζµαηα. ΢ε γεληθέο γξαµµέο, σζηφζν, βάζε ηεο ζεσξίαο ήηαλ ε
αλαγλψξηζε ηεο χπαξμεο ελφο γλσζηηθνχ ζπζηαηηθνχ ζηελ αηζζεηεξηαθή δηαδηθαζία
εληνπηζµνχ ελφο εξεζίζµαηνο.
Ζ µεζνδνινγία ησλ πεηξαµάησλ πνπ εληάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία ηεο ζεσξίαο
εληνπηζµνχ ζήµαηνο είρε σο επίθεληξν ηνλ ππνινγηζµφ ηεο αθξίβεηαο ηεο νπηηθήο
αλαδήηεζεο. ΢πλεπψο, ηα µνληέια πνπ αθνινχζεζαλ ρξεζηµνπνίεζαλ απηφ ην είδνο
µέηξεζεο γηα λα ππνινγίζνπλ µε µαζεµαηηθνχο ηχπνπο θαη θξηηήξηα ηελ επίδνζε ηνπ
αλζξψπνπ ζε έξγα νπηηθήο αλαδήηεζεο θαη θπξίσο ζε έξγα εληνπηζµνχ ζπγθεθξηµέλσλ
ζηφρσλ. Ζ ζεσξία εληνπηζµνχ-αλίρλεπζεο ζήµαηνο (Green & Swets, 1966) αλαθέξεη φηη
θαηά ηε δηαδηθαζία αλίρλεπζεο ελφο ζήµαηνο ζην νπηηθφ πεδίν ππάξρνπλ δχν

68
δπλαηφηεηεο: ην εξέζηζµα λα βξίζθεηαη ζην νπηηθφ πεδίν ή λα µε βξίζθεηαη ζε απηφ. Αλ
ην ιεγφµελν «ζήµα» βξίζθεηαη ζην νπηηθφ πεδίν θαη ν παξαηεξεηήο αλαθέξεη φηη ην
βιέπεη, ζεµεηψλεη «επηηπρία» ζηελ νπηηθή αλαδήηεζε. Αλ ην «ζήµα» ππάξρεη θαη ν
παξαηεξεηήο αλαθέξεη φηη δελ ην βιέπεη µπξνζηά ηνπ, «αζηνρεί», γεγνλφο πνπ θαηά ηε
ζεσξία εληνπηζµνχ ζήµαηνο απνθαιχπηεη πιεξνθνξίεο γηα ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφµνπ λα
εληνπίδεη εξεζίζµαηα. ΢ηελ πεξίπησζε φκσο, πνπ ην εξέζηζµα δε βξίζθεηαη ζην νπηηθφ
πεδίν ηνπ παξαηεξεηή θαη εθείλνο απαληήζεη φηη βξίζθεηαη, ε αληίδξαζή ηνπ
ραξαθηεξίδεηαη σο «εζθαιµέλνο ζπλαγεξµφο» θαη ελδέρεηαη λα απνθαιχπηεη φηη ν
παξαηεξεηήο παξαθηλείηαη ζην λα «µαληέςεη» ηελ απάληεζε. Σέινο, αλ ην εξέζηζµα δε
βξίζθεηαη ζην νπηηθφ πεδίν ηνπ παξαηεξεηή θαη ν παξαηεξεηήο απαληήζεη φηη πξάγµαηη
απνπζηάδεη ην ζήµα, ε αληίδξαζή ηνπ ραξαθηεξίδεηαη σο «νξζή απφξξηςε».
΢ε φηη αθνξά ηελ θαζνδήγεζε θαηά ηελ φξαζε ππάξρνπλ πνηφηεηεο ηνπ
εξεζίζκαηνο πνπ κπνξνχλ λα θαζνδεγήζνπλ ηελ πξνζνρή ζην επφκελν ζηάδην.
΢πλνςίδνληαο ηηο έξεπλεο γηα ην πνηεο κπνξεί λα είλαη νη πνηφηεηεο απηέο, νη Wolfe θαη
ζπλεξγάηεο (2003) αλαθέξνπλ κε απφιπηε βεβαηφηεηα ην ρξψκα, ην κέγεζνο, ηνλ
πξνζαλαηνιηζκφ (Treisman, 1985), ηελ ηξηζδηάζηαηε δηάηαμε ησλ ζηνηρείσλ ζην ρψξν
(Enns & Rensink, 1990·Sun & Perona, 1996), ην ζηνηρείν ηνπ θηλδχλνπ πνπ εγείξεη ηελ
πξνζνρή (Öhman, Flykt & Esteves, 2001), ηα ζεκεία φπνπ δηαζηαπξψλνληαη δηαθνξεηηθά
νπηηθά εξεζίζκαηα (Julesz & Krose, 1988) θαζψο θαη ην ζηνηρείν ηεο θαηλνηνκίαο
(Wolfe, 2001·Wang, Cavanagh & Green 1994).
Φαίλεηαη επίζεο φηη έρνπκε κηα πξνδηάζεζε ζην λα ζηξέθνπκε ηελ πξνζνρή καο
ζε εξεζίζκαηα πνπ εκθαλίδνληαη μαθληθά ζην νπηηθφ καο πεδίν. Απηή ε ηδηφηεηα ηεο
ιεηηνπξγίαο ηεο πξνζνρήο έρεη ζεκαληηθή πξνζαξκνζηηθή ρξεζηκφηεηα γηα ηνλ άλζξσπν.
Οη δηαδηθαζίεο ηεο πξνζνρήο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αλίρλεπζε ζεκάησλ, έρνπλ
εληνπηζηεί ζηνλ εγθέθαιν, ελψ έρεη βξεζεί φηη επεξεάδνληαη έληνλα απφ ηηο πξνζδνθίεο
ηνπ αηφκνπ (Posner & Peterson, 1990). Νεπξνινγηθέο έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη, ε
πξνζπάζεηα αλίρλεπζεο ζήκαηνο ζε ζρέζε κε ηα νπηηθά εξεζίζκαηα γίλεηαη εληνλφηεξε
ζην ζεκείν εθείλν ηνπ ρψξνπ φπνπ αλακέλεηαη ε εκθάληζε ηνπ ζήκαηνο. Δλψ αληίζεηα, ε
αθξίβεηα ηεο αλίρλεπζεο ζήκαηνο κεηψλεηαη θαηαθφξπθα, φηαλ ην εξέζηζκα εκθαληζηεί
καθξηά απφ ην ζεκείν εζηίαζεο ηεο πξνζνρήο (LaBerge, Carter & Brown, 1992).

69
 Τπάξρνπλ επνκέλσο, ζεκαληηθνί ζχλδεζκνη κεηαμχ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη
ηεο πξνζνρήο. Γεληθά, κηιψληαο θαη κε κεξηθέο εμαηξέζεηο, κπνξεί λα ππνζηεξηρηεί φηη
πξέπεη λα πξνζέμνπκε έλα αληηθείκελν γηα λα ην αληηιεθζνχκε ζπλεηδεηά. Κάπνηα απφ
ηα πην πεηζηηθά ζηνηρεία πνπ ππνζηεξίδνπλ απηφ ην επηρείξεκα πξνέξρνληαη απφ έλα
θαηλφκελν γλσζηφ σο «ηχθισζε αιιαγήο». Απηφ πνπ ζπκβαίλεη ζηελ ηχθισζε αιιαγήο
είλαη φηη, νη άλζξσπνη ζπρλά δελ θαηαθέξλνπλ λα παξαηεξήζνπλ θάπνηα πνιχ έληνλε
αιιαγή ζην πεξηβάιινλ. Σα ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ζηελ ηχθισζε αιιαγήο δείρλνπλ φηη
απηφ νθείιεηαη θπξίσο ζηελ έιιεηςε πξνζνρήο ζην κέξνο ηνπ νπηηθνχ θφζκνπ πνπ έρεη
αιιάμεη. Απηφ πνπ θαίλεηαη φηη ζπκβαίλεη είλαη φηη, έρνπκε ηελ ηάζε λα ππεξεθηηκνχκε
ηηο δπλαηφηεηέο καο θαη λα δίλνπκε πξνζνρή ζην ζχλνιν ηεο νπηηθήο ζθελήο πνπ
βξίζθεηαη κπξνζηά καο (Hollingworth & Henderson, 2002). Απηφ επνκέλσο, πνπ έρνπκε
ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη κηα πνιχ ζαθήο θαη ιεπηνκεξήο αλαπαξάζηαζε ησλ κεξψλ
ηνπ νπηηθνχ πεξηβάιινληνο, ηα νπνία είρακε πξνζέμεη ζην πξφζθαην παξειζφλ. Καζψο
επίζεο απηέο νη πιεξνθνξίεο γηα αληηθείκελα πνπ έρνπκε πξνζέμεη λσξίηεξα είλαη
πεξηζζφηεξν δηαζέζηκεο, γηα κεξηθά ηνπιάρηζηνλ δεπηεξφιεπηα απ‟ φηαλ παχνπκε λα ηα
πξνζέρνπκε (Simons, 2000).
Σν πην θαλεξφ γλψξηζκα φκσο ηεο νπηηθήο πξνζνρήο είλαη φηη είλαη επηιεθηηθή.
Δπηιέγνπκε λα πξνζέμνπκε αλζξψπνπο ή αληηθείκελα ζην πεξηβάιινλ κηα δεδνκέλε
ζηηγκή, ελψ αγλννχκε νηηδήπνηε άιιν. Μειέηεο βέβαηα, κε εγθεθαιηθή απεηθφληζε ζε
θπζηνινγηθά άηνκα δείρλνπλ φηη ηα αγλνεκέλα εξεζίζκαηα δέρνληαη θάπνηα επεμεξγαζία,
αιιά ιηγφηεξε απφ ηα εξεζίζκαηα πνπ πξνζέρνπκε (Umiltà, 2001). To αλζξψπηλν
ζχζηεκα νπηηθήο πξνζνρήο θαίλεηαη λα ζηξέθεηαη πεξηζζφηεξα ζηα αληηθείκελα, παξά
ζηηο ζέζεηο ηνπο ζην ρψξν (Spence & Driver, 2004). Απηφ δελ είλαη παξάμελν, δεδνκέλνπ
φηη ν ζηφρνο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο είλαη γεληθά λα αλαγλσξίδεη αληηθείκελα ζην
πεξηβάιινλ. Οη ζχγρξνλεο φκσο, ζεσξίεο θαη έξεπλεο γηα ηελ εζηηαζκέλε νπηηθή
πξνζνρή αξρίζνπλ ζηγά-ζηγά λα ελζσκαηψλνπλ ζπκπεξάζκαηα γηα ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο
νπνίνπο εξεζίζκαηα ζε άιιεο αηζζήζεηο επεξεάδνπλ ηελ νπηηθή πξνζνρή. Ζ πξνζνρή
πνπ θαηεπζχλεηαη πξνο εξεζίζκαηα κηαο αίζζεζεο, πνπ παξνπζηάδνληαη ζε κία
ζπγθεθξηκέλε ζέζε ζην ρψξν, ζπλήζσο έιθεη ηελ πξνζνρή ζε εξεζίζκαηα άιισλ
αηζζήζεσλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζηελ ίδηα ζέζε. Γηα παξάδεηγκα, φηαλ αθνχκε θάπνηνλ
λα κηιάεη, ζπλήζσο παξαηεξνχκε ηαπηφρξνλα θαη ηηο θηλήζεηο ηνπ ζψκαηφο ηνπ. ΢‟ απηφ

70
ην ζεκείν, νη έξεπλεο γηα ηηο δηαηζζεηεξηαθέο επηδξάζεηο είλαη ζεκαληηθέο, θαζψο ζηνλ
πξαγκαηηθφ θφζκν ζπλήζσο ζπλδπάδνπκε πιεξνθνξίεο, απφ δχν ή πεξηζζφηεξεο
αηζζήζεηο ηαπηφρξνλα. Βέβαηα αθφκα δελ έρνπκε κηα ιεπηνκεξή ζεσξεηηθή θαηαλφεζε
ησλ επεμεξγαζηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζηηο δηαηζζεηεξηαθέο επηδξάζεηο (Eysenk & Keane,
2005·Stein & Meredith, 1993).
Δθηφο απφ ηε κειέηε ηεο πξνζνρήο, ε έξεπλα ζηελ νπηηθή αληίιεςε εμέηαζε θαη
ηε ζρέζε κε ηε κλήκε. Ζ κλήκε είλαη κηα ζεκειηψδεο ιεηηνπξγία ζηε δηαδηθαζία ηεο
ζπλερνχο επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ απφ ηνλ εγθέθαιν. Δίλαη επίζεο άκεζα
ζπλπθαζκέλε κε ηα ζπζηήκαηα επεμεξγαζίαο ηνπ εγθεθάινπ πνπ ππνζηεξίδνπλ
ιεηηνπξγίεο, φπσο ε νπηηθή αλαγλψξηζε, ε παξαγσγή θαη ε θαηαλφεζε ηεο γιψζζαο θαη
ε απφθηεζε λέσλ ιέμεσλ θαη γλψζεσλ (Eichenbaum & Cohen, 2001).
Ο Βaddeley (1990) νξίδεη ηε κλήκε σο έλα ζχζηεκα απνζήθεπζεο θαη αλάθιεζεο
πιεξνθνξηψλ, νη νπνίεο απνθηψληαη κέζσ ησλ αηζζήζεσλ. Γηεπθξηλίδεη φκσο φηη
ππάξρνπλ ππνζπζηήκαηα ηεο κλήκεο πνπ δηαθνξνπνηνχληαη, αλάινγα κε ηε δηάξθεηα ηεο
απνζήθεπζεο, απφ θιάζκαηα ηνπ δεπηεξνιέπηνπ κέρξη γηα κηα δσή θαη, αλάινγα κε ηελ
ηθαλφηεηα απνζήθεπζεο ζηε κλήκε, απφ κηθξέο πξνζσξηλέο απνζήθεο ζηνηρείσλ κέρξη
ην ζχζηεκα ηεο καθξφρξνλεο κλήκεο. Δπηρεηξψληαο κηα αξρηθή πεξηγξαθή ησλ
επηκέξνπο ζπζηεκάησλ κλήκεο, ν Baddeley (1990) αλαθέξεη ηελ αηζζεηεξηαθή κλήκε,
ζηελ νπνία δηαηεξνχληαη πιεξνθνξίεο γηα θιάζκαηα ηνπ δεπηεξνιέπηνπ, ηελ
βξαρχρξνλε αθνπζηηθή θαη νπηηθή κλήκε, απφ ηηο νπνίεο πξνθχπηεη έλα κλεκνληθφ ίρλνο,
πνπ δηαξθεί γηα ιίγα δεπηεξφιεπηα θαη ηε καθξφρξνλε κλήκε γηα ζεκαζίεο, πνπ
παξακέλεη ελεξγή γηα πνιχ κεγάια ρξνληθά δηαζηήκαηα. Τπάξρνπλ ηζρπξέο, αλ θαη φρη
αδηακθηζβήηεηεο (Haber, 1983) εξεπλεηηθέο ελδείμεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηελ χπαξμε ηεο
ιεγφκελεο εηθνληθήο κλήκεο. Ζ εηθνληθή κλήκε απνηειεί έλα δηαθξηηφ ζηάδην
θαηαγξαθήο αηζζεηεξηαθψλ πιεξνθνξηψλ νπηηθήο θχζεο, ε νπνία νλνκάδεηαη έηζη,
επεηδή ζεσξείηαη φηη, νη πιεξνθνξίεο ζπγθξαηνχληαη κε απηήλ ηε κνξθή εηθφλσλ
(λνεηηθέο απεηθνλίζεηο πνπ αλαπαξηζηάλνπλ θάπνηνπ είδνπο νπηηθή πιεξνθνξία)
(Sperling, 1960). Τπφ θπζηνινγηθέο ζπλζήθεο, νη πιεξνθνξίεο απηέο είηε ζα πεξάζνπλ
ζην επφκελν κλεκνληθφ ζχζηεκα, είηε ζα ζβεζηνχλ αλ θάπνηεο άιιεο πιεξνθνξίεο ηηο
επηθαιχςνπλ, πξνηνχ πξνιάβεη λα κεζνιαβήζεη ν ρξφλνο πνπ ρξεηάδεηαη γηα λα γίλεη ε
κεηαβίβαζε ηνπο ζην επφκελν κλεκνληθφ ζχζηεκα (Sternberg, 2007).

71
 Οη δηαδηθαζίεο επίζεο ηεο αλάθιεζεο ησλ απνζεθεπκέλσλ λεπξσληθψλ ηρλψλ
ζηνλ εγθέθαιν, ηα νπνία αθήλνπλ νη πιεξνθνξίεο, κπνξνχλ λα ηεξαξρεζνχλ σο πξνο ην
βαζκφ πξνζνρήο πνπ απαηηεί ε θάζε δηεξγαζία. Ζ αλαγλψξηζε απαηηεί ηε κηθξφηεξε
πξνζνρή θαη κπνξεί λα βαζηζηεί αθφκα θαη ζε κηα αίζζεζε εμνηθείσζεο. Αθνινπζεί ε
ππνβνεζνχκελε αλάθιεζε κε ηελ ππνζηήξημε έλδεημεο, πνπ ζρεηίδεηαη ελλνηνινγηθά κε
ηελ πιεξνθνξία. Σνλ κεγαιχηεξν βέβαηα, βαζκφ πξνζνρήο απαηηεί ε ειεχζεξε
αλάθιεζε, ε νπνία απαηηεί ηελ πεξηζζφηεξε πξνζπάζεηα (Papanicolaou, 2006).
Έλα άιιν ζεκαληηθφ πεδίν ηεο κλήκεο, πνπ θαίλεηαη λα παίδεη ξφιν ζηελ νπηηθή
αληίιεςε, είλαη ε ιεηηνπξγία πνπ πεξηιακβάλεη ηελ θσδηθνπνίεζε θαη αλάθιεζε
νπηηθνρσξηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ. Ζ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα ζπλδπάδεη δηαθνξεηηθά
ζηνηρεία ηεο νπηηθήο πιεξνθνξίαο, δειαδή ην αληηθείκελν κε ηε ζέζε ηνπ ζην ρψξν,
αλαθέξεηαη ζηελ νπηηθνρσξηθή κλήκε. ΢χκθσλα κε ην κνληέιν εξγαδφκελεο κλήκεο
ησλ Baddeley θαη Logie (1999), ε χπαξμε ηνπ νπηηθνρσξηθνχ ζεκεησκαηάξηνπ, ην νπνίν
είλαη έλα πξνζσξηλφ κλεκνληθφ ζχζηεκα πνπ δηαηεξεί ρσξηθέο θαη/ή νπηηθέο
πιεξνθνξίεο. ΢ήκεξα είλαη γεληθά απνδεθηφ (Klauer & Zhao, 2004) φηη ην νπηηθνρσξηθφ
ζεκεησκαηάξην απνηειείηαη απφ θάπσο μερσξηζηά νπηηθά θαη ρσξηθά ηκήκαηα: α) ηελ
νπηηθή θξπθή κλήκε, ε νπνία απνζεθεύεη πιεξνθνξίεο γηα ηελ νπηηθή κνξθή θαη ην ρξώκα
θαη β) ηνλ εζσηεξηθό εγγξαθέα, ν νπνίνο επεμεξγάδεηαη πιεξνθνξίεο γηα ην ρώξν θαη ηελ
θίλεζε (Logie, 1995). Δπηπξφζζεηεο απνδείμεηο γηα ηα παξαπάλσ πξνέξρνληαη απφ
κειέηεο λεπξναπεηθφληζεο πνπ δείρλνπλ φηη, ηα νπηηθά έξγα ελεξγνπνηνχλ δηαθνξεηηθέο
πεξηνρέο ηνπ εγθεθάινπ απ‟ απηέο πνπ ελεξγνπνηνχλ ηα ρσξηθά έξγα (Sala, Rama &
Courtney, 2003). Παξακέλεη φκσο, αθφκα αζαθέο πψο ε επεμεξγαζία θαη νη πιεξνθνξίεο
πνπ πεξηέρνπλ ηα δχν απηά ηκήκαηα ζπλδπάδνληαη θαη ελνπνηνχληαη θαηά ηελ εθηέιεζε
νπηηθνρσξηθψλ έξγσλ.
Οη Μack θαη Rock (1998) έθαλαλ ιφγν γηα ηελ αδπλακία ηεο αληίιεςεο λα
επεμεξγαζηεί εξεζίζκαηα πνπ βξίζθνληαη εθηφο πξνζνρήο. Μηα δεχηεξε ηνπνζέηεζε
ήηαλ εθείλε ηεο Moore (2001), ε νπνία ππνζηήξημε φηη πξφθεηηαη γηα απνηπρία ησλ
κλεκνληθψλ ιεηηνπξγηψλ λα θσδηθνπνηήζνπλ πιεξνθνξίεο γηα εξεζίζκαηα πνπ
βξίζθνληαη εθηφο πξνζνρήο. Γηα λα ζηεξίμεη ηελ άπνςε απηή επηθαιέζηεθε ηνλ Wolfe
(1999) θαη φζα αλέθεξε πεξί «ακλεζίαο», ιφγσ κε εζηίαζεο ηεο πξνζνρήο.
Γηαθνξνπνηήζεθε φκσο απφ εθείλνλ, δηαηππψλνληαο ηελ άπνςε φηη, κάιινλ πξφθεηηαη

72
γηα πξφβιεκα θσδηθνπνίεζεο ζηε κλήκε θαη φρη αλάθιεζεο πιεξνθνξηψλ απφ απηήλ. Ζ
Moore (2001) άζθεζε θξηηηθή ζηνπο Mack θαη Rock (1998) γηα ζχγρπζε ζηνπο φξνπο
«αληίιεςε» απφ ηε κία πιεπξά, «ζπλεηδεηφηεηα» θαη «ελεκεξφηεηα» απφ ηελ άιιε θαη
γηα αληηκεηψπηζε ηεο αληίιεςεο κφλν σο ζπλεηδεηήο ιεηηνπξγίαο, κε απνηέιεζκα λα κε
ιακβάλνληαη ππφςε νη αληηιεπηηθέο ιεηηνπξγίεο θαηά ηελ φξαζε πξηλ ηελ πξνζνρή.
Παξάιιεια, ππνζηήξημε φηη πξηλ ε πξνζνρή εζηηαζηεί ζε ζπγθεθξηκέλν ζεκείν ηνπ
νπηηθνχ πεδίνπ, ελεξγνπνηνχληαη αληηιεπηηθέο δηεξγαζίεο νξγάλσζεο ηνπ νπηηθνχ πεδίνπ
θαη κάιηζηα ζχκθσλεο κε ηηο αξρέο ηεο Μνξθνινγηθήο Θεσξίαο. Σo ζηνηρείν απηφ
απάληεζε ζην εξψηεκα αλ πξηλ ηελ πξνζνρή ζπκβαίλεη αληηιεπηηθή επεμεξγαζία, φπσο
ππνζηεξίδεη ε Μνξθνινγηθή Θεσξία. Ήξζε κάιηζηα ζε αληίζεζε κε ηελ πξνεγνχκελε
ηνπνζέηεζε φηη ζε επίπεδν φξαζεο πξηλ ηελ πξνζνρή δελ κπνξεί λα ππάξμεη
νκαδνπνίεζε κε ηα πξφηππα ηεο Μνξθνινγηθήο Θεσξίαο, επεηδή ηα ηειεπηαία θαίλεηαη
λα εμαξηψληαη απφ ζηνηρεία πνπ έγηλαλ αληηιεπηά θαη φρη απφ αξρηθά πξσηνγελή
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εξεζίζκαηνο (Rock & Brosgole, 1964).
΢ε φηη αθνξά πάλησο ηε ζεκαζία θαη ην ξφιν ηεο κε εζηηαζκέλεο πξνζνρήο, νη
Moore θαη Egeth (1997) ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζηνηρεηψδεο έζησ απηή κνξθή αληηιεπηηθήο
νξγάλσζεο κε ηε κνξθή ησλ πξνηχπσλ ηεο Μνξθνινγηθήο Θεσξίαο επηδξά ζηε
ζπκπεξηθνξά. Έηζη, παξφιν πνπ ηα άηνκα αδπλαηνχλ λα πξνζδηνξίζνπλ επαθξηβψο ηα
πξφηππα νξγάλσζεο, είλαη πηζαλφ λα επεξεαζηνχλ απφ ηα πξφηππα πνπ βξίζθνληαη κηα
ζπγθεθξηκέλε ζηηγκή κέζα ζην νπηηθφ ηνπο πεδίν. Ζ επίδξαζε απηή κπνξεί λα
πξνζδηνξίζεη πεξαηηέξσ πνηθηινηξφπσο ηε ζπκπεξηθνξά.
Άιινη εξεπλεηέο, φπσο ν Η. Biederman (1987, 1993), ππέζεζαλ φηη ππάξρεη
θάπνην κέζν ην νπνίν καο επηηξέπεη λα ζρεκαηίζνπκε ζηαζεξέο ηξηζδηάζηαηεο λνεηηθέο
αλαπαξαζηάζεηο αληηθεηκέλσλ θαη βαζίδεηαη ζην ρεηξηζκφ κεξηθψλ απιψλ γεσκεηξηθψλ
ζρεκάησλ. Πην ζπγθεθξηκέλα πξφηεηλε ηελ χπαξμε κηαο ζεηξάο ηξηζδηάζηαησλ
γεσκεηξηθψλ ηφλησλ, ηα νπνία νλφκαζε geons. ΢χκθσλα ινηπφλ, κε ηε ζεσξία ηνπ
πξνζδηνξηζκνχ ησλ δνκηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ αληηθεηκέλνπ (Recognition-by-components
theory) ηνπ Biederman (1993), ν άλζξσπνο κπνξεί λα αλαγλσξίζεη ζηαζεξέο κνξθέο
ηξηζδηάζηαησλ πνιχπινθσλ θπζηθψλ αληηθεηκέλσλ, ρξεζηκνπνηψληαο ηε δηεπζέηεζε θαη
ηε ζχλζεζε απιψλ γεσκεηξηθψλ ζρεκάησλ (geons), ηα νπνία απνηεινχλ ηα δνκηθά
ζηνηρεία ησλ αληηθεηκέλσλ. Ζ βαζηθή φκσο ζεσξεηηθή ζέζε ηνπ κνληέινπ, δειαδή ηεο

73
ζχλζεζεο ησλ επηκέξνπο δνκηθψλ ζηνηρείσλ, δελ έρεη αθφκα ηεθκεξησζεί. Δπηπιένλ
επηζεκαίλεηαη φηη αγλνεί εληειψο ην ξφιν ησλ πξνεγνχκελσλ γλψζεσλ ηνπ αηφκνπ θαη
ηε ζεκαζία ηνπ πεξηβαιινληηθνχ πιαηζίνπ ηνπ αληηθεηκέλνπ (Eysenk & Keane,
2000·Sternberg, 2007).
Παξφιν, πνπ νη παξαπάλσ ζεσξίεο ηεο «απφ θάησ πξνο ηα πάλσ» επεμεξγαζίαο
εμεγνχλ θάπνηεο πιεπξέο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο αληίιεςεο, σζηφζν γηα ηελ εμήγεζε
θάπνησλ άιισλ πιεπξψλ ηεο αληίιεςεο απαηηείηαη κηα ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε πνπ ζα
πξνηείλεη, ζε θάπνην βαζκφ, ηελ επεμεξγαζία ησλ αληηιεπηηθψλ πιεξνθνξηψλ «απφ
πάλσ πξνο ηα θάησ». ΢χκθσλα ινηπφλ, κε ηε ζεσξία ηεο δεκηνπξγηθήο αληίιεςεο, ην
άηνκν νπζηαζηηθά δεκηνπξγεί, δνκεί ηελ αληίιεςε ηνπ πξνζιακβάλνληνο εξεζίζκαηνο
ρξεζηκνπνηψληαο ηηο πξνυπάξρνπζεο γλψζεηο ηνπ, ηηο πξνζδνθίεο, ηηο πιεξνθνξίεο ηνπ
πεξηβαιινληηθνχ πιαηζίνπ θαη ηηο αηζζεηεξηαθέο πιεξνθνξίεο (Sternberg, 2007).
΢ε αληίζεζε κε ηελ πξνεγνχκελε κνξθή επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ, ε απφ
«πάλσ πξνο θάησ» επεμεξγαζία ζηεξίδεηαη ζηε ζχγθξηζε θαη ζηελ ηαχηηζε ησλ λέσλ
πιεξνθνξηαθψλ εξεζηζκάησλ κε ηηο ήδε ππάξρνπζεο ζρεηηθέο κε ηηο λέεο πιεξνθνξίεο
εζσηεξηθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη ηηο εκπεηξίεο ηνπ αηφκνπ, νη νπνίεο δξνκνινγνχλ
πξνζδνθίεο ζην άηνκν γηα ην ηη αλακέλεη λα αληηιεθζεί (Gregory, 1980·Rock, 1983). Ζ
κνξθή απηήο ηεο επεμεξγαζίαο αληαλαθιάηαη ζηνλ θχξην εθπξφζσπν ηεο
θαηαζθεπαζηηθήο-κεηαζρεκαηηζηηθήο ζεσξίαο ηεο αληίιεςεο ηνλ Gregory (1983, 1995),
ν νπνίνο νξίδεη ηε δεκηνπξγία ηεο αληίιεςεο σο κηα δηαδηθαζία «δηεξεχλεζεο ησλ
αληηιεπηηθψλ ππνζέζεσλ». Πξνζδηνξίδνπκε ινηπφλ, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ζσζηά ηα
αηζζεηεξηαθά εξεζίζκαηα, επεηδή εθηεινχκε αζπλείδεηεο ζπκπεξαζκαηηθέο ζθέςεηο,
αθνκνηψλνπκε δειαδή αζπλείδεηα πιεξνθνξίεο απφ πνηθίιεο δηαθνξεηηθέο πεγέο,
πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγήζνπκε ηελ αληίιεςε ελφο εξεζίζκαηνο. Υξεζηκνπνηψληαο
πεξηζζφηεξεο απφ κία πεγέο πιεξνθνξηψλ θάλνπκε αληηιεπηηθέο θξίζεηο, γηα ηηο νπνίεο
κπνξεί λα κελ έρνπκε επίγλσζε (Gordon, 2004).
Ζ άπνςε πεξί δεκηνπξγηθήο αληίιεςεο είλαη επίζεο γλσζηή σο «λνήκσλ
αληίιεςε», επεηδή πξεζβεχεη φηη νη αλψηεξεο λνεηηθέο δηαδηθαζίεο παίδνπλ ζεκαληηθφ
ξφιν ζηε ιεηηνπξγία ηεο αληίιεςεο. ΢χκθσλα κε απηή ηελ άπνςε, λνεηηθέο θαη
αληηιεπηηθέο δηαδηθαζίεο αιιειεπηδξνχλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ ηη πηζηεχνπκε φηη
ζπλαληνχκε ζηελ θαζεκεξηλή καο επαθή κε ηνλ έμσ θφζκν (Sternberg, 2007).

74
 Πνιιέο πεηξακαηηθέο έξεπλεο έρνπλ επίζεο θαηαδείμεη ηνλ θαηαιπηηθφ ηξφπν κε
ηνλ νπνίν ην πιαίζην αλαθνξάο ελφο εξεζίζκαηνο επεξεάδεη ηελ αληίιεςε, αιιά θαη ηελ
ηαρχηεηα αλαγλψξηζεο ηνπ εξεζίζκαηνο απηνχ (π.ρ., ην θαηλφκελν ηνπ αλψηεξνπ
ζρεκαηηζκνχ ή ην θαηλφκελν ηνπ αλψηεξνπ αληηθεηκέλνπ) (Biederman, Rabinowirz,
Glass & Stacy, 1974·Lanze, Weisstein & Harris, 1982). Σα δεδνκέλα απηά είλαη αλάινγα
κε ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο ηεο αλαγλψξηζεο γξακκάησλ θαη ιέμεσλ.
΋πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ην γλσζηηθφ ζχζηεκα ηνπ αλζξψπνπ θαη νη
δηνξζσηηθνί κεραληζκνί ηνπ, επηζηξαηεχνπλ κηα ζεηξά απφ παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ
θαη πξνζδηνξίδνπλ ηε βαζηθή γλσζηηθή ιεηηνπξγία, ε νπνία απνθαιείηαη αληηιεπηηθή
πξνζδηνξηζηηθή ηάζε (perceptual set) (Allport, 1955). Ζ ιεηηνπξγία απηή αλαθέξεηαη
ζηελ πξνδηάζεζε ή ζηελ εηνηκφηεηα ηνπ αηφκνπ λα αλαγλσξίδεη θαη λα αληηιακβάλεηαη
θαιχηεξα κεξηθά απφ ηα βαζηθά δηαζέζηκα ραξαθηεξηζηηθά ελφο εξεζίζκαηνο θαη λα
αγλνεί ηα άιια. Τπάξρνπλ πνιιά εξεπλεηηθά δεδνκέλα πνπ ππνζηεξίδνπλ ηνλ
θαζνξηζηηθφ ξφιν ησλ παξαθάησ παξαγφλησλ ζηελ αλαγλψξηζε ησλ κνξθψλ θαη γεληθά
ζην ζρεκαηηζκφ ηεο αληίιεςεο (Marcel, 1983·Turnbull, 1961·Witkin, Lewis, Hertzmann,
Machorer & Wapner, 1954). Ζ αληηιεπηηθή πξνζδηνξηζηηθή ηάζε εμαξηάηαη επνκέλσο
απφ κηα ζεηξά παξαγφλησλ, νη νπνίνη είλαη: α) νη ελδναηνκηθνί-πξνζσπηθνί παξάγνληεο:
π.ρ., νη πξνεγνύκελεο γλώζεηο θαη εκπεηξίεο, νη πξνζδνθίεο, νη πξνθαηαιήςεηο, ηα θίλεηξα,
ηα ζπλαηζζήκαηα, ηα ελδηαθέξνληα, νη αλάγθεο, νη ζηάζεηο ηνπ αηόκνπ, θ.ά. θαη β) νη
εμσηεξηθνί-πεξηβαιινληηθνί παξάγνληεο: νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζηα θίλεηξα (Gilchrist &
Nesberg, 1952), ζην πιαίζην αλαθνξάο ησλ αληηθεηκέλσλ, ζηηο πξνζδνθίεο (Marcel,
1983), ζηνπο πνιηηηζκηθνύο παξάγνληεο (Turnbull, 1961), ζηηο νδεγίεο θαη ζηηο
πιεξνθνξίεο πνπ δίλνληαη, ζηελ ελίζρπζε ή ηηκσξία ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ αηόκνπ
(Schafer & Murphy, 1974), ζηα ζπλαηζζήκαηα (McGinnies. 1949), ζηελ εκπεηξία (Bruner
& Goodman, 1947), θαζώο επίζεο θαη ζε αηνκηθέο δηαθνξέο.
Πην ζπγθεθξηκέλα, κειεηψληαο ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο, νη Witkin, Lewis,
Hertzmann, Machorer θαη Wapner (1954) αλαγλψξηζαλ δχν δηαθνξεηηθνχο
αληηιεπηηθνχο ηχπνπο: α) ηνπο εμαξηώκελνπο από ην πεδίν θαη β) ηνπο αλεμάξηεηνπο από
ην πεδίν. Οη άλζξσπνη πνπ εμαξηψληαη απφ ην πεδίν είλαη πην πηζαλφ φηη ζα επεξεαζηνχλ
απφ δηαζπαζηηθά ή άζρεηα ραξαθηεξηζηηθά, φηαλ πξνζπαζνχλ λα αληηιεθζνχλ
αληηθείκελα, απφ φηη νη άλζξσπνη πνπ δελ εμαξηψληαη απφ ην πεδίν. (βι. Witkin, 1950·

75
Witkin & Goodenough, 1981·Witkin, Moore, Goodenough & Cox, 1977).
Δκθαλίζηεθαλ επίζεο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν θχισλ, κε ηα αγφξηα λα είλαη πην πηζαλφ
λα είλαη αλεμάξηεηα απφ ην πεδίν, αλ θαη απηφ κπνξεί λα είλαη ην απνηέιεζκα ηνπ
δηαθνξεηηθνχ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίνλ νη γνλείο αλαηξέθνπλ θαη δηαπαηδαγσγνχλ ηα αγφξηα
θαη ηα θνξίηζηα, παξά κηα εγγελήο δηαθνξά κεηαμχ ησλ θχισλ (Cassells & Green, 1999).
Ζ έξεπλα ησλ Alevriadou, Hatzinicolaou, Tsakiridou θαη Grouios (2004) έδεημε φηη
ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ην επίπεδν αλεμαξηεζίαο-εμάξηεζεο απφ ην πεδίν κεηαμχ
αγνξηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο ζε ζρέζε κε ην θνηλσληθν-
νηθνλνκηθφ ηνπο επίπεδν.
΢ε κηα παιηά κειέηε ηνπ Hess (1965) ζπγθξίζεθαλ νη θηλήζεηο ησλ καηηψλ
αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, θαζψο θνίηαδαλ έλαλ κεηαθνξηθφ πίλαθα ηνπ L. Kroll θαη βξέζεθε
κηα επίδξαζε ηνπ θχινπ ζηελ θαηεχζπλζε ηεο πξνζνρήο. ΢ηηο κειέηεο ησλ Coren, Porac
θαη Ward (1978) βξέζεθαλ επίζεο δηαθνξέο θχινπ ζηελ εξκελεία ζρεκάησλ,
ρξεζηκνπνηψληαο δηθνξνχκελεο αζπξφκαπξεο θηγνχξεο, νη δηαθνξέο απηέο φκσο
θαίλεηαη λα αληαλαθινχλ ηα ζπκβαηηθά ζηεξεφηππα ησλ θχισλ θαη φρη εγγελείο
δηαθνξέο.
Καη ηα δχν κνληέια επεμεξγαζίαο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, πνπ παξνπζηάζηεθαλ
παξαπάλσ, έρνπλ ππνζηεξηρζεί απφ επξήκαηα πεηξακαηηθψλ εξεπλψλ. Παξφιν πνπ απηά
ηα κνληέια παξνπζηάδνληαη ζπλήζσο σο αληηηηζέκελα, νπζηαζηηθά αζρνινχληαη κε
δηαθνξεηηθέο πιεπξέο ηνπ ίδηνπ θαηλνκέλνπ. Παξά ηηο δηαθνξέο ηνπο, νη λεφηεξνη
εξεπλεηέο επηζεκαίλνπλ φηη κεηαμχ ησλ δχν κνληέισλ επεμεξγαζίαο ππάξρεη κηα
ζεσξεηηθή ζχλζεζε θαη ζχγθιηζε, ψζηε λα ηα δνχκε σο ζπκπιεξσκαηηθά (Eysenk &
Keane, 2005). Χζηφζν, κηα ηειηθή, νινθιεξσκέλε ζεσξία γηα ηελ αληίιεςε ζα πξέπεη λα
πεξηθιείεη θαη ηα δχν κνληέια επεμεξγαζίαο ησλ νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ. Απφ ηηο
ζχγρξνλεο επηζηεκνληθέο έξεπλεο, δηαθαίλεηαη φηη, ν άλζξσπνο ρξεζηκνπνηεί επηιεθηηθά
θαη αλάινγα κε ηηο ζπλζήθεο θαη ηηο πεξηζηάζεηο ζέαζεο ησλ αληηθεηκέλσλ θαη ησλ
γεγνλφησλ ηε κία ή ηελ άιιε πνξεία επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ (Cassells & Green,
1999·Gordon, 2004).
Ζ ζπλζεηηθή θαη ζπλεξγαηηθή ζεψξεζε ησλ κνληέισλ απηψλ δηαθαίλεηαη επίζεο
θαη ζε κεξηθά απφ ηα ζχγρξνλα ζεσξεηηθά κνληέια εξκελείαο ηεο αληίιεςεο, φπσο, ζην
αληηιεπηηθφ θπθιηθφ κνληέιν ηνπ Neisser (1967, 1976), ζην ππνινγηζηηθφ κνληέιν ηνπ

76
Marr (1982), ζην κνληέιν ηεο παξάιιεια θαηαλεκεκέλεο επεμεξγαζίαο (McClelland &
Rumelhart, 1981) θαη ζην κνληέιν ησλ δχν αληηιεπηηθψλ ζπζηεκάησλ ηεο γλσζηηθήο
λεπξνεπηζηήκεο.
΢χκθσλα κε ην αληηιεπηηθφ θπθιηθφ κνληέιν ηνπ Neisser (1967) ε αληίιεςε
πξαγκαηψλεηαη θπθιηθά κε ηελ αλάιπζε κέζσ ζχλζεζεο ησλ πιεξνθνξηαθψλ
εξεζηζκάησλ. Βαζηθή έλλνηα ζην κνληέιν απηφ είλαη ηα γλσζηηθά ζρήκαηα, ηα νπνία
είλαη κηα κνξθή αθεξεκέλσλ ζεσξεηηθψλ γλσζηηθψλ ζρεδίσλ, πνπ πεξηιακβάλνπλ
κεγάιε ζπιινγή απφ γλψζεηο βαζηζκέλεο ζηελ εκπεηξία. Δίλαη κηα ελεξγεηηθή
δηαδηθαζία θαη απνδίδεηαη ζε νιφθιεξν ηνλ θχθιν ηεο επεμεξγαζίαο.
Σν ππνινγηζηηθφ κνληέιν ηεο αληίιεςεο ηνπ Marr (1982) απνηειεί έλα ζχζηεκα
επεμεξγαζίαο ησλ νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ, πνπ ιεηηνπξγεί ζε κηα ζεηξά δηαδνρηθψλ
ζηαδίσλ θαη ζην νπνίν ζπκκεηέρνπλ θαη νη δχν θιαζηθνί ηξφπνη επεμεξγαζίαο ησλ
εξεζηζκάησλ. Ο Marr πξνζπάζεζε λα αλαιχζεη ηε ιεηηνπξγία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο,
ιακβάλνληαο ππφςε ηνπ ηνλ πινχην ησλ αηζζεηηθψλ πιεξνθνξηψλ, ρσξίο φκσο λα
απνξξίπηεη ην ξφιν ηεο πξνυπάξρνπζαο γλψζεο θαη εκπεηξίαο ζηε ιεηηνπξγία ηεο
αληίιεςεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε ζεσξία ηνπ απνηειεί κηα ελαιιαθηηθή ζεσξία γηα ηελ
αληίιεςε, θαζψο ππνζηεξίδεη φηη ν εγθέθαινο ππνινγίδεη ηξηζδηάζηαηα αληηιεπηηθά
κνληέια ησλ αληηθεηκέλσλ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο καο, απφ ηηο δηζδηάζηαηεο
πιεξνθνξίεο πνπ κεηαθέξνληαη απφ ηνπο αηζζεηεξηαθνχο ππνδνρείο ζηνπο
ακθηβιεζηξνεηδείο ρηηψλεο.
΢ηα κνληέια ηεο παξάιιεια θαηαλεκεκέλεο επεμεξγαζίαο (McClelland &
Rumelhart, 1981) γίλεηαη πξνζπάζεηα λα εξκελεπηεί ε αλαπαξάζηαζε ηεο γλψζεο κε
ηξφπν παξάιιεια θαηαλεκεκέλν, ζε φια ηα ηκήκαηα ηνπ γλσζηηθνχ ζπζηήκαηνο ηνπ
αηφκνπ. Απηφο ν ηξφπνο εξκελείαο βαζίδεηαη ζηελ αξρή φηη, ηα δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά,
π.ρ. ηα γξάκκαηα ζε κηα ιέμε, δηαζπλδένληαη κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ ζπλδένληαη νη
λεπξψλεο ζηνλ αλζξψπηλν εγθέθαιν θαη εδψ εκπιέθνληαη θαη νη δχν θιαζηθέο δηεξγαζίεο
ηεο αληίιεςεο.
Σέινο, ζην κνληέιν ησλ δχν αληηιεπηηθψλ ζπζηεκάησλ, ζχκθσλα κε ηνπο Milner
θαη Goodale (1998) γίλεηαη δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ αληίιεςε γηα αλαγλψξηζε, π.ρ.
αληηθεηκέλσλ ή πξνζψπσλ (θνλζηξνπθηηβηζηηθή πξνζέγγηζε) θαη ζηελ αληίιεςε γηα
δξάζε, δειαδή γηα ηε ζέζε, ηελ θίλεζε, ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ θ.ά. ησλ αληηθεηκέλσλ

77
(εκπξφζεηε-ζπκπεξηθνξηζηηθή πξνζέγγηζε). ΢χκθσλα κε ηηο λεπξνβηνινγηθέο έξεπλεο νη
δχν απηέο δηαθνξεηηθέο κνξθέο αληίιεςεο εξκελεχνληαη απφ δχν δηαθνξεηηθέο
εγθεθαιηθέο ιεηηνπξγίεο ή απφ δχν παξάιιεια εγθεθαιηθά ξεχκαηα επεμεξγαζίαο ησλ
νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ. Γελ ζα πξέπεη φκσο, απηέο νη πξνζεγγίζεηο λα ζεσξνχληαη
αληαγσληζηηθέο, αθνχ ζπλεξγάδνληαη, δίλνληαο έκθαζε ε θάζε κία ζε δηαθνξεηηθέο
πιεπξέο ησλ νπηηθψλ ιεηηνπξγηψλ.
΢πλνςίδνληαο, νη ζχγρξνλεο ζεσξίεο πνπ αθνξνχλ ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν
αληηιακβαλφκαζηε ηηο δηάθνξεο νξγαλσκέλεο κνξθέο δχλαηαη λα εμεγήζνπλ νξηζκέλα,
φρη φια, απφ ηα θαηλφκελα πνπ ζπλαληάκε φηαλ κειεηνχκε ηελ αληίιεςε κνξθψλ.
Γεδνκέλεο ηεο πνιππινθφηεηαο ηεο αληηιεπηηθήο ιεηηνπξγίαο, είλαη πξάγκαηη
εληππσζηαθφ ην φηη έρνπκε θηάζεη λα θαηαλννχκε ηφζα πνιιά. Σελ ίδηα ζηηγκή βεβαίσο,
είλαη ζαθέο φηη βξηζθφκαζηε αθφκα καθξηά απφ κηα απνιχησο πεξηεθηηθή ζεσξία γηα ηελ
αληίιεςε. Μηα ηέηνηα ζεσξία ζα πξέπεη λα επεμεγεί ηθαλνπνηεηηθά φιεο ηηο
πεξηβαιινληηθέο επηδξάζεηο, θαζψο θαη ηηο επηδξάζεηο ηεο πξνυπάξρνπζαο γλψζεο θαη
εκπεηξίαο ηνπ αηφκνπ ζ‟ έλα πξνβιέςηκν λεπξνβηνινγηθφ πεξηβάιινλ (Sternberg, 2007).

Ζ αναπηςξιακή ποπεία ηηρ οπηικήρ ανηίλητηρ

Οη εξεπλεηέο πξνζπάζεζαλ κε πνιινχο ηξφπνπο λα απνκνλψζνπλ ηηο επηδξάζεηο ηεο
θιεξνλνκηθφηεηαο απφ ηελ εκπεηξία, πξνθεηκέλνπ λα θαζνξίζνπλ ζε πνην βαζκφ
αθξηβψο ε αληηιεπηηθή καο ηθαλφηεηα είλαη παξνχζα απφ ηε ζηηγκή ηεο γέλλεζεο.
Έξεπλεο πνπ δηεμήρζεζαλ ηνλίδνπλ ηα αλαπηπμηαθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο αληίιεςεο θαη
αλαθέξνπλ φηη κεξηθέο βαζηθέο αληηιεπηηθέο δεμηφηεηεο είλαη εγγελείο θαη έκθπηεο ζηνλ
άλζξσπν θαη εθδειψλνληαη ήδε απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ (Gross, 1996).
Πην ζπγθεθξηκέλα, νη νθζαικνί ησλ βξεθψλ ζρεκαηίδνπλ πνιπάξηζκεο θαη
πνιχπινθεο ζπλδέζεηο ζηνλ εγθέθαιν θαη βιέπνπλ θαιχηεξα ζηελ πεξηθέξεηα απφ φηη
ζην θέληξν ηνπ νπηηθνχ ηνπο πεδίνπ (Kalat, 2001). Δπίζεο ηα βξέθε κέρξη θαη έμη
εβδνκάδσλ αληρλεχνπλ ηνλ νπηηθφ ηνπο θφζκν γηα λα αλαθαιχςνπλ πνπ βξίζθνληαη ηα
αληηθείκελα. ΢ηε ζπλέρεηα, ζηελ ειηθία ησλ νρηψ εβδνκάδσλ ηα βξέθε πην ζπζηεκαηηθά
απνζπνχλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ αλαγλψξηζε ησλ
αληηθεηκέλσλ (Gibson, 1969·Haith, 1980). Οη έξεπλεο ησλ Goren, Sarty θαη Wu (1975),
ηνπ Fantz (1961) θαη ησλ Cary θαη Diamond (1977) έδεημαλ φηη απφ πνιχ λσξίο ηα βξέθε

78
έρνπλ ηελ ηάζε λα θνηηάδνπλ κνξθέο πνπ κνηάδνπλ κε ην αλζξψπηλν πξφζσπν θαη
θπξίσο θαηά ηνλ πξψην ρξφλν ηεο δσήο ηνπο ηα παηδηά γίλνληαη φιν θαη πην ηθαλά ζηελ
αλαγλψξηζε πξνζψπσλ. Οη πην εμεηδηθεπκέλεο φκσο δηαθξίζεηο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ
ησλ αληηθεηκέλσλ θαη ησλ πξνζψπσλ απαηηνχλ ηδηαίηεξεο εκπεηξίεο θαη κεγαιχηεξε
σξίκαλζε ησλ δνκψλ ηνπ θινηνχ ηνπ εγθεθάινπ.
Ζ αληίιεςε ηνπ βάζνπο, φπσο έδεημαλ νη πεηξακαηηθέο δηαδηθαζίεο ηνπ νπηηθνχ
γθξεκνχ, θαίλεηαη λα είλαη απνηέιεζκα αιιειεπίδξαζεο έκθπησλ θαη πεξηβαιινληηθψλ
παξαγφλησλ (Gibson & Walk, 1960·Gross, 1996). Ο Bower (1966) εξεχλεζε θαη
δηαπίζησζε θάπνηα ζηαζεξφηεηα ζηελ αληίιεςε ηνπ ζρήκαηνο ζε βξέθε δχν κελψλ. Απφ
κειέηεο πξψηκεο νπηηθήο απνζηέξεζεο θπξίσο ζε πεηξακαηφδσα θαη ζε άηνκα πνπ ε
φξαζε ηνπο απνθαηαζηάζεθε αξγφηεξα κε ρεηξνπξγηθή επέκβαζε, πξνέθπςε φηη
ππάξρνπλ ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο ηεο νπηηθήο απνζηέξεζεο ζηε κεηέπεηηα θπζηνινγηθή
αλάπηπμε θαη άιισλ παξακέηξσλ ηεο νπηηθήο ηνπο αληίιεςεο (Blakemore & Cooper,
1970).
Ηδηαίηεξα ινηπφλ ηνλίδεηαη φηη κεξηθέο αληηιεπηηθέο ηθαλφηεηεο είλαη εγγελείο θαη
ζηαζεξά ιεηηνπξγηθέο, ελψ άιιεο αλαπηχζζνληαη απφ ηελ πξψηκε ειηθία δηά κέζνπ ηεο
σξηκφηεηαο θαη ηεο εκπεηξίαο ηνπ αηφκνπ. Οη έξεπλεο επηζεκαίλνπλ φηη ε αληίιεςε δελ
ζα πξέπεη λα δηεξεπλάηαη απνζπαζκαηηθά θαη κεκνλσκέλα, αιιά ζχκθσλα κε ηελ
ζπλνιηθή αλαπηπμηαθή πνξεία ηνπ αηφκνπ, θαζψο ζπκβαδίδεη, εκπιέθεηαη θαη
δηακνξθψλεη ηε γλσζηηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ (Gross, 1996·Hubel & Wiesel,
1979·Παξαζθεπφπνπινο, 1985). ΢πλεπψο, ε αληίιεςε αιιειεπηδξά θαη κε άιιεο
αλαπηπμηαθέο πιεπξέο ηνπ αηφκνπ, φπσο ηε λεπξνινγηθή, ηελ θηλεηηθή, ηε γλσζηηθή, ηε
γισζζηθή θαη ηελ θνηλσληθή ηνπ πξνζαξκνγή (Bernstein & Arterberry, 1999).
Απηφ νπζηαζηηθά, ζεκαίλεη φηη ζηε πξνζρνιηθή ειηθία ζηα πιαίζηα ηνπ
αληηιεπηηθνχ ξεαιηζκνχ, θπξηαξρεί ε άκεζε αληίιεςε, ε νπνία δηακνξθψλεη ηε
δηαηζζεηηθή θαη πξνζπιινγηζηηθή ζθέςε ηνπ παηδηνχ ζχκθσλα κε ηα ζηάδηα γλσζηηθήο
αλάπηπμεο ηνπ Piaget (1972). Ο Piaget ππνζηήξημε φηη ζην ζηάδην ηεο πξν-ινγηθήο
λφεζεο, απφ ηελ ειηθία ησλ 2 έσο 6 εηψλ, ηα παηδηά είλαη εγσθεληξηθά, δειαδή
αληηκεησπίδνπλ ζνβαξέο δπζθνιίεο λα αληηιεθζνχλ ηελ νπηηθή ή αθφκα θαη ηε λνεηηθή
άπνςε ησλ άιισλ. Κιαζηθφ παξάδεηγκα απηήο ηεο κνξθήο εγσθεληξηζκνχ είλαη ην
πξφβιεκα ησλ ηξηψλ βνπλψλ, φπνπ δείρλεη ηε δπζθνιία ηεο πξννπηηθήο ζην ρψξν ησλ

79
παηδηψλ απηήο ηεο ειηθίαο (Piaget & Inhelder, 1956). Παξαζχξνληαη εχθνια απφ ηελ
επηθάλεηα ησλ θαηλνκέλσλ θαη ζπρλά ζπγρένπλ ηηο αηηηψδεηο ζρέζεηο. Παγηδεχνληαη
ινηπφλ απφ ηελ πξνζσπηθή θαη ππνθεηκεληθή εκπεηξία ηνπο γηα ηνλ θφζκν. Χζηφζν, απφ
άιιεο έξεπλεο (Borke, 1975·Donaldson, 1978) πξνθχπηεη φηη ε ζθέςε ησλ κηθξψλ
παηδηψλ δελ είλαη απφιπηα εγσθεληξηθή ή ηνπιάρηζηνλ ηφζν εγσθεληξηθή, φζν ν Piaget
είρε ππνζηεξίμεη.
Μηα ζεκαληηθή εθδήισζε ησλ πεξηνξηζκψλ ζηε ζθέςε ησλ κηθξψλ παηδηψλ είλαη
ε ηάζε ηνπο λα εζηηάδνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο απνθιεηζηηθά ζηηο πην εληππσζηαθέο
πιεπξέο ελφο αληηθεηκέλνπ, δειαδή ζηελ εκθάληζή ηνπ. Ο Piaget πίζηεπε φηη απηή ε
αληηιεπηηθή ηάζε δπζθνιεχεη ηα κηθξά παηδηά λα δηαθξίλνπλ αλάκεζα ζηνλ ηξφπν πνπ
θαίλνληαη ηα αληηθείκελα θαη ζηνλ ηξφπν πνπ πξαγκαηηθά είλαη. Ζ R. De Vries (1969)
ζηα πεηξάκαηά ηεο, ρξεζηκνπνηψληαο γάηα κε κάζθα ζθχινπ, κειέηεζε ηελ αλάπηπμε
ηεο δηάθξηζεο κεηαμχ εκθάληζεο θαη πξαγκαηηθφηεηαο θαη δηαπίζησζε φηη ηα παηδηά ησλ
3, 4 θαη 5 εηψλ παξνπζίαζαλ ζεκαληηθή ζχγρπζε ζρεηηθά κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ελψ
ηα πεξηζζφηεξα παηδηά ησλ 6 εηψλ δελ παξνπζίαζαλ δπζθνιίεο.
Παξφκνηα ζχγρπζε αλάκεζα ζηελ εκθάληζε θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα αλαθέξεη
ν J. Flavell (1990) θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ, δηεμάγνληαο θαη δηαπνιηηηζκηθέο έξεπλεο κε
παξαπιαλεηηθά αληηθείκελα (Flavell, Green & Flavell, 1986·Harris & Gross, 1988·
Taylor, 1988). Παηδηά ειηθίαο 3 εηψλ απαληνχλ ζρεδφλ πάληα ιαλζαζκέλα, ελψ παηδηά 5
εηψλ θαη πάλσ δηαθξίλνπλ πνιχ πην ζπζηεκαηηθά ηελ εκθάληζε απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα.
Φαίλεηαη φκσο φηη, νξηζκέλα ζηνηρεία ηεο πεηξακαηηθήο δηαδηθαζίαο επζχλνληαη,
ηνπιάρηζηνλ ελ κέξεη, γηα ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα κηθξά παηδηά, θαζψο
θαηά ηελ παξνπζίαζε ησλ έξγσλ γηλφηαλ επίκνλεο εξσηήζεηο, ελψ ηα παηδηά ησλ 3 εηψλ
δελ είραλ ηελ αλάινγε εκπεηξία ζηε ζπδήηεζε. Οη έξεπλεο ησλ M. Siegal θαη K. Beattie
(1991) έδεημαλ φηη πνιιά παηδηά είλαη ζε ζέζε λα δηαθξίλνπλ ην θαηλνκελνινγηθφ απφ ην
πξαγκαηηθφ πνιχ πξηλ ηελ ειηθία ησλ 6 εηψλ. Ζ ηθαλφηεηά ηνπο φκσο γηα κηα ηέηνηα
δηάθξηζε είλαη εχζξαπζηε θαη κπνξεί λα κελ εκθαληζηεί, αλ δελ ιεθζεί μερσξηζηή
θξνληίδα ψζηε λ‟ απνθεπρζεί ε ζχγρπζε (Cole & Cole, 2002·Feldman, 2009).
Καζψο ην παηδί φκσο, κεγαιψλεη θαη σξηκάδεη ην λεπξηθφ ηνπ ζχζηεκα, απνθηά
πεξηζζφηεξεο εκπεηξίεο, απνδεζκεχεηαη απφ ηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θπζηθνχ
θφζκνπ θαη ηα κεηαζρεκαηίδεη ζε εζσηεξηθέο ζπκβνιηθέο αλαπαξαζηάζεηο. Ο Piaget

80
ππνζηεξίδεη πσο ε ζθέςε ησλ παηδηψλ πθίζηαηαη ελλνηνινγηθή αλαδφκεζε. Σα παηδηά
επσθεινχληαη απφ κία ξηδηθή ελλνηνινγηθή αιιαγή, ε νπνία ηα θαζηζηά ηθαλά λα
απνβάιινπλ ηνλ εγσθεληξηζκφ ηνπο. Απηή ηε πεξίνδν, απφ ηελ ειηθία ησλ 6 έσο ησλ 12
εηψλ, αξρίδεη λα δηακνξθψλεηαη ε έκκεζε αληίιεςε πνπ ραξαθηεξίδεη ηε ζπγθεθξηκέλε
θαη αξγφηεξα ηελ αθεξεκέλε ζθέςε ηνπ παηδηνχ. Σα λέα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζθέςεο
ηνπο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ νπηηθή αληίιεςε, είλαη ε δηαηήξεζε, ε ινγηθή
αλαγθαηφηεηα, ε ηαπηφηεηα θαη ε αληηζηξεςηκφηεηα. ΢χκθσλα κε ηνλ Piaget, ν θπζηθφο
θφζκνο γίλεηαη πην πξνβιέςηκνο, γηαηί ηα παηδηά ηψξα θαηαιαβαίλνπλ πσο νξηζκέλεο
θπζηθέο πιεπξέο ησλ αληηθεηκέλσλ, φπσο ην κέγεζνο, ε ππθλφηεηα, ην κήθνο,
παξακέλνπλ ίδηεο αθφκε θαη αλ έρνπλ αιιάμεη άιιεο πιεπξέο ηεο εκθάληζήο ηνπο. Σα
παηδηά θαηαλννχλ φηη νξηζκέλεο ηδηφηεηεο ελφο αληηθεηκέλνπ ζα παξακείλνπλ ίδηεο αθφκε
θαη φηαλ άιιεο επηθαλεηαθέο, ζα αιινησζνχλ. Απνθηνχλ επηπιένλ, ηελ πεπνίζεζε φηη
είλαη θαη ινγηθά αλαγθαίν λα δηαηεξνχληαη νξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά, παξ‟ φιεο ηηο
αιιαγέο ηεο εκθάληζεο. ΢πλεηδεηνπνηνχλ επίζεο φηη νξηζκέλεο ελέξγεηεο κπνξνχλ λα
αθπξψζνπλ ή λα αληηζηξέςνπλ ηηο ζπλέπεηεο άιισλ.
Σα κηθξφηεξα παηδηά, ζηελ πεξίνδν ηνπ νιηζηηθνχ ζπγθξεηηζκνχ,
αληηιακβάλνληαη ηα αληηθείκελα θαη ηα πξάγκαηα ζε νιηθά ζχλνια θαη δελ κπνξνχλ λα
δηαρσξίζνπλ ηα κέξε πνπ ζπγθξνηνχλ έλα ζχλνιν. Αξγφηεξα φκσο, κεγαιψλνληαο, ηα
παηδηά καζαίλνπλ λα δηαθνξνπνηνχλ ηα επηκέξνπο θχξηα δνκηθά ζπζηαηηθά ελφο
εξεζίζκαηνο θαη λα ηα πξνζιακβάλνπλ σο αλεμάξηεηεο θαη απηφλνκεο νιφηεηεο (βι. θαη
Cole & Cole, 2002·Feldman, 2009).
Oη λενπηαδεηηθέο εξκελείεο γηα ηε ζθέςε θαη ηελ αληίιεςε θαηά ηε λεπηαθή
ειηθία πξνζπάζεζαλ λα αλαζεσξήζνπλ ηελ αξλεηηθή πεξηγξαθή ησλ κηθξψλ παηδηψλ σο
εγσθεληξηθψλ. Οη λενπηαδεηηθνί δείρλνπλ φηη ηα κηθξά παηδηά κπνξνχλ λα ζθέθηνληαη θαη
λα αληηιακβάλνληαη ινγηθά ζε νηθείεο πεξηζηάζεηο, εθφζνλ δελ θαηαπνλνχληαη
ππεξβνιηθά νη αθφκα εχζξαπζηεο ιεθηηθέο ηνπο ηθαλφηεηεο. Ζ αληζφηεηα ζηε ζθέςε ησλ
κηθξψλ παηδηψλ εμεγείηαη ινηπφλ απφ ηηο δηαθνξέο ζηελ εμνηθείσζή ηνπο, κε
ζπγθεθξηκέλνπο ηχπνπο έξγσλ θαη κε ηηο απαηηήζεηο πνπ πξνβάιινπλ ηα έξγα απηά.
Δπίζεο ηνπο πξνβιεκαηίδεη ε ηδέα ηνπ Piaget γηα ηηο ζθαηξηθέο κεηακνξθψζεηο ηνπ λνπ
θαη πξνηείλνπλ λα αληηθαηαζηαζεί απφ κηα ηκεκαηηθή θαη αλαθεξφκελε ζε
ζπγθεθξηκέλνπο ηνκείο εηθφλα ηεο αλάπηπμεο (Biddel & Fischer, 1992·Case & Okamoto,

81
1996). Ζ ζεσξία βέβαηα θαη ε κεζνδνινγία ηνπ Piaget έγηλαλ αληηθείκελα νμχηαηεο
θξηηηθήο (Donaldson, 1978) κε απνηέιεζκα λα δηαηππψλεηαη ε παξαηήξεζε φηη ίζσο
ππνηίκεζε ηηο ηθαλφηεηεο ησλ παηδηψλ. Δπηπιένλ ζεσξείηαη φηη δελ αμηνιφγεζε ηε
ζπκβνιή ηνπ θνηλσληθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ πεξηβάιινληνο ζηελ αλάπηπμε.
Μηα ελαιιαθηηθή ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηεο επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ γηα ηηο
ραξαθηεξηζηηθέο δηεξγαζίεο ζθέςεο ησλ κηθξψλ παηδηψλ ηνλίδεη ηελ πεξηνξηζκέλε ηνπο
γλψζε, πξνζνρή θαη ρσξεηηθφηεηα κλήκεο θαη ηελ έιιεηςε πξνεγνχκελσλ ζηξαηεγηθψλ
επίιπζεο πξνβιεκάησλ (Siegler, 1996). Πην ζπγθεθξηκέλα, νη πεξηνξηζκνί ηεο
ηθαλφηεηαο ησλ κηθξψλ παηδηψλ λα επεμεξγαζηνχλ πιεξνθνξίεο εκθαλίδνληαη κε
πνιινχο ηξφπνπο. Πξψηνλ, ε πξνζνρή ηνπο εχθνια ζηξέθεηαη ζε ερεξά, αζηξαθηεξά
εξεζίζκαηα θη έηζη δηαζπάηαη εχθνια. Γεχηεξνλ, αθφκε θαη φηαλ δελ δηαζπάηαη ε
πξνζνρή ηνπο, ηα κηθξά παηδηά πηζαλφηαηα εμεξεπλνχλ έλα αληηθείκελν κε αηειή θαη κε
ζπζηεκαηηθφ ηξφπν. Σξίηνλ, ηα παηδηά ειηθίαο κεηαμχ 2,5 θαη 6 εηψλ δπζθνιεχνληαη λα
ζπγθεληξψζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηα βαζηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ελφο πξνβιήκαηνο,
αλ δελ έρνπλ ηζρπξέο θαζνδεγεηηθέο λχμεηο απφ ην πεξηβάιινλ θαη δπζθνιεχνληαη λα
εθαξκφζνπλ κηα απνηειεζκαηηθή ζηξαηεγηθή αλίρλεπζεο. Σέηαξηνλ, νη πιεξνθνξίεο πνπ
δέρνληαη ηα κηθξά παηδηά θαη ε ηθαλφηεηά ηνπο λα ηηο απνζεθεχζνπλ θαη λα ηηο
ρεηξηζηνχλ είλαη επίζεο πεξηνξηζκέλεο. Σέινο, ηα κεγαιχηεξα παηδηά θαη νη ελήιηθεο
έρνπλ ζπζζσξεχζεη πεξηζζφηεξεο γλψζεηο απφ ηα κηθξά παηδηά, επεμεξγάδνληαη ηηο
πιεξνθνξίεο κε κεγαιχηεξε ηαρχηεηα θαη δηαζέηνπλ πην απνηειεζκαηηθέο ζηξαηεγηθέο
αληηκεηψπηζεο ησλ πξνβιεκάησλ (βι. θαη Cole & Cole, 2002·Feldman, 2009·
Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε, 1997).
Οη εθπξφζσπνη ηεο ζεσξίαο ησλ λνεηηθψλ αξζξσηψλ επεμεξγαζηψλ, κηα
βηνινγηθά πξνζαλαηνιηζκέλε ζεσξία, ζεσξνχλ ηνλ άληζν ξπζκφ ησλ αιιαγψλ ζηηο
εγθεθαιηθέο δνκέο σο βαζηθή αηηία ηεο αληζφηεηαο ζηε ζθέςε ησλ κηθξψλ παηδηψλ
(Chomsky, 1986). ΋κσο θαη ε πξνζέγγηζε απηή έρεη ηηο αδπλακίεο ηεο. Φαίλεηαη ινηπφλ
ζρεδφλ απίζαλν, λα ππάξρνπλ δηαθνξεηηθνί επεμεξγαζηέο γηα ηελ αληίιεςε ηεο νπηηθήο
ζθνπηάο ηνπ άιινπ, ηε δηάθξηζε κεηαμχ θαηλνκεληθνχ θαη πξαγκαηηθνχ, θ.ιπ.
Αληίζεηα, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ πνιηηηζκηθνχ πιαηζίνπ, ηα παηδηά
ζεσξνχληαη φηη αλαπηχζζνπλ ηθαλφηεηεο πνπ αθνξνχλ ζε ζπγθεθξηκέλα πεδία δξάζεο
θαη πνπ ζπλδένληαη κε ην πεξηερφκελν θαη ηε δνκή ησλ γεγνλφησλ ζηα νπνία

82
ζπκκεηέρνπλ (Rogoff, 1990). H αδπλακία ηνπ κηθξνχ παηδηνχ λα δεη ηελ νπηηθή ηνπ
άιινπ θαη ε ζχγρπζε θαηλνκεληθνχ θαη πξαγκαηηθνχ ζπκβαίλεη γηαηί ηα κηθξά παηδηά δελ
έρνπλ αθφκε κεγάιε άκεζε εκπεηξία ηνπ θφζκνπ θαη κεγάιε γλψζε ησλ
πξνζαξκνζηηθψλ ιχζεσλ.
΢πκπεξαζκαηηθά, παξφιν πνπ αθφκα δελ έρεη δηαηππσζεί κηα εληαία ζεσξεηηθή
πξνζέγγηζε, πνπ λα κπνξεί λα ζπκπεξηιάβεη ηα πνηθίια θαηλφκελα ηεο ζθέςεο θαη ηεο
αληίιεςεο, ζήκεξα γίλνληαη πνιιέο ειπηδνθφξεο πξνζπάζεηεο γηα ηε δεκηνπξγία ελφο
ηέηνηνπ ζπλεθηηθνχ εξκελεπηηθνχ πιαηζίνπ (Bidell & Fischer, 1995·Siegler, 1996).
Φαίλεηαη ινηπφλ, πσο ε αιιειεπίδξαζε βηνινγηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ
νδεγεί ζε φιν θαη κεγαιχηεξε πνιππινθφηεηα θαη επειημία ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ
θαη ηεο αληηιεπηηθήο ηθαλφηεηαο ηνπ αηφκνπ, κε ηε ρξήζε πην επεμεξγαζκέλσλ
ζηξαηεγηθψλ, πεηπραίλνληαο έηζη, ηελ θαιχηεξε πξνζαξκνγή ηνπ ζην πεξηβάιινλ. Γελ
ππάξρεη ακθηβνιία φηη ηα κηθξά παηδηά κπνξνχλ λα δηαθξίλνπλ νπηηθά απφ ηηο πξψηεο
κέξεο ηεο δσήο ηνπο, φκσο πην εμεηδηθεπκέλεο δηαθξίζεηο απαηηνχλ ηδηαίηεξεο εκπεηξίεο,
πξνθεηκέλνπ λα νηθνδνκεζεί έλα ξεπεξηφξην μερσξηζηψλ αληηθεηκέλσλ, αλζξψπσλ, θ.ά.

Ζ ζσέζη ηηρ οπηικήρ ανηίλητηρ με ηην οπηική νοεπή απεικόνιζη

Γηα πνιιά ρξφληα γεληθά, ππνζηεξίρηεθε φηη ππάξρνπλ έληνλεο νκνηφηεηεο κεηαμχ ηεο
νπηηθήο αληίιεςεο απφ ηε κηα θαη ηεο νπηηθήο λνεξήο απεηθφληζεο απφ ηελ άιιε
(Behrmann, Kosslyn & Jeannerod, 1996). Οη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζπκθσλνχλ φηη νη
λνεξέο ηνπο εηθφλεο κνηάδνπλ κε ηηο νπηηθέο ηνπο αληηιήςεηο, κε ηε δηαθνξά φηη νη λνεξέο
εηθφλεο είλαη ιηγφηεξν θαζαξέο θαη ιεπηνκεξείο. ΢πρλά ληψζνπκε φηη νη νπηηθέο λνεξέο
καο απεηθνλίζεηο έρνπλ νπζηαζηηθά φια ηα γλσξίζκαηα ησλ πξαγκαηηθψλ αληηθεηκέλσλ
ζηνλ θφζκν. Χζηφζν, ζπλήζσο εμαπαηνχκε ηνλ εαπηφ καο ζρεηηθά κε ηηο νπηηθέο λνεξέο
καο απεηθνλίζεηο (Schwitzgebel, 2002).
Πην ζπγθεθξηκέλα, ε λνεηηθή απεηθφληζε είλαη ε λνεηηθή αλαπαξάζηαζε
πξαγκάησλ πνπ δελ αληηιακβαλφκαζηε κε ηηο αηζζήζεηο καο ηε δεδνκέλε ζηηγκή πνπ ηα
θαληαδφκαζηε (είλαη δειαδή απφληα). Παξφιν πνπ κπνξεί νη αηζζήζεηο καο, θαηά ηελ
αλάθιεζε κηαο βησκαηηθήο εκπεηξίαο, λα κελ είλαη άκεζα δηαζέζηκεο εθείλε ηε ζηηγκή,
κπνξνχκε εληνχηνηο λα ηηο θαληαζηνχκε. Οη λνεηηθέο εηθφλεο άιισζηε κπνξεί λα
αλαπαξηζηνχλ πξάγκαηα, ηα νπνία δελ έρνπλ πξνζιάβεη πνηέ νη αηζζήζεηο καο, ή πνπ δελ

83
ππάξρνπλ παξά κφλν κέζα ζην κπαιφ ηνπ αηφκνπ πνπ ηηο δεκηνπξγεί, φπσο είλαη νη
παξαηζζήζεηο. Ζ λνεηηθή απεηθφληζε κπνξεί επίζεο λα αθνξά αλαπαξαζηάζεηο
πιεξνθνξηψλ πνπ πξνέξρνληαη απ‟ φια ηα αηζζεηήξηα φξγαλα.
Με πνηα κνξθή φκσο αλαπαξηζηάλνπκε εηθφλεο ζην κπαιφ καο; Μηα αθξαία
άπνςε ππνζηεξίδεη φηη νη εηθφλεο φισλ ησλ πιεξνθνξηαθψλ ζηνηρείσλ πνπ έρνπκε
πξνζιάβεη κέζσ ησλ αηζζήζεψλ καο ζπγθξαηνχληαη ζηε κλήκε, σο πηζηά αληίγξαθα ησλ
θπζηθψλ εηθφλσλ ηνπ πξαγκαηηθνχ θφζκνπ. Ζ άπνςε φκσο απηή δελ θαίλεηαη λα είλαη
πνιχ ξεαιηζηηθή, θαζψο ε απνζήθεπζε ζηνλ εγθέθαιν φισλ ησλ θπζηθψλ εηθφλσλ πνπ
έρνπκε πξνζιάβεη θαίλεηαη κάιινλ αδχλαηε, αλ ιάβνπκε ππφςε καο ηηο δπλαηφηεηεο ηνπ
εγθεθάινπ, ηηο εγθεθαιηθέο δνκέο θαη ηηο εμεηδηθεπκέλεο δηαδηθαζίεο (Kosslyn, 1980).
Αθξηβέζηεξα, ην άηνκν θαζψο αλαπαξηζηά ηηο πιεξνθνξίεο απφ ηνλ εμσηεξηθφ
θφζκν, ζρεκαηίδεη λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο γηα ηα πξάγκαηα, γηα ηα γεγνλφηα, γηα ηα
πξφζσπα θαη γεληθά γηα ηνλ θφζκν ζην γλσζηηθφ ηνπ ζχζηεκα, κε ηελ βνήζεηα ζεκάησλ
θαη ζπκβφισλ, νη νπνίεο κπνξεί λα είλαη ηαπηφρξνλα εηθνληθέο γηα ηηο κε ιεθηηθέο
πιεξνθνξίεο θαη ιεθηηθέο γηα ηηο γισζζηθέο πιεξνθνξίεο, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο
δηηηήο θσδηθνπνίεζεο ηνπ Paivio (1969). Οη αλαπαξαζηάζεηο απηέο εμειίζζνληαη θαη
κεηαζρεκαηίδνληαη ζχκθσλα κε ηε γλσζηηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ. ΢χκθσλα κε ηνλ
Bruner (1973), ην βξέθνο θαη ην κηθξφ παηδί ρξεζηκνπνηεί ηηο πξαμηαθέο ή ελεξγεηηθέο
αλαπαξαζηάζεηο γηα ηνλ θφζκν γχξσ ηνπ ζχκθσλα κε ηηο αηζζεζηνθηλεηηθέο ηνπ
αληηδξάζεηο. ΢ηε ζπλέρεηα ην παηδί ηεο ζρνιηθήο ειηθίαο αλαπαξηζηά ηνλ θφζκν ζε
εηθνληζηηθή κνξθή, φπνπ θπξηαξρνχλ θαηά θχξην ιφγν νη νπηηθέο εηθφλεο θαη ηέινο ν
έθεβνο ρξεζηκνπνηεί ηε ζπκβνιηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ ελήιηθα (βι. θαη Κνιηάδεο,
2002).
Οη αλαπαξαζηάζεηο απηέο, αλεμάξηεηα απφ ηελ εμειηθηηθή πνξεία ηνπο, κπνξνχλ
λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ ζε εμσηεξηθέο θαη εζσηεξηθέο αλαπαξαζηάζεηο. Αλαθνξηθά κε ηηο
εηθνληθέο θαη ιεθηηθέο εμσηεξηθέο αλαπαξαζηάζεηο, νη ζρεηηθέο έξεπλεο επηζεκαίλνπλ φηη
θαη νη δπν απηέο κνξθέο έρνπλ έλα θνηλφ ζεκείν: αλαπαξηζηνύλ δειαδή νξηζκέλα κόλν
ραξαθηεξηζηηθά ησλ πιεξνθνξηώλ. Αλαιπηηθφηεξα, νη εηθφλεο αλαπαξηζηνχλ ηηο
ζπγθεθξηκέλεο θαη ρσξηθέο (π.ρ., ζρήκα, ρξψκα, κέγεζνο) πιεξνθνξίεο θαηά ηξφπν
αλαινγηθφ κε ηε θπζηθή θαη ηελ πξαγκαηηθή θαηάζηαζή ηνπο θαη θαιχπηνπλ ζρεδφλ φια
ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πιεξνθνξίαο ηαπηφρξνλα. Γελ ππάξρνπλ δηαθξηηά, δειαδή

84
δηαθνξεηηθά, ζχκβνια γηα λα αλαπαξαζηαζνχλ δηαθνξεηηθά κέξε ηεο εηθφλαο θαη δελ
ππάξρνπλ ηδηαίηεξνη θαλφλεο νξγαλσκέλνη, φπσο ζηηο ιεθηηθέο αλαπαξαζηάζεηο (βι. θαη
Sternberg, 2007).
Οη εζσηεξηθέο αλαπαξαζηάζεηο αλαθέξνληαη ζηηο λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο, νη
νπνίεο είλαη ζπκβνιηθέο, θαη δηαθξίλνληαη ζε αλαινγηθέο θαη πξνηαζηαθέο (Eysenk &
Keane, 2000·Sternberg, 2007). Οη αλαινγηθέο αλαπαξαζηάζεηο πεξηιακβάλνπλ ηηο
λνεηηθέο εηθφλεο θαη ηα λνεηηθά κνληέια. Οη λνεηηθέο εηθφλεο αλαθέξνληαη ζηηο νπηηθέο
εηθφλεο ησλ εμσηεξηθψλ εξεζηζκάησλ πνπ θαηαγξάθνληαη ζην κλεκνληθφ καο ζχζηεκα
σο λνεηηθέο νπηηθέο εηθφλεο, αθνχ έρεη ήδε εθιείςεη ην αηζζεηεξηαθφ νπηηθφ εξέζηζκα.
Μπνξεί φκσο λα είλαη θαη κηα λνεηηθή εηθφλα πνπ ηελ έρνπκε δεκηνπξγήζεη κε ηε
θαληαζία καο θαη λα κελ αληαπνθξίλεηαη ζηελ εμσηεξηθή πξαγκαηηθφηεηα. Απφ ηηο
λνεηηθέο εηθφλεο πνπ ζρεκαηίδνληαη απφ φιεο ζρεδφλ ηηο αηζζήζεηο καο, νη
ζπνπδαηφηεξεο θαηά ηνλ Kosslyn (1994) είλαη νη νπηηθέο λνεηηθέο εηθφλεο, κε ηε βνήζεηα
ησλ νπνίσλ ην άηνκν καζαίλεη λα επηιχεη πξνβιήκαηα.
Σα λνεηηθά κνληέια είλαη επίζεο αλαινγηθέο αλαπαξαζηάζεηο, θπξίσο ρσξηθνχ
ηχπνπ θαη πςεινχ βαζκνχ λνεηηθέο θαηαζθεπέο πνπ δεκηνπξγεί ην άηνκν, πξνθεηκέλνπ
λα θαηαλνήζεη θαη λα εξκελεχζεη ηηο εκπεηξίεο ηνπ, νη νπνίεο ζηεξίδνληαη ζηηο
πεπνηζήζεηο ηνπ θαη ζηηο δηθέο ηνπ πξνζσπηθέο εκπεηξίεο (Johnson-Laird & Byrne, 1989).
Οη εξεπλεηηθέο κειέηεο θπξίσο ησλ Shepard θαη Metzler (1971), Kosslyn (1975)
θαη Finke (1989), ππνζηεξίδνπλ φηη νη λνεηηθέο εηθφλεο απνηεινχλ πξνέθηαζε ηεο
νπηηθήο αληίιεςεο, δειαδή ππάξρεη αλάκεζά ηνπο αληηζηνηρία θαη ηζνδπλακία, ρσξίο
φκσο θάηη ηέηνην λα είλαη απφιπην. Δκπεηξηθά δεδνκέλα φκσο ππνζηεξίδνπλ απηή ηελ
ππφζεζε ηεο ιεηηνπξγηθήο αληηζηνηρίαο (Functional-equivalency hypothesis), φπσο
θαίλεηαη απφ ηελ θιαζηθή έξεπλα ηεο λνεηηθήο πεξηζηξνθήο ησλ νπηηθψλ εξεζηζκάησλ
ζηε κλήκε ησλ Shepard θαη Metzler (1971) θαζψο θαη ησλ Shepard θαη Cooper (1982).
Οη έξεπλεο απηέο έδεημαλ φηη ην άηνκν κπνξεί λα εθηειέζεη ζην κπαιφ ηνπ δηάθνξνπο
λνεηηθνχο κεηαζρεκαηηζκνχο ζηαδηαθά (σο πξνο ην κέγεζνο, ην ζρήκα, ηνλ
πξνζαλαηνιηζκφ θαη ηελ απφζηαζε), νη νπνίνη είλαη αληίζηνηρνη κε εθείλνπο πνπ ζα
ρξεζηκνπνηνχζε ην άηνκν ζε κηα πξαγκαηηθή θαηάζηαζε θαη γηα ηξηζδηάζηαηα
αληηθείκελα. ΋ζν κάιηζηα, πην κεγάιε ήηαλ ε πεξηζηξνθή ηνπ ζρήκαηνο απφ ηελ φξζηα

85
ηππηθή ζέζε ηνπ πξσηφηππνπ ζρήκαηνο, ηφζν πεξηζζφηεξν ρξφλν ρξεηάδνληαλ νη
ζπκκεηέρνληεο γηα λα απνθαζίζνπλ.
Οη έξεπλεο επίζεο ηνπ Kosslyn θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (1978), ησλ Solso θαη
Massaro (1995) θαη ηνπ Sternberg (1999) αζρνιήζεθαλ κε ηε δνκή θαη ηε δηάηαμε ησλ
λνεηηθψλ εηθφλσλ ζην ρψξν θαη επηβεβαίσζαλ φηη νη λνεηηθέο εηθφλεο παξνπζηάδνπλ ηα
ίδηα ρσξηθά ραξαθηεξηζηηθά κε ηα αληηιεπηηθά δεδνκέλα ελφο αληηθεηκέλνπ. Ο άλζξσπνο
δειαδή αλαπαξηζηά θαη ζρεκαηίδεη ζην κπαιφ ηνπ νπηηθέο λνεηηθέο εηθφλεο, κε
αλαινγηθφ ηξφπν, φπσο αληηιακβάλεηαη ηηο θπζηθέο εηθφλεο (Matlin, 1998·Sternberg,
1999·Solso, 1995).
Πην ζπγθεθξηκέλα, κειέηεο πνπ αθνξνχλ ζηε λνεηηθή πεξηζηξνθή (Shepard &
Metzler, 1971), ζηνλ έιεγρν ησλ λνεηηθψλ εηθφλσλ θαη ζε θαηλφκελα ζρεηηθά κε ην
κέγεζνο ησλ λνεηηθψλ εηθφλσλ (Kosslyn, 1975) δείρλνπλ φηη ε απφδνζε ζε έξγα λνεξήο
απεηθφληζεο είλαη ιεηηνπξγηθά αληίζηνηρε κε ηελ απφδνζε ζε αληηιεπηηθά έξγα. ΢ηελ
έξεπλα ηνπ Finke (1989), θάλεθε φηη, ηα κεγέζε ηνπ πεδίνπ αλάιπζεο ζηε λνεξή
απεηθφληζε θαη ηελ νπηηθή αληίιεςε είλαη εληππσζηαθά ίδηα. ΢ηηο έξεπλεο επίζεο ησλ
McDermott θαη Roediger (1994) θαζψο θαη ησλ Larsen, Baddeley θαη Andrade (2000),
πξνέθπςαλ δεδνκέλα πνπ δείρλνπλ φηη ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ην πεξηερφκελν ηεο λνεξήο
εηθφλαο θαη ηεο αληίιεςεο είλαη ίδην, θαίλεηαη λα ππάξρεη ην θαηλφκελν ηεο
δηεπθφιπλζεο, ελψ ζηελ αληίζεηε πεξίπησζε, φπνπ ην πεξηερφκελν είλαη δηαθνξεηηθφ,
ππάξρεη ην θαηλφκελν ηεο παξεκβνιήο. Σα παξαπάλσ δεδνκέλα καο παξέρνπλ αξθεηέο
απνδείμεηο πσο νη ίδηεο ή ηνπιάρηζηνλ παξφκνηεο επεμεξγαζίεο εκπιέθνληαη ζηελ νπηηθή
λνεξή απεηθφληζε θαη ζηελ νπηηθή αληίιεςε.
Δπξήκαηα απφ ηελ έξεπλα ηεο εγθεθαιηθήο απεηθφληζεο θαίλεηαη λα
ππνζηεξίδνπλ ηελ ππφζεζε ηεο ιεηηνπξγηθήο αληηζηνηρίαο, θαζψο ηα απνηειέζκαηά ηνπο
θαηαδεηθλχνπλ ηελ χπαξμε νξηζκέλσλ θνηλψλ εγθεθαιηθψλ πεξηνρψλ ηφζν γηα ηε
λνεηηθή πεξηζηξνθή, φζν θαη γηα ηελ νπηηθή αληίιεςε. ΢χκθσλα κάιηζηα κε ηε Farah
θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηεο (1988), ηα επξήκαηα απφ ηηο λεπξνθπζηνινγηθέο έξεπλεο
δείρλνπλ φηη νη γλσζηηθέο καο δνκέο πεξηιακβάλνπλ αλαπαξαζηάζεηο ηφζν ηεο νπηηθήο
εκθάληζεο ησλ αληηθεηκέλσλ (π.ρ., κνξθή, ρξψκα θαη πξννπηηθή), φζν θαη ηεο ρσξηθήο
δνκήο ησλ αληηθεηκέλσλ (ηξηζδηάζηαηε ζέζε ζην ρψξν). Ζ νπηηθή λνεξή απεηθφληζε πνπ
πεξηιακβάλεη πξνζνρή ζε ιεπηνκέξεηεο πςειήο αλάιπζεο θαίλεηαη λα εκπιέθεη ζηαζεξά

86
ηνλ πξψηκν εγθεθαιηθφ θινηφ (Kosslyn & Thompson, 2003). Σα ιεπηνκεξή απηά κνηίβα
ελεξγνπνίεζεο ζηνλ πξψηκν εγθεθαιηθφ θινηφ είλαη πνιχ παξφκνηα ζε έξγα αληίιεςεο
θαη λνεξήο απεηθφληζεο (Klein et al., 2004). ΋κσο παξφια απηά ππάξρνπλ θαη
αληηθξνπφκελα επξήκαηα ηφζν απφ ςπρνινγηθέο, φζν θαη απφ λεπξνςπρνινγηθέο
κειέηεο, ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε ιεηηνπξγηθήο αληηζηνηρίαο κεηαμχ αληίιεςεο θαη λνεξήο
απεηθφληζεο, φηαλ παξάιιεια εμεηάδνληαη θαη άιιεο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο (π.ρ.,
κλεκνληθέο) (Georgopoulos & Pellizzer, 1995). Γεδνκέλα επίζεο απφ αζζελείο κε
εγθεθαιηθή βιάβε είλαη αληηθαηηθά θαη δχζθνια εξκελεχνληαη (Bartolomeo, 2002).
Πνιιέο έξεπλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ λεπξνβηνινγηθά δεδνκέλα επηζεκαίλνπλ φηη ε
αθξηβήο θχζε ησλ λνεηηθψλ εηθφλσλ δελ έρεη πιήξσο απνζαθεληζηεί. Έρνπλ δηαηππσζεί
δχν βαζηθέο ζεσξεηηθέο ζέζεηο ζρεηηθά κε ηελ νκνηφηεηα ησλ λνεξψλ εηθφλσλ θαη ησλ
θπζηθψλ εξεζηζκάησλ: ε αλαινγηθή (απεηθνληζηηθή) αλαπαξάζηαζε θαη ε πξνηαζηαθή
(πεξηγξαθηθή) κνξθή αλαπαξάζηαζεο (Pylyshyn, 2003). ΢χκθσλα κε ηελ αλαινγηθή
ππφζεζε, νη νπηηθέο λνεξέο εηθφλεο ιεηηνπξγνχλ σο αθξηβείο εζσηεξηθέο λνεηηθέο
αλαπαξαζηάζεηο αλάινγεο ησλ εμσηεξηθψλ θπζηθψλ αληηθεηκέλσλ κε αξθεηέο
ιεπηνκέξεηεο θαη ραξαθηεξηζηηθά πνπ απνπζηάδνπλ ή έρνπλ αιιάμεη. Απφ πνιινχο
εξεπλεηέο νη λνεξέο εηθφλεο ζεσξνχληαη σο αθεξεκέλεο αλαινγηθέο αλαπαξαζηάζεηο ησλ
αξρηθά εηζεξρφκελσλ νπηηθψλ εξεζηζκάησλ θαη θαηά ζπλέπεηα σο κηα πξνέθηαζε ησλ
εμσηεξηθψλ αληηιεπηηθψλ εξεζηζκάησλ (βι. θαη Eysenck, 2010).
Ο Kosslyn (1994) δηεχξπλε ηε ζεσξία ηνπ θαη θάλεη ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ
εηθνληθή αλαπαξάζηαζε επηθάλεηαο (απεηθφληζε αληηιεπηηθψλ δεδνκέλσλ θαη εμσηεξηθά
ραξαθηεξηζηηθά αληηθεηκέλσλ) θαη ζηελ εηθνληθή αλαπαξάζηαζε βάζνπο (θσδηθνπνίεζε
ιεθηηθψλ πιεξνθνξηψλ κε κνξθή πξνηάζεσλ πνπ είλαη απνζεθεπκέλεο ζηε καθξφρξνλε
κλήκε). ΢χκθσλα κε ηελ πξνηαζηαθή (πεξηγξαθηθή) κνξθή αλαπαξάζηαζεο ησλ Bower,
Karlin θαη Dueck (1975), Anderson (1995) θαη Pylyshyn (1989) νη εηθφλεο θαη νη ιέμεηο
αλαπαξηζηάλνληαη κε πξνηαζηαθή κνξθή, δειαδή αλαπαξηζηάλεηαη ην λφεκα θαη ε
ζεκαζία ησλ εηθφλσλ ή ησλ ιέμεσλ θαη φρη ηα αθνπζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ήρνπ ησλ
ιέμεσλ ή ηα νπηηθά ραξαθηεξηζηηθά, δειαδή ην ρξψκα ή ην ζρήκα ηεο εηθφλαο.
Οη D. Chambers θαη D. Reisberg (1985, 1992) ρξεζηκνπνίεζαλ ζηηο έξεπλέο ηνπο
ακθίζεκεο κνξθέο (εηθφλεο πνπ κπνξνχλ λα εξκελεπηνχλ κε πνιινχο ηξφπνπο, π.ρ., νη
νπηηθέο πιάλεο: πάπηα-θνπλέιη, γξηά-λύθε, θώθηα-γάηδαξνο θ.ά. ή αθεξεκέλεο κνξθέο ή

87
πνιχ νηθείεο θαη γλψξηκεο εηθφλεο θαη δήηεζαλ απφ ηα άηνκα λα ηηο αλαπαξαζηήζνπλ
εηθνληθά ζην κπαιφ ηνπο. Οη ζπγθεθξηκέλνη εξεπλεηέο ζθέθηεθαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ
απηνχ ηνπ είδνπο ηα δηθνξνχκελα ζρήκαηα γηα λα εμεηάζνπλ αλ νη λνεξέο απεηθνλίζεηο
εηθφλσλ είλαη πξάγκαηη αλάινγεο ησλ θπζηθψλ αληηιεπηηθψλ αληηθεηκέλσλ. Οη
ζπκκεηέρνληεο δπζθνιεχηεθαλ λα ζρεκαηίζνπλ ηηο αλάινγεο λνεξέο εηθφλεο θαη λα
βξνπλ ηελ ελαιιαθηηθή εξκελεία ηεο εηθφλαο, ελψ ρξεζηκνπνίεζαλ θπξίσο ηηο
πξνηαζηαθέο αλαπαξαζηάζεηο, δειαδή ιεθηηθή θαη πεξηγξαθηθή αλαπαξάζηαζε.
΢ε ζπλέρεηα ησλ παξαπάλσ εξεπλψλ, νη M. Peterson θαη ζπλεξγάηεο (1992)
πξαγκαηνπνίεζαλ κηα ζεηξά εξεπλψλ κε δηθνξνχκελεο κνξθέο, δίλνληαο φκσο
βνεζεηηθέο ππνδείμεηο σο πξνο ην πιαίζην αλαθνξάο ησλ αληηθεηκέλσλ, ηελ εζηίαζε ηεο
πξνζνρήο θ.ά. Βξέζεθε φηη νη ζπκκεηέρνληεο κπνξνχζαλ κεξηθέο θνξέο απζφξκεηα λα
δψζνπλ ηηο ελαιιαθηηθέο εξκελείεο ησλ λνεξψλ εηθφλσλ, θπξίσο φηαλ επξφθεηην γηα
εηθφλεο ζρεκάησλ. Γηαηχπσζαλ επίζεο ηελ άπνςε φηη νη δηαδηθαζίεο πνπ εκπιέθνληαη
ζην ζρεκαηηζκφ θαη ην ρεηξηζκφ λνεξψλ εηθφλσλ είλαη παξφκνηεο κε ηηο δηαδηθαζίεο πνπ
εκπιέθνληαη ζηε ιεηηνπξγία ηεο αληίιεςεο, φπσο γηα παξάδεηγκα ε αλαγλψξηζε
ζρεκάησλ. Βέβαηα δελ ππάξρεη νκφθσλε ζπκθσλία σο πξνο απηήλ ηελ άπνςε απφ ηνπο
γλσζηηθνχο ςπρνιφγνπο (Barsalou, 1992).
Απφ ηα παξαπάλσ κπνξεί λα ιερζεί φηη, ππάξρνπλ επηθπιάμεηο αλαθνξηθά κε ηε
ζεκαζία ησλ λνεξψλ εηθφλσλ, σο απνθιεηζηηθήο κνξθήο αλαπαξάζηαζεο ηεο γλψζεο,
θαζ‟ φηη απηέο δελ παξέρνπλ πάληα νινθιεξσκέλε θαη αθξηβή αλαπαξάζηαζε ηνπ
αξρηθνχ νπηηθνχ εξεζίζκαηνο. Ο άλζξσπνο θαίλεηαη λα ρξεζηκνπνηεί θαη ηηο δπν κνξθέο
αλαπαξάζηαζεο ηεο γλψζεο, αλάινγα κε ηηο ηδηαίηεξεο κνξθέο ηεο γλψζεο πνπ ζα
ρξεζηκνπνηήζεη (Matlin, 1998·Sternberg, 1999).
Έλα άιιν ζεκαληηθφ ζέκα πνπ ζπλδέεηαη κε ηηο λνεξέο εηθφλεο, είλαη ε χπαξμε
αηνκηθψλ δηαθνξψλ αλάκεζα ζηα άηνκα, ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθήο γλσζηηθήο αλάπηπμεο.
Σα παηδηά θαίλεηαη λα ρξεζηκνπνηνχλ πεξηζζφηεξν λνεξέο εηθφλεο, ελψ νη ελήιηθεο
ρξεζηκνπνηνχλ πεξηζζφηεξν ηνλ αθεξεκέλν πξνηαζηαθφ ιεθηηθφ θψδηθα. Δπίζεο
αδηεπθξίληζην παξακέλεη ην ζέκα αλαθνξηθά κε ηε θχζε θαη ηε δνκή ησλ λνεξψλ
εηθφλσλ πνπ ζρεκαηίδνπλ νη άλζξσπνη ζην κπαιφ ηνπο. Καηά ηνλ Wollen θαη ηνπο
ζπλεξγάηεο ηνπ (1972), νη νπηηθέο εηθφλεο πνπ κπνξνχλ λα θσδηθνπνηεζνχλ θαιχηεξα
θαη θαηά ζπλέπεηα λα αλαζπξζνχλ επθνιφηεξα είλαη νη παξάδνμεο ή αιιφθνηεο εηθφλεο,

88
θαζψο επίζεο θαη νη έγρξσκεο εηθφλεο. Δπηπιένλ, ηνλίδεηαη φηη φηαλ νη νπηηθέο εηθφλεο
ππνδειψλνπλ ζρέζεηο ή αιιειεπηδξάζεηο αλάκεζα ζε αληηθείκελα ή ζε γεγνλφηα, ηφηε
απηέο θσδηθνπνηνχληαη θαιχηεξα, αλεμάξηεηα απφ ην αλ απηέο νη εηθφλεο απεηθνλίδνπλ
ζπλήζεηο, θπζηνινγηθέο ή αζπλήζηζηεο θαηαζηάζεηο θαη παξαδνμφηεηεο.

Ανηιληπηικέρ ζηαθεπόηηηερ και οπηικέρ πλάνερ

Έλα απφ ηα πην εληππσζηαθά θαηλφκελα ηεο νπηηθήο αληίιεςεο είλαη ε αληηιεπηηθή
ζηαζεξφηεηα. Δίλαη αλακθίβνια γλσζηφ φηη ηα εξεζίζκαηα θαη νη ζπλζήθεο ηνπ
πεξηβάιινληνο καο αιιάδνπλ ζπλερψο θαη θαηά ζπλέπεηα ζα κπνξνχζαλ λα
πξνθαιέζνπλ κηα ζχγρπζε ζηελ αληίιεςε ηνπ θφζκνπ πνπ καο πεξηβάιιεη. Σν νπηηθφ
καο ζχζηεκα δηαζέηεη έλαλ θεληξηθφ δηνξζσηηθφ κεραληζκφ, ν νπνίνο απνηξέπεη ηηο
ζπλερείο αιιαγέο ησλ αληηθεηκέλσλ πνπ ζρεκαηίδνληαη ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα
ηνπ καηηνχ καο θαη ηα δηνξζψλεη, ψζηε λα ηα αληηιακβαλφκαζηε φπσο είλαη ζηε θπζηθή
ηνπο θαηάζηαζε δειαδή, ζηαζεξά θαη κφληκα. Ζ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα ππάξρεη
ινηπφλ φηαλ ε αληίιεςε ελφο αληηθεηκέλνπ παξακέλεη ίδηα, αθφκα θαη φηαλ ην
εζσηεξηθεπκέλν εξέζηζκα (θεληξηθφο εξεζηζκφο) ηνπ εμσηεξηθνχ αληηθεηκέλνπ
(πεξηθεξηθφο εξεζηζκφο) κεηαβάιιεηαη (Gillam, 2000) θαη αλαθέξεηαη ζην ζρήκα, ζηε
κνξθή, ζην κέγεζνο, ζηελ απφζηαζε, ζην πξνζαλαηνιηζκφ, ζηε θσηεηλφηεηα, ζην
ρξψκα, ζην ρψξν θ.ά. ησλ αληηθεηκέλσλ (Cassells & Green, 1999·Sternberg, 2007). ΢ηε
ζπλέρεηα ζα αλαθεξζνχκε ζηηο ηξεηο απφ ηηο βαζηθφηεξεο αληηιεπηηθέο ζηαζεξφηεηεο,
πνπ ρξεζηκνπνηψ ζηελ έξεπλα, ηε ζηαζεξφηεηα κεγέζνπο, ζρήκαηνο θαη ρξψκαηνο.
Ζ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα ηνπ κεγέζνπο είλαη ε γλψζε φηη ην κέγεζνο ελφο
αληηθεηκέλνπ παξακέλεη ην ίδην, έζησ θαη αλ ην κέγεζνο ηνπ εζσηεξηθνχ εξεζίζκαηνο
κεηαβάιιεηαη. Σν κέγεζνο ηεο απεηθφληζεο ηνπ αληηθεηκέλνπ ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή
ρηηψλα εμαξηάηαη απφ ηελ απφζηαζε πνπ ρσξίδεη ην αληηθείκελν απφ ηνλ παξαηεξεηή
(Sternberg, 2007). Απνκαθξπζκέλα θπζηθά αληηθείκελα ζρεκαηίδνληαη ζε κηθξφηεξα
είδσια ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα απφ φηη ηα θνληηλά θπζηθά αληηθείκελα, κνινλφηη
έρνπλ ην ίδην θπζηθφ κέγεζνο. Σν ίδην επίζεο θπζηθφ αληηθείκελν ζε δηαθνξεηηθέο
απνζηάζεηο ζρεκαηίδεη δηαθνξεηηθέο εηθφλεο-είδσια ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα.
΢χκθσλα κ‟ απηφ ζα πεξίκελε θαλείο π.ρ. ην κπαιάθη ηνπ ηέληο λα θαίλεηαη φιν θαη πην
κεγάιν θαζψο καο πιεζηάδεη. Αλ φκσο νη θξίζεηο καο γηα ην κέγεζνο εμαξηψληαη απφ ηελ

89
αληηιεπηή απφζηαζε, ηφηε ε ζηαζεξφηεηα ηνπ κεγέζνπο δελ ζα κπνξνχζε λα βξεζεί, αλ ε
αληηιεπηή απφζηαζε ελφο αληηθεηκέλνπ ήηαλ πνιχ δηαθνξεηηθή απφ ηελ πξαγκαηηθή ηνπ
απφζηαζε. Σν δσκάηην Ames δίλεη έλα θαιφ παξάδεηγκα γη‟ απηφ. Πξφθεηηαη γηα έλα
δσκάηην κε αζπλήζηζην ζρήκα: ην πάησκα είλαη επηθιηλέο θαη ν πίζσ ηνίρνο δελ
ζρεκαηίδεη νξζέο γσλίεο κε ηνπο εθαπηόκελνπο ηνπ ηνίρνπο. Σν δσκάηην καο παξαπιαλά,
θαζψο ε αληηιεπηή απφζηαζε ηνπ νδεγεί ζε ιάζε ζην αληηιεπηφ κέγεζνο ησλ ελειίθσλ
πνπ ζηέθνληαη ζηηο γσλίεο ηνπ. Απηφ ινηπφλ καο θάλεη λα ζεσξήζνπκε φηη ην χςνο ηνπ
πιεζηέζηεξνπ ελήιηθα είλαη πνιχ κεγαιχηεξν απφ ην χςνο ηνπ πην απνκαθξπζκέλνπ
(Eysenck, 2010).
Ζ αληίιεςε βάζνπο είλαη επίζεο έλα θαιφ παξάδεηγκα γηα ην πψο ε αληίιεςε ηνπ
κεγέζνπο δηεπθνιχλεηαη απφ ηα κνλνθζαικηθά ζήκαηα βάζνπο (π.ρ., ζρεηηθφ κέγεζνο,
παξέλζεζε, ζρεηηθή ιακπξφηεηα, γξακκηθή πξννπηηθή, θ.ά.) θαη ηα δηνθζαικηθά ζήκαηα
βάζνπο (π.ρ., ε δηνθζαικηθή αλνκνηφηεηα: όζν πην θνληά καο βξίζθεηαη έλα αληηθείκελν,
ηόζν κεγαιύηεξε είλαη ε αλνκνηόηεηα αλάκεζα ζε απηό πνπ βιέπεη ν θάζε νθζαικόο θαη ε
δηνθζαικηθή ζπγρψλεπζε: όζν πην θνληά καο είλαη ην αληηθείκελν, ηόζν πεξηζζόηεξν πξνο
ηα κέζα θιίλνπλ ηα κάηηα καο θαη ν εγθέθαινο εξκελεύεη απηέο ηηο θηλήζεηο σο έλδεημε ηεο
απόζηαζεο ηνπ αληηθεηκέλνπ από εκάο) (Cassells & Green, 1999·Parker, Cumming &
Dodd, 2000·Sternberg, 2007). Γελ ππάξρεη νπζηαζηηθά θάπνηα εζσηεξηθή έλδεημε ζε φηη
αθνξά ην ζρεηηθφ κέγεζνο, πνπ λα θαηαδεηθλχεη φηη έλα αληηθείκελν πνπ θαίλεηαη
κηθξφηεξν βξίζθεηαη ζε κεγαιχηεξε απφζηαζε θαη ην αληίζηξνθν. Απηφ πνπ ζπκβαίλεη
είλαη φηη ν εγθέθαινο ζπκπεξαίλεη, κέζσ απηψλ ησλ πιεξνθνξηψλ φηη, ην κηθξφηεξν
αληηθείκελν βξίζθεηαη πην καθξηά. Απηφ φκσο δελ ζπκβαίλεη, θαζψο ε αληηιεπηηθή
ζηαζεξφηεηα ηνπ κεγέζνπο είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ αληίιεςε ηνπ ρψξνπ. Αλ ηα
ζήκαηα βάζνπο πεξηνξηζηνχλ ή εμαιεηθζνχλ, ε αληίιεςε ηνπ κεγέζνπο ηνπ αληηθεηκέλνπ
ηείλεη λα αληηζηνηρεί κε ηελ εηθφλα ηνπ ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα (Μάληνπ-Βαθάιε,
1986).
Τπάξρνπλ ζηνηρεία φηη ε αληίιεςε κεγέζνπο ησλ αληηθεηκέλσλ, πέξαλ απφ ηελ
αληηιεπηή απφζηαζε, εμαξηάηαη θαη απφ άιινπο παξάγνληεο, φπσο π.ρ., ηε κλήκε ηνπ
παξαηεξεηή γηα ηα ζπλεζηζκέλα κεγέζε ησλ αληηθεηκέλσλ (Haber & Levin, 2001).
Χζηφζν, δελ έρνπκε αθφκα κέρξη ζήκεξα κηα ινγηθή εμήγεζε γηα ην πσο απηνί θαη άιινη

90
παξάγνληεο ζπλδπάδνληαη γηα λα παξάγνπλ νξζέο θξίζεηο γηα ην κέγεζνο ησλ άγλσζησλ
αληηθεηκέλσλ (Morgan, 2003·Sekuler & Blake, 2006).
Οη λεπξνςπρνινγηθέο κειέηεο αλαθέξνπλ επίζεο φηη ηα θχηηαξα ηνπ θάησ
θξνηαθηθνχ θινηνχ αληηδξνχλ έληνλα ζηελ πξνηηκψκελε κνξθή, αλεμάξηεηα απφ ην
αθξηβέο κέγεζνο ή ηε ζέζε ηεο ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή ρηηψλα (Sary, Vogels & Orban,
1993).
Ζ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα ζρήκαηνο ζρεηίδεηαη επίζεο κε ηελ αληίιεςε ηεο
απφζηαζεο, θαζψο αθνξά ζηελ πξνζιακβάλνπζα απφζηαζε ησλ δηαθφξσλ κεξψλ ηνπ
αληηθεηκέλνπ απφ ηνλ παξαηεξεηή. Σν ζρήκα ελφο αληηθεηκέλνπ γίλεηαη αληηιεπηφ σο
ζηαζεξφ, αλεμάξηεηα απφ ηε γσλία ζέαζήο ηνπ. Γηα παξάδεηγκα, βιέπνπκε θαη
αλαγλσξίδνπκε ην θιηηδάλη κε ην πηαηάθη, αλεμάξηεηα απφ ηηο αιιαγέο ηνπ εηδψινπ πνπ
ζρεκαηίδεηαη ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή, δειαδή φηαλ θνηηάδνπκε απφ πάλσ ή απφ πιάγηα
ην θιηηδάλη (Κνιηάδεο, 2002). Δπίζεο ν Bower (1966) ππνζηήξημε εκπεηξηθά ηελ έκθπηε
ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ γηα ηελ αληίιεςε ηνπ ζρήκαηνο, θάλνληαο κειέηεο κε κσξά δχν
κελψλ θαη ρξεζηκνπνηψληαο ηερληθέο ζπληειεζηηθήο εμάξηεζεο. Σα ηειεπηαία ρξφληα
έρεη θαηαζηεί εθηθηή, κέζσ ηεο λεπξνςπρνινγηθήο απεηθφληζεο, ε εληφπηζε ηεο
αληίιεςεο ζρήκαηνο ζε πεξηνρέο θαη θχηηαξα ηνπ εγθεθαιηθνχ θινηνχ (Kanwisher,
Woods, Ioacoboni & Mazziotta, 1997).
Ζ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα ηνπ ρξψκαηνο θαη ηεο θσηεηλφηεηαο αθνξά ζηελ
ηθαλφηεηα λα δηαηεξνχκε κηα ζηαζεξή αληίιεςε αλεμάξηεηα απφ ηηο αιιαγέο ζηνλ
εμσηεξηθφ θσηηζκφ (Land, Hubel, Liningstone, Perry & Burns, 1983·Land & Mc Cann,
1971). Δπίζεο φηαλ αιιάδεη ν θσηηζκφο δελ επηδξά κφλν ζην αληηθείκελν πνπ βξίζθεηαη
ζην πξνζθήλην, αιιά θαη ζην θφλην ζην νπνίν απηφ θαίλεηαη. Σν απνηέιεζκα είλαη φηη ν
εγθέθαινο απηνκάησο αληηζηαζκίδεη ηα δεδνκέλα απηά. ΋κσο ε ζηαζεξφηεηα ηνπ
ρξψκαηνο δελ είλαη ηέιεηα, θαζψο ηα ρξψκαηα θαίλνληαη δηαθνξεηηθά θάησ απφ ην
θπζηθφ θσο (Cassells & Green, 1999).
Μνινλφηη πνιιά ηκήκαηα ηνπ νπηηθνχ θινηνχ είλαη επαίζζεηα ζην ρξψκα θαη
πξνθαλψο ζπλεηζθέξνπλ ζηελ αληίιεςε ησλ ρξσκάησλ, βξέζεθε φηη ε πεξηνρή V4 ηνπ
θινηνχ είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ αλαγλψξηζε ηεο ζηαζεξφηεηαο ηνπ ρξψκαηνο. Ζ
πεξηνρή V4 έρεη κεξηθέο ζπκπιεξσκαηηθέο ιεηηνπξγίεο, πνπ δελ ζρεηίδνληαη κε ηε

91
ρξσκαηηθή φξαζε θαη ηδηαίηεξα θάπνηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνζνρή ζε νπηηθά
εξεζίζκαηα (Kalat, 2001).
Γεγνλφο πάλησο είλαη φηη νη αληηιεπηηθέο ζηαζεξφηεηεο ησλ αληηθεηκέλσλ
παξέρνπλ ζηνλ άλζξσπν άκεζε θαη γξήγνξε πξφζβαζε, θαζψο θαη θαηάιιειν
πξνζαλαηνιηζκφ ζην πεξηβάιινλ ηνπ. Αζθαιψο, νη γλσζηηθνί ςπρνιφγνη καζαίλνπλ
πνιιά γηα ηηο θπζηνινγηθέο αληηιεπηηθέο δηαδηθαζίεο, κειεηψληαο ηε ιεηηνπξγία ηεο
αληίιεςεο ζε θπζηνινγηθά άηνκα, αιιά θαη ζε άηνκα κε αληηιεπηηθέο αλεπάξθεηεο
(Weiskrantz, 1997). Οξηζκέλα κάιηζηα είδε εγθεθαιηθήο βιάβεο κπνξνχλ λα
πξνθαιέζνπλ δηαηαξαρέο ζε ζπγθεθξηκέλεο παξακέηξνπο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, φπσο
είλαη ηα άηνκα πνπ ππνθέξνπλ απφ αγλσζία ή άιια ζνβαξά ειιείκκαηα ζηελ ηθαλφηεηα
αλαγλψξηζεο αηζζεηεξηαθψλ εξεζηζκάησλ (Moscovitch, Winocur & Behrmann, 1997).
Σα ζθεληθά ινηπφλ, ηεο θαζεκεξηλήο καο δσήο θαη νη επηζηεκνληθέο δηαπηζηψζεηο
γηα ηηο αληηιεπηηθέο ζηαζεξφηεηεο θαη θπξίσο γηα ηηο νπηηθέο πιάλεο, ζηηο νπνίεο ζα
αλαθεξζψ δηεμνδηθά, απνδεηθλχνπλ ζαθέζηαηα ηελ αζπκθσλία αλάκεζα ζηα
αληηθείκελα θαη ηα γεγνλφηα ηνπ θπζηθνχ θφζκνπ θαζψο θαη ζηελ αληίιεςε πνπ
ζρεκαηίδνπκε γηα ηνλ θφζκν. Ζ δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ην αλζξψπηλν
γλσζηηθφ ζχζηεκα αληηιακβάλεηαη θαη επεμεξγάδεηαη νπηηθέο πιεξνθνξίεο, φπνπ
ππάξρεη αζπκθσλία αλάκεζα ζηελ αηζζεηεξηαθή εκπεηξία θαη ζηελ ππνθεηκεληθή
εξκελεία ηεο εκπεηξίαο, φπσο είλαη νη νπηηθέο πιάλεο, είλαη εμαηξεηηθψο ελδηαθέξνπζα
(Gregory & Colman, 1995).
Οη νπηηθέο πιάλεο απνηεινχλ έλα άιιν θαηλφκελν ηεο αληίιεςεο, ην νπνίν έρεη
εξεπλεζεί ζπζηεκαηηθά γηα λα γίλεη θαηαλνεηή ε γλσζηηθή ιεηηνπξγία ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο. Οη νπηηθέο πιάλεο είλαη ζεκαληηθέο γηαηί απνηεινχλ ραξαθηεξηζηηθά
παξαδείγκαηα κειέηεο ησλ αληηιεπηηθψλ δηαδηθαζηψλ, πνπ είλαη θαλεξά επηξξεπείο ζε
ιάζε θαη αθφκε δείρλνπλ φηη ε αθξίβεηα ηεο αληίιεςεο ελφο εξεζηζκνχ εμαξηάηαη ζε
κεγάιν βαζκφ απφ πνηθίια ζήκαηα ηνπ νπηηθνχ πεδίνπ.
Πην ζπγθεθξηκέλα, αλ θαη νη νπηηθέο πιάλεο είλαη γλσζηέο απφ ηελ αξραηφηεηα, ε
επηζηεκνληθή κειέηε ηνπο φκσο άξρηζε ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα. Ζ πξψηε επηζηεκνληθή
πεξηγξαθή νπηηθήο πιάλεο βξίζθεηαη ζ‟ έλα γξάκκα πνπ έζηεηιε ν Διβεηφο θπζηνδίθεο
L.A. Necker ζην ΢θσηζέδν θπζηθφ Sir D. Brewster ην 1832. Ο Necker πεξηέγξαςε ζ‟
απηφλ πσο είλαη δπλαηφ έλα δηαθαλέο ξνκβνεηδέο λα αληηζηξέθεηαη, ε κηα πιεπξά ηνπ

92
δειαδή πφηε λα έξρεηαη κπξνζηά θαη πφηε πίζσ. Ο Necker ππνζηήξημε φηη ην θαηλφκελν
απηφ κπνξεί λα πξνθχπηεη, είηε εμαηηίαο ησλ αιιαγψλ ησλ πξνζειψζεσλ ησλ νθζαικψλ,
είηε ηειείσο απζφξκεηα (Μάληνπ-Βαθάιε, 1986). Δλδεηθηηθά, ν J. Zollner ζρεδίαζε ην
1860 ηελ πξψηε εηδηθή κνξθή νπηηθήο πιάλεο πνπ είλαη γλσζηή κε ην φλνκά ηνπ. Σνλ
ίδην ρξφλν ν J. Poggendorff γλψξηζε ζηνλ θφζκν ηελ νπηηθή πιάλε ηεο κεηάζεζεο ηεο
γξακκήο. Σν 1896 ν Wundt κειέηεζε ηελ απινχζηεξε νπηηθή πιάλε πνπ είλαη γλσζηή σο
νξηδφληηα-θάζεηε νπηηθή πιάλε. Ο Wundt απέδσζε ηελ νπηηθή πιάλε ζηελ αζπκκεηξία
ηνπ ζπζηήκαηνο πνπ θηλεί ηνλ θάζε νθζαικφ. Δλψ ζηε ζπλέρεηα κειέηεζε ηελ
αληίζηξνθε νπηηθή πιάλε ηνπ E. Hering (1861) ζηελ νπνία δχν παξάιιειεο γξακκέο
θαίλνληαη λα ζπγθιίλνπλ ειαθξά ζην κέζνλ, εμαηηίαο ησλ άιισλ γξακκψλ ηνπ θφληνπ.
Ζ πην γλσζηή φκσο νπηηθή πιάλε είλαη απηή πνπ ζρεδίαζε ν F. Muller-Lyer θαη
παξνπζίαζε ζε 15 παξαιιαγέο ην 1889. Απηή είλαη ηφζν απιή θαη ηφζν θαζνιηθή πνπ
ακέζσο έγηλε ην επίθεληξν ηεο έξεπλαο θαη ηεο ζεσξίαο. Ο Wundt πξνζπάζεζε λα ηελ
εμεγήζεη, βαζηδφκελνο ζηηο θηλήζεηο ησλ νθζαικψλ θαη ππνζηήξημε επηπιένλ φηη φηαλ ην
άλνηγκα ησλ ηφμσλ είλαη κεγάιν παξαζχξεη ηελ πξνζνρή καθξηά απφ ηελ θεληξηθή
γξακκή. Γηαηππψζεθαλ θη άιιεο εξκελείεο, φπσο φηη νη θεθαιέο πξνθαινχλ κηα
θαηάζηαζε «εκπάζεηαο» ζηνλ παξαηεξεηή, πνπ ηνλ θάλνπλ λα αηζζάλεηαη πφηε φηη ε
γξακκή επεθηείλεηαη θαη πφηε φηη ζπκπηέδεηαη, ή φηη είλαη απνηέιεζκα κηαο γεληθήο
αξρήο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη ακβιείεο γσλίεο ηείλνπλ λα ππεξεθηηκνχληαη, ελψ νη
νμείεο λα ππνεθηηκνχληαη (βι. θαη Μάληνπ-Βαθάιε, 1986).
΋ιεο απηέο νη ζεσξεηηθέο εξκελείεο είραλ φκσο έλα θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ,
πξνζπαζνχζαλ λα εμεγήζνπλ ηελ πιάλε εζηηάδνληαο θπξίσο ζηε κνξθή ηνπ εξεζηζκνχ.
Σν 1896 ν A. Thiery πξφηεηλε κηα ηειείσο δηαθνξεηηθή εξκελεία, ππνζηήξημε δειαδή φηη
ε νπηηθή πιάλε Muller-Lyer νθείιεηαη ζηνλ ηξφπν πνπ ν νθζαικφο θαη ν εγθέθαινο
ρξεζηκνπνηνχλ ηελ πξννπηηθή γηα λα θξίλνπλ ηελ απφζηαζε θαη ην βάζνο (βι. Μάληνπ-
Βαθάιε, 1986). ΢‟ απηή ηελ εξκελεία βαζίδεηαη ε ζεσξία ηεο πξννπηηθήο πνπ δηαηχπσζε
ζηε ζπλέρεηα ν R. Gregory (1973). Πην ζπγθεθξηκέλα, έρεη δηαηππψζεη ηελ άπνςε φηη,
παξαζπξφκαζηε απφ απηήλ ηε γεσκεηξηθή πιάλε, δηφηη εξκελεχνπκε ζήκαηα βάζνπο θαη
απφζηαζεο ζηα δηζδηάζηαηα είδσια. ΢χκθσλα κε ηελ αξρή ηεο ζηαζεξφηεηαο ηνπ
κεγέζνπο, ην κέγεζνο ηεο εηθφλαο πνπ ζρεκαηίδεηαη ζηνλ ακθηβιεζηξνεηδή είλαη ην ίδην
θαη γηα ηηο δπν γξακκέο, ε γξακκή φκσο πνπ βξίζθεηαη πην καθξηά είλαη θαη κεγαιχηεξε.

93
Πέξα απφ ηελ εξκελεία απηή ηνπ Gregory, ε νπνία δελ θαίλεηαη λα είλαη πεηζηηθή, δηφηη
ε πιάλε απηή κπνξεί λα εκθαληζηεί κε παξαιιαγέο άιισλ ζρεκάησλ, νη Stacey θαη Pike
(1970) έρνπλ δηαθσλήζεη θαη ηζρπξίδνληαη φηη ην θαηλνκεληθφ κέγεζνο θαζνξίδεη ηελ
απφζηαζε θη φρη ην αληίζεην (βι. Μάληνπ-Βαθάιε, 1986). Άιινη εξεπλεηέο επηζεκαίλνπλ
φηη ππάξρνπλ πνιιέο ζεσξεηηθέο εξκελείεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηηο θηλήζεηο ησλ
νθζαικψλ, κε ηε ζπλεηδεηή θαη αζπλείδεηε εξκελεία κεξηθψλ ζηνηρείσλ ησλ κνξθψλ
πνπ ζπλδένληαη κε άιια ζηνηρεία, νη νπνίεο απφ θνηλνχ εξκελεχνπλ θαιχηεξα ηελ πιάλε
(Eysenck & Keane, 2000·Gordon, 2004).
Απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα κέρξη ζήκεξα έρνπλ ζρεδηαζηεί πνιιέο νπηηθέο
πιάλεο, νη νπνίεο σο επί ην πιείζηνλ είλαη κνξθέο ή ζρέδηα δχν δηαζηάζεσλ. Απηέο νη
νπηηθέο πιάλεο δηαθξίλνληαη ζε πέληε είδε: κνξθήο-θφληνπ, βάζνπο, ρξψκαηνο, θφπσζεο
θαη θαληαζίαο. Έλα άιιν είδνο νπηηθψλ πιαλψλ ηέινο, πνπ ζπρλά πξνζηίζεηαη ζηα
παξαπάλσ είλαη νη νπηηθέο πιάλεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ απίζαλα αληηθείκελα (Μάληνπ-
Βαθάιε, 1986). ΢χκθσλα φκσο, κε ηνλ Gregory (1983, 1995, 1997) ππάξρεη κηα
ηξνπνπνηεκέλε θαη βειηησκέλε ηαμηλφκεζε ησλ ηεζζάξσλ θαηεγνξηψλ νπηηθψλ πιαλψλ,
(βι. πίλαθα 2.1), νη νπνίεο είλαη: α) παξακνξθώζεηο-παξαπνηήζεηο (γεσκεηξηθέο νπηηθέο
πιάλεο), β) ακθίζεκεο κνξθέο, δηθνξνύκελεο-ελαιιαζζόκελεο, γ) παξάδνμεο-παξάινγεο,
απξνζδηόξηζηεο κνξθέο (απίζαλεο-αιιόθνηεο) θαη δ) θαληαζηηθέο-αλύπαξθηεο κνξθέο
(δεκηνπξγήκαηα ηεο θαληαζίαο). Οη παξαπάλσ θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ
ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ έξεπλα.

94
Πίνακαρ 2.1 ΢ρεκαηηθή παξάζηαζε ησλ ηεζζάξσλ θαηεγνξηψλ νπηηθψλ πιαλψλ,
ζχκθσλα κε ηνλ Gregory (1983, 1995, 1997)
Καηηγοπίερ οπηικήρ πλάνηρ
Παπαμοπθώζειρ-Παπαποιήζειρ
(γευμεηπικέρ-οπηικέρ πλάνερ
βάθοςρ, σπώμαηορ)
Αμθίζημερ μοπθέρ-
Γιθοπούμενερ-εναλλαζζόμενερ,
(οπηικέρ πλάνερ μοπθήρ-θόνηος)
Παπάδοξερ-παπάλογερ-
απποζδιόπιζηερ μοπθέρ
(απίθανερ-αλλόκοηερ)
Φανηαζηικέρ, ανύπαπκηερ
μοπθέρ (Γημιοςπγήμαηα ηηρ
θανηαζίαρ)
Πεγή: Κνιηάδεο, 2002
Καηηγοπίερ εζθαλμένηρ
ανηίλητηρ
Λαλζάλνπζεο ζρέζεηο ηεο
ζηαζεξφηεηαο ηνπ κεγέζνπο,
ηνπ κήθνπο, ηεο πξννπηηθήο,
ηεο θαηεχζπλζεο, ηνπ
ζρήκαηνο, ηεο θσηεηλφηεηαο
θαη ηνπ ρξψκαηνο θαη ηεο
αληίιεςεο ηνπ βάζνπο, ηεο
κεηαηφπηζεο θαη ηεο
απφζηαζεο.
Ζ δηάθξηζε κνξθήο-θφληνπ
γίλεηαη αληηιεπηή αλάινγα κε
ηελ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο θαη
έηζη έλα ζρέδην επηδέρεηαη
πεξηζζφηεξεο εξκελείεο.
΢ηηο παξάινγεο κνξθέο
θάλνπκε εζθαικέλεο
εθηηκήζεηο γηα ηα επηκέξνπο
ζηνηρεία ησλ κνξθψλ, ηα
νπνία απφ κφλα ηνπο γίλνληαη
ζσζηά αληηιεπηά. ΋ηαλ φκσο
πξνζπαζήζνπκε λα
ελζσκαηψζνπκε ηα ζηνηρεία
ζε κηα ινγηθή αιιεινπρία,
δηαπηζηψλνπκε φηη νη κνξθέο
απηέο δελ κπνξνχλ λα
ππάξμνπλ ζηνλ ηξηζδηάζηαην
πξαγκαηηθφ θφζκν (Seamon &
Kennrick, 1994).
Οη λέεο κνξθέο πνπ
ζρεκαηίδνληαη απφ ηα
ππνθεηκεληθά πεξηγξάκκαηα
ζηελ πξνζπάζεηα λα δψζνπκε
λφεκα ζε απνζπαζκαηηθά
εξεζίζκαηα δελ ππάξρνπλ ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα.
Παπαδείγμαηα
Πιάλε ηνπ θεγγαξηνχ
Πιάλε ησλ Muller & Lyer
(1889)
Πιάλε ηεο νξηδφληηαο θαη
θάζεηεο γξακκήο
Πιάλε ηνπ Ponzo (1928)
Πιάλε ηνπ Poggendorff (1860)
Πιάλε ηνπ Ebbinghaus (1898)
Πιάλε ηνπ Ehrenstein (1941)
Πιάλε ηνπ Ouchi (1977)
Πιάλεο θσηεηλφηεηαο θαη
ρξψκαηνο (αληίζεζεο, βάζνπο,
αθνκνίσζεο )
Ο θχβνο ηνπ Necker
Σν βάδν-πξφζσπα ηνπ Rubin
(1915)
Σν πνξηξέην ηεο θπξίαο
Leeper (1930)
Duck-rabbit figure (Jastrow,
1900)
Man-mouse figure (Bugelski
& Alampay, 1961)
My wife and my mother in law
figure ηνπ Hill (1915)
Μαγηθέο εηθφλεο (Κξπκκέλα
αληηθείκελα κέζα ζε εηθφλεο)
Σν ηξίγσλν ηνπ Penrose
Οη κνξθέο ηνπ ειέθαληα θαη
ηεο αζπίδαο ηνπ Shepard
Σν ηξίγσλν ηνπ Kaniza
Άκνξθα ζρήκαηα
95
 Δίλαη επίζεο εμαηξεηηθά δχζθνιν λα δψζεη θάπνηνο έλαλ ηθαλνπνηεηηθφ νξηζκφ
γηα ηηο πιάλεο. Οη πιάλεο είλαη παξακνξθσκέλα ή εζθαικέλα αληηιεπηηθά πξντφληα.
Μπνξεί λα ζεσξεζνχλ σο απνθιίζεηο απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ή απφ ηελ αιήζεηα, αιιά
είλαη εμίζνπ δχζθνιν λα πξνζδηνξίζνπκε ηηο έλλνηεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο
αιήζεηαο (Gregory, 1997). Πξφθεηηαη ινηπφλ, γηα έλα θαηλφκελν ην νπνίν εθθξάδεη ηηο
αληηθεηκεληθά κεηξήζηκεο δηαθνξέο θαη απνθιίζεηο αλάκεζα ζε κηα «πξαγκαηηθή»
θπζηθή θαηάζηαζε θαη ζηελ ππνθεηκεληθή αληίιεςε ηνπ αηφκνπ. Αξρηθά, έγηλαλ
ζεκαληηθέο πξνζπάζεηεο νη νπηηθέο πιάλεο λα εξκελεπηνχλ κε ηελ αξρή νξγάλσζεο
κνξθήο θαη θφληνπ, ηε ζηαζεξφηεηα κεγέζνπο, ηα ζήκαηα απφζηαζεο, ηελ θνχξαζε ησλ
θσηνδεθηψλ, ηελ νηθεηφηεηα, θ.ά., ππάξρνπλ φκσο θαη κεξηθέο νπηηθέο πιάλεο πνπ
παξακέλνπλ αηληγκαηηθέο (Μάληνπ-Βαθάιε, 1986).
Χζηφζν, ππάξρνπλ δηάθνξεο εμεγήζεηο γη‟ απηφ ην θαηλνκεληθφ παξάδνμν. Ζ κία
εμήγεζε είλαη λα απνξξηθζνχλ απιψο ηα επξήκαηα γηα ηηο νπηηθέο πιάλεο σο άζρεηα κε
ηε ζπλεζηζκέλε νπηηθή αληίιεςε, επεηδή εκπιέθνπλ ηερλεηά ζρήκαηα, πνπ απέρνπλ
πνιχ απφ ηνλ θφζκν γχξσ καο. ΋κσο, κειέηεο πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ηξηζδηάζηαηα
πξαγκαηηθά αληηθείκελα (π.ρ., βηβιία θαη θνπηάιη-πηξνχλη) αληί γηα θάπνηεο γεσκεηξηθέο
πιάλεο (π.ρ., πιάλε ηεο θάζεηεο-νξηδφληηαο γξακκήο θαη ηελ πιάλε Muller-Lyer) έδεημαλ
φηη νη πιάλεο απηέο ζπκβαίλνπλ θαη ζηνλ πξαγκαηηθφ θφζκν (DeLucia & Hochberg,
1991) θαη δελ είλαη κφλν ηερλεηέο. Απηφ φκσο δελ ηζρχεη γηα φιεο ηηο νπηηθέο πιάλεο.
Μηα άιιε δπλαηφηεηα, ζχκθσλα κε ην Gregory (1997) είλαη λα ππνζηεξίμνπκε
πσο ε δπζθνιία πνπ έρνπκε κε ηηο νπηηθέο πιάλεο είλαη φηη ηηο αληηκεησπίδνπκε σο
ηξηζδηάζηαηα ζρήκαηα, αθφκα θη αλ μέξνπκε φηη είλαη δηζδηάζηαηα. Γηα παξάδεηγκα, νη
άλζξσπνη βιέπνπλ ζπλήζσο έλα αληηθείκελν φηη έρεη ζηαζεξφ κέγεζνο, ππνινγίδνληαο ηε
θαηλνκεληθή ηνπ απφζηαζε. Κάλνπκε ινηπφλ, αληηιεπηηθά ιάζε επεηδή εθαξκφδνπκε
ιαλζαζκέλα ηε ζηαζεξφηεηα ηνπ κεγέζνπο. Ζ πξνζέγγηζε φκσο ηνπ Gregory δελ κπνξεί
λα εθαξκνζηεί ζε φιεο ηηο πιάλεο. ΢χκθσλα κάιηζηα κε ηε ζεσξία ηεο ιαλζαζκέλεο
ζχγθξηζεο ησλ Maltin θαη Foley (1997), ε αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ επεξεάδεηαη
απφ κέξε ηνπ ζρήκαηνο πνπ δελ έρνπκε θξίλεη. Έηζη γηα παξάδεηγκα, νη θάζεηεο γξακκέο
ηεο πιάλεο ησλ Muller-Lyer κπνξεί λα κνηάδνπλ κεγαιχηεξεο ή κηθξφηεξεο απφ ην
πξαγκαηηθφ ηνπο κήθνο, απιψο θαη κφλν επεηδή απνηεινχλ κέξνο ελφο κεγαιχηεξνπ ή
κηθξφηεξνπ αληηθεηκέλνπ (Eysenck, 2010).

96
Οπηικά ζςζηήμαηα και οπηικέρ πλάνερ
΢εκαληηθή εκθαλίδεηαη ε δπλαηφηεηα φηη ππάξρνπλ κάιινλ ρσξηζηά ζπζηήκαηα νπηηθήο
αληίιεςεο. Σν έλα απ‟ απηά ηα ζπζηήκαηα (ην ζχζηεκα φξαζεο γηα ηελ αληίιεςε)
ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα αλαγλσξίζνπκε αληηθείκελα θαη λα αληηιεθζνχκε νπηηθέο πιάλεο
θαη ην άιιν (ην ζχζηεκα φξαζεο γηα ηε δξάζε) ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα θηλνχκαζηε ζην
πεξηβάιινλ γξήγνξα θαη κε αζθάιεηα θαη απηφ ην ζχζηεκα δελ κπνξεί γεληθψο λα
εμαπαηεζεί απφ ηηο νπηηθέο πιάλεο (Milner & Goodale, 1995, 1998). ΢χκθσλα, φκσο, κε
ην ζχζηεκα φξαζεο γηα ηε δξάζε, ηα πξάγκαηα είλαη πην πνιχπινθα. Απφ ηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ „90 ππήξμαλ πνιπάξηζκεο κειέηεο ζηηο νπνίεο ηα άηνκα έπξεπε λα
αληηζηνηρίζνπλ θαη λα απιψζνπλ ην ρέξη γηα λα πηάζνπλ κέξε παξαπιαλεηηθψλ
αληηθεηκέλσλ θαη ζρεκάησλ. Αλ θαη ηα δηαζέζηκα ζηνηρεία παξέρνπλ θάπνηα ππνζηήξημε
ζ‟ απηή ηελ ππφζεζε, σζηφζν, ε αξρηθή καο θίλεζε πξνο έλα αληηθείκελν ζπρλά
ππφθεηηαη ζε κηα ςεπδαηζζεηηθή επίδξαζε, πνπ κεηψλεηαη ζε έθηαζε φζν πιεζηάδνπκε ην
αληηθείκελν (Glover & Dixon, 2001).
Γηα λα εμεγήζεη απηά ηα επξήκαηα ν Glover (2004), πξφηεηλε ην κνληέιν
ζρεδηαζκνχ-ειέγρνπ. ΢χκθσλα κε ην κνληέιν απηφ, ην ζχζηεκα ζρεδηαζκνχ,
επεξεάδεηαη πεξηζζφηεξν απ‟ φζν ην ζχζηεκα ειέγρνπ απφ ηηο νπηηθέο πιάλεο θαη γη‟
απηφ νη θηλήζεηο καο πξνο ηα αληηθείκελα-ζηφρνπο πνπ εθηίζεληαη παξαπιαλεηηθά
γίλνληαη φιν θαη πην νξζέο φζν πιεζηάδνπκε ηα αληηθείκελα.
Γηα ηα δχν νπηηθά ζπζηήκαηα εληνπίζηεθαλ επίζεο μερσξηζηά ξεχκαηα νπηηθήο
επεμεξγαζίαο. Απηά είλαη: α) ην θνηιηαθφ ξεχκα, πνπ αξρίδεη ζηελ πεξηνρή V1,
πξνβάιιεη ζηνλ θάησ θξνηαθηθφ θινηφ, εκπιέθεηαη ζηελ αλαγλψξηζε αληηθεηκέλσλ, θαη
παξέρεη ιεπηνκεξή νπηηθή επεμεξγαζία, αιιά ιεηηνπξγεί αξγά θαη β) ην ξαρηαίν ξεχκα,
πνπ αξρίδεη θη απηφ ζηελ πεξηνρή V1 αιιά πξνβάιιεη ζηνλ πίζσ βξεγκαηηθφ θινηφ,
εκπιέθεηαη ζηελ θαζνδήγεζε ηεο δξάζεο, ιεηηνπξγεί γξήγνξα, αιιά δελ παξέρεη
ιεπηνκέξεηεο γηα ηηο νπηηθέο πιεξνθνξίεο (Eysenck, 2010·Norman, 2002). ΋κσο,
ππάξρνπλ πνιπάξηζκεο αιιειεπηδξάζεηο αλάκεζα ζην ξαρηαίν θαη ζην θνηιηαθφ
ζχζηεκα, θπξίσο ζε θηλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ απαηηνχλ απνηειεζκαηηθφ θαη ζσζηφ
πηάζηκν αληηθεηκέλσλ (π.ρ., πηάζηκν νδνληφβνπξηζαο απφ ηε ιαβή ηεο θαη φρη απφ ηηο
ηξίρεο) (Creem & Proffitt, 2001).

97
 ΢πκπιεξσκαηηθά, λεπξνςπρνινγηθέο κειέηεο (Creem & Proffitt, 2001·Milner &
Goodale, 1998) ζε αζζελείο κε νπηηθή αηαμία έδεημαλ φηη έρνπλ βιάβε ζην ξαρηαίν
ξεχκα θαη ζπλδπάδνπλ ζεκαληηθά εμαζζελεκέλε φξαζε γηα δξάζε κε ζρεηηθά αλέπαθε
νπηηθή αλαγλψξηζε αληηθεηκέλσλ. Αληίζεηα, αζζελείο κε νπηηθή αγλσζία έδεημαλ βιάβε
ζην θνηιηαθφ ξεχκα θαη ζπλδπάδνπλ ζεκαληηθά εμαζζελεκέλε νπηηθή αλαγλψξηζε
αληηθεηκέλσλ κε ηθαλνπνηεηηθή φκσο φξαζε γηα δξάζε (π.ρ., πηάζηκν αληηθεηκέλσλ) (βι.
θαη Bruce, Green & Georgeson, 2003).
Μνινλφηη ππάξρνπλ ζήκεξα πνιπάξηζκεο ζεσξεηηθέο εξκελείεο γηα ηηο νπηηθέο
πιάλεο, απφ ην ρψξν ηεο γλσζηηθήο ςπρνινγίαο θαη ηεο αληίιεςεο, πηζηεχεηαη γεληθά φηη
ε ζπζζσξεπκέλε εκπεηξία θαη νη πξνζδνθίεο ηνπ αηφκνπ, θαζψο επίζεο θαη ε
ειιεηκκαηηθή ιεηηνπξγία ησλ «δηνξζσηηθψλ» θαη «αληηζηαζκηζηηθψλ» κεραληζκψλ ηνπ
αλζξψπηλνπ κπαινχ, απνηεινχλ ηηο πην ηζρπξέο επηζηεκνληθά ζέζεηο γηα λα
εξκελεχζνπκε ηηο νπηηθέο πιάλεο (Solso, 1995).
΋πσο επηπιένλ έρεη απνδεηρηεί, ν άλζξσπνο κπνξεί λα απνθηήζεη αληηιεπηηθέο
εκπεηξίεο ζηηο πεξηπηψζεηο θαηά ηηο νπνίεο ππάξρνπλ ειιεηκκαηηθά ζηνηρεία ησλ
εξεζηζκάησλ ή δελ ππάξρνπλ θαζφινπ ζηνηρεία, αιιά θαη αληίζηξνθα. Με άιια ιφγηα,
ππάξρεη απηφ πνπ ιέκε κε ζπλεηδεηή αληίιεςε (δειαδή ε αληίιεςε πνπ ζπκβαίλεη
αθφκα θαη φηαλ ην εξέζηζκα βξίζθεηαη θάησ απφ ην επίπεδν ή ην φξην ηεο ζπλεηδεηήο
επίγλσζεο) (Merikle, Smilek & Eastwood, 2001). Δδψ βέβαηα, ζεκαληηθφ ξφιν παίδεη
θαη ν κεραληζκφο ηεο αληηιεπηηθήο άκπλαο, πνπ αθνξά ζηε δπζθνιία ζηελ αληίιεςε
απεηιεηηθψλ εξεζηζκάησλ ή εξεζηζκάησλ ηακπνχ (π.ρ., «άζεκλεο» ή ζπγθηλεζηαθά
θνξηηζκέλεο ιέμεηο ή ζθελέο) απ‟ φζν ζηελ αληίιεςε νπδέηεξσλ εξεζηζκάησλ (Dixon,
1981).
Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη δηαπηζηψζεηο φηη, φηαλ ηα αηζζεηεξηαθά εξεζίζκαηα
γηα έλα αληηθείκελν παξέρνπλ ειιηπείο ή ακθίζεκεο ή ακθηηαιαληεπφκελεο πιεξνθνξίεο
γηα ην νπηηθφ αληηθείκελν, ν αλζξψπηλνο λνπο πξνβαίλεη ζε κηα ιαλζαζκέλε εξκελεία
θαη παξακνξθψλεη ην αληηθείκελν. Δπηπιένλ, κπνξεί λα κελ απνθηήζεη θαζφινπ
αληηιεπηηθέο εκπεηξίεο, παξ‟ φιν πνπ νη πξνυπνζέζεηο φισλ ησλ εξεζηζκάησλ
βξίζθνληαη δηαζέζηκεο ζε πιήξε κνξθή (βι. θαη Gordon, 2004).

98
Δγκεθαλικά ζςζηήμαηα και οπηικέρ πλάνερ
Αθνινπζψληαο επίζεο ηελ επί καθξφλ ρξεζηκνπνηνχκελε κέζνδν πνπ αθνξά ζηε κειέηε
θαη ζχλδεζε εγθεθαιηθψλ αιινηψζεσλ κε ζπγθεθξηκέλεο γλσζηηθέο αλεπάξθεηεο, πνιινί
εξεπλεηέο (Gazzaniga, 2000·Gazzaniga, Ivry & Mangun, 2002·Levy, 2000) βξήθαλ φηη
αιινηψζεηο ζην δεμί εκηζθαίξην ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε αλεπάξθεηεο ζηε ιεηηνπξγία
ηεο νπηηθνρσξηθήο αληίιεςεο θαη ηεο νπηηθήο κλήκεο, ελψ αιινηψζεηο ζην αξηζηεξφ
εκηζθαίξην ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε αλεπάξθεηεο ηεο ιεθηηθήο κλήκεο θαη ηεο
γισζζηθήο θαηαλφεζεο. Δπίζεο εθηφο απφ ην δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζχλδεζεο ησλ
εκηζθαηξίσλ κε ηε γιψζζα θαη ηηο ρσξηθέο ζπζρεηίζεηο, νη εξεπλεηέο ελδηαθέξνληαη λα
θαζνξίζνπλ εάλ θαη πψο ν ηξφπνο ζθέςεο ησλ δχν εκηζθαηξίσλ είλαη δηαθνξεηηθφο,
δίλνληαο έκθαζε ζηελ λεπξναλαηνκηθή θαη λεπξνρεκηθή αζπκκεηξία ησλ εκηζθαηξίσλ.
Έηζη βξέζεθε, ην αξηζηεξφ εκηζθαίξην λα ηείλεη λα επεμεξγάδεηαη ηηο πιεξνθνξίεο
αλαιπηηθά, αθαηξεηηθά, απνζπαζκαηηθά (π.ρ., έλα θνκκάηη ρσξηζηά, ζπλήζσο κε ζεηξά
θαη δηαδνρή), ελψ ην δεμί εκηζθαίξην λα ηείλεη λα ζπλζέηεη θαη λα επεμεξγάδεηαη
νιηζηηθά, σο ζχλνιν (Banich, 1997·Levy, 1974). Νεφηεξεο βέβαηα λεπξνςπρνινγηθέο
έξεπλεο ηνλίδνπλ πεξηζζφηεξν ηελ πνιιαπιή θαη ζπλεξγαηηθή αιιειεπίδξαζε ησλ
εγθεθαιηθψλ εκηζθαηξίσλ ζηνλ πξνγξακκαηηζκφ, ζηελ νξγάλσζε θαη ζην ζπληνληζκφ
ησλ δηαθφξσλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ αλζξψπνπ (Gazzaniga, 2000·Purves, Augustine,
Fitzpatrick, Hall, LaMantia, McNamara & Williams, 2004).
Αλαθνξηθά κε ην ξφιν ησλ εκηζθαηξίσλ ζηελ αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ, νη
έξεπλεο δείρλνπλ φηη νη πεξηζζφηεξεο πιάλεο εμαπαηνχλ ην δεμί θαη ην αξηζηεξφ
εκηζθαίξην, κε δηαθνξεηηθφ φκσο ηξφπν (Rasmjou, Hausmann & Gunturkun, 1999).
Παξφια απηά, αλ θαη ε πιεηνλφηεηα ησλ εξεπλψλ αλαθέξνπλ φηη ην δεμί εκηζθαίξην είλαη
πην επηξξεπέο ζηελ παξαπιάλεζε απφ γεσκεηξηθέο πιάλεο, νη νπνίεο απαηηνχλ κηα
νπηηθνρσξηθή επεμεξγαζία, δελ ππάξρνπλ φκσο ζπλεπή δεδνκέλα ζηε βηβιηνγξαθία. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ζηηο κειέηεο ησλ Greist θαη Grier (1977), ρξεζηκνπνηψληαο ηελ πιάλε
παξακφξθσζεο ηεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο Muller-Lyer δελ βξέζεθε θπξηαξρία
θάπνηνπ εγθεθαιηθνχ εκηζθαηξίνπ. Οη Clem θαη Pollack (1975), ρξεζηκνπνηψληαο ηελ
ίδηα πιάλε, εληφπηζαλ θπξηαξρία ηνπ δεμηνχ εκηζθαηξίνπ. ΋ηαλ φκσο κειέηεζαλ ηελ
αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ ζε ζρέζε κε ηελ πξφνδν ηεο
ειηθίαο, βξήθαλ εγθεθαιηθή θπξηαξρία ηνπ αξηζηεξνχ εκηζθαηξίνπ. Οη Greist θαη Grier

99
(1977), ρξεζηκνπνηψληαο ηελ πιάλε παξακφξθσζεο ηεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο
Poggendorff θαη νη Bertelson θαη Morais (1983), ρξεζηκνπνηψληαο παξαιιαγέο ηεο
πιάλεο Ponzo δελ εληφπηζαλ θπξηαξρία θάπνηνπ εγθεθαιηθνχ εκηζθαηξίνπ. Δλψ νη
Rothwell θαη Zaidel (1990), ρξεζηκνπνηψληαο ηελ πιάλε Oppel-Kundt, εληφπηζαλ αξρηθά
θπξηαξρία ηνπ δεμηνχ εκηζθαηξίνπ, ελψ ζε παξαιιαγέο ηεο δνθηκαζίαο ηνπο, δελ βξέζεθε
θπξηαξρία.
Δπηπξφζζεηα, κηα πιεζψξα θιηληθψλ κειεηψλ ζε αζζελείο κε εγθεθαιηθή βιάβε
ζε έλα απφ ηα δχν εκηζθαίξηα, έρνπλ ζπλεηζθέξεη ζεκαληηθά ζηελ λεπξνινγηθή έξεπλα
γηα ηελ αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιάλσλ. Ο Houlard θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1976),
ρξεζηκνπνηψληαο ηηο πιάλεο παξακφξθσζεο ηεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο Muller-
Lyer θαη Ponzo βξήθαλ φηη νη αζζελείο κε βιάβε ζην αξηζηεξφ εκηζθαίξην, κπνξνχζαλ
λα αληηιεθζνχλ ηηο πιάλεο, ελψ νη αζζελείο κε βιάβε ζην δεμί εκηζθαίξην παξνπζίαζαλ
ζεκαληηθή δπζθνιία. Δπίζεο απφ ηηο κειέηεο ηνπ Grabowska θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ
(1992) ζε αζζελείο κε βιάβε ζην δεμί θαη αξηζηεξφ εκηζθαίξην αληίζηνηρα,
ρξεζηκνπνηψληαο ηηο θιαζηθέο πιάλεο Ponzo, Poggendorff, Ehrenstein-Orbison θαη
Zollner, δελ πξνέθπςαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ηνπο.
Μηα άιιε ζεκαληηθή πηπρή ηεο εκηζθαηξηθήο εμεηδίθεπζεο θαη ηεο γλσζηηθήο
ιεηηνπξγίαο ζην ζχλνιφ ηεο, είλαη νη δηαθνξέο ησλ δχν θχισλ. Παξά ην γεγνλφο φηη νη
επηδφζεηο ησλ δχν θχισλ ζπκπίπηνπλ ζε κεγάιν βαζκφ (McKeever, 1995), νη γπλαίθεο
έρεη βξεζεί φηη είλαη θαιχηεξεο απφ ηνπο άλδξεο ζε πνιιέο πηπρέο ηεο ιεθηηθήο
ηθαλφηεηαο (McGlone, 1980·Halpern, 1996), ελψ νη άλδξεο ηείλνπλ λα ππεξέρνπλ ησλ
γπλαηθψλ ζε έξγα ρσξηθήο ηθαλφηεηαο (Hyde, 1981. Voyer, 1996). Οη εγθεθαιηθέο
αζπκκεηξίεο ηνπ ιφγνπ (Shaywitz, Shaywitz, Pugh, Constable, Skudlarski et al., 1995),
θαη ν ρσξηθφο πξνζαλαηνιηζκφο (Voyer, Voyer & Bryden, 1995) είλαη επίζεο γλσζηφ φηη
δηαθνξνπνηνχληαη ζηα δχν θχια. ΢πλνιηθά, κε εμαίξεζε θάπνηα αληίζεηα εξεπλεηηθά
δεδνκέλα (Ashton & McFarland, 1991·Boucher & Bryden, 1997) ε πιεηνςεθία ησλ
κειεηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ θιηληθψλ εξεπλψλ, απνδεηθλχνπλ φηη ε
εμεηδίθεπζε απηψλ ησλ δηαδηθαζηψλ είλαη πην έληνλε ζηνπο άλδξεο, ελψ νη γπλαίθεο
εκθαλίδνπλ πην ζπκκεηξηθή ιεηηνπξγηθή εγθεθαιηθή νξγάλσζε (Juarez & Corsi-Cabrera,
1995·Halpern, 1996).

100
 Γεληθφηεξα, νη έξεπλεο ζην ξφιν ηνπ θχινπ ζηελ αληίιεςε νπηηθψλ πιάλσλ
έδσζαλ βαξχηεηα θπξίσο ζηηο δηαθνξέο θαηά ηε γεληθή γλσζηηθή αλάπηπμε ησλ θχισλ.
Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο θαίλεηαη ινηπφλ φηη εκθαλίδνληαη δηαθνξνπνηεκέλα
πξφηππα γλσζηηθήο αλάπηπμεο ζηα θνξίηζηα θαη ζηα αγφξηα. Απηή ε δηαθνξά ζηελ
αλάπηπμε πξνθαλψο πεξηιακβάλεη θαη δηαθνξά σο πξνο ηελ αληίιεςε ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ ζηα δχν θχια, ε νπνία κπνξεί λα ζπλερηζηεί θαη θαηά ηελ ελειηθίσζε (Pratarelli
& Steitz, 1995). Χζηφζν, ζε κηα εθηεηακέλε κειέηε απφ ηνπο Porac, Coren, Girgus θαη
Verde (1979) κε 107 γπλαίθεο θαη 114 άλδξεο (ρξεζηκνπνηψληαο 12 απφ ηηο πην γλσζηέο
πιάλεο θαη 11 παξαιιαγέο ηεο πιάλεο Muller-Lyer) δελ εληνπίζηεθαλ δηαθνξέο θχινπ.
Δπίζεο ν Beckett (1990) ρξεζηκνπνηψληαο ηελ πιάλε Poggendorff θαη νη Holland,
Wilson θαη Goddard (1990) ρξεζηκνπνηψληαο ηελ πιάλε Baldwin, πνπ είλαη κηα
παξαιιαγή ηεο πιάλεο Muller-Lyer αλέθεξαλ φηη δελ βξήθαλ δηαθνξέο σο πξνο ην θχιν.
Απφ ηελ άιιε, νη Pratarelli θαη Steitz (1995), ρξεζηκνπνηψληαο πιάλεο αληίιεςεο ρψξνπ
αλέθεξαλ φηη νη άλδξεο ήηαλ πεξίπνπ 4 θνξέο πην γξήγνξνη απφ ηηο γπλαίθεο ζηελ
αλαγλψξηζε θξπκκέλσλ κνξθψλ κέζα ζε ζχλζεηα έξγα κνξθήο-θφληνπ.
Δπίζεο ζηελ έξεπλά ηνπο νη Rasmjou, Hausmann θαη Gunturkun (1999), δείρλνπλ
φηη νη γπλαίθεο εκθαλίδνπλ κηα εγθεθαιηθά ζπκκεηξηθή αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιάλσλ,
ζχκθσλα κε ηα επξήκαηα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ γηα ηελ γεληθφηεξε ζπκκεηξηθή
γλσζηηθή νξγάλσζε πνπ εκθαλίδεηαη ζηηο γπλαίθεο. Δλψ δελ δηαπίζησζαλ ζεκαληηθέο
δηαθνξέο σο πξνο ην θχιν, θαζψο νη πιάλεο εμαπαηνχλ ζηνλ ίδην βαζκφ ηηο γπλαίθεο θαη
ηνπο άληξεο.
Μεγάιν ελδηαθέξνλ ζηελ έξεπλα ησλ ςπρνιφγσλ, δφζεθε ζηε ζρέζε κεηαμχ ηεο
ειηθίαο θαη ηεο αληίιεςεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ. Οη έξεπλεο αλαθέξνπλ φηη ε ηθαλφηεηα
αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ επεξεάδεηαη απφ ηελ ειηθία. Αλ θαη αξθεηνί εξεπλεηέο
ππνζηεξίδνπλ φηη απηή ε ηθαλφηεηα σξηκάδεη θαηά ηελ ελειηθίσζε, κεξηθέο θνξέο θαη
κεηαμχ ηεο ειηθίαο ησλ 6 θαη 15 εηψλ (Bondarko & Semenov, 2004·Brosvic et al.,
2002·Zanuttini, 1996), σζηφζν άιινη αλαθέξνπλ φηη ε ηθαλφηεηα αληίιεςεο νπηηθψλ
πιαλψλ δελ κέλεη ζηαζεξή, αιιά αιιάδεη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ
(Coren & Porac, 1987·Porac & Coren, 1981).
Σέινο, είλαη γεληθψο παξαδεθηφ ζηε βηβιηνγξαθία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο φηη νη
νπηηθνρσξηθέο πιάλεο δελ επεξεάδνληαη φιεο απφ ηνπο ίδηνπο κεραληζκνχο (Prinzmetal

101
& Beck, 2001) θαη φηη, πξάγκαηη, κεξηθέο επεξεάδνληαη απφ κεραληζκνχο πνπ απαηηνχλ
πην ζχλζεηα επίπεδα επεμεξγαζίαο ηεο νπηηθήο δηαδηθαζίαο (Dyde & Milner, 2002),
δίλνληαο έηζη βαξχηεηα θαη ζην πιαίζην αλαθνξάο θαη ζέαζεο ησλ αληηθεηκέλσλ.

102
3. ΘΔΧΡΖΣΗΚΔ΢ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢ΔΗ΢ ΚΑΗ ΝΔΤΡΟΒΗΟΛΟΓΗΚΔ΢ ΜΔΛΔΣΔ΢
΢ΥΔΣΗΚΔ΢ ΜΔ ΣΖ ΘΔΧΡΗΑ ΣΟΤ ΝΟΤ

Ζ θαηαλφεζε ηνπ λνπ απνηειεί αληηθείκελν ζπζηεκαηηθήο κειέηεο ησλ αλαπηπμηαθψλ

ςπρνιφγσλ ηηο ηξεηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Γειψλεη ηελ ηθαλφηεηα πνπ δηαζέηεη ην άηνκν
λα απνδίδεη ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη ζηνπο άιινπο κηα ζεηξά απφ λνεηηθέο θαηαζηάζεηο (π.ρ.,
πεπνηζήζεηο, επηζπκίεο, αληηιήςεηο, πξνζδνθίεο, πξνζέζεηο, θαληαζία, ζπλαηζζήκαηα,
θ.ά.) (Premack & Woodruff, 1978). Πξφθεηηαη δειαδή γηα εθείλεο ηηο ηθαλφηεηεο πνπ καο
επηηξέπνπλ λα θαηαλννχκε ηνλ πξνζσπηθφ θαη θνηλσληθφ καο θφζκν, θαζηζηψληαο καο
ηθαλνχο λα πξνζκέλνπκε ή λα πξνβιέπνπκε κειινληηθέο δξάζεηο, εξκελεχνληαο
ζπκπεξηθνξέο θαη θαηαζηάζεηο ηνπ παξειζφληνο θαη ηνπ παξφληνο. Πνιινί θηιφζνθνη
θαη ςπρνιφγνη νλνκάδνπλ απηή ηελ ηθαλφηεηα ζεσξία ηνπ λνπ (Davies & Stone, 1995·
Whiten, 1991). Γη‟ απηνχο, ζχκθσλα κε ηνλ P. Mitchell (2002), ε θαηαλφεζε ηνπ λνπ
ζπληζηά έλα ζχζηεκα αηηηαθψλ θαλφλσλ θαη δηαδηθαζηψλ ζπκπεξαζκνχ, ην νπνίν
εμππεξεηεί ζηελ εξκελεία θαη πξφβιεςε ηεο δξάζεο θαη θαηά ζπλέπεηα απνηειεί βαζηθή
παξάκεηξν ηεο θνηλσληθήο δσήο. Οη λνεηηθέο θαηαζηάζεηο είλαη νπζησδψο αηηηαθέο ζηε
θχζε ηνπο, δελ πεξηγξάθνπλ απιά ηε ζηάζε ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζηνλ θφζκν, αιιά
επηδξνχλ επί ηνπ θφζκνπ.
Δίλαη επίζεο ζαθέο φηη, ε θαηαλφεζε ηεο χπαξμεο ελφο θφζκνπ ηδεψλ θαη
ζθέςεσλ πξνζδηνξίδεη κηα ζεηξά απφ ζεκειηαθέο νληνινγηθέο δηαθξίζεηο, φπσο ε
δηάθξηζε αλάκεζα: ζηηο ζθέςεηο θαη ζηα θπζηθά αληηθείκελα, ζηηο πεπνηζήζεηο θαη ζηελ
πξαγκαηηθόηεηα, ζηηο επηζπκίεο θαη ζηα απνηειέζκαηα, ζηε θαληαζία θαη ζηελ
πξαγκαηηθόηεηα (de Rosnay & Hughes, 2006·Mitchell & Lewis, 1994·Wellman, 1990).
Ζ ζεσξία ηνπ λνπ απνηειεί επίζεο κέξνο ηεο θνηλσληθήο λφεζεο θαη αθνξά ηελ
αληίιεςε, ηελ επεμεξγαζία, ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ παξαγσγή ζθέςεο ζ‟ φηη αθνξά
εξεζίζκαηα πνπ πξνέξρνληαη θαη απεπζχλνληαη ζην θνηλσληθφ καο πεξηβάιινλ. Ζ ζεσξία
ηνπ λνπ ζπλδέεηαη ινηπφλ άκεζα κε ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά καο θαη ηνπο ηξφπνπο
πνπ ζπλδηαιεγφκαζηε κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο γχξσ καο. Καη είλαη επίζεο θαηαλνεηφ
φηη ε ελδερφκελε αδπλακία λα θαηαλνήζνπκε ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ άιισλ,
δηακνξθψλνληαο αλαπαξαζηάζεηο γηα ηηο πξνζέζεηο θαη ηηο πεπνηζήζεηο ηνπο, ζα
νδεγνχζε ζε ζπλερείο παξεμεγήζεηο, παξεξκελείεο θαη ζε δπζθνιίεο επηθνηλσλίαο.

103
 Ηζηνξηθά, ηα ζεκέιηα ηεο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο θχζεο
ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ πνπ ζπλζέηνπλ ην πεξηερφκελν ηνπ λνπ, βξίζθνληαη ζηελ
θηινζνθηθή ζθέςε απφ ηελ επνρή ηνπ Descartes (βι. Botterill & Carruthers 1999). ΢ηε
ζπλέρεηα, ηνπο δπτζηέο θηινζφθνπο πνπ ππνζηήξηδαλ ηε δηρνηφκεζε λνπ-ζψκαηνο,
δηαδέρζεθαλ δηάθνξεο θηινζνθηθέο ζεσξίεο, νη νπνίεο πξνζπάζεζαλ λα δψζνπλ
πιηζηηθέο εξκελείεο ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ, νδεγψληαο φκσο μαλά ζε λέα αδηέμνδα.
Μία απφ ηηο πιηζηηθέο πξνζεγγίζεηο είλαη ν θηινζνθηθφο ζπκπεξηθνξηζκφο, ν νπνίνο
ππνζηεξίδεη φηη νη ςπρνινγηθνί φξνη (π.ρ., πεπνηζήζεηο, επηζπκίεο, θ.ά.) δελ εθθξάδνπλ
εζσηεξηθέο θαηαζηάζεηο, αιιά πξνδηαζέζεηο γηα δξάζε (Μηζαειίδε, 2003).
΢ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ „60, παξάιιεια κε ηηο εμειίμεηο ηεο ηερλεηήο
λνεκνζχλεο, ηεο πιεξνθνξηθήο, ηεο θπβεξλεηηθήο θαη ηεο ςπρνινγίαο, δηαηππψζεθε ε
θηινζνθηθή πξνζέγγηζε ηνπ ιεηηνπξγηζκνχ. ΢χκθσλα κε ηελ νπνία ην πεξηερφκελν ηνπ
λνπ κπνξεί λα δηαηππσζεί κε ιεηηνπξγηθνχο φξνπο. Οη λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ινηπφλ είλαη
αλάινγεο πξνο ην ινγηζκηθφ κέξνο ηνπ ππνινγηζηή θαη ν ξφινο ηνπο είλαη λα ζπλδένπλ
κεηαμχ ηνπο πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα, ζπκπεξηθνξηθέο αληηδξάζεηο θαη άιιεο
λνεηηθέο θαηαζηάζεηο.
΢ηε ζπλέρεηα κπαίλνπλ νη βάζεηο γηα λα μεθηλήζεη ζπζηεκαηηθά ε ςπρνινγηθή
έξεπλα (Carruthers & Smith, 1996). Οη αλαπηπμηαθνί ςπρνιφγνη πξνζπαζνχλ λα
αλαθαιχςνπλ ην πφηε αξρίδεη λα αλαπηχζζεηαη ε ζεσξία ηνπ λνπ θαη ηη ηα παηδηά
γλσξίδνπλ ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ ησλ
λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ πνπ ππάξρνπλ ζην κπαιφ ηνπο, θαζψο επίζεο ηη γλσξίδνπλ
ζρεηηθά κε ην πψο απηέο ζπλδένληαη κε ηα πξντφληα ηεο αληίιεςεο, ηεο ζπκπεξηθνξάο
θαη ηηο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ησλ άιισλ (Flavell & Miller, 1998·Wellman & Gelman,
1998).
΢εκαληηθέο φκσο, επίζεο εμειίμεηο γηα ηε κειέηε ηεο αλάπηπμεο ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, ζεκεηψζεθαλ ζην πεδίν ηεο γλσζηηθήο εζνινγίαο, ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ „70.
Απφ ηφηε πνπ νη Premack θαη Woodruff (1978) έζεζαλ ην εξψηεκα αλ νη ρηκπαηδήδεο
έρνπλ ζεσξία ηνπ λνπ, ε κειέηε ηεο θνηλσληθήο λνεκνζχλεο έρεη πξνθαιέζεη ην έληνλν
ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ. Φαίλεηαη πσο νη ρηκπαηδήδεο θαηαλννχλ, σο έλα βαζκφ, ηελ
εμαπάηεζε, δηαζέηνπλ θάπνηα ζηνηρεηψδε ηθαλφηεηα ελζπλαίζζεζεο θαη βαζηθή γλψζε
ησλ ελλνηψλ ηεο γλψζεο θαη ηεο πξφζεζεο. Ο Heyes (1993) βέβαηα επηζήκαλε φηη ζα

104
πξέπεη λα είκαζηε επηθπιαθηηθνί φηαλ απνδίδνπκε ηέηνηεο ζχλζεηεο γλσζηηθέο
ηθαλφηεηεο ζηνπο ρηκπαηδήδεο. Δπηπιένλ, ε έξεπλα ησλ Premack θαη Woodruff (1978)
έδσζε ην έλαπζκα γηα έλαλ έληνλν δηάινγν ζρεηηθά κε ην πνην πεηξακαηηθφ έξγν είλαη
θαηάιιειν γηα ηελ εκπεηξηθή δηεξεχλεζε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Σα επξήκαηα πιήζνπο εξεπλψλ, έρνπλ απνδψζεη ζεκαληηθή γλψζε ζρεηηθά κε ην
πφηε θαη πψο αλαπηχζζεηαη ε ζεσξία ηνπ λνπ. Ξέξνπκε φηη απφ ηα πξψηα θηφιαο ρξφληα
ηεο δσήο, ηα κηθξά παηδηά θαηαλννχλ κηα ζεηξά απφ λνεηηθέο θαηαζηάζεηο (επηζπκία,
πξφζεζε, θαληαζία, θ.ά.). Ακθηζβεηνχληαη έηζη πξνεγνχκελα επξήκαηα ηνπ Piaget
(1979), πνπ έδεηρλαλ φηη ηα παηδηά, πξηλ απφ ηελ ειηθία ησλ 6 ή 7 εηψλ, έρνπλ δπζθνιία
λα θάλνπλ ινγηθνχο ζπιινγηζκνχο σο πξνο ηε ζθέςε ησλ άιισλ, ζηελ πεξίνδν ηνπ
εγσθεληξηζκνχ ηνπο (Astington, 1993·Avis & Harris, 1991·Flavell, Miller & Miller,
1993·Hirschfeld & Gelman, 1994). Γλσξίδνπκε επίζεο φηη νη δηαθνξεηηθέο πηπρέο ηεο
ζεσξίαο ησλ παηδηψλ γηα ην λνπ δελ αλαπηχζζνληαη ηαπηφρξνλα.
Σέινο, έρνπκε κειέηεο γηα ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο πνπ πξνθαινχλ νη δπζθνιίεο
ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Οη δπζθνιίεο απηέο ζπλεπάγνληαη ειιείκκαηα ζηελ
θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά θαη ζηελ θνηλσληθή ιεηηνπξγηθφηεηα, πνπ παξαηεξνχκε
ραξαθηεξηζηηθά ζε δηάθνξα αλαπηπμηαθά ζχλδξνκα, φπσο ν απηηζκφο (Baron-Cohen et
al., 1985). Οη λεφηεξεο επίζεο κειέηεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Astington, 1993·Flavell &
Miller, 1998·Repacholi & Slaughter, 2003) άξρηζαλ λα κειεηνχλ ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο
ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη θσηίδνπλ πεξηζζφηεξεο πηπρέο ηεο γλσζηηθήο
θαη θνηλσληθήο αλάπηπμεο, θαζψο θαη ηεο επίδξαζεο ηνπ πεξηβαιινληηθνχ πιαηζίνπ ησλ
παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη παηδηψλ κε αηζζεηεξηαθά πξνβιήκαηα, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, άιιεο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο θαη ςπρηαηξηθά πξνβιήκαηα (Abbeduto,
Short-Meyerson et al., 2004·Baron-Cohen, 1985, 1991, 2000·Gopnick & Astington,
1988·Happe et al., 1996· Karmiloff-Smith, Klima, Bellugi, Grant & Baron-Cohen
1995·Sodian & Frith, 1992· Yirmiya, Solomonica- Levi et al., 1996). Οξηζκέλεο έξεπλεο
κάιηζηα θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα ειιείκκαηα ζηελ θαηαλφεζε ησλ λνεηηθψλ
θαηαζηάζεσλ ησλ άιισλ αηφκσλ δελ ζπλδένληαη απαξαίηεηα κε άιιεο γλσζηηθέο
δπζιεηηνπξγίεο (Baron-Cohen et al., 1986·Fine et al., 2001·Stone et al., 1999),
ππνγξακκίδνληαο έηζη ηελ αλεμάξηεηε ιεηηνπξγία ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο γλσζηηθήο
ιεηηνπξγίαο.

105
 Γεληθά, είλαη ζεκαληηθφ λα αλαθέξνπκε φηη ε ζεσξία ηνπ λνπ απνηειεί κφλν κηα
πιεπξά ηεο θνηλσληθήο αληίιεςεο. Άιια ζηνηρεία, φπσο είλαη ηα ζπλαηζζήκαηα, ε
αλαγλψξηζε ηνπ πξνζψπνπ, ε πξνζήισζε ηνπ καηηνχ, ην θνηλσληθφ άγρνο θαη ε
θνηλσληθή αληίιεςε ζεσξνχληαη επίζεο ζεκαληηθέο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο θαη
επηθνηλσληαθήο ιεηηνπξγίαο, πνπ άξρηζαλ λα κειεηνχληαη ζε άηνκα απφ δηαθνξεηηθέο
θιηληθέο νκάδεο θαη παξνπζηάδνπλ ηδηαίηεξν επηζηεκνληθφ ελδηαθέξνλ γηα ηηο
λεπξνεπηζηήκεο (βι. Saxe & Baron-Cohen, 2007).

Ζ θύζη και η ανάπηςξη ηηρ θευπίαρ ηος νος

΢ηελ αλαπηπμηαθή ςπρνινγία, ην ζέκα ηεο γλψζεο ησλ παηδηψλ γηα ην λνπ ηέζεθε
απνζπαζκαηηθά πξηλ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‟80. Αξρηθά ν Piaget θαη νξηζκέλνη κειεηεηέο
ζην πεδίν ηεο κεηαγλσζηηθήο αλάπηπμεο (Flavell, 1986) πξνζπάζεζαλ λα ην
πξνζεγγίζνπλ εκπεηξηθά. ΢εκείν εθθίλεζεο ζα πξέπεη βέβαηα λα είλαη ν Piaget, αθνχ ηα
γξαπηά ηνπ θπξηαξρνχλ ζηε κειέηε ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο θαη έρνπλ επίζεο πνιιά λα
καο πνπλ ζρεηηθά κε ηελ αλάπηπμε ηεο δηυπνθεηκεληθφηεηαο (βι. θαη Βνζληάδνπ, 1991).
Ηζηνξηθά, ππάξρνπλ ηξία θχξηα ξεχκαηα έξεπλαο γηα ηελ γλσζηηθή αλάπηπμε ησλ
παηδηψλ ζρεηηθά κε ην λνπ (Flavell & Miller, 1998). Νεφηεξεο βέβαηα, έξεπλεο
δηαθνξνπνηνχληαη άκεζα ή έκκεζα απφ ηελ ζεσξία θαη ηελ έξεπλα ηνπ Piaget. Ο Piaget
ζεσξνχζε φηη ηα παηδηά μεθηλνχλ εγσθεληξηθά ηελ γλσζηηθή ηνπο αλάπηπμε, κέρξη θαη
ηελ ειηθία ησλ 7 ή 8 εηψλ. Αξρηθά δειαδή, δελ γλσξίδνπλ φηη ππάξρεη ζπλείδεζε,
αληίιεςε θαη ζπγθίλεζε. Γπζθνιεχνληαη ινηπφλ λα θάλνπλ ινγηθνχο ζπιινγηζκνχο σο
πξνο ηε ζθέςε ησλ άιισλ (Astington, 1993). Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα, λα κελ
γλσξίδνπλ εγγελψο φηη ηα ίδηα έρνπλ ηέηνηεο πξννπηηθέο, ή γηα ην ηη θάλνπλ νη άιινη
άλζξσπνη ή επίζεο φηη ε δηθηά ηνπο πξννπηηθή κπνξεί λα είλαη δηαθνξεηηθή, θαζψο θαη λα
εκκέλνπλ απεξίζθεπηα ζηελ δηθή ηνπο πξννπηηθή, φηαλ ηνπο δεηείηε λα κηιήζνπλ γηα
ηνπο άιινπο. Αθφκε θαη φηαλ αξγφηεξα ηα παηδηά απνθηνχλ επίγλσζε γηα ηηο δηάθνξεο
πξννπηηθέο, κφλν βαζκηαία απνθηνχλ ηελ ηθαλφηεηα λα δηαθνξνπνηνχλ ηελ δηθή ηνπο
πξννπηηθή απφ εθείλε ησλ άιισλ. Απηή ε ηάζε, ζχκθσλα πάληνηε κε ηνλ Piaget, είλαη
παξνχζα απφ ηε γέλλεζε θαη ζα πξέπεη ην παηδί λα ηελ ππεξβεί, γηα λα πξνζαξκνζηεί
ζηελ θνηλσλία ησλ άιισλ.

106
 Φαίλεηαη επνκέλσο φηη, νη δηάθνξεο ηθαλφηεηεο ηεο πξννπηηθήο απμάλνληαη κε ην
πέξαζκα ηεο ειηθίαο (Flavell, 1992). Δπίζεο ηα παηδηά πηζαλφλ λα μεθηλνχλ κε κηθξή
ηθαλφηεηα λα θαηαλννχλ ηηο λνεηηθέο απφςεηο ησλ άιισλ αλζξψπσλ, ε νπνία ζηε
ζπλέρεηα απμάλεηαη κε ηελ πξφνδν ηεο ειηθίαο, κέζα απφ κηα ελλνηνινγηθή αλαδφκεζε
ηεο ζθέςεο. Οη Wimmer θαη Perner (1983) ζπκθσλνχλ κε ηε ζεσξία ηνπ Piaget γηα ηνλ
εγσθεληξηζκφ ησλ κηθξψλ παηδηψλ, αλ θαη ε ειηθία πνπ πξνηείλνπλ δηαθέξεη, θαζψο κε
ηα επξήκαηά ηνπο ηζρπξίζηεθαλ φηη ηα παηδηά ειηθίαο 5 εηψλ έρνπλ θάπνηα θαηαλφεζε
ηνπ λνπ.
Σν δεχηεξν ξεχκα, πνπ ζπκπεξηιακβάλεη ζεσξία θαη έξεπλα γηα ηελ αλάπηπμε
ηνπ κεηαγηγλψζθεηλ ζηα παηδηά, μεθηλά ζηηο αξρέο ηνπ 1970 (Flavell, Miller & Miller,
1993). Σνλ φξν κεηαγηγλψζθεηλ εηζήγαγε ν Flavell (1977) πξνθεηκέλνπ λα εξκελεχζεη κε
εμειηθηηθφ ηξφπν ηα θαηλφκελα κάζεζεο θαη νξγάλσζεο ηεο γλψζεο ζηε κλήκε. Δίλαη
ραξαθηεξηζηηθή ε επηζήκαλζή ηνπ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα κηθξφηεξα παηδηά έρνπλ
πεξηνξηζκέλε γλψζε γηα ηηο γλσζηηθέο ηνπο ιεηηνπξγίεο, ελψ θάλνπλ πνιχ πεξηνξηζκέλε
παξαθνινχζεζε ησλ γλσζηηθψλ ηνπο δηεξγαζηψλ. Σν κεηαγηγλψζθεηλ αθνξά ζηε γλψζε
ζρεηηθά κε ηελ ηθαλφηεηα ησλ αλζξψπσλ γηα απηνζπλείδεζε, αλαθνξηθά κε ηε θχζε ησλ
δηαθνξεηηθψλ γλσζηηθψλ έξγσλ θαη ηηο πηζαλέο ζηξαηεγηθέο πνπ κπνξνχλ λα
εθαξκνζηνχλ ζηελ επίιπζε ηνπο (Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε, 1992). Δπίζεο πεξηιακβάλεη
ηηο εθηειεζηηθέο ηθαλφηεηεο γηα ηνλ έιεγρν θαη ηνλ ρεηξηζκφ ησλ γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ.
Ζ πιεηνςεθία ησλ εξεπλψλ γηα ην κεηαγηγλψζθεηλ αζρνιείηαη κε ηελ κεηακλήκε
ησλ παηδηψλ, εηδηθά κε ηελ γλψζε θαη ρξήζε κλεκνληθψλ ζηξαηεγηθψλ, αιιά έλαο
κεγάινο αξηζκφο εξεπλψλ έρεη επίζεο κειεηήζεη ην κεηαγηγλψζθεηλ ησλ παηδηψλ ζρεηηθά
κε ηε γιψζζα, ηελ επηθνηλσλία, ηελ αληίιεςε, ηελ πξνζνρή, ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ
επίιπζε πξνβιεκάησλ. Ζ δηεξγαζία ηνπ κεηαγηγλψζθεηλ απνηέιεζε πεδίν εθηεηακέλεο
έξεπλαο κεηά ηνλ Flavell. Οη Yzerbyt, Lories θαη Dardenne (1998) απνδίδνπλ ζηνλ φξν
ηε γλψζε ελφο αηφκνπ γηα ηε γλψζε ηνπ θαη θπξίσο ηε δπλαηφηεηα ρξήζεο ησλ
πξντφλησλ ηεο γλσζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ηνπ εαπηνχ θαη ησλ άιισλ, κε ηειηθφ ζθνπφ
ηελ παξαθνινχζεζε θαη ηνλ έιεγρν ησλ γλσζηηθψλ δηεξγαζηψλ. ΋πσο αλαθέξνπλ, γηα λα
είλαη δπλαηή ε παξαθνινχζεζε ηεο γλσζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο απαηηείηαη κηα επαγσγηθή
δηαδξνκή θαηά ηελ νπνία πεγαίλνπκε πίζσ απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο δηαδηθαζίαο πξνο
ηελ ίδηα ηε δηαδηθαζία θαη επηρεηξνχκε κηαλ αλαζπγθξφηεζε θαη αλαπαξάζηαζε ησλ

107
λνεηηθψλ καο δηεξγαζηψλ. Παξ‟ φια απηά ε δηαδηθαζία αλαζπγθξφηεζεο κπνξεί λα
νδεγεζεί ζε εληειψο ιαλζαζκέλα απνηειέζκαηα, δηφηη ππάξρνπλ απηνκαηνπνηεκέλεο
δηαδηθαζίεο ησλ νπνίσλ δελ είκαζηε θαζφινπ ελήκεξνη θαη νη νπνίεο ελδέρεηαη λα
δηαζηξεβιψζνπλ εληειψο ηα πεξηερφκελα ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο, ρσξίο κάιηζηα λα
αθήζνπλ θαλέλα ίρλνο.
Σν κεηαγηγλψζθεηλ θαη ε ζεσξία ηνπ λνπ αληηκεησπίδνληαη ζήκεξα απφ πνιινχο
ζεσξεηηθνχο θαη εξεπλεηέο ηεο αλάπηπμεο σο δχν αλεμάξηεηα πεδία κειέηεο
(Μηζαειίδε, 2003), αλ θαη νπζηαζηηθά θαη ηα δχν κειεηνχλ ηε γλψζε ησλ παηδηψλ γηα ηε
γλψζε θαη ηα γλσζηηθά θαηλφκελα (Flavell, 2000).
Σν ηξίην ξεχκα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ μεθηλά ζηα κέζα ηνπ 1980 θαη ζχληνκα
θπξηάξρεζε ζηελ έξεπλα γηα ηελ γλσζηηθή αλάπηπμε (Astington, 1993·Flavell & Miller,
1998·Wimmer & Perner, 1983). Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο κειεηάλε εκπεηξηθά ηελ γλψζε
ησλ παηδηψλ, θπξίσο πξνζρνιηθήο ειηθίαο, ζρεηηθά κε ηηο βαζηθέο ηνπο λνεηηθέο
θαηαζηάζεηο, αληηιήςεηο, ζθέςεηο, ζπλαηζζήκαηα θ.ά. Οη εξεπλεηέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
πξνζπαζνχλ λα αλαθαιχςνπλ ηη ηα παηδηά γλσξίδνπλ ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε θαη ηε
ζπκπεξηθνξά ησλ δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ πνπ ππάξρνπλ ζην
κπαιφ ηνπο θαη επίζεο ηη γλσξίδνπλ ζρεηηθά κε ην πψο απηέο ζπλδένληαη κε ηα πξντφληα
ηεο αληίιεςεο, ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ησλ άιισλ.
΢πρλά ε ζεσξία ηνπ λνπ νλνκάδεηαη θαη ςπρνινγία ηεο πεπνίζεζεο-επηζπκίαο
(Wellman, 1990). Σηο ελέξγεηεο ηηο δηθέο ηνπο θαη ησλ άιισλ αηφκσλ, νη ελήιηθεο ηππηθά
ηηο εμεγνχλ απνδίδνληαο πεπνηζήζεηο θαη επηζπκίεο. Θεσξνχλ, δειαδή φηη, πξνυπφζεζε
γηα ηελ εκπξφζεηε δξάζε είλαη ε επηζπκία ηνπ αηφκνπ γηα θάηη θαη ε πεπνίζεζε πσο κε
ηε ζπγθεθξηκέλε ελέξγεηα ζα εθπιεξψζεη ηελ επηζπκία ηνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην
άηνκν, πνπ έρεη ζεσξία ηνπ λνπ, θαηαλνεί φηη ε εκπξφζεηε δξάζε ησλ άιισλ (θαη ε δηθή
ηνπ) θαηεπζχλεηαη απφ πεπνηζήζεηο θαη επηζπκίεο, θαζψο θαη φηη ππάξρνπλ βαζηθέο
δηαθνξέο αλάκεζα ζηνπο δχν απηνχο ηχπνπο λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ: α) νη πεπνηζήζεηο
πξνθαινύληαη από αληηιεπηηθά εηζηόληα (π.ρ., βιέπσ, αθνύσ, κπξίδσ, αγγίδσ) ή άιιεο
πεπνηζήζεηο (π.ρ., πηζηεύσ, ππνζέησ, γλσξίδσ, πξνζδνθώ), ελώ νη επηζπκίεο από
λεπξνθπζηνινγηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο θαηαζηάζεηο (π.ρ., αγαπώ, κηζώ, θνβάκαη, πείλα,
δίςα, πόλνο) ή άιιεο επηζπκίεο (π.ρ., ζέισ, ειπίδσ, εύρνκαη) θαη β) νη ελέξγεηεο πνπ

108
ππνθηλνύληαη από πεπνηζήζεηο νδεγνύλ ζε δηαθνξεηηθέο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο από
εθείλεο πνπ πξνθαινύληαη από επηζπκίεο (Wellman, 1990).
΢πγθεθξηκέλα, απφ ηελ ειηθία ησλ 2,5 ή 3 εηψλ, ηα παηδηά αξρίδνπλ λα ζπλδένπλ
αηηηαθά ηηο επηζπκίεο κε ζπγθεθξηκέλεο ελέξγεηεο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο
(Wellman & Wooley, 1990). Απηφ ππνδειψλεη φηη κπνξνχλ λα θαηαλνήζνπλ πσο ε
δξάζε εθδειψλεηαη φηαλ ππάξρεη επηζπκία θαη πσο γεληθά ε εθπιήξσζε κηαο επηζπκίαο
πξνθαιεί ραξά θαη ην αληίζεην. Απφ ηελ ειηθία ησλ 4 εηψλ θαη κεηά, ηα παηδηά αξρίδνπλ
λα θαηαλννχλ φηη νη επηζπκίεο ηνπο έρνπλ ππνθεηκεληθφ ραξαθηήξα (Perner, 1991) θαη
κπνξνχλ πιένλ λα δηαθξίλνπλ ηηο εκπξφζεηεο απφ ηηο ηπραίεο ελέξγεηεο (Shultz, Wells &
Sarda, 1980). ΢εκαληηθφ είλαη επίζεο ην γεγνλφο φηη, ζ‟ απηήλ ηελ ειηθία, κπνξνχλ λα
θαηαλνήζνπλ θαη ηηο δηαθνξέο ζηηο ζπλζήθεο ηθαλνπνίεζεο επηζπκίαο θαη πξφζεζεο
(Phillips, Baron-Cohen & Rutter, 1998·Shultz & Wells, 1985).
Σν κεγαιχηεξν κέξνο φκσο ηεο έξεπλαο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
έρεη επηθεληξσζεί ζηελ έλλνηα ηεο πεπνίζεζεο θαη, πην ζπγθεθξηκέλα, ζηε δηεξεχλεζε
ηεο ηθαλφηεηαο ησλ παηδηψλ λα θαηαλννχλ ηηο δηθέο ηνπο ςεπδείο πεπνηζήζεηο γηα κηα
θαηάζηαζε, αιιά θαη ησλ άιισλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη ςεπδείο πεπνηζήζεηο γηα ηνπο
άιινπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, δηαθξίλνληαη ζε δχν επίπεδα: α) ζηηο ςεπδείο
πεπνηζήζεηο πξώηνπ επηπέδνπ πνπ αλαθέξνληαη ζηηο εζθαικέλεο πεπνηζήζεηο πνπ έρεη ν
πξσηαγσληζηήο κηαο ηζηνξίαο γηα κηα θαηάζηαζε, θαη αλαπηύζζνληαη κεηά ηελ ειηθία ησλ 4
εηώλ θαη β) ζηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο δεπηέξνπ επηπέδνπ πνπ αλαθέξνληαη ζηηο εζθαικέλεο
πεπνηζήζεηο ηνπ πξσηαγσληζηή γηα ηελ πεπνίζεζε ή ζθέςε θάπνηνπ άιινπ αηόκνπ, πνπ
αλαπηύζζνληαη κεηά ηελ ειηθία ησλ 6 εηώλ (Perner & Wimmer, 1985·Sullivan, Zaitchik &
Tager-Flusberg, 1994).
Σν εξψηεκα ησλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ εμαθνινπζεί αθφκε θαη ζήκεξα λα
βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηνπ εξεπλεηηθνχ ελδηαθέξνληνο. ΢χκθσλα κε ηνπο
πεξηζζφηεξνπο εξεπλεηέο (Baron-Cohen, 1995·Gopnik, 1993·Perner, 1991·Wellman,
1988) ηελ πην έγθπξε καξηπξία φηη ην παηδί θαηαλνεί ην λνπ, ζπληζηά ε θαηαλφεζή ηνπ
φηη νη πεπνηζήζεηο είλαη λνεηηθέο θαηαζηάζεηο, νη νπνίεο κπνξεί λα είλαη ςεπδείο θαη,
θαηά ζπλέπεηα, δηαθνξεηηθέο απφ ηηο θαηαζηάζεηο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Οη πεπνηζήζεηο
ινηπφλ, δελ ηζνδπλακνχλ κε γλψζε, θαζψο ε πίζηε ζε θάηη δελ πξνυπνζέηεη ηελ αιήζεηα.

109
 Σα δχν, θιαζηθά πιένλ, πεηξακαηηθά έξγα κε ηα νπνία νη εξεπλεηέο κειεηνχλ ηελ
ηθαλφηεηα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ είλαη ην έξγν ηεο «απξνζδφθεηεο
κεηαθίλεζεο» (Wimmer & Perner, 1983) θαη ην έξγν ηνπ «θνπηηνχ κε ην απξνζδφθεην
πεξηερφκελν» (Gopnik & Astington, 1988). Με ηα έξγα απηά ειέγρεηαη ε ηθαλφηεηα ηνπ
παηδηνχ λα απνδίδεη ζηνλ ίδην ηνπ ηνλ εαπηφ θαη ζηνπο άιινπο πεπνηζήζεηο, ησλ νπνίσλ
ην πεξηερφκελν είλαη ςεπδέο σο πξνο ηηο θαηαζηάζεηο ηεο εμσηεξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο.
΢ην πξψην ινηπφλ, έξγν ηα παηδηά παξαθνινπζνχλ κηα ζεαηξηθή παξάζηαζε κε δχν
θνχθιεο, ηνλ Maxi θαη ηε κεηέξα ηνπ. Σν ζθεληθφ αλαπαξηζηά ηελ θνπδίλα ηνπ ζπηηηνχ,
φπνπ ππάξρνπλ δχν ληνπιάπηα, έλα πξάζηλν θαη έλα κπιε. Σα παηδηά βιέπνπλ αξρηθά ηνλ
Maxi λα ηνπνζεηεί κία ζνθνιάηα ζην πξάζηλν ληνπιάπη θαη ζηε ζπλέρεηα λα απνρσξεί.
Καηά ηελ απνπζία ηνπ, θαη ρσξίο ν ίδηνο λα ην γλσξίδεη, ε κεηέξα ηνπ κπαίλεη ζηελ
θνπδίλα θαη κεηαθέξεη ηε ζνθνιάηα ζην κπιε ληνπιάπη. ΢ην ζεκείν απηφ νη εξεπλεηέο
ξσηνχλ ηα παηδηά λα πξνβιέςνπλ «πνπ ζα ςάμεη ν Maxi γηα ηε ζνθνιάηα, φηαλ
επηζηξέςεη». Γηα λα κπνξέζεη ην παηδί λα απαληήζεη ζσζηά, ζα πξέπεη λα αληηπαξαζέζεη
ηε δηθή ηνπ γλψζε γηα ηε ζέζε ηνπ αληηθεηκέλνπ, κε ηελ ςεπδή πεπνίζεζε ηνπ ήξσα.
΢ην δεχηεξν έξγν, νη εξεπλεηέο δείρλνπλ ζηα παηδηά έλα θνπηί κε θαξακέιεο
Smarties, ηνπ νπνίνπ ε επηθάλεηα πξνδίδεη ην πεξηερφκελφ ηνπ θαη ηνπο δεηνχλ λα πνπλ
ηη πεξηέρεη ην θνπηί. ΋ηαλ ηα παηδηά απαληήζνπλ, νη εξεπλεηέο αλνίγνπλ ην θνπηί θαη
ηνπο απνθαιχπηνπλ ην πξαγκαηηθφ πεξηερφκελν, πνπ δελ είλαη θαξακέιεο αιιά κνιχβηα.
Οη εξεπλεηέο θιείλνπλ ην θνπηί θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπο δεηνχλ λα πνπλ ηη αξρηθά
πίζηεπαλ πσο πεξηέρεη. Σν δεηνχκελν εδψ είλαη αλ ηα παηδηά ζα απαληήζνπλ,
ιακβάλνληαο ππφςε ηνπο κφλν ηελ αξρηθή ςεπδή ηνπο πεπνίζεζε γηα ην πεξηερφκελν ηνπ
θνπηηνχ ή ζα πνπλ ηη πξαγκαηηθά ην θνπηί πεξηέρεη (Μηζαειίδε, 2007).
Έλα ζεκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ επηζηεκνληθψλ ζεσξηψλ γηα ηε ζεσξία ηνπ
λνπ είλαη πσο ζηνλ ππξήλα ηνπο ππάξρεη έλαο θαλφλαο, ν νπνίνο εξκελεχεη δηαθνξεηηθά
θαηλφκελα κε απζηεξά πεξηνξηζηηθφ ηξφπν θαη ν νπνίνο δίλεη ηε δπλαηφηεηα
πξνβιέςεσλ. Καλφλαο ζηνλ ππξήλα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ γηα ηα παηδηά, ζχκθσλα κε ηνπο
Wimmer, Hogrefe θαη Perner (1988) είλαη ε αξρή «βιέπσ=γλσξίδσ (ή πηζηεχσ).
Δπνκέλσο πξνυπφζεζε γηα ηελ απφδνζε ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ είλαη λα
ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηα παηδηά πσο θάπνηνο ζα πξέπεη λα δεη πξνθεηκέλνπ λα πηζηέςεη.
Αληίζεηα κ‟ απηήλ ηελ άπνςε, νη Gopnik θαη Astington (1988) δηαπίζησζαλ πσο ηα

110
παηδηά δπζθνιεχνληαη λα απνδψζνπλ ηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο γηαηί δελ κπνξνχλ λα
ελεξγνπνηήζνπλ ηελ παιηά πεπνίζεζε ζηε κλήκε ηνπο.
Βέβαηα έλαο λένο ηξφπνο εμέηαζεο ηνπ πξνβιήκαηνο είλαη λα ζεσξήζνπκε πσο ηα
παηδηά ζηεξίδνληαη ζε έλα απφ δχν πηζαλά θξηηήξηα, φηαλ θάλνπλ θξίζεηο γηα ηηο
πεπνηζήζεηο: α) αλαθέξνπλ ηελ ηξέρνπζα ζπλήζσο πξαγκαηηθόηεηα, ή β) αλαθέξνπλ κηα
ππνζεηηθή πξαγκαηηθόηεηα ηελ νπνία ηα ίδηα ζεσξνύλ ςεπδή. Ζ ηξέρνπζα φκσο,
πξαγκαηηθφηεηα ελδέρεηαη λα καγλεηίδεη ηελ πξνζνρή ησλ κηθξψλ παηδηψλ θαη λα ηνπο
παξαπιαλά, ψζηε λα δίλνπλ ιαλζαζκέλεο θξίζεηο. Απηφ πνπ αιιάδεη ίζσο κε ηελ ειηθία
είλαη ε ζηαδηαθή εμαζζέληζε ηεο επίδξαζεο ηεο ηξέρνπζαο πξαγκαηηθφηεηαο θαη φρη ε
αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο λα θαηαλννχλ ηα παηδηά πεπνηζήζεηο. Ζ ππφζεζε φκσο απηή
αλαθέξεηαη ζε έλαλ κφλν παξάγνληα, πνπ πεξηνξίδεη ηελ θαηαλφεζε ηνπ λνπ θαη δελ καο
ιέεη ηη πξάγκαηη γλσξίδεη ην παηδί γηα ην λνπ θαζψο κεγαιψλεη, νχηε βέβαηα απαληά ζην
εξψηεκα πψο απνθηάηαη απηή ε γλψζε (Mitchell, 2002).
Πιήζνο εξεπλψλ, πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ηα παξαπάλσ έξγα ή παξαιιαγέο ηνπο,
έρνπλ δείμεη φηη ε ηθαλφηεηα θαηαλφεζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ αξρίδεη λα αλαπηχζζεηαη
γχξσ ζηελ ειηθία ησλ 4 εηψλ, θαζψο κεηψλεηαη ην ιεγφκελν «ζθάικα ξεαιηζκνχ»
(Mitchell, 1996). Σα παηδηά ζ‟ απηήλ ηελ ειηθία θαίλεηαη φηη θαηαλννχλ φηη, ηφζν ηα ίδηα
φζν θαη νη άιινη κπνξνχλ λα έρνπλ ςεπδείο πεπνηζήζεηο γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη φηη
ε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζα είλαη απνηέιεζκα απηψλ ησλ πεπνηζήζεσλ (Wellman, Cross &
Watson, 2001).
΢ε κηα αθφκε έξεπλά ηνπο, κε έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ, νη Gopnik θαη
Astington (1988) παξνπζίαζαλ ζηα παηδηά ηα παξαπάλσ έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, καδί
κε ην έξγν ηεο «δηάθξηζεο νπηηθήο εληχπσζεο (ή θαηλνκελνινγίαο) - πξαγκαηηθφηεηαο».
Σν ηειεπηαίν βαζίζηεθε ζηα πείξακα ησλ Flavell, Flavell θαη Green (1983, 1987). Οη
εξεπλεηέο απηνί έδεημαλ ζηα παηδηά έλα αληηθείκελν πνπ έκνηαδε κε πνξψδε πέηξα.
΋ηαλ, σζηφζν, ην έπηαζαλ ζηα ρέξηα ηνπο αλαθάιπςαλ φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
επξφθεηην γηα έλα ζθνπγγάξη. Ζ απνκίκεζε ήηαλ αξθεηά επηηπρεκέλε, ψζηε αξρηθά λα
παξαπιαλήζεη ηα παηδηά. ΢ηε ζπλέρεηα ηνπο δήηεζαλ λα πνπλ ηη ήηαλ απηφ ην
αληηθείκελν θαη κε ηη έκνηαδε. Σα παηδηά ειηθίαο άλσ ησλ 4 εηψλ απαληνχζαλ ζηηο
εξσηήζεηο ζσζηά, ιέγνληαο «ζθνπγγάξη» θαη «πέηξα» αληίζηνηρα. Αληίζεηα, ηα
πεξηζζφηεξα παηδηά ειηθίαο 3 εηψλ, φρη κφλνλ είπαλ πσο ην αληηθείκελν ήηαλ έλα

111
ζθνπγγάξη, αιιά θαη επηβεβαίσζαλ πσο έκνηαδε κε ζθνπγγάξη. Καη ε δηαπνιηηηζκηθή
έξεπλα ησλ Flavell, Zhang, Zou, Dong θαη Qi (1983) επηβεβαίσζε ηα παξαπάλσ
επξήκαηα. Οη Gopnik θαη Astington (1988) πξνρψξεζαλ έλα βήκα πην πέξα θαη έδεημαλ
φηη ηα παηδηά πνπ έθαλαλ ιάζνο ζε έλα απφ ηα παξαπάλσ έξγα, είραλ ηελ ηάζε λα θάλνπλ
ιάζνο θαη ζηα δχν άιια έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ. Απηά ηα επξήκαηα ππνζηεξίδνπλ
ηελ άπνςε φηη ε δπζθνιία ησλ κηθξψλ παηδηψλ είλαη γεληθεπκέλε θαη νθείιεηαη ζηελ
αδπλακία ηνπο λα θαηαλνήζνπλ ηε δηαθνξά αλάκεζα ζηα αληηθείκελα θαη ηηο
αλαπαξαζηάζεηο (ή πεπνηζήζεηο) γη‟ απηά (Mitchell, 2002).
Μεηαγελέζηεξε έξεπλα φκσο, ησλ Sapp, Lee θαη Muir (2000) απνδεηθλχεη φηη
αθφκα θαη ηα παηδηά 3 εηψλ κπνξνχλ λα θάλνπλ δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ παξαπιαλεηηθή
θαη πξαγκαηηθή εκθάληζε ησλ αληηθεηκέλσλ, αξθεί ηα έξγα λα κελ απαηηνχλ απφ ηα
παηδηά ιεθηηθή αληαπφθξηζε. ΢ε κηα επίζεο πην πξφζθαηε έξεπλα ησλ Bialystok θαη
Senman (2004) πξφεθπςε φηη ππάξρεη ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ κηθξψλ
παηδηψλ ζε έξγα επηηειηθψλ ή εθηειεζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ θαη ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζε έξγα
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Δπηπιένλ, πξνέθπςε φηη ηα παηδηά, κεηαμχ ηεο
ειηθίαο ησλ 3 θαη 5 εηψλ, βειηηψλνπλ ζπζηεκαηηθά ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα παξαπάλσ
έξγα.
Απφ ηελ άιιε, ππάξρεη ε άπνςε φηη ηα θιαζηθά απηά έξγα ησλ ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ ππνηηκνχλ ηελ πξαγκαηηθή ηθαλφηεηα ησλ κηθξψλ παηδηψλ κε ειηθία θάησ
ησλ 4 εηψλ. Ζ θξηηηθή απηή αζθείηαη απφ πνιινχο εξεπλεηέο πνπ ππνζηεξίδνπλ
εκπεηξηθά φηη ηα κηθξά παηδηά απαληνχλ ιάζνο: α) επεηδή δπζθνιεύνληαη λα θαηαλνήζνπλ
ηηο εξσηήζεηο γηα ηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο, ζην ηέινο θπξίσο ησλ έξγσλ (Siegal &
Peterson, 1994), β) ιόγσ δπζθνιηώλ ή ειιεηκκάησλ ζηνλ εθηειεζηηθό έιεγρν θαη θπξίσο
ζηε δπζθνιία λα ειέγμνπλ ηελ παξόξκεζή ηνπο λα δείμνπλ ηελ πξαγκαηηθή ζέζε (Carlson
& Moses, 2001) θαη γ) επεηδή ηα έξγα δελ πξνζειθύνπλ ην πξνζσπηθό ελδηαθέξνλ ησλ
κηθξώλ παηδηώλ (Dunn, 1994).
΢πκπεξαζκαηηθά, φηαλ ηα πεηξακαηηθά έξγα είλαη θνληά ζηα πξνζσπηθά
ελδηαθέξνληα ησλ παηδηψλ, θαη φηαλ κε θαηάιιεινπο κεζνδνινγηθνχο ρεηξηζκνχο,
πεξηνξίδνληαη νη εθηειεζηηθέο θαη ιεθηηθέο απαηηήζεηο ηνπο, αθφκα θαη ηα ηξίρξνλα
παηδηά αληαπνθξίλνληαη κε επηηπρία ζηηο εξσηήζεηο γηα ηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο.
΢χκθσλα σζηφζν κε ηελ Π. Μηζαειίδε (2003) είλαη δχζθνιν πξνο ην παξφλ, θάπνηνο λα

112
θαηαιήμεη ζε αζθαιή ζπκπεξάζκαηα γηα ηα παξαπάλσ δεηήκαηα, εμαηηίαο ηεο
ζπλερηδφκελεο δηαθσλίαο ησλ εξεπλεηψλ.
΢ηηο έξεπλεο (βι. θαη Repacholi & Slaughter, 2003) έρνπλ βξεζεί ζεκαληηθέο
αηνκηθέο δηαθνξέο ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ηε κειέηε ζπγθεθξηκέλα ησλ
Happé θαη ζπλεξγαηψλ (1998) θαίλεηαη πσο ε επίδνζε ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
βειηηψλεηαη κεηά ηελ ελειηθίσζε. Χο πξνο ην θχιν, θάπνηεο έξεπλεο ζπλεγνξνχλ σο
πξνο ηελ θαιχηεξε επίδνζε ησλ γπλαηθψλ ηφζν ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, φζν θαη
γεληθφηεξα ζε δνθηκαζίεο θνηλσληθήο λφεζεο (Baron-Cohen et al., 1999·Happé, 1995).
Αλ θαη ζε κία έξεπλα ησλ Russell θαη ζπλεξγαηψλ (2007) βξέζεθε νη άληξεο λα έρνπλ
θαιχηεξε επίδνζε ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Οη έξεπλεο επίζεο δείρλνπλ φηη, αξρηθά
ηα θνξίηζηα ππεξηεξνχλ ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα ζηα έξγα θαηαλφεζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, θαηά ηελ πξνζρνιηθή θπξίσο ειηθία. Αιιά, ζχκθσλα
κε κηα κειέηε κεηα-αλάιπζεο ζρεηηθψλ εξεπλψλ ησλ Charman, Ruffman θαη Clements
(2002) ζε παηδηά ειηθίαο ηεζζάξσλ θαη πέληε εηψλ, δελ πξνέθπςαλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο θχινπ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ.
Σα επξήκαηα επίζεο πνπ έρνπλ ζπγθεληξσζεί θπξίσο απφ ηε δηεξεχλεζε ηεο
ζρέζεο νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ, δείρλνπλ φηη ζπγθεθξηκέλα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο ησλ παηδηψλ, φπσο: ην κέγεζνο ηεο
νηθνγέλεηαο, ηα πνιιά αδέιθηα, ε θύζε, ην είδνο θαη ε ζπρλόηεηα ησλ ζπλνκηιηώλ κεηαμύ
ησλ κειώλ ηεο νηθνγέλεηαο θαη ε πνηόηεηα πξνζθόιιεζεο αλάκεζα ζηε κεηέξα θαη ζην
παηδί, επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ην ξπζκό αλάπηπμεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Carpendale &
Lewis, 2004·Dunn, 1996·Lewis, Freeman, Kyriakidou, Maridaki-Kassotaki & Berridge,
1996·Μαξηδάθε-Καζζσηάθε, 1999·Meins et al., 2002·Μηζαειίδε, 2007). ΢χκθσλα
κάιηζηα, κε ηνπο Carpendale θαη Lewis (2004) ν απμεκέλνο αξηζκφο ησλ θνηλσληθψλ θαη
επηθνηλσληαθψλ αιιειεπηδξάζεσλ ησλ παηδηψλ θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε ηελ αχμεζε
ηνπ ξπζκνχ αλάπηπμεο ηεο θαηαλφεζεο ηνπ λνπ. Δπξήκαηα επίζεο απφ γελεηηθέο έξεπλεο
κε δηδχκνπο (Hughes, Jaffee, Happe, Taylor, Caspi & Moffitt, 2005) επηβεβαηψλνπλ ηε
ζεκαληηθή ζπκβνιή ησλ πεξηβαιινληηθψλ επηδξάζεσλ ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ.
Δπηπιένλ, φζν πεξηζζφηεξν αλαπηχζζεηαη ε ηθαλφηεηα γισζζηθήο επηθνηλσλίαο
ελφο αηφκνπ, ηφζν απμάλεηαη ε ηθαλφηεηά ηνπ λα καζαίλεη γηα ην λνπ. Τπάξρνπλ

113
επξήκαηα ηα νπνία δείρλνπλ φηη νη πξψηκεο θνηλσληνγισζζηθέο εκπεηξίεο ησλ παηδηψλ
ζην πεξηβάιινλ ηεο νηθνγέλεηαο πξνάγνπλ ηελ αλάπηπμε ηεο θαηαλφεζεο ηνπ λνπ
(Astington & Baird, 2005·Dunn, Brown, Slomkowski, Tesla & Youngblade, 1991). Σα
απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ (Mitchell & Russell, 1991) δείρλνπλ πσο ζηε κέζε πεξίπνπ
παηδηθή ειηθία ηα παηδηά θαηαλννχλ πιήξσο φηη ε γισζζηθή επηθνηλσλία απνηειεί
γέθπξα αλάκεζα ζην λνπ δχν αηφκσλ. ΢ε θάζε πεξίπησζε, ν ιφγνο αλνίγεη έλα
παξάζπξν ζην λνπ ησλ άιισλ αλζξψπσλ θαη ε αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο γηα γισζζηθή
επηθνηλσλία θαζηζηά δπλαηή ηε γλψζε ηνπ λνπ.
Παξφκνηα εξσηήκαηα απαζρνινχλ ζήκεξα ηνπο εξεπλεηέο, νη νπνίνη κειεηνχλ
απφ πνηα ειηθία ηα παηδηά αξρίδνπλ λα θαηαλννχλ φηη ν λνπο θαηαζθεπάδεη ηα
πεξηερφκελα ηνπ, επεξεαζκέλνο απφ ηηο πξνυπάξρνπζεο εκπεηξίεο, γλψζεηο,
ζπλαηζζήκαηα θ.ά. (Flavell, Green & Flavell, 1995). Άιινη εξεπλεηέο (Wellman, Cross
& Watson, 2001) εμεηάδνπλ επίζεο ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο ησλ παηδηψλ λα
απνδίδνπλ θαη άιιεο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο, φπσο επηζπκία, ζπλαίζζεκα, πξφζεζε,
εμαπάηεζε, πξνζπνίεζε, θαληαζία θαη φλεηξν, παξνπζηάδνληαο φκσο αληηθξνπφκελα
επξήκαηα. Σν ελδηαθέξνλ ζε φηη αθνξά απηέο ηηο πξνζεγγίζεηο εληνπίδεηαη ζηελ
πξνζπάζεηα ζρεδίαζεο κεζνδνινγηθά θαηάιιεισλ πεηξακαηηθψλ έξγσλ θαη ζηε
δεκηνπξγία κηαο αλαπηπμηαθήο ηαμηλφκεζεο, ζχκθσλα κε ηελ ειηθία ζηελ νπνία
δηαπηζηψλεηαη ε ηθαλφηεηα απφδνζεο ησλ δηαθνξεηηθψλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ.
΢ηηο πνηθίιεο πξνζεγγίζεηο ηεο ζχγρξνλεο έξεπλαο γηα ηελ ηθαλφηεηα ησλ κηθξψλ
παηδηψλ λα απνδίδνπλ ςεπδείο πεπνηζήζεηο, ζα πξέπεη λα πξνζηεζεί θαη ε κειέηε ηεο
εμαπάηεζεο. ΋ηαλ δειαδή, θάπνηνο εμαπαηά, ζθφπηκα ηξνπνπνηεί ζηνηρεία ή δίλεη
ςεπδείο πιεξνθνξίεο, ψζηε λα δεκηνπξγήζεη ζηνπο άιινπο κηα ςεπδή πεπνίζεζε, πξνο
φθειφο ηνπ (Sodian, 1991). Τπάξρνπλ επίζεο πνιιά αληηθαηηθά θαη αληηθξνπφκελα
δεδνκέλα σο πξνο ηελ ειηθία έλαξμεο ηεο ηθαλφηεηαο εμαπάηεζεο ζηα κηθξά παηδηά
(Ceci, Leichtman & Putnick, 1992). Φαίλεηαη σζηφζν, απφ έξεπλα ησλ Carlson, Moses
θαη Hix (1998) φηη ηα ηξίρξνλα παηδηά είλαη επηδέμηα ζηελ εμαπάηεζε, φηαλ φκσο ην
πεηξακαηηθφ έξγν δελ απαηηεί ηδηαίηεξν εθηειεζηηθφ έιεγρν.
Ζ κειέηε ηεο θαηαλφεζεο ησλ θαληαζηαθψλ θαηαζηάζεσλ καο έρεη πξνζθέξεη
ζεκαληηθή γλψζε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηα παηδηά. Ζ έξεπλα έρεη δείμεη
φηη, απφ ην ηξίην έηνο ηεο ειηθίαο θαη κεηά, ηα παηδηά αξρίδνπλ λα θαηαλννχλ: ηελ

114
πξνζπνίεζε, επηδεηθλύνληαο κάιηζηα εμαηξεηηθή ηθαλόηεηα θαληαζίαο ζηα έξγα απηά
(Custer, 1996·Sobel & Lillard, 2001), ηε θαληαζία θπξίσο ζε έξγα πνπ είλαη
ζπλαηζζεκαηηθά νπδέηεξα (Sharon & Woolley, 2004·Woolley, 2000) θαη ην όλεηξν
(Woolley & Wellman, 1992), σο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο, ηα πεξηερόκελα ησλ νπνίσλ
δηαθέξνπλ από ηελ εμσηεξηθή πξαγκαηηθόηεηα.
Ζ αλάπηπμε απηψλ ησλ ηθαλνηήησλ ζπλδέεηαη κε κηα ιεηηνπξγηθή θαηαλφεζε ηνπ
λνπ, ε νπνία εθνδηάδεη ην παηδί κε θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. Παξά ην γεγνλφο φκσο φηη ηα
παηδηά αξρίδνπλ λα επηδίδνληαη ζε παηρλίδηα πξνζπνίεζεο απφ ηελ ειηθία ησλ 2 εηψλ,
δελ είλαη αθφκα ζαθέο αλ ζ‟ απηή ηελ ειηθία θαηαλννχλ ην λνεηηθφ ραξαθηήξα ηεο
πξνζπνίεζεο. Δκπεηξηθέο κειέηεο έρνπλ νδεγήζεη πνιινχο εξεπλεηέο ζην ζπκπέξαζκα
φηη αξρηθά ηα παηδηά αληηκεησπίδνπλ ηελ πξνζπνίεζε σο έλα ηδηαίηεξν ηχπν δξάζεο θαη
φηη ε θαηάζηαζε ηνπ λνεηηθνχ ηεο ραξαθηήξα αλαπηχζζεηαη αξγφηεξα ζηηο ειηθίεο ησλ 3
θαη 5 εηψλ (Custer, 1996·Davis, Wooley & Bruell, 2002).
Δπηπιένλ, πνιινί εξεπλεηέο (Poulin-Dubois, Lepage & Ferland, 1996·Moses,
2001·Moses, Baldwin, Rosicky & Tidball, 2001·Stenberg & Hagekull, 1997)
πξνζπάζεζαλ λα εληνπίζνπλ πξψηκεο εθδειψζεηο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηε ζπκπεξηθνξά
ησλ βξεθψλ, ζε ζρέζε κε ηε δηάθξηζε κεηαμχ αλζξψπσλ θαη άςπρσλ αληηθεηκέλσλ, κε
ηελ απφ θνηλνχ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο θαη ηελ ζπλαηζζεκαηηθή αλαθνξά. Τπνζηεξίδνπλ
κάιηζηα φηη, νη παξαπάλσ θαηαθηήζεηο ησλ βξεθψλ απνηεινχλ ηηο βάζεηο πάλσ ζηηο
νπνίεο νηθνδνκείηαη, κε ηελ πξφνδν ηεο ειηθίαο, ε ζεσξία ησλ παηδηψλ γηα ην λνπ. Σα
λήπηα αξρίδνπλ λα θαηαιαβαίλνπλ ην ηη νη άλζξσπνη θνηηάλε απφ ηελ θαηεχζπλζε ηνπ
βιέκκαηνο ηνπο θαη άιιεο θηλήζεηο, νη νπνίεο είλαη ςπρνινγηθά ζπλδεδεκέλεο κε πνηθίια
αληηθείκελα θαη γεγνλφηα ηνπ θφζκνπ. Αξγφηεξα, θαζψο κεγαιψλνπλ θαηαθηνχλ, ζε
κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν βαζκφ, ηνπιάρηζηνλ ηνπο παξαθάησ ηέζζεξηο παξάγνληεο πνπ
ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνζνρή (Fabricius & Schwanenflugel, 1994·Flavell, Green &
Flavell, 1995): α) ε πξνζνρή είλαη επηιεθηηθή, β) εκπεξηέρεη κηα θαηαζθεπαζηηθή
δηαδηθαζία ηνπ ηη παξαηεξνύκε, γ) είλαη πεξηνξηζκέλε θαη δ) ηα νπηηθά εξεζίζκαηα
αληαπνθξίλνληαη ζε δηαθνξεηηθά επίπεδα πξνζνρήο θαη επίγλσζεο. Μεηαμχ κάιηζηα, ησλ
9 θαη 14 κελψλ, ηα βξέθε ζπληνλίδνπλ ηελ πξνζνρή θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζχκθσλα
κε ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ, ην ελδηαθέξνλ θαη ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο εθδειψζεηο ησλ άιισλ.
Μεηά ην ηέινο ηνπ δεχηεξνπ έηνπο, νη εξεπλεηέο, ρξεζηκνπνηψληαο πεηξακαηηθά έξγα,

115
πξνζπαζνχλ λα δηεξεπλήζνπλ πην ζπζηεκαηηθά ηελ ηθαλφηεηα ησλ βξεθψλ λα απνδίδνπλ
επηζπκίεο θαη πξνζέζεηο ζηνπο άιινπο. Τπνζηεξίδεηαη φκσο, απφ έξεπλεο φηη, ηα βξέθε
αλάκεζα ζην δέθαην έθην θαη δέθαην φγδνν κήλα ηεο ειηθίαο δελ θαηαλννχλ ηελ
επηζπκία θαη ηελ πξφζεζε σο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο κε πξνζεηηθφ πεξηερφκελν (Flavell,
2000·Gopnik & Meltzoff, 1997), θαζψο θαη φηη δελ είλαη ζε ζέζε λα ηηο δηαθξίλνπλ πξηλ
ηελ ειηθία ησλ 4 ή 5 εηψλ (Astington, 2001).

Θευπηηικέρ πποζεγγίζειρ για ηη θευπία ηος νος

Ζ κειέηε θαη ε ζχλζεζε ησλ παξαπάλσ επξεκάησλ νδήγεζε ζε δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο
ζεσξηψλ, νη νπνίνη έρνπλ πξνηαζεί γηα λα εμεγήζνπλ ηελ αλάπηπμε ηεο γλψζεο ησλ
παηδηψλ ζρεηηθά κε ην λνπ θαη δηαηππψλνπλ ππνζέζεηο γηα ηε θχζε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
θαη γηα ηνπο παξάγνληεο πνπ θαζηζηνχλ δπλαηή ηελ αλάπηπμή ηεο (Carruthers & Smith,
1996 ·Flavell & Miller, 1998·Gopnik & Wellman, 1994·Moore, 1996).
΢ηα ζεσξεηηθά ππνδείγκαηα απηά πεξηιακβάλνληαη: α) βηνινγηθέο-εκθπηνθξαηηθέο
πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο πξνηείλνπλ όηη ε αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ είλαη έκθπηα
πξνθαζνξηζκέλε (ζεσξία ηνπ έκθπηνπ εμεηδηθεπκέλνπ πεδίνπ), β) θαηαζθεπαζηηθέο
ζεσξίεο, νη νπνίεο ραξαθηεξίδνπλ ηα παηδηά «κηθξνύο επηζηήκνλεο», πνπ ζηελ πνξεία ηεο
αλάπηπμήο ηνπο «θαηαζθεπάδνπλ» κηα ζεηξά από ζεσξίεο γηα ην λνπ (ζεσξία γηα ηε
ζεσξία) θαη γ) ζεσξίεο πνπ εμεγνύλ ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πξνηείλνληαο
ςπρνινγηθνύο κεραληζκνύο, νη νπνίνη, αλ θαη έκθπηνη, βειηηώλνληαη κε ηελ εκπεηξία
(ζεσξία ηεο λνεηηθήο πξνζνκνίσζεο) (Μηζαειίδε, 2003).
Ζ πξψηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε γηα ηε ζεσξία ηνπ λνπ, είλαη γλσζηή θαη σο
ζεσξία ηνπ έκθπηνπ εμεηδηθεπκέλνπ πεδίνπ (Modularity theory) (Leslie & Roth, 1993).
Οη ππνζηεξηθηέο απηήο ηεο ζεσξίαο πηζηεχνπλ φηη ηα κηθξά παηδηά δελ είλαη ζε ζέζε
αξρηθά λα αλαπηχμνπλ κηα ζεσξία γηα ηε λνεηηθή αλαπαξάζηαζε. ΢‟ απηφ ην
εκθπηνθξαηηθφ ππφδεηγκα, νη έλλνηεο πνπ ζπλζέηνπλ ηε ζεσξία ηνπ λνπ (π.ρ., λνεηηθέο
θαηαζηάζεηο) δελ θαηαζθεπάδνληαη κε ηελ εκπεηξία. Αληίζεηα, πξνυπάξρνπλ,
δεκηνπξγεκέλεο ζηελ πνξεία ηεο εμέιημεο θαη απνηεινχλ κέξνο ηεο γελεηηθήο καο
θιεξνλνκηάο, αλεμάξηεηα απφ ηελ νπζηαζηηθή επίδξαζε πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ.
Ο Alan Leslie (1991) δειψλεη κάιηζηα ηελ απφθηεζε, δηακέζνπ ηεο λεπξνινγηθήο
σξηκφηεηαο, ηεο εμεηδίθεπζεο ησλ εηδηθψλ ηνκέσλ θαη ησλ ξπζκηζηηθψλ κεραληζκψλ

116
δηαπξαγκάηεπζεο. ΢χκθσλα κε ηνλ ίδην (Leslie, 1988) ε εμέιημε, κεηαμχ άιισλ, έρεη
πξνηθίζεη ηνλ άλζξσπν κε δπν εμεηδηθεπκέλα θαη αλεμάξηεηα κεηαμχ ηνπο ζπζηήκαηα,
πξνθεηκέλνπ λα ρεηξηζηεί δηαθνξεηηθνχ είδνπο γεγνλφηα θαη θαηαζηάζεηο. Σν πξψην
ζχζηεκα, ην ζχζηεκα «ζεσξία ησλ θπζηθψλ ζσκάησλ» απνθσδηθνπνηεί γεγνλφηα πνπ
έρνπλ θπζηθή αηηηφηεηα θαη δηέπνληαη απφ θπζηθνχο λφκνπο. Δίλαη ινηπφλ ππεχζπλν γηα
ηηο αηηηαθέο εμεγήζεηο πνπ απνδίδνπκε θαη θαίλεηαη λα αλαπηχζζεηαη πιήξσο κέρξη ηνλ
έθην ή έβδνκν κήλα ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ (Cohen & Amsel, 1998).
Σν δεχηεξν ζχζηεκα, ην ζχζηεκα «ζεσξία ηνπ λνπ», έρεη ζηφρν ηελ εξκελεία ησλ
ςπρνινγηθψλ λφκσλ, νη νπνίνη θαηεπζχλνπλ ηα δξψληα ππνθείκελα. Απνηειείηαη απφ δχν
ππνζπζηήκαηα ή κεραληζκνχο. Ζ εκπεηξία εδψ εκθαλίδεηαη απαξαίηεηε κφλν λα
ππξνδνηήζεη ηελ ρξήζε ησλ παξαθάησ έκθπησλ κεραληζκψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν
πξψηνο κεραληζκφο νλνκάδεηαη «Theory of mind 1 ή TOMM1» θαη αλαπηχζζεηαη λσξίο
κέζα ζηνλ πξψην ρξφλν ηνπ παηδηνχ. Απηφο ν κεραληζκφο ηνπ επηηξέπεη λα αληρλεχεη
πξνζέζεηο θαη εξκελεχεη ζηνρνθαηεπζπλφκελεο ζπκπεξηθνξέο πνπ παξάγνπλ ηα άηνκα,
φπσο είλαη ε πξνζέγγηζε, ε απνθπγή θαη ε δηαθπγή. Πην ζπγθεθξηκέλα, αλαγλσξίδεη
κεηαμχ άιισλ πξαγκάησλ φηη, ηα αληηθείκελα ή ηα πξφζσπα έρνπλ κηα εζσηεξηθή πεγή
ελέξγεηαο πνπ ηα επηηξέπεη λα θηλνχληαη απφ κφλα ηνπο θαη φηη ε δξάζε ηνπο
θαηεπζχλεηαη πξνο ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο. Απηφο ν κεραληζκφο είλαη πην εκθαλήο
ζηνλ ηξφπν πνπ ηα βξέθε έμη κελψλ ζηξέθνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηελ θαηεχζπλζε ηνπ
βιέκκαηνο θάπνηνπ άιινπ αηφκνπ. Ο επφκελνο κεραληζκφο νλνκάδεηαη «Theory of mind
2 ή TOMM2» θαη επηηξέπεη ζηα παηδηά λα θαηαλννχλ φηη ηα δξψληα ππνθείκελα έρνπλ
λνεηηθέο θαηαζηάζεηο. Δκθαλίδεηαη πεξίπνπ ζηελ ειηθία ησλ δχν ρξφλσλ, αλαπηχζζεηαη
ζηαδηαθά θαη νινθιεξψλεηαη πεξίπνπ ζηα 4 ρξφληα. Απηφο ν κεραληζκφο είλαη
απαξαίηεηνο πξνθεηκέλνπ ην παηδί λα θαηαλνήζεη φηη νη άιινη έρνπλ πεπνηζήζεηο πνπ
κπνξεί λα δηαθέξνπλ είηε απφ ηηο δηθέο ηνπ, είηε απφ ηελ παξαηεξνχκελε
πξαγκαηηθφηεηα, λα αληηιεθζεί δειαδή, ηηο δηαθνξεηηθέο νπηηθέο θαη πξννπηηθέο ησλ
άιισλ, θαζψο θαη γηα λα δηαθξίλεη ηηο ζπκπεξηθνξέο πξνζπνίεζεο.
Δπίζεο πνιινί άιινη εξεπλεηέο αλαθέξνληαη ζηελ χπαξμε έκθπησλ ή πξψηκσλ
ξπζκηζηηθψλ κεραληζκψλ ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ (Baron-Cohen, 1995·Cosmides &
Toody, 1994·Fodor, 1992·Mitchell, 1994·Scholl & Leslie, 1999). Αληίζηνηρα, ηέζζεξα
είλαη ηα ζπζηήκαηα πνπ ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Baron-Cohen (1995) απαξηίδνπλ ηε

117
ιεηηνπξγία ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σν πξψην ζχζηεκα εξκελεχεη ηελ θίλεζε ελφο δξψληνο
ππνθεηκέλνπ κε φξνπο λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ηνπ ζθνπνχ θαη ηεο επηζπκίαο θαη
αλαθέξεηαη ζηηο ζπκπεξηθνξέο πξνζέγγηζεο θαη απνθπγήο. Σν δεχηεξν ζχζηεκα
ζηνρεχεη ζηελ αλίρλεπζε, παξαθνινχζεζε θαη εξκελεία ηεο θαηεχζπλζεο ηνπ βιέκκαηνο
ησλ άιισλ. Απηά ηα δχν ζπζηήκαηα αλαπηχζζνληαη κέρξη θαη ηνλ έλαην κήλα ηεο δσήο
ηνπ λεπίνπ. Σν ηξίην ζχζηεκα, πνπ πξνηείλεηαη ζην κνληέιν ηνπ Baron-Cohen (1995),
είλαη ππεχζπλν γηα ηε δεκηνπξγία «ηξηαδηθήο αλαπαξάζηαζεο», ε νπνία νξίδεη ηε ζρέζε
αλάκεζα ζην ίδην ην άηνκν, ελφο παξαηεξεηή θαη ελφο αληηθεηκέλνπ ή ελφο άιινπ
παξαηεξεηή (π.ρ., «βιέπσ φηη ν Νίθνο θαη εγψ θνηηάκε ην ίδην αληηθείκελν»). Απηή ε
ιεηηνπξγία αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηνπο ελλέα θαη δεθανθηψ κήλεο δσήο. Μέρξη ηελ
ειηθία ησλ ηεζζάξσλ εηψλ, αλαπηχζζεηαη θαη ην ηέηαξην ζχζηεκα, φπσο θαη ζην
κνληέιν ηνπ Leslie (1984), πνπ καο θαζηζηά ηθαλνχο λα ζπλάγνπκε πνιχπινθεο λνεηηθέο
θαηαζηάζεηο απφ ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ άιισλ, φπσο ζθέςεηο θαη πεπνηζήζεηο.
Απηνί νη κεραληζκνί αλαπηχζζνληαη κε ηελ πξφνδν ηεο ειηθίαο θαη καο
θαζηζηνχλ ελ ηέιεη ηθαλνχο λα ζπλάγνπκε πνιχπινθεο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο απφ ηηο
ζπκπεξηθνξέο ησλ άιισλ, λα απνδίδνπκε δειαδή, ζηνπο άιινπο ζθέςεηο θαη πεπνηζήζεηο
(Baron-Cohen, 1995). Τπάξρνπλ βέβαηα θαη αληεπηρεηξήκαηα ζ‟ απηήλ ηελ νπηηθή, πνπ
ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζεσξία ηνπ λνπ δελ είλαη έλα εμεηδηθεπκέλν θαη απηφλνκν ζχζηεκα,
αιιά έλα ζχλνιν ηθαλνηήησλ πνπ αλαπηχζζεηαη ζηαδηαθά, ζηεξηδφκελν ζηελ απφθηεζε
βαζηθψλ γλσζηηθψλ δεμηνηήησλ (Gerrans, 2002).
Ζ δεχηεξε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε γηα ηε ζεσξία ηνπ λνπ απνθαιείηαη ζεσξία γηα
ηε ζεσξία (Theory-Theory) θαη είλαη ην επηθξαηέζηεξν ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα (Gopnik &
Meltzoff, 1997·Gopnik & Wellman, 1994·Flavell, 1988·Perner, 1991·Wellman &
Gelman, 1998). Μέξνο ηεο επηηπρίαο ηνπ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη, ρξεζηκνπνηεί κηα
αλαινγία αλάκεζα ζηε ζεσξία ηνπ λνπ θαη ζηα ζεσξεηηθά ππνδείγκαηα ηεο επηζηήκεο,
θαζψο ρξεζηκνπνηεί έλα αηηηαθo-επεμεγεηηθφ κνληέιν, ην νπνίν δελ είλαη ζηαηηθφ, αιιά
αιιάδεη θαηά ην πξφηππν αιιαγήο ησλ επηζηεκνληθψλ ζεσξηψλ (Μηζαειίδε, 2003). Οη
ζεσξεηηθνί απηήο ηεο ζεσξίαο ζπκθσλνχλ φηη ε γλψζε καο γηα ην λνπ δελ
ζπκπεξηιακβάλεη κηα πξαγκαηηθή επηζηεκνληθή ζεσξία, αιιά είλαη κηα απφξξνηα ηεο
θαζεκεξηλφηεηαο ή κηα ζεκειηψδεο ζεψξεζε. Σν παηδί ινηπφλ, επηλνεί θαη εθαξκφδεη
θαλφλεο γηα λα αλαπαξαζηήζεη ην πεξηερφκελν ηνπ λνπ ησλ άιισλ αλζξψπσλ. Ζ βαζηθή

118
ηδέα εδψ είλαη φηη, κε ηελ πξφνδν ηεο ειηθίαο, ηα παηδηά δηακνξθψλνπλ κηα ζεηξά απφ
ζεσξίεο γηα ην λνπ, αληηθαζηζηψληαο ηηο παιηέο κε λέεο, νη νπνίεο έρνπλ κεγαιχηεξε
επεμεγεκαηηθή θαη πξνβιεπηηθή ηζρχ (Wellman & Gelman, 1998). Ο Wellman κάιηζηα
(1990) ππνζηεξίδεη φηη νη αιιαγέο ζηε ζεσξία ηνπ λνπ δελ είλαη έκθπηεο, νχηε θαη
ζπκβαίλνπλ σο απνηέιεζκα ελδνγελψλ δηαδηθαζηψλ σξίκαλζεο. Αληίζεηα, πξνθαινχληαη
κεξηθψο απφ παξάγνληεο κέζα ζηελ ίδηα ηε ζεσξία (π.ρ., ηελ ηάζε γηα ειαρηζηνπνίεζε
ηεο εζσηεξηθήο πνιππινθφηεηαο), αιιά θπξίσο απφ ηελ εκπεηξία. Ζ εκπεηξία εδψ είλαη
ζεκαληηθή γηαηί παξέρεη ζηα κηθξά παηδηά φια εθείλα ηα λέα δεδνκέλα πνπ ζέηνπλ ππφ
ακθηζβήηεζε ηηο αξρηθέο ηνπο αληηιήςεηο. ΋πσο θαη ζηε ζεσξία ηεο εμηζνξξφπεζεο ηνπ
Piaget (1985) έηζη θαη εδψ ε εκπεηξία δεκηνπξγεί αληζνξξνπία θαη ηειηθά έλα λέν
«γλσζηηθφ ζηάδην», κηα λέα ζεσξία ηνπ λνπ (Μηζαειίδε, 2003).
Δπίζεο νη ππνζηεξηθηέο απηήο ηεο ζεσξίαο επηζεκαίλνπλ φηη ε εκπεηξία παίδεη
έλαλ εληζρπηηθφ ξφιν ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηα παηδηά, θαζψο απηή
αθνινπζεί ηξία ζηάδηα αλάπηπμεο. Ξεθηλψληαο πεξίπνπ ζε ειηθία 2 ρξνλψλ ηα παηδηά
απνθηνχλ κηα επηζπκία γηα ηελ ςπρνινγία, πνπ πεξηιακβάλεη κηα ζηνηρεηψδε αληίιεςε
φρη κφλν γηα απιέο επηζπκίεο, αιιά θαη απιά ζπλαηζζήκαηα, γηα απιέο αληηιεπηηθέο
εκπεηξίεο θαη γηα ηε πξνζνρή. ΢ηελ ειηθία ησλ ηξηψλ ρξφλσλ, ηα παηδηά αξρίδνπλ λα
κηιάλε γηα ηα πηζηεχσ ηνπο θαη λα εθθξάδνπλ ηηο ζθέςεηο θαη ηηο επηζπκίεο ηνπο.
Φαίλεηαη επίζεο λα θαηαιαβαίλνπλ φηη ηα πηζηεχσ είλαη λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο, νη
νπνίεο κπνξεί λα είλαη είηε ιαζεκέλεο, είηε αιεζηλέο θαη φηη κπνξνχλ επίζεο λα
δηαθνξνπνηνχληαη απφ άηνκν ζε άηνκν. ΋κσο ζε απηή ηε θάζε ζπλερίδνπλ λα εμεγνχλ
ηηο αληηδξάζεηο δίλνληαο έκθαζε ζηηο επηζπκίεο ηνπο παξά ζηα πηζηεχσ. Σέινο, ζε ειηθία
4 ρξνλψλ αξρίδνπλ λα θαηαιαβαίλνπλ φηη ην πψο νη άλζξσπνη ζθέθηνληαη, πηζηεχνπλ θαη
επηζπκνχλ επεξεάδεη ζεκαληηθά ην πψο ζα αληηδξάζνπλ ζηηο δηάθνξεο θαηαζηάζεηο.
Ζ ηξίηε πξνζέγγηζε, γλσζηή σο ε ζεσξία ηεο λνεηηθήο πξνζνκνίσζεο
(Simulation Theory) (Goldman, 1992·Harris, 1992) ππνζηεξίδεη φηη ηα παηδηά έρνπλ
εζσηεξηθή γλψζε ησλ λνεηηθψλ ηνπο θαηαζηάζεσλ θαη κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ
απηή ηε γλψζε, φηαλ αλαθέξνληαη ζηηο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ησλ άιισλ, κέζα θπξίσο
απφ κηα δηαδηθαζία αλάιεςεο ξφινπ ή πξνζνκνίσζεο. Πξνζνκνηψλνπκε δειαδή, ηηο
ζθέςεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ, ζηεξηδφκελνη ζηηο δηθέο καο εκπεηξίεο θαη
λνεηηθέο θαηαζηάζεηο. Σν ζπγθεθξηκέλν ζεσξεηηθφ ππφδεηγκα εδψ ηαπηίδεη ηε ζεσξία

119
ηνπ λνπ κε ηε θαηλνκελνινγηθή ελεκεξφηεηα θαη απνξξίπηεη ηελ ηδέα φηη ε ζεσξία ηνπ
λνπ είλαη ζεσξεηηθή ζηε θχζε ηεο. Απηφ πνπ αλαπηχζζεηαη είλαη ε ηθαλφηεηα γηα
ζπλερψο απμαλφκελε πξνζνκνίσζε απηνχ ηνπ είδνπο κε πεξηζζφηεξε αθξίβεηα. Ο Paul
Harris (2000) ηνλίδεη ηδηαίηεξα ηελ ζεκαζία απηνχ ηνπ έκθπηνπ κεραληζκνχ ηεο
λνεηηθήο πξνζνκνίσζεο ζηελ απφθηεζε ησλ δεμηνηήησλ ηεο θνηλσληθν-γλσζηηθήο
αλάπηπμεο, επηζεκαίλνληαο φκσο θαη ην ζεκαληηθφ ξφιν ηεο εκπεηξίαο. Ζ ιεηηνπξγία ηνπ
κεραληζκνχ απηνχ θαίλεηαη λα βειηηψλεηαη κε ηελ εκπεηξία. Σα παηδηά ινηπφλ,
βειηηψλνπλ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα θαληάδνληαη λνεηηθέο θαηαζηάζεηο, νη νπνίεο είλαη
δηαθνξεηηθέο απφ ηηο δηθέο ηνπο, αιιά θαη απφ ηελ ίδηα ηελ εμσηεξηθή πξαγκαηηθφηεηα.
Σε ζεσξία απηή έξρνληαη λα ζηεξίμνπλ θαη δεδνκέλα απφ ηελ κειέηε ησλ
λεπξσληθψλ δηθηχσλ ηνπ εγθεθάινπ, θπηηάξσλ δειαδή, πνπ ελεξγνπνηνχληαη φηαλ
παξαθνινπζνχκε θπξίσο κηα ζηνρεπφκελε θαη θαηεπζπλφκελε ζπκπεξηθνξά (Risolatti et
al., 1996). Ο εγθέθαινο ινηπφλ, θαίλεηαη λα είλαη ζε ζπλερή δηαδηθαζία πξνζνκνίσζεο
ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ άιισλ, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε ηηο πξνζέζεηο θαη λα
πξνβιέςνπκε ηηο ζπκπεξηθνξέο ηνπο.
Απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη θαλεξφ ην επξχ θάζκα απφςεσλ ζηελ αλαπηπμηαθή
ςπρνινγία σο πξνο ηε ζεσξία ηνπ λνπ. Σα ζεσξεηηθά απηά κνληέια γηα ηε ζεσξία ηνπ
λνπ δηαρσξίδνληαη αλάινγα κε ηνλ ηξφπν πνπ αληηιακβάλνληαη νη ζεσξεηηθνί ηνπο ηνλ
ηξφπν αλάπηπμεο απηήο ηεο ιεηηνπξγίαο θαη ηελ αιιειεπίδξαζή ηεο κε ηηο άιιεο
γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο. Λίγα φκσο, έρνπλ γίλεη, σο πξνο ηε κειέηε ηεο ζπγθξηηηθήο αμίαο
ησλ θπξίαξρσλ απηψλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ. Πξφζθαηα, θάπνηνη εξεπλεηέο
άξρηζαλ λα δηαηππψλνπλ πην ζπλζεηηθέο πξνηάζεηο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο φια ηα
παξαπάλσ ππνδείγκαηα κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ ζπκπιεξσκαηηθά ην έλα ζην άιιν
(Flavell, 2000·Heal, 1996·Perner, 1996). Σν ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηηθψλ θαηεπζχλζεσλ
ζηξέθεηαη θπξίσο ζηελ αμηνιφγεζε ησλ εξκελεηψλ, πνπ δίλνληαη σο πξνο ην πφηε θαη ηη
θαηαλννχλ ηα παηδηά γηα ηηο δηθέο ηνπο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο θαη ησλ άιισλ, αιιά θαη
σο πξνο ηελ επίδξαζε πνπ αζθεί ε εκπεηξία ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Παξά σζηφζν ηηο ζεσξεηηθέο δηαθσλίεο γηα ηνλ ηξφπν πνπ αλαπηχζζεηαη ζηα
παηδηά ε ζεσξία ηνπ λνπ, κεγαιχηεξε νκνθσλία ππάξρεη σο πξνο ηηο ειηθίεο πνπ
θαηαθηηνχληαη νη δηάθνξεο πιεπξέο ηεο. Έηζη, ζπκπεξαζκαηηθά, ην ζχλνιν ησλ
εξεπλεηψλ θαίλεηαη λα ζπκθσλεί φηη θάπνηεο πιεπξέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (π.ρ.,

120
θαηαλφεζε ησλ πξνζέζεσλ, ησλ επηζπκηψλ θαη ησλ ζθέςεσλ πνπ δηέπνπλ ηηο ελέξγεηεο
ησλ αηφκσλ) έρνπλ θαηαθηεζεί απφ ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο κέρξη ην δεχηεξν έηνο
ηεο δσήο ηνπ, ελψ κεηά ηελ ειηθία ησλ ηεζζάξσλ εηψλ έρνπκε ζπζηεκαηηθά ηηο
πεξηζζφηεξεο επηηπρεκέλεο επηδφζεηο ζηα έξγα θαηαλφεζεο ησλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, αλεμαξηήηνπ πνιηηηζκηθνχ πεξηβάιινληνο (Perner et al., 1987·
Wellman et al., 2001). Δπίζεο κεηά ηα έμη έηε, ηα παηδηά πεηπραίλνπλ ζε δνθηκαζίεο
θαηαλφεζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ αλψηεξνπ επηπέδνπ (Perner & Wimmer, 1985) θαη
κεηά ηα ελλέα έηε πεηπραίλνπλ ζε δνθηκαζίεο ελζπλαίζζεζεο. Χζηφζν, φπσο
αλαθέξζεθε παξαπάλσ, θάπνηα ζεκάδηα ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
αληρλεχνληαη θαη πνιχ λσξίηεξα ζηε δσή ησλ παηδηψλ. Καηά ην Meltzoff (1995), ε
έλαξμε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ εληνπίδεηαη θαηά ην κε ιεθηηθφ παηρλίδη
ηεο κίκεζεο ησλ βξεθψλ. Με ηε κίκεζε, ηα βξέθε θάλνπλ ηε ζχλδεζε αλάκεζα ζηνλ
νξαηφ θφζκν ησλ άιισλ θαη ηε δηθή ηνπο εζσηεξηθή θαηάζηαζε, ηνλ ηξφπν δειαδή πνπ
αληηιακβάλνληαη ηνλ εαπηφ ηνπο.
Έλα επίζεο ζεκαληηθφ δεδνκέλν ησλ παξαπάλσ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ είλαη
ε ζπκβνιή ηεο γισζζηθήο ιεηηνπξγίαο θαηά ηε κειέηε ηεο αλάπηπμεο ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Ζ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαίλεηαη λα ζπλδέεηαη κε ηε ιεθηηθή ηθαλφηεηα
θαηά ηελ πξνζρνιηθή ειηθία (Astington & Jenkins, 1999·Cutting & Dunn, 1999·Hughes
& Dunn, 1997). Δίλαη πηζαλφ, ηφηε, νη γισζζηθέο δεμηφηεηεο λα ζπλερίδνπλ λα αζθνχλ
ζεκαληηθή επίδξαζε ζηελ ελίζρπζε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαηά ηελ κέζε
ζρνιηθή ειηθία. Σα ειηθηαθά φξηα δειαδή, πνπ πξνηείλνληαη απφ ηνπο εξεπλεηέο γηα ηελ
αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ, ελδερνκέλσο, φπσο θαη πξνέθπςε απφ θάπνηεο έξεπλεο, λα
δηαθνξνπνηνχληαη αλάινγα κε ηηο γισζζηθέο απαηηήζεηο ησλ πεηξακαηηθψλ έξγσλ. Γηα
παξάδεηγκα, ρξεζηκνπνηψληαο κε ιεθηηθέο δνθηκαζίεο, θάπνηνη εξεπλεηέο δηαπίζησζαλ
ηελ ηθαλφηεηα θαηαλφεζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ζε παηδηά κηθξφηεξα ησλ ηξηψλ εηψλ
(Baillargeon, 2004·Ruffman, 2001). Δδψ βέβαηα, ππεηζέξρνληαη κεζνδνινγηθνί
παξάγνληεο πνπ ζπκβάινπλ ζηελ αμηνπηζηία θαη εγθπξφηεηα ησλ έξγσλ, πνπ κειεηνχλ
ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε παηδηά κε δηαθνξεηηθέο ειηθίεο.

121
Νεςποβιολογικόρ ενηοπιζμόρ ηηρ θευπίαρ ηος νος
Δθηφο απφ ηηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα, πνπ αλαθέξζεθαλ
παξαπάλσ, νη ζχγρξνλεο λεπξναπεηθνληζηηθέο θαη λεπξνβηνινγηθέο κειέηεο ζπκβάιινπλ
ζεκαληηθά ζηελ γλψζε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢χγρξνλα δεδνκέλα
ινηπφλ, απφ ηελ κειέηε ηνπ εγθεθάινπ, κε ηε ρξήζε ησλ λέσλ ηερληθψλ απεηθφληζήο ηνπ,
έρνπλ θαηαζηήζεη δπλαηφ ην ζπζρεηηζκφ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ζπγθεθξηκέλεο
εγθεθαιηθέο πεξηνρέο.
Ζ πιεηνλφηεηα ησλ εξεπλψλ γηα ηελ λεπξναλαηνκηθή εληφπηζε ησλ κεραληζκψλ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ εκπιέθεη θπξίσο κεησπηαίεο θαη πξνκεησπηαίεο πεξηνρέο θαη
λεπξσληθά δίθηπα πνπ ππνζηεξίδνπλ ηελ ηθαλφηεηά καο λα αλαπαξηζηνχκε ηηο λνεηηθέο
θαηαζηάζεηο θαη ηηο ζθέςεηο ησλ άιισλ: ηνλ δεμηό θνγρνκεησπηαίν θινηό, ηελ θξνηαθν-
βξεγκαηηθή ζπκβνιή ζην ζεκείν ηεο άλσ θξνηαθηθήο αύιαθαο θαη σο έλα βαζκό ηελ
ακπγδαιή, γηα ηελ επεμεξγαζία θπξίσο ησλ ζπλαηζζεκαηηθώλ θαηαζηάζεσλ (Brunet et al.,
2003·Frith & Frith, 2001·Platek et al., 2004·Saxe & Baron-Cohen, 2007·Stone et al.,
1998). Αθφκε, πξφζζηεο κεησπηαίεο πεξηνρέο πνπ επηθνηλσλνχλ κε ην κεηαηρκηαθφ
ζχζηεκα, θαίλεηαη λα έρνπλ ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηελ απφδνζε πξνζέζεσλ, ζθέςεσλ θαη
πεπνηζήζεσλ, ηφζν ζηνλ εαπηφ καο φζν θαη ζηνπο άιινπο (Vogeley et al., 2001).
Ο Brothers (1990) επίζεο αλαθέξεη φηη νη παξαπάλσ πεξηνρέο ζπλζέηνπλ ηνλ
«θνηλσληθφ εγθέθαιν» θαη πξνηείλεη έλα λεπξσληθφ δίθηπν γηα ηελ θνηλσληθή λφεζε
(κέξνο ηεο νπνίαο είλαη ε ζεσξία ηνπ λνπ) πνπ πεξηιακβάλεη ζπλδέζεηο αλάκεζα ζηηο
παξαπάλσ πεξηνρέο. Σα ζπγθεθξηκέλα ινηπφλ, απηά ηκήκαηα ηνπ εγθεθάινπ ίζσο λα
εμεηδηθεχνληαη ζηελ επεμεξγαζία πιεξνθνξηψλ, ζε ιεθηηθέο θαη κε ιεθηηθέο δνθηκαζίεο
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΢πγθεθξηκέλα, ν Abu-Akel (2003) πξνηείλεη έλα πην νινθιεξσκέλν λεπξσληθφ
κνληέιν γηα ηελ ιεηηνπξγηθή λεπξναλαηνκία ηεο απφδνζεο λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ζηνλ
εαπηφ καο θαη ζηνπο άιινπο θαη ζην νπνίν ζπγθιίλνπλ πνιιέο έξεπλεο. Δλδεηθηηθά,
αλαθέξεηαη φηη, ν θάησ δεμηφο βξεγκαηηθφο θινηφο, ην πξνζθελνεηδέο ινβίν ηνπ
βξεγκαηηθνχ ινβνχ θαη ν ζσκαηαηζζεηηθφο θινηφο ελεξγνπνηνχληαη πξνθεηκέλνπ λα
δηαρσξίζνπκε ηε δηθή καο πξννπηηθή απφ απηή ησλ άιισλ (Saxe & Wexler, 2005). Απφ
ηελ άιιε, αλαθέξνληαη θξνηαθηθέο πεξηνρέο, φπσο ε άλσ θξνηαθηθή αχιαθα, πνπ
εμεηδηθεχνληαη ζηελ αλαπαξάζηαζε ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ άιισλ αηφκσλ θαη

122
θπξίσο ζε εξεζίζκαηα πνπ πξνέξρνληαη απφ άιινπο αλζξψπνπο θαη αθνξνχλ ζηηο
θηλήζεηο ζψκαηνο θαη εκπεξηέρνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηηο πξνζέζεηο ηνπο (Puce et al.,
1998). Δπίζεο βξέζεθε, απφ έξεπλεο ζε αζζελείο κε βιάβεο ζε θξνηαθηθέο θαη
βξεγκαηηθέο δεμηέο πεξηνρέο, ε ζεκαζία ηνπο γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ πξαγκαηνινγηθψλ
ζηνηρείσλ ηεο γιψζζαο, φπσο γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ ππαηληγκψλ θαη ησλ εηξσληθψλ
εθθξάζεσλ, πνπ απαηηνχλ ηελ θαηαλφεζε ηεο πξφζεζεο ηνπ ζπλνκηιεηή (Siegal et al.,
1996).
Δθηφο φκσο απφ ηηο εγθεθαιηθέο πεξηνρέο, ε έξεπλα έρεη ζηξαθεί ζηε ζπκβνιή
λεπξνρεκηθψλ θαη λεπξνβηνινγηθψλ παξαγφλησλ ζηελ ηθαλφηεηά καο λα αλαπαξηζηνχκε
θαη λα θαηαλννχκε ηηο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο. Ο Abu-Akel (2003) ππνζηεξίδεη φηη ην
ληνπακηλεξγηθφ-ζεξνηνληλεξγηθφ ζχζηεκα λεπξψλεη πεξηνρέο πνπ ζεσξνχληαη βαζηθέο
γηα ηε ζεσξία ηνπ λνπ θαη ζρεηίδεηαη κε ηηο γισζζηθέο θαη εθηειεζηηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ
λνπ. Ζ ππφζεζε απηή επηβεβαηψλεηαη έκκεζα ζηηο λεπξνρεκηθέο δηαηαξαρέο πνπ
παξνπζηάδνληαη ζηνλ απηηζκφ θαη ζηε ζρηδνθξέλεηα, πεξηπηψζεηο νη νπνίεο
παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξία ηνπ λνπ, εκθαλίδνληαο θπξίσο
ειιείκκαηα ζηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο θαη ζηελ ηθαλφηεηα επηθνηλσλίαο.
Σν ελδηαθέξνλ πάλησο ησλ κειεηψλ γηα ηε ζεσξία ηνπ λνπ ζε θιηληθέο νκάδεο
αηφκσλ, έγθεηηαη ζηε δηαθνξνπνίεζε αλάκεζα ζηελ χπαξμε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ θαη ζηε ζπζηεκαηηθή εθαξκνγή ηεο. Δπνκέλσο, έλα ζέκα γηα ηα άηνκα ζηα
νπνία παξαηεξνχληαη ηέηνηα ειιείκκαηα, είλαη αλ πξφθεηηαη γηα έιιεηςε απηήο ηεο
ιεηηνπξγίαο ή γηα ιάζε ζηελ εθαξκνγή ηεο. Αλ πξφθεηηαη φκσο, γηα ιάζε εθαξκνγήο,
καο δίλεηαη ε δπλαηφηεηα γηα παξέκβαζε θαη απνθαηάζηαζε, ζε φπνηνλ δπλαηφ βαζκφ
ησλ δπζιεηηνπξγηψλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.

123
4. ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΣΖ΢ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ΢ ΑΝΑΓΝΧΡΗ΢Ζ΢ ΟΠΣΗΚΧΝ ΠΛΑΝΧΝ
ΚΑΗ ΔΠΗΓΟ΢Ζ΢ ΢Δ ΔΡΓΑ ΣΖ΢ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ ΢Δ ΠΑΗΓΗΑ ΜΔ
ΝΟΖΣΗΚΖ ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΓΗΑΦΟΡΔΣΗΚΖ΢ ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢

΢ε ζρεηηθά πξφζθαηεο αλαπηπμηαθέο κειέηεο (Baroff & Olley, 1999·Cassidy & Morris,
2002·Denckla, 2000·Dykens & Hodapp, 1997·Hatton, 2004·Hodapp, 2005·Hodapp &
Dykens, 2004·Hodapp & Zigler, 1999) ζην πεδίν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαη θπξίσο
ηεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, γίλεηαη θαλεξφ ην ελδηαθέξνλ
ησλ εξεπλεηψλ γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ηδηαίηεξσλ γλσζηηθψλ-γισζζηθψλ-
ζπκπεξηθνξηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε γελεηηθήο
αηηηνινγίαο (π.ρ., ζχλδξνκν Down). Γχν απφ ηνπο επξχηεξνπο ζηφρνπο απηνχ ηνπ
ελδηαθέξνληνο είλαη: α) ε θαηαλόεζε θαη ε εξκελεία ηεο επίδξαζεο ηνπ ηδηαίηεξνπ
πξνηύπνπ ησλ παηδηώλ απηώλ, ζε πνηθίιεο δηαζηάζεηο ηεο ιεηηνπξγηθόηεηάο ηνπο π.ρ.
θνηλσληθή επάξθεηα θαη β) νη δπλαηόηεηεο εθπαίδεπζήο ηνπο, ιακβάλνληαο ππόςε ηα
ηδηαίηεξα πξόηππν πνπ ηα ραξαθηεξίδνπλ. Γεγνλφο, βέβαηα, πνπ ζπλεηζθέξεη ζεκαληηθά
ζηελ επηινγή εμαηνκηθεπκέλσλ πξνζεγγίζεσλ θαη θαηάιιεισλ έξγσλ θαηά ηε
καζεζηαθή δηαδηθαζία ησλ παηδηψλ απηψλ.
Ζ αλαδήηεζε επηπξφζζεησλ ζπζρεηίζεσλ κεηαμχ ηεο ζθέςεο, ηεο γιψζζαο, ηεο
αληίιεςεο θαη ηεο θνηλσληθήο θαηαλφεζεο απνηειεί ζηφρν έξεπλαο γηα αξθεηνχο
εξεπλεηέο ηα ηειεπηαία ρξφληα. ΢χγρξνλνη εξεπλεηέο ζην ρψξν κάιηζηα ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson & Dolish, 2004·Doherty & Wimmer,
2005·Emerson, Hatton, Thompson & Parmenter, 2004·Hughes & Leekam, 2004·Lewis et
al., 2006·Sobel, Capps & Gopnik, 2005·Thirion-Marissiaux & Nader-Grosbois, 2008)
ζπλερίδνπλ λα κειεηνχλ ηελ έλλνηα ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, κε ζθνπφ λα θσηίζνπλ
πιεπξέο ηεο, φπσο ηελ αλάπηπμε πνηθίισλ γλσζηηθψλ κεραληζκψλ (π.ρ., ζθέςε, κλήκε,
πξνζνρή, νπηηθή αληίιεςε), αιιά θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηε γιψζζα, ηελ θνηλσληθή
πξνζαξκνγή θαη ηα θίλεηξα.
Απνηέιεζκα απηήο ηεο πξνζπάζεηαο ήηαλ λα ππάξρεη έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο
εκπεηξηθψλ επξεκάησλ θαη ζεσξεηηθψλ κνληέισλ, φκσο πνιιά εξσηήκαηα δελ βξήθαλ
αθφκα απαληήζεηο (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson & Dolish, 2004·Cornish, Burack,

124
Rahman, Munir, Russo & Grant, 2005·deRosnay & Hughes, 2006·Thirion-Marissiaux &
Nader-Grosbois, 2008).

Ζ ανάπηςξη ηηρ ικανόηηηαρ αναγνώπιζηρ οπηικών πλανών και επίδοζηρ ζε έπγα ηηρ
θευπίαρ ηος νος ζε παιδιά με νοηηική καθςζηέπηζη αγνώζηος αιηιολογίαρ και
ζύνδπομο Down: Δμπειπικά δεδομένα
Δλψ, ε κειέηε γηα ηελ αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ είλαη αξθεηά δηαδεδνκέλε ζην
ρψξν ηεο γλσζηηθήο ςπρνινγίαο, μέξνπκε πνιχ ιίγα ζρεηηθά κε ην πφηε θαη πψο απηή ε
αληίιεςε αλαπηχζζεηαη ζηα παηδηά κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο.
Μφλν ιίγεο κειέηεο ζην παξειζφλ έρνπλ εμεηάζεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν έθεβνη θαη
ελήιηθεο κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, πνπ δνχζαλ θπξίσο ζε ηδξχκαηα, αληηιακβάλνληαη
θπξίσο ηηο ακθίζεκεο κνξθέο θαη κεξηθέο νπηηθέο πιάλεο (π.ρ., ηηο πιάλεο
παξακφξθσζεο ηεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο Poggendorff θαη Oppel-Kundt)
(Achenbach, 1969· Shinkfield, Sparrow & Day, 1997·Spitz, 1964, 1967·Spitz &
Blackman, 1959·Spitz, Goettler & Diveley, 1970·Winters Jr., 1969). Σα δεδνκέλα πνπ
πξνέθπςαλ απφ απηέο ηηο κειέηεο, αλαθέξνπλ φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
είραλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο ζηα έξγα ακθίζεκσλ πιαλψλ, πνπ απαηηνχζαλ παξάιιειε
ζπγθξάηεζε ησλ πνιιαπιψλ αλαπαξαζηάζεσλ ησλ κνξθψλ, θαζψο επίζεο έδεημαλ
κεγαιχηεξε γλσζηηθή αθακςία ζε ζχγθξηζε κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο, ηεο ίδηαο
ρξνλνινγηθήο ειηθίαο. ΋ηαλ φκσο θαηάθεξλαλ λα αλαγλσξίζνπλ ηηο πιάλεο, απηφ
γηλφηαλ πην αξγά θαη κε ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο.
Οη παξαπάλσ έξεπλεο δελ έδεημαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηαμχ νκάδσλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο (π.ρ., νξγαληθήο θαη κε
νξγαληθήο αηηηνινγίαο). Μεζνδνινγηθά φκσο, ην κφλν πνπ κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε
απφ ην παξαπάλσ, είλαη φηη δελ δηαθέξνπλ νη επηδφζεηο απηψλ ησλ δχν νκάδσλ θαη φρη
φηη νπσζδήπνηε ιεηηνπξγνχλ θαηά ηνλ ίδην ηξφπν (Weisz, Yeates & Zigler, 1982).
Σνλίδεηαη εδψ, ινηπφλ ν παξάγνληαο ησλ γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, αλεμαξηήηνπ ειηθίαο, ηζηνξηθνχ θαη αηηηνινγίαο, ζε ζχγθξηζε κε ηα
άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο.
Δπίζεο ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, εμηζσκέλα σο πξνο ηε ρξνλνινγηθή
ειηθία κε άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο, θαίλεηαη ζπζηεκαηηθά λα εκθαλίδνπλ ρακειφηεξεο

125
επηδφζεηο θαη πην αξγνχο ξπζκνχο αληίδξαζεο ζε έξγα πνπ απαηηνχλ απηνκαηνπνηεκέλε
αλίρλεπζε θαη αλαδήηεζε νπηηθψλ εξεζηζκάησλ, αθφκε θαη κεηά απφ πεξίνδν
εμάζθεζεο. Γπζθνιεχνληαη ινηπφλ λα απνθηήζνπλ πην επέιηθηνπο ηξφπνπο
αληαπφθξηζεο ζηα παξαπάλσ έξγα (Merrill, Cha & Moore, 1994·Merrill & O‟ Dekirk,
1994). ΢χγρξνλα φκσο δεδνκέλα καο δείρλνπλ (Li-Tsang & Wong, 2009) φηη νη επηδφζεηο
ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζε έξγα νπηηθήο αλαδήηεζεο κπνξνχλ λα
βειηησζνχλ, ρξεζηκνπνηψληαο πξνεμέρνληεο εξεζηζκνχο-ζηφρνπο φηαλ απμάλεηαη ε
πνιππινθφηεηα ηεο δνθηκαζίαο ζηελ νζφλε ηνπ ππνινγηζηή. Απηά ηα δεδνκέλα είλαη
ζεκαληηθά γηα ηελ εθκάζεζε λέσλ έξγσλ πνπ απαηηνχλ δεμηφηεηεο νπηηθήο αλαδήηεζεο.
Οη παξαπάλσ κειέηεο φκσο δελ δείρλνπλ φηη ππάξρεη κηα κεκνλσκέλε γλσζηηθή
δεμηφηεηα γηα ηελ αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ, πνπ λα εκθαλίδεηαη σο ειιεηκκαηηθή
θαη θαηψηεξε απφ ηελ λνεηηθή ειηθία ηνπ αηφκνπ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Απηή ε
ζπιινγηζηηθή είλαη ζεκαληηθή θαη ν ίδηνο ν Zigler άιισζηε, ππνζηεξίδεη φηη νη
ζπγθξίζεηο παηδηψλ κε θαη ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε σο πξνο ηηο γλσζηηθέο ή
γισζζηθέο ιεηηνπξγίεο πξέπεη λα γίλνληαη κε παηδηά ηεο ίδηαο λνεηηθήο ειηθίαο θαη φρη
ηεο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο.
΢ηηο πεξηζζφηεξεο έξεπλεο (βι. Weiss, Weisz & Bromfield, 1986·Weisz &
Yeates, 1981), νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε νξγαληθήο
αηηηνινγίαο ήηαλ παξφκνηεο κε απηέο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε ηεο ίδηαο λνεηηθήο
ειηθίαο ζε πνηθίια έξγα ηχπνπ Piaget (π.ρ., ηαμηλφκεζε επηθάλεηαο, ρξψκα,
θαηεγνξηνπνίεζε, δηαηήξεζε πνζφηεηαο, κάδαο, κήθνπο, θ.ά.). ΋ηαλ φκσο, νη έξεπλεο
επηθεληξψλνληαλ ζε έξγα επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ, ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε είραλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο απφ ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε ηεο ίδηαο
λνεηηθήο ειηθίαο ζε νξηζκέλεο παξακέηξνπο ησλ έξγσλ επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ.
Απηά ηα έξγα βέβαηα είλαη ηδηαίηεξα απαηηεηηθά θαη ιεπηνκεξεηαθά, θαζψο δεηνχλ απφ
ην παηδί λα θνηηάδεη κηα νζφλε ππνινγηζηή γηα πνιιή ψξα θαη λα αληηδξά μαλά θαη μαλά,
φηαλ εκθαλίδεηαη έλα νξηζκέλν εξέζηζκα ή λα απνθαζίδεη μαλά θαη μαλά αλ δχν ή
πεξηζζφηεξα ζρήκαηα είλαη ίδηα ή δηαθνξεηηθά κεηαμχ ηνπο.
Δπνκέλσο ππάξρνπλ πνιιέο δηαθνξνπνηήζεηο, θαζψο ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε έρνπλ παξφκνηεο επηδφζεηο κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ίδηαο λνεηηθήο
ειηθίαο ζε έλα νξηζκέλν είδνο έξγσλ, ελψ παξνπζηάδνπλ ειιείκκαηα (ζε ζρέζε κε ηε

126
λνεηηθή ηνπο ειηθία) ζε άιια είδε έξγσλ. Παηδηά ινηπφλ, κε δηαθνξεηηθή αηηηνινγία
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο παξνπζηάδνπλ αδπλακίεο αιιά θαη δπλαηφηεηεο ζε ζρέζε κε ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, ηεο ίδηαο πάληα λνεηηθήο ειηθίαο.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην ρψξν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ν Spitz (1979, 1988)
δηακφξθσζε ηε ζεσξία ηεο κε απνηειεζκαηηθήο νξγάλσζεο ησλ εξεζηζκψλ, εζηηάδνληαο
ζηα θαηλφκελα αληίιεςεο, παίξλνληαο ζηνηρεία απφ ηηο έλλνηεο Gestalt. Υξεζηκνπνίεζε
νπηηθέο πιάλεο θαη αλαπνδνγπξηζκέλα ζρήκαηα. Οη νπηηθέο πιάλεο αλαγλσξίδνληαλ πην
αξγά απφ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Έηζη, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ ε
δπζθνιία δελ βξίζθεηαη ζηε δπζιεηηνπξγία ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο κλήκεο, αιιά θπξίσο
ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο εμαηηίαο ηεο θησρήο ηθαλφηεηάο ηνπο λα νξγαλψλνπλ ηελ
πιεξνθνξία. Οη έξεπλεο, φκσο, ηνπ Spitz (1979, 1988) θαη ησλ Spitz θαη Borys (1984)
επηθεληξψζεθαλ ζηα έξγα πνπ απαηηνχζαλ αλψηεξεο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, δηφηη ζ‟
απηά ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ θαη ηελ ρακειφηεξε επίδνζε. Ο Spitz
(1976) ηνλίδεη φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ γλσζηηθή βιάβε ζε
έξγα πνπ απαηηνχλ ζχλζεηεο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο (π.ρ., ινγηθή αλάιπζε, πξφβιεςε,
έιεγρν ππνζέζεσλ θ.ά.). Δπηπιένλ, πξνβιέπεη φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, ρακειφηεξεο λνεηηθήο ειηθίαο, ζα έρνπλ ηζνδχλακεο
επηδφζεηο ζε ηέηνηνπ είδνπο έξγα, δηφηη νη ζχλζεηεο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο πνπ
απαηηνχληαη δελ έρνπλ αλαπηπρζεί αθφκε πιήξσο ζηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο.
Αληίζεηα, ζηελ πςειφηεξε λνεηηθή ειηθία, ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο έρνπλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά θαιχηεξεο επηδφζεηο απφ ηα εμηζσκέλα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, εθφζνλ ε πξψηε νκάδα έρεη αξρίζεη λα αλαπηχζζεη πεξηζζφηεξν
εθιεπηπζκέλεο ηθαλφηεηεο θαη ζηξαηεγηθέο (Spitz, 1982). Αλ θαη ε κεηα-αλάιπζε ησλ
Weiss θαη ζπλεξγαηψλ (1986) απέηπρε λα βξεη δηαθνξέο ζε θάπνηα ζχλζεηα γλσζηηθά
έξγα (π.ρ., έιεγρνο ππνζέζεσλ), ε ζεσξία ηνπ Spitz κε ηηο πξνβιέςεηο πνπ ζέηεη,
ρξεηάδεηαη πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε, ιακβάλνληαο ππφςε ηα δεδνκέλα ηεο ζχγρξνλεο
έξεπλαο ησλ αλαπηπμηαθψλ ςπρνιφγσλ ζηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Πξφζθαηα, νη έξεπλεο έρνπλ ζπλδέζεη ηηο ιεηηνπξγίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ
πξνζσπηθφηεηα, ην ηζηνξηθφ απνηπρίαο θαη ηα θίλεηξα κε ηνπο ηξφπνπο παξνπζίαζεο θαη
πξνζέγγηζεο ησλ γλσζηηθψλ έξγσλ ζε παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο (Bybee & Zigler, 1992·Wishart, 1993). Οη παξαπάλσ παξάγνληεο

127
εκθαλίδνληαη ζεκαληηθνί, θαζψο ζπρλά θαζηζηνχλ απηά ηα παηδηά ιηγφηεξα
απνηειεζκαηηθά ζηελ επίιπζε γλσζηηθψλ πξνβιεκάησλ.
Βέβαηα, ην πεδίν ηεο αληίιεςεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ δελ έρεη κειεηεζεί
δηεμνδηθά ζην ρψξν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, απφ ζχγρξνλνπο εξεπλεηέο θαη πνιιά
εξσηήκαηα δελ έρνπλ αθφκε απαληεζεί. ΋πσο πξνέθπςε απφ ηηο παξαπάλσ κειέηεο, ην
κνλαδηθφ εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ήηαλ ε δηεξεχλεζε ησλ ππνζέζεσλ γηα ηελ χπαξμε
γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ρξεζηκνπνηψληαο θπξίσο
κεζνδνινγηθά ηνπο παξάγνληεο ηεο ρξνλνινγηθήο θαη λνεηηθήο ειηθίαο, ζηηο ζπγθξίζεηο
ησλ επηδφζεψλ ηνπο κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο. Πξφθεηηαη φκσο, γηα γεληθέο
δηαπηζηψζεηο πνπ δελ ζπλεηζέθεξαλ νπζηαζηηθά ζηελ ζπδήηεζε γηα ην πφηε θαη πψο
αλαπηχζζεηαη ε ηθαλφηεηα αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ ζε άηνκα κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, θαζψο επίζεο δε δφζεθε ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηε δηεξεχλεζε
ηεο ζρέζεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο κε ηε ζεσξία ηνπ λνπ θαη ηεο ηαπηφρξνλεο επίδξαζεο
γλσζηηθψλ θαη άιισλ παξαγφλησλ.
΢πκπιεξσκαηηθά, ελδηαθέξνλ σζηφζν παξνπζηάδνπλ ζχγρξνλεο έξεπλεο, πνπ
έρνπλ γίλεη ζε άηνκα θπξίσο κε αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο, πξνζπαζψληαο λα
δηεξεπλήζνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ
ηδηαίηεξσλ γλσζηηθψλ θαη θνηλσληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ απηψλ ησλ δηαηαξαρψλ (Ropar
& Mitchell, 1999·Rouse, Donnelly, Hadwin & Brown, 2004·Sobel, Capps & Gopnik,
2005·Walter, Dassonville & Bochsler, 2008). Πην ζπγθεθξηκέλα, παξφιν, πνπ πνιιέο
αξρηθέο κειέηεο γηα ηνλ απηηζκφ βαζίδνληαλ ζηελ ππφζεζε φηη ε δηαηαξαρή απηή κπνξεί
λα ζπλδέεηαη κε κεησκέλε επαηζζεζία ζηελ αλαγλψξηζε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ, ιφγσ ηεο
έιιεηςεο θεληξηθήο ζπλνρήο (Happé, 1996), ηα πεηξακαηηθά δεδνκέλα σζηφζν ήηαλ
αληηθαηηθά. ΢ε κηα έξεπλά ηνπο κάιηζηα, νη Reed θαη Peterson (1990), βξήθαλ φηη ηα
παηδηά θαη νη έθεβνη κε απηηζκφ ηα θαηαθέξλνπλ ην ίδην θαιά, φπσο θαη ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηα λήπηα κε ηππηθή αλάπηπμε ζην λα εμάγνπλ ζπκπεξάζκαηα
απφ ηελ νπηηθή αληίιεςε.
Ζ κειέηε ησλ Walter, Dassonville θαη Bochsler (2008) έδεημε φηη ππάξρεη κηα
ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηνπ γλσζηηθνχ ραξαθηεξηζηηθνχ ηεο ζπζηεκαηνπνίεζεο
(systemizing trait) θαη ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο ζπγθεθξηκέλσλ πιαλψλ (π.ρ.,
κνξθήο-πιαηζίνπ, ηνπ Ponzo θαη ηνπ Poggendorff). Απηά ηα δεδνκέλα ππνζηεξίδνπλ ηελ

128
άπνςε φηη ζηα άηνκα κε απηηζκφ εκθαλίδεηαη κηα αληζνξξνπία κεηαμχ ηεο κεξηθήο θαη
νιηζηηθήο δηαδηθαζίαο επεμεξγαζίαο, δίλνληαο ηα ίδηα πεξηζζφηεξε έκθαζε ζηα κεξηθά
θαη ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξεζηζκάησλ θαη φρη ηφζν ζην πιαίζην αλαθνξάο ηνπο,
απ‟ φηη ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε.
Ζ κειέηε ησλ Rouse, Donnelly, Hadwin θαη Brown (2004) έδεημε φηη ηα άηνκα κε
απηηζκφ, ζπγθξηλφκελα κε άηνκα λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο,
εμηζσκέλα σο πξνο ηελ ιεθηηθή θαη κε ιεθηηθή ηνπο ηθαλφηεηα, είραλ ηελ ίδηα
επαηζζεζία ζηελ αθξίβεηα θαη ζην ρξφλν αληίδξαζεο, θαηά ηελ αλαγλψξηζε ηεο πιάλεο
κε ην αληεζηξακκέλν πξφζσπν ηεο Thatcher. Δλψ, ζε έξγα κε αληεζηξακκέλα
αληηθείκελα θαη φρη πξφζσπα είραλ δηαθνξεηηθφ ηξφπν επεμεξγαζίαο, εκθάληζαλ
ππεξεπηιεθηηθφηεηα, εκκέλνληαο πεξηζζφηεξν ζηα επηκέξνπο ζηνηρεία ηεο εηθφλαο, κε
απνηέιεζκα λα επεμεξγάδνληαη ηηο πιάλεο απνζπαζκαηηθά θαη φρη ζθαηξηθά.
Δπίζεο κηα πιεζψξα εξεπλψλ πνπ αζρνινχληαη ζπζηεκαηηθά κε ηα παηδηά κε
απηηζκφ θαη ζχλδξνκν Asperger (Frith & Happé, 1994·Happé, 1996, 1999Jarrold,
Gilchrist & Bender, 2005·Klin & Jones, 2006·Ropar & Mitchell, 1999·Ropar, Mitchell &
Ackroyd, 2003) δίλνπλ αληηθξνπφκελα δεδνκέλα γηα ηελ ηθαλφηεηα απηψλ ησλ παηδηψλ
λα αληηιακβάλνληαη έξγα εγγεγξακκέλσλ ζρεκάησλ θαη νπηηθέο πιάλεο. Ζ επηηπρήο
επίζεο επίδνζε ησλ παηδηψλ κε απηηζκφ ζε αληηιεπηηθά έξγα αλαγλψξηζεο ησλ
ζπζηαηηθψλ κεξψλ ελφο νπηηθνχ εξεζηζκνχ, θαίλεηαη λα κελ απνηειεί πιένλ κηα απιή
ζπλέπεηα ηεο πνζνηηθήο δηαθνξνπνίεζεο ηεο ηθαλφηεηαο ηνπο λα κελ αζρνινχληαη κε ηελ
δηαδηθαζία ηνπ φινπ, σο απνηέιεζκα ηεο «έιιεηςεο θεληξηθήο ζπλνρήο». Ζ Happé
(1996) ππνζηεξίδεη φηη ηα παηδηά κε απηηζκφ δελ κπνξνχλ λα δηαθξίλνπλ ην εξέζηζκα-
ζηφρν απφ ην ππφινηπν νπηηθφ πεξηβάιινλ, δίλνληαο βέβαηα έκθαζε θπξίσο ζηηο
ιεθηηθέο θξίζεηο απηψλ ησλ παηδηψλ. Ζ «έιιεηςε θεληξηθήο ζπλνρήο» πξνζθέξεη γηα ηελ
Happé (1996) κηα παξάιιειε νπηηθή θαηαλφεζεο ηεο γλσζηαθήο δπζιεηηνπξγίαο ησλ
παηδηψλ κε απηηζκφ, θαζψο θαη ε απνξξφθεζε ηεο πξνζνρήο ζηε ιεπηνκέξεηα θαη ε
δπζθνιία ηνπο λα μερσξίζνπλ ην ζρεηηθφ απφ ην άζρεην κέξνο ζηελ επεμεξγαζία ηεο
πιεξνθνξίαο.
Σα έξγα εγγεγξακκέλσλ ζρεκάησλ φκσο, θαζψο εκπεξηέρνπλ έλα ακνηβαίν
παηρλίδη αλάκεζα ζηελ δηαδηθαζία ηεο ζπλνιηθήο νκαδνπνίεζεο θαη ηεο άκεζεο
δηαθνξνπνίεζεο ηνπ εξεζίζκαηνο-ζηφρνπ, καο επηηξέπνπλ λα εμάγνπκε πην αμηφπηζηα

129
απνηειέζκαηα. Σα παηδηά κε απηηζκφ θαίλεηαη ζ‟ απηέο ηηο δνθηκαζίεο λα εκθαλίδνπλ
νξηζκέλα ηδηαίηεξα αληηιεπηηθά ραξαθηεξηζηηθά ζηελ νπηηθή πξφζιεςε πνπ ηνπο
επηηξέπνπλ λα πεηπραίλνπλ ζε ζπγθεθξηκέλα νπηηθνρσξηθά έξγα, φπσο ζε ζρέδηα κε
θχβνπο, ζε παδι θαη ζε παηρλίδηα κε πεξίπινθνπο κεραληζκνχο.
΢ε κηα έξεπλα επίζεο ησλ Ropar, Mitchell θαη Ackroyd (2003) γηα ηελ
δηεξεχλεζε ηεο ηθαλφηεηαο ησλ παηδηψλ κε απηηζκφ λα αλαγλσξίζνπλ ακθίζεκεο κνξθέο
θαη λα απνδψζνπλ ελαιιαθηηθέο εξκελείεο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ πάιη παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε σο νκάδα ζχγθξηζεο, ρξνλνινγηθήο ειηθίαο 12 εηψλ, εμηζσκέλα σο πξνο
ηε ζπλνιηθή ηνπο ιεθηηθή λνεηηθή ειηθία (κέζνο φξνο 7,5 έηε) κε ηα παηδηά κε απηηζκφ
θαη ηππηθή αλάπηπμε. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ηα παηδηά κε απηηζκφ θαη λνεηηθή
θαζπζηέξεζε ηα θαηάθεξαλ εμίζνπ θαιά κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ζηα έξγα
ακθίζεκσλ πιαλψλ, φηαλ φκσο ήηαλ ελεκεξσκέλα γηα ηελ ακθηζεκία, ζε αληίζεζε κε ηηο
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε απηηζκφ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, φπνπ ζεκείσζαλ ηηο
ρακειφηεξεο επηδφζεηο.
΢ε αληίζηνηρε έξεπλα φκσο ησλ Sobel, Capps θαη Gopnik (2005) βξέζεθε φηη
παηδηά κε απηηζκφ ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ειηθίαο 10 εηψλ παξνπζηάδνπλ έλα
ηδηαίηεξν πξφηππν επηδφζεσλ ζηελ αληίιεςε ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ απ‟ φηη ηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο ηεο ίδηαο ειηθίαο. Σα παηδηά κε απηηζκφ ηείλνπλ ζπλήζσο λα θάλνπλ
ηηο ιηγφηεξεο απζφξκεηεο αληηζηξνθέο θαη δίλνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο κνλέο εξκελείεο. Σα
δεδνκέλα απηά ππνζηεξίδνπλ φηη, ε αληηζηξνθή ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ θαίλεηαη λα
ζπλδέεηαη κε πςεινχ επηπέδνπ ηθαλφηεηεο λνεξήο νπηηθήο απεηθφληζεο, νη νπνίεο ίζσο
λα ζρεηίδνληαη κε ηελ θνηλσληθή θαη εθηειεζηηθή ιεηηνπξγηθφηεηα πνπ εθιείπνπλ ζηα
παηδηά κε απηηζκφ. Βέβαηα θαη εδψ βξέζεθε ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο ηθαλφηεηαο ησλ
παηδηψλ λα αληηζηξέςνπλ ηηο ακθίζεκεο κνξθέο θαη λα επηηχρνπλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ.
΢χγρξνλα δεδνκέλα εξεπλψλ ζε παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε πξνζρνιηθήο ειηθίαο
δείρλνπλ φηη ε ηθαλφηεηα γηα αλαγλψξηζε ηεο δηπιήο εξκελείαο ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ
(π.ρ., πάπηα-θνπλέιη/ιαγφο) μεθηλάεη πεξίπνπ ζηελ ειηθία ησλ 4 εηψλ, γηα ηα παηδηά πνπ
είλαη φκσο ελεκεξσκέλα εμαξρήο γηα ηε δηπιή εξκελεία ησλ κνξθψλ (Rock, Gopnik &
Hall, 1994). ΋ηαλ ζηηο έξεπλέο ηνπο έδεηρλαλ ακθίζεκεο κνξθέο ζε παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο 3 θαη 4 ρξνλψλ, πνηέ δελ παξήγαγαλ θαη ηηο δχν εξκελείεο απζφξκεηα.

130
Παξφια απηά, θάπνηα παηδηά δήισλαλ φηη κπνξνχζαλ λα αληηιεθζνχλ θαη ηηο δπν
εξκελείεο, αθνχ πξψηα είραλ ελεκεξσζεί γηα ηελ ακθηζεκία ηεο κνξθήο θαη ηελ δηπιή
εξκελεία. Σν πην ζεκαληηθφ ζηνηρείν, φκσο, είλαη φηη ηα παηδηά πνπ πεξλνχζαλ επηηπρψο
ην θιαζηθφ έξγν ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, απηφ, δειαδή, ηεο εμαπάηεζεο ηνπ πεξηερνκέλνπ
(Gopnik & Astington, 1988) είραλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα θάλνπλ ηελ αληηζηξνθή
ηεο κνξθήο απφ φηη η‟ άιια παηδηά. Γηαπηζηψζεθε επίζεο φηη παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο
5-9 εηψλ, κπνξνχλ απζφξκεηα λα παξάγνπλ ηε δηπιή εξκελεία ηεο ακθίζεκεο κνξθήο,
θαη εθείλα πνπ ην πεηπραίλνπλ έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα επηηχρνπλ ζε έξγα
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ, δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Perner & Wimmer,
1985). Απηή ε δηαπίζησζε θαίλεηαη λα ζπλδέεη ηελ αλάπηπμε ηεο θαηαλφεζεο ησλ
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο λνεξήο
νπηηθήο απεηθφληζεο (Doherty & Wimmer, 2005·Gopnik, Capps & Meltzoff,
2000·Gopnik & Rosati, 2001·Kosslyn, Margolis, Barrett, Goldknopf & Daly, 1990).
Οη αλαπηπμηαθέο έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη ζην πεδίν ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
αλαθέξνπλ φηη, ε γλψζε ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο γηα ηηο λνεηηθέο
αλαπαξαζηάζεηο εληζρχεηαη κεηά ηελ ειηθία ησλ 4 ρξφλσλ. Σα παηδηά αξρίδνπλ λα
απνθηνχλ κηα ζεκαληηθή θαηαλφεζε ηνπ λνπ σο κηα δηαδηθαζία εξκελείαο θαη δφκεζήο
ηνπ, φρη φκσο πξηλ ηε κέζε παηδηθή ειηθία (Carpendale & Chandler, 1996·Fabricius &
Schwanenflugel, 1994·Pillow, 1995. Taylor, 1988·Wellman & Hickling, 1994). Γηα
παξάδεηγκα, ε αλαγλψξηζε φηη ν ηξφπνο πνπ νη άλζξσπνη εξκελεχνπλ έλα ακθίζεκν
νπηηθφ εξέζηζκα κπνξεί λα επεξεαζηεί απφ ηηο πξνεγνχκελεο γλψζεηο ηνπο, ηηο εκπεηξίεο
ηνπο ή ηηο πξνζδνθίεο ηνπο, θαίλεηαη λα εθδειψλεηαη πεξηζζφηεξν ζηε κέζε παηδηθή
ειηθία απ‟ φηη λσξίηεξα (Chandler & Helm, 1984·Pillow & Henrichon, 1996). ΢εκαληηθφ
ξφιν εδψ θαίλεηαη λα παίδνπλ νη θνηλσληθέο θαη επηθνηλσληαθέο εκπεηξίεο ησλ παηδηψλ.
Πξνεγνχκελεο ζεσξεηηθέο αλαιχζεηο γηα ηελ δηαδηθαζία ηεο αληηζηξνθήο ζηηο
ακθίζεκεο κνξθέο, πξνηείλνπλ φηη ε θαηαλφεζε ηεο ακθίζεκεο θχζεο ελφο εξεζίζκαηνο
κπνξεί λα είλαη αλαγθαία αιιά φρη επαξθήο ζπλζήθε γηα ηελ επηηπρία ηεο αληηζηξνθήο.
Κάπνηα επηπξφζζεηε δηαδηθαζία απαηηείηαη, πνπ ζέιεη πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε, είηε
δηακέζνπ ηεο ρξήζεο ηεο λνεξήο θαληαζίσζεο, είηε κέζσ ηεο θαηεχζπλζεο ηεο πξνζνρήο
ζε άιια ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία ηεο κνξθήο, κέζσ θπξίσο ηεο νπηηθήο αλαδήηεζεο
(Doherty & Wimmer, 2005). ΢εκαληηθφ ξφιν εδψ θαίλεηαη λα παίδνπλ ν έιεγρνο, νη

131
εθηειεζηηθέο ηθαλφηεηεο θαη ε επειημία πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ επίιπζε απηψλ ησλ
γλσζηηθψλ έξγσλ, νη νπνίεο φκσο απνηεινχλ δεμηφηεηεο πνπ αξρίδνπλ λα εκθαλίδνληαη
θαηά ηελ πξνζρνιηθή ειηθία (Carlson & Moses, 2001·Carlson, Moses & Hix,
1998·Kosslyn, Margolis, Barrett, Goldknopf & Daly, 1990·Russell, Mauthner, Sharpe &
Tidswell, 1991).
Νεπξνςπρνινγηθά δεδνκέλα θαίλεηαη λα ππνζηεξίδνπλ ηηο παξαπάλσ
δηαπηζηψζεηο. Οη Ricci θαη Blundo (1990) ζπγθεθξηκέλα, ζηηο έξεπλεο ηνπο ζε αζζελείο
κε βιάβε ζην κεησπηαίν ινβφ, εληφπηζαλ κεγαιχηεξε δπζθνιία ζηα άηνκα απηά λα
αληηιεθζνχλ ηηο δηπιέο εξκελείεο ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ απ‟ φηη νη νκάδεο ζχγθξηζεο
κε αζζελείο κε εγθεθαιηθή βιάβε ζην πίζσ κέξνο ηνπ εγθεθάινπ ή κε άηνκα ηεο ίδηαο
ρξνλνινγηθήο ειηθίαο ή αθφκα θαη κε ηνλ ίδην δείθηε ιεθηηθήο λνεκνζχλεο. Δπίζεο νη
Meenan θαη Miller (1994) βξήθαλ φηη αζζελείο κε πξφζζηεο εγθεθαιηθέο βιάβεο ζην δεμί
εκηζθαίξην είραλ ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζηελ αλαγλψξηζε ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ.
Γεληθά θαίλεηαη φηη νη ακθίζεκεο κνξθέο είλαη κηα εηδηθή θαηεγνξία ησλ εηθφλσλ
πνπ εγείξνπλ πνιιαπιέο εξκελείεο. Οη ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο Gestalt έδσζαλ θπξίσο
έκθαζε ζην δηαρσξηζκφ ηεο κνξθήο-θφληνπ: δειαδή έλα αληηθείκελν ή έλα κέξνο ηνπ
νπηηθνύ πεδίνπ αλαγλσξίδεηαη σο ε κνξθή (θεληξηθό αληηθείκελν), ελώ ην ππόινηπν νπηηθό
πεδίν είλαη κηθξόηεξεο ζεκαζίαο θαη έηζη απνηειεί ην θόλην. Οη λφκνη ηεο αληηιεπηηθήο
νξγάλσζεο επηηξέπνπλ απηφλ ηνλ δηαρσξηζκφ. Ζ κνξθή γίλεηαη αληηιεπηή ζαλ λα είλαη
κπξνζηά απφ ην θφλην θαη ην πεξίγξακκα πνπ μερσξίδεη ηε κνξθή απφ ην θφλην γίλεηαη
αληηιεπηφ ζαλ λα αλήθεη ζηε κνξθή (Eysenck, 2010). Παξαδνζηαθά, επίζεο ε ελαιιαγή
κεηαμχ ησλ πηζαλψλ εξκελεηψλ ηεο ακθίζεκεο κνξθήο θαη ηεο αληηζηξνθήο ηεο κνλήο
εξκελείαο απνδίδνληαλ είηε ζηηο απφ «πάλσ πξνο ηα θάησ» ή ζηελ απφ «θάησ πξνο ηα
πάλσ» δηαδηθαζίεο επεμεξγαζίαο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο (είηε δειαδή ζηελ γλψζε ηεο
ίδηαο ηεο θχζεο ηεο ακθηζεκίαο είηε ζε κηα κνξθή λεπξνινγηθήο θνχξαζεο θαη ηεο
εζηίαζεο ηεο πξνζνρήο ζε ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία θαη πεξηνρέο ηεο εηθφλαο) (Long &
Toppino, 1981·Rock, Gopnik & Hall, 1994).
Παξφια απηά, νη Mitroff, Sobel θαη Gopnik (2006) ζηηο έξεπλέο ηνπο
απνθαιχπηνπλ δεδνκέλα πνπ δελ ζπκβαδίδνπλ κε απηνχο ηνπο δπν ηχπνπο εξκελείαο. Ζ
θνξεζκέλε ζεσξία, κηα θαζαξά «απφ θάησ πξνο ηα πάλσ» εξκελεία δελ κπνξεί λα
ππνινγίζεη γηα ηα δχν ηξίηα ησλ παξαηεξεηψλ ηελ απνηπρία ηνπο ζε απζφξκεηε

132
αληηζηξνθή, ελψ ε γλσζηηθή ζεσξία ηεο απφ «πάλσ πξνο ηα θάησ» εξκελείαο δελ κπνξεί
αληίζηνηρα γηα θαλέλαλ παξαηεξεηή. Μφλν έλα κεηθηφ κνληέιν πνπ λα εκπεξηέρεη θαη
ηνπο δχν ηχπνπο εξκελείαο κπνξεί λα δψζεη επαξθείο εμεγήζεηο γηα απηά ηα δεδνκέλα
(Hayes, 1998·Long & Toppino, 2004·Toppino & Long, 2005). Έηζη κπαίλνπλ θαη ηα
ζεκέιηα γηα κηα πην βαζηά αλαδήηεζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο
πςειήο λφεζεο.
Πξψηα, γηα λα αληηζηξέςνπλ κία ακθίζεκε κνξθή, ελεκεξσκέλνη ή φρη, νη
παξαηεξεηέο ρξεηάδεηαη λα θαηέρνπλ ζπγθεθξηκέλεο λνεηηθέο ηθαλφηεηεο
αλαπαξαζηάζεηο. Υσξίο αξρηθά λα θαηαιάβνπλ φηη, ε κνλή εηθφλα έρεη πνιιαπιέο φςεηο,
νη παξαηεξεηέο ζα επηκείλνπλ ζηελ κνλή εξκελεία, φπσο ηα κηθξά παηδηά. Γεχηεξνλ, γηα
λα αληηζηξέςνπλ κηα κνξθή απζφξκεηα, νη παξαηεξεηέο ζα πξέπεη λα έρνπλ επηπιένλ
ηθαλφηεηεο, πάλσ θαη πέξα απφ ηελ θαηαλφεζε φηη ε κνλή εηθφλα κπνξεί λα έρεη πάλσ
απφ κία νπηηθή. ΢χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο Mitroff, Sobel θαη Gopnik (2006), ρσξίο ηελ
ηθαλφηεηα γηα ινγηθή επεμεξγαζία ηεο πνιιαπιήο εξκελείαο κε έλαλ πην πνιχπινθν ή
«κεηαγλσζηηθφ» ηξφπν, ζα είλαη απίζαλν νη παξαηεξεηέο λα κπνξνχλ λα ζπκπεξάλνπλ
ηελ ακθηζεκία, ηηο πηζαλέο νπηηθέο θαη ηειηθά λα αλαθαιχςνπλ ηελ δηπιή ηδηφηεηα ηεο
ακθίζεκεο κνξθήο. Βέβαηα ζηα έξγα ηνπο βξέζεθε κηα ζρέζε αλάκεζα ζηα έξγα
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο απζφξκεηεο αληηζηξνθέο, ρσξίο φκσο
απηφ λα ζεκαίλεη απαξαίηεηα φηη ε κεηαγλσζηηθή ζεσξία ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ λνπ
απνηειεί ηε κφλε γλσζηηθή ηθαλφηεηα πνπ απαηηείηαη γηα ηηο απζφξκεηεο αληηζηξνθέο.
Άιινη εξεπλεηέο, φπσο ν Tuccio (1995) δειψλνπλ φηη ππάξρνπλ πνιιέο ζπλζήθεο
θαη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αληηιεπηηθή νξγάλσζε κηαο ακθίζεκεο κνξθήο. Ο
Tuccio εμέηαζε ηηο ακθίζεκεο κνξθέο, ρξεζηκνπνηψληαο εηηθέηεο ιέμεσλ, ιεθηηθά θαη
εηθνληθά ζελάξηα, γηα απφ «πάλσ πξνο ηα θάησ» έξγα θαη πξνζζέηνληαο ρξψκα,
ιεπηνκέξεηα, ή αιιάδνληαο ην πεξίγξακκα ηνπ ρξψκαηνο γηα απφ «θάησ πξνο ηα πάλσ»
έξγα. Βξέζεθε φηη ν ρεηξηζκφο απφ «θάησ πξνο ηα πάλσ», πνπ ελέρεη επηπξφζζεηεο
ιεπηνκέξεηεο ηεο ακθίζεκεο κνξθήο, επεξεάδεη πεξηζζφηεξν ηνπο ζπκκεηέρνληεο απφ
φηη ηα έξγα ηεο απφ «πάλσ πξνο ηα θάησ» επεμεξγαζίαο. Απηά ηα επξήκαηα ζπκθσλνχλ
κε ηηο απφςεηο ησλ Cave θαη Kim (1999) φηη, ην ρξψκα θαη ην πεξίγξακκα ηνπ ρξψκαηνο
ηνπ αληηθεηκέλνπ πξνζειθχνπλ άκεζα ηελ πξνζνρή ηνπο ζηα έξγα ηεο νπηηθήο
δηαδηθαζίαο. Δπίζεο πξνζζέηνληαο πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο ζε κηα εηθφλα, ηελ θάλεηο

133
πην εχθνια αλαγλσξίζηκε αθφκε θαη απφ ην ρξψκα θαη ηελ απφρξσζε. Έηζη θαίλεηαη φηη
νη εκπεηξίεο θαη νη αλακλήζεηο καο ελψ καο επεξεάδνπλ, δελ κπνξνχλ λα ζπλαγσληζηνχλ
ηηο ηδηφηεηεο ηνπ πξαγκαηηθνχ αληηθεηκέλνπ ζην εμσηεξηθφ καο πεξηβάιινλ (Tuccio,
1995).
΢ην πεδίν κειέηεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, αξρηθά νη έξεπλεο (Baron-Cohen, Leslie
& Frith, 1985·Flavell, Flavell, Green & Moses, 1990· Hala, Chandler & Fritz, 1991)
αζρνιήζεθαλ κε ηα θιαζηθά πεηξακαηηθά έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (π.ρ., απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ, εμαπάηεζεο, απξνζδφθεηεο κεηαθίλεζεο, θ.ά.) θαη παξνπζίαζαλ
έλα κεγάιν εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ, θπξίσο γηα ηε κειέηε παηδηψλ κε δηάρπηε
αλαπηπμηαθή δηαηαξαρή ηνπ απηηζκνχ. Γφζεθε ινηπφλ, θπξίσο, έκθαζε ζηε ζπζρέηηζε
ησλ ρακειψλ επηδφζεσλ ησλ αηφκσλ κε απηηζκφ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηελ
χπαξμε ειιεηκκάησλ ζηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο θαη ζηελ ηθαλφηεηα επηθνηλσλίαο.
Πιήζνο κειεηψλ έρεη θαηαδείμεη φηη ζε φιν ην θάζκα ησλ δηαηαξαρψλ απηηζκνχ, ηα
άηνκα απηά έρνπλ κεγάιεο δπζθνιίεο ζηελ θαηαλφεζε ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ θαη
ζηελ ηθαλφηεηα ελζπλαίζζεζεο (Baron-Cohen, 1991, 1995). Σν εληππσζηαθφ ζηνηρείν
εδψ είλαη φηη, αθφκα θαη ηα άηνκα κε απηηζκφ πςειήο ιεηηνπξγηθφηεηαο ή ζχλδξνκν
Asperger απνηπγράλνπλ ζε πην πνιχπινθα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ηε ζηηγκή κάιηζηα,
πνπ παηδηά κε αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο ιφγνπ, παηδηά κε ρακειφηεξε λνεκνζχλε ή
παηδηά κε ειιεηκκαηηθή πξνζνρή θαη ειιείκκαηα εθηειεζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ
παξνπζηάδνπλ θαιχηεξεο επηδφζεηο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Buitelaar et al., 1999).
Δπίζεο αλαθνξηθά κε αζζελείο κε εγθεθαιηθέο βιάβεο, έρεη θαλεί φηη ηα άηνκα
απηά παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζε δηάθνξεο δνθηκαζίεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, αλεμάξηεηα
κάιηζηα απφ άιιεο γλσζηηθέο δπζιεηηνπξγίεο (Gregory et al., 2002·Kosmidis et al.,
2008·Stuss et al., 2001). ΢ηα άηνκα κε ςπρηθέο δηαηαξαρέο θαη θπξίσο ζρηδνθξέλεηα,
βξέζεθαλ ειιείκκαηα ζηε ζεσξία ηνπ λνπ (Pilowsky, Yirmiya, Arbelle & Mozes, 2000),
παξφιν πνπ εδψ ηα επξήκαηα είλαη αληηθαηηθά σο πξνο ηε θχζε ηεο δηαηαξαρήο κε ηελ
θιηληθή ζπκπησκαηνινγία πνπ κειεηάηαη θαη ηε ζπζρέηηζή ηνπο κε άιια γλσζηηθά
ειιείκκαηα (Bora et al., 2005·Fiszdon et al., 2007·Richell et al., 2003).
Χζηφζν, ζηελ έξεπλα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
ρξεζηκνπνηνχληαη ζπλήζσο σο νκάδα ζχγθξηζεο, ζε ζρέζε θπξίσο κε άηνκα κε απηηζκφ
θαη ζπάληα έρνπλ κειεηεζεί απφ κφλα ηνπο (Charman, Campbell & Edwards, 1998). Σα

134
επξήκαηα απηψλ ησλ κειεηψλ ππνζηεξίδνπλ θπξίσο φηη, θαη ηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε έρνπλ δπζθνιίεο ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα αληίζηνηρα έξγα, αιιά νη
δπζθνιίεο ηνπο δελ είλαη ηφζν ζνβαξέο φζν απηέο ησλ αηφκσλ κε απηηζκφ. ΢ε άιιεο
επίζεο έξεπλεο (Benson, Abbeduto, Short, Bibler-Nuccio & Maas, 1993·Baron-Cohen,
Leslie & Frith, 1985·Yirmiya & Shulman, 1996·Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman &
Pilowsky, 1996·Zelazo, Burack, Benedetto & Frye, 1996), βξέζεθε φηη άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down δπζθνιεχνληαη ζε έξγα θπξίσο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ θαη εμαπάηεζεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζπγθξηλφκελα κε παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο, εμηζσκέλα σο πξνο ηε ζπλνιηθή λνεηηθή ηνπο ειηθία. ΢ηελ έξεπλα
επίζεο ησλ Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman θαη Pilowsky (1996) δελ βξέζεθαλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ζηα έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ θαη
εμαπάηεζεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, κεηαμχ ησλ ελειίθσλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Δίλαη πνιχ πηζαλφλ βέβαηα, φπσο
ηζρπξίδνληαη θαη νη ίδηνη νη εξεπλεηέο, νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ δχν απηψλ θιηληθψλ
νκάδσλ λα είλαη πην επδηάθξηηεο ζηηο κηθξφηεξεο ειηθίεο απ‟ φηη ζηηο κεγαιχηεξεο.
Οη πεξηζζφηεξεο ζχγρξνλεο κειέηεο (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson &
Dolish, 2004·Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo & Grant, 2005·Lewis et al.,
2006·Peterson, Wellman & Liu, 2005·de Rosnay & Hughes, 2006·Tager-Flusberg, 2001·
Thirion-Marissiaux & Nader-Grosbois, 2008), έρνπλ ρξεζηκνπνηήζεη σο νκάδεο
ζχγθξηζεο, πνηθίιεο θιηληθέο νκάδεο κε δηαθνξεηηθή αηηηνινγία, φπσο άηνκα κε
ζχλδξνκν Down, άηνκα κε απηηζκφ θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε, άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη άηνκα κε γεληθεπκέλεο δπζθνιίεο κάζεζεο.
΋ιεο απηέο φκσο νη επηκέξνπο νκάδεο ησλ αηφκσλ εκθαλίδνπλ δηαθνξεηηθά αλαπηπμηαθά
πξφηππα δπλαηνηήησλ θαη αδπλακηψλ. Έηζη, ε ππάξρνπζα αλνκνηνγέλεηα απηψλ ησλ
θιηληθψλ πεξηπηψζεσλ, ζπρλά θαζηζηά δχζθνιε ηελ εξκελεία ησλ δεδνκέλσλ πνπ
πξνθχπηνπλ απφ απηέο ηηο έξεπλεο. Σν γεγνλφο απηφ ζπληζηά ζεκαληηθφ πεξηνξηζηηθφ
παξάγνληα θαη ζέηεη κεζνδνινγηθά πξνβιήκαηα, ηα νπνία φκσο ιήθζεθαλ ζνβαξά
ππφςε ζηελ επηινγή ηνπ δείγκαηνο ηεο νκάδαο κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζηελ παξνχζα
έξεπλα. Σα επξήκαηα επίζεο κπνξεί λα δηαθέξνπλ γηαηί νη έξεπλεο ρξεζηκνπνηνχλ θαη
δηαθνξεηηθά έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη θάπνηα κπνξεί λα ζρεηίδνληαη κε
δηαθνξεηηθήο ζεκαληηθφηεηαο πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο. Απαηηείηαη, επνκέλσο,

135
πεξαηηέξσ αλάιπζε ησλ ζπζρεηίζεσλ κε πνηθίινπο γλσζηηθνχο, θνηλσληθνχο θαη
ζπλαηζζεκαηηθνχο παξάγνληεο πνπ πξνθχπηνπλ θαη θπζηθά θαιχηεξε επηινγή ηνπ
ζπγθξηλφκελνπ θάζε θνξά δείγκαηνο αηφκσλ. Δπηπιένλ, ε κειέηε ησλ ηδηαίηεξσλ
ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο αλάπηπμεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο, είλαη απαξαίηεηε γηα φιεο ηηο πηπρέο ηεο έξεπλαο θαη ηεο παξέκβαζεο ζην
ρψξν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο (Cicchetti & Beeghly, 1990·Hodapp, Burack & Zigler,
1990).
Πνιιέο κειέηεο φκσο έρνπλ πξνζπαζήζεη λα νξίζνπλ κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ηηο
νκάδεο ζχγθξηζεο, επηιέγνληαο ζπγθεθξηκέλεο ππννκάδεο αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, φπσο ηα άηνκα κε γελεηηθά ζχλδξνκα (Abbeduto & Murphy,
2004·Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo & Grant, 2005·Lewis et al., 2006.
Yirmiya, Erel, Shaked & Solomonica-Levi, 1998). ΢ηηο έξεπλεο απηέο πξνέθπςαλ,
νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ
απηψλ θιηληθψλ νκάδσλ, πνπ θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη θπξίσο κε ηηο ηδηαίηεξεο
γισζζηθέο, θνηλσληθέο θαη γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο ησλ αηφκσλ απηψλ, θπξίσο, ζε έξγα
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Αξρηθά, νη παιηφηεξεο έξεπλεο παξνπζίαδαλ κηα ζεκαληηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο
ρξνλνινγηθήο ειηθίαο, ησλ ιεθηηθψλ θαη πξαθηηθψλ ηθαλνηήησλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, αιιά απηά ηα επξήκαηα δελ ήηαλ ζπλεπή. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε
ρξνλνινγηθή ειηθία είρε βξεζεί λα ζπζρεηίδεηαη κε ηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
ζε κεξηθέο κειέηεο (Baron-Cohen, 1991, 1992), αιιά φρη ζε άιιεο απφ απηέο (Leekman
& Perner, 1991). Ζ Happe´(1995) ζηηο κειέηεο ηεο βξήθε ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο
ρξνλνινγηθήο ειηθίαο θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε. Σα κεγαιχηεξα ζε ειηθία άηνκα παξνπζίαδαλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο απ‟
φηη ηα λεφηεξα άηνκα, αιιά ην εχξεκα απηφ ζεσξήζεθε ιαλζαζκέλν θαη απνδφζεθε ζηελ
επίδξαζε ηνπ δείγκαηνο. Μεξηθνί εξεπλεηέο είραλ βξεη ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο ιεθηηθήο
λνεηηθήο ειηθίαο θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ (Charman & Baron-Cohen, 1995·
Eisenmajer et al., 1998·Happe´, 1994, 1995·Sparrevohn & Howie, 1995). Ζ πξαθηηθή
λνεηηθή ειηθία δελ βξέζεθε λα ζρεηίδεηαη κε ηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ (Charman &
Baron-Cohen, 1992·Leekman & Perner, 1991). Οη παιηφηεξεο έξεπλεο δελ παξνπζίαδαλ
ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ηεο γιψζζαο θαη ηεο επίδνζεο ζε έξγα απφδνζεο ςεπδψλ

136
πεπνηζήζεσλ, ιφγσ φκσο ηνπ γεγνλφηνο φηη εμέηαδαλ ην γισζζηθφ παξάγνληα,
ιακβάλνληαο ππφςε θπξίσο ηελ γεληθή ιεθηηθή λνεηηθή ειηθία ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε θαη φρη ηηο δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο γιψζζαο (Tager-Flusberg &
Sullivan, 1994·Yirmiya et al., 1998).
Πνιπάξηζκεο κειέηεο έρνπλ βξεη σζηφζν, ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ζε
ςπρνκεηξηθέο δνθηκαζίεο αμηνιφγεζεο ησλ γισζζηθψλ δεμηνηήησλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Γηαθνξεηηθά ζπζηαηηθά ησλ γισζζηθψλ ηθαλνηήησλ έρνπλ ιεθζεί ππφςε, φπσο, ην
ζπληαθηηθφ, ε γξακκαηηθή, ε γισζζηθή έθθξαζε θαη ε γισζζηθή αληίιεςε (Hughes et
al., 2007·Slade & Ruffman, 2005). Σα δεδνκέλα κηαο ζεηξάο εξεπλψλ ηεο ηειεπηαίαο
πεξίπνπ εηθνζαεηίαο (Abbeduto, Pavetto, Kesin, Weissman, Karadottir, O‟Brien &
Cawthon, 2001·Abbeduto, Short-Meyerson, Benson & Dolish, 2004·Astington & Baird,
2005·Charman & Baron-Cohen, 1992·Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo & Grant,
2005·Garner et al., 1999· Karmiloff-Smith et al., 1994·Leekman & Perner,
1991·Mazzocco et al., 1993·Perner, Frith et al., 1989·Yirmiya, Solomonica-Levi,
Shulman & Pilowsky, 1996), επηβεβαηψλνπλ φηη νη ιεθηηθέο θαη εθηειεζηηθέο απαηηήζεηο
ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαίλεηαη λα είλαη απηέο πνπ επεξεάδνπλ ζεκαληηθά θαη
δηαθνξνπνηνχλ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο. Οη έξεπλεο δείρλνπλ φηη, ε γιψζζα θαη θπξίσο ε αθεγεκαηηθή ηεο δεμηφηεηα
θαη ε ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη ζηα παηδηά θπξίσο κε
αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο ζην θάζκα ηνπ απηηζκνχ, (Happe, 1995), ζηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαηά ηελ παηδηθή ειηθία (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson &
Dolish, 2004·Fisher, Happe´ & Dunn, 2005), θαζψο θαη ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, δηαθνξεηηθήο γελεηηθήο αηηηνινγίαο (Abbeduto, Pavetto, Kesin, Weissman,
Karadottir, O‟Brien & Cawthon, 2001·Lorusso, Galli, Libera, Gagliardi, Borgatti &
Hollebrandse, 2007).
Γηα ηα παηδηά βέβαηα, κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε βξέζεθε φηη θαη ε γεληθή
πξαθηηθή λνεηηθή ηνπο ειηθία ζρεηίδεηαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζε έξγα εμαπάηεζεο
(Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman & Pilowsky, 1996) θαη ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (Yirmiya & Shulman, 1996). ΢χκθσλα θαη κε παιηφηεξα επξήκαηα ηεο
Happe´ (1995), αλ θαη απηή κειέηεζε θπξίσο ηελ ιεθηηθή λνεηηθή ειηθία, νη Yirmiya,
Solomonica-Levi, Shulman θαη Pilowsky (1996) δελ βξήθαλ ζηαζεξά ζεκαληηθέο

137
ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ηεο γεληθφηεξεο επίδνζεο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη ησλ
γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ, πνπ κεηξνχλ νη θιίκαθεο ηνπ ηεζη λνεκνζχλεο WISC-R
(Wechsler, 1974) ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ζε κηα πιεζψξα πξφζθαησλ εξεπλψλ (Abbeduto, Pavetto,
Kesin, Weissman, Karadottir, O‟Brien & Cawthon, 2001·Baron-Cohen et al.,
1985·Beeghly, Weiss-Perry & Cicchetti, 1990·Benson, Abbeduto, Short, Bibler-Nuccio
& Mass, 1993· de Rosnay & Hughes, 2006·Flavell, Flavell, Green & Moses, 1990·Hala,
Chandler & Fritz, 1991·Hughes, Lecce & Wlson, 2007·Jervis & Baker, 2004·Thirion-
Marissiaux & Nader-Grosbois, 2008·Yirmiya & Shulman, 1996·Zelazo et al., 1996)
δηαπηζηψζεθε φηη νη παξαπάλσ θιηληθέο νκάδεο παηδηψλ αθνινπζνχλ θπξίσο δηαθνξεηηθή
αλαπηπμηαθή πνξεία θαη δηαθνξεηηθέο επηδφζεηο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη φρη
φκσο, απαξαίηεηα, ζε φια ηα έξγα δηαθνξεηηθέο επηδφζεηο απφ εθείλεο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε. Φαίλεηαη φκσο, εδψ, λα παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν νη δηαθνξεηηθνί ηχπνη
θαη ε πνηθηιία ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ έξγσλ, ηα νπνία αμηνινγνχλ δηαθνξεηηθέο πιεπξέο
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, κε δηαθνξεηηθφ επίπεδν δπζθνιίαο (Yirmiya, Erel, Shaked &
Solomonica-Levi, 1998).
΢ηελ έξεπλα ησλ Thirion-Marissiaux θαη Nader-Grosbois (2008), παξφιν πνπ
παξνπζηάδεη κηα ζεκαληηθή αλνκνηνγέλεηα ζηελ επηινγή ηνπ δείγκαηνο ηεο νκάδαο κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε (π.ρ., άηνκα κε δηαθνξεηηθή αηηηνινγία λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο),
θαίλεηαη φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο
ζηα έξγα θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζε ζχγθξηζε κε ηα
άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο, γεγνλφο πνπ εληζρχεη, θαηά ηνπο εξεπλεηέο, ηελ ππφζεζε ηεο
δηαθνξάο, πνπ ππνζηεξίδεη ηελ χπαξμε γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε. Απηή ε δπζθνιία ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νθείιεηαη ζην
γεγνλφο φηη ηα ζπγθεθξηκέλα έξγα απαηηνχλ ηδηαίηεξεο ηθαλφηεηεο, φπσο, ελαιιαγή ηεο
νπηηθήο πξννπηηθήο, θαηαλφεζε ηεο εμαπάηεζεο, κεηαγλψζε, εθηειεζηηθέο ιεηηνπξγίεο,
ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο, ηνπ ειέγρνπ θαη ηεο πξνζνρήο, ζηηο
νπνίεο γεληθψο ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε εκθαλίδνπλ ειιείκκαηα (Cornish,
Burack, Rahman, Munir, Russo & Grant, 2005).

138
 ΢πκπεξαζκαηηθά, ζηελ ίδηα έξεπλα θαίλεηαη φηη, ηα δεδνκέλα ελ κέξεη
ππνζηεξίδνπλ θαη ηελ ππφζεζε ηεο θαζπζηέξεζεο ηεο αλάπηπμεο γηα ηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε (Zigler, 1969), θπξίσο ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (π.ρ. εμαπάηεζεο, απξνζδφθεηνπ πεξηερνκέλνπ θαη
απξνζδφθεηεο κεηαθίλεζεο). Οη δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ζηα παξαπάλσ έξγα, πνπ
παξνπζηάζηεθαλ κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηππηθή αλάπηπμε δελ
ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο. Σα επξήκαηα απηά είλαη ζπλεπή θαη κε πξνεγνχκελεο
κειέηεο (Abbeduto & Murphy, 2004·Yirmiya et al., 1998). Γεληθφηεξα, κάιηζηα, θάλεθε
φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηππηθή αλάπηπμε, πςειήο γεληθήο
αλαπηπμηαθήο ειηθίαο, παξνπζίαζαλ θαιχηεξεο επηδφζεηο απφ ηα παηδηά θαη ησλ δχν
νκάδσλ, ηεο αληίζηνηρεο ρακειήο αλαπηπμηαθήο ειηθίαο. Σν ζεκαληηθφηεξν σζηφζν,
εχξεκα ζηελ κειέηε ησλ Thirion-Marissiaux θαη Nader-Grosbois (2008) είλαη φηη
βξέζεθε δηαθνξεηηθή επίδξαζε ησλ γλσζηηθψλ, ησλ γισζζηθψλ παξακέηξσλ θαη ηεο
θνηλσληθήο θαηαλφεζεο ζηελ ηθαλφηεηα αλάπηπμεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηηο δχν
νκάδεο παηδηψλ, παξά ηηο δηαθνξέο θαη ηηο νκνηφηεηεο πνπ παξνπζίαζαλ ζηηο επηδφζεηο
ηνπο.
Οη πξνεγνχκελεο φκσο, έξεπλεο, φπσο ησλ Baron-Cohen θαη ζπλεξγαηψλ (1985)
έδεημαλ φηη, φηαλ γίλεηαη εμίζσζε σο πξνο ηε ιεθηηθή λνεηηθή ειηθία ηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, νη επηδφζεηο ηνπο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ δελ δηαθέξνπλ απφ
εθείλεο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε. ΢ηε ζπλέρεηα, πνιινί εξεπλεηέο πξνβάιινπλ
απηά ηα δεδνκέλα (Prior et al., 1990) αθφκε θαη φηαλ ππάξρνπλ πνηθίιεο αλαθνξέο. Έηζη,
ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ νη Baron-Cohen θαη ζπλεξγάηεο (1985) δηαπίζησζαλ φηη ην
85% κηαο νκάδαο παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down κπνξνχλ λα επηηχρνπλ ζε έξγα ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ, ελψ νη Ashcroft θαη ζπλεξγάηεο (1999), αλαθέξνπλ φηη κφλν ην 13% κηαο
νκάδαο ελειίθσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο κπνξνχλ λα επηηχρνπλ
ζηα αληίζηνηρα έξγα. ΢ηηο έξεπλεο ησλ Charman θαη Campbell (1997), κε έλα κεηθηφ
δείγκα λέσλ κε θαη ρσξίο ζχλδξνκν Down ην 39% πέηπρε ζε έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ.
΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη κεηαμχ ησλ αηφκσλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε νξγαληθήο θαη αγλψζηνπ αηηηνινγίαο ππάξρνπλ δηαθνξέο θαη σο
πξνο ηε δηαζεζηκφηεηα θαη ηε ρξήζε κεηαγλσζηηθψλ δεμηνηήησλ, δειαδή σο πξνο ηελ
ελεκεξφηεηα θαη σο πξνο ηελ απηνξξχζκηζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο θαη ζε έξγα

139
επίιπζεο πξνβιεκάησλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Δπηπιένλ, ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down
παξνπζηάδνπλ έλα ηδηαίηεξν γλσζηηθφ θαη θνηλσληθν-ζπλαηζζεκαηηθφ πξφηππν
ηθαλνηήησλ ζε ζρέζε κε ηελ νπηηθή πξνζνρή, ηελ θνηλσληθή πξνζαξκνγή θαη ηε
ζπλαηζζεκαηηθή ηνπο αληαπφθξηζε (Beeghly et al., 1990·Kasari et al., 1990), ην νπνίν
θαίλεηαη λα επεξεάδεη ζεηηθά ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Δίλαη,
επίζεο ζεκαληηθφ λα αλαθέξεη θαλείο φηη απηή ε πνηθηιία ή ηδηαηηεξφηεηα ησλ επηδφζεσλ
ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ έρεη επηβεβαησζεί θαη ζε παηδηά πνπ βξίζθνληαη ζην θάζκα
ηνπ απηηζκνχ (Happe´, 1993).
Απηή ε πνηθηιία ησλ επηδφζεσλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κπνξεί λα
νθείιεηαη ζηελ θησρή αμηνπηζηία ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πνπ έρνπλ
ρξεζηκνπνηεζεί (Charman & Campbell, 1997) θαη ζηελ ειηθία απηψλ ησλ αηφκσλ, είηε
ιφγσ ηεο αχμεζεο ησλ επθαηξηψλ θνηλσληθήο εκπεηξίαο πνπ απνθηνχλ κεγαιψλνληαο
(Charman, Campbell & Edwards, 1998), είηε ιφγσ ηεο ρεηξνηέξεπζεο ησλ επηδφζεψλ
ηνπο, ιφγσ ηεο έιιεηςεο θνηλσληθήο ελίζρπζεο θαηά ηελ ελειηθίσζε (Ashcroft, Jervis &
Roberts, 1999). Δπίζεο κπνξεί λα παίδεη ξφιν ε πνιπδηάζηαηε θχζε ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Οη Charman θαη Campbell (1997) ππνζηεξίδνπλ φηη ε απφθηεζε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ δελ κπνξεί λα εθηηκεζεί κ‟ έλαλ ζπλνιηθφ ηξφπν, φπσο δηαθαίλεηαη απφ
ηηο επηδφζεηο ησλ αηφκσλ πνπ πεηπραίλνπλ ζε κεξηθά έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη
απνηπγράλνπλ ζε άιια. Καη ηέινο, ν ξφινο ηνπ παξάγνληα ησλ θνηλσληθψλ ηθαλνηήησλ
ή δπζθνιηψλ πνπ θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε ηηο επηδφζεηο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ,
θπξίσο ζε παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, θαη φρη ηφζν ζε
ελήιηθεο, εμεηάδεηαη επίζεο ζπζηεκαηηθά απφ ηνπο εξεπλεηέο (Astington, 2003·Frith et
al., 1994·Hughes & Leekam, 2004·Jervis & Baker, 2004·Thirion-Marissiaux & Nader-
Grosbois, 2008).
Γεληθά, ε δηάζηαζε ζηα επξήκαηα ησλ παξαπάλσ εξεπλψλ ζα κπνξνχζε πηζαλψο
λα απνδνζεί ηφζν ζηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαη ζηελ
αλνκνηνγέλεηα ησλ θιηληθψλ νκάδσλ, φζν θαη ζηε ρξεζηκνπνίεζε δηαθνξεηηθψλ
δνθηκαζηψλ πνπ εμεηάδνπλ πηπρέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ή θαη ζε δηαθνξεηηθή
κεζνδνινγία. Παξφιν επίζεο πνπ ε πιεηνλφηεηα ησλ κειεηψλ δελ ζπλεγνξεί ππέξ ελφο
νινθιεξσηηθνχ ειιείκκαηνο ζηε ζεσξία ηνπ λνπ, σζηφζν δελ είλαη πάληα μεθάζαξν ζε
πνηεο πιεπξέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ππνιείπνληαη ηα άηνκα κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο

140
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Έρνληαο ππφςε ηα ζπζηαηηθά θνκκάηηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
θαη ηηο αληίζηνηρεο δνθηκαζίεο πνπ ηηο εμεηάδνπλ, θαίλεηαη φηη νη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο
ζπκθσλνχλ ζηνλ εληνπηζκφ δπζθνιηψλ ζε δνθηκαζίεο πνπ κειεηνχλ, αλψηεξεο θπξίσο
ηάμεο, πιεπξέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, φπσο ζε δνθηκαζίεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ή
εμαπάηεζεο πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ (βι. θαη Yirmiya, Erel, Shaked &
Solomonica-Levi, 1998).
΢ε πνιιέο έξεπλεο ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε νκαδνπνηνχληαη θπξίσο
αλεμαξηήηνπ αηηηνινγίαο θαη επηπέδνπ ιεηηνπξγηθφηεηαο. ΢πγθξίλνληαη επίζεο κε άηνκα
ηππηθήο αλάπηπμεο, απηηζκφ, ελψ εμηζψλνληαη, είηε ζχκθσλα κε ηελ ρξνλνινγηθή ηνπο
ειηθία θαη ηελ ζπλνιηθή λνεηηθή ειηθία, είηε ζχκθσλα κε ηε ιεθηηθή θαη πξαθηηθή
λνεκνζχλε. ΢ε κηα αλαζθφπεζε εξεπλψλ ζην ζπγθεθξηκέλν ρψξν, νη Yirmiya, Erel,
Shaked θαη Solmonica-Levi (1998) δηαπίζησζαλ φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο έξεπλεο δελ
δφζεθε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ επηινγή θαη παξνπζίαζε ησλ δνθηκαζηψλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Παξαηεξείηαη θπξίσο, ζηηο έξεπλεο κηα παλνκνηφηππε εθαξκνγή ζπγθεθξηκέλσλ
δνθηκαζηψλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, κε έκθαζε θπξίσο ζε ιεθηηθέο δνθηκαζίεο (π.ρ., ηα
θιαζηθά έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ, εμαπάηεζεο πεξηερνκέλνπ, επηζπκίαο, άγλνηαο, ή
ηζηνξίεο εηθφλσλ).
Καζψο φκσο, ε ζεσξία ηνπ λνπ απνηειεί κέξνο ηεο θνηλσληθήο λφεζεο,
θαζίζηαηαη θαηαλνεηφ φηη νη δνθηκαζίεο πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηελ θάζε εξεπλεηηθή
νκάδα ζα φθεηιαλ λα είλαη πξνζαξκνζκέλεο ζην εθάζηνηε θνηλσληθν-πνιηηηζκηθφ
πεξηβάιινλ, φπνπ ζα ρνξεγεζνχλ θαη επνκέλσο ζα ήηαλ δηαθνξεηηθέο κεηαμχ ηνπο.
Αθφκα κπνξεί λα δηαθέξνπλ σο πξνο ηνλ ηξφπν ρνξήγεζεο, γηα παξάδεηγκα αλ
ζπλνδεχνληαη απφ νπηηθφ πιηθφ, πνπ είλαη πην δηεπθνιπληηθφ γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, αλ είλαη νπηηθέο ή ιεθηηθέο δνθηκαζίεο, αλ ππάξρεη πεξηνξηζκφο ρξφλνπ
εμέηαζεο, αλ εμεηάδνπλ απιέο πιεπξέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ή πην εθιεπηπζκέλεο θαη αλ
ηέινο, ρνξεγνχληαη κε ηέηνην ηξφπν πνπ λα πξνυπνζέηεη ηελ θαιή ιεηηνπξγία άιισλ
γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ, φπσο ηεο κλήκεο, ηεο πξνζνρήο θαη ηεο γιψζζαο.
Δπηπξφζζεηα, λεφηεξεο κειέηεο (Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo &
Grant, 2005·Flavell & Miller, 1998·Slaughter & Gopnik, 1996· Tager-Flusberg &
Sullivan, 2000·Taylor & Carlson, 1997) ζην ρψξν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο
δηαθνξεηηθήο γελεηηθήο θπξίσο αηηηνινγίαο (π.ρ., ζχλδξνκν Down, ζχλδξνκν

141
εχζξαπζηνπ Υ ρξσκνζψκαηνο, ζχλδξνκν Williams θαη ζχλδξνκν Prader-Will)
πξνζπαζνχλ λα δηεξεπλήζνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ. Σα δεδνκέλα ηνπο δίλνπλ ζεκαληηθέο πνηνηηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηηο επηδφζεηο
ησλ αηφκσλ ζηνπο ηχπνπο θπξίσο ησλ ιαζψλ ζηα έξγα θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο, θαζψο επίζεο θαη ζηα έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Οη δηαθνξνπνηήζεηο απηέο μεπεξλνχλ ην πξφηππν ηεο γεληθεπκέλεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο κε ηα γλσζηηθά ειιείκκαηα, δίλνληαο έκθαζε θπξίσο ζηηο ηδηαίηεξεο
αδπλακίεο θαη δπλαηφηεηεο ησλ αηφκσλ απηψλ. ΋πσο επίζεο αλαθέξζεθε, ε δηάθξηζε
αλάκεζα ζηελ θαηλνκελνινγηθή αληίιεςε ησλ αληηθεηκέλσλ ή γεγνλφησλ θαη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα είλαη θνηλή θαη ζηε δηάθξηζε ησλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ θαη ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο, θαζψο επίζεο θαη ζηε δηάθξηζε αλάκεζα ζε δχν δηαθνξεηηθέο νπηηθέο
απφ δηαθνξεηηθνχο παξαηεξεηέο. Απηνί νη ηχπνη δηαθξίζεσλ ηείλνπλ λα αλαπηχζζνληαη
καδί, δειαδή, ηα κηθξά παηδηά πνπ πεηπραίλνπλ ή φρη ζε έξγα θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο, επίζεο έρνπλ αληίζηνηρεο επηδφζεηο ζε έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Δπηπιένλ, κεξηθνί εξεπλεηέο έρνπλ ππνζηεξίμεη φηη, ηα παηδηά κε ζχλδξνκα
Down θαη Williams κπνξνχλ θαη είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίζνπλ θαη λα εξκελεχζνπλ ηηο
λνεηηθέο θαηαζηάζεηο ησλ άιισλ (π.ρ., απφ ηηο εθθξάζεηο ησλ καηηψλ) ζε απιά έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, θαζψο είλαη ηδηαίηεξα θνηλσληθά πξνζαλαηνιηζκέλα άηνκα κε
ζπλαηζζεκαηηθή αληαπφθξηζε (Baron-Cohen, 1995·Dykens et al., 2000). Πην
ζπγθεθξηκέλα, κπνξνχλ επίζεο λα πξνβιέςνπλ ηη νη πξσηαγσληζηέο ζε ζπγθεθξηκέλεο
βηληέηεο ζθέθηνληαη ή θάλνπλ, βαζηζκέλνη ζηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο ησλ ραξαθηήξσλ θαη
φρη ζηελ δηθηά ηνπο γλψζε γηα ην ηη ζπκβαίλεη.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ζε κηα ζεηξά εξεπλψλ, νη Sullivan θαη Tager-Flusberg (1999)
θαη νη Tager-Flusberg θαη Sullivan (2000) κειέηεζαλ θαη ζπγθξίλαλε ηηο επηδφζεηο
κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Williams θαη Prader-Willi θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ζε έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεχηεξνπ επηπέδνπ.
Γηαπηζηψζεθε φηη θαη γηα ηηο ηξεηο θιηληθέο νκάδεο, πνιιά παηδηά θαη έθεβνη έρνπλ
θπξίσο, δπζθνιίεο κε ηα έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ, δειαδή, λα
θαηαλνήζνπλ φηη έλα άηνκν κπνξεί λα έρεη κηα ςεπδή πεπνίζεζε, ζρεηηθά κε ην ηη
γλσξίδεη έλα άιιν άηνκν γηα ηε ζπγθεθξηκέλε θαηάζηαζε. Απηνχ ηνπ είδνπο ε δπζθνιία

142
ζηελ θνηλσληθή θαηαλφεζε ζπλδέεηαη ζεκαληηθά κε ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα εξκελεχνπλ
πην πεξίπινθεο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο πνπ ηνπο ζπκβαίλνπλ θαζεκεξηλά ζηελ
αιιειεπίδξαζή ηνπο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Απηφ βέβαηα, δελ απνηειεί έθπιεμε γηα
ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηα παηδηά κε ζχλδξνκα
Down θαη Williams, πνπ αλ θαη είλαη θνηλσληθά πξνζαλαηνιηζκέλα, έρνπλ δπζθνιίεο
ζηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο ζηε κέζε παηδηθή ειηθία θαη ζηελ εθεβεία (Greer, Brown,
Pal, Choudry & Klein, 1997·Klein-Tasman & Mervis, 2003).
΢ε παιηφηεξε κειέηε ησλ Tager-Flusberg θαη Sullivan (1994), δηαπηζηψζεθε φηη
ην 58% ησλ ζπκκεηερφλησλ κε απηηζκφ θαη ην 67% ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, κεηαμχ ηεο ειηθίαο ησλ 8 θαη 23 εηψλ, κπνξνχζαλ λα απνδψζνπλ ςεπδείο
πεπνηζήζεηο δεπηέξνπ επηπέδνπ, θαζψο επίζεο θαη ζε κειέηε ησλ Karmillof-Smith θαη
ζπλεξγαηψλ (1995), δηαπηζηψζεθε ην ίδην, ζην 88% ησλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν Williams.
Σα επξήκαηα φκσο, ησλ Karmillof-Smith θαη ζπλεξγαηψλ (1995) βαζίζηεθαλ κφλν ζε
κηα κειέηε 8 ελειίθσλ κε ζχλδξνκν Williams, γεγνλφο πνπ εκπνδίδεη ηελ πεξαηηέξσ
γελίθεπζε ησλ δεδνκέλσλ.
Ζ έξεπλα επίζεο ησλ Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo θαη Grant (2005),
ζε έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (π.ρ., απξνζδφθεηεο κεηαθίλεζεο θαη
ζε έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο: ρξώκαηνο, κεγέζνπο, πιηθνύ θαη
ηαπηόηεηαο αληηθεηκέλσλ) κεηαμχ παηδηψλ απφ δηαθνξεηηθέο θιηληθέο νκάδεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο φπσο, ζχλδξνκν εχζξαπζηνπ Υ ρξσκνζψκαηνο θαη ζχλδξνκν Down,
δίλνπλ ζεκαληηθέο πνηνηηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηνπο ηχπνπο ησλ ιαζψλ ζηα έξγα
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down
παξνπζίαζαλ κηα ηάζε γηα θαηλνκελνινγηθά ιάζε, φπσο θαη ζε παιηφηεξεο έξεπλεο, ηα
παηδηά κε απηηζκφ (Baron-Cohen, 1989). Σα παηδηά κε εχζξαπζην Υ ρξσκφζσκα
εκθάληζαλ κηα ηάζε γηα ιάζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ δείρλεη ηελ αδπλακία ηνπο λα
δηαρσξίζνπλ ην θαηλνκελνινγηθφ απφ ην πξαγκαηηθφ, θαζψο αγλννχλ ηελ δηθή ηνπο
πξαγκαηηθή γλψζε ζρεηηθά κε ην αληηθείκελν θαη πηζηεχνπλ ηελ παξαπιαλεηηθή
εκθάληζε ηνπ αληηθεηκέλνπ. Γελ ππήξμαλ φκσο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ηνπο
ζηα έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ, θαζψο θαη νη δχν νκάδεο
δπζθνιεχηεθαλ ην ίδην ζηα ζπγθεθξηκέλα έξγα.

143
 ΢ηελ παιηφηεξε έξεπλα ηνπ Baron-Cohen (1989) ζε παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, απηηζκφ θαη παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, εμηζσκέλα
σο πξνο ηελ λνεηηθή ηνπο ειηθία, βξέζεθε φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο δελ παξνπζίαζαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηα έξγα
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Αιιά φηαλ γηλφηαλ ιάζε ζηηο απαληήζεηο ηνπο,
πξφεθπςε φηη ην 54% ησλ ιαζψλ ήηαλ ιάζε θαηλνκελνινγίαο γηα ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε ζε αληίζεζε κε ην 29% ησλ ιαζψλ πνπ ήηαλ ιάζε θαηλνκελνινγίαο γηα ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο. Δλψ γηα ηα παηδηά κε απηηζκφ, ην 75% ησλ ιαζψλ ήηαλ
θπξίσο ιάζε θαηλνκελνινγίαο.

΢ύνοτη
΢πκπεξαζκαηηθά, φπσο ήδε, αλαθέξζεθε, ε κειέηε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ε επίδνζε
ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πεξηιακβάλεη δηάθνξνπο ηνκείο, νη νπνίνη είλαη αλαγθαίν
λα εμεηάδνληαη ρσξηζηά, θαζψο αθνξνχλ δηαθνξεηηθέο ιεηηνπξγίεο, κε δηαθνξεηηθφ
βαζκφ δπζθνιηψλ. Ζ χπαξμε δηαθνξνπνηήζεσλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζε θάπνηεο
δνθηκαζίεο πξνβιέπεηαη φηη ζα ππνδεηθλχεη φηη ηα ειιείκκαηα ηνπο δελ ζα νθείινληαη ζε
γεληθεπκέλεο δπζθνιίεο ζηελ αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ, αιιά ζε θάπνηεο κφλν πιεπξέο ηνπο. ΢ηελ παξνχζα κειέηε έρεη ιεθζεί ππφςε ε
επίδξαζε ζηελ αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
ελδερφκελσλ γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε,
πξνθεηκέλνπ ηα απνηειέζκαηα πνπ ζα πξνθχςνπλ λα κπνξνχλ λα απνδνζνχλ ζε ακηγέο
έιιεηκκα ζηελ αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη
φρη ζε δηαπηζησκέλα γλσζηηθά, αληηιεπηηθά, γισζζηθά ή άιια εθηειεζηηθά ειιείκκαηα.
΢πγθεθξηκέλα, ζην ρψξν ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ, θπξίσο αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο (Achenbach, 1969·Day, Sparrow, Shinkfield & Zerman, 1997·Spitz, 1964,
1967·Spitz & Blackman, 1959·Spitz, Goettler & Diveley, 1970·Winters Jr., 1969) θαη
ακθίζεκσλ κνξθψλ (Ropar, Mitchell & Ackroyd, 2003), ηα ειάρηζηα δεδνκέλα πνπ
ππάξρνπλ καο δείρλνπλ φηη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο
ζηελ επεμεξγαζία ηέηνησλ ζχλζεησλ νπηηθψλ εξεζηζκάησλ πνπ απαηηνχλ πξνζνρή θαη
εγξήγνξζε. Δπίζεο ζε παξφκνηα έξγα επεμεξγαζίαο νπηηθψλ εξεζηζκάησλ, ηα άηνκα κε
ζχλδξνκν Down βξέζεθε φηη παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο θπξίσο ζηελ ηαπηφρξνλε ρσξηθή

144
επεμεξγαζία (Bihrle et al., 1989·Jones, Rossen & Bellugi, 1995). Χζηφζν, παξακέλνπλ
αηεθκεξίσηα αξθεηά ζέκαηα αλαθνξηθά κε ηηο νπηηθναληηιεπηηθέο θαη γλσζηηθέο
ηδηαηηεξφηεηεο ησλ αηφκσλ κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο θαη ηε
ζπκβνιή ηνπο ζηελ αλαγλψξηζε ζχλζεησλ νπηηθψλ εξεζηζκάησλ. Καζψο γηα ην ζέκα ηεο
αληίιεςεο δηαθνξεηηθψλ θαηεγνξηψλ νπηηθψλ πιαλψλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο δελ έρνπκε πξνεγνχκελα εξεπλεηηθά δεδνκέλα
γηα φιεο ηηο θαηεγνξίεο, δηεξεπλάηαη ε ππφζεζε ηεο χπαξμεο ειιεηκκάησλ ζηηο
δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ γηα ηα παηδηά απηά.
Γηα ηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ππάξρνπλ πεξηζζφηεξα δεδνκέλα, αλ θαη ζπρλά
αληηθξνπφκελα. Καζψο γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα ε κεγαιχηεξε δηρνγλσκία ησλ
κειεηψλ (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson, & Dolish, 2004·Baron-Cohen,
1995·Happé, 1995·Karmiloff-Smith et al., 1994·Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman &
Pilowsky, 1996) αθνξά ζηελ χπαξμε ή κε ειιείκκαηνο ζε δνθηκαζίεο ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, θπξίσο ζε έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ, ηίζεηαη ινηπφλ ζαλ ππφζεζε ε
χπαξμε ειιείκκαηνο ζηηο δνθηκαζίεο απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη
δεπηέξνπ επηπέδνπ. ΢ηα έξγα θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, νη
έξεπλεο δίλνπλ κηα πην ζαθή εηθφλα θαη πξνβιέπεηαη φηη δελ ζα ππάξμνπλ ζεκαληηθέο
δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ηππηθήο αλάπηπμεο, ζε αληίζεζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down, πνπ παξνπζηάδνπλ
ηδηαηηεξφηεηεο ζηηο επηδφζεηο ηνπο, θαζψο θαη ζηελ ηππνινγία ησλ ιαζψλ. Οη δπζθνιίεο
ζ‟ απηνχο ηνπο ηνκείο θαίλνληαη λα κελ είλαη αλεμάξηεηεο απφ ηα ππάξρνληα γλσζηηθά
θαη γισζζηθά ειιείκκαηα ησλ αηφκσλ απηψλ, φπσο είλαη νη νπηηθναληηιεπηηθέο
δπζθνιίεο, νη κλεκνληθέο δπζθνιίεο, νη δπζθνιίεο πξνζνρήο, νη εθηειεζηηθέο
δπζιεηηνπξγίεο, θαζψο θαη νη δπζθνιίεο ιεθηηθήο έθθξαζεο θαη θαηαλφεζεο.
Άιινη πην πξφζθαηνη εξεπλεηέο (Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo &
Grant, 2005·Flavell & Miller, 1998·Mitroff, Sobel & Gopnik, 2006·Slaughter & Gopnik,
1996·Tager-Flusberg & Sullivan, 2000·Taylor & Carlson, 1997) πξνζπάζεζαλ επίζεο λα
δηεξεπλήζνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο κέζσ θπξίσο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
ακθίζεκσλ κνξθψλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Σα εκπεηξηθά ηνπο φκσο δεδνκέλα ρξεηάδνληαη πεξαηηέξσ αλάιπζε, πξάγκα ην
νπνίν επηρεηξείηαη ζηελ παξνχζα κειέηε, ψζηε λα δηεξεπλεζεί ζε παηδηά κε δηαθνξεηηθήο

145
κνξθήο λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ην θαηά πφζν ε κεηαγλσζηηθή ζεσξία ηεο ηθαλφηεηαο ηνπ
λνπ απνηειεί κηα αλαγθαία θαη επαξθήο ζπλζήθε ζπλνιηθά γηα ηελ αλαγλψξηζε νπηηθψλ
πιαλψλ. Γηα πξψηε θνξά εδψ ζπζηεκαηηθά δίλεηαη βαξχηεηα θαη ζε κηα ζεηξά απφ
άιινπο αληηιεπηηθνχο θαη γλσζηηθνχο παξάγνληεο, νη νπνίνη ζα κπνξνχζαλ λα
ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηνλ έιεγρν θαη ζηελ πην αμηφπηζηε εξκελεία ησλ εξεπλεηηθψλ
δεδνκέλσλ.
Λακβάλνληαο επίζεο ππφςε ηηο πξνεγνχκελεο έξεπλεο πνπ έρνπλ δηεμαρζεί θαη
ζηηο νπνίεο νη ζπκκεηέρνληεο είραλ εμηζσζεί επί ηε βάζεη ηεο ζπλνιηθήο λνεηηθήο ηνπο
ειηθίαο, ζχκθσλα κε ηηο αξρέο ηεο αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο ηνπ Zigler, πξνβιέπεηαη
εδψ φηη ε εμίζσζε ησλ νκάδσλ δελ ζα δηαθνξνπνηεί ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο, ζηα παξαπάλσ
έξγα, ζε αληίζεζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (π.ρ., λνεηηθή θαζπζηέξεζε,
νξγαληθήο-γελεηηθήο αηηηνινγίαο) πνπ ζα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζε
ζχγθξηζε κε ηηο άιιεο νκάδεο παηδηψλ, ζχκθσλα κε ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ, γισζζηθφ θαη
θνηλσληθφ ηνπο πξφηππν αλάπηπμεο. Έηζη ζα πξνθχςεη κηα θαιχηεξε εηθφλα γηα ηελ
εμέιημε ησλ γλσζηηθψλ δπλαηνηήησλ θαη αδπλακηψλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
Σέινο, εθηφο απφ ηε γλσζηηθή ιεηηνπξγία θαη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ
αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, άιιεο κεηαβιεηέο πνπ ζα
κπνξνχζαλ λα επεξεάζνπλ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ, απνηεινχλ ηα δεκνγξαθηθά
ραξαθηεξηζηηθά ησλ αηφκσλ, φπσο ε ειηθία, ην θχιν θαη ην ζρνιηθφ ή θνηλσληθφ
πεξηβάιινλ (βι. Κπξίδεο & Υξνλνπνχινπ, 2008). Οη πεξηζζφηεξεο φκσο κειέηεο, φπσο
ήδε αλαθέξζεθε, δελ καο δίλνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ ζρνιηθήο ειηθίαο ζηα παξαπάλσ έξγα ζε ζρέζε κε ην θχιν. Χο πξνο ηα άηνκα
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, νη αλαπηπμηαθέο έξεπλεο
ππνδεηθλχνπλ φηη ε επίδνζε ησλ αηφκσλ απηψλ θαίλεηαη λα επεξεάδεηαη απφ ηελ
ρξνλνινγηθή ειηθία, ζε ζρέζε φκσο κε ηα ηδηαίηεξα πξφηππα θαη ηνπο ξπζκνχο
γλσζηηθήο αλάπηπμεο πνπ παξνπζηάδνληαη ζηα άηνκα απηά. Δίλαη ζεκαληηθφ επίζεο λα
ιακβάλνληαη ππφςε ζηελ έξεπλα γηα ηα παηδηά λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, νη πιεξνθνξίεο
απφ ην ζρνιηθφ ή θνηλσληθφ πεξηβάιινλ ησλ παηδηψλ, θαζψο ζα κπνξνχζαλ λα

146
ζπκβάιινπλ ζηηο δηαθνξέο ησλ επηδφζεσλ ηνπο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο.
΢ηηο επφκελεο ζειίδεο παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά νη ζηφρνη ηεο παξνχζαο
έξεπλαο θαη δηαηππψλνληαη νη ππνζέζεηο ηεο.

΢κοπόρ ηηρ παπούζαρ έπεςναρ και επεςνηηικέρ ςποθέζειρ

΢θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ήηαλ λα δηεξεπλεζνχλ νη πηζαλέο δηαθνξέο θαη νκνηφηεηεο
αλάπηπμεο ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε, νξγαληθήο (π.ρ.,
ζχλδξνκν Down) θαη κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο κέζα απφ ηελ αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε
ηνπ Zigler. Ζ έξεπλα εμεηάδεη ηελ επηκέξνπο ζρέζε ησλ ηθαλνηήησλ ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Φηινδνμεί επίζεο λα ζπκβάιιεη ζηελ αχμεζε ηεο
γλψζεο γηα ηνπο γλσζηηθνχο θπξίσο παξάγνληεο (π.ρ. κλήκε, πξνζνρή νπηηθνρσξηθή
αληίιεςε, ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο ηθαλφηεηεο) θαη ηνλ ηξφπν πνπ απηνί αιιειεπηδξνχλ,
δπζθνιεχνληαο ή δηεπθνιχλνληαο ηελ αληίιεςε ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηελ ηθαλφηεηα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σα δεδνκέλα ηεο ζα κπνξνχζαλ επηπξφζζεηα λα ζπκβάιινπλ
ζεκαληηθά ζηηο πξννπηηθέο εμέιημεο ησλ ζχγρξνλσλ εξκελεπηηθψλ κνληέισλ ηεο
αλαπηπμηαθήο έξεπλαο θαη ζηελ αλάπηπμε πην ζηνρεπκέλσλ εθπαηδεπηηθψλ παξεκβάζεσλ
γηα ηα άηνκα κε δηαθνξεηηθέο αλαπεξίεο.
Ζ παξνχζα έξεπλα εζηηάδεηαη ζπλνπηηθά ζηα αθφινπζα βαζηθά εξεπλεηηθά
εξσηήκαηα: α) πνηεο είλαη νη επηδόζεηο ησλ παηδηώλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλώζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζύλδξνκν Down, ζπγθξηλόκελεο κ’ εθείλεο ησλ παηδηώλ ηππηθήο
αλάπηπμεο, εμηζσκέλσλ σο πξνο ηε ζπλνιηθή λνεηηθή ηνπο ειηθία, ζε έξγα αλαγλώξηζεο
νπηηθώλ πιαλώλ θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ;, β) πνηεο είλαη νη ζρέζεηο αλάκεζα ζηελ
ηθαλόηεηα αλαγλώξηζεο νπηηθώλ πιαλώλ θαη ζηελ επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ;
θαη γ) πνηα είλαη ε επίδξαζε ησλ γλσζηηθώλ παξακέηξσλ;
Δπίζεο θαζψο ηα πξνεγνχκελα εξεπλεηηθά δεδνκέλα είλαη ειιηπή θαη ζπρλά
αληηθαηηθά, δηεξεπλάηαη ην αλ νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ησλ παξαπάλσ νκάδσλ, ζηηο
δηάθνξεο απηέο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ επεξεάδνληαη απφ ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο,
θαη αλ λαη, πνηα είλαη ε πνξεία απηήο ηεο αιιαγήο. Οη ζεκαληηθφηεξνη απ‟ απηνχο ηνπο
παξάγνληεο πνπ ιακβάλνληαη ππφςε ζηελ παξνχζα έξεπλα είλαη: α) ε ρξνλνινγηθή

147
ειηθία θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο πξαγκαηνπνηνύληαη νη εμειηθηηθέο αιιαγέο, β) ε ιεθηηθή
θαη πξαθηηθή λνεκνζύλε, γ) ν ηύπνο ηνπ εξεζίζκαηνο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθώλ πιαλώλ
(ζπγθεθξηκέλα-αθεξεκέλα έξγα), δ) ε θαηεγνξία ησλ νπηηθώλ πιαλώλ, ζύκθσλα κε ηελ
ηαμηλόκεζή ηνπο), ε) ηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ησλ εξεζηζκάησλ (π.ρ., ρξώκα,
ζρήκα, κέγεζνο), ζη) ν ηύπνο ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη ν ηξόπνο παξνπζίαζήο
ηνπο (ζπλδπαζκόο ιεθηηθνύ θαη νπηηθνύ πιηθνύ), δ) ε νπηηθή αληίιεςε, ε) ε νπηηθνρσξηθή
κλήκε, ζ) ε παξαηεηακέλε νπηηθή πξνζνρή θαη ην εύξνο νπηηθήο πξνζνρήο, η) ε
βξαρύρξνλε αθνπζηηθή κλήκε, θ) ην θύιν θαη ι) νη ζηξαηεγηθέο πνπ απαηηνύληαη γηα ηελ
επίιπζε ησλ έξγσλ.
Με βάζε ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα γηα ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο πξψηεο
ζρνιηθήο ειηθίαο θαη ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο,
δηαηππψζεθαλ νη εμήο ππνζέζεηο γηα εκπεηξηθφ έιεγρν:

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ οπηικών πλανών ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ (1)

Σα ειάρηζηα θαη αξθεηά παιηά εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ έρνπκε ζε εθήβνπο θαη ελήιηθεο
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, νη νπνίνη δνχζαλ φκσο ζε ηδξχκαηα (Achenbach, 1969·Day,
Sparrow, Shinkfield & Zerman, 1997·Spitz, 1964, 1967·Spitz & Blackman, 1959·Spitz,
Goettler & Diveley, 1970·Winters Jr., 1969), καο δείρλνπλ φηη αληηιακβάλνληαη αξγά, κε
κεγάιε δπζθνιία θαη γλσζηηθή αθακςία ηηο πιάλεο παξακφξθσζεο ηεο αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο ζε ζχγθξηζε κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο.
Οη νπηηθέο πιάλεο δελ επεξεάδνληαη φιεο απφ ηνπο ίδηνπο κεραληζκνχο θαη φηη,
πξάγκαηη, κεξηθέο επεξεάδνληαη απφ κεραληζκνχο πνπ απαηηνχλ πην ζχλζεηα επίπεδα
επεμεξγαζίαο ηεο νπηηθήο δηαδηθαζίαο, θαζψο θαη απφ ηελ εκπεηξία (Dyde & Milner,
2002). Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο ζα δηαθέξνπλ
θαη ζα είλαη θαιχηεξεο απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, ιφγσ ησλ γλσζηηθψλ απαηηήζεσλ
επεμεξγαζίαο ησλ έξγσλ. Γηεξεπλάηαη επίζεο ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε
χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο.

148
Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ οπηικών πλανών αμθίζημυν μοπθών (2)
Σα δεδνκέλα ζχγρξνλσλ εξεπλψλ (Ropar, Mitchell & Ackroyd, 2003) έδεημαλ φηη ηα
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο ηα θαηάθεξαλ εμίζνπ θαιά κε ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο ακθίζεκσλ πιαλψλ, φηαλ φκσο ήηαλ
ελεκεξσκέλα γηα ηελ ακθηζεκία ηεο κνξθήο. Δπίζεο ζε παξφκνηα έξγα επεμεξγαζίαο
νπηηθψλ εξεζηζκάησλ πνπ απαηηνχζαλ πξνζνρή θαη εγξήγνξζε, ηα άηνκα κε ζχλδξνκν
Down βξέζεθε φηη δηαηεξνχλ ην ζπλνιηθφ ζρήκα ησλ ζρεδίσλ (Porter & Colthear, 2006),
θαζψο εκθαλίδνληαη «αδχλαηνη» ζηελ ζχλζεζε θαη ζηηο νπηηθέο ιεπηνκέξεηεο (Bihrle et
al., 1989·Jones, Rossen & Bellugi, 1995).
Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δε ζα δηαθέξνπλ, ελψ νη
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα είλαη θαηψηεξεο απφ ηηο αληίζηνηρεο
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο
αλάπηπμεο.

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ παπάδοξυν οπηικών πλανών (3)

΢ηηο παξάδνμεο νπηηθέο κνξθέο θάλνπκε ζπλήζσο εζθαικέλεο εθηηκήζεηο γηα ηα
επηκέξνπο ζηνηρεία ησλ κνξθψλ, ηα νπνία απφ κφλα ηνπο γίλνληαη ζσζηά αληηιεπηά.
΋ηαλ φκσο πξνζπαζήζνπκε λα ελζσκαηψζνπκε ηα ζηνηρεία ζε κηα ινγηθή αιιεινπρία,
δηαπηζηψλνπκε φηη νη κνξθέο απηέο δελ κπνξνχλ λα ππάξμνπλ ζηνλ ηξηζδηάζηαην
πξαγκαηηθφ θφζκν (Seamon & Kennrick, 1994). Απαηηνχλ ινηπφλ, ζχλζεηεο ζηξαηεγηθέο
επίιπζεο πξνβιεκάησλ, φπνπ γεληθψο ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ
ζεκαληηθέο δπζθνιίεο.
Γελ ππάξρνπλ φκσο πξνεγνχκελα εκπεηξηθά δεδνκέλα θαη επνκέλσο δηεξεπλάηαη,
ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ θανηαζηικών οπηικών πλανών (4)

Οη θαληαζηηθέο πιάλεο ζρεκαηίδνληαη απφ ηα ππνθεηκεληθά πεξηγξάκκαηα ησλ κνξθψλ
ζηελ πξνζπάζεηα λα δψζνπκε λφεκα ζε απνζπαζκαηηθά εξεζίζκαηα πνπ φκσο δελ
ππάξρνπλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. ΢ηηο πιάλεο απηέο, ην γλσζηηθφ ζρήκα ηνπ αλζξψπνπ

149
επηζηξαηεχεη πξνεγνχκελεο γλψζεηο θαη εκπεηξίεο γηα λα ζπκπιεξψζεη θαη λα δηνξζψζεη
ηα «θελά» θαη λα δεκηνπξγήζεη ηελ «πξαγκαηηθή αληίιεςε ελφο θπζηθνχ αληηθεηκέλνπ,
κε άιια ιφγηα, γηα λα επαιεζεχζεη ή λα απνξξίςεη ηηο αξρηθέο ππνζέζεηο πνπ έθαλε
(Gregory, 1997·Seamon & Kennrick, 1994). Πξφθεηηαη επίζεο γηα ζχλζεηεο γλσζηηθέο
ιεηηνπξγίεο θαη ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ φπνπ ηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε έρνπλ, φπσο αλαθέξακε παξαπάλσ, δπζθνιίεο.
Γελ ππάξρνπλ φκσο πξνεγνχκελα εκπεηξηθά δεδνκέλα θαη επνκέλσο δηεξεπλάηαη,
ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ (5)

΢ηελ παιηφηεξε έξεπλα ηνπ Baron-Cohen (1989) ζε παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, εμηζσκέλα σο πξνο ηελ λνεηηθή
ηνπο ειηθία, βξέζεθε φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο δελ παξνπζίαζαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηα έξγα
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ έξεπλα επίζεο ησλ Cornish, Burack, Rahman,
Munir, Russo θαη Grant (2005) ζε έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, ηα
παηδηά απφ δηαθνξεηηθέο θιηληθέο νκάδεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο φπσο, ζχλδξνκν
εχζξαπζηνπ Υ ρξσκνζψκαηνο θαη ζχλδξνκν Down, δίλνπλ ρακειφηεξεο επηδφζεηο θαη
ζεκαληηθέο πνηνηηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηνπο ηχπνπο ησλ ιαζψλ ζηα αληίζηνηρα έξγα.
Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δε ζα δηαθέξνπλ, ελψ νη
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα είλαη θαηψηεξεο θαη πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο
απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο.

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ απόδοζηρ τεςδών πεποιθήζευν ηηρ θευπίαρ ηος νος,
ππώηος και δεύηεπος επιπέδος (6)
΋πσο δείρλνπλ ηα δεδνκέλα εξεπλψλ (Baron-Cohen, 1995·Karmiloff-Smith et al., 1994·
Yirmiya et al., 1996) νη γλσζηηθέο, ιεθηηθέο, θνηλσληθέο θαη εθηειεζηηθέο δεμηφηεηεο πνπ
απαηηνχλ ηα δηάθνξα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (πξψηνπ

150
θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ) κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη φρη ε ελ γέλεη έιιεηςε ηθαλνηήησλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ απφ
ηελ πιεπξά ηνπο.
Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο ζα δηαθέξνπλ
θαη ζα είλαη θαιχηεξεο απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Πξνβιέπεηαη επίζεο ε χπαξμε δηαθνξψλ
ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ιφγσ ησλ
ηδηαίηεξσλ γλσζηηθψλ θαη γισζζηθψλ απαηηήζεσλ ησλ έξγσλ.

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ διάκπιζηρ θανηαζίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ (7)

Ζ θαηαλφεζε ησλ θαληαζηαθψλ θαηαζηάζεσλ απαηηεί βηνινγηθή σξίκαλζε αιιά θαη
ζχλζεηεο γλσζηηθέο θαη γισζζηθέο ζηξαηεγηθέο (Sharon & Woolley, 2004·Woolley,
2000), φπνπ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε εκθαλίδνπλ δπζθνιίεο. Γελ ππάξρνπλ
φκσο πξνεγνχκελα εκπεηξηθά δεδνκέλα θαη επνκέλσο δηεξεπλάηαη, ρσξίο εθ ησλ
πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή
αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.

Τπόθεζη ηος ηύπος ηος επεθίζμαηορ (8)

Σα εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ έρνπκε κφλν γηα ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε δείρλνπλ φηη
ηα αληηιεπηηθά ζθάικαηα σο πξνο ηελ ζηαζεξφηεηα θπξίσο ηνπ κεγέζνπο ησλ
εξεζηζκάησλ, ζπκβαίλνπλ θαη φηαλ ππνθαζηζηνχκε ηηο γξακκέο ή ηα γεσκεηξηθά
ζρήκαηα κε ηξηζδηάζηαηα είδε ηεο θαζεκεξηλήο καο δσήο (DeLucia & Hochberg,1991).
Γηεξεπλάηαη, ινηπφλ, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε γηα ηηο νκάδεο ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο ζηηο θαηεγνξίεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (π.ρ., κεγέζνπο, ζρήκαηνο θαη
θσηεηλφηεηαο ρξψκαηνο) θαη ζην ηχπν ηνπ εξεζίζκαηνο (ζπγθεθξηκέλνο-αθεξεκέλνο).

Τπόθεζη ηυν επιμέποςρ έπγυν (9)

΢ηηο νπηηθέο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ππνέξγα θαηεγνξηψλ
πνπ εμέηαδαλ ην κέγεζνο, ην ζρήκα, θαη ηε θσηεηλφηεηα ηνπ ρξψκαηνο. ΢χκθσλα κε ηα

151
εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ ππάξρνπλ, πξνβιέπεηαη φηη αλεμαξηήηνπ νκάδαο ζα ππάξμνπλ
δπζθνιίεο ζηελ αλαγλψξηζε ησλ ππνέξγσλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο θπξίσο ηνπ
κεγέζνπο θαη ηνπ ζρήκαηνο θαη φρη ηφζν ηεο θσηεηλφηεηαο ρξψκαηνο, πνπ θαίλεηαη λα
ιεηηνπξγεί πην απηφκαηα.
΢ηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ
ππνέξγα πνπ εμέηαδαλ ην κέγεζνο, ην ζρήκα θαη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ.
΢χκθσλα κε ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ ππάξρνπλ (Baron-Cohen, 1989·Cornish, Burack,
Rahman, Munir, Russo & Grant, 2005) ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο δελ παξνπζίαζαλ δηαθνξέο ζηα δηάθνξα έξγα θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο. Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε
θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δε ζα δηαθέξνπλ ζην επίπεδν
δπζθνιίαο αλαγλψξηζεο ησλ δηαθνξεηηθψλ ππνέξγσλ θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο
(π.ρ. ην κέγεζνο, ην ζρήκα θαη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ).
Δλψ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down δπζθνιεχηεθαλ πεξηζζφηεξν ζηα αληίζηνηρα
έξγα θαη νη επηδφζεηο ηνπο ήηαλ πνζνηηθά θαη πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο, ζχκθσλα κε ην
γλσζηηθφ ηνπο πξφηππν. Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν
Down ζα είλαη θαηψηεξεο θαη απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο.

Τπόθεζη ηηρ ηςπολογίαρ ηυν λαθών (10)

Αλ νη δηαθνξέο επίδνζεο πνπ πξνθχπηνπλ κεηαμχ ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είλαη πνζνηηθέο, ππνζηεξίδνληαο έηζη
έκκεζα ηε ζεσξία ηνπ δηαθνξνπνηεκέλνπ ξπζκνχ ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο ησλ Mundy
θαη Kasari (1990), ηφηε ε ηππνινγία ησλ ιαζψλ δε ζα δηαθέξεη ζηηο δχν νκάδεο,
ζχκθσλα θαη κε ηελ παξαπάλσ ππφζεζε γηα ηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Γηα ηηο πεξηπηψζεηο φκσο, ησλ αηφκσλ κε
νξγαληθή λνεηηθή θαζπζηέξεζε (π.ρ., ζχλδξνκν Down) νη Burack, Hodapp θαη Zigler
(1988) αλέθεξαλ φηη ηα άηνκα απηά είλαη θαηά κηα έλλνηα αηειή ή ειιεηκκαηηθά θαη φηη
νη επηδφζεηο ηνπο επεξεάδνληαη απφ ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ ηνπο πξφηππν αλάπηπμεο.
΢χκθσλα θαη κε ηελ έξεπλα ησλ Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo θαη
Grant (2005), πνπ αλαθέξζεθε ζηηο πξνεγνχκελεο ππνζέζεηο, ηφηε πξνβιέπεηαη φηη νη

152
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα είλαη πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο απφ ηηο
αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ηππηθήο αλάπηπμεο.

Τπόθεζη ηος ηύπος απάνηηζηρ (11)

΢χκθσλα θαη κε ηελ παξαπάλσ ππφζεζε, αλ νη δηαθνξέο επίδνζεο πνπ πξνθχπηνπλ
κεηαμχ ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο είλαη πνζνηηθέο, ηφηε ν ηχπνο ηεο απάληεζεο (κνλή ή δηπιή εξκελεία) ζηηο
ακθίζεκεο πιάλεο, κνξθήο-θφληνπ δε ζα δηαθέξεη ζηηο δχν νκάδεο. Πξνεγνχκελεο
επίζεο έξεπλεο, δηεξεπλψληαο ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ πξφηππν ησλ αηφκσλ κε ζχλδξνκν
Down, έδεημαλ φηη ηα παηδηά απηά ζε νπηηθά έξγα δηαηεξνχλ ην ζπλνιηθφ ζρήκα ησλ
ζρεδίσλ (Porter & Colthear, 2006), θαζψο εκθαλίδνληαη «αδχλαηνη» ζηελ ζχλζεζε θαη
ζηηο νπηηθέο ιεπηνκέξεηεο (Bihrle et al., 1989·Jones, Rossen & Bellugi, 1995). ΢ε κηα
πξφζθαηε έξεπλα ησλ Lanfranchi, Carretti, Spanò θαη Cornoldi (2009) δηαπηζηψζεθε φηη
ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down είραλ ρακειέο επηδφζεηο ζε ρσξηθά έξγα ηαπηφρξνλεο
επεμεξγαζίαο.
Σφηε πξνβιέπεηαη φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα είλαη
πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο, δίλνληαο πεξηζζφηεξεο
κνλέο εξκελείεο ζηηο ακθίζεκεο πιάλεο, κνξθήο-θφληνπ.

Τπόθεζη ηηρ καηηγοπίαρ θύλος (12)

΢χκθσλα κε ηα εμειηθηηθά δεδνκέλα, αλ θαη ππάξρνπλ πνιιά αληηθαηηθά επξήκαηα,
πξνθχπηεη φηη δελ ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο επίδνζεο κεηαμχ θχισλ,
θαηά ηε ζρνιηθή θπξίσο ειηθία, σο πξνο ηηο θαηεγνξίεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (Rasmjou,
Hausmann & Gunturkun, 1999) θαη ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Charman, Ruffman
& Clements, 2002). Σεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηψλ, ζα κπνξνχζε λα ππνηεζεί φηη ηα δχν
θχια ζηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ δε ζα δηαθέξνπλ ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα παξαπάλσ έξγα.

153
Τπόθεζη ηηρ ζςζσέηιζηρ έπγυν οπηικών πλανών και θευπίαρ ηος νος (13)
΢χγρξνλεο έξεπλεο πξνζπαζνχλ λα δηεξεπλήζνπλ ηε ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο αλαγλψξηζεο
θπξίσο ακθίζεκσλ κνξθψλ θαη ησλ έξγσλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Γηαπηζηψζεθε κάιηζηα φηη, παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο 5-9 εηψλ, κπνξνχλ απζφξκεηα λα
παξάγνπλ ηε δηπιή εξκελεία ηεο ακθίζεκεο κνξθήο θαη εθείλα πνπ ην πεηπραίλνπλ
έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα επηηχρνπλ ζε έξγα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ, δεπηέξνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Perner & Wimmer, 1985). ΢χκθσλα επίζεο κε ηνπο
εξεπλεηέο Mitroff, Sobel θαη Gopnik (2006) βξέζεθε κηα ζρέζε αλάκεζα ζηα έξγα
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο απζφξκεηεο αληηζηξνθέο, ρσξίο φκσο
απηφ λα ζεκαίλεη απαξαίηεηα φηη ε κεηαγλσζηηθή ζεσξία ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ λνπ
απνηειεί ηε κφλε γλσζηηθή ηθαλφηεηα πνπ απαηηείηαη γηα ηηο απζφξκεηεο αληηζηξνθέο.
΢ηα άηνκα φκσο κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο δελ έρνπλ
γίλεη ζρεηηθέο κειέηεο, γη‟ απηφ θαη δηεξεπλάηαη, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε
ζπζρέηηζε ηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ κε ηελ επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ ζε θάζε νκάδα ησλ ζπκκεηερφλησλ ρσξηζηά.

Τπόθεζη ηηρ νοημοζύνηρ (14)

Σν πεδίν ηεο αληίιεςεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ δελ έρεη κειεηεζεί δηεμνδηθά ζην ρψξν ηεο
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Σν κνλαδηθφ εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ
ήηαλ ε δηεξεχλεζε ησλ ππνζέζεσλ γηα ηελ χπαξμε γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ ζηα άηνκα
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ρξεζηκνπνηψληαο θπξίσο κεζνδνινγηθά ηνπο παξάγνληεο ηεο
ρξνλνινγηθήο θαη λνεηηθήο ειηθίαο, φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηηο θιίκαθεο λνεκνζχλεο,
ζηηο ζπγθξίζεηο ησλ επηδφζεψλ ηνπο κε ηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο. ΢πκπιεξσκαηηθά,
ελδηαθέξνλ σζηφζν παξνπζηάδνπλ ζχγρξνλεο έξεπλεο, πνπ έρνπλ γίλεη ζε άηνκα φκσο κε
αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο, πξνζπαζψληαο λα δηεξεπλήζνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο
ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ ηδηαίηεξσλ γλσζηηθψλ θαη θνηλσληθψλ
ραξαθηεξηζηηθψλ απηψλ ησλ δηαηαξαρψλ (Ropar & Mitchell, 1999·Rouse, Donnelly,
Hadwin & Brown, 2004·Sobel, Capps & Gopnik, 2005·Walter, Dassonville & Bochsler,
2008).
Σα δεδνκέλα ησλ εξεπλψλ είλαη επίζεο αληηθαηηθά σο πξνο ηε ζπζρέηηζε ηεο
ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο κε ηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.

154
Πνιπάξηζκεο κειέηεο έρνπλ βξεη σζηφζν, ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ζε
ςπρνκεηξηθέο δνθηκαζίεο αμηνιφγεζεο ησλ γισζζηθψλ δεμηνηήησλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. ΢χκθσλα θαη κε παιηφηεξα επξήκαηα ηεο Happé, (1995), αλ θαη απηή κειέηεζε
θπξίσο ηελ ιεθηηθή λνεηηθή ειηθία, νη Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman θαη Pilowsky
(1996) δελ βξήθαλ ζηαζεξά ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ηεο γεληθφηεξεο επίδνζεο
ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ κεηξνχλ νη θιίκαθεο
ηνπ ηεζη λνεκνζχλεο WISC-R (Wechsler, 1974) ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.
Γηεξεπλάηαη, ινηπφλ, αλ νη επηδφζεηο ζηηο επηκέξνπο ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο
θιίκαθεο ηνπ ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III (Γεψξγαο, Παξαζθεπφπνπινο, Μπεδεβέγθεο, &
Γηαλλίηζαο, 1997) ζπλδένληαη κε ηηο επηδφζεηο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε θάζε νκάδα ησλ ζπκκεηερφλησλ ρσξηζηά.

Τπόθεζη ηηρ οπηικήρ ανηίλητηρ (15)

Αλ θαη ε ζπκβνιή ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ζηελ αλαγλψξηζε νπηηθψλ πιαλψλ ζηα άηνκα
ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ζε αζζελείο κε εγθεθαιηθέο βιάβεο έρεη κειεηεζεί (Glover &
Dixon, 2001·Milner & Goodale, 1998), φκσο ζην πεδίν ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, δελ έρεη
εξεπλεζεί ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Γηεξεπλάηαη,
ινηπφλ, αλ νη επηδφζεηο ζηηο επηκέξνπο θιίκαθεο ηνπ ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο
Developmental Test of Visual Perception (DTVP-2) (Hammill, Pearson & Voress, 1993)
ζπλδένληαη κε ηηο επηδφζεηο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ
ζε θάζε νκάδα ησλ ζπκκεηερφλησλ ρσξηζηά.

Τπόθεζη ηηρ οπηικοσυπικήρ μνήμηρ (16)

Αλ θαη ε ζπκβνιή ησλ κλεκνληθψλ ιεηηνπξγηψλ έρεη κειεηεζεί ζηελ νπηηθή αληίιεςε
(Baddeley & Logie, 1999·Sala, Rama & Courtney, 2003), δελ έρεη σζηφζν εξεπλεζεί
δηεμνδηθά ζην πεδίν ηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Γηεξεπλάηαη, ινηπφλ, αλ
νη επηδφζεηο ζην ηεζη Μλήκεο, θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ
(Μπεδεβέγθεο, Οηθνλφκνπ & Μπισλάο, 2007) ζπλδένληαη κε ηηο επηδφζεηο ζηα έξγα

155
αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε θάζε νκάδα ησλ ζπκκεηερφλησλ
ρσξηζηά.

Τπόθεζη ηηρ οπηικήρ πποζοσήρ (17)

Αλ θαη ε ζπκβνιή νπηηθήο πξνζνρήο έρεη κειεηεζεί ζηελ νπηηθή αληίιεςε (Hollingworth
& Henderson, 2002·Spence & Driver, 2004), δελ έρεη σζηφζν εξεπλεζεί δηεμνδηθά ζην
πεδίν ηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Γηεξεπλάηαη, ινηπφλ αλ νη επηδφζεηο ζην
Δξγαιείν αλίρλεπζεο θαη δηεξεχλεζεο ηεο πξνζνρήο θαη ηεο ζπγθέληξσζεο, θιίκαθεο
παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο θαη εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο (ζέζεηο ζην ρψξν)
(΢ίκνο, Μνπδάθε & ΢ηδεξίδεο, 2007) ζπλδένληαη κε ηηο επηδφζεηο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε θάζε νκάδα ησλ ζπκκεηερφλησλ ρσξηζηά.

Τπόθεζη ηηρ ακοςζηικήρ βπασύσπονηρ μνήμηρ (18)

Αλ ε ιεηηνπξγία ηεο βξαρχρξνλεο κλήκεο ζπκβάιιεη σο πξνο ηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ
νπηηθήο αληίιεςεο (Baddeley & Logie, 1999) θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ιεθηηθέο
απαηηήζεηο (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson & Dolish, 2004), ηφηε νη επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ ζε έξγα κλήκεο, φπσο είλαη ε θιίκαθα κλήκεο αξηζκψλ ηνπ WISC-III (Γεψξγαο,
Παξαζθεπφπνπινο, Μπεδεβέγθεο & Γηαλλίηζαο, 1997) αλακέλεηαη λα ζπλδένληαη κε ηηο
επηδφζεηο ησλ θαηεγνξηψλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε θάζε νκάδα ησλ
ζπκκεηερφλησλ ρσξηζηά.

156
5. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ – ΓΗΑΓΗΚΑ΢ΗΔ΢

΢ςμμεηέσονηερ
΢ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ ζπλνιηθά 106 παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο, πνπ αλήθαλ ζε κία απφ
ηηο ηξεηο παξαθάησ νκάδεο. ΢αξάληα έλα παηδηά απνηεινχζαλ ηελ νκάδα ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο (20 αγφξηα θαη 21 θνξίηζηα), είθνζη ηξία παηδηά ηελ νκάδα κε ζχλδξνκν
Down (12 αγφξηα θαη 11 θνξίηζηα) θαη ηα ππφινηπα ζαξάληα δχν παηδηά ηελ νκάδα ηεο
ηππηθήο αλάπηπμεο (21 αγφξηα θαη 21 θνξίηζηα). Σα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο
θαηνηθνχζαλ ζηελ πφιε ηεο Κνδάλεο θαη πξνέξρνληαλ απφ κηα ηπραία επηινγή ηεζζάξσλ
δεκνηηθψλ ζρνιείσλ ηεο πφιεο. Σα ζαξάληα δχν παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, ηα νπνία
επηιέρζεθαλ απφ έλα ζχλνιν 150 παηδηψλ, εμηζψζεθαλ πξνο ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε θαη ζχλδξνκν Down επί ηε βάζεη ηεο ζπλνιηθήο λνεηηθήο ηνπο ειηθίαο
(mental age) ζηo WISC-III (Γεψξγαο, Παξαζθεπφπνπινο, Μπεδεβέγθεο & Γηαλλίηζαο,
1997) ηεο ειιεληθήο έθδνζεο ηεο αλαζεσξεκέλεο θιίκαθαο λνεκνζχλεο γηα παηδηά (απφ
6-16 εηψλ), ηεο γλσζηήο Wechsler Intelligence Scale for Children (Wechsler, 1991).
΋ια ηα παηδηά ηνπ δείγκαηνο ήηαλ καζεηέο ηεο γεληθήο αγσγήο θαη εθπαίδεπζεο.
Έκελαλ κε ηηο νηθνγέλεηεο ηνπο θαη κε ηνπο δπν γνλείο ηνπο θαη είραλ κεηξηθή ηνπο
γιψζζα ηελ ειιεληθή. Σα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο δελ είραλ αηζζεηεξηαθά
πξνβιήκαηα θαη δελ παξνπζίαδαλ πξνβιήκαηα δηάζπαζεο πξνζνρήο κε ή ρσξίο
ππεξθηλεηηθφηεηα. Γελ αλαθέξζεθαλ επίζεο πξνβιήκαηα θνηλσληθήο πξνζαξκνγήο θαη
έληνλσλ ελδννηθνγελεηαθψλ ζπγθξνχζεσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα παηδηά ηνπ δείγκαηνο
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ζχλδξνκν Down πξνέξρνληαλ θπξίσο απφ ηηο πφιεηο
Κνδάλε θαη Πηνιεκαΐδα, θαζψο επίζεο θαη απφ ηηο εκηαζηηθέο πεξηνρέο ηνπ λνκνχ
Κνδάλεο, φπνπ ιεηηνπξγνχζαλ ηκήκαηα έληαμεο ηεο γεληθήο αγσγήο θαη εθπαίδεπζεο.
Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down
πξνέξρνληαλ απφ ηα γεληθά ζρνιεία ηεο Πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ηνπ Ννκνχ
Κνδάλεο θαη παξαθνινπζνχζαλ παξάιιεια ηκήκαηα έληαμεο, κε εηδηθά εθπαηδεπηηθά
πξνγξάκκαηα, πνπ πξνηάζεθαλ απφ ην Κέληξν Γηαθνξνδηάγλσζεο, Γηάγλσζεο θαη
Τπνζηήξημεο (ΚΔΓΓΤ) Ννκνχ Κνδάλεο ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο, Γηα βίνπ Μάζεζεο
θαη Θξεζθεπκάησλ.

157
 Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο επηιέρζεθαλ επί ηε
βάζεη ηνπ ηαηξηθνχ θαη νηθνγελεηαθνχ ηζηνξηθνχ ηνπο. Απφ ηα 72 παηδηά πνπ
παξαπέκθζεθαλ θαη αμηνινγήζεθαλ απφ ηελ δηεπηζηεκνληθή επηηξνπή (θνηλσληθφο
ιεηηνπξγφο, ςπρνιφγνο, εηδηθφο παηδαγσγφο θαη ινγνζεξαπεπηήο) ηνπ ΚΔΓΓΤ Ν.
Κνδάλεο, θαηά ηα ζρνιηθά έηε 2008-2009 θαη 2009-2010, ηα νπνία απνηεινχζαλ ηνλ
πιεζπζκφ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, κφλν ηα 41 (56,9%) ηνπ αξρηθνχ
δείγκαηνο, ηθαλνπνηνχζαλ ηα θξηηήξηα ηεο κε-νξγαληθήο αηηηνινγίαο ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο. Σα θξηηήξηα, ζχκθσλα κε ηνπο Zigler θαη Hodapp (1986), είλαη ηα
αθφινπζα: α) έιιεηςε ζπγθεθξηκέλεο νξγαληθήο παζνινγίαο, β) παξνπζία λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο ζε έλαλ ή θαη πεξηζζόηεξνπο ζπγγελείο (24 από ηνπο ζπκκεηέρνληεο ηνπ
δείγκαηνο ηθαλνπνηνύζαλ ην θξηηήξην απηό, σο πξνο ηνλ έλα από ηνπο δύν γνλείο, 6 θαη σο
πξνο ηνπο δύν γνλείο, ελώ 11 είραλ αδέιθηα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη γ) ειαθξά
λνεηηθή θαζπζηέξεζε κε δείθηεο λνεκνζύλεο (ΓΝ) 55-70, ζχκθσλα κε ηα δηαγλσζηηθά
εγρεηξίδηα DSM-IV θαη DSM-TR (American Psychiatric Association, 1994, 2000).
Δπηπιένλ θαλέλα παηδί δελ ειάκβαλε θαξκαθεπηηθή ζεξαπεπηηθή αγσγή. Σα
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ είραλ αηζζεηεξηαθά, θηλεηηθά θαη άιια ζπλνδά
ζσκαηηθά πξνβιήκαηα ή ςπρηαηξηθέο δηαηαξαρέο. Σέινο, ε ηθαλφηεηα θνηλσληθήο
πξνζαξκνγήο ησλ παηδηψλ αμηνινγήζεθε έκκεζα, ιακβάλνληαο ππφςε ηε ζρνιηθή ηνπο
επίδνζε, θαζψο ηα παηδηά θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία ηεο γεληθήο εθπαίδεπζεο θαη παξάιιεια
παξαθνινπζνχζαλ ηκήκαηα έληαμεο.
Σα παηδηά κε ζχλδξνκν Down επηιέρζεθαλ επί ηε βάζεη ηνπ ηαηξηθνχ ηνπο
ηζηνξηθνχ. ΋ια ηα παηδηά είραλ ηαηξηθέο γλσκαηεχζεηο θαη επηβεβαησκέλν ηνλ θαξπφηππν
ηεο ηξηζσκίαο 21 (ζχλδξνκν Down). Απφ ηα 27 παηδηά πνπ παξαπέκθζεθαλ θαη
αμηνινγήζεθαλ απφ ην ΚΔΓΓΤ Ν. Κνδάλεο, θαηά ηα ζρνιηθά έηε 2008-2009 θαη 2009-
2010, ηα νπνία απνηεινχζαλ ηνλ πιεζπζκφ ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down, κφλν ηα 23
(85,1%) ηνπ αξρηθνχ δείγκαηνο, είραλ ειαθξά λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη θνηηνχζαλ ζε
ηκήκαηα έληαμεο ηεο γεληθήο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Σα 5 παηδηά θνξνχζαλ γπαιηά
κπσπίαο θαη θαλέλα παηδί δελ παξνπζίαδε πξνβιήκαηα αθνήο. Καλέλα επίζεο απφ ηα
παηδηά δελ ειάκβαλε θαξκαθεπηηθή ζεξαπεπηηθή αγσγή. Ζ ηθαλφηεηα θνηλσληθήο
πξνζαξκνγήο ησλ παηδηψλ αμηνινγήζεθε έκκεζα, ιακβάλνληαο ππφςε ηε ζρνιηθή ηνπο

158
 επίδνζε, θαζψο ηα παηδηά θνηηνχζαλ ζε ζρνιεία ηεο γεληθήο εθπαίδεπζεο θαη παξάιιεια
παξαθνινπζνχζαλ ηκήκαηα έληαμεο.
Οη ηξεηο νκάδεο ησλ παηδηψλ εμηζψζεθαλ γηα ηνλ έιεγρν ησλ ππνζέζεσλ ηεο
έξεπλαο επί ηε βάζεη ηεο ζπλνιηθήο λνεηηθήο ηνπο ειηθία θαη φρη ηεο ρξνλνινγηθήο ηνπο
ειηθίαο. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο πνπ αθνξνχλ ζηνλ αξηζκφ ησλ
ζπκκεηερφλησλ, ην θχιν, ηε ρξνλνινγηθή ειηθία ζε έηε θαη κήλεο (Υ.Ζ.) θαη ηε
ζπλνιηθή λνεηηθή ειηθία ζε έηε θαη κήλεο (Ν.Ζ.), θαζψο θαη ζπκπιεξσκαηηθά, ε
ζπλνιηθή ιεθηηθή λνεηηθή ειηθία (Ν.Ζ.ΛΔΚΣΗΚΖ) θαη ε ζπλνιηθή πξαθηηθή λνεηηθή
ειηθία (Ν.Ζ.ΠΡΑΚΣΗΚΖ), φπσο πξνέθπςαλ απφ ην θιίκαθα λνεκνζχλεο WISC-III
(1997) παξαηίζεληαη ζηνλ Πίλαθα 5.1

Πίνακαρ 5.1 Μέζνη φξνη (κ.ν.) θαη ηππηθέο απνθιίζεηο (η.α.) ηεο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο (Υ.Ζ.),
ηεο ζπλνιηθήο λνεηηθήο ειηθίαο (Ν.Ζ.), ηεο ζπλνιηθήο ιεθηηθήο λνεηηθήο ειηθίαο
(Ν.Ζ.ΛΔΚΣΗΚΖ) θαη ηεο ζπλνιηθήο πξαθηηθήο λνεηηθήο ειηθίαο (Ν.Ζ.ΠΡΑΚΣΗΚΖ)

ΟΜΑΓΔ΢ Απιθμόρ Υ.Ζ. Ν.Ζ. (WISC-III) Ν.Ζ.ΛΔΚΣΗΚΖ Ν.Ζ.ΠΡΑΚΣΗΚΖ

ΠΑΗΓΗΧΝ δείγμαηορ
(n=106)

ΣΤΠΗΚΖ 42 κ.ν. =6,49 κ.ν.=6,83 κ.ν.=6,83 κ.ν.=6,85

ΑΝΑΠΣΤΞΖ (21 Αγφξηα & η.α.=+/-0,33 η.α.=+/-0,41 η.α.=+/-0,40 η.α.=+/-0,62
21 Κνξίηζηα)

ΝΟΖΣΗΚΖ 41 κ.ν. =9,77 κ.ν.=6,83 κ.ν.=6,92 κ.ν.=6,74

ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ (20 Αγφξηα & η.α.=+/-0,49 η.α.=+/-0,60 η.α.=+/-0,78 η.α.=+/-0,62
21 Κνξίηζηα)

΢ΤΝΓΡΟΜΟ 23 κ.ν. =10,18 κ.ν.=6,60 κ.ν.=6,62 κ.ν.=6,65

DOWN (12 Αγφξηα & η.α.=+/-0,46 η.α.=+/-0,38 η.α.=+/-0,37 η.α.=+/-0,47
11Κνξίηζηα)

Ζ δηαθνξά ησλ κέζσλ φξσλ ηεο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο κεηαμχ ησλ παηδηψλ θαη
ησλ ηξηψλ νκάδσλ ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(2,103)=812, p<.001] ζχκθσλα κε ηελ
αλάιπζε δηαθχκαλζεο κνλήο θαηεχζπλζεο (Οneway Anova). ΢ηα Post Hoc Tests
πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν
Down είραλ ηελ πςειφηεξε ρξνλνινγηθή ειηθία κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά απφ
ηηο ππφινηπεο νκάδεο (p<.001) θαη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ ηελ
πςειφηεξε ρξνλνινγηθή ειηθία κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά απφ ηα παηδηά

159
ηππηθήο αλάπηπμεο (p<.001). Ζ δηαθνξά ησλ κέζσλ φξσλ ηεο ζπλνιηθήο λνεηηθήο
ειηθίαο κεηαμχ ησλ παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ δελ ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή
[F(2,103)=1,98, p=.14, p>.10] ζχκθσλα κε ηελ αλάιπζε δηαθχκαλζεο κνλήο
θαηεχζπλζεο (Οneway Anova).
΢ηε ζπλέρεηα, ηα ζηνηρεία ηνπ δείγκαηνο πνπ αθνξνχλ ζην πειίθν ιεθηηθήο
λνεκνζχλεο (VIQ), φπσο πξνέθπςε απφ ηελ αζξνηζηηθή-ζηαηηζηηθή αμηνιφγεζε ησλ (5)
θχξησλ ιεθηηθψλ θιηκάθσλ ηνπ WISC-III (1997), ην πειίθν πξαθηηθήο λνεκνζχλεο
(PIQ), φπσο πξνέθπςε απφ ηελ αζξνηζηηθή-ζηαηηζηηθή αμηνιφγεζε ησλ (5) θχξησλ
πξαθηηθψλ θιηκάθσλ ηνπ ίδηνπ ηεζη θαη ην πειίθν γεληθήο λνεκνζχλεο (FSIQ), φπσο
πξνέθπςε απφ ηελ αζξνηζηηθή-ζηαηηζηηθή αμηνιφγεζε ησλ (10) θχξησλ ηνπ ίδηνπ ηεζη,
παξαηίζεληαη ζηνλ Πίλαθα 5.2 πνπ αθνινπζεί. Σα ηξία παξαπάλσ πειίθα, εθθξάδνληαη
ζηελ ίδηα κεηξηθή θιίκαθα πνπ έρεη κέζν φξν 100 θαη ηππηθή απφθιηζε 15.

Πίνακαρ 5.2 Μέζνη φξνη (κ.ν.) θαη ηππηθέο απνθιίζεηο (η.α.) ηνπ πειίθνπ ιεθηηθήο λνεκνζχλεο
(VIQ), ηνπ πειίθνπ πξαθηηθήο λνεκνζχλεο (PIQ) θαη ηνπ πειίθνπ γεληθήο λνεκνζχλεο (FSIQ)

ΟΜΑΓΔ΢ VIQ PIQ FSIQ

ΠΑΗΓΗΧΝ

ΣΤΠΗΚΖ κ.ν.=105,79 κ.ν.=98,52 κ.ν.=102,64

ΑΝΑΠΣΤΞΖ η.α.=+/-8,21 η.α.=+/-9,89 η.α.=+/-8,39

ΝΟΖΣΗΚΖ κ.ν.=66,56 κ.ν.=62,39 κ.ν.=59,83

ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ η.α.=+/-5,34 η.α.=+/-6,65 η.α.=+/-4,27

΢ΤΝΓΡΟΜΟ κ.ν.=62,22 κ.ν.=60,65 κ.ν.=56,30

DOWN η.α.=+/-3,27 η.α.=+/-3,52 η.α.=+/-1,10

Οη δηαθνξέο ησλ κέζσλ φξσλ ησλ πειίθσλ ιεθηηθήο λνεκνζχλεο [F(2,103)=527,

p<.001], πξαθηηθήο λνεκνζχλεο [F(2,103)=291, p<.001] θαη γεληθήο λνεκνζχλεο
[F(2,103)=698, p<.001] κεηαμχ ησλ παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ήηαλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο, ζχκθσλα κε ηελ αλάιπζε δηαθχκαλζεο κνλήο θαηεχζπλζεο (Oneway
Anova). ΢ηα Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην Dunnett C, ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο ζηα πειίθα λνεκνζχλεο κε
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά απφ ηηο ππφινηπεο νκάδεο (p<.05). Δπίζεο ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κφλν ζηα πειίθα ιεθηηθήο θαη

160
γεληθήο λνεκνζχλεο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν
Down (p<.05). ΢ην πειίθν πξαθηηθήο λνεκνζχλεο δελ ππήξμαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο
δηαθνξέο (p>.05) ζηηο επηδφζεηο κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ.

Νεςποτςσολογικέρ δοκιμαζίερ
Δπηιέρζεθε θαη ρνξεγήζεθε κηα εθηελήο ζπζηνηρία λεπξνςπρνινγηθψλ δνθηκαζηψλ, πνπ
πεξηειάκβαλε δνθηκαζίεο πνπ αμηνινγνχλ ηηο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, φπσο είλαη ε νπηηθή
αληίιεςε, ε νπηηθνρσξηθή κλήκε, ε νπηηθή πξνζνρή, ε βξαρχρξνλε αθνπζηηθή κλήκε,
θαζψο επίζεο θαη ηηο ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο-εθηειεζηηθέο ηθαλφηεηεο ησλ παηδηψλ. ΢ηε
ζπλέρεηα πεξηγξάθνληαη αλαιπηηθά νη δνθηκαζίεο, νη επηκέξνπο ιεηηνπξγίεο πνπ
αμηνινγνχλ, θαζψο θαη νη βαζκνινγίεο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο κεηαβιεηέο

Ζ κλίμακα νοημοζύνηρ WISC-III

Ζ θιίκαθα λνεκνζχλεο ηεο ειιεληθήο έθδνζεο (Γεψξγαο, Παξαζθεπφπνπινο,
Μπεδεβέγθεο & Γηαλλίηζαο, 1997) ηεο αλαζεσξεκέλεο θιίκαθαο λνεκνζχλεο γηα παηδηά
(απφ 6-16 εηψλ), ηεο γλσζηήο Wechsler Intelligence Scale for Children (Wechsler, 1991)
έρεη πξνζαξκνζηεί θαη ζηαζκηζηεί ηελ Διιάδα θαη επηιέρζεθε σο έλα πνιπζεκαηηθφ ηεζη
λνεκνζχλεο, πνπ απνηειείηαη απφ επηκέξνπο θιίκαθεο πνπ ε θαζεκία αμηνινγεί κηα
δηαθνξεηηθή πιεπξά ηεο λνεκνζχλεο θαη πνπ φιεο καδί εθθξάδνπλ απηφ πνπ
απνθαινχκε γεληθή λνεκνζχλε ηνπ παηδηνχ.
Αμηνινγεί επίζεο ηε λνεκνζχλε κέζσ δχν δηφδσλ επηθνηλσλίαο: ηεο αθνπζηηθήο-
γισζζηθήο θαη ηεο νπηηθήο-θηλεηηθήο, κέζσ ησλ ιεθηηθψλ θαη πξαθηηθψλ θιηκάθσλ
αληίζηνηρα. Απφ ηελ αζξνηζηηθή-ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ ζηηο
ιεθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο (π.ρ., πιεξνθνξίεο, νκνηφηεηεο, αξηζκεηηθή, ιεμηιφγην,
θαηαλφεζε) εμάγεηαη έλαο εληαίνο βαζκφο γηα ηε ιεγφκελε ιεθηηθή λνεκνζχλε, ην
πειίθν ιεθηηθήο λνεκνζχλεο. Απφ ηελ αζξνηζηηθή-ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ
απνηειεζκάησλ ζηηο πξαθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο (π.ρ., ζπκπιήξσζε εηθφλσλ,
θσδηθνπνίεζε, ζεηξνζέηεζε εηθφλσλ, ζρέδηα κε θχβνπο θαη ζπλαξκνιφγεζε
αληηθεηκέλσλ) εμάγεηαη έλαο εληαίνο βαζκφο γηα ηε ιεγφκελε πξαθηηθή λνεκνζχλε, ην
πειίθν πξαθηηθήο λνεκνζχλεο. Απφ ηελ αζξνηζηηθή-ζηαηηζηηθή αμηνιφγεζε ησλ θχξησλ
θιηκάθσλ ηνπ ηεζη εμάγεηαη έλαο εληαίνο δείθηεο, ην πειίθν γεληθήο λνεκνζχλεο, πνπ

161
εθθξάδεη ηε λνεηηθή ηθαλφηεηα ηνπ παηδηνχ κε ηνλ πεξηεθηηθφ θαη ζθαηξηθφ ηξφπν. Σα
ηξία παξαπάλσ πειίθα εθθξάδνληαη ζηελ ίδηα κεηξηθή θιίκαθα, πνπ έρεη κέζν φξν 100
θαη ηππηθή απφθιηζε 15.
Ζ αλαιπηηθή επίζεο αμηνιφγεζε ηεο λνεκνζχλεο ηνπ παηδηνχ ζην επίπεδν ησλ
επηκέξνπο θιηκάθσλ κπνξεί λα γίλεη θαη κε ηηο ιεγφκελεο λνεηηθέο ειηθίεο, πνπ
απνηεινχλ βαζηθνχο ςπρνκεηξηθνχο δείθηεο, θαζψο απνηεινχλ αδξή έλδεημε ηνπ
επηπέδνπ ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο πνπ έρεη θαηαθηήζεη ην παηδί ζε κηα δεδνκέλε
ρξνληθή ζηηγκή. Οη πεξηζζφηεξεο θιίκαθεο απηνχ ηνπ ηεζη λνεκνζχλεο, εθηφο απφ ηηο
θιίκαθεο ηεο κλήκεο αξηζκψλ θαη ηεο θσδηθνπνίεζεο, απνηεινχλ θαιέο κεηξήζεηο,
θαζψο έρνπλ πςειέο θνξηίζεηο κε ηνλ παξάγνληα „g‟ ηεο γεληθήο λνεκνζχλεο (Μφηηε-
΢ηεθαλίδε, 1999). Χο πνιπζεκαηηθφ ηεζη βνεζάεη επίζεο θαη ζηελ ελδν-αηνκηθή
αμηνιφγεζε ησλ λνεηηθψλ ηθαλνηήησλ ηνπ παηδηνχ, ε νπνία έρεη ηεξάζηηα
ςπρνδηαγλσζηηθή αμία ζηελ θιηληθή πξάμε, γηαηί, έηζη είλαη δπλαηφλ λα εληνπηζηνχλ
ηνκείο αλάπηπμεο ηνπ παηδηνχ, νη νπνίνη ρξήδνπλ ηδηαίηεξεο πξνζνρήο. Σέινο, απηφ ην
ηεζη λνεκνζχλεο κπνξεί λα παίμεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηάγλσζε ησλ δπζθνιηψλ
κάζεζεο ζε παηδηά πνπ έρνπλ πξνβιήκαηα θαηά ηε ζρνιηθή ηνπο θνίηεζε, θαζψο επίζεο
λα εληνπίζεη ραξηζκαηηθά, επθπή παηδηά θαη παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ή άιιεο
γλσζηηθέο θαη λεπξνινγηθέο δπζιεηηνπξγίεο.
Χο κεηαβιεηέο ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη ηππηθνί βαζκνί πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε
κεηαηξνπή ησλ αξρηθψλ βαζκψλ ησλ επηκέξνπο ιεθηηθψλ θαη πξαθηηθψλ θιηκάθσλ ηνπ
ηεζη. Οη ηππηθνί βαζκνί έρνπλ εθθξαζηεί απφ ηνπο θαηαζθεπαζηέο ηνπ ηεζη ζε θνηλή
κεηξηθή θιίκαθα (ζε φιεο ηηο θιίκαθεο ν κέζνο φξνο είλαη 10 θαη ε ηππηθή απφθιηζε 3).

Developmental Test of Visual Perception-Second Edition (DTVP-2)

Σν Developmental Test of Visual Perception-Second Edition (DTVP-2) (Hammill,
Pearson & Voress, 1993) απνηειεί ηελ ηειεπηαία αλαζεψξεζε ηνπ γλσζηνχ κε ιεθηηθνχ
ηεζη Οπηηθήο Αληίιεςεο ηεο M. Frostig θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηεο (1966). Σν ηεζη
επηιέρζεθε γηαηί έρεη θαινχο δείθηεο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο θαη κπνξεί λα δνζεί ζε
θιηληθνχο πιεζπζκνχο. Μεηξάεη ηηο ηθαλφηεηεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηνπ νπηηθν-
θηλεηηθνχ ζπγρξνληζκνχ, ζε παηδηά ειηθίαο απφ 4-11 εηψλ. Απνηειείηαη απφ 8
ππνθιίκαθεο: νπηηθν-θηλεηηθόο ζπγρξνληζκόο, ζέζε ζην ρώξν, αληηγξαθή ζρεκάησλ,

162
κνξθή-θόλην, ζρέζεηο ζην ρώξν, νπηηθή νινθιήξσζε, νπηηθν-θηλεηηθή ηαρύηεηα θαη
ζηαζεξόηεηα ζρήκαηνο.
Γηα θαζεκία απφ ηηο 8 επηκέξνπο θιίκαθεο εμάγνληαη ηξεηο δείθηεο, ν Σππηθφο
Βαζκφο ηεο Γεληθήο Οπηηθήο Αληίιεςεο, ε Ζιηθηαθή Ηζνδπλακία ηεο θιίκαθαο θαη ε
αληηζηνηρνχζα εθαηνζηηαία ηηκή, νη νπνίνη δείρλνπλ ηελ επίδνζε ηνπ παηδηνχ ζηε
ζπγθεθξηκέλε απηή πιεπξά ηεο, κε ηελ αληίζηνηρε ειηθία ηνπ παηδηνχ, θαζψο θαη ην
πνζνζηφ % ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπ παηδηνχ πνπ έρνπλ ίζν ή κηθξφηεξν πειίθν. Απφ ηηο 4
ππνθιίκαθεο: ζέζε ζην ρώξν, κνξθή-θόλην, νπηηθή νινθιήξσζε, ζηαζεξόηεηα ζρήκαηνο,
δηαθξίλεηαη ν Σππηθφο Βαζκφο Οπηηθήο Αληίιεςεο Πεξηνξηζκέλεο Κίλεζεο θαη απφ ηηο
ππφινηπεο ππνθιίκαθεο: νπηηθν-θηλεηηθόο ζπγρξνληζκόο, αληηγξαθή ζρεκάησλ, ζρέζεηο
ζην ρώξν, νπηηθν-θηλεηηθή ηαρύηεηα, δηαθξίλεηαη ν Σππηθφο Βαζκφο Οπηηθν-θηλεηηθνχ
ζπγρξνληζκνχ. Γηα θαζέλα απφ ηα ηξία ζπλνιηθά πειίθα, πνπ καο δείρλνπλ ηελ επίδνζε
ηνπ παηδηνχ ζηελ νπηηθή αληίιεςε, γεληθά θαη εηδηθά, βξίζθνπκε θαη ηελ αληηζηνηρνχζα
εθαηνζηηαία ηηκή, πνπ δείρλεη ην πνζνζηφ % ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπ παηδηνχ πνπ έρνπλ
ίζν ή κηθξφηεξν πειίθν θαη ηελ ειηθηαθή ηζνδπλακία. Σα ηξία παξαπάλσ πειίθα
εθθξάδνληαη ζηελ ίδηα κεηξηθή θιίκαθα πνπ έρεη κέζν φξν 100 θαη ηππηθή απφθιηζε 15.
Χο κεηαβιεηέο ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη ηππηθνί βαζκνί, πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε
κεηαηξνπή ησλ αξρηθψλ βαζκψλ ησλ επηκέξνπο θιηκάθσλ ηνπ ηεζη. Οη ηππηθνί βαζκνί
έρνπλ εθθξαζηεί απφ ηνπο θαηαζθεπαζηέο ηνπ ηεζη ζε θνηλή κεηξηθή θιίκαθα (ζε φιεο
ηηο θιίκαθεο ν κέζνο φξνο είλαη 10 θαη ε ηππηθή απφθιηζε 3).

Δπγαλείο Ανίσνεςζηρ και Γιεπεύνηζηρ ηηρ Πποζοσήρ και ΢ςγκένηπυζηρ

Σν Δξγαιείν Αλίρλεπζεο θαη Γηεξεχλεζεο ηεο Πξνζνρήο θαη ΢πγθέληξσζεο (Α΢ΤΠ)
(΢ίκνο, Μνπδάθε & ΢ηδεξίδεο, 2007) απεπζχλεηαη ζε παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο (6-10
εηψλ). ΢θνπφο ηνπ είλαη ε αλίρλεπζε ηεο πηζαλφηεηαο εκθάληζεο δπζθνιηψλ πξνζνρήο
θαη ζπγθέληξσζεο θαη ε αλαιπηηθή εθηίκεζε πηζαλψλ ειιεηκκάησλ ζε θάζε κία απφ ηηο
δχν δηαζηάζεηο (δηάξθεηα θαη εχξνο) ηεο πξνζνρήο θαη ζπγθέληξσζεο. Σν εξγαιείν έρεη
θαηαζθεπαζηεί θαη ζηαζκηζηεί ζηνλ ειιεληθφ πιεζπζκφ, έρεη θαινχο δείθηεο
εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο θαη ρξεζηκνπνηείηαη σο δηαγλσζηηθφ εξγαιείν ζηελ εηδηθή
αγσγή.

163
 Σν Α΢ΤΠ πεξηιακβάλεη ηέζζεξηο δνθηκαζίεο (δχν νπηηθέο θαη δχν αθνπζηηθέο)
πνπ εμαζθαιίδνπλ επαξθή θάιπςε ησλ δχν θχξησλ παξακέηξσλ ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο
πξνζνρήο θαη ζπγθέληξσζεο, δειαδή ηεο παξαηεηακέλεο δηαηήξεζεο θαη ηνπ εχξνπο
(πνζφηεηα ζηνηρείσλ πνπ κπνξνχλ λα δηαηεξεζνχλ ζηε ζπλείδεζε πξνο επηινγή θαη
πεξαηηέξσ επεμεξγαζία ή καθξφρξνλε απνζήθεπζε). Οη δνθηκαζίεο ηνπ ηεζη πνπ
επηιέρζεθαλ γηα ηελ παξνχζα έξεπλα είλαη νη εμήο: Παξαηεηακέλε Οπηηθή Πξνζνρή θαη
εύξνο νπηηθήο πξνζνρήο (ζέζεηο ζην ρώξν). Πην ζπγθεθξηκέλα, ε Γνθηκαζία
Παξαηεηακέλεο Οπηηθήο Πξνζνρήο αμηνινγεί ηελ ηαρχηεηα θαη ηελ αθξίβεηα κε ηελ
νπνία ν καζεηήο κπνξεί λα εξεπλά κηα ππθλή δηάηαμε απφ κηθξά ζρήκαηα, λα εληνπίδεη
θαη λα ζεκεηψλεη κε ην κνιχβη έλα πξνθαζνξηζκέλν ζρήκα-ζηφρν, ππφ πίεζε ρξφλνπ.
Βαζκνινγείηαη ν ζπλνιηθφο αξηζκφο ζσζηψλ εληνπηζκέλσλ ζηφρσλ, ν αξηζκφο επηινγψλ
κε-ζηφρσλ, θαη ν ρξφλνο νινθιήξσζεο ηεο δνθηκαζίαο. Ο δείθηεο Παξαηεηακέλεο
Οπηηθήο Πξνζνρήο ηζνχηαη κε ηε δηαθνξά ηνπ ζπλφινπ ησλ ιαζψλ απφ ην ζχλνιν ησλ
επηηπρηψλ. Σν Δχξνο Οπηηθήο Πξνζνρήο αμηνινγεί ηελ ηθαλφηεηα βξαρχρξνλεο
ζπγθξάηεζεο ελφο αξηζκνχ ζέζεσλ ζε κηα νπηηθή ζθελή. Ζ ζπλνιηθή βαζκνινγία απηήο
ηεο δνθηκαζίαο ηζνχηαη κε ην ζχλνιν ησλ βαζκψλ ζε φιεο ηηο αθνινπζίεο θηλήζεσλ
(κέγηζηε=16).
Γηα ηε βαζκνινγία ηνπ Σεζη Α΢ΤΠ ππνινγίδνληαη νη ηειηθνί βαζκνί (απφ 0,1
κέρξη 1) αλά δνθηκαζία θαη γίλεηαη ρξήζε ησλ πηλάθσλ κε ηηο λφξκεο θαηά ηάμε θαη θχιν
γηα ηα εθαηνζηεκφξηα (απφ 5 κέρξη 99, κε κέζε ηηκή ην 50). Χο κεηαβιεηέο
ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα εθαηνζηεκφξηα πνπ αληηζηνηρνχλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ γηα
θάζε κία απφ ηηο παξαπάλσ δνθηκαζίεο.

Δπγαλείο Ανίσνεςζηρ και Γιεπεύνηζηρ Γιαηαπασών μνήμηρ

Σν Δξγαιείν Αλίρλεπζεο θαη Γηεξεχλεζεο Γηαηαξαρψλ κλήκεο (Μπεδεβέγθεο,
Οηθνλφκνπ & Μπισλάο, 2007) είλαη έλα ςπρνκεηξηθφ εξγαιείν πνπ ζηνρεχεη ζηνλ
εληνπηζκφ θαη ζηελ πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε δηαηαξαρψλ κλήκεο πνπ ζρεηίδνληαη κε
καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Σν εξγαιείν έρεη θαηαζθεπαζηεί θαη ζηαζκηζηεί ζηνλ ειιεληθφ
πιεζπζκφ, έρεη θαινχο δείθηεο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο θαη ρξεζηκνπνηείηαη σο
δηαγλσζηηθφ εξγαιείν ζηελ εηδηθή αγσγή.

164
 Σν ηεζη Μλήκεο απνηειείηαη απφ ηηο αθφινπζεο ηξεηο θιίκαθεο: ηελ Αληρλεπηηθή
θιίκαθα ιεθηηθήο θαη νπηηθήο κλήκεο, ηελ Κιίκαθα αλάθιεζεο ηζηνξηψλ θαη ηελ
Κιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ. Απφ ηηο παξαπάλσ θιίκαθεο ζηελ παξνχζα
έξεπλα ρξεζηκνπνηήζεθε ε Κιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ θαη κεηά απφ
δηαθνπή. Οη θιίκαθεο ηνπ ηεζη έρνπλ ζρεδηαζηεί ζε αληηζηνηρία κε ηηο αλαπηπμηαθέο
δπλαηφηεηεο παηδηψλ ειηθίαο 5 έσο 12 εηψλ.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ε Κιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ είλαη κηα
θιίκαθα νπηηθήο κλήκεο πνπ εμεηάδεη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ παηδηνχ λα αλαθαιεί
νπηηθνρσξηθέο πιεξνθνξίεο, ρσξίο λα απαηηείηαη ιεθηηθή απφθξηζε ή αλαπαξαγσγή
γεσκεηξηθψλ ζρεδίσλ. Ζ θιίκαθα απηή αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα γηα αλάθιεζε ησλ
ζέζεσλ ελφο αξηζκνχ καξθψλ δχν ρξσκάησλ πνπ ν εμεηαζηήο έρεη ηνπνζεηήζεη ζε έλα
ζχλζεην πιαίζην, κε θαηλία ζηα νπνία απεηθνλίδνληαη θάπνηα αληηθείκελα. Ο εμεηαζηήο
ηνπνζεηεί κπξνζηά ζην παηδί ηηο κάξθεο πάλσ ζην πιαίζην, ηηο αθήλεη εθεί γηα ιίγα
δεπηεξφιεπηα θαη κεηά δεηάεη απφ ην παηδί λα ηηο επαλαηνπνζεηήζεη ζηε ζσζηή ζέζε.
Μεηά ηε κεζνιάβεζε κηαο δηαθνπήο 20-30 ιεπηψλ δεηείηαη πάιη απφ ην παηδί λα
ηνπνζεηήζεη ηηο κάξθεο ζηηο ζσζηέο ζέζεηο. Ζ θιίκαθα παξέρεη ηηο εμήο ηξεηο κεηξήζεηο:
α) ηνλ αξηζκό ησλ καξθώλ πνπ ην παηδί ηνπνζέηεζε ζσζηά ηελ πξώηε θνξά, β) ηνλ αξηζκό
ησλ επαλαιήςεσλ πνπ απαηηήζεθαλ γηα ηε ζσζηή ηνπνζέηεζε όισλ ησλ καξθώλ θαη γ)
ηνλ αξηζκό ησλ καξθώλ πνπ ην παηδί ηνπνζέηεζε ζσζηά κεηά ηε ζύληνκε δηαθνπή. Απφ ηηο
παξαπάλσ κεηξήζεηο πξνθχπηνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηε ζπλεηζθνξά ηεο δηεξγαζίαο ηεο
πξφζιεςεο θαη θσδηθνπνίεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ, γηα ηελ ηαρχηεηα εθκάζεζεο ησλ
νπηηθνρσξηθψλ πιεξνθνξηψλ θαη ηέινο, γηα ηελ εδξαίσζε απηψλ ησλ πιεξνθνξηψλ ζηε
κλήκε. Γηα ηε βαζκνινγία ηεο θιίκαθαο έρνπκε μερσξηζηά ηνπο αξρηθνχο θαη ηππηθνχο
βαζκνχο ηεο άκεζεο θαη θαζπζηεξεκέλεο αλάθιεζεο θαη ζηε ζπλέρεηα ππνινγίδνπκε ην
ζχλνιν ησλ ηππηθψλ βαζκψλ αλάθιεζεο.
Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ ζπλνιηθνχ αξρηθνχ βαζκνχ ηεο άκεζεο αλάθιεζεο ν
εμεηαζηήο απνδίδεη ηνλ αλψηαην βαζκφ ησλ 10 κνλάδσλ (γηα παηδηά 5-8 εηψλ) θαη 14
κνλάδσλ (γηα παηδηά 9-12 εηψλ) ζηελ θάζε πξνζπάζεηα θαη κεηά ηελ επίηεπμε ηεο
πιήξνπο αλάθιεζεο, εάλ απηή επηηεπρζεί θαη αζξνίδεη ηηο κνλάδεο. Χο κεηαβιεηέο
ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη ηππηθνί βαζκνί πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε κεηαηξνπή ησλ αξρηθψλ
βαζκψλ ηεο Κιίκαθαο αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ ηνπ ηεζη. Οη ηππηθνί βαζκνί

165
έρνπλ εθθξαζηεί απφ ηνπο θαηαζθεπαζηέο ηνπ ηεζη ζε θνηλή κεηξηθή θιίκαθα (ζε φιεο
ηηο θιίκαθεο ν κέζνο φξνο είλαη 10 θαη ε ηππηθή απφθιηζε 3).

Δπεςνηηικά επγαλεία για ηη διεπεύνηζη ηηρ ικανόηηηαρ αναγνώπιζηρ ηυν οπηικών

πλανών
Μηα ζπζηνηρία απνηεινχκελε απφ 42 έξγα (ππνηέζη) ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα εθηηκεζεί
ε ηθαλφηεηα ηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ εθ κέξνπο ησλ ζπκκεηερφλησλ ησλ 3
νκάδσλ. Σα έξγα απηά αληαπνθξίλνληαη θαη ζηηο ηέζζεξηο θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ,
ζχκθσλα κε ηελ ηξνπνπνηεκέλε θαη βειηησκέλε θαηεγνξηνπνίεζε ηνπ Gregory (1983,
1995): α) παξακνξθώζεηο-παξαπνηήζεηο αληηιεπηηθήο ζηαζεξόηεηαο σο πξνο ην κέγεζνο,
ην ζρήκα θαη ηε θσηεηλόηεηα ρξώκαηνο), β) ακθίζεκεο κνξθέο-δηθνξνύκελεο-
ελαιιαζζόκελεο (κνξθήο-θόληνπ θαη «καγηθέο» θξπκκέλεο εηθόλεο), γ) παξάδνμεο-
παξάινγεο-απξνζδηόξηζηεο κνξθέο (απίζαλεο-αιιόθνηεο) θαη δ) θαληαζηηθέο-αλύπαξθηεο
κνξθέο (δεκηνπξγήκαηα ηεο θαληαζίαο). Γηα ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ ειεθηξνληθή
παξνπζίαζε απηψλ ησλ έξγσλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα ζρεδηαζηηθά πξνγξάκκαηα Corel
Draw θαη Photoshop Director, θαζψο θαη ε πνιπκεζηθή εθαξκνγή
Adobe Director (MX 2004). Ζ δνκή ηεο ζπζηνηρίαο ησλ έξγσλ, πέξα απφ ηα
λεπξνςπρνινγηθά δεδνκέλα ηνπ Gregory, βαζίδεηαη θαη ζε αλάιπζε παξαγφλησλ ησλ
ίδησλ ησλ έξγσλ ζε δείγκα 30 παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο (6-7,5 εηψλ). ΢ηελ πηινηηθή
θάζε πξνέθπςαλ νη 4 παξαπάλσ παξάγνληεο (θαηεγνξίεο), κε ζχλνιν εξκελεπφκελεο
δηαθχκαλζεο 67%. ΢ε απηή ηε θάζε ηα έξγα δφζεθαλ ζρεδηαζκέλα ζε ζθιεξφ ραξηί
(δηαζηάζεσλ 15ρ20 εθαηνζηά) γηα λα δηαπηζησζεί αλ είλαη εχθνια αλαγλσξίζηκα θαη δελ
ππάξρεη αιινίσζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο ζηνλ H/Y θπξίσο σο πξνο ην ρξψκα.
Πεξαηηέξσ θάζε θαηεγνξία νπηηθψλ πιαλψλ απνηεινχληαλ απφ δηαθνξεηηθέο
ππνδνθηκαζίεο. Γεληθά, ζηελ πξψηε θαηεγνξία ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 18 έξγσλ (6 ππνδνθηκαζίεο γηα θάζε κηα απφ
ηηο ηξεηο επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ: κέγεζνο, ζρήκα θαη
θσηεηλφηεηα ρξψκαηνο). Δπηπιένλ, αλάινγα κε ηνλ ηχπν ηνπ εξεζίζκαηνο
(ζπγθεθξηκέλα, ηξηζδηάζηαηα αληηθείκελα ή γεσκεηξηθά ζρήκαηα) ησλ έξγσλ, απηά
δηαθξίζεθαλ επηκέξνπο ζε: α) 3 ζπγθεθξηκέλα θαη β) ζε 3 γεσκεηξηθά γηα θάζε κηα από ηηο
επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ησλ νπηηθώλ πιαλώλ: κέγεζνο, ζρήκα θαη θσηεηλόηεηα

166
ρξώκαηνο. ΢ηε δεχηεξε θαηεγνξία ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ 6
αζπξφκαπξεο πιάλεο κνξθήο-θφληνπ θαη 6 «καγηθέο» θξπκκέλεο εηθφλεο κε ρξψκα θαη
ρσξίο ρξψκα. ΢ηελ ηξίηε θαηεγνξία ησλ παξάδνμσλ κνξθψλ, ρξεζηκνπνηήζεθαλ 6 δεχγε
αζπξφκαπξσλ εηθφλσλ, ζηα νπνία ηα παηδηά έπξεπε λα δηαθξίλνπλ ηελ παξάδνμε εηθφλα,
θαη ζηελ ηέηαξηε θαηεγνξία ησλ θαληαζηηθψλ κνξθψλ, ρξεζηκνπνηήζεθαλ 6 δεχγε
αζπξφκαπξσλ εηθφλσλ, ζηα νπνία ηα παηδηά έπξεπε λα δηαθξίλνπλ ηελ θαληαζηηθή
εηθφλα.
΢ε θάζε έξγν, πξηλ ην θχξην ηεζη, ππήξρε έλα έξγν άζθεζεο γηα λα εμνηθεησζνχλ
ηα παηδηά κε ηε δηαδηθαζία θαη ηηο απαηηήζεηο ηεο. Αλ ε αλαγλψξηζε ησλ αληηθεηκέλσλ ή
ησλ εηθφλσλ δελ ήηαλ νξζή, ν εμεηαζηήο έδηλε ζην ζπκκεηέρνληα ηε ζσζηή απάληεζε.
Πξηλ μεθηλήζεη ε εμέηαζε ηνπ θάζε παηδηνχ ππήξρε έλα ζπλνιηθφ έξγν άζθεζεο
(πξνθαηαξθηηθφ ζηάδην) γηα αλαγλψξηζε φισλ ησλ αληηθείκελσλ, ζρεκάησλ, δψσλ,
πξνζψπσλ θαη ρξσκάησλ πνπ απεηθνλίδνληαλ ζηα έξγα θαη γηα λα ειέγμεη ν εμεηαζηήο
αλ νη ζπκκεηέρνληεο θαηαλννχλ ηα εξσηήκαηα. Σα ζέκαηα ησλ έξγσλ πνπ επηιέρζεθαλ
αληαπνθξίλνληαη ζην θνηλσληθν-πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ φπνπ ρνξεγήζεθαλ.
Δπηπξφζζεηα, ν ρξφλνο πνπ δηλφηαλ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο απνδνθηκαζίαο ηνπ
θάζε έξγνπ ήηαλ ζπλάξηεζε ηεο ζπλζεηφηεηάο ηνπ, κε βάζε ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ
πξνέθπςαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξνθαηαξθηηθήο έξεπλαο. Ο ρξφλνο νινθιήξσζεο ηνπ
θάζε έξγνπ ππνινγηδφηαλ κε ρξνλφκεηξν αθξίβεηαο δεπηεξνιέπηνπ.

Οπηικέρ πλάνερ ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε θαηεγνξία ησλ

νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο πεξηειάκβαλε ηξεηο ππνθαηεγνξίεο
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο σο πξνο ην κέγεζνο, ην ζρήκα θαη ηε θσηεηλφηεηα ρξψκαηνο,
πνπ έπξεπε ηα παηδηά λα αλαγλσξίζνπλ. Γηα ηελ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα κεγέζνπο
ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α) ε πιάλε ησλ Muller & Lyer (1889). ΢‟ απηήλ ηελ πιάλε ε γξακκή
κε ηα αλνηρηά πηεξχγηα θαίλεηαη καθξχηεξε απφ ηελ άιιε, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα νη
γξακκέο απηέο έρνπλ ην ίδην κήθνο, β) ε πιάλε ηεο νξηδόληηαο θαη θάζεηεο γξακκήο. ΢‟
απηήλ ηελ πιάλε ε θάζεηε γξακκή θαίλεηαη καθξχηεξε απφ ηελ νξηδφληηα, παξ‟ φιν πνπ
έρνπλ ην ίδην κήθνο θαη γ) ε πιάλε ηνπ Ebbinghaus (1898). ΢‟ απηήλ ηελ πιάλε ν
θεληξηθφο θχθινο πνπ πεξηβάιιεηαη απφ κηθξφηεξνπο θχθινπο θαίλεηαη κεγαιχηεξνο απφ
έλαλ ίζνπ κεγέζνπο θεληξηθφ θχθιν, πνπ πεξηβάιιεηαη απφ κεγαιχηεξνπο θχθινπο.

167
 Γηα θάζε κηα απφ απηέο ηηο γεσκεηξηθέο πιάλεο, ρξεζηκνπνηήζεθε θαη κηα ζεηξά
απφ αζπξφκαπξα ζπγθεθξηκέλα ηξηζδηάζηαηα αληηθείκελα ίδηνπ κήθνπο θαη κεγέζνπο.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ε πιάλε ησλ Muller & Lyer αληηθαηαζηάζεθε απφ γξακκέο πάλσ ζηε
γσλία πνπ ζρεκαηίδεη ν ηνίρνο ελφο δσκαηίνπ. Ζ πιάλε ηεο νξηδφληηαο θαη θάζεηεο
γξακκήο, απφ έλα θνπηάιη θαη έλα πηξνχλη αληίζηνηρα θαη ηέινο, ε πιάλε ηνπ Ebbinghaus
αληηθαηαζηάζεθε απφ βψινπο. Γηα θάζε κηα απφ απηέο ηηο πιάλεο δφζεθαλ θαη ηξεηο
εηθφλεο ειέγρνπ γηα αλαγλψξηζε (π.ρ. γξακκέο ηνπ ίδηνπ θαη δηαθνξεηηθνχ κήθνπο ή
θχθινη ηνπ ίδηνπ θαη δηαθνξεηηθνχ κεγέζνπο θαη παξακνξθψζεηο ησλ ίδησλ ησλ πιαλψλ)
αληίζηνηρα (βι. ινγηζκηθφ ζην CD).
Γηα ηελ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα ζρήκαηνο ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α) ε παξαιιαγή
ηεο πιάλεο ηνπ ηεηξαγώλνπ ηνπ Γεξκαλνύ ςπρνιόγνπ Walter Ehrenstein. Καηά ηελ νπνία
ην ηεηξάγσλν πνπ είλαη ηνπνζεηεκέλν κέζα ζε έλα ζρήκα γξακκψλ, θαίλεηαη σο
θακππισηφ ζρήκα, β) ε πιάλε θύθινπ ηνπ Meyer. Καηά ηελ νπνία ν θχθινο πνπ είλαη
ηνπνζεηεκέλνο ζην θέληξν ελφο ηξηγψλνπ πνπ ζρεκαηίδεηαη απφ γξακκέο, θαίλεηαη σο
θακππισηφ ζρήκα θαη γ) ε πιάλε ηνπ Shepard (1990) κε ηηο πεξηζηξεθόκελεο επηθάλεηεο
ησλ ηξαπεδηώλ (turning the tables). Καηά ηελ νπνία νη δχν επηθάλεηεο αλ θαη θαίλεηαη λα
έρνπλ δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο σο πξνο ην κήθνο θαη ην πιάηνο, είλαη νξζνγψληα
παξαιιειφγξακκα.
Γηα θάζε έλα απφ απηά ηα γεσκεηξηθά ζρήκαηα ρξεζηκνπνηήζεθε θαη κηα ζεηξά
απφ αζπξφκαπξα ζπγθεθξηκέλα ηξηζδηάζηαηα αληηθείκελα ίδηνπ ζρήκαηνο. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ε πιάλε ηνπ Ehrenstein αληηθαηαζηάζεθε απφ έλα ζρέδην κε ηεηξάγσλν
χθαζκα. Ζ πιάλε ηνπ Meyer απφ θεξάζηα πνπ ζρεκαηίδνπλ έλαλ θχθιν πάλσ ζε κία
επηθάλεηα μχινπ θαη ηέινο, ε πιάλε ηνπ Shepard αληηθαηαζηάζεθε απφ πξαγκαηηθά
ηξαπέδηα ηνπ ίδηνπ ζρήκαηνο. Γηα θάζε κηα απφ απηέο ηηο πιάλεο δφζεθαλ θαη ηξεηο
εηθφλεο ειέγρνπ (π.ρ. ηεηξάγσλα, θχθινη, πνιχγσλα, παξαιιειφγξακκα θαη θακπχια
ζρήκαηα ηνπ ίδηνπ θαη δηαθνξεηηθνχ ζρήκαηνο θαη παξακνξθψζεηο ησλ ίδησλ ησλ
πιαλψλ) αληίζηνηρα (βι. ινγηζκηθφ ζην CD).
Γηα ηελ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα θσηεηλφηεηαο ρξψκαηνο ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α)
πιάλε κε θόθθηλν ρξώκα. ΢‟ απηήλ ηελ πιάλε νη γξακκέο ηνπ ίδηνπ θφθθηλνπ ρξψκαηνο
πνπ βξίζθνληαη κέζα ζε ιεπθφ θφλην-πιαίζην θαίλνληαη πην θσηεηλέο απφ ηηο γξακκέο
πνπ βξίζθνληαη ζε καχξν θφλην-πιαίζην, β) πιάλε κε θαθέ ρξώκα. ΢‟ απηήλ ηελ πιάλε

168
ηα ηεηξάγσλα ηνπ ίδηνπ θαθέ ρξψκαηνο πνπ βξίζθνληαη κέζα ζε θίηξηλν θφλην-πιαίζην
θαίλνληαη πην θσηεηλά απφ ηα ηεηξάγσλα πνπ βξίζθνληαη ζε κπιε θφλην-πιαίζην θαη γ)
πιάλε κε πνξηνθαιί ρξώκα. ΢‟ απηήλ ηελ πιάλε νη γξακκέο ηνπ ίδηνπ πνξηνθαιί
ρξψκαηνο πνπ παξεκβάιινληαη κέζα ζε πξάζηλν θφλην-πιαίζην θαίλνληαη πην ζθνηεηλέο
απφ ηηο γξακκέο πνπ βξίζθνληαη έμσ απφ ην πξάζηλν θφλην-πιαίζην.
Γηα θάζε κηα απφ απηέο ηηο γεσκεηξηθέο πιάλεο ρξεζηκνπνηήζεθε θαη κηα ζεηξά
απφ έγρξσκα ζπγθεθξηκέλα ηξηζδηάζηαηα αληηθείκελα ίδηνπ ρξψκαηνο θαη πιαηζίνπ. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ε πιάλε κε ηηο γξακκέο θφθθηλνπ ρξψκαηνο αληηθαηαζηάζεθε απφ
γξακκέο θφθθηλσλ ζρεδίσλ κέζα ζε ραιί κε καχξν θαη ιεπθφ θφλην αληίζηνηρα. Ζ πιάλε
ηνπ θαθέ ηεηξαγψλνπ απφ θαθέ θνπηηά κέζα ζε θίηξηλν θαη κπιε θφλην αληίζηνηρα θαη
ηέινο, ε πιάλε κε ηηο πνξηνθαιί γξακκέο αληηθαηαζηάζεθε απφ πνξηνθαιί lego πάλσ ζε
επηθάλεηα lego κε πξάζηλν ρξψκα. Γηα θάζε κηα απφ απηέο ηηο πιάλεο δφζεθαλ θαη ηξεηο
εηθφλεο ειέγρνπ (π.ρ., γξακκέο θαη ηεηξάγσλα ηνπ ίδηνπ θαη δηαθνξεηηθνχ ρξψκαηνο θαη
παξακνξθψζεηο ησλ ίδησλ ησλ πιαλψλ) αληίζηνηρα (βι. ινγηζκηθφ ζην CD).
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη, λα αλαγλσξίζεη δειαδή
ην θάζε αληηθείκελν (γεσκεηξηθφ ζρήκα ή εηθφλα) ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ ππεξέβαηλε απηφ ην
ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν εμεηαζηήο δελ ην
ζηακαηνχζε, γηα λα δηαηεξεζνχλ ηα θίλεηξα ηνπ παηδηνχ, ζε ζρέζε κε ηελ εκπινθή ηνπ
ζην έξγν. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί κέρξη ην ηέινο ηνπ
επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ, γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ ηε ζσζηή
απάληεζε γηα ηε γεσκεηξηθή πιάλε θαη κε 1 βαζκφ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε πιάλε θαη 0 γηα
ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε δνθηκαζία. ΋ηαλ ν ρξφλνο
νινθιήξσζεο ήηαλ κηθξφηεξνο ηνπ 1 ιεπηνχ θαη ε απάληεζε ήηαλ ζσζηή, δελ δηλφηαλ
επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. ΢χκθσλα κε ηα
παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε βαζκνινγία ζηελ θάζε θαηεγνξία
ησλ έξγσλ ήηαλ 0-2. Γηα λα ιεθζεί κηα απάληεζε σο ζσζηή, ην παηδί ζα έπξεπε λα είρε
απαληήζεη ζσζηά θαη ζηηο ηξεηο εξσηήζεηο ειέγρνπ γηα θάζε κηα ππνθαηεγνξία πιαλψλ.
Ζ ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε βαζκνινγία γηα ηελ θαηεγνξία ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο ήηαλ 0-18 (9 βαζκνί γηα ηηο γεσκεηξηθέο πιάλεο θαη 9 βαζκνί
γηα ηηο ζπγθεθξηκέλεο πιάλεο).

169
 ΢ην θπξίσο ηεζη ησλ έξγσλ απηήο ηεο θαηεγνξίαο νπηηθψλ πιαλψλ ν εμεηαζηήο
παξνπζίαδε ηηο εηθφλεο, κέζσ ηεο εθαξκνγήο ζηνλ ππνινγηζηή, δηαδνρηθά, ζε ηπραία
ζεηξά θαη ρσξίο δηαθνπή. ΢ε θάζε εηθφλα ν εμεηαζηήο έδεηρλε ην αληηθείκελν πνπ έπξεπε
λα αλαγλσξηζηεί, ξσηψληαο: «π.ρ. είλαη απηνί νη θχθινη ίδηνη; ή έρνπλ νη γξακκέο ην ίδην
ρξψκα, ή είλαη απηφ ην ζρήκα ηεηξάγσλν;» (βι. ινγηζκηθφ ζην CD). Αλάινγα κε ηελ
απάληεζε (λαη ή φρη) ηνπ παηδηνχ ν εμεηαζηήο επέιεγε ηελ εληνιή πνπ αληαπνθξηλφηαλ
ζηελ απάληεζε θαη ζπλέρηδε ηελ εθαξκνγή, ελψ ν ρξφλνο απάληεζεο θαη ε βαζκνινγία
θαηαγξάθνληαλ απηφκαηα ζην πξσηφθνιιν βαζκνιφγεζεο ηεο εθαξκνγήο.

Αμθίζημερ μοπθέρ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε θαηεγνξία ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ

πεξηειάκβαλε 6 αζπξφκαπξεο πιάλεο κνξθήο-θφληνπ: α) ην βάδν ηνπ Rubin (1915).
Αλάινγα κε ηελ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο θαίλνληαη άιινηε δχν πξφζσπα πνπ
αιιεινθνηηάδνληαη θαη άιινηε έλα βάδν, β) πάπηα-ιαγόο. Αλάινγα κε ηελ εζηίαζε ηεο
πξνζνρήο ζηα απηηά ή ζην ζηφκα θαίλεηαη άιινηε ν ιαγφο θαη άιινηε ε πάπηα, γ)
θαιαθξόο θύξηνο-πνληίθη. Αλάινγα κε ηελ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο ζηε κχηε ή ζηα απηηά
θαίλεηαη άιινηε ν θχξηνο θαη άιινηε ην πνληίθη, δ) θώθηα-γάηδαξνο. Αλάινγα κε ηελ
εζηίαζε ηεο πξνζνρήο ζηα απηηά ή ζηα πηεξχγηα θαίλεηαη άιινηε ην πξφζσπν ηνπ
γαηδάξνπ θαη άιινηε ην ζψκα ηεο θψθηαο, ε) ην πνξηξέην ηεο θπξίαο Leeper. Ζ εηθφλα
παξνπζηάδεη κηα λεαξή ή κηα ειηθησκέλε θπξία θαη ζη) πξόζσπν γπλαίθαο θαη άληξαο πνπ
παίδεη ζαμόθσλν. Αλάινγα κε ηελ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο θαίλεηαη ν άληξαο ή ην
πξφζσπν ηεο γπλαίθαο.
Δπηπιένλ δφζεθαλ θαη 6 «καγηθέο» θξπκκέλεο εηθφλεο πνπ απνδεηθλχνπλ ηελ
ελαιιαγή ηεο κνξθήο θαη ηνπ θφληνπ: α) αζπξόκαπξε εηθόλα κε ην ζθπιί Γαικαηίαο, β)
πξόζσπν αξθνύδαο ζε θνξκό δέληξνπ (έγρξσκε), γ) αζπξόκαπξε εηθόλα κε άινγα, δ)
έγρξσκε εηθόλα κε πξόζσπν αλζξώπνπ από πεηξαδάθηα, ε) αζπξόκαπξε εηθόλα κε
πξόζσπν αγειάδαο θαη ζη) έγρξσκε εηθόλα κε θαηζίθεο ζε πιαγηά βνπλνύ κε πέηξεο.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη, αθνχ πξψηα είρε
ελεκεξσζεί γηα ηελ ακθηζεκία ηεο εηθφλαο, ήηαλ 2 ιεπηά. Αλ ππεξέβαηλε απηφ ην
ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν εμεηαζηήο δελ ην
ζηακαηνχζε, γηα λα δηαηεξεζνχλ ηα θίλεηξα ηνπ παηδηνχ ζε ζρέζε κε ηελ εκπινθή ηνπ
ζην έξγν. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί κέρξη ην ηέινο ηνπ

170
επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ ηε κνλή εξκελεία
γηα ηελ ακθίζεκε εηθφλα θαη κε 2 βαζκνχο γηα ηε δηπιή εξκελεία ηεο ακθίζεκεο εηθφλαο
θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε δνθηκαζία. ΋ηαλ ν ρξφλνο
νινθιήξσζεο ήηαλ κηθξφηεξνο ησλ 2 ιεπηψλ θαη δηλφηαλ ε δηπιή εξκελεία ηεο εηθφλαο,
δελ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. ΢χκθσλα
κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε βαζκνινγία ζηελ πξψηε
ππνθαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (κνξθήο-θφληνπ) ήηαλ 0-12. Γηα ηε
δεχηεξε ππνθαηεγνξία ησλ θξπκκέλσλ εηθφλσλ ν ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε
παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην
παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ
επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε
ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα
ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ γηα ηε ζσζηή απάληεζε θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη
λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε δνθηκαζία. Ζ ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε βαζκνινγία γηα
ηελ ππνθαηεγνξία απηήλ ήηαλ 0-6. Απφ ην άζξνηζκα ησλ βαζκψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ
ηηο παξαπάλσ ππνθαηεγνξίεο πξνέθππηε ε ζπλνιηθή βαζκνινγία γηα ηελ θαηεγνξία ησλ
ακθίζεκσλ πιαλψλ κε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε βαζκνινγία 0-18. Αλ ε απάληεζε
ηνπ παηδηνχ ήηαλ αζαθήο ή ειιηπήο ηφηε ν εμεηαζηήο δεηνχζε επεμήγεζε απφ ην
ζπκκεηέρνληα θαη ζπγθεθξηκέλα ηνπ έιεγε: «εμήγεζέ κνπ ηη ελλνείο, ή πεο κνπ
πεξηζζφηεξα γη‟ απηφ».
Γηα ηε βαζκνιφγεζε ησλ ππνθαηεγνξηψλ ν εμεηαζηήο ρξεζηκνπνηνχζε καδί κε
ηηο ελδεηθηηθέο-απνδεθηέο απαληήζεηο γηα θάζε εηθφλα, φπσο είραλ πξνθχςεη απφ ηελ
πηινηηθή έξεπλα, ηα παξαθάησ γεληθά θξηηήξηα: α) θάζε απάληεζε γηα ηηο κνξθέο ησλ
εηθόλσλ λα αλήθεη ζηελ ίδηα ελλνηνινγηθή θαηεγνξία (π.ρ. ιαγόο ή θνπλειάθη, αγειάδα-
βόδη) ή λα είλαη έλα θαιό ζπλώλπκν (π.ρ. πάπηα-ρήλα, βάδν-θεξνπήγην) θαη λα κελ
δειώλεη κηα ππεξβνιηθά ινγηθή ηαμηλόκεζε, αθόκε θαη αλ ζεσξεζεί ινγηθά ζσζηή (π.ρ.
θαη ηα δύν είλαη δώα ή είλαη ζηξνγγπιά), β) λα δειώλεη έλα ή πεξηζζόηεξα δηαθξηηά
γλσξίζκαηα ή κηα ζπγθεθξηκέλε ιεηηνπξγία (π.ρ. ηα πεηαρηά απηηά θαη ηα κεγάια κάηηα ηνπ
ιαγνύ, ή άληξαο πνπ παίδεη κνπζηθό όξγαλν), γ) κεξηθά, ιηγόηεξν θαζνξηζηηθά, αιιά ζσζηά
πεξηγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ή ηδηόηεηεο πνπ αζξνηζηηθά ππνδειώλνπλ θαηαλόεζε ηεο
ιέμεο (π.ρ. αγειάδα: καο δίλεη γάια, θάλεη ‘’κνπνπ’’, ηξώεη ρνξηάξη). Κάζε απάληεζε πνπ

171
βαζίδνληαλ ζε αφξηζηα ζπλψλπκα, ιαλζαζκέλεο γεληθεχζεηο (π.ρ. πνπιί γηα ηελ πάπηα),
ζε αλαγλψξηζε επηπιένλ εξεζηζκάησλ θφληνπ πνπ δελ απνηεινχζαλ φκσο εξεζίζκαηα-
ζηφρνπ (π.ρ. βνπλφ κε πέηξεο) θαη κε θαζνξηζηηθέο ηδηφηεηεο ή ιεηηνπξγίεο, ζεσξνχληαλ
ζαθψο ιαλζαζκέλε. ΋ιεο νη απαληήζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ θαηαγξάθνληαλ μερσξηζηά
γηα πεξαηηέξσ αλάιπζε.
΢ην θπξίσο ηεζη ησλ έξγσλ ηεο πξψηεο ππνθαηεγνξίαο ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ,
ν εμεηαζηήο παξνπζίαδε ηηο εηθφλεο κέζσ ηεο εθαξκνγήο ζηνλ ππνινγηζηή, δηαδνρηθά, ζε
ηπραία ζεηξά θαη ρσξίο δηαθνπή. ΢ε θάζε εηθφλα ξσηνχζε: «π.ρ., έρσ κηα πεξίεξγε εηθφλα
λα ζνπ δείμσ, ζέιεηο λα ηελ δεηο; «απηή είλαη ε εηθφλα, πνπ έρεη δπν δηαθνξεηηθέο
κνξθέο, ηη βιέπεηο ζηελ εηθφλα;» θαη ζηε ζπλέρεηα μαλαξσηνχζε κεηά ηελ πξψηε
απάληεζε ηνπ παηδηνχ: «π.ρ., ηη άιιν βιέπεηο ζηελ εηθφλα;» (βι. ινγηζκηθφ ζην CD).
Καη ζηε δεχηεξε ππνθαηεγνξία ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ ν εμεηαζηήο παξνπζίαδε
ηηο εηθφλεο κέζσ ηεο εθαξκνγήο ζηνλ ππνινγηζηή, δηαδνρηθά, ζε ηπραία ζεηξά θαη ρσξίο
δηαθνπή. ΢ε θάζε εηθφλα ξσηνχζε: «π.ρ., ηη είλαη θξπκκέλν κέζα ζηελ εηθφλα;» (βι.
ινγηζκηθφ ζην CD). Αλάινγα κε ηελ απάληεζε ηνπ παηδηνχ ν εμεηαζηήο επέιεγε ηελ
εληνιή πνπ αληαπνθξηλφηαλ ζηελ απάληεζε θαη ζπλέρηδε ηελ εθαξκνγή, ελψ ν ρξφλνο
απάληεζεο θαη ε βαζκνινγία θαηαγξάθνληαλ απηφκαηα ζην πξσηφθνιιν βαζκνιφγεζεο
ηεο εθαξκνγήο.

Παπάδοξερ μοπθέρ. ΢ηελ θαηεγνξία ησλ παξάδνμσλ κνξθψλ, ρξεζηκνπνηήζεθαλ 6

δεχγε αζπξφκαπξσλ εηθφλσλ, ζηα νπνία ηα παηδηά έπξεπε λα δηαθξίλνπλ ηελ παξάδνμε
εηθφλα. Πην ζπγθεθξηκέλα επηιέρζεθαλ απφ ειεθηξνληθνχο θαηαιφγνπο νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α) ην ηξίγσλν ηνπ Penrose. ΢ηελ πεξίπησζε απηή θάλνπκε
ιαλζαζκέλεο εθηηκήζεηο, δειαδή πηζηεχνπκε φηη νη 3 γσλίεο ηνπ ηξηγψλνπ ηνπ Penrose
βξίζθνληαη ζηελ ίδηα απφζηαζε Μηα πην πξνζεθηηθή παξαηήξεζε ζε ηξηζδηάζηαηε
«φςε» καο πείζεη φηη ηα ζηνηρεία ηεο κνξθήο, δειαδή νη γσλίεο «ινγηθά» δελ κπνξνχλ λα
ππάξμνπλ, β) ν ειέθαληαο ηνπ Shepard. Μηα παξάινγε εηθφλα ειέθαληα κε πνιιά πφδηα.
γ) ν θύβνο κε ηηο παξάινγεο επηθάλεηεο, δ) νη θνιώλεο. Δλψ ηα επηκέξνπο ζηνηρεία ηεο
κνξθήο γίλνληαη ζσζηά αληηιεπηά, φηαλ πξνζπαζνχκε λα ηα ελζσκαηψζνπκε ζηελ
εηθφλα, δηαπηζηψλνπκε φηη ε κνξθή απηή είλαη παξάινγε, ε) ν ηξνρόο. Μηα παξάινγε
κνξθή θαη ζη) ν δξόκνο-θαηαξξάθηεο. Γηα ηα δεχγε ησλ εηθφλσλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ, κεηά

172
απφ επεμεξγαζία ζε εηδηθά ζρεδηαζηηθά πξνγξάκκαηα ηνπ H/Y, νη ίδηεο κνξθέο
απαιιαγκέλεο απφ ηα παξάινγα επηκέξνπο ζηνηρεία ηνπο.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ, γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ηε ζσζηή απάληεζε θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε
δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε
βαζκνινγία ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-6. ΢ην θπξίσο ηεζη ησλ έξγσλ, ν
εμεηαζηήο παξνπζίαδε ηηο εηθφλεο κέζσ ηεο εθαξκνγήο ζηνλ ππνινγηζηή, δηαδνρηθά, ζε
ηπραία ζεηξά θαη ρσξίο δηαθνπή. ΢ε θάζε εηθφλα ξσηνχζε: «π.ρ., πνηα απφ ηηο εηθφλεο Α
θαη Β είλαη παξάμελε ή πεξίεξγε;», ρσξίο λα απαηηείηαη επεμήγεζε γηα ηελ απάληεζε
ψζηε λα ζεσξεζεί ζσζηή, θαζψο ν εμεηαζηήο ελδηαθεξφηαλ κφλν γηα ηελ δηάθξηζε θαη
ηνλ εληνπηζκφ ηεο παξάινγεο κνξθήο (βι. ινγηζκηθφ ζην CD). Σα πεξηζζφηεξα παηδηά
απαληνχζαλ ιεθηηθά. Μεξηθέο θνξέο, φκσο, θάπνηα παηδηά ίζσο απιψο έδεηρλαλ ηελ
εηθφλα. Αλ ην παηδί έδεηρλε ηε ζσζηή εηθφλα, ζεσξνχζε ν εμεηαζηήο ηελ απάληεζε
ζσζηή. Δπηπιένλ, ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ νη ζπκκεηέρνληεο έδηλαλ επεμεγήζεηο, νη
απαληήζεηο ηνπο θαηαγξάθνληαλ μερσξηζηά γηα πεξαηηέξσ αλάιπζε. Αλάινγα κε ηελ
απάληεζε ηνπ παηδηνχ ν εμεηαζηήο επέιεγε ηελ εληνιή πνπ αληαπνθξηλφηαλ ζηελ
απάληεζε θαη ζπλέρηδε ηελ εθαξκνγή. Δλψ ν ρξφλνο απάληεζεο θαη ε βαζκνινγία
θαηαγξάθνληαλ απηφκαηα ζην πξσηφθνιιν βαζκνιφγεζεο ηεο εθαξκνγήο.

Φανηαζηικέρ μοπθέρ. ΢ηελ θαηεγνξία ησλ θαληαζηηθψλ κνξθψλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ 6

δεχγε αζπξφκαπξσλ εηθφλσλ, ζηα νπνία ηα παηδηά έπξεπε λα δηαθξίλνπλ ηελ θαληαζηηθή
εηθφλα. Πην ζπγθεθξηκέλα επηιέρζεθαλ απφ ειεθηξνληθνχο θαηαιφγνπο νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α) ην αλέβαζκα κηαο θαληαζηηθήο ζθάιαο. ΢ηελ πεξίπησζε απηή,
παξαηεξψληαο ηελ εηθφλα ηνπ αλζξψπνπ πνπ αλεβαίλεη ηε ζθάια, ζρεκαηίδνπκε ζηε
θαληαζία καο κηα κνξθή ζθάιαο πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ ππάξρεη, β) νη καύξνη
θύθινη πνπ εκθαλίδνληαη κέζα ζε έλα ππθλό πιέγκα ελαιιαγήο άζπξσλ θαη καύξσλ
ηεηξαγώλσλ, γ) ην θάζηξν πνπ εκθαλίδεηαη σο αληαλάθιαζε ηνπ λεξνύ, δ) ν θύθινο, ε) ην

173
ηεηξάγσλν θαη ζη) ην ηξίγσλν ηνπ Kaniza. Απηέο νη κνξθέο ζπγθεθξηκέλα είλαη πιάλεο
πνπ ζρεκαηίδνληαη απφ ηα ππνθεηκεληθά πεξηγξάκκαηα ζηελ πξνζπάζεηα λα δψζνπκε
λφεκα ζε απνζπαζκαηηθά εξεζίζκαηα. Γηα ηα δεχγε ησλ εηθφλσλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ,
κεηά απφ επεμεξγαζία ζε εηδηθά ζρεδηαζηηθά πξνγξάκκαηα ηνπ H/Y, νη λέεο κνξθέο, πνπ
πξηλ νπζηαζηηθά δελ ππήξραλ, κε ηα πξαγκαηηθά ηνπο πεξηγξάκκαηα.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ, γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ηε ζσζηή απάληεζε θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε
δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε
βαζκνινγία ζ‟ απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-6. ΢ην θπξίσο ηεζη ησλ έξγσλ, ν
εμεηαζηήο παξνπζίαδε ηηο εηθφλεο κέζσ ηεο εθαξκνγήο ζηνλ ππνινγηζηή, δηαδνρηθά, ζε
ηπραία ζεηξά θαη ρσξίο δηαθνπή. ΢ε θάζε εηθφλα ξσηνχζε αλάινγα κε ηελ κνξθή πνπ
απεηθνλίδνληαλ: «π.ρ., ζε πνηα απφ ηηο εηθφλεο Α θαη Β ππάξρεη κηα θαληαζηηθή ζθάια;»
ρσξίο λα απαηηείηαη επεμήγεζε γηα ηελ απάληεζε ψζηε λα ζεσξεζεί ζσζηή, θαζψο ν
εμεηαζηήο ελδηαθεξφηαλ κφλν γηα ηελ δηάθξηζε θαη ηνλ εληνπηζκφ ηεο θαληαζηηθήο
κνξθήο (βι. ινγηζκηθφ ζην CD). Σα πεξηζζφηεξα παηδηά απαληνχζαλ ιεθηηθά. Μεξηθέο
θνξέο, φκσο, θάπνηα παηδηά ίζσο απιψο έδεηρλαλ ηελ εηθφλα. Αλ ην παηδί έδεηρλε ηε
ζσζηή εηθφλα, ζεσξνχζε ν εμεηαζηήο ηελ απάληεζε ζσζηή. Δπηπιένλ, ζηηο πεξηπηψζεηο
πνπ νη ζπκκεηέρνληεο έδηλαλ επεμεγήζεηο, νη απαληήζεηο ηνπο θαηαγξάθνληαλ μερσξηζηά
γηα πεξαηηέξσ αλάιπζε θαη επεμεξγαζία. Αλάινγα κε ηελ απάληεζε ηνπ παηδηνχ ν
εμεηαζηήο επέιεγε ηελ εληνιή πνπ αληαπνθξηλφηαλ ζηελ απάληεζε θαη ζπλέρηδε ηελ
εθαξκνγή. Δλψ ν ρξφλνο απάληεζεο θαη ε βαζκνινγία θαηαγξάθνληαλ απηφκαηα ζην
πξσηφθνιιν βαζκνιφγεζεο ηεο εθαξκνγήο.
Σέινο, απφ ην άζξνηζκα ησλ ζπλνιηθψλ βαζκψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηηο
παξαπάλσ ηέζζεξηο γεληθέο θαηεγνξίεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ πξνέθππηε ε γεληθή
βαζκνινγία γηα ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ κε ζπλνιηθή ειάρηζηε
θαη κέγηζηε βαζκνινγία 0-48.

174
Δπεςνηηικά επγαλεία για ηη διεπεύνηζη ηηρ ικανόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος
Μηα ζπζηνηρία απνηεινχκελε απφ 26 έξγα (ππνηέζη), ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα εθηηκεζεί
ε ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ εθ κέξνπο ησλ ζπκκεηερφλησλ ησλ 3 νκάδσλ. Σα έξγα
απηά αληαπνθξίλνληαη ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ: α) έξγα δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθόηεηαο (Baron-Cohen, 1989), β) έξγα απόδνζεο ςεπδώλ
πεπνηζήζεσλ πξώηνπ επηπέδνπ (Wimmer & Perner, 1983·Freeman, Lewis & Doherty,
1991·Frith & Corcoran, 1996), γ) έξγα απόδνζεο ςεπδώλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ
(Perner & Wimmer, 1985) θαη δ) έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθόηεηαο (Estes,
Wellman & Woolley, 1989·Harris, Brown, Marriot, Whittal & Harmer, 1991·Wellman &
Estes, 1986·Woolley & Phelps, 1994.).
Γηα ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ ειεθηξνληθή παξνπζίαζε απηψλ ησλ έξγσλ
ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα ζρεδηαζηηθά πξνγξάκκαηα Corel Draw θαη Photoshop Director. Ζ
δνκή ηεο ζπζηνηρίαο ησλ έξγσλ, πέξα απφ ηα λεπξνςπρνινγηθά δεδνκέλα ησλ
πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ, βαζίδεηαη θαη ζε αλάιπζε παξαγφλησλ ησλ ίδησλ ησλ έξγσλ ζε
δείγκα 30 παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο (6-7,5 εηψλ). ΢ηελ πηινηηθή θάζε πξνέθπςαλ νη 4
παξαπάλσ παξάγνληεο (θαηεγνξίεο), κε ζχλνιν εξκελεπφκελεο δηαθχκαλζεο 78%. ΢ε
απηή ηε θάζε ηα έξγα δφζεθαλ ζρεδηαζκέλα ζε ζθιεξφ ραξηί (δηαζηάζεσλ 15ρ20
εθαηνζηά) γηα λα δηαπηζησζεί αλ είλαη εχθνια αλαγλσξίζηκα θαη δελ ππάξρεη αιινίσζε
ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο ζηνλ H/Y.
Πεξαηηέξσ θάζε θαηεγνξία ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ απνηεινχληαλ απφ
δηαθνξεηηθέο ππνδνθηκαζίεο. Γεληθά, ζηελ πξψηε θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 12 έξγσλ (4
ππνδνθηκαζίεο γηα θάζε κηα απφ ηηο ηξεηο επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ησλ έξγσλ: ρξώκα,
κέγεζνο θαη ηαπηόηεηα αληηθεηκέλνπ). ΢ηε δεχηεξε θαηεγνξία ησλ έξγσλ απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 5 έξγσλ θαη
ρξεζηκνπνηήζεθαλ: 3 ππνέξγα απξνζδόθεηεο κεηαθίλεζεο θαη 2 ππνέξγα απξνζδόθεηνπ
πεξηερνκέλνπ. ΢ηελ ηξίηε θαηεγνξία ησλ έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
δεπηέξνπ επηπέδνπ παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 5 έξγσλ θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ επίζεο: 3
ππνέξγα απξνζδόθεηεο κεηαθίλεζεο θαη 2 ππνέξγα απξνζδόθεηνπ πεξηερνκέλνπ. ΢ηελ
ηέηαξηε θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο παξνπζηάζηεθε
έλα ζχλνιν 4 έξγσλ.

175
 ΢ε θάζε έξγν, πξηλ ην θχξην ηεζη, ππήξρε έλα έξγν άζθεζεο (πξνθαηαξθηηθφ
ζηάδην) γηα λα εμνηθεησζνχλ ηα παηδηά κε ηε δηαδηθαζία θαη ηηο απαηηήζεηο ηεο. Αλ ε
δηάθξηζε ησλ αληηθεηκέλσλ ή ησλ εηθφλσλ θαη νη απνδφζεηο ησλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
πνπ έδηλαλ αξρηθά νη ζπκκεηέρνληεο δελ ήηαλ νξζέο, ν εμεηαζηήο ηνπο έδηλε ηε ζσζηή
απάληεζε, κε ηηο θαηάιιειεο επεμεγήζεηο θάζε θνξά. Δπηπξφζζεηα, ν ρξφλνο πνπ
δηλφηαλ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο ππνδνθηκαζίαο ηνπ θάζε έξγνπ ήηαλ ζπλάξηεζε ηεο
ζπλζεηφηεηάο ηνπ κε βάζε ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ πξνέθπςαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο
πξνθαηαξθηηθήο έξεπλαο. Ο ρξφλνο νινθιήξσζεο ηνπ θάζε έξγνπ ππνινγηδφηαλ κε
ρξνλφκεηξν αθξίβεηαο δεπηεξνιέπηνπ.
Σα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πνπ ρξεζηκνπνηήζακε πξνέξρνληαη απφ ηα θιαζηθά
πεηξακαηηθά έξγα, αιιά έγηλαλ νη θαηάιιειεο πξνζαξκνγέο. ΋ια ηα έξγα απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη δχν έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο δφζεθαλ σο ιεθηηθά ζελάξηα ηζηνξίαο κε παξάιιειεο ζθελέο-εηθφλεο
ζηνλ H/Y θαη κε εξσηήζεηο ζην ηέινο. Δπηιέρηεθαλ επίζεο πην λαηνπξαιηζηηθά ζέκαηα
πνπ θεξδίδνπλ ην πξνζσπηθφ ελδηαθέξνλ ησλ παηδηψλ (π.ρ., θξπθηό, θαγεηό). Γηα ηελ
θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο θαη γηα ηα άιια δχν
έξγα ηεο θαηεγνξίαο δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, δφζεθαλ έξγα «δξάζεο»,
πνπ απαηηνχζαλ ηελ ελεξγή ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ θαη ηε ρξήζε αληηθεηκέλσλ (π.ρ.
κεγεζπληηθόο θαθόο, θίιηξα δηαθνξεηηθώλ ρξσκάησλ, κπαιόληα, «καγηθό θνπηί»).
Σα ζέκαηα ησλ έξγσλ πνπ επηιέρζεθαλ ή θαηαζθεπάζηεθαλ, αληαπνθξίλνληαη
επίζεο ζην θνηλσληθν-πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ φπνπ ρνξεγήζεθαλ. Καζψο ε ζεσξία ηνπ
λνπ απνηειεί κέξνο ηεο θνηλσληθήο λφεζεο είλαη αλαγθαίν νη δνθηκαζίεο πνπ
ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ εμέηαζή ηεο λα κελ απνηεινχλ κεηάθξαζε μέλσλ δνθηκαζηψλ,
αθνχ εκπιέθεηαη άκεζα ην ζέκα ηεο γισζζηθήο θαη θνηλσληθήο θαηαλφεζεο. Δπηπιένλ,
θάπνηεο απφ ηηο δνθηκαζίεο θαηαζθεπάζηεθαλ κε ζθνπφ λα πξνζνκνηάδνπλ εγθπξφηεξα
ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηνλ ηξφπν πνπ αιιειεπηδξνχκε κεηαμχ καο.

Έπγα διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ (Baron-Cohen, 1989). ΢ηελ

πξψηε απηή θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο
παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 12 έξγσλ (4 ππνδνθηκαζίεο γηα θάζε κηα απφ ηηο ηξεηο
επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ησλ έξγσλ: ρξψκα, κέγεζνο θαη ηαπηφηεηα αληηθεηκέλνπ). Ζ

176
θαηεγνξία απηή αθνξά ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ ίδηνπ ηνπ παηδηνχ λα δηαθξίλεη αλάκεζα ζηελ
παξαπιαλεηηθή εκθάληζε ελφο αληηθεηκέλνπ θαη ζηελ πξαγκαηηθή ηνπ δηάζηαζε σο πξνο
ην ρξψκα, ην κέγεζνο θαη ηελ ηαπηφηεηα. Μεηά ηελ πξνθαηαξθηηθή θάζε εμνηθείσζεο
ησλ παηδηψλ κε ηε δηαδηθαζία, αθνινπζήζεθε κηα ζεηξά απφ 4 ππνδνθηκαζίεο, γηα θάζε
θαηεγνξία ζε ηπραία ζεηξά. ΢ε θάζε ζεηξά έξγσλ, ν εμεηαζηήο ξσηνχζε κία εξψηεζε
θαηλνκελνινγίαο θαη κία εξψηεζε πξαγκαηηθφηεηαο. Αθνχ ηα παηδηά απαληνχζαλ θαη
ζηηο δχν εξσηήζεηο, ν εμεηαζηήο πξνρσξνχζε ζηελ επφκελε δνθηκαζία θαη θαηέγξαθε ηηο
απαληήζεηο ηνπο. ΢ηελ αξρή ηεο θάζε δνθηκαζίαο δηλφηαλ θαη κία εξψηεζε ειέγρνπ,
ζρεηηθή θάζε θνξά κε ην έξγν πνπ εθηεινχληαλ, ζηελ νπνία ην παηδί έπξεπε λα
απαληήζεη ζσζηά γηα λα ζπλερηζηεί ε δηαδηθαζία. ΢ηελ πξψηε ππνδνθηκαζία ηεο
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο σο πξνο ην ρξψκα, δφζεθαλ ζηα παηδηά
ηέζζεξηο θάξηεο πνπ απεηθφληδαλ αζπξφκαπξα αληηθείκελα (δηαζηάζεσλ 15ρ20
εθαηνζηά): α) έλα πνηήξη κε γάια θαη ρξεζηκνπνηήζεθε έλα θίιηξν κε θίηξηλν ρξώκα , β)
έλα θνκκάηη ηπξί θαη ρξεζηκνπνηήζεθε έλα θίιηξν κε θόθθηλν ρξώκα, γ) έλα παγσηό
ρσλάθη θαη ρξεζηκνπνηήζεθε έλα θίιηξν κε κπιε ρξώκα θαη δ) έλαο ρηνλάλζξσπνο θαη
ρξεζηκνπνηήζεθε έλα θίιηξν κε πξάζηλν ρξώκα. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πξψηε δνθηκαζία,
ν εμεηαζηήο έδεημε ζην παηδί ηελ θάξηα κε ην πνηήξη γάια θαη ηνπ δεηήζεθε λα
νλνκαηίζεη ην αληηθείκελν θαη λα πεη ην ρξψκα ηνπ, ζηα πιαίζηα ηεο εξψηεζεο ειέγρνπ:
«ηη είλαη ζηελ θάξηα;» «θαη ηη ρξψκα έρεη;». ΢ηε ζπλέρεηα, αθνχ ην παηδί απαληνχζε
ζσζηά ν εμεηαζηήο ζπλέρηδε ηε δηαδηθαζία, ελψ αλ δηλφηαλ ιάζνο απάληεζε ν εμεηαζηήο
δελ έδηλε επηπιένλ βνήζεηα ζην παηδί θαη ζπλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα ελίζρπζε ησλ
θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα βαζκνινγήζεη ηελ επίδνζε ηνπ. Μεηά ηελ εξψηεζε ειέγρνπ ν
εμεηαζηήο έπαηξλε ην θίηξηλν θίιηξν θαη ην ηνπνζεηνχζε πάλσ ζηελ θάξηα θαη δεηνχζε
απφ ην παηδί λα απαληήζεη ζηηο παξαθάησ εξσηήζεηο: α) εξώηεζε θαηλνκελνινγίαο:
«ηώξα ηη ρξώκα κνηάδεη όηη έρεη ην γάια;» θαη β) εξώηεζε πξαγκαηηθόηεηαο-ξεαιηζκνύ:
«ηί ρξώκα έρεη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα;». Ζ ζσζηή απάληεζε ήηαλ: «ην γάια κνηάδεη
θίηξηλν αιιά είλαη άζπξν». Σν δεπγάξη απηήο ηεο ζσζηήο απάληεζεο βαζκνινγήζεθε κε
1 βαζκφ. Ζ θαηλνκελνινγηθή απάληεζε ήηαλ: «ην γάια κνηάδεη θίηξηλν θαη είλαη θίηξηλν»
θαη ε πξαγκαηηθή-ξεαιηζηηθή απάληεζε ήηαλ: «ην γάια κνηάδεη άζπξν θαη είλαη άζπξν».
Οη ιάζνο απαληήζεηο θαηαγξάθνληαλ αληίζηνηρα ζε δηαθνξεηηθέο ζηήιεο, κία γηα ηα
ιάζε θαηλνκελνινγίαο θαη κία γηα ηα ιάζε πξαγκαηηθφηεηαο-ξεαιηζκνχ γηα πεξαηηέξσ

177
αλάιπζε θαη επεμεξγαζία. Ζ ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε θαη γηα ηα ππφινηπα
ππνέξγα.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ην δεπγάξη ηεο ζσζηήο απάληεζεο θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη
ζηελ επφκελε δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη
κέγηζηε βαζκνινγία ζ‟ απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-4.
΢ηελ ππνδνθηκαζία ηεο δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο σο πξνο ην
κέγεζνο δφζεθαλ ζηα παηδηά ηέζζεξα δεχγε αληηθεηκέλσλ δηαθνξεηηθψλ κεγεζψλ: α) έλα
δεπγάξη θνπκπηά, β) έλα δεπγάξη βειόληα, γ) έλα δεπγάξη ζβήζηξεο θαη δ) δύν θέξκαηα ησλ
20 ιεπηώλ θαη ηνπ 1 επξώ. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πξψηε δνθηκαζία, ν εμεηαζηήο έδεημε
ζην παηδί ηα δχν θνπκπηά, δηαθνξεηηθνχ κεγέζνπο θαη ηνπ δεηήζεθε λα νλνκαηίζεη ηα
αληηθείκελα. ΢ηα πιαίζηα ηεο εξψηεζεο ειέγρνπ ν εμεηαζηήο δείρλνληαο ην θνπκπί κε ην
κηθξφηεξν κέγεζνο ξψηεζε: «απηφ ην θνπκπί είλαη κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν απφ ην
άιιν;». ΢ηε ζπλέρεηα, αθνχ ην παηδί απαληνχζε ζσζηά ν εμεηαζηήο ζπλέρηδε ηε
δηαδηθαζία, ελψ αλ δηλφηαλ ιάζνο απάληεζε ν εμεηαζηήο δελ έδηλε επηπιένλ βνήζεηα ζην
παηδί θαη ζπλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα ελίζρπζε ησλ θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα
βαζκνινγήζεη ηελ επίδνζε ηνπ. Μεηά ηελ εξψηεζε ειέγρνπ, ν εμεηαζηήο έδσζε ζην
παηδί ην κεγεζπληηθφ θαθφ θαη ηνπ δεηήζεθε λα θνηηάμεη ην θνπκπί πνπ ηνπ είρε δείμεη
πξνεγνπκέλσο θαη ζηε ζπλέρεηα δεηήζεθε απφ ην παηδί λα απαληήζεη ζηηο παξαθάησ
εξσηήζεηο: α) εξψηεζε θαηλνκελνινγίαο: «ηψξα πψο κνηάδεη φηη είλαη κηθξφηεξν ή
κεγαιχηεξν απφ ην άιιν;» θαη β) εξψηεζε πξαγκαηηθφηεηαο-ξεαιηζκνχ: «ηη είλαη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα, κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν;». Ζ ζσζηή απάληεζε ήηαλ: «ην θνπκπί
κνηάδεη κεγαιχηεξν αιιά είλαη κηθξφηεξν». Σν δεπγάξη απηήο ηεο ζσζηήο απάληεζεο
βαζκνινγήζεθε κε 1 βαζκφ. Ζ θαηλνκελνινγηθή απάληεζε ήηαλ: «ην θνπκπί κνηάδεη
κεγαιχηεξν θαη είλαη κεγαιχηεξν» θαη ε πξαγκαηηθή-ξεαιηζηηθή απάληεζε ήηαλ: «ην
θνπκπί κνηάδεη κηθξφηεξν θαη είλαη κηθξφηεξν». Οη ιάζνο απαληήζεηο θαηαγξάθνληαλ
αληίζηνηρα ζε δηαθνξεηηθέο ζηήιεο, κία γηα ηα ιάζε θαηλνκελνινγίαο θαη κία γηα ηα ιάζε

178
πξαγκαηηθφηεηαο-ξεαιηζκνχ, γηα πεξαηηέξσ αλάιπζε θαη επεμεξγαζία. Ζ ίδηα δηαδηθαζία
αθνινπζήζεθε θαη γηα ηα ππφινηπα ππνέξγα.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ην δεπγάξη ηεο ζσζηήο απάληεζεο θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη
ζηελ επφκελε δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη
κέγηζηε βαζκνινγία ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-4.
΢ηελ ππνδνθηκαζία ηεο δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο σο πξνο
ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ παξνπζηάζηεθαλ ζηα παηδηά ηέζζεξα παξαπιαλεηηθά
αληηθείκελα (βι. παξνπζίαζε ζην CD): α) πέηξα πνπ έκνηαδε κε απγό, β) ηειέθσλν πνπ
έκνηαδε κε κπαλάλα, γ) θεξί κνπ έκνηαδε κε κήιν θαη δ) ζηπιό πνπ έκνηαδαλ κε
γιεηθηηδνύξηα. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πξψηε δνθηκαζία, ν εμεηαζηήο έδεημε ζην παηδί ηελ
εηθφλα κε ηελ πέηξα θαη ηνπ δεηήζεθε λα νλνκαηίζεη ην αληηθείκελν, ζηα πιαίζηα ηεο
εξψηεζεο ειέγρνπ: «ηη λνκίδεηο φηη είλαη απηφ;». ΢ηε ζπλέρεηα, αθνχ ην παηδί απαληνχζε
φηη είλαη απγφ, ζπλέρηδε ν εμεηαζηήο ηε δηαδηθαζία, ελψ αλ δηλφηαλ άιιε απάληεζε ν
εμεηαζηήο δελ έδηλε επηπιένλ βνήζεηα ζην παηδί. ΢πλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα
ελίζρπζε ησλ θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα βαζκνινγήζεη ηελ επίδνζε ηνπ. Μεηά ηελ
εξψηεζε ειέγρνπ δηλφηαλ επηπιένλ ρξφλνο 1 ιεπηνχ λα δεη πξνζεθηηθά ηελ εηθφλα θαη λα
απαληήζεη ζηηο παξαθάησ εξσηήζεηο: α) εξψηεζε θαηλνκελνινγίαο: «κε ηη κνηάδεη;» θαη
β) εξψηεζε πξαγκαηηθφηεηαο-ξεαιηζκνχ: «ηη είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα;». Ζ ζσζηή
απάληεζε ήηαλ: «κνηάδεη κε απγφ αιιά είλαη πέηξα». Σν δεπγάξη απηήο ηεο ζσζηήο
απάληεζεο βαζκνινγήζεθε κε 1 βαζκφ. Ζ θαηλνκελνινγηθή απάληεζε ήηαλ: «κνηάδεη κε
απγφ θαη είλαη απγφ» θαη ε πξαγκαηηθή-ξεαιηζηηθή απάληεζε ήηαλ: «κνηάδεη κε πέηξα
θαη είλαη πέηξα». Οη ιάζνο απαληήζεηο θαηαγξάθνληαλ αληίζηνηρα ζε δηαθνξεηηθέο
ζηήιεο, κία γηα ηα ιάζε θαηλνκελνινγίαο θαη κία γηα ηα ιάζε πξαγκαηηθφηεηαο-
ξεαιηζκνχ γηα πεξαηηέξσ αλάιπζε θαη επεμεξγαζία. Ζ ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε
θαη γηα ηα ππφινηπα ππνέξγα.

179
 Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ζπλνιηθά ήηαλ 2 ιεπηά.
Αλ ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ην δεπγάξη ηεο ζσζηήο απάληεζεο θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη
ζηελ επφκελε δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη
κέγηζηε βαζκνινγία ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-4.
Σέινο, απφ ην άζξνηζκα ησλ ζπλνιηθψλ βαζκψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηηο
παξαπάλσ ηξεηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο
πξνέθππηε ε γεληθή βαζκνινγία γηα ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ απηψλ κε ζπλνιηθή
ειάρηζηε θαη κέγηζηε βαζκνινγία 0-12.

Έπγα απόδοζηρ τεςδών πεποιθήζευν ππώηος επιπέδος. ΢ηε δεχηεξε θαηεγνξία ησλ
έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 5
έξγσλ. ΢ε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ απαηηείηαη απφ ην παηδί λα ιάβεη ππφςε ηνπ
ηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο ηνπ πξσηαγσληζηή ηεο ηζηνξίαο, ζρεηηθά κε έλα γεγνλφο ή κηα
θαηάζηαζε. Δπηιέρζεθαλ πέληε ηζηνξίεο, νη νπνίεο δφζεθαλ ζπλδπαζηηθά, σο ιεθηηθά
ζελάξηα ηζηνξίαο κε παξάιιειεο έγρξσκεο ζθελέο-νπηηθέο εηθφλεο ζηνλ H/Y (Frith &
Corcoran, 1996) θαη κε εξσηήζεηο ζην ηέινο. Σα έξγα παξνπζηάζηεθαλ ζε ηπραία ζεηξά.
Σα ηξία ζελάξηα αλαθέξνληαλ ζε απξνζδφθεηε κεηαθίλεζε ελφο αληηθεηκέλνπ (ηελ
νπνία ν πξσηαγσληζηήο ηεο ηζηνξίαο δελ κπνξεί λα γλσξίδεη), ελψ ηα άιια δχν
αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε αιιαγή ηνπ πεξηερνκέλνπ ελφο αληηθεηκέλνπ. ΢ην ηέινο
θάζε ηζηνξίαο ππάξρεη κία εξψηεζε απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ
(ζρεηηθά κε ην ηη πηζηεχεη ν πξσηαγσληζηήο ηεο ηζηνξίαο γηα κηα θαηάζηαζε) θαη δχν
εξσηήζεηο ειέγρνπ κλήκεο θαη πξαγκαηηθφηεηαο (φπνπ ειέγρεηαη ε θαηαλφεζε ηεο
ηζηνξίαο). Αλ ν εμεηαδφκελνο έδηλε ιάζνο απαληήζεηο ζηηο εξσηήζεηο ειέγρνπ, ηφηε ν
εμεηαζηήο δελ έδηλε επηπιένλ βνήζεηα ζην παηδί θαη ζπλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα
ελίζρπζε ησλ θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα βαζκνινγήζεη ηελ επίδνζε ηνπ. Αλ ην παηδί
απαληνχζε ζσζηά ζηηο εξσηήζεηο ειέγρνπ θαη ζηελ εξψηεζε απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ, ν εμεηαζηήο έδηλε 1 βαζκφ.

180
 Σα ηξία πξψηα ζελάξηα αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε κεηαθίλεζε ελφο
αληηθεηκέλνπ. Υξεζηκνπνηήζεθαλ παξαιιαγέο ησλ έξγσλ: α) παξαιιαγή ηνπ θιαζηθνύ
έξγνπ ησλ Wimmer θαη Perner (1983), κε ηελ απξνζδόθεηε κεηαθίλεζε ηεο ζνθνιάηαο, β)
παξαιιαγή ηνπ έξγνπ ηνπ θξπθηνύ ησλ Freeman, Lewis θαη Doherty (1991) θαη γ)
παξαιιαγή ηνπ έξγνπ κε ην πνξηνθόιη ησλ Frith θαη Corcoran (1996) (βι. παξνπζίαζε
ζην CD).
Γηα παξάδεηγκα, ζην έξγν κε ηελ απξνζδφθεηε κεηαθίλεζε ηεο ζνθνιάηαο, ηα
παηδηά παξαθνινπζνχζαλ έλα ζπλδπαζκφ ιεθηηθνχ ζελαξίνπ θαη δηαδνρήο νπηηθψλ
ζθελψλ ζην H/Y, ζηα νπνία ν πξσηαγσληζηήο Γηάλλεο ηνπνζεηεί ηε ζνθνιάηα ηνπ ζην
πξάζηλν ληνπιάπη ηεο θνπδίλαο θαη θεχγεη. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο απνπζίαο ηνπ ε κακά
ηνπ κεηαθηλεί ηε ζνθνιάηα ζην κπιε ληνπιάπη ηεο θνπδίλαο, ρσξίο λα ην γλσξίδεη ν
Γηάλλεο. Ο Γηάλλεο επηζηξέθεη απφ ην ζρνιείν θαη ν εμεηαζηήο δεηά απφ ηα παηδηά λα
πξνβιέςνπλ ζε πνην ληνπιάπη ζα ςάμεη ν Γηάλλεο γηα ηε ζνθνιάηα ηνπ. Ζ εξψηεζε
απφδνζεο ςεπδήο πεπνίζεζεο πξψηνπ επηπέδνπ πνπ έθαλε ν εμεηαζηήο ζηα παηδηά ήηαλ:
«πνπ λνκίδεη ν Γηάλλεο φηη είλαη ε ζνθνιάηα;» θαη ηίζεηαη πάληα ζηελ αξρή. Ζ εξψηεζε
ειέγρνπ κλήκεο ήηαλ: «πνπ έβαιε ν Γηάλλεο ηελ ζνθνιάηα ζηελ αξρή πξηλ θχγεη;» θαη ε
εξψηεζε ειέγρνπ πξαγκαηηθφηεηαο ήηαλ: «πνπ είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε
ζνθνιάηα;». Ζ ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε θαη γηα ηα ππφινηπα ππνέξγα.
Σα δχν ππφινηπα έξγα αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε αιιαγή ηνπ πεξηερνκέλνπ
ελφο αληηθεηκέλνπ. Υξεζηκνπνηήζεθαλ παξαιιαγέο ησλ έξγσλ: α) παξαιιαγή ηνπ
θιαζηθνύ έξγνπ ησλ Perner, Leekman θαη Wimmer (1987) κε ην θνπηί κε ηηο θαξακέιεο
Smarties πνπ είρε κέζα καξθαδόξνπο θαη β) θαηαζθεπή έξγνπ κε θνπηί πνπ απεηθόληδε
απηνθίλεηα, ελώ είρε κέζα ηνύξηα (βι. παξνπζίαζε ζην CD).
Γηα παξάδεηγκα, ζην έξγν κε ην θνπηί κε ην απξνζδφθεην πεξηερφκελν, ηα παηδηά
παξαθνινπζνχζαλ έλα ζπλδπαζκφ ιεθηηθνχ ζελαξίνπ θαη δηαδνρήο νπηηθψλ ζθελψλ ζην
H/Y, ζηα νπνία ν εμεηαδφκελνο βιέπεη έλα θνπηί πνπ απεηθνλίδεη θαξακέιεο Smarties θαη
ηνπ δεηείηαη λα πεη ηη έρεη κέζα ην θνπηί. ΋ηαλ ην παηδί απαληήζεη θαξακέιεο ή
ζνθνιάηεο, ν εμεηαζηήο αλνίγεη ην θνπηί θαη ηνπ απνθαιχπηεη φηη δελ πεξηέρεη θαξακέιεο
ή ζνθνιάηεο αιιά ρξσκαηηζηνχο καξθαδφξνπο. ΢ηε ζπλέρεηα, ην θνπηί θιείλεη πάιη θαη
δεηείηαη απφ ην παηδί λα πξνβιέςεη ηη ζα πεη θάπνηνο, (ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε έλα
θνξίηζη ε Διέλε), πνπ δελ ήηαλ παξνχζα ζηε δηαδηθαζία, γηα ην πεξηερφκελν ηνπ,

181
βιέπνληάο ην έηζη φπσο είλαη θιεηζηφ. Ζ εξψηεζε απφδνζεο ςεπδήο πεπνίζεζεο πξψηνπ
επηπέδνπ πνπ έθαλε ν εμεηαζηήο ζηα παηδηά ήηαλ: «ηη λνκίδεη ε Διέλε φηη ππάξρεη κέζα
ζην θνπηί;» θαη ηίζεηαη πάληα ζηελ αξρή. Ζ εξψηεζε ειέγρνπ κλήκεο ήηαλ: «ηη
απάληεζεο εζχ φηαλ ζνπ έδεημα γηα πξψηε θνξά ην θνπηί θιεηζηφ;» θαη ε εξψηεζε
ειέγρνπ πξαγκαηηθφηεηαο ήηαλ: «ηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη κέζα ζην θνπηί;». Ζ ίδηα
δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε θαη γηα ην άιιν ππνέξγν.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ηε ζσζηή απάληεζε θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε
δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε
βαζκνινγία ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-5.

Έπγα απόδοζηρ τεςδών πεποιθήζευν δεςηέπος επιπέδος. ΢ηελ ηξίηε θαηεγνξία ησλ
έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 5
έξγσλ. ΢ε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ απαηηείηαη απφ ην παηδί λα ιάβεη ππφςε ηνπ
ηηο ςεπδείο πεπνηζήζεηο ηνπ πξσηαγσληζηή ηεο ηζηνξίαο γηα ηελ πεπνίζεζε ή ζθέςε ελφο
άιινπ πξνζψπνπ ηεο ηζηνξίαο. Δπηιέρζεθαλ πέληε ηζηνξίεο, νη νπνίεο δφζεθαλ
ζπλδπαζηηθά, σο ιεθηηθά ζελάξηα ηζηνξίαο κε παξάιιειεο έγρξσκεο ζθελέο-νπηηθέο
εηθφλεο ζηνλ H/Y (Frith & Corcoran, 1996) θαη κε εξσηήζεηο ζην ηέινο. Σα έξγα
παξνπζηάζηεθαλ ζε ηπραία ζεηξά. Σα ηξία ζελάξηα αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε
κεηαθίλεζε ελφο αληηθεηκέλνπ (ηελ νπνία ν πξσηαγσληζηήο ηεο ηζηνξίαο δελ κπνξεί λα
γλσξίδεη), ελψ ηα άιια δχν αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε αιιαγή ηνπ πεξηερνκέλνπ ελφο
αληηθεηκέλνπ. ΢ην ηέινο θάζε ηζηνξίαο ππάξρεη κία εξψηεζε απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ (ζρεηηθά κε ην ηη πηζηεχεη ν πξσηαγσληζηήο ηεο
ηζηνξίαο γηα κηα θαηάζηαζε) θαη δχν εξσηήζεηο ειέγρνπ κλήκεο θαη πξαγκαηηθφηεηαο
(φπνπ ειέγρεηαη ε θαηαλφεζε ηεο ηζηνξίαο). Αλ ν εμεηαδφκελνο έδηλε ιάζνο απαληήζεηο
ζηηο εξσηήζεηο ειέγρνπ, ηφηε ν εμεηαζηήο δελ έδηλε επηπιένλ βνήζεηα ζην παηδί θαη
ζπλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα ελίζρπζε ησλ θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα βαζκνινγήζεη

182
ηελ επίδνζε ηνπ. Αλ ην παηδί απαληνχζε ζσζηά ζηηο εξσηήζεηο ειέγρνπ θαη ζηελ
εξψηεζε απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ, ν εμεηαζηήο έδηλε 1 βαζκφ.
Πην αλαιπηηθά, ηα ηξία πξψηα ζελάξηα αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε κεηαθίλεζε
ελφο αληηθεηκέλνπ. Υξεζηκνπνηήζεθαλ παξαιιαγέο ησλ έξγσλ: α) παξαιιαγή ηνπ
θιαζηθνύ έξγνπ ησλ Perner θαη Wimmer (1985) κε ηελ απξνζδόθεηε κεηαθίλεζε ηεο
θαληίλαο, β) θαηαζθεπή έξγνπ κε ηνλ δηεπζπληή θαη ηε δαζθάια θαη γ) θαηαζθεπή έξγνπ κε
ην παηδί θαη ην βηβιίν (βι. παξνπζίαζε ζην CD).
Γηα παξάδεηγκα, ζην έξγν κε ηελ απξνζδφθεηε κεηαθίλεζε ηεο θαληίλαο, ηα
παηδηά παξαθνινπζνχλ έλα ζπλδπαζκφ ιεθηηθνχ ζελαξίνπ θαη δηαδνρήο νπηηθψλ ζθελψλ
ζην H/Y, ζηα νπνία δχν αγφξηα, ν πξσηαγσληζηήο Νίθνο θαη ν Γηάλλεο παίδνπλ ζηελ
παηδηθή ραξά. Ο Γηάλλεο είδε ηελ θαληίλα κε ηα ηνζη θαη πείλαζε, αιιά δελ είρε ιεθηά
γηα λα αγνξάζεη, γη‟ απηφ έηξεμε ζην ζπίηη ηνπ γηα λα πάξεη ιεθηά. Σν άιιν παηδί ν Νίθνο
πιεζίαζε ηελ θαληίλα θαη ν θχξηνο ηνπ είπε πσο ζα θχγεη απφ ηελ παηδηθή ραξά θαη ζα
πάεη κπξνζηά ζην ζρνιείν. Ο Νίθνο ηφηε έηξεμε λα ην πεη ζην Γηάλλε. Ο Γηάλλεο φκσο,
ζην δξφκν γηα ην ζπίηη ζπλάληεζε ηνλ θχξην κε ηελ θαληίλα θαη ηνπ είπε πσο ζα πάεη ζην
ζρνιείν. Όζηεξα απφ ιίγν ν Νίθνο έθηαζε ζην ζπίηη ηνπ Γηάλλε γηα λα ηνπ πεη ηη ζπλέβε.
Ζ εξψηεζε απφδνζεο ςεπδήο πεπνίζεζεο δεπηέξνπ επηπέδνπ, πνπ έθαλε ν εμεηαζηήο ζηα
παηδηά ήηαλ: «πνπ λνκίδεη ν Νίθνο φηη ζα ςάμεη ν Γηάλλεο γηα ηελ θαληίλα;» θαη ηίζεηαη
πάληα ζηελ αξρή. Ζ εξψηεζε ειέγρνπ κλήκεο ήηαλ: «πνπ ήηαλ ε θαληίλα ζηελ αξρή;»
θαη ε εξψηεζε ειέγρνπ πξαγκαηηθφηεηαο ήηαλ: «πνπ είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε
θαληίλα;». Ζ ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε θαη γηα ηα ππφινηπα ππνέξγα.
Σα δχν ππφινηπα έξγα αλαθέξνληαη ζε απξνζδφθεηε αιιαγή ηνπ πεξηερνκέλνπ
ελφο αληηθεηκέλνπ θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α) θαηαζθεπή έξγνπ κε θνπηί πνπ απεηθόληδε
ζνθνιάηα Lacta, ελώ είρε κέζα ιεθηά θαη β) θαηαζθεπή έξγνπ κε θνπηί πνπ απεηθόληδε
πίηζα, ελώ είρε κέζα ηνζη (βι. παξνπζίαζε ζην CD).
Γηα παξάδεηγκα, ζην έξγν κε ην θνπηί κε ην απξνζδφθεην πεξηερφκελν, ηα παηδηά
παξαθνινπζνχζαλ έλα ζπλδπαζκφ ιεθηηθνχ ζελαξίνπ θαη δηαδνρήο νπηηθψλ ζθελψλ ζην
H/Y, ζηα νπνία ν εμεηαδφκελνο βιέπεη δχν θνξίηζηα, ηελ πξσηαγσλίζηξηα Άλλα θαη ηε
Μαξία πνπ βιέπνπλ έλα θνπηί πάλσ ζε έλα ηξαπέδη. Σν θνπηί είλαη θιεηζηφ θαη
απεηθνλίδεη ζνθνιάηα Lacta θαη ιέλε θαη νη δπν καδί «α! έλα θνπηί κε ζνθνιάηεο» ΢ηε
ζπλέρεηα ε Μαξία θεχγεη απφ ην δσκάηην θαη ε Άλλα αλνίγεη ην θνπηί θαη βιέπεη φηη

183
κέζα δελ έρεη ζνθνιάηεο, αιιά ιεθηά θαη ην θιείλεη. Ζ Μαξία φκσο, θξπθά πίζσ απφ
ηελ πφξηα βιέπεη ηη έρεη κέζα ην θνπηί θαη κεηά απφ ιίγν κπαίλεη κέζα ζην δσκάηην. Ζ
εξψηεζε απφδνζεο ςεπδήο πεπνίζεζεο δεπηέξνπ επηπέδνπ πνπ έθαλε ν εμεηαζηήο ζηα
παηδηά ήηαλ: «ηη λνκίδεη ε Άλλα φηη ζθέθηεηαη ε Μαξία γηα ην ηη ππάξρεη κέζα ζην
θνπηί;» θαη ηίζεηαη πάληα ζηελ αξρή. Ζ εξψηεζε ειέγρνπ κλήκεο ήηαλ: «ηη είπε ε Μαξία
φηαλ είδε γηα πξψηε θνξά ην θνπηί θιεηζηφ;» θαη ε εξψηεζε ειέγρνπ πξαγκαηηθφηεηαο
ήηαλ: «ηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη κέζα ζην θνπηί;». Ζ ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε
θαη γηα ην άιιν ππνέξγν.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο, θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη, ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. Ο εμεηαζηήο θαηέγξαθε ηελ απάληεζε πνπ είρε δνζεί
κέρξη ην ηέινο ηνπ επηηξεπφκελνπ ρξνληθνχ νξίνπ γηα λα ηελ βαζκνινγήζεη (κε 1 βαζκφ
γηα ηε ζσζηή απάληεζε θαη 0 γηα ηε ιάζνο απάληεζε) θαη λα ζπλερίζεη ζηελ επφκελε
δνθηκαζία. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, ε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη κέγηζηε
βαζκνινγία ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-5.

Έπγα διάκπιζηρ θανηαζίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ. ΢ηελ ηέηαξηε θαηεγνξία ησλ έξγσλ

δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο παξνπζηάζηεθε έλα ζχλνιν 4 έξγσλ. ΢ε απηήλ
ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ απαηηείηαη απφ ην παηδί λα δηαθξίλεη ηελ θαληαζία απφ ηελ
πξαγκαηηθφηεηα ζηνλ ίδην ηνπ εαπηφ θαη ζηνπο άιινπο. Δπηιέρζεθαλ ηέζζεξηο ηζηνξίεο,
απφ ηηο νπνίεο νη δχν δφζεθαλ ζπλδπαζηηθά σο ιεθηηθά ζελάξηα ηζηνξίαο κε παξάιιειεο
έγρξσκεο ζθελέο-νπηηθέο εηθφλεο ζηνλ H/Y θαη νη άιιεο δχν σο έξγα δξάζεο θαη κε
εξσηήζεηο ζην ηέινο. Σα έξγα παξνπζηάζηεθαλ ζε ηπραία ζεηξά. Σα δχν πξψηα ιεθηηθά
θαη νπηηθά ζελάξηα αλαθέξνληαη ζε έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο θαη
ρξεζηκνπνηήζεθαλ παξαιιαγέο ησλ έξγσλ: α) παξαιιαγή ηνπ θιαζηθνύ έξγνπ ησλ
Wellman θαη Estes (1986) κε ηα θαληαζηηθά κπηζθόηα θαη β) παξαιιαγή ηνπ θιαζηθνύ
έξγνπ ησλ Woolley θαη Phels (1994) κε ην θαληαζηηθό θνπηί (βι. παξνπζίαζε ζην CD).
΢ην έξγν κε ην θαληαζηηθφ θνπηί ν εμεηαζηήο παξνπζίαζε ζηα παηδηά έλα ιεθηηθφ
ζελάξην κε αληίζηνηρεο νπηηθέο ζθελέο ζην H/Y, ζην νπνίν ππήξραλ ηξία θνπηηά, πνπ ηα
είρε νλνκάζεη «πξαγκαηηθφ», «άδεην» θαη «θαληαζηηθφ» θνπηί θαη έλα θνξίηζη, ηελ

184
πξσηαγσλίζηξηα Διέλε. Ζ Διέλε άλνημε έλα-έλα ην θνπηί θαη είδε ηη είραλ κέζα θαη κεηά
ηα έθιεηζε. Μφλν ην «πξαγκαηηθφ» θνπηί πεξηείρε έλα αληηθείκελν (έλα ξνιφη). Σα άιια
δχν θνπηηά ήηαλ άδεηα. ΋ηαλ ε Διέλε άλνημε ην «θαληαζηηθφ» θνπηί θαη αλαθάιπςε πσο
ήηαλ άδεην, ν εμεηαζηήο πξφηξεςε ηα παηδηά λα θαληαζηνχλ πσο πεξηείρε έλα
αληηθείκελν, ζπγθεθξηκέλα έλα κνιχβη. Σφηε έλαο ελήιηθαο, ν δάζθαινο ηεο Διέλεο
εκθαλίζηεθε ζηελ επφκελε νπηηθή ζθελή θαη παξαθάιεζε ηελ Διέλε λα ηνπ δψζεη έλα
κνιχβη γηα λα γξάςεη. Ζ εξψηεζε δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ έθαλε ν
εμεηαζηήο ζηα παηδηά ήηαλ: «ηη ζα θάλεη ε Διέλε;». Ζ εξψηεζε ειέγρνπ ήηαλ: «ηη
ππάξρεη κέζα ζην θάζε θνπηί;» (φπνπ ειέγρεηαη ε θαηαλφεζε ηεο ηζηνξίαο). Αλ ν
εμεηαδφκελνο έδηλε ιάζνο απάληεζε ζηελ εξψηεζε ειέγρνπ, ηφηε ν εμεηαζηήο δελ έδηλε
επηπιένλ βνήζεηα ζην παηδί θαη ζπλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα ελίζρπζε ησλ
θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα βαζκνινγήζεη ηελ επίδνζε ηνπ. Αλ ην παηδί απαληνχζε ζσζηά
ζηελ εξψηεζε ειέγρνπ θαη ζηελ εξψηεζε δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, ν
εμεηαζηήο έδηλε 1 βαζκφ (ζσζηή απάληεζε ήηαλ φηη ε Μαξία δελ έρεη λα ηνπ δψζεη έλα
κνιχβη) θαη 0 βαζκνχο αλ απαληνχζε ιάζνο (ιάζνο απάληεζε ήηαλ φηη ε Μαξία ζα ηνπ
δψζεη ην κνιχβη).
΢ην έξγν κε ηα θαληαζηηθά κπηζθφηα ν εμεηαζηήο παξνπζίαζε ζηα παηδηά έλα
ιεθηηθφ ζελάξην κε αληίζηνηρεο νπηηθέο ζθελέο ζην H/Y, ζην νπνίν ππήξραλ δχν αγφξηα,
πνπ θαζφηαλ ζε έλα ηξαπέδη, ν Γηάλλεο θαη ν Νίθνο. Ο Γηάλλεο πεηλνχζε θαη ε κεηέξα
ηνπ έδσζε κπηζθφηα λα θάεη. Ο Νίθνο πεηλνχζε θαη απηφο πνιχ θαη απφ ηελ πείλα ηνπ
άξρηζε λα θαληάδεηαη φηη ηξψεη κπηζθφηα. Ζ εξψηεζε δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο πνπ έθαλε ν εμεηαζηήο ζηα παηδηά ήηαλ: «πνην παηδί κπνξεί λα θάεη ηα
κπηζθφηα;». ΢ε απηή ηε δνθηκαζία ππήξρε εξψηεζε ειέγρνπ θαη ήηαλ ε εμήο: «ζε πνην
παηδί ε κακά έδσζε λα θάεη κπηζθφηα;» (φπνπ ειέγρεηαη ε θαηαλφεζε ηεο ηζηνξίαο). Αλ
ην παηδί απαληνχζε ζσζηά ζηελ εξψηεζε ειέγρνπ θαη ζηελ εξψηεζε δηάθξηζεο
θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, ν εμεηαζηήο έδηλε 1 βαζκφ (ζσζηή απάληεζε ήηαλ φηη ν
Γηάλλεο κπνξεί λα θάεη ηα κπηζθφηα) θαη 0 βαζκνχο αλ απαληνχζε ιάζνο.
Σα άιια δχν έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο δφζεθαλ σο έξγα
δξάζεο θαη παξνπζηάζηεθαλ κε ηπραία ζεηξά. Πην ζπγθεθξηκέλα, ρξεζηκνπνηήζεθαλ: α)
ην έξγν κε ηα δύν καύξα θνπηηά ησλ Harris, Brown, Marriot, Whittal θαη Harmer (1991)
θαη β) ην έξγν κε ηα κπαιόληα ησλ Estes, Wellman θαη Woolley (1989).

185
 Γηα παξάδεηγκα, ζην έξγν κε ηα δχν καχξα θνπηηά, ν εμεηαζηήο έδεημε ζηα παηδηά
δχν κεγάια καχξα θνπηηά, ζην επάλσ κέξνο ησλ νπνίσλ ππήξρε κηθξή ηξχπα ζην
κέγεζνο ελφο δαρηχινπ. Αξρηθά δεηήζεθε απφ ηα παηδηά λα θαληαζηνχλ φηη ην έλα απφ
απηά πεξηείρε έλα θνπλειάθη θαη ην άιιν έλα ηέξαο. Καηφπηλ, παξαηήξεζε ηηο
αληηδξάζεηο ησλ παηδηψλ (π.ρ. αλ θαηεπζχλζεθαλ ρσξίο δηζηαγκφ, ή αλ εμέθξαζαλ
ζπλαηζζήκαηα, π.ρ. ραξά γηα ην θνπλέιη θαη θφβν γηα ην ηέξαο) φηαλ ηα πξνέηξεςε λα
πιεζηάζνπλ ην θάζε θνπηί θαη λα βάινπλ κέζα ην δάρηπιφ ηνπο. ΢ε απηή ηε δνθηκαζία
δελ ππήξραλ εξσηήζεηο ειέγρνπ θαη ν εμεηαζηήο έδηλε 1 βαζκφ αλ ηα παηδηά έβαδαλ ην
δάρηπιφ ηνπο θαη ζηηο δχν ηξχπεο θαη 0 βαζκνχο αλ δίζηαδαλ λα βάινπλ ην δάρηπιφ ηνπο
ζηηο δχν ηξχπεο ή κφλν ζηελ κία απφ ηηο δχν. Οη παξαηεξήζεηο γηα ηηο αληηδξάζεηο ησλ
παηδηψλ θαηαγξάθνληαλ μερσξηζηά γηα πεξαηηέξσ αλάιπζε θαη εξκελεία.
Σέινο, ζην έξγν κε ηα κπαιφληα ν εμεηαζηήο ξψηεζε ην θάζε παηδί αλ ηνπ
αξέζνπλ ηα κπαιφληα θαη ηνπ δεηήζεθε λα θαληαζηεί έλα κπαιφλη, κε θάπνην
ζπγθεθξηκέλν ρξψκα. ΢ηε ζπλέρεηα, ν εμεηαζηήο ξψηεζε ην παηδί ηελ εξψηεζε
θαληαζίαο: «κπνξείο λα αιιάμεηο ρξψκα ζην κπαιφλη κε ηε θαληαζία ζνπ;» θαη κεηά ν
εμεηαζηήο έδεημε ζην παηδί έλα πξαγκαηηθφ κπαιφλη θνπζθσκέλν πνπ είρε θφθθηλν
ρξψκα θαη ξψηεζε ζην παηδί ηελ εξψηεζε ειέγρνπ: «κπνξείο λα ην αιιάμεηο ρξψκα;».
Αλ ν εμεηαδφκελνο έδηλε ιάζνο απάληεζε ζηελ εξψηεζε ειέγρνπ, ηφηε ν εμεηαζηήο δελ
έδηλε επηπιένλ βνήζεηα ζην παηδί θαη ζπλέρηδε ηελ δηαδηθαζία κφλν γηα ελίζρπζε ησλ
θηλήηξσλ, ρσξίο φκσο λα βαζκνινγήζεη ηελ επίδνζε ηνπ. Αλ ην παηδί απαληνχζε ζσζηά
ζηελ εξψηεζε ειέγρνπ θαη ζηελ εξψηεζε δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, ν
εμεηαζηήο έδηλε 1 βαζκφ θαη 0 βαζκνχο αλ απαληνχζε ιάζνο.
Ο ρξφλνο πνπ επηηξεπφηαλ ζην θάζε παηδί λα απαληήζεη ήηαλ 1 ιεπηφ. Αλ
ππεξέβαηλε απηφ ην ρξνληθφ φξην απάληεζεο θαη ην παηδί ζπλέρηδε λα ζθέθηεηαη ν
εμεηαζηήο δελ ην ζηακαηνχζε θαη δελ ηνπ δηλφηαλ επηπιένλ βαζκφο γηα ηελ ηαρχηεηα
αλαγλψξηζεο ηνπ θάζε έξγνπ. ΢χκθσλα κε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία ε ζπλνιηθή ειάρηζηε
θαη κέγηζηε βαζκνινγία ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ήηαλ 0-4.
Σέινο, απφ ην άζξνηζκα ησλ ζπλνιηθψλ βαζκψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηηο
παξαπάλσ ηέζζεξηο γεληθέο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πξνέθππηε ε
γεληθή βαζκνινγία γηα ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ απηψλ κε ζπλνιηθή ειάρηζηε θαη
κέγηζηε βαζκνινγία 0-26.

186
Γιαδικαζία ηηρ έπεςναρ
Οη ζπκκεηέρνληεο θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ήηαλ εμνηθεησκέλνη κε ηνλ εμεηαζηή, γηαηί είραλ
εμεηαζηεί αξρηθά ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III, πξηλ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θχξηα
δηαδηθαζία ηεο έξεπλαο. Κάζε παηδί εμεηάζζεθε αηνκηθά ζ‟ έλα άλεην θαη ήζπρν
δσκάηην, θαζηζκέλν δίπια ζηνλ εμεηαζηή. Σα ηέζζεξα ηεζη θαη ηα ζπλνιηθά 68 έξγα
νπηηθψλ πιαλψλ θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ δφζεθαλ ζε ηξεηο ζπλεδξίεο, δηάξθεηαο
45-60 ιεπηψλ ε θάζε κία, γηα θάζε παηδί, κε ελδηάκεζα δηαιείκκαηα. Οη απαληήζεηο ζηα
έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαηαγξάθνληαλ απηφκαηα ζην πξσηφθνιιν ηνπ ινγηζκηθνχ πνπ
θαηαζθεπάζηεθε, ελψ νη απαληήζεηο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη νη επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ ζηα ηεζη θαηαγξάθνληαλ ζε εηδηθά έληππα γηα ηε βαζκνιφγεζή ηνπο.
΢ηελ αξρή θάζε ζπλεδξίαο, ν εμεηαζηήο έιεγε ζην παηδί λα πξνζπαζήζεη λα είλαη
επηηπρήο ζηα έξγα θαη γηα ηελ πξνζπάζεηα ηνπ ζα ηνπ δνζνχλ θαξακέιεο ή γθνθξέηεο
(«απηή-πιηθή» ακνηβή) σο ελίζρπζε. ΢ην ηέινο θάζε ζπλεδξίαο ν εμεηαζηήο ηνπ έδηλε φηη
ηνπ είρε ππνζρεζεί, αλεμαξηήησο επίδνζεο.
Ζ ζεηξά παξνπζίαζεο ησλ έξγσλ ήηαλ ίδηα γηα φινπο ηνπο ζπκκεηέρνληεο. ΢ηελ
πξψηε ζπλεδξία δίλνληαλ κφλν ην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III, ζηε δεχηεξε ζπλεδξία ηα
ππφινηπα ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2, νπηηθήο κλήκεο θαη νη θιίκαθεο νπηηθήο
πξνζνρήο θαη ηέινο ζηελ ηξίηε ζπλεδξία ηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΋ια ηα παηδηά ήηαλ εμνηθεησκέλα κε ηε ρξήζε H/Y θαη έδεηρλαλ λα
απνιακβάλνπλ ηελ δηαδηθαζία. ΢ηελ αξρή θάζε δνθηκαζίαο δφζεθαλ ηα αληίζηνηρα έξγα
άζθεζεο (πξνθαηαξηηθφ ζηάδην) γηα εμνηθείσζε κε ην πιηθφ θαη γηα λα βεβαησζνχκε φηη
αλαγλσξίδνπλ φια ηα αληηθείκελα, ζρήκαηα, δψα θαη ρξψκαηα πνπ απεηθνλίδνληαλ ζηα
έξγα θαη φηη θαηαλννχλ ηα εξσηήκαηα. Γφζεθε επίζεο ηδηαίηεξε πξνζνρή, ψζηε ζηηο
πεξηπηψζεηο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ λα ππάξρεη ελαιιαγή
θαη πνηθηιία δξαζηεξηνηήησλ, θαζψο επίζεο θαη ε ζεηξά παξνπζίαζεο ησλ ζεκάησλ ηνπ
θάζε έξγνπ λα γίλεηαη θαηά ηπραίν ηξφπν. Καη απηφ δηφηη, έηζη ζεσξήζεθε φηη ηα έξγα
ήηαλ δπλαηφ λα πξνθαινχλ ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξνζνρή ησλ παηδηψλ θαη δελ
επλννχζαλ ηε δεκηνπξγία θάπνηαο ζηξαηεγηθήο ή ζηεξενηππηθήο ζπκπεξηθνξάο
απάληεζεο θαη ηε κεηαβίβαζή ηεο απφ ην έλα έξγν ζην άιιν. Ζ ζπλνιηθή δηάξθεηα
εμέηαζεο ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζε φια ηα ηεζη θαη ηα έξγα ήηαλ
πεξίπνπ 3 ψξεο.

187
Αξιοπιζηία ηυν έπγυν οπηικών πλανών και θευπίαρ ηος νος
Ζ αμηνπηζηία ελφο ηεζη κεηξάεη αλ ην ηεζη απηφ, θάζε θνξά πνπ ρνξεγείηαη ζηνλ ίδην
ζπκκεηέρνληα ηεο έξεπλαο θαη θάησ απφ ηηο ίδηεο ζπλζήθεο, ζα παξάγεη παξφκνηα
απνηειέζκαηα. Ζ αμηνπηζηία κπνξεί λα κεηξεζεί κε πνηθίινπο ηξφπνπο, φπσο κέηξεζε
ηεο ζπζρέηηζεο ησλ ηκεκάησλ απφ ηα νπνία απνηειείηαη έλα ηεζη (εζσηεξηθή ζπλέπεηα),
είηε κέζσ ηεο ζπλέπεηαο δηαθνξεηηθψλ εμεηαζηψλ-βαζκνινγεηψλ, είηε σο ζπλέπεηα
βαζκνινγίαο ζε δηαθνξεηηθά ρξνληθά ζεκεία (ρξνληθή αμηνπηζηία) (Cronbach, Gleser,
Nanda & Rajaratnam, 1972).
΢ηελ παξνχζα έξεπλα ρξεζηκνπνηήζεθε ν ζπληειεζηήο αμηνπηζηίαο alpha ηνπ
Cronbach (a) σο δείθηεο κέηξεζεο ηεο εζσηεξηθήο ζπλέπεηαο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Ο δείθηεο απηφο αμηνινγεί ην θαηά πφζν νη επηκέξνπο
δνθηκαζίεο κηαο θαηεγνξίαο έξγσλ ζπζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο, νξίδνληαο απφ θνηλνχ ηελ
ελλνηνινγηθή θαηαζθεπή ηελ νπνία ε θιίκαθα ζρεδηάζηεθε γηα λα κεηξά. Ζ αμηνπηζηία
ησλ ηεζζάξσλ θαηεγνξηψλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ ηεζζάξσλ θαηεγνξηψλ ησλ έξγσλ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ αμηνινγήζεθε ζπλνιηθά γηα φιεο ηηο νκάδεο ησλ ζπκκεηερφλησλ. Αλ
θαη δελ ππάξρεη θάπνην ζηαζεξφ επίπεδν, πάλσ απφ ην νπνίν λα γίλεηαη απνδεθηφο σο
ηθαλνπνηεηηθφο ν ζπληειεζηήο αμηνπηζηίαο alpha (a) ηνπ Cronbach, θαη απηφ, δηφηη ν
αξηζκφο ησλ κεηαβιεηψλ πνηθίιιεη. Οη Darren θαη Paul (1995), θαζψο θαη ν Guilford
(1954) ζεσξνχλ φηη φηαλ a είλαη κεγαιχηεξν ή ίζν ηνπ 0.70, ηφηε ν ζπληειεζηήο
αμηνπηζηίαο είλαη ηθαλνπνηεηηθφο θαη απνδεθηφο, ελψ είλαη θαιφο φηαλ a είλαη
κεγαιχηεξν ή ίζν ηνπ 0.80. Αλάινγα επίζεο κε ην είδνο ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ εξεπλάηαη,
ζε πεξηπηψζεηο δειαδή, φπνπ ην θαηλφκελν είλαη ή πνιπδηάζηαην ή αξθεηά επξχ, φπσο
ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, είλαη θπζηθφ νη δείθηεο εζσηεξηθήο ζπλνρήο λα είλαη
ρακειφηεξνη απφ ην ζπλεζηζκέλν (κεηαμχ ηνπ 0.60 θαη ηνπ 0.80) θαη λα ζεσξνχληαη
απνδεθηνί.
Σα ζηνηρεία απηά θαίλεηαη φηη ζπλνιηθά φιεο νη θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ νπηηθψλ
πιαλψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη είλαη ηθαλνπνηεηηθψο αμηφπηζηεο (a=0.71) θαζψο επίζεο
θαη φιεο νη θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (a=0.73).

188
6. ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΑ

Ανάλςζη δεδομένυν
Πξαγκαηνπνηήζεθε πεξηγξαθηθή θαη επαγσγηθή ζηαηηζηηθή. Γηα ηε ζηαηηζηηθή αλάιπζε
ησλ δεδνκέλσλ ρξεζηκνπνηήζεθε ε Παξαγνληηθή Αλάιπζε Γηαθχκαλζεο (Factorial
Analysis of Variance-ANOVA), 3(νκάδεο) Υ 2(θχιν) θαη κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο
επηδφζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο 4 θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη
αληίζηνηρα ζηηο 4 θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΢χκθσλα κε ηηο εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ρσξηζηέο αλαιχζεηο
δηαθχκαλζεο, ζεσξψληαο ηνλ παξάγνληα νκάδα δηαυπνθεηκεληθφ (between subjects
factor) θαη επηιέγνληαο θάζε θνξά ηνλ αληίζηνηρν ελδνυπνθεηκεληθφ παξάγνληα (within
subjects factor) (π.ρ., ηχπνο εξεζίζκαηνο, ηχπνο απάληεζεο, θ.ά.).
Γηα ηηο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, αιιά θαη γηα ηηο ζπζρεηίζεηο ησλ δνθηκαζηψλ κε ηνπο γλσζηηθνχο παξάγνληεο (π.ρ.,
λνεκνζχλε, νπηηθή αληίιεςε, νπηηθή κλήκε θαη νπηηθή πξνζνρή) ρξεζηκνπνηήζεθε ν
ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο Pearson.
Σέινο, ρξεζηκνπνηήζεθε ε Αλάιπζε Πνιιαπιήο Παιηλδξφκεζεο, φπνπ νη
παξαπάλσ γλσζηηθνί παξάγνληεο ζεσξήζεθαλ αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (ή πξνβιεπηηθνί
παξάγνληεο), ελψ νη επηδφζεηο ζε φιεο ηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο.

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζςνολικά ζηιρ καηηγοπίερ έπγυν ηυν
οπηικών πλανών.
Αξρηθά, γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο ζπλνιηθά σο πξνο φιεο ηηο θαηεγνξίεο
ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή
αλάιπζε δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλεο
κεηαβιεηέο ηηο ζπλνιηθέο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηηο 4 θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ, έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=22,35
p<.001] φκσο δελ ππήξρε επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,37 p=.54, p>.10], αιιά νχηε

189
θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,04 p=.95, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) απφ ηηο ππφινηπεο νκάδεο, θαζψο επίζεο θαη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.
Ο Πίλαθαο 6.1 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.1.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο
κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ γηα
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε (Σ.Α.), λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
(Ν.Κ.) θαη ζχλδξνκν Down (DS), κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.1 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ
ησλ νπηηθψλ πιαλψλ γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν ηυν οπηικών πλανών

Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 33,71 34,19 4,48 4,29
Νοηηική 30,80 31 4,43 3,78
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 26,42 27,27 3,75 3,28
΢ςνολικά 30,96 31,49 5,07 4,63

190
 ΢ΤΝΟΛΙΚΕ΢ ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΕ΢ ΟΠΣΙΚΩΝ
ΠΛΑΝΩΝ

35
30
25
Επιδόςεισ

20 ΑΓΟΡΙΑ
15
10 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
5
0
T.A. N.K. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.1.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν οπηικών πλανών
ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή
αλάιπζε δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλεο
κεηαβιεηέο ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζπλνιηθά ζηηο επηκέξνπο ππνδνθηκαζίεο ηεο
θαηεγνξίαο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο, έδεημε φηη ε
επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=6,46 p<.05], φκσο δελ
ππήξρε επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,36 p=.55, p>.10], αιιά νχηε θαη
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,01 p=.98, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) απφ ηηο ππφινηπεο νκάδεο, ελψ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο δελ είραλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p>.05) απφ ηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down.

191
 Ο Πίλαθαο 6.2 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.2.1 πνπ
αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ
έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο γηα ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην
θχιν.

Πίνακαρ 6.2 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

Δπιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν ηυν οπηικών πλανών ανηιληπηικήρ

ζηαθεπόηηηαρ
Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 14,29 14,10 2,47 2,11
Νοηηική 12,80 12,62 1,76 1,83
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 13 12,64 1,9 1,74
΢ςνολικά 13,43 13,21 2,18 2,03

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΕ΢ ΠΛΑΝΕ΢ ΑΝΣΙΛΗΠΣΙΚΗ΢

΢ΣΑΘΕΡΟΣΗΣΑ΢

15
14
Επιδόςεισ

13 ΑΓΟΡΙΑ
12 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
11
Σ.A. N.K. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.2.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν.

192
Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία οπηικών πλανών
αμθίζημυν μοπθών
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε
δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή
αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζπλνιηθά ζηηο επηκέξνπο ππνδνθηκαζίεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ
έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ, έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=12,36 p<.001], φκσο δελ ππήξρε επίδξαζε ηνπ θχινπ
[F(5,100)=0,15 p=.69, p>.10], αιιά νχηε θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ
θχινπ [F(5,100)=1,11 p=.33, p>.10]. ΢ηα Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε
βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο
επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) κφλν ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down θαη φρη κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
(p>.05), ελψ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είραλ θαιχηεξεο
επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (p<.05).
Ο Πίλαθαο 6.3 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ ακθίζεκσλ
κνξθψλ γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.3.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη
ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

193
Πίνακαρ 6.3. Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

Δπιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν ηυν οπηικών πλανών αμθίζημυν μοπθών
Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 9,24 9,81 2,11 1,91
Νοηηική 9,05 8,33 2,68 2,24
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 6,33 7 2,01 2,19
΢ςνολικά 8,51 8,64 2,57 2,33

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΕ΢ ΑΜΦΙ΢ΗΜΩΝ ΜΟΡΦΩΝ

10

8
Επιδόςεισ

6
ΑΓΟΡΙΑ
4
ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
2

0
T.A. N.K. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.3.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
ακθίζεκσλ κνξθψλ γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν παπάδοξυν

οπηικών πλανών
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ
παξάδνμσλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ κε παξακεηξηθά
θξηηήξηα, ην Mann-Whitney (U) Test θαη ην Kruskal-Wallis (H) Test, θαζψο δελ ππήξρε
θαλνληθή θαηαλνκή ηηκψλ θαη νκνηνγέλεηα δηαθπκάλζεσλ. Ζ αλάιπζε έδεημε φηη ππάξρεη
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά σο πξνο ηελ νκάδα [H(2)=7,592 p<.025] θαη φρη σο

194
πξνο ην θχιν [U=(53,53)=-1,49 p>.025]. Αλαιπηηθά σο πξνο ηελ νκάδα κε βάζε ην
θξηηήξην Mann-Whitney (U) Test ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δελ είραλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο [U=(42,41)=-0,459 p>.025], ελψ είραλ ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν
Down [U=(42,23)=-2,71 p<.025]. Tα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο δελ είραλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down [U=(41,23)=-2,17 p>.025] αλ θαη ππάξρεη κηα ηάζε (p=.029) ηα παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο λα έρνπλ θαιχηεξεο ηηκέο.
Ο Πίλαθαο 6.4 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ηε κέζε ηάμε (Mean Rank) ησλ επηδφζεσλ
ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ παξάδνμσλ νπηηθψλ πιαλψλ γηα δχν ππφ εμέηαζε θάζε
θνξά νκάδσλ (παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο, παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαη ζχλδξνκν Down, θαη παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down). Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.4.1 πνπ
αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηε κέζε ηάμε (Mean Rank) ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία
ησλ έξγσλ ησλ παξάδνμσλ νπηηθψλ πιαλψλ γηα ηηο δχν ππφ εμέηαζε θάζε θνξά νκάδσλ.

Πίνακαρ 6.4 Μέζε ηάμε ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ παξάδνμσλ νπηηθψλ
πιαλψλ γηα δχν ππφ εμέηαζε θάζε θνξά νκάδσλ (παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε θαη ζχλδξνκν Down, θαη παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down)

Καηηγοπία ηυν έπγυν ηυν παπάδοξυν οπηικών πλανών

Μέζη ηάξη (Mean Rank)

Σςπική ανάπηςξη 43,11 Νοηηική 40,87
καθςζηέπηζη
Νοηηική 36,05 ΢ύνδπομο Down 26,17
καθςζηέπηζη
Σςπική ανάπηςξη 37,35 ΢ύνδπομο Down 25,07

195
 ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΕ΢ ΠΑΡΑΔΟΞΩΝ ΠΛΑΝΩΝ

45
40 *
35
30
Επιδόςεισ

T.A.
25
20 N.K.
15 DS
10
5
0
Ομάδεσ παιδιών

*p<.025

΢σήμα 6.4.1 Μέζε ηάμε ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ παξάδνμσλ νπηηθψλ
πιαλψλ γηα δχν ππφ εμέηαζε θάζε θνξά νκάδσλ (παηδηά κε Σ.Α. θαη Ν.Κ., παηδηά κε Σ.Α. θαη
DS, θαη παηδηά κε Ν.Κ θαη DS)

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν θανηαζηικών

οπηικών πλανών
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ θαληαζηηθψλ
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε δηαθχκαλζεο
3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο
ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ ζηηο δνθηκαζίεο ηεο θαηεγνξίαο έξγσλ ησλ θαληαζηηθψλ νπηηθψλ πιαλψλ, έδεημε
φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=34,95 p<.001], φκσο
δελ ππήξρε επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,47 p=.49, p>.10], αιιά νχηε θαη
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=2,20 p=.11, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο. Tα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ

196
αηηηνινγίαο είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε
κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (p<.05).
Ο Πίλαθαο 6.5 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ θαληαζηηθψλ νπηηθψλ πιαλψλ, γηα
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.5.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη
ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ θαληαζηηθψλ
νπηηθψλ πιαλψλ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.5 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ
θαληαζηηθψλ νπηηθψλ πιαλψλ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

Δπιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν ηυν θανηαζηικών οπηικών πλανών

Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 5,52 5,48 0,75 0,68
Νοηηική 4,65 5,29 1,04 0,78
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 3,67 3,45 1,3 0,93
΢ςνολικά 4,77 4,98 1,21 1,1

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΕ΢ ΦΑΝΣΑ΢ΣΙΚΩΝ ΠΛΑΝΩΝ

6
5
Επιδόςεισ

4
3 ΑΓΟΡΙΑ
2 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
1
0
T.A. N.K. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.5.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ θαληαζηηθψλ νπηηθψλ
πιαλψλ γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

197
Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηιρ επαναληπηικέρ μεηπήζειρ (within
& between-subjects factors) ζηιρ ηέζζεπιρ καηηγοπίερ οπηικών πλανών.
Αλαθνξηθά κε ηηο θαηεγνξίεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αλαθέξζεθε ζηε κεζνδνινγία φηη, γηα
ηε δηεξεχλεζε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο αλαγλψξηζεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ
ηέζζεξηο θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ, πνπ εμεηάδνπλ ηελ αληίιεςε δηαθνξεηηθψλ
θαηαζηάζεσλ (αλαθνξηθά δειαδή κε ηελ αληηιεπηηθή ζηαζεξφηεηα, ηηο ακθίζεκεο
κνξθέο, ηηο παξάδνμεο θαη θαληαζηηθέο πιάλεο). Γηεμάγνληαο επαλαιεπηηθέο κεηξήζεηο
ρσξηζηά γηα θάζε νκάδα κε έλαλ παξάγνληα θαη ηέζζεξηο ζηάζκεο (θαηεγνξία νπηηθψλ
πιαλψλ), φπνπ ν παξάγνληαο ηεο νκάδαο είλαη δηαυπνθεηκεληθφο (between-subjects
factors) θαη ν παξάγνληαο ησλ ηεζζάξσλ θαηεγνξηψλ ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
είλαη ελδνυπνθεηκεληθφο (within-subjects factors) δελ πξνέθπςαλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο (p>.001) ζηηο κεηξήζεηο ηνπο, κε βάζε ηηο z ηηκέο (z-scores).
Αλεμάξηεηα δειαδή απφ ηελ νκάδα, ηα έξγα ησλ πιαλψλ έρνπλ ην ίδην βαζκφ δπζθνιίαο.
΢ηελ νκάδα ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηηο
θαηεγνξίεο ησλ πιαλψλ [F(2,103)=25,74 p<.001]. ΢ηηο πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο, κε βάζε
ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο θαη λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο
αθνινπζνχλ παξφκνηα πνξεία θαη δελ δηαθέξνπλ νη επηδφζεηο ηνπο (p>.05) ζ‟ φιεο ηηο
θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ, θαζψο απνηεινχλ ίδηαο δπζθνιίαο έξγα. Σα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down δπζθνιεχνληαη πεξηζζφηεξν θαη έρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο
δηαθνξέο (p=.001) ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο θαη ζηηο
θαληαζηηθέο πιάλεο.
Σν ΢ρήκα 6.6 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ z ηηκψλ
ησλ επηδφζεσλ ζηηο ηέζζεξηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ: Αληηιεπηηθέο
πιάλεο ζηαζεξφηεηαο (ΑΝΣ. ΠΛ. ΢Σ.), Ακθίζεκεο κνξθέο (ΑΜΦ. Μ.), Παξάδνμεο
πιάλεο (ΠΑΡ. ΠΛ.) θαη Φαληαζηηθέο πιάλεο (ΦΑΝΣ. ΠΛ.) γηα ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

198
 0,8
0,6
0,4
Επιδόςεισ 0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
-1
-1,2
-1,4
ΑΝΣ. ΠΛ. ΢Σ. ΑΜΦ. Μ. ΠΑΡ. ΠΛ. ΦΑΝΣ. ΠΛ.
Σ.Α. 0,41 0,38 0,23 0,53
Ν.Κ. -0,29 0,04 0,06 0,08
DS -0,23 -0,78 -0,54 -1,13

Ομάδεσ παιδιών
Σ.Α. Ν.Κ. DS

΢σήμα 5.6 Μέζνη φξνη ησλ z ηηκψλ ησλ επηδφζεσλ ζηηο ηέζζεξηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ, γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζςνολικά ζηιρ καηηγοπίερ έπγυν ηηρ
θευπίαρ ηος νος
Αξρηθά, γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο ζπλνιηθά σο πξνο φιεο ηηο θαηεγνξίεο
ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε
δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή
αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο
ζπλνιηθέο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηηο ηέζζεξηο θαηεγνξίεο έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ,
έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=90,08 p<.001],
φκσο δελ ππήξρε επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,018 p=.89, p>.10], αιιά νχηε θαη
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,69 p=.50, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) απφ ηηο ππφινηπεο νκάδεο, θαζψο επίζεο θαη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.

199
 Ο Πίλαθαο 6.7 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.7.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο
κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ γηα
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.7 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν ηηρ θευπίαρ ηος νος
Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 22,76 22,95 2,23 1,74
Νοηηική 19,9 20,57 2,24 2,44
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 15,5 14,82 2,31 2,31
΢ςνολικά 20,04 20,32 3,55 3,7

΢ΤΝΟΛΙΚΕ΢ ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΑ ΕΡΓΑ ΣΗ΢ ΘΕΩΡΙΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ

25
20
Επιδόςεισ

15
10 ΑΓΟΡΙΑ
5 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
0
Σ.Α. Ν.Κ. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.7.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζπλνιηθά ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

200
Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν έπγυν διάκπιζηρ
θαινομενολογίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος.
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο ζπλνιηθά σο πξνο ηηο θαηεγνξίεο έξγσλ
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη ηνπ θχινπ
ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη
ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα
ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο ζπλνιηθέο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηηο
θαηεγνξίεο έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ,
έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=27,10 p<.001],
φκσο δελ ππάξρεη επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,38 p=.84, p>.10], αιιά νχηε θαη
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,06 p=.93, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά
(p<.05) κφλν ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down θαη ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε
ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down. Γελ ππήξμαλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο (p>.05).
Ο Πίλαθαο 6.8 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην
΢ρήκα 6.8.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ
θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

201
Πίνακαρ 6.8 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-

ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος
Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 11 11,05 0,63 0,66
Νοηηική 10,8 10,76 0,69 0,62
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 9,75 9,82 0,62 0,75
΢ςνολικά 10,64 10,68 0,81 0,8

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΑ ΕΡΓΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ΢

ΠΡΑΓΜΑΣΙΚΟΣΗΣΑ΢

11,5
11
Επιδόςεισ

10,5
10 ΑΓΟΡΙΑ
9,5 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
9
Σ.Α. Ν.Κ. DS

Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.8.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν έπγυν απόδοζηρ
τεςδών πεποιθήζευν ηηρ θευπίαρ ηος νος, ππώηος και δεύηεπος επιπέδος.
Αλαθνξηθά κε ηηο θαηεγνξίεο έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, αλαθέξζεθε ζηε κεζνδνινγία φηη, γηα ηε δηεξεχλεζε απηήο ηεο ηθαλφηεηαο
ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηχπνη ζελαξίσλ πνπ εμεηάδνπλ ηελ αληίιεςε δηαθνξεηηθψλ
πεπνηζήζεσλ (πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ). Γηεμάγνληαο επαλαιεπηηθέο κεηξήζεηο

202
ρσξηζηά γηα θάζε νκάδα κε έλαλ παξάγνληα θαη δχν ζηάζκεο (πξψην θαη δεχηεξν
επίπεδν πεπνηζήζεσλ), φπνπ ν παξάγνληαο ηεο νκάδαο είλαη δηαυπνθεηκεληθφο (between-
subjects factors) θαη ν παξάγνληαο ησλ έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ είλαη ελδνυπνθεηκεληθφο (within-
subjects factors) πξνέθπςαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο [F(2,103)=90,09 p<.001]
κεηαμχ ησλ επηπέδσλ. Οη επηδφζεηο φισλ ησλ νκάδσλ κεηψλνληαη ζηα έξγα ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ. ΢ηελ νκάδα ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο
δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ηνπο [F(2,103)=72,49 p<.05]. Γελ ππάξρεη αιιειεπίδξαζε
νκάδαο κε ηα επίπεδα ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ [F(2,103)=2,76 p=.06]. ΢ηηο πνιιαπιέο
ζπγθξίζεηο, κε βάζε ην θξηηήξην Games-Howell, ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είραλ ηηο
θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο
ππφινηπεο νκάδεο, ελψ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.
Ο Πίλαθαο 6.9 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε,
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Δπίζεο ην ΢ρήκα
6.9.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηηο
θαηεγνξίεο έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, πξψηνπ θαη
δεπηέξνπ επηπέδνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

203
Πίνακαρ 6.9 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, πξψηνπ επηπέδνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ, γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν απόδοζηρ τεςδών πεποιθήζευν

ηηρ θευπίαρ ηος νος
Ππώηος επιπέδος Γεςηέπος επιπέδος
Ομάδερ Μέζοι όποι Σςπικέρ Μέζοι όποι Σςπικέρ
αποκλίζειρ αποκλίζειρ
Σςπική ανάπηςξη 4,86 0,41 4 1,23

Νοηηική 4,29 1 2,93 1,36

καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 2,04 1,14 1,17 0,83

΢ςνολικά 4,03 1,37 2,97 1,6

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢Ε ΕΡΓΑ ΨΕΤΔΩΝ ΠΕΠΟΙΘΗ΢ΕΩΝ

(ΠΡΩΣΟΤ & ΔΕΤΣΕΡΟΤ ΕΠΙΠΕΔΟΤ)

5
4
Επιδόςεισ

3 DS
2 Ν.Κ.
1 T.A.
0
ΨEΤΔ. ΠΕΠ. 1 ΨΕΤΔ. ΠΕΠ. 2
Σύποι ζργων

΢σήμα 6.9.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηηο θαηεγνξίεο έξγσλ απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πξψηνπ (ΦΔΤΓ. ΠΔΠ.1) θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ (ΦΔΤΓ.ΠΔΠ.2) γηα ηα
παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

204
Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν έπγυν διάκπιζηρ
θανηαζίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος.
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο
θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε
παξαγνληηθή αλάιπζε δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο
ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε
εμαξηεκέλεο κεηαβιεηέο ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο
θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=10,99 p<.001], φκσο δελ ππάξρεη επίδξαζε ηνπ θχινπ
[F(5,100)=1,39 p=.24, p>.10], αιιά νχηε θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ
θχινπ [F(5,100)=0,14 p=.86, p>.10]. ΢ηα Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε
βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο
επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο.
Γελ ππήξμαλ δηαθνξέο (p>.05) κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.
Ο Πίλαθαο 6.10 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.10.1 πνπ
αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ
έξγσλ δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηα παηδηά κε
ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε
βάζε ην θχιν.

205
Πίνακαρ 6.10 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ
δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε,
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν διάκπιζηρ θανηαζίαρ-

ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος
Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 3,05 2,90 0,59 0,62
Νοηηική 2,30 2,19 0,92 1,03
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 2,33 2 0,77 0,89
΢ςνολικά 2,60 2,43 0,84 0,93

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΑ ΕΡΓΑ ΦΑΝΣΑ΢ΙΑ΢ ΣΗ΢ ΘΕΩΡΙΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ

3,5
3
2,5
Επιδόςεισ

2
1,5 ΑΓΟΡΙΑ
1 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
0,5
0
Σ.Α. Ν.Κ. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.10.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

Μελέηη ηυν επιμέποςρ επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηην καηηγοπία ηυν έπγυν
ηυν οπηικών πλανών ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ επί ηη βάζει ηος ηύπος ηος
επεθίζμαηορ (αθηπημένος ένανηι ζςγκεκπιμένος).
Ζ αλάιπζε δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (ηχπνο ηνπ εξεζίζκαηνο), φπνπ ν δεχηεξνο
παξάγνληαο είλαη ελδνυπνθεηκεληθφο (within-subjects factors) ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα
ειέγμεη αλ ν αθεξεκέλνο-γεσκεηξηθφο ηχπνο ηνπ εξεζίζκαηνο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ

206
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο δηαθνξνπνηεί θαιχηεξα ηηο επηδφζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ, ζε
ζρέζε κ‟ απηφλ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ, θαζψο θαη αλ νη επηδφζεηο δηαθνξνπνηνχληαη ιφγσ
ηεο αιιειεπίδξαζεο ηεο νκάδαο κε ηνλ ηχπν ηνπ εξεζίζκαηνο ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ
ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο. Χο πξνο ηνλ παξάγνληα ηνπ ηχπνπ ηνπ
εξεζίζκαηνο πξνέθπςαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο [F(2,103)=7,25 p<.001]
κεηαμχ ηνπο. Σα παηδηά φισλ ησλ νκάδσλ εκθαλίδνπλ θαιχηεξεο επηδφζεηο ζηελ
αλαγλψξηζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πιαλψλ. Χο πξνο ην θχιν δελ βξέζεθαλ δηαθνξέο
[F(1,104)=0,21 p=.64, p>.10] θαη δελ ππάξρεη αιιειεπίδξαζε νκάδαο κε ηνλ ηχπν ηνπ
εξεζίζκαηνο ησλ πιαλψλ [F(2,103)=1,03 p=.35]. ΢ηελ νκάδα ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ηνπο [F(2,103)=6,31 p<.05] αλεμάξηεηα απφ ην ηχπν
ηνπ εξεζίζκαηνο. ΢ηηο πνιιαπιέο ζπγθξίζεηο, κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή
δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο, ελψ ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down δελ είραλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p>.05).
Ο Πίλαθαο 6.11 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο επί ηε βάζεη ηνπ ηχπνπ ηνπ εξεζίζκαηνο (αθεξεκέλνπ έλαληη
ζπγθεθξηκέλνπ), γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.11.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη
ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο επί ηε βάζεη ηνπ ηχπνπ ηνπ εξεζίζκαηνο
(αθεξεκέλνπ έλαληη ζπγθεθξηκέλνπ), γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

207
Πίνακαρ 6.11 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο επί ηε βάζεη ηνπ ηχπνπ ηνπ εξεζίζκαηνο
(αθεξεκέλνπ έλαληη ζπγθεθξηκέλνπ), γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν ηυν οπηικών πλανών

ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ επί ηη βάζει ηος ηύπος ηος επεθίζμαηορ
Αθηπημένερ πλάνερ ΢ςγκεκπιμένερ πλάνερ
Ομάδερ Μέζοι όποι Σςπικέρ Μέζοι όποι Σςπικέρ
αποκλίζειρ αποκλίζειρ
Σςπική ανάπηςξη 7 1,43 7,14 1,09
Νοηηική 6,05 1,22 6,66 1,29
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 6,17 1,33 6,65 0,93
΢ςνολικά 6,45 1,39 6,85 1,16

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΑΝΣΙΛΗΠΣΙΚΕ΢ ΠΛΑΝΕ΢ ΢ΣΑΘΕΡΟΣΗΣΑ΢

ΑΦΗΡΗΜΕΝΕ΢ - ΢ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΕ΢

*
7,5
* *
7
Επιδόςεισ

6,5 ΑΦΗΡ. ΠΛ.

6 ΢ΤΓΚ. ΠΛ.
5,5
Σ.Α. Ν.Κ. DS
Ομάδεσ παιδιών

* p<.001

΢σήμα 6.11.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο επί ηε βάζεη ηνπ ηχπνπ ηνπ εξεζίζκαηνο: αθεξεκέλνπ (ΑΦΖΡ. ΠΛ.)
έλαληη ζπγθεθξηκέλνπ (΢ΤΓΚ.ΠΛ.), γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

208
Μελέηη ηυν επιμέποςρ επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηιρ ςποδοκιμαζίερ ηηρ
καηηγοπίαρ ηυν έπγυν ηυν οπηικών πλανών ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ υρ ππορ ηο
μέγεθορ, ζσήμα και ηη θυηεινόηηηα σπώμαηορ.
Γηα ηελ αλάιπζε ρξεζηκνπνηήζεθε κε παξακεηξηθφ θξηηήξην, ην Friedman Test (X2F)
γηα δηαθνξέο κεηαμχ ησλ νκάδσλ. Ζ αλάιπζε έδεημε φηη φιεο νη νκάδεο δπζθνιεχνληαη
ζηελ ππνθαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο σο πξνο
ην κέγεζνο, ελψ ηα πάλε θαιχηεξα ζηελ αλαγλψξηζε ησλ ππνθαηεγνξηψλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο σο πξνο ην ζρήκα θαη ηε θσηεηλφηεηα ρξψκαηνο.
΢ηα άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε ππάξρεη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά σο πξνο ηηο
επηκέξνπο δνθηκαζίεο [X2F (2) = 59,89 p<.025]. ΢ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
ππάξρεη ζεκαληηθή δηαθνξά [X2F (2) = 52,78 p<.025], θαζψο θαη ζηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down [X2F (2) = 39,97 p<.025].
Σν ΢ρήκα 6.12 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηε κέζε ηάμε (Mean Rank) ησλ
επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο σο
πξνο ην κέγεζνο, ζρήκα θαη ηε θσηεηλφηεηα ρξψκαηνο, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΑΝΣΙΛΗΠΣΙΚΕ΢ ΠΛΑΝΕ΢ ΢ΣΑΘΕΡΟΣΗΣΑ΢

(ΕΠΙΜΕΡΟΤ΢ ΚΑΣΗΓΟΡΙΕ΢)
3 * * *

2,5

2
Επιδόςεισ

1,5 ΜΕΓΕΘΟ΢
ΧΡΩΜΑ
1
΢ΧΗΜΑ
0,5

0
T.A. N.K. DS
Ομάδεσ παιδιών
* p<.025
΢σήμα 6.12 Μέζε ηάμε (Mean Rank) ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο σο πξνο ην κέγεζνο, ζρήκα θαη ηε θσηεηλφηεηα ρξψκαηνο,
γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

209
Μελέηη ηυν επιμέποςρ επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηιρ ςποδοκιμαζίερ ηηρ
καηηγοπίαρ ηυν έπγυν διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ
ηος νος υρ ππορ ηο σπώμα, ηο μέγεθορ και ηην ηαςηόηηηα ανηικειμένος.
Γελ ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ησλ νκάδσλ
ζηηο επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ην ρξψκα θαη ην κέγεζνο. Ζ αλάιπζε δηαθχκαλζεο έδεημε
φηη ππάξρεη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά [F(2,103)=26,32 p<.001] κφλν κεηαμχ ησλ
νκάδσλ ζηα έξγα ηαπηφηεηαο αληηθεηκέλνπ. ΢ηα Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ,
κε βάζε ην θξηηήξην ηνπ Bonferroni, κφλν ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down είραλ ηηο
ρακειφηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο
νκάδεο (p<.05).
Ο Πίλαθαο 6.13 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ην ρξψκα, ην κέγεζνο θαη ηελ ηαπηφηεηα
ηνπ αληηθεηκέλνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.13.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη
ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ην ρξψκα, ην κέγεζνο
θαη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

210
Πίνακαρ 6.13 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ην ρξψκα, ην κέγεζνο
θαη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-

ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος
Μέγεθορ Υπώμα Σαςηόηηηα
Ομάδερ ανηικειμένος
Μέζοι Σςπικέρ Μέζοι Σςπικέρ Μέζοι Σςπικέρ
όποι αποκλίζειρ όποι αποκλίζειρ όποι αποκλίζειρ
Σςπική 4 0,00 4 0,00 3,02 0,64
ανάπηςξη
Νοηηική 4 0,00 4 0,00 2,78 0,65
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο 4 0,00 3,96 0,2 1,83 0,65
Down

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΑ ΕΡΓΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ΢ -

ΠΡΑΓΜΑΣΙΚΟΣΗΣΑ΢
(ΕΠΙΜΕΡΟΤ΢ ΚΑΣΗΓΟΡΙΕ΢)

4
3
Επιδόςεισ

*
2 TAYT. ANT.
MEΓΕΘΟ΢
1
ΧΡΩΜΑ
0
T.A. N.K. DS
Ομάδεσ παιδιών

*p<.05

΢σήμα 6.13.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ην ρξψκα, ην κέγεζνο θαη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ
αληηθεηκέλνπ (ΣΑΤΣ. ΑΝΣ.), γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

211
Μελέηη ηυν επιμέποςρ επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηιρ ςποδοκιμαζίερ ηηρ
καηηγοπίαρ ηυν έπγυν διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ
ηος νος υρ ππορ ηην ηςπολογία ηυν λαθών.
΋πσο αλαθέξζεθε ζηε κέζνδν πξνέθπςαλ 2 ηχπνη ιαζψλ ζηα έξγα δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ: α) ιάζε θαηλνκελνινγίαο θαη β)
ιάζε πξαγκαηηθφηεηαο-ξεαιηζκνχ. Γελ έγηλε ζηαηηζηηθή αλάιπζε θαη δίλνληαη κφλν ηα
πεξηγξαθηθά ζηνηρεία. Γελ ππάξρνπλ δηαθνξέο ζηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ησλ
ζπκκεηερφλησλ σο πξνο ην θχιν θαη ηελ νκάδα. Σα παηδηά κε ζχλδξνκν Down έθαλαλ
ηα πεξηζζφηεξα ιάζε θαηλνκελνινγίαο, ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο θαη
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
Ο Πίλαθαο 6.14 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ηελ ηππνινγία ησλ ιαζψλ, γηα ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.
Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.14.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηα
πνζνζηά επί ηεο % ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ηελ ηππνινγία ησλ ιαζψλ, γηα ηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

Πίνακαρ 6.14 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ηελ ηππνινγία ησλ
ιαζψλ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-

ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος υρ ππορ ηην ηςπολογία ηυν λαθών
Λάθη θαινομενολογίαρ Λάθη ππαγμαηικόηηηαρ
Ομάδερ Μέζοι όποι Σςπικέρ Μέζοι όποι Σςπικέρ
αποκλίζειρ αποκλίζειρ
Σςπική ανάπηςξη 0,9 0,61 0,07 0,26
Νοηηική 1,1 0,58 0,12 0,33
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 2,13 0,69 0,09 0,41
΢ςνολικά 1,25 0,77 0,09 0,32

212
 ΣΤΠΟΙ ΛΑΘΩΝ ΢Ε ΕΡΓΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ΢ -
ΠΡΑΓΜΑΣΙΚΟΣΗΣΑ΢

2,5 53,25%

2
Επιδόςεισ

1,5 22,5% 27,5%

ΛΑΘ. ΦΑΙΝ.
1
ΛΑΘ. ΠΡΑΓΜ.
0,5 1,75% 3% 2,25%

0
Σ.Α. Ν.Κ. DS

Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.14.1 Μέζνη φξνη θαη πνζνζηά επί ηεο % ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία έξγσλ
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ σο πξνο ηελ ηππνινγία ησλ
ιαζψλ: ιάζε θαηλνκελνινγίαο (ΛΑΘ. ΦΑΗΝ.) θαη ιάζε πξαγκαηηθφηεηαο (ΛΑΘ. ΠΡΑΓΜ.) γηα
ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

Μελέηη ηυν επιμέποςρ επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηιρ δοκιμαζίερ ηηρ

καηηγοπίαρ ηυν έπγυν αμθίζημυν μοπθών υρ ππορ ηο ηύπο απάνηηζηρ.
Ζ αλάιπζε δηαθχκαλζεο κνλήο θαηεχζπλζεο (Oneway Anova) έδεημε φηη δελ ππάξρνπλ
δηαθνξέο ζηηο κνλέο εξκελείεο πνπ δφζεθαλ ζηα έξγα ακθίζεκσλ κνξθψλ (κνξθήο-
θφληνπ) κεηαμχ ησλ νκάδσλ [F(2,103)=0,56 p=57, p>.10], ελψ ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο δηπιέο εξκελείεο πνπ δφζεθαλ ζηα έξγα ακθίζεκσλ κνξθψλ
(κνξθήο-θφληνπ) κεηαμχ ησλ νκάδσλ [F(2,103)=8,16 p=.001]. ΢ηα Post Hoc Tests
πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην Dunnett Σ3, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε
είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά κφλν ζε ζρέζε κε ηα
παηδηά κε ζχλδξνκν Down (p<.05). Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε κε
ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (p<.05). Σα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δελ είραλ

213
ζεκαληηθέο δηαθνξέο (p>.05) ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
Ο Πίλαθαο 6.15 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ακθίζεκσλ κνξθψλ σο πξνο ην
ηχπν απάληεζεο, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.15.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη
ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηα πνζνζηά επί ηεο % ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία
ησλ έξγσλ ακθίζεκσλ κνξθψλ σο πξνο ην ηχπν απάληεζεο, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down.

Πίνακαρ 6.15 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ
ακθίζεκσλ κνξθψλ σο πξνο ην ηχπν απάληεζεο, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down

΢ςνολικέρ επιδόζειρ ζηιρ δοκιμαζίερ ηυν έπγυν αμθίζημυν μοπθών υρ ππορ ηο

ηύπο απάνηηζηρ
Μονή επμηνεία Γιπλή επμηνεία
Ομάδερ Μέζοι όποι Σςπικέρ Μέζοι όποι Σςπικέρ
αποκλίζειρ αποκλίζειρ
Σςπική ανάπηςξη 4,12 1,01 2,1 1,81
Νοηηική 4,34 0,91 1,37 1,29
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 4,26 0,96 0,52 1,23
΢ςνολικά 4,24 0,96 1,47 1,61

214
 ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΙ΢ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΕ΢ ΑΜΦΙ΢ΗΜΩΝ ΜΟΡΦΩΝ
ΜΟΝΕ΢ - ΔΙΠΛΕ΢ ΕΡΜΗΝΕΙΕ΢

68,6% 72,3% 71%

5
4
Επιδόςεισ

17,5%
3 11,41%
2 4,3%
1 M. ΕΡΜ.
0 Δ. ΕΡΜ.
Σ.Α. Ν.Κ. DS

Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.15.1 Μέζνη φξνη θαη ηα πνζνζηά επί ηεο % ησλ επηδφζεσλ ζηελ θαηεγνξία ησλ
έξγσλ ακθίζεκσλ κνξθψλ σο πξνο ην ηχπν απάληεζεο: κνλή εξκελεία (Μ. ΔΡΜ.) θαη δηπιή
εξκελεία (Γ.ΔΡΜ.) γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS

΢ςζσεηίζειρ μεηαξύ ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηα έπγα αναγνώπιζηρ

οπηικών πλανών και ηυν επιδόζευν ηοςρ ζηα έπγα ηηρ θευπίαρ ηος νος
Υξεζηκνπνηήζεθε ν ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο ηνπ Pearson γηα λα θαλεί ν βαζκφο
ζπζρέηηζεο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ησλ επηδφζεσλ ηνπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Θεσξήζεθαλ ζεκαληηθέο νη
ζπζρεηίζεηο γηα *p<.05 θαη **p<.01.
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαίλεηαη φηη νη επηδφζεηο ηνπο ζηηο
θαηεγνξίεο ησλ πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ λα ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά κφλν κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.54**).
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαίλεηαη πσο ε ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ

215
(r=.52**), κε ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.46**) θαη ηηο παξάδνμεο πιάλεο
(r=.61**). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη
δεχηεξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.46**) θαη (r=.35*) αληίζηνηρα θαη πην
ζπγθεθξηκέλα, νη επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηηο παξάδνμεο πιάλεο
(r=.62**), ελψ νη επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηηο πιάλεο
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.33*) θαη ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.56**).
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down θαίλεηαη πσο ε ζπλνιηθή ηνπο
επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.60**), κε ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ
(r=.63**) θαη ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.72**). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά
κε ηελ επίδνζε ηνπο ζηα έξγα ησλ πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.46**). Δπίζεο νη
επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ (r=.58**), ησλ πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.63**) θαη ησλ
θαληαζηηθψλ πιαλψλ (r=.65**), ελψ νη επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε
ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.49*) θαη ησλ θαληαζηηθψλ
πιαλψλ (r=.71**).
Αληίζεηα, νη επηδφζεηο φισλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ δελ θαίλεηαη λα ζπζρεηίδνληαη κε ηηο επηδφζεηο
ηνπο ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ. Οη παξαπάλσ ζπζρεηίζεηο παξαηίζεληαη ζηνλ
Πίλαθα 6.16 πνπ αθνινπζεί.

216
 Πίνακαρ 6.16 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ησλ επηδφζεσλ ηνπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ

ΔΡΓΑ ΟΠΣΗΚΧΝ ΠΛΑΝΧΝ

ΔΡΓΑ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΟΜΑΓΔ΢ ΟΠΣΗΚΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢
ΠΑΗΓΗΧΝ ΠΛΑΝΔ΢ ΑΝΣΗΛΖΠΣΗΚΖ΢ ΑΜΦΗ΢ΖΜΧΝ ΠΑΡΑΓΟΞΔ΢ ΦΑΝΣΑ΢ΣΗΚΔ΢
ΣΟΤ ΝΟΤ
(΢ΤΝΟΛΗΚΖ ΢ΣΑΘΔΡΟΣΖΣΑ΢ ΜΟΡΦΧΝ
ΔΠΗΓΟ΢Ζ)
ΘΔΧΡΗΑ ΣΟΤ ΝΟΤ Σ.Α.
(΢ΤΝΟΛΗΚΖ Ν.Κ. .52** .46** .61**
ΔΠΗΓΟ΢Ζ) D.S. .60** .63** .72**
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΛΟΓΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢
D.S. .46*
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α.
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .46** .62**
Α’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ
D.S. .58** .63** .65**
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α. .54**
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .35* .33* .56**
Β’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ
D.S. .49* .71**
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢
D.S.

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

Δίλαη ζεκαληηθφ επίζεο λα αλαθέξνπκε, πξηλ αλαιχζνπκε ηηο επηκέξνπο

ζπζρεηίζεηο ησλ γλσζηηθψλ παξακέηξσλ κε ηηο επηδφζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ φηη, δελ βξέζεθαλ ζπζρεηίζεηο ηεο
ρξνλνινγηθήο ειηθίαο θαη ηνπ θχινπ ησλ παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ κε ηηο επηδφζεηο
ηνπο ζηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ.

217
΢ςζσεηίζειρ μεηαξύ ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηα έπγα οπηικών πλανών
και ηηρ θευπίαρ ηος νος με ηιρ επιδόζειρ ηοςρ ζηο ηεζη νοημοζύνηρ WISC-III.
Υξεζηκνπνηήζεθε ν ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο ηνπ Pearson, γηα λα θαλεί ν βαζκφο
ζπζρέηηζεο ησλ γλσζηηθψλ παξακέηξσλ (ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο) φπσο
πξνθχπηνπλ απφ ην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III κε ηηο επηδφζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα
έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Θεσξήζεθαλ
ζεκαληηθέο νη ζπζρεηίζεηο γηα *p<.05 θαη **p<.01.
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαίλεηαη νη γλσζηηθνί επηκέξνπο
παξάγνληεο ηεο ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III λα ζπζρεηίδνληαη κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. ΢ηηο ιεθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III, θαίλεηαη φηη ην πειίθν ιεθηηθήο
λνεκνζχλεο ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ (r=.33*), κε ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.42**) θαη κε ηηο
παξάδνμεο πιάλεο (r=.40**), ελψ δελ ζπζρεηίδεηαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σν ζπλνιηθφ πειίθν λνεκνζχλεο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά
ζεηηθά κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.37*) θαη ζηηο παξάδνμεο
πιάλεο (r=.34*). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Πιεξνθνξίεο θαίλεηαη λα
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ (r=.37*) θαη ζηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.34*). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή
θιίκαθα Οκνηφηεηεο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζε ηνπο
ζηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.30*) θαη ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.49**). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα
Αξηζκεηηθή θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε
ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.32*), ηελ επίδνζε ηνπο ζηηο πιάλεο ακθίζεκσλ
κνξθψλ (r=.43**) θαη ζηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.44**). Δπίζεο νη επηδφζεηο ηνπο ζηελ
ιεθηηθή θιίκαθα Μλήκε αξηζκψλ θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.33*). ΢ηηο πξαθηηθέο θιίκαθεο
λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III, θαίλεηαη φηη κφλν ε πξαθηηθή θιίκαθα ΢εηξνζέηεζε εηθφλσλ
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζε ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.32*).

218
 ΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαίλεηαη φηη νη γλσζηηθνί επηκέξνπο παξάγνληεο ηεο ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο
ηνπ WISC-III λα ζπζρεηίδνληαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ηηο ιεθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο ηνπ
WISC-III, θαίλεηαη φηη ην πειίθν ιεθηηθήο λνεκνζχλεο ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά
κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.35*) θαη ηε ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.32*). Σν πειίθν πξαθηηθήο λνεκνζχλεο
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ
(r=.34*), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.48**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.54**), ηελ επίδνζε ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.44**) θαη (r=.55**) αληίζηνηρα.
Σν ζπλνιηθφ πειίθν λνεκνζχλεο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ (r=.39*), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο (r=.44**), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.52**), ηε ζπλνιηθή επίδνζε ζηα έξγα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.69**), ηελ επίδνζε ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.51**) θαη (r=.63**) αληίζηνηρα.
Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Πιεξνθνξίεο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.36*)
θαη ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.35*). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Οκνηφηεηεο θαίλεηαη
λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζή ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ (r=.37*). Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Αξηζκεηηθή θαίλεηαη λα
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.37*). Δπίζεο νη επηδφζεηο
ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Μλήκε αξηζκψλ θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά
κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.33*) θαη κε ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.41*). ΢ηηο πξαθηηθέο θιίκαθεο
λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III, θαίλεηαη φηη ε πξαθηηθή θιίκαθα Κσδηθνπνίεζε ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.36*),
ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.48**), ηε ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.56**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη

219
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.41**) θαη (r=.52**) αληίζηνηρα. Ζ πξαθηηθή
θιίκαθα ΢ρέδηα κε θχβνπο ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε
ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ (r=.33*), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.45**), ηελ ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.65**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.49**) θαη (r=.57**) αληίζηνηρα.
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down θαίλεηαη φηη νη γλσζηηθνί επηκέξνπο
παξάγνληεο ηεο ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III λα ζπζρεηίδνληαη κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. ΢ηηο ιεθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III, θαίλεηαη φηη ην πειίθν πξαθηηθήο
λνεκνζχλεο ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα
νπηηθψλ πιαλψλ (r=.58**), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.44*) θαη ηηο επηδφζεηο
ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.48*) θαη (r=.51*) αληίζηνηρα. Σν ζπλνιηθφ πειίθν λνεκνζχλεο
θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα
νπηηθψλ πιαλψλ (r=.41*), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.64**), ηελ ζπλνιηθή
επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.49*), ηελ επίδνζε ηνπο ζηα έξγα δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.52*) θαη ηελ επίδνζε ζηα
έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.56**).
Οη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Αξηζκεηηθή θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά
ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.43*). Δπίζεο νη επηδφζεηο ηνπο ζηελ ιεθηηθή θιίκαθα Μλήκε
αξηζκψλ θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.45*) θαη ηελ
επίδνζε ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.50*). ΢ηηο πξαθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III, θαίλεηαη φηη ε πξαθηηθή
θιίκαθα ΢πκπιήξσζε εηθφλσλ ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηηο
θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.42*). Ζ πξαθηηθή θιίκαθα ΢ρέδηα κε θχβνπο ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.47*).
Οη παξαπάλσ ζπζρεηίζεηο παξαηίζεληαη αλαιπηηθά ζηνπο Πίλαθεο 6.17, 6.18, 6.19 θαη
6.20 πνπ αθνινπζνχλ.

220
 Πίνακαρ 6.17 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III (πειίθα λνεκνζχλεο θαη ιεθηηθέο
θιίκαθεο)

ΔΡΓΑ ΟΠΣΗΚΧΝ ΟΜΑΓΔ΢ WISC/VIQ WISC/PIQ WISC/FSIQ ΠΛΖΡ. ΟΜ. ΑΡΗΘ. ΛΔΞ. ΚΑΣ. ΜΝ.ΑΡ.
ΠΛΑΝΧΝ ΠΑΗΓΗΧΝ
ΟΠΣΗΚΔ΢ Σ.Α. .33* .37* .32*
ΠΛΑΝΔ΢ Ν.Κ. .34* .39* .33*
(΢ΤΝΟΛΗΚΖ
D.S. .58** .41*
ΔΠΗΓΟ΢Ζ)
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΑΝΣΗΛΖΠΣΗΚΖ΢ Ν.Κ. .35* .44** .36*
΢ΣΑΘΔΡΟΣΖΣΑ΢
D.S.

ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α. .42** .37* .43**

ΑΜΦΗ΢ΖΜΧΝ Ν.Κ.
ΜΟΡΦΧΝ
D.S. .44* .64**
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α. .40** .34* .34* .30* .44**
ΠΑΡΑΓΟΞΔ΢ Ν.Κ. .48** .52**
D.S.

ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΣΗΚΔ΢ Ν.Κ.

D.S.

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

WISC/VIQ=Λεθηηθό πειίθν λνεκνζύλεο WISC-III, WISC/PIQ=Πξαθηηθό πειίθν λνεκνζύλεο WISC-III,

WISC/FSIQ=΢πλνιηθό πειίθν λνεκνζύλεο WISC-III, ΠΛΗΡ.=Πιεξνθνξίεο, ΟΜ.=Οκνηόηεηεο, ΑΡΙΘ.=Αξηζκεηηθή,
ΛΔΞ.=Λεμηιόγην, ΚΑΣ.=Καηαλόεζε, ΜΝ.ΑΡ.=Μλήκε Αξηζκώλ.

221
 Πίνακαρ 6.18. ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III (πειίθα λνεκνζχλεο θαη ιεθηηθέο θιίκαθεο)

ΔΡΓΑ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΟΜΑΓΔ΢ WISC/VIQ WISC/PIQ WISC/FSIQ ΠΛΖΡ. ΟΜ. ΑΡΗΘ. ΛΔΞ. ΚΑΣ. ΜΝ.ΑΡ.
ΝΟΤ ΠΑΗΓΗΧΝ

ΘΔΧΡΗΑ ΝΟΤ Σ.Α. .33*

(΢ΤΝΟΛΗΚΖ Ν.Κ. .32* .54** .69** .37* .41*
ΔΠΗΓΟ΢Ζ)
D.S. .49*
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΛΟΓΗΑ΢- Ν.Κ. .37*
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢
D.S. .52* .43* .45*
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α. .49**
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .44** .51** .35*
Α’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ
D.S. .48* .56** .50*
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α.
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .55** .63**
Β’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ
D.S. .51*
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢
D.S.

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

WISC/VIQ=Λεθηηθό πειίθν λνεκνζύλεο WISC-III, WISC/PIQ=Πξαθηηθό πειίθν λνεκνζύλεο WISC-III,

WISC/FSIQ=΢πλνιηθό πειίθν λνεκνζύλεο WISC-III, ΠΛΗΡ.=Πιεξνθνξίεο, ΟΜ.=Οκνηόηεηεο, ΑΡΙΘ.=Αξηζκεηηθή,
ΛΔΞ.=Λεμηιόγην, ΚΑΣ.=Καηαλόεζε, ΜΝ.ΑΡ.=Μλήκε Αξηζκώλ.

222
Πίνακαρ 6.19 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III (πξαθηηθέο θιίκαθεο)

ΔΡΓΑ ΟΠΣΗΚΧΝ ΟΜΑΓΔ΢ ΢ΤΜΠ.Δ. ΚΧΓ. ΢ΔΗΡ.Δ. ΢Υ.Κ. ΢ΤΝ.ΑΝΣ.

ΠΛΑΝΧΝ ΠΑΗΓΗΧΝ
ΟΠΣΗΚΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
(΢ΤΝΟΛΗΚΖ Ν.Κ. .36* .33*
ΔΠΗΓΟ΢Ζ)
D.S.

ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΑΝΣΗΛΖΠΣΗΚΖ΢ Ν.Κ.
΢ΣΑΘΔΡΟΣΖΣΑ΢
D.S.

ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΑΜΦΗ΢ΖΜΧΝ Ν.Κ.
ΜΟΡΦΧΝ
D.S. .47*
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΠΑΡΑΓΟΞΔ΢ Ν.Κ. .48** .45**
D.S.

ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΣΗΚΔ΢ Ν.Κ.

D.S. .42*

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

΢ΤΜΠ.Δ.=΢πκπιήξσζε εηθόλσλ, ΚΧΓ.=Κσδηθνπνίεζε, ΢ΔΙΡ.Δ.=΢εηξνζέηεζε εηθόλσλ, ΢Υ.Κ.=΢ρέδηα κε θύβνπο,

΢ΤΝ.ΑΝΣ.=΢πλαξκνιόγεζε αληηθεηκέλσλ.

223
Πίνακαρ 6.20 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III (πξαθηηθέο θιίκαθεο)

ΔΡΓΑ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΝΟΤ ΟΜΑΓΔ΢ ΢ΤΜΠ.Δ. ΚΧΓ. ΢ΔΗΡ.Δ. ΢Υ.Κ. ΢ΤΝ.ΑΝΣ.

ΠΑΗΓΗΧΝ

ΘΔΧΡΗΑ ΝΟΤ Σ.Α.

(΢ΤΝΟΛΗΚΖ ΔΠΗΓΟ΢Ζ) Ν.Κ. .56** .65**
D.S.

ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΛΟΓΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢
D.S.

ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α. .32*

ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .41** .49**
Α’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ
D.S.

ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α.
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .52** .57**
Β’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ
D.S.

ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢
D.S.

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

΢ΤΜΠ.Δ.=΢πκπιήξσζε εηθόλσλ, ΚΧΓ.=Κσδηθνπνίεζε, ΢ΔΙΡ.Δ.=΢εηξνζέηεζε εηθόλσλ, ΢Υ.Κ.=΢ρέδηα κε θύβνπο,

΢ΤΝ.ΑΝΣ.=΢πλαξκνιόγεζε αληηθεηκέλσλ.

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηο ηεζη οπηικήρ ανηίλητηρ DTVP-2.
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ ζπλνιηθή επίδνζε ησλ
ζπκκεηερφλησλ ζην ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2 κε βάζε ην πειίθν γεληθήο νπηηθήο
αληίιεςεο (GVP) θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή αλάιπζε δηαθχκαλζεο
3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο
ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή ην πειίθν γεληθήο
νπηηθήο αληίιεςεο (GVP) φπσο πξνέθπςε απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζην ηεζη
νπηηθήο αληίιεςεο, έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή

224
[F(5,100)=170,74 p<.001], φκσο δελ ππάξρεη επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,12 p=.72,
p>.10], αιιά νχηε θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,92
p=.40, p>.10]. ΢ηα Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ, κε βάζε ην θξηηήξην LDS
ειάρηζηεο ζεκαληηθήο δηαθνξάο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο
επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο.
Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή
δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.
Ο Πίλαθαο 6.21 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ηνπ δείθηε γεληθήο νπηηθήο αληίιεςεο (GVP) γηα ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην
θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.21.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ηνπ
πειίθνπ γεληθήο νπηηθήο αληίιεςεο (GVP), γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.21 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ηνπ πειίθνπ γεληθήο νπηηθήο αληίιεςεο
(GVP), γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν

Πηλίκο γενικήρ οπηικήρ ανηίλητηρ (GVP) ηος ηεζη DTVP-2

Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ

Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 103,14 106,09 8,41 11,30
Νοηηική 72,2 69,66 11,72 10,41
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 63,41 60,81 11,79 3,57
΢ςνολικά 82,47 82,26 20,09 22

225
 ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΗ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΑ ΟΠΣΙΚΗ΢ ΑΝΣΙΛΗΨΗ΢
(DTVP/GVP)

120
100
Επιδόςεισ

80
60 ΑΓΟΡΙΑ
40
20 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
0
Σ.Α. Ν.Κ. DS

Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.21.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ηνπ πειίθνπ γεληθήο νπηηθήο αληίιεςεο (DTVP/GVP),
γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

΢ςζσεηίζειρ ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηα έπγα οπηικών πλανών και ηηρ
θευπίαρ ηος νος με ηιρ επιδόζειρ ηοςρ ζηο ηεζη οπηικήρ ανηίλητηρ DTVP-2.
Δπίζεο ρξεζηκνπνηήζεθε ν ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο ηνπ Pearson, γηα λα θαλεί ν βαζκφο
ζπζρέηηζεο ησλ επηκέξνπο γλσζηηθψλ παξακέηξσλ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο φπσο
πξνθχπηνπλ απφ ην ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2, κε ηηο επηδφζεηο ησλ
ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Θεσξήζεθαλ ζεκαληηθέο νη ζπζρεηίζεηο γηα *p<.05 θαη **p<.01.
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαίλεηαη φηη νη γλσζηηθνί επηκέξνπο
παξάγνληεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ηνπ ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2, λα
ζπζρεηίδνληαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ην γεληθφ πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.41**). Σν πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο
πεξηνξηζκέλεο θίλεζεο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο
ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ (r=.31*) θαη (r=.32*) αληίζηνηρα. Σν πειίθν νπηηθν-θηλεηηθνχ ζπγρξνληζκνχ
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο

226
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.33*). Ζ αληηγξαθή
ζρεκάησλ θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα ησλ
πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.44**) θαη κε ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.32*). Οη ζρέζεηο
ζην ρψξν θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.36*). Ζ
νπηηθή νινθιήξσζε θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ επίδνζή ηνπο
ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.30*). Ζ νπηηθν-θηλεηηθή ηαρχηεηα θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.33*) θαη ηελ επίδνζή ηνπο ζηα
έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.35*).
Σέινο, ε ζηαζεξφηεηα ζρήκαηνο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ (r=.31*).
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαίλεηαη φηη νη γλσζηηθνί επηκέξνπο παξάγνληεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ηνπ ηεζη νπηηθήο
αληίιεςεο DTVP-2, λα ζπζρεηίδνληαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ην γεληθφ πειίθν νπηηθήο
αληίιεςεο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε
ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.55**), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.42**), ηηο
παξάδνμεο πιάλεο (r=.52**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.62**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.54**) θαη (r=.48**) αληίζηνηρα. Σν πειίθν
νπηηθήο αληίιεςεο πεξηνξηζκέλεο θίλεζεο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά
κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.49**), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο (r=.38*), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.36*), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα
έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.50**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.47**) θαη (r=.40**)
αληίζηνηρα. Σν πειίθν νπηηθν-θηλεηηθνχ ζπγρξνληζκνχ θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε
ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.51**), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.39*), ηηο
παξάδνμεο πιάλεο (r=.57**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ

227
(r=.62**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.51**) θαη (r=.48**) αληίζηνηρα. Ο νπηηθν-
θηλεηηθφο ζπληνληζκφο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο
επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.38*), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.46**),
ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.36*), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.51**), ηε δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.31*)
θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.37*) θαη (r=.32*) αληίζηνηρα. Ζ ζέζε ζην ρψξν
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο
πιάλεο (r=.56**), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.42**), ηηο παξάδνμεο
πιάλεο (r=.46**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.64**),
ηε δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.31*) θαη ηηο
επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.55**) θαη (r=.42**) αληίζηνηρα. Ζ αληηγξαθή ζρεκάησλ
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο
πιάλεο (r=.51**), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.53**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.61**), ηε δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.34*) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.48**) θαη (r=.43**)
αληίζηνηρα. Ζ κνξθή-θφλην θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.39*), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.31*), ηελ ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.49**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.41**) θαη (r=.45**) αληίζηνηρα. Οη ζρέζεηο ζην ρψξν θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.34*), ηηο
παξάδνμεο πιάλεο (r=.46**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.44**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.42**) θαη (r=.40**) αληίζηνηρα. Ζ νπηηθν-
θηλεηηθή ηαρχηεηα θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο
επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.37*), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.40**), ηελ ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.35*). Σέινο, ε ζηαζεξφηεηα ζρήκαηνο

228
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο
πιάλεο (r=.34*) θαη ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.37*).
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down θαίλεηαη φηη νη γλσζηηθνί επηκέξνπο
παξάγνληεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ηνπ ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2, λα
ζπζρεηίδνληαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ην γεληθφ πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.68**), ηηο
πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.59**), ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.43*), ηελ ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.68**), ηε δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.41*) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.81**) θαη
(r=.56**) αληίζηνηρα. Σν πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο πεξηνξηζκέλεο θίλεζεο θαίλεηαη φηη
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο
(r=.66**), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.65**), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.44*), ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.64**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο
ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ (r=.77**) θαη (r=.56**) αληίζηνηρα. Σν πειίθν νπηηθν-θηλεηηθνχ ζπγρξνληζκνχ
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο
πιάλεο (r=.64**), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.46*), ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο
(r=.48*), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.67**), ηε
δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.44*) θαη ηηο
επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.80**) θαη (r=.51*) αληίζηνηρα. Ο νπηηθν-θηλεηηθφο ζπληνληζκφο
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κφλν κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηηο πιάλεο
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.47*). Ζ ζέζε ζην ρψξν θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.60**), ηηο
πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.62**), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.48*), ηε ζπλνιηθή ηνπο
επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.60**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.65**) θαη (r=.57**) αληίζηνηρα. Ζ αληηγξαθή ζρεκάησλ θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη
ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.65**), ηηο

229
πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.62**), ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.55**), ηε ζπλνιηθή
ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.62**), ηε δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.46*) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.76**) θαη
(r=.53**) αληίζηνηρα. Ζ κνξθή-θφλην θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο (r=.48*), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ
(r=.52*), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.57**) θαη ηηο
επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.74**) θαη (r=.42*) αληίζηνηρα. Οη ζρέζεηο ζην ρψξν θαίλεηαη φηη
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο
(r=.48*), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.46*), ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.48*), ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.70**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο
ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ (r=.82**) θαη (r=.72**) αληίζηνηρα. Ζ νπηηθή νινθιήξσζε θαίλεηαη φηη
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο νπηηθέο πιάλεο
(r=.46*), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.54**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.50*) θαη ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.62**). Σέινο, ε ζηαζεξφηεηα
ζρήκαηνο θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηηο
νπηηθέο πιάλεο (r=.47*) θαη ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.43*). Οη παξαπάλσ ζπζρεηίζεηο παξαηίζεληαη
αλαιπηηθά ζηνπο Πίλαθεο 6.22 θαη 6.23 πνπ αθνινπζνχλ.

230
 Πίνακαρ 6.22 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο επηκέξνπο θιίκαθεο ηνπ ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2

ΔΡΓΑ ΟΠΣΗΚΧΝ ΟΜΑΓΔ΢ GVP MRVP VMI EHC PS COP. FG SR VCL VMS FC
ΠΛΑΝΧΝ ΠΑΗΓΗΧΝ
ΟΠΣΗΚΔ΢ Σ.Α.
ΠΛΑΝΔ΢ Ν.Κ. .55** .49** .51** .38* .56** .51** .39* .34* .37* .34*
(΢ΤΝΟΛΗΚΖ
D.S. .68** .66** .64** .60** .65** .48* .48* .46* .47*
ΔΠΗΓΟ΢Ζ)
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΑΝΣΗΛΖΠΣΗΚΖ΢ Ν.Κ. .42** .38* .39* .46** .42**
΢ΣΑΘΔΡΟΣΖΣΑ΢
D.S. .47*
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α. .44**
ΑΜΦΗ΢ΖΜΧΝ Ν.Κ.
ΜΟΡΦΧΝ
D.S. .59** .65** .46* .62** .62** .52* .46* .54**
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α. .32*
ΠΑΡΑΓΟΞΔ΢ Ν.Κ. .52** .36* .57** .36* .46** .53** .31* .46** .40**
D.S. .44* .48*
ΠΛΑΝΔ΢ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΣΗΚΔ΢ Ν.Κ. .37*
D.S. .43* .48* .55** .48*

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

GVP=Γεληθό πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο, MRVP=Πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο πεξηνξηζκέλεο θίλεζεο, VMI=Πειίθν
νπηηθν-θηλεηηθνύ ζπγρξνληζκνύ, EHC=Οπηηθν-θηλεηηθόο ζπληνληζκόο, PS= Θέζε ζην ρώξν, COP=Αληηγξαθή ζρεκάησλ,
FG= Μνξθή-θόλην, SR=΢ρέζεηο ζην ρώξν, VCL=Οπηηθή νινθιήξσζε, VMS=Οπηηθν-θηλεηηθή ηαρύηεηα,
FC=΢ηαζεξόηεηα ζρήκαηνο.

231
 Πίνακαρ 6.23 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο επηκέξνπο θιίκαθεο ηνπ ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2

ΔΡΓΑ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΝΟΤ ΟΜΑΓΔ΢ GVP MRVP VMI EHC PS COP. FG SR VCL VMS FC
ΠΑΗΓΗΧΝ

ΘΔΧΡΗΑ ΝΟΤ Σ.Α. .33*

(΢ΤΝΟΛΗΚΖ Ν.Κ. .62** .50** .62** .51** .64** .61** .49** .44** .35*
ΔΠΗΓΟ΢Ζ) D.S. .68** .64** .67** .60** .62** .57** .70** .50*
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΛΟΓΗΑ΢- Ν.Κ. .31* .31* .34*
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢ D.S. .41* .44* .46*
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α. .31* .30*
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .54** .47** .51** .37* .55** .48** .41** .42**
Α’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ D.S. .81** .77** .80** .65** .76** .74** .82** .62**
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α. .41** .32* .33* .36* .35* .31*
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. .48** .40** .48** .32* .42** .43** .45** .40**
Β’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ D.S. .56** .56** .51* .57** .53** .42* .72** .43*
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢ D.S.

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

GVP=Γεληθό πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο, MRVP=Πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο πεξηνξηζκέλεο θίλεζεο, VMI=Πειίθν
νπηηθν-θηλεηηθνύ ζπγρξνληζκνύ, EHC=Οπηηθν-θηλεηηθόο ζπληνληζκόο, PS= Θέζε ζην ρώξν, COP.=Αληηγξαθή
ζρεκάησλ, FG= Μνξθή-θόλην, SR=΢ρέζεηο ζην ρώξν, VCL=Οπηηθή νινθιήξσζε, VMS=Οπηηθν-θηλεηηθή ηαρύηεηα,
FC=΢ηαζεξόηεηα ζρήκαηνο.

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηο ηεζη οπηικήρ μνήμηρ, κλίμακα
ανάκληζηρ οπηικών πληποθοπιών
Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ ζπλνιηθή επίδνζε ησλ
ζπκκεηερφλησλ ζην ηεζη νπηηθήο κλήκεο κε βάζε ηνπο ηππηθνχο βαζκνχο ζηελ θιίκαθα
αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε παξαγνληηθή
αλάιπζε δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Οη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλε

232
κεηαβιεηή ηνπο ηππηθνχο βαζκνχο ζηελ θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ,
φπσο πξνέθπςε απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζην ηεζη νπηηθήο κλήκεο, έδεημε φηη ε
επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=20,75 p<.001], φκσο δελ
ππάξρεη επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,009 p=.92, p>.10] αιιά νχηε θαη
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,057 p=.94, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ κε βάζε ην θξηηήξην LDS ειάρηζηεο ζεκαληηθήο
δηαθνξάο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο. Γελ ππήξμαλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down (p>.05).
Ο Πίλαθαο 6.24 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζηελ θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ, γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.24.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο
κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζηελ θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ, γηα
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.24 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ζηελ θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ
πιεξνθνξηψλ, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαη ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν

Κλίμακα ανάκληζηρ οπηικών πληποθοπιών ηος ηεζη οπηικήρ μνήμηρ

Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 9,9 10,14 2,23 1,93
Νοηηική 7,05 7,09 2,79 2,36
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 7,33 7,18 1,87 1,88
΢ςνολικά 8,24 8,32 2,71 2,54

233
 ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΗ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΑ ΟΠΣΙΚΗ΢ ΜΝΗΜΗ΢

15
Επιδόςεισ
10
ΑΓΟΡΙΑ
5
ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
0
Σ.Α. Ν.Κ. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.24.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ ηνπ
ηεζη νπηηθήο κλήκεο, γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

΢ςζσεηίζειρ ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηα έπγα οπηικών πλανών και ηηρ
θευπίαρ ηος νος με ηιρ επιδόζειρ ηοςρ ζηο ηεζη οπηικήρ μνήμηρ
Δπίζεο ρξεζηκνπνηήζεθε ν ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο ηνπ Pearson, γηα λα θαλεί ν βαζκφο
ζπζρέηηζεο ησλ γλσζηηθψλ παξακέηξσλ ηεο νπηηθήο κλήκεο φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηελ
θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ ηνπ ηεζη νπηηθήο κλήκεο, κε ηηο επηδφζεηο
ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ. Θεσξήζεθαλ ζεκαληηθέο νη ζπζρεηίζεηο γηα *p<.05 θαη **p<.01.
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαίλεηαη φηη ν γλσζηηθφο
παξάγνληαο ηεο νπηηθήο κλήκεο, λα ζπζρεηίδνληαη κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα
αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ηελ θιίκαθα
αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
επίδνζή ηνπο ζηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.41**) θαη κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα
έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.45**).
΢ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ε θιίκαθα
αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ
επίδνζή ηνπο ζηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.41**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.39*) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ

234
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.43**) θαη (r=.31*)
αληίζηνηρα.
΢ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down, ε θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ
θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα
νπηηθψλ πιαλψλ (r=.53**) θαη κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.59**).

Μελέηη ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηο ηεζη οπηικήρ πποζοσήρ.

Γηα λα ειεγρζεί αλ ππάξρνπλ δηαθνξέο σο πξνο ηελ ζπλνιηθή επίδνζε ησλ
ζπκκεηερφλησλ ζην ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο κε βάζε ηνπο ηππηθνχο βαζκνχο ζηελ
θιίκαθα παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο θαη ζηελ θιίκαθα ηνπ εχξνπο νπηηθήο
πξνζνρήο θαη ηνπ θχινπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ δχν μερσξηζηέο παξαγνληηθέο αλαιχζεηο
δηαθχκαλζεο 3 (νκάδεο) Υ 2 (θχιν). Αξρηθά, νη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλε
κεηαβιεηή ηνπο βαζκνχο ηεο θιίκαθαο παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο, φπσο
πξνέθπςε απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζην ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο, έδεημε φηη ε
επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή [F(5,100)=19,47 p<.001], φκσο δελ
ππάξρεη επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,10 p=.74, p>.10] αιιά νχηε θαη
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,32 p=.72, p>.10]. ΢ηα
Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ κε βάζε ην θξηηήξην LDS ειάρηζηεο ζεκαληηθήο
δηαθνξάο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο. Σα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε
ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.
Ο Πίλαθαο 6.25 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζηελ θιίκαθα παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο, γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.25.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο
κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζηελ θιίκαθα παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο, γηα

235
ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.25 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ζηελ θιίκαθα παξαηεηακέλεο νπηηθήο
πξνζνρήο, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down, κε βάζε ην θχιν

Κλίμακα παπαηεηαμένηρ οπηικήρ πποζοσήρ ηος ηεζη οπηικήρ πποζοσήρ

Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 42,38 45,71 23,64 22,48
Νοηηική 29 26,19 26,53 23,34
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 10,83 5,9 18,68 2,02
΢ςνολικά 30,18 29,71 26,32 25,16

ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΗ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΑ ΠΑΡΑΣΕΣΑΜΕΝΗ΢ ΟΠΣΙΚΗ΢

ΠΡΟ΢ΟΧΗ΢

50
40
Επιδόςεισ

30
20 ΑΓΟΡΙΑ
10 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
0
Σ.Α. Ν.Κ. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.25.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θιίκαθα παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο ηνπ
ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο, γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

Δπίζεο νη ζπγθξίζεηο ηεο νκάδαο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε πξνο ηηο
νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε δεχηεξν παξάγνληα ην θχιν θαη κε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή ηνπο βαζκνχο ηεο
θιίκαθαο εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο, φπσο πξνέθπςε απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζην

236
ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο, έδεημε φηη ε επίδξαζε ηεο νκάδαο ήηαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή
[F(5,100)=28,12 p<.001], φκσο δελ ππάξρεη επίδξαζε ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,31 p=.57,
p>.10] αιιά νχηε θαη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο νκάδαο θαη ηνπ θχινπ [F(5,100)=0,97
p=.37, p>.10]. ΢ηα Post Hoc Tests πνιιαπιψλ ζπγθξίζεσλ κε βάζε ην θξηηήξην LDS
ειάρηζηεο ζεκαληηθήο δηαθνξάο, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε είραλ ηηο θαιχηεξεο
επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο.
Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή
δηαθνξά (p<.05) ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.
Ο Πίλαθαο 6.26 πνπ αθνινπζεί δείρλεη ηνπο κέζνπο φξνπο θαη ηηο ηππηθέο
απνθιίζεηο ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζηελ θιίκαθα ηνπ εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο, γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν. Δπίζεο ην ΢ρήκα 6.26.1 πνπ αθνινπζεί, δείρλεη ζρεκαηηθά ηνπο
κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεψλ ηνπο ζηελ θιίκαθα ηνπ εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο, γηα ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν.

Πίνακαρ 6.26 Μέζνη φξνη θαη ηππηθέο απνθιίζεηο ζηελ θιίκαθα ηνπ εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο,
γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν
Down, κε βάζε ην θχιν

Κλίμακα ηος εύποςρ οπηικήρ πποζοσήρ ηος ηεζη οπηικήρ πποζοσήρ

Μέζοι όποι Σςπικέρ αποκλίζειρ
Ομάδερ Αγόπια Κοπίηζια Αγόπια Κοπίηζια
Σςπική ανάπηςξη 49,04 40,71 19,72 26,84
Νοηηική 17,75 21,9 18,81 23,53
καθςζηέπηζη
΢ύνδπομο Down 10 7,27 8,5 7,53
΢ςνολικά 28,39 26,32 24,25 25,87

237
 ΕΠΙΔΟ΢ΕΙ΢ ΢ΣΗ ΔΟΚΙΜΑ΢ΙΑ ΕΤΡΟΤ΢ ΟΠΣΙΚΗ΢ ΠΡΟ΢ΟΧΗ΢

50
40
Επιδόςεισ

30
ΑΓΟΡΙΑ
20 ΚΟΡΙΣ΢ΙΑ
10
0
Σ.Α. Ν.Κ. DS
Ομάδεσ παιδιών

΢σήμα 6.26.1 Μέζνη φξνη ησλ επηδφζεσλ ζηελ θιίκαθα ηνπ εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο ηνπ ηεζη
νπηηθήο πξνζνρήο, γηα ηα παηδηά κε Σ.Α., Ν.Κ. θαη DS, κε βάζε ην θχιν

΢ςζσεηίζειρ ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηα έπγα οπηικών πλανών και ηηρ
θευπίαρ ηος νος με ηιρ επιδόζειρ ηοςρ ζηο ηεζη πποζοσήρ.
Δπίζεο ρξεζηκνπνηήζεθε ν ζπληειεζηήο ζπζρέηηζεο ηνπ Pearson, γηα λα θαλεί ν βαζκφο
ζπζρέηηζεο ησλ γλσζηηθψλ παξακέηξσλ ηεο νπηηθήο πξνζνρήο, φπσο πξνθχπηνπλ απφ
ηελ θιίκαθα ηεο παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο θαη ηελ θιίκαθα ηνπ εχξνπο νπηηθήο
πξνζνρήο ηνπ ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο, κε ηηο επηδφζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα
αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Θεσξήζεθαλ
ζεκαληηθέο νη ζπζρεηίζεηο γηα *p<.05 θαη **p<.01.
΢ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαίλεηαη φηη ν γλσζηηθφο
παξάγνληαο ηεο παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (r=.45**) θαη
κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.43**) θαη (r=.38*) αληίζηνηρα. Σν εχξνο νπηηθήο
πξνζνρήο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα
πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.51**) θαη κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο
ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.40**).
΢ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ε παξαηεηακέλε
νπηηθή πξνζνρή θαίλεηαη φηη ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο
238
επίδνζε ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ (r=.44**), ηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο
(r=.47**), ηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.49**), ηε ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.53**) θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.41**) θαη (r=.39*)
αληίζηνηρα. Σν εχξνο νπηηθήο πξνζνρήο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο παξάδνμεο πιάλεο (r=.36*), ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.39*), ηελ
ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.52**), ηε δηάθξηζε
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.34*) θαη κε ηελ επίδνζή
ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.42**).
΢ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down, ε παξαηεηακέλε νπηηθή πξνζνρή θαίλεηαη φηη
ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ
(r=.42*), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.55**), ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.44*) θαη κε ηελ επίδνζή ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.54**). Σέινο, ην εχξνο νπηηθήο
πξνζνρήο θαίλεηαη λα ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά ζεηηθά κε ηελ ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα
έξγα νπηηθψλ πιαλψλ (r=.43*), ηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ (r=.53**), ηηο
θαληαζηηθέο πιάλεο (r=.66**), ηε ζπλνιηθή ηνπο επίδνζε ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(r=.86**), ηε δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.49*)
θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ θαη δεπηέξνπ
επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (r=.74**) θαη (r=.85**) αληίζηνηρα.
Οη παξαπάλσ ζπζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ κε ηηο επηκέξνπο
γλσζηηθέο παξακέηξνπο ηεο νπηηθήο κλήκεο θαη ηεο νπηηθήο πξνζνρήο παξαηίζεληαη
αλαιπηηθά θαη ζπλνιηθά ζηνπο Πίλαθεο 6.27 θαη 6.28 πνπ αθνινπζνχλ.

239
 Πίνακαρ 6.27 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο επηκέξνπο θιίκαθεο ησλ ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο θαη νπηηθήο
κλήκεο

TΔ΢Σ ΟΠΣΗΚΖ΢ ΟΜΑΓΔ΢ ΟΠΣΗΚΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢ ΠΛΑΝΔ΢

ΠΑΗΓΗΧΝ ΠΛΑΝΔ΢ ΑΝΣΗΛΖΠΣΗΚΖ΢ ΑΜΦΗ΢ΖΜΧΝ ΠΑΡΑΓΟΞΔ΢ ΦΑΝΣΑ΢ΣΗΚΔ΢
ΠΡΟ΢ΟΥΖ΢
(΢ΤΝΟΛΗΚΖ ΢ΣΑΘΔΡΟΣΖΣΑ΢ ΜΟΡΦΧΝ
ΔΠΗΓΟ΢Ζ)
ΠΑΡΑΣΔΣΑΜΔΝΖ Σ.Α. .45**
ΟΠΣΗΚΖ ΠΡΟ΢ΟΥΖ Ν.Κ. .44 ** .47** .49**

D.S. .42* .55**

ΔΤΡΟ΢ ΟΠΣΗΚΖ΢ Σ.Α. .51**
ΠΡΟ΢ΟΥΖ΢ Ν.Κ. .36* .39*
D.S. .43* .53** .66**
ΣΔ΢Σ ΟΠΣΗΚΖ΢
ΜΝΖΜΖ΢

ΚΛΗΜΑΚΑ Σ.Α. .41**

ΑΝΑΚΛΖ΢Ζ΢ Ν.Κ. .34*
ΟΠΣΗΚΧΝ
D.S. .53**
ΠΛΖΡΟΦΟΡΗΧΝ

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

240
 Πίνακαρ 6.28 ΢πζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε
ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο επηκέξνπο θιίκαθεο ησλ ηεζη νπηηθήο πξνζνρήο θαη νπηηθήο κλήκεο

TΔ΢Σ ΟΠΣΗΚΖ΢ ΟΜΑΓΔ΢ ΘΔΧΡΗΑ ΝΟΤ ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ ΦΔΤΓΔΗ΢ ΦΔΤΓΔΗ΢ ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ

ΠΑΗΓΗΧΝ (΢ΤΝΟΛΗΚΖ ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΛΟΓΗΑ΢- ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ ΦΑΝΣΑ΢ΗΑ΢-
ΠΡΟ΢ΟΥΖ΢
ΔΠΗΓΟ΢Ζ) ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢ Α’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ Β’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢

ΠΑΡΑΣΔΣΑΜΔΝΖ Σ.Α. .43** .38*

ΟΠΣΗΚΖ Ν.Κ. .53** .41** .39*
ΠΡΟ΢ΟΥΖ
D.S. .44* .54**
ΔΤΡΟ΢ ΟΠΣΗΚΖ΢ Σ.Α. .40**
ΠΡΟ΢ΟΥΖ΢ Ν.Κ. .52** .34* .42**
D.S. .86** .49* .74** .85**
ΣΔ΢Σ ΟΠΣΗΚΖ΢
ΜΝΖΜΖ΢
ΚΛΗΜΑΚΑ Σ.Α. .45**
ΑΝΑΚΛΖ΢Ζ΢ Ν.Κ. .39* .43** .31*
ΟΠΣ. ΠΛΖΡ. D.S. .59**

΋ιεο νη παξαπάλσ θνξηίζεηο είλαη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο, *p<.05, ** p<.01

Δπίδπαζη γνυζηικών παπαγόνηυν ζηιρ επιδόζειρ ηυν παιδιών ζηα έπγα

αναγνώπιζηρ οπηικών πλανών και ζηα έπγα ηηρ θευπίαρ ηος νος
Πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζεί ε επίδξαζε ησλ γλσζηηθψλ παξακέηξσλ ζηηο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, δηεμήρζεζαλ παιηλδξνκήζεηο θαηά βήκα κε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή κία
θάζε θνξά θαηεγνξία έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη κε
αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο ηνπο γλσζηηθνχο παξάγνληεο (δειαδή, ηα πειίθα ιεθηηθήο θαη
πξαθηηθήο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III, ηελ παξαηεηακέλε νπηηθή πξνζνρή θαη ην εχξνο
νπηηθήο πξνζνρήο, ηελ νπηηθή κλήκε, ην γεληθφ πειίθν νπηηθήο αληίιεςεο, ην πειίθν
νπηηθήο αληίιεςεο πεξηνξηζκέλεο θίλεζεο θαη ην πειίθν νπηηθν-θηλεηηθνχ ζπγρξνληζκνχ
ηνπ ηεζη νπηηθήο αληίιεςεο DTVP-2) θαη ηελ νκάδα ησλ ζπκκεηερφλησλ.
΢ηηο παιηλδξνκήζεηο πνπ αθνινπζνχλ, νη ζεηηθέο ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ
παιηλδξφκεζεο ππνδειψλνπλ ζεηηθήο κνξθήο επίδξαζε ησλ αλεμάξηεησλ κεηαβιεηψλ
ζηελ εθάζηνηε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή. Αληίζεηα, νη αξλεηηθέο ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ

241
παιηλδξφκεζεο ππνδειψλνπλ αξλεηηθήο κνξθήο επίδξαζε ησλ αλεμάξηεησλ
κεηαβιεηψλ ζηελ εθάζηνηε εμαξηεκέλε κεηαβιεηή.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ε αλάιπζε παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ην πνζνζηφ ηεο
κεηαβιεηφηεηαο πνπ εξκελεχνπλ νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (πειίθα ιεθηηθήο θαη
πξαθηηθήο λνεκνζχλεο, νκάδα, νπηηθή πξνζνρή, νπηηθή κλήκε θαη πειίθα νπηηθήο
αληίιεςεο) αλέξρεηαη ζην 44,8% ηεο δηαθχκαλζεο [F(9,96)=8,65, p<.001] ζηε
κεηαβιεηή ησλ θαληαζηηθψλ πιαλψλ. Απφ ηηο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο κφλν ην εχξνο
νπηηθήο πξνζνρήο ζπλέβαιε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ζηελ εξκελεία ηεο κεηαβιεηφηεηαο
ησλ θαληαζηηθψλ πιαλψλ γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε (β=.018, Beta=.396,
t=2,661, p=.011) θαη γηα ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down (β=.090, Beta=.642, t= 3,842
p=.001).
Ζ αλάιπζε παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ην πνζνζηφ ηεο κεηαβιεηφηεηαο πνπ
εξκελεχνπλ νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο,
νκάδα, νπηηθή πξνζνρή, νπηηθή κλήκε θαη πειίθα νπηηθήο αληίιεςεο) αλέξρεηαη ζην
30% ηεο δηαθχκαλζεο [F(8,97)=5,18 p<.001] ζηε κεηαβιεηή ησλ έξγσλ δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Απφ ηηο αλεμάξηεηεο
κεηαβιεηέο κφλν ε παξαηεηακέλε νπηηθή πξνζνρή ζπλέβαιε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ζηελ
εξκελεία ηεο κεηαβιεηφηεηαο ησλ έξγσλ θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο γηα φιεο ηηο
νκάδεο (β=.007, Beta=.24, t=2,14 p=.03).
Ζ αλάιπζε παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ην πνζνζηφ ηεο κεηαβιεηφηεηαο πνπ
εξκελεχνπλ νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο,
νκάδα, νπηηθή πξνζνρή, νπηηθή κλήκε θαη πειίθα νπηηθήο αληίιεςεο) αλέξρεηαη ζην
68,7% ηεο δηαθχκαλζεο [F(9,96)=23,41 p<.001] ζηε κεηαβιεηή ησλ έξγσλ ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Απφ ηηο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο
κφλν ηα πειίθα ιεθηηθήο & πξαθηηθήο λνεκνζχλεο ζπλέβαιαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά
ζηελ εξκελεία ηεο κεηαβιεηφηεηαο ησλ έξγσλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε (β=.057, Beta=.304, t=2,192
p=.035) θαη (β=.075, Beta=.494, t=3,564 p=.001) αληίζηνηρα θαη γηα ηα άηνκα κε
ζχλδξνκν Down (β=.208, Beta=.594, t=2,059 p=.053) θαη (β=.311, Beta=.956, t=3,313
p=.003) αληίζηνηρα.

242
 Ζ αλάιπζε παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ην πνζνζηφ ηεο κεηαβιεηφηεηαο πνπ
εξκελεχνπλ νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο,
νκάδα, νπηηθή πξνζνρή, νπηηθή κλήκε θαη πειίθα νπηηθήο αληίιεςεο) αλέξρεηαη ζην
70,7% ηεο δηαθχκαλζεο [F(9,96)=25,76 p<.001] ζηε κεηαβιεηή ζπλνιηθά ησλ έξγσλ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ. Απφ ηηο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο κφλν ηα πειίθα ιεθηηθήο & πξαθηηθήο
λνεκνζχλεο ζπλέβαιαλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ζηελ εξκελεία ηεο κεηαβιεηφηεηαο
ζπλνιηθά ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ γηα ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
(β=.187, Beta=.425, t=3,579 p=.001) θαη (β=.217, Beta=.617, t=5,187 p=.000) αληίζηνηρα
θαη γηα ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down (β=.478, Beta=.684, t=2,253 p=.036) θαη (β=.582,
Beta=.896, t=2,954 p=.008) αληίζηνηρα.
Ζ αλάιπζε παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ην πνζνζηφ ηεο κεηαβιεηφηεηαο πνπ
εξκελεχνπλ νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο,
νκάδα, νπηηθή πξνζνρή, νπηηθή κλήκε θαη πειίθα νπηηθήο αληίιεςεο) αλέξρεηαη ζην
54,9% ηεο δηαθχκαλζεο [F(9,96)=12,97 p<.001] ζηε κεηαβιεηή ησλ έξγσλ ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Απφ ηηο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο
κφλν ε νπηηθή κλήκε ζπλέβαιε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ζηελ εξκελεία ηεο
κεηαβιεηφηεηαο ησλ έξγσλ ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ γηα ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down (β=.226, Beta=.499, t=2,789 p=.011).
Ζ αλάιπζε παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ην πνζνζηφ ηεο κεηαβιεηφηεηαο πνπ
εξκελεχνπλ νη αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο (πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο,
νκάδα, νπηηθή πξνζνρή, νπηηθή κλήκε θαη πειίθα νπηηθήο αληίιεςεο) αλέξρεηαη ζην
21% ηεο δηαθχκαλζεο [F(9,96)=2,84 p<.001] ζηε κεηαβιεηή ησλ έξγσλ δηάθξηζεο
θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Απφ ηηο αλεμάξηεηεο κεηαβιεηέο κφλν
ην πειίθν ιεθηηθήο λνεκνζχλεο ζπλέβαιε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά ζηελ εξκελεία ηεο
κεηαβιεηφηεηαο ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
γηα φιεο ηηο νκάδεο (β=.022, Beta=.531, t=2,092 p=.039).
Οη ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθνί δείθηεο πξφβιεςεο γηα ηηο θαηεγνξίεο έξγσλ ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο θαη ζηηο ηξεηο νκάδεο ησλ ζπκκεηερφλησλ
παξνπζηάδνληαη ζηνλ παξαθάησ Πίλαθα 6.29.

243
 Πίνακα 6.29 Γείθηεο πξφβιεςεο ησλ θαηεγνξηψλ ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο
ζεσξίαο, γηα ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε, λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down (Αλάιπζε Πνιιαπιήο Παιηλδξφκεζεο)

ΟΜΑΓΔ΢ ΠΖΛΗΚΟ ΠΖΛΗΚΟ ΔΤΡΟ΢ ΠΑΡΑΣΔΣΑΜΔΝΖ ΟΠΣΗΚΖ

ΠΑΗΓΗΧΝ ΛΔΚΣΗΚΖ΢ ΠΡΑΚΣΗΚΖ΢ ΟΠΣΗΚΖ΢ ΟΠΣΗΚΖ ΜΝΖΜΖ
ΔΡΓΑ
ΝΟΖΜΟ΢ΤΝΖ΢ ΝΟΖΜΟ΢ΤΝΖ΢ ΠΡΟ΢ΟΥΖ΢ ΠΡΟ΢ΟΥΖ

ΘΔΧΡΗΑ ΣΟΤ ΝΟΤ Σ.Α.

(΢ΤΝΟΛΗΚΖ ΔΠΗΓΟ΢Ζ) Ν.Κ. Beta=.425 Beta=.617
p=.001 p=.000
D.S. Beta=.684 Beta=.896
p=.036 p=.008
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΛΟΓΗΑ΢- Ν.Κ. Beta=.24
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢ D.S. p=.03

ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α.
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ. Beta=.304 Beta=.494
Α’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ p=.035 p=.001
D.S. Beta=.594 Beta=.956
p=.053 p=.003
ΦΔΤΓΔΗ΢ Σ.Α.
ΠΔΠΟΗΘΖ΢ΔΗ΢ Ν.Κ.
Β’ ΔΠΗΠΔΓΟΤ D.S. Beta=.499
p=.011
ΓΗΑΚΡΗ΢Ζ Σ.Α.
ΦΑΝΣΑ΢ΗΑ΢- Ν.Κ.
ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ΢ D.S.
ΦΑΝΣΑ΢ΣΗΚΔ΢ Σ.Α.
ΠΛΑΝΔ΢ Beta=.531
Ν.Κ. Beta=.396
p=.039
p=.011
D.S. Beta=.642
p=.001

΢ηαηηζηηθά ζεκαληηθφο δείθηεο πξφβιεςεο p<.05

244
Ππόζθεηερ ποιοηικέρ παπαηηπήζειρ
Οη παξαθάησ παξαηεξήζεηο, νη νπνίεο έγηλαλ θαηά ηε δηαδηθαζία θαη αθνξνχλ γεληθέο
δηαπηζηψζεηο, πξνζθέξνπλ ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηε ζπκπεξηθνξά ησλ
ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ γηα ηε ζπδήηεζε ησλ δεδνκέλσλ ηεο έξεπλαο πνπ
ζα αθνινπζήζεη.
Γεληθά, ηα παηδηά θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ θαηλφηαλ λα απνιακβάλνπλ ηελ φιε
δηαδηθαζία, κε ηελ ελαιιαγή ησλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ηελ παξνπζίαζε ησλ έξγσλ κέζσ
πξνγξακκάησλ ζηνλ Ζ/Τ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down αηέληδαλ ζπρλφηεξα εθηφο έξγνπ θαη ζπρλά
ήηαλ πην παζεηηθά θαη δεηνχζαλ ζπρλφηεξα ηε βνήζεηα ηνπ εμεηαζηή γηα ηελ επίιπζε
ηνπ πξνβιήκαηνο, ηδηαίηεξα κάιηζηα ζηα ζπλζεηφηεξα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα
έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢ε γεληθέο γξακκέο, δε
θαηλφηαλ λα εθαξκφδνπλ θάπνηα ζηξαηεγηθή επίιπζεο ησλ έξγσλ. Οη ελέξγεηεο ηνπο
ήηαλ πεξηζζφηεξν απνζπαζκαηηθέο θαη θάπνηεο θνξέο κνλφηνλεο θαη ζηεξενηππηθέο,
ρσξίο λα θαίλεηαη φηη έρνπλ αλαηξνθνδφηεζε απφ ηηο πξάμεηο ηνπο. Δίραλ επίζεο
κεγαιχηεξε δπζθνιία θαηαζηνιήο αληηδξάζεσλ, νη νπνίεο έπαπαλ λα είλαη ιεηηνπξγηθέο
θαη πξνζαξκνζηηθέο. ΢πγθεθξηκέλα, φηαλ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down θαηφξζσλαλ κε επηηπρία λα απνδψζνπλ ςεπδείο
πεπνηζήζεηο πξψηνπ επηπέδνπ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, επέκελαλ λα εθαξκφζνπλ
απηή ηελ αθαηάιιειε πιένλ ζηξαηεγηθή γηα ηελ απφδνζε ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ
δεπηέξνπ επηπέδνπ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο, ηα νπνία ήηαλ πην επέιηθηα ζηελ εθαξκνγή λέαο ζηξαηεγηθήο. Ζ αλαδήηεζε
βέβαηα, βνήζεηαο απφ ηελ εμεηαζηή ζηα ζχλζεηα έξγα, ήηαλ έθδειε θαη ζηα παηδηά κε
ηππηθή αλάπηπμε, αιιά ζε πνιχ κηθξφηεξν βαζκφ.
Ζ εηθφλα φκσο είλαη πην πνιχπινθε ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down, θαζψο
θάλεθε φηη παιηλδξνκνχζαλ ζηηο επηδφζεηο ηνπο απφ ηε κηα δνθηκαζία ζηελ άιιε, πην
ζπρλά απφ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο. Έλα παηδί κε
ζχλδξνκν Down γηα παξάδεηγκα, κπνξεί λα αληαπνθξηλφηαλ κε επηηπρία ζε κεξηθέο
ππνδνθηκαζίεο ηεο ίδηαο θαηεγνξίαο ησλ έξγσλ θαη φρη ζηηο επφκελεο, ελψ δελ είραλ
δηαθνξεηηθφ βαζκφ δπζθνιίαο. Ζ αζηάζεηα βέβαηα απηή κπνξεί λα νθείιεηαη ελ κέξεη θαη
ζηα θίλεηξα. Παξφιν πνπ ζε γεληθέο γξακκέο θαηλφηαλ λα απνιακβάλνπλ ηελ

245
δηαδηθαζία, δεηνχζαλ πεξηζζφηεξα δηαιείκκαηα απφ ηα ππφινηπα παηδηά. Δπίζεο
ζπλνιηθά, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down μφδεςαλ πνιιή ψξα πξνζπαζψληαο λα
αλαγλσξίζνπλ ηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη λα αληαπνθξηζνχλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ θαη ζπγρξφλσο επηδφζεθαλ θαη ζε πνιιέο άζρεηεο κε ηα έξγα ζπκπεξηθνξέο ή ζε
πνιιέο ζηεξενηππηθέο αληηδξάζεηο θπξίσο ζηα έξγα δξάζεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (γηα
παξάδεηγκα, ζπλέρηδαλ λα παίδνπλ κε ηνλ κεγεζπληηθφ θαθφ ή άλνηγαλ ζπλερψο ηα
«καχξα» θνπηηά γηα λα δνπλ ηη ππάξρεη κέζα). Δπηπξφζζεηα, θνηηνχζαλ ηνλ εμεηαζηή
εζηηάδνληαο ην βιέκκα ηνπο πάλσ ηνπ θαη κε ηηο ζηεξενηππηθέο ηνπο ζπκπεξηθνξέο
πξνζπαζνχζαλ λα απνζπάζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπ απφ ην έξγν πνπ έπξεπε λα εθηειέζνπλ.
Φαίλεηαη ινηπφλ φηη ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down είραλ ιηγφηεξα (ή δηαθνξεηηθά)
θίλεηξα γηα λα εθηειέζνπλ δχζθνια έξγα θαη παξνπζίαδαλ πεξηζζφηεξεο ηδηνκνξθίεο
ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν επίιπαλ πξνβιήκαηα.

246
7. ΢ΤΕΖΣΖ΢Ζ ΣΧΝ ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΧΝ ΣΖ΢ ΔΡΔΤΝΑ΢

Ζ παξνχζα έξεπλα είρε σο ζθνπφ λα δηεξεπλήζεη ηηο δηαθνξέο θαη νκνηφηεηεο αλάπηπμεο
ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κεηαμχ ησλ
παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε, νξγαληθήο (π.ρ., ζχλδξνκν
Down) θαη κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο κέζα απφ ην πξίζκα ηεο αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο
ηνπ Zigler. Ζ έξεπλα εμέηαζε επηπιένλ ηελ επηκέξνπο ζρέζε ησλ ηθαλνηήησλ ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Γηαηππψζεθαλ επνκέλσο κηα ζεηξά απφ θχξηεο
ππνζέζεηο θαη έλαο αξηζκφο επηκέξνπο πξνβιέςεσλ γηα εκπεηξηθφ έιεγρν.
Απφ ηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ πξνθχπηνπλ ηα παξαθάησ βαζηθά
ζπκπεξάζκαηα ζε ζρέζε κε ηηο ππνζέζεηο θαη ηνπο ζθνπνχο ηεο παξνχζαο κειέηεο.
Καηαξρήλ, θάλεθε φηη ε επίδνζε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο (νξγαληθήο θαη κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο) δηαθνξνπνηείηαη αλάινγα κε ηε
ιεηηνπξγία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, πνπ εμεηάδεη ε θάζε
δνθηκαζία. Οη επηδφζεηο ηνπο επεξεάδνληαη θαη απφ ηηο γεληθφηεξεο γλσζηηθέο ηνπο
δπζθνιίεο, αιιά ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ, ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο. Γελ
βξέζεθαλ επίζεο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ θαη ηα δεκνγξαθηθά
ηνπο ραξαθηεξηζηηθά, θπξίσο αλαθνξηθά κε ηε ρξνλνινγηθή ηνπο ειηθία θαη ην θχιν.
Οη γλσζηηθέο παξάκεηξνη ηεο ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο, ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο, ηεο νπηηθήο κλήκεο θαη ηεο νπηηθήο πξνζνρήο, θάλεθε φηη απνηεινχλ
ηζρπξνχο πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο γηα ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σν ηειεπηαίν ζεκαληηθφ εχξεκα ηεο παξνχζαο κειέηεο
απνηειεί ε επίδξαζε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη γεληθφηεξα ε
ηθαλφηεηα ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ζε θάπνηεο πιεπξέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΢ηε ζπλέρεηα, αλαιχνληαη δηεμνδηθφηεξα ηα παξφληα επξήκαηα ζε ζρέζε κε ηελ
ηξέρνπζα βηβιηνγξαθία. Γίλεηαη επίζεο έκθαζε ζηηο δπλαηφηεηεο εθαξκνγήο ηεο
αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο ζηελ εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. ΢ην ηέινο ηεο ζπδήηεζεο ζα αθνινπζήζεη αλαθεθαιαίσζε
ησλ θχξησλ ζπκπεξαζκάησλ ηεο έξεπλαο. Θα δηαηππσζνχλ επίζεο θάπνηνη πεξηνξηζκνί
ηεο παξνχζαο έξεπλαο, θαζψο θαη πξνηάζεηο γηα πεξαηηέξσ κειέηε ζεκάησλ ζρεηηθψλ κε

247
ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ.

΢ςνοπηική παποςζίαζη ηυν επιδόζευν ηυν παιδιών με νοηηική καθςζηέπηζη

διαθοπεηικήρ αιηιολογίαρ και ηςπικήρ ανάπηςξηρ ζηα επιμέποςρ έπγα αναγνώπιζηρ
οπηικών πλανών και ανάπηςξηρ ηηρ θευπίαρ ηος νος, ζύμθυνα με ηιρ επεςνηηικέρ
ςποθέζειρ
Ζ εηθφλα πνπ παξνπζηάδνπλ ηα δεδνκέλα ησλ παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ σο πξνο ηηο
επηδφζεηο ηνπο ζε θάζε κία απφ ηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ είλαη αξθεηά δηαθνξνπνηεκέλε, φπσο παξνπζηάδεηαη παξαθάησ.

Οπηικέρ πλάνερ ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ. ΢χκθσλα κε ηελ Τπφζεζε (1)

πξνβιεπφηαλ φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο ζα δηέθεξαλ θαη ζα ήηαλ
θαιχηεξεο απφ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαη ζχλδξνκν Down, ιφγσ ησλ γλσζηηθψλ απαηηήζεσλ επεμεξγαζίαο ησλ έξγσλ. Δπίζεο
δηεξεπλήζεθε ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Σα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο
επηβεβαίσζαλ ηελ ππφζεζή καο θαη επηπξφζζεηα αλέδεημαλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ππέξ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
΋πσο έρεη ήδε εηπσζεί, ζχκθσλα θαη κε ηηο πξνεγνχκελεο έξεπλεο (Achenbach,
1969·Day, Sparrow, Shinkfield & Zerman, 1997·Spitz, 1964, 1967·Spitz & Blackman,
1959·Spitz, Goettler & Diveley, 1970·Winters Jr., 1969), ηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε έδεημαλ φηη αληηιακβάλνληαη αξγά, κε κεγάιε δπζθνιία θαη γλσζηηθή
αθακςία ηηο πιάλεο παξακφξθσζεο ηεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο ζε ζχγθξηζε κε ηα
άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο. Δπίζεο εμαξηψληαη αξθεηά απφ ην αληηιεπηηθφ πεδίν, θαζψο
επεμεξγάδνληαη ηηο πιεξνθνξίεο θαη ππφθεηληαη ζπρλά ζε αληηιεπηηθά ζθάικαηα. Δίλαη
γεληθψο παξαδεθηφ ζηε βηβιηνγξαθία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο φηη, ζηηο αληηιεπηηθέο
ζηαζεξφηεηεο ηνπ κεγέζνπο, ηνπ ζρήκαηνο θαη ηνπ ρξψκαηνο ησλ αληηθεηκέλσλ
ζπκκεηέρνπλ αλψηεξεο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, πνπ ζηεξίδνληαη ζηε ζχλζεζε θαη ζηελ
εξκελεία ησλ αληηιεπηηθψλ δεδνκέλσλ. ΢εκαληηθφ ξφιν επίζεο θαίλεηαη λα

248
δηαδξακαηίδνπλ νη πξνεγνχκελεο γλψζεηο θαη εκπεηξίεο ησλ αηφκσλ (Dyde & Milner,
2002).

Οπηικέρ πλάνερ αμθίζημυν μοπθών. Ζ Τπφζεζε (2) πξνέβιεπε φηη νη επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο δε ζα δηαθέξνπλ, ελψ νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα είλαη
θαηψηεξεο απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο. Σα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο επηβεβαίσζαλ ηελ ππφζεζή
καο θαη αλέδεημαλ επίζεο θαη ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ππέξ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο.
΢χκθσλα θαη κε ηελ πξνεγνχκελε έξεπλα ησλ Ropar, Mitchell θαη Ackroyd
(2003) ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο ηα θαηάθεξαλ εμίζνπ
θαιά κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ζηα έξγα αλαγλψξηζεο ακθίζεκσλ πιαλψλ, φηαλ
ήηαλ ελεκεξσκέλα γηα ηελ ακθηζεκία ηεο κνξθήο. Οη επεμεξγαζίεο επίζεο
νκαδνπνίεζεο (π.ρ. λφκνο ηεο νκνηφηεηαο, λφκνο ηεο εγγχηεηαο) πνπ ζπληξέρνπλ πνιχ
λσξίο ζηελ νπηηθή επεμεξγαζία θαίλεηαη λα βνεζνχλ άκεζα ηα παηδηά λα ρσξίδνπλ ην
νπηηθφ πεξηβάιινλ ζε κνξθή (θεληξηθφ αληηθείκελν) θαη θφλην. Δλψ, ζε παξφκνηα έξγα
επεμεξγαζίαο νπηηθψλ εξεζηζκάησλ πνπ απαηηνχζαλ πξνζνρή θαη εγξήγνξζε, ηα άηνκα
κε ζχλδξνκν Down βξέζεθε φηη δηαηεξνχζαλ θπξίσο ην ζπλνιηθφ ζρήκα ησλ ζρεδίσλ
(Porter & Colthear, 2006), θαζψο εκθαλίδνληαλ «αδχλαηνη» ζηελ ζχλζεζε θαη ζηηο
νπηηθέο ιεπηνκέξεηεο (Bihrle et al., 1989·Jones, Rossen & Bellugi, 1995).
΢‟ απηή ηε ρακειή επίδνζε ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζεκαληηθφ ξφιν
έπαημε θαη ε δπζθνιία πνπ γεληθψο εκθαλίδνπλ ζηελ ηαπηφρξνλε ρσξηθή επεμεξγαζία
πνιιψλ εξεζηζκάησλ ηε ίδηα ζηηγκή. ΢ηηο πεξηπηψζεηο ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ, ην
γλσζηηθφ ζχζηεκα ηνπ αλζξψπνπ επηζηξαηεχεη πξνεγνχκελεο γλψζεηο, εκπεηξίεο, θάπνηα
θίλεηξα θαη άιινπο παξάγνληεο γηα λα ζπκπιεξψζεη ηα «θελά», λα αλαγλσξίζεη θαη λα
δηαθξίλεη ηηο κνξθέο απφ ην θφλην. Απηφ εληζρχεηαη απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down.
΢πκπιεξσκαηηθά ησλ φζσλ εηπψζεθαλ, νη ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο πνπ δφζεθαλ
θπξίσο απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down ζηηο ακθίζεκεο κνξθέο, επηβεβαηψλνπλ ηηο

249
ηδηαίηεξεο γλσζηηθέο ηνπο δπζθνιίεο ηνπο, κε έκθαζε ζηελ νιηζηηθή αληίιεςε (γηα
παξάδεηγκα, ζηελ ακθίζεκε κνξθή πξφζσπνπ άληξα-πνληίθη, ζπρλά απαληνχζαλ κπάια
ή απγφ, ζηελ θξπκκέλε εηθφλα ηνπ πξνζψπνπ απαληνχζαλ πέηξεο, ζηελ θξπκκέλε εηθφλα
ηνπ ζθπιηνχ Γαικαηίαο απαληνχζαλ αγειάδα, ζηελ θξπκκέλε εηθφλα ηνπ πξνζψπνπ ηεο
αξθνχδαο απαληνχζαλ δέληξν, θ.ά.).

Οπηικέρ πλάνερ παπάδοξυν μοπθών. Δπεηδή δελ ππήξραλ πξνεγνχκελα εκπεηξηθά

δεδνκέλα δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο. Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (3) ηα δεδνκέλα είλαη πξσηφηππα θαη έδεημαλ φηη ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δηέθεξαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά κφλν ζε ζρέζε κε ηα παηδηά
κε ζχλδξνκν Down θαη φρη κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
Δπίζεο δηαθνξέο δελ βξέζεθαλ κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
΢ηελ θαηεγνξία απηή γεληθψο φκσο, νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο είλαη ρακειφηεξεο θαη απηφ ίζσο λα νθείιεηαη,
φπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, ζηηο γλσζηηθέο απαηηήζεηο ησλ έξγσλ (Seamon &
Kennrick, 1994), αιιά θαη ζε κε γλσζηηθνχο παξάγνληεο, φπσο ηα θίλεηξα, ε εκπεηξία ή
νη πξνζδνθίεο. Πξάγκαηη, ηα παηδηά απηψλ ησλ νκάδσλ ππφθεηληαη πην ζπρλά ζε
εζθαικέλεο εθηηκήζεηο γηα ηα επηκέξνπο ζηνηρεία ησλ κνξθψλ, ηα νπνία φκσο δελ
εκθαλίδνληαη ζε κηα ινγηθή αιιεινπρία θαη επηπιένλ δπζθνιεχνληαη λα δηαθξίλνπλ ηελ
αζπκθσλία απηψλ ησλ κνξθψλ κε ηελ ηξηζδηάζηαηε πξαγκαηηθφηεηα. Δκθαλίδνπλ
επίζεο κεγαιχηεξεο δπζθνιίεο ζηνλ ηξφπν πξνζέγγηζεο απηψλ ησλ έξγσλ, φπσο
εηπψζεθε θαη ζηηο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο.

Οπηικέρ πλάνερ θανηαζηικών μοπθών. Δπεηδή δελ ππήξραλ πξνεγνχκελα εκπεηξηθά

δεδνκέλα δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ ζηηο
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο. Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (4) ηα δεδνκέλα είλαη πξσηφηππα θαη έδεημαλ φηη ηα
παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δηέθεξαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο

250
νκάδεο θαη φηη επίζεο ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είραλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά θαιχηεξεο επηδφζεηο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down.
Απηή ε θαηεγνξία ησλ πιαλψλ απαηηεί ζχλζεηεο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο
θαληαζίαο, ηεο παξαζηαηηθήο κνξθήο θαη ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, φπνπ ηα
άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ ζεκαληηθέο δπζθνιίεο (βι. Courbois, 1996),
αλαδεηθλχνληαο επίζεο θαη ηηο ηδηαίηεξεο δπζθνιίεο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down,
φπσο, εηπψζεθε αλαιπηηθά παξαπάλσ.
Απηά ηα δεδνκέλα θαίλεηαη λα εληζρχνπλ πεξηζζφηεξν ηελ άπνςε ησλ Gregory
θαη Colman (1995), νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ φηη γηα λα δεκηνπξγεζεί απηή ε αληίιεςε,
πξέπεη λα πξνρσξήζνπκε πέξα απφ ηα απιά αηζζεηεξηαθά δεδνκέλα, πνπ εδψ είλαη
ειιηπή. ΢ηε ζπλέρεηα ηα ζπκπιεξψλνπκε γηα λα νινθιεξψζνπκε λνεξά ηα θελά ησλ
εξεζηζκάησλ, ζχκθσλα κε ηα ήδε ππάξρνληα ζηε κλήκε ηνπ αηφκνπ θαηαρσξεκέλα
αληίζηνηρα γλσζηηθά ζρήκαηα. Με άιια ιφγηα, ζα πξέπεη λα επαιεζεχζνπκε ή λα
απνξξίςνπκε ηηο αξρηθέο καο αληηιεπηηθέο ππνζέζεηο γηα ηα άκνξθα απηά ζρήκαηα. ΢ε
αληίζεζε βέβαηα, κε ηνλ Gibson (1979) πνπ ππνζηήξηδε φηη δε ρξεηαδφκαζηε
πξνεγνχκελεο γλψζεηο θαη εκπεηξία ζε ηέηνηεο ηδηαίηεξεο κνξθέο, γηα λα αληηιεθζνχκε
ηα «θαηλνκεληθά» ζρήκαηα ησλ αληηθεηκέλσλ πνπ απεηθνλίδνληαη.
Οη δχν απηέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο αδπλαηνχλ φκσο, λα δψζνπλ επαξθείο
εμεγήζεηο, θαζψο δίλνπλ έκθαζε ζε δηαθνξεηηθέο πιεπξέο ησλ νπηηθψλ ιεηηνπξγηψλ. Οη
ζχγρξνλεο επηζηεκνληθέο έξεπλεο ζπγθιίλνπλ ζηελ άπνςε φηη ε απνηειεζκαηηθή
αληίιεςε ζηεξίδεηαη ζηελ αιιειεπίδξαζε θαη ησλ δχν κνξθψλ δηεξγαζίαο ησλ νπηηθψλ
πιεξνθνξηψλ (επαγσγηθή θαη κεηαζρεκαηηθή δηεξγαζία). Γηαθαίλεηαη ζπλεπψο φηη, ν
άλζξσπνο ρξεζηκνπνηεί επηιεθηηθά θαη αλάινγα κε ηηο ζπλζήθεο θαη ηηο πεξηζηάζεηο
ζέαζεο ησλ αληηθεηκέλσλ θαη ησλ γεγνλφησλ ηε κία ή ηελ άιιε πνξεία επεμεξγαζίαο
(Toppino & Long, 2005).
΢ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, θαίλεηαη φηη φηαλ αληηθξίδνπκε κηα αζαθή θαη
άκνξθε εηθφλα θαη δελ έρνπκε πιεξνθνξίεο γηα ην πιαίζην ζην νπνίν αλήθεη,
παξαηεξνχκε πξνζεθηηθά ηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά, πξνζπαζψληαο λα ηα
ηαηξηάζνπκε θαη λα ηα ζπλζέζνπκε ζε κηα κνξθή πνπ λα έρεη λφεκα. Αθνινπζνχκε,
δειαδή, ηελ κεηαζρεκαηηθή-θαηαζθεπαζηηθή δηεξγαζία ηεο έκκεζεο αληίιεςεο (βι. θαη
Gregory, 1998·Gregory & Colman, 1995).

251
Έπγα διάκπιζηρ θαινομενολογίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ ηηρ θευπίαρ ηος νος. Ζ
Τπφζεζε (5) πξνέβιεπε φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ παηδηψλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δε ζα δηέθεξαλ, ελψ νη επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα ήηαλ ρακειφηεξεο απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο. Σα
δεδνκέλα ηεο έξεπλαο επηβεβαίσζαλ ηελ ππφζεζή καο θαη αλέδεημαλ επίζεο θαη ηηο
δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ππέξ
ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
Δπίζεο ηα δεδνκέλα απηά εληζρχνπλ πξνεγνχκελε έξεπλα ηνπ Baron-Cohen
(1989) πνπ έδεημε φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο, εμηζσκέλα σο πξνο ηελ λνεηηθή ηνπο ειηθία, δελ παξνπζίαζαλ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηα αληίζηνηρα έξγα θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο.
Δπηπξφζζεηα, νη ρακειέο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down, εληνπίζηεθαλ θαη
ζηελ έξεπλα ησλ Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo θαη Grant (2005), κε
αληίζηνηρα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, κεηαμχ παηδηψλ απφ
δηαθνξεηηθέο νκάδεο νξγαληθήο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο.

Έπγα απόδοζηρ τεςδών πεποιθήζευν ππώηος και δεςηέπος επιπέδος ηηρ θευπίαρ
ηος νος. Ζ Τπφζεζε (6) πξνέβιεπε φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο ζα
δηέθεξαλ θαη ζα ήηαλ θαιχηεξεο απφ ηηο επηδφζεηο ησλ ππφινηπσλ νκάδσλ, ελψ ηα παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο ζα είραλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά
θαιχηεξεο επηδφζεηο απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down. Σα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο
επηβεβαίσζαλ ηελ ππφζεζή καο θαη αλέδεημαλ επίζεο θαη ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ππέξ ησλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
΋πσο εηπψζεθε δηεμνδηθά παξαπάλσ, ηα δεδνκέλα απηά είλαη ζχκθσλα κε ηηο
πξνεγνχκελεο έξεπλεο (Ashcroft, Jervis & Roberts, 1999·Baron-Cohen, 2000·Benson,
Abbeduto, Short, Nuccio & Mass, 1993·Charman & Campbell, 2002·Jervis & Baker,
2004·Karmiloff-Smith, 1994·Thirion-Marissiaux & Nader-Grosbois, 2008·Yirmiya et al.,
1996·Yirmiya & Shulman, 1996). Δληζρχεηαη επνκέλσο, ε ππφζεζε φηη νη γλσζηηθέο,
ιεθηηθέο, θνηλσληθέο θαη εθηειεζηηθέο δεμηφηεηεο πνπ απαηηνχλ ηα δηάθνξα έξγα

252
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ)
κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
θαη φρη ε ελ γέλεη έιιεηςε ηθαλνηήησλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ απφ ηελ πιεπξά ηνπο. Απηέο
ηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ αλέδεημαλ επίζεο θαη ην ηδηαίηεξν πξφηππν ησλ παηδηψλ κε
ζχλδξνκν Down πνπ επεξέαζε ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ηνπο.

Έπγα διάκπιζηρ θανηαζίαρ-ππαγμαηικόηηηαρ. Δπεηδή δελ ππήξραλ πξνεγνχκελα

εκπεηξηθά δεδνκέλα δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε
δηαθνξψλ ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (7) ηα δεδνκέλα είλαη πξσηφηππα θαη
έδεημαλ φηη ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δηέθεξαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά ζε ζρέζε
κφλν κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down θαη φρη κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ελψ δελ δηέθεξαλ νη επηδφζεηο ησλ δχν νκάδσλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
΋πσο ήδε έρεη εηπσζεί, ε θαηαλφεζε ησλ θαληαζηαθψλ θαηαζηάζεσλ δελ απαηηεί
κφλν βηνινγηθή σξίκαλζε αιιά επεξεάδεηαη θαη απφ ζπλαηζζεκαηηθνχο θαη άιινπο
ζπκπεξηθνξηθνχο παξάγνληεο, νη νπνίνη θάλεθε πσο επεξέαζαλ πεξηζζφηεξν ηα παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. ΢χκθσλα θαη κε ηηο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο είραλ κηα κεγαιχηεξε επειημία θαη πξνζαξκνγή ζηελ πξνζέγγηζε ησλ
παξαπάλσ έξγσλ.

Γιαθοπέρ μεηαξύ ζςγκεκπιμένος και αθηπημένος ηύπος επεθίζμαηορ ζηιρ πλάνερ

ανηιληπηικήρ ζηαθεπόηηηαρ. Σα εκπεηξηθά δεδνκέλα πνπ ππήξραλ αθνξνχζαλ κφλν ηηο
επηδφζεηο ησλ αηφκσλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη έδεηρλαλ φηη ηα αληηιεπηηθά ζθάικαηα σο
πξνο ηελ ζηαζεξφηεηα θπξίσο ηνπ κεγέζνπο ησλ εξεζηζκάησλ, ζπκβαίλνπλ θαη φηαλ
ππνθαζηζηνχκε ηηο γξακκέο ή ηα γεσκεηξηθά ζρήκαηα κε ηξηζδηάζηαηα είδε ηεο
θαζεκεξηλήο καο δσήο (DeLucia & Hochberg, 1991).
Δπνκέλσο δηεξεπλήζεθε ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε δηαθνξψλ
ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο ζηηο
θαηεγνξίεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (π.ρ., κεγέζνπο, ζρήκαηνο θαη θσηεηλφηεηαο
ρξψκαηνο) θαη ζην ηχπν ηνπ εξεζίζκαηνο (ζπγθεθξηκέλνο-αθεξεκέλνο). Ζ

253
αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ζπγθεθξηκέλσλ θαη αθεξεκέλσλ εξεζηζκάησλ ππήξμε
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή. Σα παηδηά φισλ ησλ νκάδσλ εκθάληζαλ θαιχηεξεο επηδφζεηο
ζηελ αλαγλψξηζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πιαλψλ. Σα δεδνκέλα απηά, αλ θαη πξσηφηππα,
δελ ζπκθσλνχλ κε ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ (Cassells & Green,
1999·DeLucia & Hochberg, 1991) ζε άηνκα κε ηππηθή αλάπηπμε, φπσο πξνέβιεπε ελ
κέξεη ε Τπφζεζε (8). Ίζσο, ε επίδξαζε ηεο εηθφλαο ησλ πξαγκαηηθψλ νηθείσλ
αληηθεηκέλσλ θαη ε πξνεγνχκελε εκπεηξία λα έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλαγλψξηζε
ησλ ζπγθεθξηκέλσλ νπηηθψλ πιαλψλ.

Γιαθοπέρ μεηαξύ ηυν επιμέποςρ έπγυν. ΢ηηο νπηηθέο πιάλεο αληηιεπηηθήο

ζηαζεξφηεηαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ππνέξγα θαηεγνξηψλ πνπ εμέηαδαλ ην κέγεζνο, ην
ζρήκα θαη ηε θσηεηλφηεηα ηνπ ρξψκαηνο. Γελ ππήξραλ πξνεγνχκελα εκπεηξηθά
δεδνκέλα, θπξίσο γηα ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
΢χκθσλα φκσο, κε ηα αλαπηπμηαθά δεδνκέλα (Bower, 1966·Haber & Levin, 2001·Land,
Hubel, Liningstone, Perry & Burns, 1983·Land & Mc Cann, 1971) ε Τπφζεζε (9)
πξνέβιεπε φηη αλεμαξηήηνπ νκάδαο, ζα ππήξραλ δπζθνιίεο ζηελ αλαγλψξηζε ησλ
ππνέξγσλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο θπξίσο ηνπ κεγέζνπο θαη ηνπ ζρήκαηνο θαη φρη ηεο
θσηεηλφηεηαο ρξψκαηνο, πνπ θαίλεηαη λα ιεηηνπξγεί πην απηφκαηα.
Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο έδεημαλ φηη φιεο νη νκάδεο δπζθνιεχνληαη
ζηελ ππνθαηεγνξία ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο σο πξνο
ην κέγεζνο θαη ηα πάλε θαιχηεξα ζηελ αλαγλψξηζε ησλ ππνθαηεγνξηψλ σο πξνο ην
ζρήκα θαη ηε θσηεηλφηεηα ρξψκαηνο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζε κηα ζχγρξνλε έξεπλα ηεο
Stephenson (2007) ζε παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, πξνέθπςε φηη ην ρξψκα επηδξά
ζεκαληηθά ζηελ αλαγλψξηζε ησλ γξακκηθψλ ζρεκάησλ θπξίσο φκσο, φηαλ ην ρξψκα
απηψλ ησλ ζρεκάησλ ηαηξηάδεη κε ην ρξψκα ησλ αληηθεηκέλσλ πνπ απεηθνλίδνληαη.
΢ηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ
ππνέξγα πνπ εμέηαδαλ ην κέγεζνο, ην ρξψκα θαη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ. Ζ ίδηα
ππφζεζε, βαζηδφκελε φκσο, ζε πξνεγνχκελα εκπεηξηθά δεδνκέλα (Baron-Cohen,
1989·Cornish, Burack, Rahman, Munir, Russo & Grant, 2005), πξνέβιεπε φηη νη
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο δε ζα δηέθεξαλ ζην επίπεδν δπζθνιίαο αλαγλψξηζεο ησλ δηαθνξεηηθψλ

254
ππνέξγσλ θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο (π.ρ., ην κέγεζνο, ην ρξψκα θαη ηελ
ηαπηφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ). Δλψ νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα ήηαλ
ρακειφηεξεο θαη απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο.
Σα δεδνκέλα έδεημαλ φηη δελ ππήξραλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηνπο κέζνπο φξνπο
ησλ επηδφζεσλ ησλ νκάδσλ ζηηο επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ησλ έξγσλ δηάθξηζεο
θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, σο πξνο ην ρξψκα θαη ην
κέγεζνο, ζε αληίζεζε κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ηεο ηαπηφηεηαο αληηθεηκέλνπ, φπνπ
ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down είραλ ηηο ρακειφηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή
δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο. Οη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν
Down θαίλεηαη λα επεξεάδνληαη πεξηζζφηεξν απφ ηε θχζε ησλ έξγσλ θαη ηηο γλσζηηθέο
απαηηήζεηο πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηελ επίιπζή ηνπο.

Σςπολογία λαθών. ΢ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-

πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πξνέθπςαλ 2 ηχπνη ιαζψλ: α) ιάζε
θαηλνκελνινγίαο θαη β) ιάζε πξαγκαηηθόηεηαο-ξεαιηζκνύ. Ζ Τπφζεζε (10) πξνέβιεπε φηη
ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δηαθέξνπλ θπξίσο ζην ξπζκφ
ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο (Mundy & Kasari, 1990) θαη επνκέλσο νη δηαθνξέο πνπ
πηζαλφλ λα πξνθχπηνπλ είλαη πνζνηηθέο θαη φρη πνηνηηθέο. Δλψ γηα ηηο πεξηπηψζεηο ησλ
αηφκσλ κε νξγαληθή λνεηηθή θαζπζηέξεζε (π.ρ., ζχλδξνκν Down) νη Burack, Hodapp
θαη Zigler (1988), αλέθεξαλ φηη ηα άηνκα απηά είλαη θαηά κηα έλλνηα αηειή ή
ειιεηκκαηηθά θαη φηη νη επηδφζεηο ηνπο επεξεάδνληαη απφ ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ ηνπο
πξφηππν αλάπηπμεο. ΢χκθσλα επίζεο θαη κε ηελ έξεπλα ησλ Cornish, Burack, Rahman,
Munir, Russo θαη Grant (2005), πνπ αλαθέξζεθε ζηηο πξνεγνχκελεο ππνζέζεηο, ε
Τπφζεζε (10) πξνέβιεπε φηη νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα ήηαλ
πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθήο αλάπηπμεο.
Σα δεδνκέλα έδεημαλ φηη κφλν ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down έθαλαλ ηα
πεξηζζφηεξα ιάζε θαηλνκελνινγίαο, ελψ δελ βξέζεθαλ δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ
ηππηθήο αλάπηπμεο θαη λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.

255
Σύπορ απάνηηζηρ. ΢ηελ θαηεγνξία ησλ έξγσλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (κνξθήο-θφληνπ) σο
πξνο ην ηχπν απάληεζεο ππήξραλ νη κνλέο θαη νη δηπιέο εξκελείεο. ΢χκθσλα κε ηα
αλαπηπμηαθά δεδνκέλα (Ropar, Mitchell & Ackroyd, 2003) πνπ αθνξνχλ ζηελ
αλαγλψξηζε ηεο ακθηζεκίαο ησλ κνξθψλ, ε Τπφζεζε (11) πξνέβιεπε φηη ηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθή αλάπηπμε δε ζα δηέθεξαλ ζηηο
επηδφζεηο ηνπο. Δλψ ζχκθσλα κε ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ πξφηππν ((Bihrle et al.,
1989·Jones, Rossen & Bellugi, 1995·Lanfranchi, Carretti, Spanò & Cornoldi, 2009·Porter
& Colthear, 2006) νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζα ήηαλ πνηνηηθά
δηαθνξεηηθέο απφ ηηο αληίζηνηρεο επηδφζεηο ησλ άιισλ νκάδσλ, δίλνληαο κάιηζηα, θαη ηηο
πεξηζζφηεξεο κνλέο εξκελείεο ζηηο ακθίζεκεο πιάλεο, κνξθήο-θφληνπ.
Σα δεδνκέλα ππνζηεξίδνπλ ηελ Τπφζεζε (11) θαη έδεημαλ φηη δελ ππάξρνπλ
δηαθνξέο ζηηο κνλέο εξκελείεο πνπ δφζεθαλ ζηα έξγα ακθίζεκσλ κνξθψλ (κνξθήο-
θφληνπ) κεηαμχ ησλ νκάδσλ, ελψ ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο
δηπιέο εξκελείεο πνπ δφζεθαλ. Σα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε δελ είραλ ζεκαληηθέο
δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο. Δλψ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είραλ
θαιχηεξεο επηδφζεηο κε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down.

Τπόθεζη θύλος. Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (12) πξνέθπςε φηη ηα δχν θχια δε δηαθέξνπλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά, νχηε ζηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ, νχηε θαη
ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ.
Σα επξήκαηα απηά ζπκθσλνχλ κε ηα θπξηφηεξα αλαπηπμηαθά δεδνκέλα, ηα νπνία
δείρλνπλ φηη δελ ππάξρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο επίδνζεο κεηαμχ ησλ δχν
θχισλ, θαηά ηε ζρνιηθή θπξίσο ειηθία, σο πξνο ηηο θαηεγνξίεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
(Rasmjou, Hausmann & Gunturkun, 1999) θαη ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(Charman, Ruffman & Clements, 2002).

256
΢ςζσεηίζειρ μεηαξύ ηυν επιδόζευν ηυν ζςμμεηεσόνηυν ζηα έπγα οπηικών πλανών
και ηηρ θευπίαρ ηος νος.
Ζ πξφβιεςε, ζχκθσλα κε ηελ Τπφζεζε (13) ήηαλ φηη ζα ππάξμνπλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο
ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη ησλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ. Δλψ γηα ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ
πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε ζπζρέηηζε ηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ κε ηελ επίδνζε ζηα
έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, επεηδή δελ ππήξραλ ζρεηηθέο πξνεγνχκελεο κειέηεο.
Σα δεδνκέλα έδεημαλ φηη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο ησλ
επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ, ζηα έξγα αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ησλ επηδφζεσλ ηνπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, επηβεβαηψλνληαο έηζη ηελ
Τπφζεζε (13). Σα παξφληα δεδνκέλα επαιεζεχνπλ ηα επξήκαηα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ
(Mitroff, Sobel & Gopnik, 2006·Perner & Wimmer, 1985) πνπ αθνξνχζαλ θπξίσο ηελ
χπαξμε ζπζρεηίζεσλ κεηαμχ ηεο αλαγλψξηζεο ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ θαη ηεο
απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Σν γεγνλφο κάιηζηα φηη, βξέζεθαλ λέεο ζπζρεηίζεηο, φπσο είδακε αλαιπηηθά
παξαπάλσ, κεηαμχ ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ εληζρχεη ελ
κέξεη ηελ ππφζεζε ηεο ζπζρέηηζεο κεηαμχ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ (Gopnik & Rosati, 2001·Ropar, Mitchell & Ackroyd, 2003·Sobel, Capps & Gopnik,
2005). Βέβαηα, ε κεηαγλσζηηθή ζεσξία ηεο ηθαλφηεηαο ηνπ λνπ δελ απνηειεί ηελ
αλαγθαία θαη επαξθή ζπλζήθε γηα ηελ αλαγλψξηζε ηεο πνηθηιίαο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ, θαζψο θαίλεηαη φηη εμίζνπ ζεκαληηθφ ξφιν παίδνπλ θαη άιινη γλσζηηθνί
παξάγνληεο πνπ κειεηήζεθαλ ζηελ παξνχζα έξεπλα.

Τπόθεζη ηηρ νοημοζύνηρ. Ζ πξφβιεςε, ζχκθσλα κε ηελ Τπφζεζε (14) ήηαλ φηη ζα
ππάξμνπλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα
κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III (Γεψξγαο, Παξαζθεπφπνπινο,
Μπεδεβέγθεο & Γηαλλίηζαο, 1997).
Σα δεδνκέλα έδεημαλ φηη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο ησλ
επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο θιίκαθεο ηνπ ηεζη, επηβεβαηψλνληαο έηζη

257
ηελ Τπφζεζε (14). Δπηπξφζζεηα, ηα παξφληα δεδνκέλα δηαζαθελίδνπλ πξνεγνχκελα
επξήκαηα (Happé, 1995·Ropar & Mitchell, 1999·Rouse, Donnelly, Hadwin & Brown,
2004·Sobel, Capps & Gopnik, 2005·Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman & Pilowsky,
1996·Walter, Dassonville & Bochsler, 2008), αιιά θαη ηα εκπινπηίδνπλ κε λέα
εξεπλεηηθά ζηνηρεία.
Πην ζπγθεθξηκέλα, νη ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο ππνθιίκαθεο ηνπ ηεζη λνεκνζχλεο
WISC-III εκθάληζαλ ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο κε ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα έξγα, ηα
νπνία απαηηνχζαλ ηαπηφρξνλα νπηηθή θαη αθνπζηηθή επεμεξγαζία. Πξάγκαηη, νη
ππνθιίκαθεο απηέο, φπσο είδακε αλαιπηηθά θαη παξαπάλσ έρνπλ ζρέζε κε κηα πνηθηιία
ηθαλνηήησλ (Μφηηε-΢ηεθαλίδε, 1999), φπσο είλαη: ε αθνπζηηθή αληίιεςε απιώλ θαη
ζύλζεησλ ιεθηηθώλ εξεζηζκάησλ, ε ιεθηηθή θαηαλόεζε, ε ηθαλόηεηα δηάθξηζεο νπζησδώλ
από κε νπζηώδεηο ιεπηνκέξεηεο, ε ζεηξνζεηηθή θαη ηαπηόρξνλε επεμεξγαζία ησλ
πιεξνθνξηώλ, ε αθνπζηηθή θαη νπηηθή βξαρύρξνλε θαζώο θαη ε καθξόρξνλε κλήκε θαη
αλάθιεζε πιεξνθνξηώλ, ε ζπιινγηζηηθή ηθαλόηεηα, ε νπηηθή αληίιεςε ζπγθεθξηκέλσλ θαη
αθεξεκέλσλ εξεζηζκάησλ, ε ηαρύηεηα επεμεξγαζίαο, ε αληηιεπηηθή νξγάλσζε, ε ρσξηθή-
εηθνληθή ηθαλόηεηα θαη ε θνηλσληθή θξίζε.

Τπόθεζη ηηρ οπηικήρ ανηίλητηρ. Αλ θαη ε ζπκβνιή ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ζηελ
αλαγλψξηζε νπηηθψλ πιαλψλ ζηα άηνκα ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ζε αζζελείο κε
εγθεθαιηθέο βιάβεο (Eysenk & Keane, 2000, 2005·Milner & Goodale, 1998) είρε
κειεηεζεί ζην πεδίν ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, δελ έρεη εξεπλεζεί ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Δπεηδή δελ ππήξραλ πξνεγνχκελα εκπεηξηθά
δεδνκέλα δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε ζπζρεηίζεσλ
κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη νπηηθήο
αληίιεςεο Developmental Test of Visual Perception (DTVP-2) (Hammill, Pearson &
Voress, 1993). Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (15) ηα δεδνκέλα έδεημαλ φηη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο
ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζηα έξγα
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο ππνθιίκαθεο ηνπ ηεζη.
Παξνπζηάδνληαη επίζεο πξσηφηππεο ζπζρεηίζεηο πνπ αθνξνχλ ζηελ
αιιειεπίδξαζε ησλ παξακέηξσλ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο κε ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ
ζηα έξγα. Πην ζπγθεθξηκέλα θαίλεηαη φηη, ζεκαληηθφ ξφιν παίδνπλ φιεο νη παξαθάησ

258
ηθαλφηεηεο πνπ κεηξά ην ηεζη: ν νπηηθν-θηλεηηθόο ζπληνληζκόο, ε αλαγλώξηζε κνξθώλ
από ηα θνηλά ζηνπο ζηνηρεία θαη ε αληηγξαθή ηνπο, ε δηάθξηζε κνξθώλ κέζα ζε ζύλζεην
θόλην, ε αλαπαξαγσγή πξσηνηύπσλ, ε νπηηθή νινθιήξσζε, ε νπηηθν-θηλεηηθή ηαρύηεηα
θαη ε ζηαζεξόηεηα ζρήκαηνο.

Τπόθεζη ηηρ οπηικοσυπικήρ μνήμηρ. Αλ θαη ε ζπκβνιή ησλ κλεκνληθψλ ιεηηνπξγηψλ

έρεη κειεηεζεί θπξίσο ζην πεδίν ηεο νπηηθήο αληίιεςεο (Baddeley & Logie, 1999· Sala,
Rama & Courtney, 2003), δελ έρεη σζηφζν εξεπλεζεί δηεμνδηθά ζην πεδίν ηεο
αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Δπεηδή δελ ππήξραλ πξνεγνχκελα εκπεηξηθά
δεδνκέλα δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε ζπζρεηίζεσλ
κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζην ηεζη Μλήκεο,
θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ (Μπεδεβέγθεο, Οηθνλφκνπ & Μπισλάο,
2007). Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (16) ηα δεδνκέλα έδεημαλ φηη ππήξραλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο
ζπζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζηα έξγα νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηελ θιίκαθα αλάθιεζεο νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ ηνπ
ηεζη.
Ζ νπηηθνρσξηθή κλήκε, πνπ αθνξά ζηε κλήκε ηεο ζέζεο ζην ρψξν, είλαη κηα
δηεξγαζία πνπ απαηηεί λνεηηθή πξνζπάζεηα θαη φρη απιά κηα απηνκαηνπνηεκέλε
θσδηθνπνίεζε ησλ πιεξνθνξηψλ (Hasher & Zacks, 1979). Καζψο κάιηζηα, ηα ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα παηδηά κεγαιψλνπλ, εθηφο απφ ηηο “εμσηεξηθέο” ζηξαηεγηθέο,
ρξεζηκνπνηνχλ θαη ιεθηηθή θσδηθνπνίεζε, κε απνηέιεζκα λα είλαη ζε πιενλεθηηθφηεξε
ζέζε απφ ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε πνπ δπζθνιεχνληαη λα θάλνπλ ρξήζε ησλ
ιεθηηθψλ ζηξαηεγηθψλ. Έηζη, κεηά ηελ ειηθία ησλ 6 εηψλ, ηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα
παηδηά ρξεζηκνπνηνχλ ζπρλφηεξα ιεθηηθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ
εηθφλσλ, ζπκπιεξψλνληαο κάιινλ, παξά αληηθαζηζηψληαο ηελ εηθνληθή θσδηθνπνίεζε
ζηελ εξγαδφκελε κλήκε (Hitch, Halliday, Schaafstal & Schraagen, 1988· Cowan & Kail,
1996). Έρεη βξεζεί επίζεο φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ κηθξφηεξεο θαη
ιηγφηεξν νξγαλσκέλεο βάζεηο γλψζεσλ, απ‟ φηη ηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα παηδηά,
γεγνλφο ην νπνίν επεξεάδεη ηε ιεηηνπξγία ηεο κλήκεο θαη ηε ζηξαηεγηθή πνπ ηειηθά ζα
επηιεγεί (Ellis & Wooldridge, 1985·Ferretti, 1989). Αληίζεηα, ζε κηα έξεπλα ησλ Cherry,

259
Applegate θαη Reese (2002) κε ελήιηθεο κε θαη ρσξίο λνεηηθή θαζπζηέξεζε, έδεημε φηη
θαη νη δπν νκάδεο ππεξηεξνχζαλ ζηελ νπηηθή εηθνληθή θσδηθνπνίεζε έλαληη ηεο νπηηθήο
ιεθηηθήο θσδηθνπνίεζεο, θπξίσο ζε έξγα ειεχζεξεο αλάθιεζεο θαη αλαγλψξηζεο.
Δπηπξφζζεηα, ηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηε κε
ιεθηηθή θσδηθνπνίεζε γηα λα εληζρχζνπλ ηε καθξνπξφζεζκε δηαηήξεζε ησλ
πιεξνθνξηψλ ηφζν απνηειεζκαηηθά, φζν θαη ηα άηνκα κε θπζηνινγηθή λνεκνζχλε.
Δπίζεο ζχκθσλα κε άιινπο εξεπλεηέο (Dulaney, Raz & Devine, 1996) ε
νπηηθνρσξηθή κλήκε επεξεάδεηαη θαη απφ άιιεο παξακέηξνπο, φπσο είλαη ε λνεκνζχλε,
ε εμάζθεζε θαη ε ειηθία. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη, νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα παξαπάλσ
έξγα επεξεάδνληαη απφ δηεξγαζίεο (π.ρ. ζχγθξηζε ησλ ζέζεσλ ζην ρψξν, νπηηθή ή
ιεθηηθή αλάθιεζε ηνπ θάζε ζηνηρείνπ ρσξηζηά) πνπ απαηηνχλ απνηειεζκαηηθέο
ζηξαηεγηθέο, απαξαίηεηεο γηα ηελ θσδηθνπνίεζε θαη ηελ αλάθιεζε ηεο νπηηθνρσξηθήο
πιεξνθνξίαο. Δπίζεο ε νπηηθνρσξηθή κλήκε απνηέιεζε ζεκαληηθφ πξνβιεπηηθφ
παξάγνληα ηεο επίδνζεο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down ζηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, φπνπ απαηηείηαη ζηαδηαθά
πεξηζζφηεξε λνεηηθή πξνζπάζεηα, θαζψο πεξηιακβάλνπλ πνιιέο δηεξγαζίεο απφ ην
ζηάδην ηεο θσδηθνπνίεζεο έσο απηφ ηεο ιεθηηθήο ή θαη νπηηθήο αλάθιεζεο. Σν δεδνκέλν
αλ θαη πξσηφηππν, θαίλεηαη εκκέζσο λα ππνζηεξίδεη ηελ πξφηαζε ηνπ Baddeley (2000)
γηα ην δηεπξπκέλν θαη πνιπδχλακν κνληέιν ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο, θαζψο πξνζζέηεη
ην κεραληζκφ ηεο ελδηάκεζεο κλήκεο επεηζνδίσλ. Ζ θεληξηθή επνκέλσο, εθηειεζηηθή
κνλάδα ελνπνηεί θαη ζπλδπάδεη δηάθνξα είδε πιεξνθνξηψλ απφ ην θσλνινγηθφ θχθισκα
θαη ην νπηηθνρσξηθφ ζεκεησκαηάξην ζε κηα εληαία πνιπδηάζηαηε αλαπαξάζηαζε κέζα
ζηελ ελδηάκεζε κλήκε επεηζνδίσλ.

Ακοςζηική βπασύσπονη μνήμη. Ζ πξφβιεςε, ζχκθσλα κε ηελ Τπφζεζε (17) ήηαλ φηη
ζα ππήξραλ ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα
θπξίσο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηελ ππνθιίκαθα κλήκεο αξηζκψλ ηνπ
WISC-III, ε νπνία κεηξά ηελ ηθαλφηεηα ηεο αθνπζηηθήο βξαρχρξνλεο κλήκεο (Γεψξγαο,
Παξαζθεπφπνπινο, Μπεδεβέγθεο & Γηαλλίηζαο, 1997). Δλψ αληίζεηα, δελ ζα ππήξραλ
ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα νπηηθψλ
πιαλψλ κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηελ ππνθιίκαθα κλήκεο αξηζκψλ ηνπ WISC-III.

260
 Σα δεδνκέλα επαιεζεχνπλ πξνεγνχκελεο έξεπλεο, θαζψο έδεημαλ φηη ππάξρνπλ
ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο θπξίσο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη
ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηελ ππνθιίκαθα ηεο κλήκεο
αξηζκψλ (Abbeduto, Short-Meyerson, Benson & Dolish, 2004·Yirmiya, Solomonica-
Levi, Shulman & Pilowsky, 1996) θαη φρη ηφζν κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα νπηηθψλ
πιαλψλ, επηβεβαηψλνληαο έηζη ηελ Τπφζεζε (17).
Σν ηειεπηαίν απηφ εχξεκα, κπνξεί λα εξκελεπηεί ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ
Baddeley (1990, 1997), ν νπνίνο ππνζηεξίδεη φηη ην ιεθηηθφ έξγν ηεο κλήκεο αξηζκψλ
ρξεζηκνπνηεί θπξίσο ην θσλνινγηθφ θχθισκα, ελψ ηα νπηηθνρσξηθά έξγα, φπσο είλαη νη
νπηηθέο πιάλεο γίλνληαη αληηθείκελν επεμεξγαζίαο μερσξηζηά, ζε κεγάιν βαζκφ, κέζσ
ηνπ νπηηθνρσξηθνχ ζεκεησκαηάξηνπ (Baddeley & Logie, 1999·Klauer & Zhao, 2004).
Φάλεθε επίζεο φηη απηφο ν ιεθηηθφο ηξφπνο κέηξεζεο ηεο κλήκεο δελ απνηειεί νχηε
δείθηε πξφβιεςεο ηεο επίδνζεο ησλ παηδηψλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ.
Αληίζεηα, κφλν ε ζπλνιηθή επίδνζε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θάλεθε λα ζπζρεηίδεηαη κε ηελ
αθνπζηηθή βξαρχρξνλε κλήκε. Σα δεδνκέλν απηφ φκσο είλαη πξσηφηππν θαη ρξεηάδεηαη
πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε. Παιηφηεξα επξήκαηα κειεηψλ (Maranto, DeCuir & Humphrey,
1984) έδεημαλ θπξίσο φηη, ε κλήκε αξηζκψλ ζπζρεηίδεηαη ζεκαληηθά κε ηε λνεηηθή
επίδνζε ησλ κηθξψλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Έηζη, ν Spitz (1979) ζεψξεζε φηη
ππάξρνπλ ιεηηνπξγηθνί πεξηνξηζκνί ζηε ιεηηνπξγία ηεο βξαρχρξνλεο κλήκεο θαη φηη
απηνί είλαη πην εκθαλείο ζε άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξά ζε ηππηθψο
αλαπηπζζφκελα. Οη πεξηνξηζκνί απηνί θαίλεηαη λα επεξεάδνπλ ηελ επίδνζε ζε πνηθίια
γλσζηηθά έξγα.

Τπόθεζη ηηρ οπηικήρ πποζοσήρ. Αλ θαη ε ζπκβνιή νπηηθήο πξνζνρήο έρεη κειεηεζεί
θπξίσο ζην πεδίν ηεο νπηηθήο αληίιεςεο (Hollingworth & Henderson, 2002·Spence &
Driver, 2004), δελ έρεη σζηφζν εξεπλεζεί δηεμνδηθά ζην πεδίν ηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ
πιαλψλ θαη έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Δπεηδή δελ ππήξραλ πξνεγνχκελα εκπεηξηθά δεδνκέλα
δηεξεπλήζεθε, ρσξίο εθ ησλ πξνηέξσλ πξφβιεςε, ε χπαξμε ζπζρεηίζεσλ κεηαμχ ησλ
επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα κε ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο θιίκαθεο παξαηεηακέλεο

261
νπηηθήο πξνζνρήο θαη εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο (ζέζεηο ζην ρψξν) (΢ίκνο, Μνπδάθε &
΢ηδεξίδεο, 2007). Χο πξνο ηελ Τπφζεζε (18) ηα δεδνκέλα έδεημαλ φηη ππήξραλ
ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο ησλ επηδφζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ ηξηψλ
νκάδσλ ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κε ηηο θιίκαθεο
παξαηεηακέλεο νπηηθήο πξνζνρήο θαη εχξνπο νπηηθήο πξνζνρήο.
Παξάιιεια, νη ιεηηνπξγίεο εθείλεο ηεο πξνζνρήο πνπ αθνξνχλ ηελ επηιεθηηθή θαη
παξαηεηακέλε εζηίαζε θαη επηινγή εξεζηζκάησλ θαη ηδηνηήησλ, θαζψο θαη ηελ
παξακέιεζε άιισλ, απαηηνχλ ηελ εκπινθή επηηειηθψλ ιεηηνπξγηψλ ειέγρνπ (π.ρ., θαηά
ηελ παξεκπφδηζε παξείζθξεζεο ζηε ζπλείδεζε άζρεησλ εξεζηζκάησλ θαη ηελ αλαζηνιή
άθαηξσλ ή αθαηάιιεισλ ζπκπεξηθνξψλ) θαηά ηελ εθηέιεζε ελφο γλσζηηθνχ έξγνπ,
φπσο είλαη νη παξαπάλσ θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ. Ζ νπηηθή πξνζνρή, σο κηα δπλακηθή
δηαδηθαζία, επεξεάδεηαη απφ ηελ νπηηθή αλαγλψξηζε ησλ εξεζηζκάησλ, θαη ηηο θηλεηηθέο
απαηηήζεηο ησλ έξγσλ, θαζψο επίζεο θαίλεηαη λα ελεξγνπνηείηαη απηφκαηα ζε
θαηαζηάζεηο θπξίσο κε λφεκα (Suzuki, 2007). Ζ βξαρχρξνλε επίζεο ζπγθξάηεζε κηαο
ζεηξάο δεδνκέλσλ (ζέζεηο ζην ρψξν) ζηε ζπλείδεζε κε ζθνπφ ηελ ελζσκάησζή ηνπο ζε
λέα δεδνκέλα (Daneman & Carpenter, 1980) θαίλεηαη λα ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά, αιιά
θαη λα απνηεινχλ ηζρπξνχο πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο γηα ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα
έξγα θπξίσο ησλ θαληαζηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΢πκπιεξσκαηηθά, γηα ηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, νη
αλαζθνπήζεηο (Dockrell & McShane, 1992) ηνλίδνπλ φηη ε επίδνζε ηνπο ρεηξνηεξεχεη ζε
ζχλζεηα έξγα κε πςειέο απαηηήζεηο, ηδηαίηεξα φηαλ ππάξρνπλ ζηνηρεία δηάζπαζεο ηεο
πξνζνρήο. Καη απηφ, δηφηη, φπσο αλαθέξνπλ πνιινί εξεπλεηέο (Neil & Westberry, 1987·
Tipper, 1985), ε επηιεθηηθή πξνζνρή δελ πεξηιακβάλεη κφλν δηεξγαζίεο δηεπθφιπλζεο
πξνο ηνλ επηιεγφκελν ζηφρν, αιιά θαη αληίζηνηρεο δηεξγαζίεο θαηαζηνιήο πξνο ηνλ
αθαηάιιειν (δηαζπαζηηθφ) ζηφρν. Τπνζηεξίδνπλ φηη ε κε ζρεηηθή πιεξνθνξία
θαηαζηέιιεηαη ελεξγεηηθά θαη δελ απσζείηαη παζεηηθά, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επηινγήο
θαη ηεο εθηέιεζεο ηεο αληίδξαζεο.

262
Γενικέρ εκηιμήζειρ ηυν επιδόζευν ηυν παιδιών με νοηηική καθςζηέπηζη
διαθοπεηικήρ αιηιολογίαρ και ηςπικήρ ανάπηςξηρ ζηα έπγα αναγνώπιζηρ οπηικών
πλανών και ανάπηςξηρ ηηρ θευπίαρ ηος νος
Αλαθνξηθά θαη κε ην βαζηθφ ζηφρν ηεο έξεπλαο πνπ ήηαλ ε πνιχπιεπξε εμέηαζε ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ πηπρψλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, βξέζεθε φηη νη
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ δηαθνξνπνηνχληαλ ζηηο θαηεγνξίεο ησλ
παξαπάλσ έξγσλ.
΢χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ε ζχγθξηζε ησλ ηξηψλ νκάδσλ, ελψ
έδεημε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο (p<.001) σο πξνο ηε γεληθή ηνπο επίδνζε ζηα
έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, δελ έδεημε ζηαζεξά ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο, κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, αιιά θαη κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
θαη ζχλδξνκν Down ζε θάζε κία απφ ηηο επηκέξνπο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ, ηα παηδηά κε
ηππηθή αλάπηπμε ζπλνιηθά δηαθέξνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά σο πξνο ηηο επηδφζεηο ηνπο
ζε φιεο ηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (p<.05).
Δλψ ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δηαθέξνπλ
ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά (p<.05) σο πξνο ηηο επηδφζεηο ηνπο κφλν ζηα έξγα ησλ πιαλψλ
αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο, ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο, ηελ θαηαλφεζε ςεπδψλ
πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, πξψηνπ θαη δεπηέξνπ επηπέδνπ θαη ηέινο ζηα έξγα
δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Αληίζεηα, ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο είραλ παξφκνηα επίδνζε κε ηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο ζηελ αλαγλψξηζε ακθίζεκσλ πιαλψλ, ηηο παξάδνμεο πιάλεο θαη ζηα
έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Σν γεγνλφο επίζεο φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε είραλ επίδνζε ζην
θπζηνινγηθφ εχξνο ζε θάπνηεο δνθηκαζίεο ππνδεηθλχεη φηη ηα ειιείκκαηά ηνπο δελ
νθείινληαη ζε γεληθεπκέλε εμαζζέληζε ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη
ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, αιιά ζε θάπνηεο πιεπξέο ηνπο. Δπίζεο ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο δελ δηαθέξνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά (p>.05) κφλν
σο πξνο ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ησλ παξάδνμσλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα δηάθξηζεο

263
θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν
Down.
Ζ γεληθή επίδνζή ηνπο ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζηηο ιεθηηθέο θαη
παξάιιεια νπηηθέο δνθηκαζίεο πνπ δφζεθαλ, θάλεθε λα είλαη ειιεηκκαηηθή ζηα παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη φηη ν κεηθηφο
ηξφπνο ρνξήγεζεο ησλ δνθηκαζηψλ δε δηαθνξνπνηεί ηηο επηδφζεηο ηνπο. Απηφ ην ζηνηρείν
είλαη θνηλφ κε πξνεγνχκελεο κειέηεο, θπξίσο ζε αζζελείο κε ζρηδνθξέλεηα θαη
αλαδεηθλχεη ηηο δπζθνιίεο ηνπο αλεμαξηήησο ηνπ ηξφπνπ ρνξήγεζεο ησλ δνθηκαζηψλ
(Sarfati et al., 1999. Sprong et al., 2007).
΢ε ζρέζε κ‟ άιιεο έξεπλεο πνπ έρνπλ κειεηήζεη απνζπαζκαηηθά φκσο, ηελ
αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζρέζεο ηεο κε ηε ζεσξία ηνπ λνπ ζηα άηνκα κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, απηά ηα απνηειέζκαηα ζπκθσλνχλ κε ηηο πεξηζζφηεξεο απφ απηέο
ηηο έξεπλεο, θαζψο εληνπίδνπλ κηα πνηθηιία επηδφζεσλ ζηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο.
Χζηφζν, ε παξνχζα έξεπλα παξακέλεη ε πξψηε έξεπλα πνπ κειεηά αλαιπηηθά απηέο ηηο
ηθαλφηεηεο ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο θαη
δηαθαίλεηαη φηη νη δπζθνιίεο, θπξίσο ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down αθνξνχλ, ηφζν ηηο
απιέο, φζν θαη ηηο πην πνιχπινθεο πιεπξέο ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Δπηπιένλ, θαη φπσο ήηαλ αλακελφκελν ζχκθσλα κε ηηο πνιπάξηζκεο έξεπλεο
(Abbeduto, Short-Meyerson, Benson & Dolish, 2004·Feuerstein et al., 1979, 1980·Happé,
1995· Hollingworth & Henderson, 2002·Porter & Colthear, 2006·Spence & Driver,
2004·Spitz, 1979, 1988·Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman & Pilowsky, 1996) ηα
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο θάλεθε λα κεηνλεθηνχλ ζε
ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ζηελ νπηηθή αληίιεςε, ζηελ νπηηθνρσξηθή
κλήκε, ζην εχξνο θαη ζηελ παξαηεηακέλε νπηηθή πξνζνρή, θαζψο θαη ζηηο ιεθηηθέο θαη
πξαθηηθέο δνθηκαζίεο λνεκνζχλεο ηνπ WISC-III. Οη γλσζηηθέο απηέο δπζθνιίεο ζηηο
ιεθηηθέο, ζηηο πξαθηηθέο-εθηειεζηηθέο δεμηφηεηεο, αιιά θαη ζηελ νπηηθή αληίιεςε,
κλήκε θαη πξνζνρή, θάλεθαλ λα ζπλδένληαη ζεκαληηθά κε ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα
έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Οη παξαπάλσ ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο πνπ
αθνξνχλ ηελ επίδξαζε, αιιά θαη ηε ζπκβνιή ησλ γλσζηηθψλ παξακέηξσλ ζηηο

264
πεξηζζφηεξεο δνθηκαζίεο ησλ έξγσλ είλαη ζεκαληηθέο θαη απφ ζέκα γεληθφηεξεο
αμηνπηζηίαο ηεο έξεπλαο. Πξάγκαηη, νη πνηθίιεο απηέο δνθηκαζίεο ησλ έξγσλ απαηηνχλ
παξάιιεια κηα ζεηξά απφ γισζζηθέο, νπηηθνρσξηθέο, κεηαγλσζηηθέο θαη κλεκνληθέο
δεμηφηεηεο αιιά θαη παξάγνληεο ζπγθέληξσζεο ηεο πξνζνρήο.
Δπηπξφζζεηα, νχηε ε ρξνλνινγηθή ειηθία, νχηε ην θχιν θάλεθαλ λα απνηεινχλ
ζεκαληηθνχο παξάγνληεο ζηελ επίδνζε ησλ παηδηψλ ζε φιεο ηηο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ.
Σα παξφληα επξήκαηα δελ δηαθνξνπνηνχληαη απφ απηά άιισλ εξεπλψλ (Astington, 1993·
Brosvic et al., 2002·Charman, Ruffman & Clements, 2002·Hirschfeld & Gelman, 1994.
Rasmjou, Hausmann & Gunturkun, 1999·Wohlwill, 1960). Σα ζηνηρεία απηά
ηζρπξνπνηνχλ αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ άπνςε φηη ηα πηζαλά ειιείκκαηα ζηελ αληίιεςε
ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηε ζεσξία ηνπ λνπ δελ εμαξηψληαη απφιπηα απφ
δεκνγξαθηθνχο παξάγνληεο, φπσο ε ειηθία ή ην θχιν. Βέβαηα, ν ηζρπξηζκφο απηφο δελ
δχλαηαη λα γεληθεπηεί, θαζψο ην δείγκα απνηειείηαη απνθιεηζηηθά απφ παηδηά ζρνιηθήο
ειηθίαο θαη φρη απφ εθήβνπο ή ελήιηθεο.
Έλα αθφκα ζεκαληηθφ εχξεκα απνηειεί ε κε αλάδεημε ζπζηεκαηηθψλ
ζπζρεηίζεσλ αλάκεζα ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ θαη ησλ ηξηψλ νκάδσλ ζηηο δνθηκαζίεο
ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζε δνθηκαζίεο πνπ εμεηάδνπλ ηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ. Σν εχξεκα απηφ ζπλάδεη κε πξνεγνχκελεο έξεπλεο, θπξίσο ζηηο πιάλεο ακθίζεκσλ
κνξθψλ (Mitroff, Sobel & Gopnik, 2006·Perner & Wimmer, 1985). Δλδηαθέξνλ
παξνπζηάδεη ην γεγνλφο φηη γηα πξψηε θνξά πξνθχπηνπλ εξεπλεηηθά δεδνκέλα πνπ
δείρλνπλ ζεηηθέο ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα θαη ζηηο άιιεο θαηεγνξίεο ησλ
νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζηα έξγα θπξίσο απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, πνπ ρξεηάδνληαη φκσο, πεξαηηέξσ εκπεηξηθφ έιεγρν.
Αληίζεηα, πξνέθπςαλ ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζηνπο γλσζηηθνχο
παξάγνληεο (φπσο είλαη νη ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο δεμηφηεηεο, ε νπηηθή αληίιεςε, ε
νπηηθή πξνζνρή θαη ε νπηηθή κλήκε) θαη ζηελ αλαγλψξηζε νπηηθψλ πιαλψλ, αιιά θαη
ζηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σα απνηειέζκαηα απηά εληζρχνπλ αθφκα
πεξηζζφηεξν ηελ άπνςε φηη ε κεηαγλσζηηθή ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ δελ απνηειεί
ηελ αλαγθαία θαη επαξθή ζπλζήθε γηα ηε γλσζηηθή αληηιεπηηθή ηθαλφηεηα πνπ
απαηηείηαη γηα ηηο νπηηθέο πιάλεο, θπξίσο ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (βι. Mitroff, Sobel &
Gopnik, 2006). ΢χκθσλα φκσο, θαη κε ηελ ηξέρνπζα βηβιηνγξαθία, ίζσο νη ππνζέζεηο

265
ηεο θαληαζίαο (imagination hypothesis) θαη ηεο νπηηθήο αλαδήηεζεο (visual search
hypothesis), νη νπνίεο απαηηνχλ πςειή κεηαγλσζηηθή ιεηηνπξγία θαη θαιή λνεξή
απεηθφληζε λα παίδνπλ πην ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλαγλψξηζε θπξίσο ησλ πιαλψλ
ακθίζεκσλ κνξθψλ (Doherty & Wimmer, 2005). ΋κσο παξφια απηά, θαίλεηαη λα
ππάξρεη κία ηάζε γηα ζπκβνιή κηαο πιεπξάο ηεο θνηλσληθήο λφεζεο, φπσο απηή
εθθξάζηεθε κέζα ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ, ζηελ γλσζηηθή
ιεηηνπξγία ηεο αλαγλψξηζεο ησλ αληηιεπηηθψλ ζθαικάησλ.
΢αθέζηαηα, αλ ε αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ θαη ε ζεσξία ηνπ λνπ βαζηδφηαλ
απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζε γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, ηφηε ζα έπξεπε κεηά ηελ εμίζσζε ησλ
νκάδσλ ησλ παηδηψλ επί ηε βάζεη ηεο ζπλνιηθήο λνεηηθήο ηνπο ειηθίαο, λα εθιείςνπλ ηα
γλσζηηθά ειιείκκαηα ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Αληίζεηα, εμαθνινχζεζαλ
λα πθίζηαληαη ηα πεξηζζφηεξα απφ απηά. Σν εχξεκα απηφ ζπλάδεη κε λεπξνςπρνινγηθέο
έξεπλεο, πνπ έρνπλ γίλεη θπξίσο ζε λεπξνινγηθνχο πιεζπζκνχο θαη θαηαδεηθλχνπλ ηελ
χπαξμε δηαθνξεηηθψλ λεπξσληθψλ θπθισκάησλ, αλαθνξηθά κε θάπνηεο γλσζηηθέο
ιεηηνπξγίεο ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη κε θάπνηεο πιεπξέο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ
(Fine et al., 2001·Gregory et al., 2002·Rasmjou et al., 1999·Saxe & Baron-Cohen, 2007).
Αλαθνξηθά κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο είλαη
ε πξψηε θνξά, πνπ γηα ηηο επηδφζεηο ηνπο ζε φιεο ηηο θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζε
επηκέξνπο δνθηκαζίεο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ιακβάλεηαη ππφςε ε ζπλνιηθή λνεηηθή
επίδνζε, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο θιίκαθεο λνεκνζχλεο ηνπ
WISC-III. Δπίζεο νη θιίκαθεο λνεκνζχλεο (Μφηηε-΢ηεθαλίδε, 1999) ζε κεγάιν βαζκφ
εμεηάδνπλ ήδε απνθηεκέλεο γλψζεηο θαη ξένπζεο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, θαζψο επίζεο
καο δίλνπλ πιεξνθνξίεο θαη γηα ηνλ ηξφπν επεμεξγαζίαο ιεθηηθψλ θαη νπηηθψλ
εξεζηζκάησλ.
΢ε πξνεγνχκελεο έξεπλεο ησλ Giaouri, Alevriadou θαη Tsakiridou (2010),
Γθηανχξε, Αιεπξηάδνπ, Σζαθηξίδνπ θαη Γθηανχξε (2010) πξνέθπςαλ ζεκαληηθέο
ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ζηα παξαπάλσ έξγα κε ηηο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ
WISC-III θαη γεληθά ηελ ιεθηηθή θαη πξαθηηθή λνεκνζχλε, γηα ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, δηαπηζηψζεθε φηη νη
πεξηζζφηεξεο ππνδνθηκαζίεο ηνπ ηεζη λνεκνζχλεο ζπζρεηίδνληαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά
κε ηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη γηα ηηο ηξεηο νκάδεο.

266
Φαίλεηαη, πσο νη επηδφζεηο ζηα παξαπάλσ έξγα απαηηνχλ ηαπηφρξνλα ιεθηηθέο θαη
νπηηθνρσξηθέο ηθαλφηεηεο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ παξάιιειε θαη δηαδνρηθή
επεμεξγαζία ησλ εξεζηζκάησλ (Happé, 1995·Yirmiya, Solomonica-Levi, Shulman &
Pilowsky, 1996). Πξάγκαηη, ηέηνηεο ππνδνθηκαζίεο φπσο είλαη νη Πιεξνθνξίεο, νη
Οκνηφηεηεο, ε Αξηζκεηηθή, ε Μλήκε αξηζκψλ, ε Κσδηθνπνίεζε, ε ΢εηξνζέηεζε εηθφλσλ
θαη ηα ΢ρέδηα κε θχβνπο απαηηνχλ δεμηφηεηεο, νη νπνίεο θαίλεηαη λα είλαη ζεκαληηθέο γηα
ηελ νπηηθή θαη αθνπζηηθή επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ, θαζψο θαη γηα ηελ επίιπζε
απηψλ ησλ γλσζηηθψλ έξγσλ.
Έρεη κεγάιν εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίνλ κπνξεί θαλείο λα
εξκελεχζεη απηά ηα δεδνκέλα είηε ζχκθσλα κε ηελ αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ Zigler
(Hodapp & Zigler, 1995, 1997·Zigler, 1969), είηε ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο
«δηαθνξάο» πνπ πηνζεηνχλ αξθεηνί εξεπλεηέο (Bray et al., 1997·Borkowski et al.,
1986·Das, 1984·Detterman, 1987·Ellis & Dulaney, 1991·Spitz, 1982). Ζ κε ζπλεπήο
χπαξμε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθψλ δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, αιιά θαη κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ θαη ζχλδξνκν Down δελ κπνξεί απνθιεηζηηθά λα νθείιεηαη ζην
γεγνλφο φηη ηα εμηζσκέλα σο πξνο ην λνεηηθφ ηνπο επίπεδν (λνεηηθή επίδνζε ή λνεηηθή
ειηθία) παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο κε ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο έρνπλ παξφκνηεο ηθαλφηεηεο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη θαηαλφεζεο
ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, φπσο απηέο πνπ εμεηάζζεθαλ.
Δπηπιένλ φκσο, ε δηαπίζησζε ην λα ζεσξήζνπκε παλνκνηφηππε ηε ζπκπεξηθνξά
ησλ παηδηψλ κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ζα ήηαλ πνιχ απιντθή.
Δίλαη θαλεξφ πιένλ φηη ηα παηδηά κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο
παξνπζηάδνπλ ηθαλφηεηεο θαη αδπλακίεο ζε δηαθνξεηηθνχο ηνκείο θαη ζε ζρέζε κε ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ηεο ίδηαο λνεηηθήο ειηθίαο. Πνιινί εξεπλεηέο θαη ζεσξεηηθνί
(Gardner, 1983·Fodor, 1983·Hodapp, 1997) έρνπλ παξαηεξήζεη φηη αθφκα θαη ζηα παηδηά
κε ηππηθή αλάπηπμε, ηα επίπεδα αλάπηπμεο δελ είλαη ίδηα ζε φινπο ηνπο ηνκείο θαη φηη
πνιιέο ηθαλφηεηεο απφ δηαθνξεηηθνχο ηνκείο θαίλνληαη λα ζπκβαδίδνπλ σο έλα βαζκφ,
αλ θαη ζπάληα κε ηελ ζπλέπεηα πνπ πεξηγξάθεη ν Piaget.
Οη ζπγθεθξηκέλεο επίζεο πεηξακαηηθέο ζπλζήθεο, ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία θαη ν
ηχπνο ησλ έξγσλ πνπ επηιέρζεθαλ, ηα νπνία είλαη θαηεμνρήλ ζχλζεηα έξγα επεμεξγαζίαο

267
πιεξνθνξηψλ, ζα κπνξνχζαλ λα επεξεάζνπλ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ θαη λα
αλαδείμνπλ ζ‟ απηφ ην επίπεδν ηεο λνεηηθήο επίδνζεο ηηο γλσζηηθέο αδπλακίεο ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Απφ ηε κηα πιεπξά, θαίλεηαη φηη ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, παξφιν ηηο
θάπνηεο δπζθνιίεο ηνπο θπξίσο ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα ζχλζεηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ, εκθαλίδνπλ ζηαζεξά ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο ζε ζρέζε κε ηηο
ππφινηπεο νκάδεο παηδηψλ. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο εκθαλίδνπλ κεγαιχηεξεο δπζθνιίεο ζηα έξγα ζε ζρέζε κε ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, φκσο δελ παξνπζηάδνπλ κεηαμχ ηνπο ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο
δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ, ηηο παξάδνμεο
πιάλεο θαη ηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Βέβαηα, ην γεγνλφο
φηη, ζηηο παξαπάλσ δνθηκαζίεο ησλ έξγσλ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηα
παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο δελ παξνπζηάδνπλ ζηαηηζηηθέο δηαθνξέο, ην κφλν αξρηθά πνπ
κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε είλαη φηη δελ δηαθέξνπλ θαη φρη φηη νπσζδήπνηε ιεηηνπξγνχλ
θαηά ηνλ ίδην ηξφπν (βι. Weisz, Yeates & Zigler, 1982). Δίλαη ινηπφλ, ελδερφκελν ε κε
χπαξμε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθψλ δηαθνξψλ επίδνζεο λα είλαη «ηερλεηή» θαη λα πεγάδεη
φρη απφ φκνηεο δηαδηθαζίεο επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ ζην λνεηηθφ επίπεδν, αιιά
απφ φκνηα ζηάζε έλαληη ηεο εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο θαη ησλ ζπλζεθψλ ηεο. ΢πλεπψο,
φπσο δείρλνπλ θαη νη πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθή αλάπηπμε, ζπρλά αλαδεηνχζαλ εμσγελείο ιχζεηο θαη
θπξίσο ηε βνήζεηα ηνπ εμεηαζηή γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηε δπζθνιία ησλ έξγσλ, ε νπνία
είλαη έλα ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ησλ παηδηψλ απηήο ηεο ειηθίαο (Merighi et al.,
1990).
Χζηφζν, ηα δεδνκέλα αλαδεηθλχνπλ φηη νξηζκέλεο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο ήηαλ
παξφκνηεο θαη παξνπζίαδαλ επίζεο παξφκνηεο δπζθνιίεο ζηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηππηθή αλάπηπμε, φπσο θαίλεηαη ζηηο επηδφζεηο
ηνπο ζηα έξγα πιαλψλ ακθίζεκσλ κνξθψλ, ζηηο παξάδνμεο πιάλεο θαη ζηα έξγα
δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Φαίλεηαη επνκέλσο φηη, νη ζχλζεηεο
γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο πνπ απαηηνχληαη δελ έρνπλ αλαπηπρζεί αθφκα πιήξσο ζηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο, απηήο ηεο κεηαβαηηθήο αλαπηπμηαθήο πεξηφδνπ. Γειαδή θαη ηα
παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε

268
εμαξηηφηαλ εμίζνπ απφ ην αληηιεπηηθφ πεδίν ησλ εξεζηζκψλ, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα
εζηηάζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο δηαδνρηθά κεηαμχ ησλ εξεζηζκψλ, νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ σο
ππφβαζξν (θφλην) θαη απηψλ νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ σο εξέζηζκα-ζηφρνο (Αιεπξηάδνπ,
1998·Shah & Frith, 1993). Φαίλεηαη ινηπφλ φηη ζε γεληθέο γξακκέο, ε ζηάζε ηνπο είλαη
νιηζηηθή θαη φρη αλαιπηηθν-ζπλζεηηθή, φηαλ νη εξεζηζκνί είλαη αληαγσληζηηθνί θαη πξέπεη
λα κεηαζέηνπλ ζπλερψο ηελ εζηία ηεο αληηιεπηηθήο πξνζνρήο, φπσο απηφ ζπκβαίλεη ζηε
δνθηκαζία ησλ ακθίζεκσλ κνξθψλ (πιάλεο κνξθήο-θφληνπ).
΢ηηο παξάδνμεο επίζεο πιάλεο ζπρλά θαη νη δχν νκάδεο ππφθεηληαη ζε
ιαλζαζκέλεο ππνζέζεηο γηα ηα επηκέξνπο ζηνηρεία απηψλ ησλ κνξθψλ. Σα άηνκα βέβαηα,
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαίλεηαη λα δπζθνιεχνληαη πεξηζζφηεξν λα ελζσκαηψζνπλ ηα
ζηνηρεία απηά θαη λα ηα βάινπλ ζε θάπνηα ινγηθή αιιεινπρία.
΢ηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηα παηδηά κε ηππηθή
αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ παξφκνηεο επηδφζεηο. Σν γεγνλφο
απηφ, ίζσο λα νθείιεηαη ζην φηη ηα ζπγθεθξηκέλα έξγα απαηηνχλ δξάζε, είλαη
ελδηαθέξνληα, δηαζθεδαζηηθά θαη ειθχνπλ πεξηζζφηεξν ηελ πξνζνρή ησλ παηδηψλ. Απηά
ηα επξήκαηα είλαη ζχκθσλα θαη κε πξνεγνχκελεο έξεπλεο ησλ Baron-Cohen (1989),
Gopnik θαη Astington (1988), Flavell, Green θαη Flavell (1986), Flavell, Flavell θαη
Green (1983). Μάιηζηα, πξνέθπςε φηη ε παξαηεηακέλε νπηηθή πξνζνρή είλαη θαη ν κφλνο
ζηαηηζηηθά ζεκαληηθφο δείθηεο πξφβιεςεο ηεο επίδνζεο ησλ παηδηψλ ζ‟ απηή ηελ
θαηεγνξία ησλ έξγσλ.
Δλδηαθέξνλ θαίλεηαη επίζεο λα παξνπζηάδνπλ θαη ηα δεδνκέλα πνπ δείρλνπλ φηη
ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο έρνπλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθά
ρακειφηεξεο επηδφζεηο απφ ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, ηεο ίδηαο λνεηηθήο ειηθίαο ζε
κηα νξηζκέλε θαηεγνξία έξγσλ, φπσο είλαη νη πιάλεο αληηιεπηηθέο ζηαζεξφηεηαο, νη
θαληαζηηθέο πιάλεο θαη ηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη
δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο. Οη ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ θάλεθε
λα δπζθφιεςαλ πεξηζζφηεξν ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, θαζψο ήηαλ πην
επηξξεπή ζε ζθάικαηα σο πξνο ηηο αληηιεπηηθέο ζηαζεξφηεηεο, θάλνληαο εζθαικέλεο
ζπγθξίζεηο, ιακβάλνληαο θπξίσο ππφςε ην παξαπιαλεηηθφ πεξηβάιινλ, θαζψο θάλεθε
λα εμαξηψληαη πεξηζζφηεξν απφ ην νπηηθφ πιαίζην. ΢χκθσλα, κάιηζηα κε ηνπο εξεπλεηέο
(Witkin & Goudenough, 1981·Witkin, Moore, Goudenough & Cox, 1977), ην ζέκα ηεο

269
αλεμαξηεζίαο-εμάξηεζεο ηνπ πεδίνπ πεξηγξάθεη ην βαζκφ θαηά ηνλ νπνίν ε αληίιεςε
ηνπ αηφκνπ ή ε θαηαλφεζε ηεο πιεξνθνξίαο επεξεάδεηαη απφ ην πεξηβάιινλ
αληηιεπηηθφ πιαίζην. Πην ζπγθεθξηκέλα, φηαλ ηα άηνκα είλαη εμαξηεκέλα απφ ην πεδίν
θαη αιιειεπηδξνχλ κ‟ έλαλ εξεζηζκφ, έρνπλ δπζθνιία λα εληνπίζνπλ ηελ πιεξνθνξία
πνπ αλαδεηνχλ, θαη απηφ δηφηη νη άιιεο πιεξνθνξίεο ηείλνπλ λα απνθξχπηνπλ απηφ πνπ
ηα άηνκα αλαδεηνχλ. Απνδέρνληαη θαη θσδηθνπνηνχλ ηελ πιεξνθνξία ζηε κλήκε ηνπο,
φπσο ηνπο παξνπζηάδεηαη, ρσξίο αλάιπζε ησλ επηκέξνπο ζηνηρείσλ, αλαδηνξγάλσζε ή
αλαδφκεζή ηνπο. Αληίζεηα, φηαλ ηα άηνκα είλαη αλεμάξηεηα απφ ην πεδίν, αλαιχνπλ ή
αλαδηνξγαλψλνπλ, αλαδνκνχλ ηα εξεζίζκαηα ζχκθσλα κε ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο ή
αληηιήςεηο. Δμειηθηηθά, ηα λεαξά παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο είλαη εμαξηεκέλα απφ ην
πεδίν, αιιά ε αλεμαξηεζία ηνπο απμάλεηαη, θαζψο κεγαιψλνπλ. Δλψ ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε έρνπλ ρακειφηεξε επίδνζε απφ ηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα,
θαζψο παξακέλνπλ εμαξηεκέλα, έρνπλ δειαδή δπζθνιία λα ππεξβνχλ ηελ πξνηίκεζή
ηνπο γηα ην ζχλνιν (φιν), θαη λα αλαιχζνπλ ηα επηκέξνπο ζηνηρεία (Shah & Frith,
1993·Witkin & Goudenough, 1981), παξνπζηάδνληαο έλα είδνο γλσζηηθήο αθακςίαο (βι.
θαη Dulaney & Ellis, 1997·Ellis & Dulaney, 1991·Kounin, 1941).
΢πκπιεξσκαηηθά, ζηηο πιάλεο θαληαζίαο πνπ απαηηνχλ λνεξή απεηθφληζε θαη
δεκηνπξγηθφηεηα, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ήηαλ γλσζηηθά πην άθακπηα, ζηελ
πξνζπάζεηα ηνπο λα απνδψζνπλ λφεκα ζε απνζπαζκαηηθά εξεζίζκαηα θαη λα θάλνπλ
λνεξνχο κεηαζρεκαηηζκνχο. Απηή ε γλσζηηθή αδξάλεηα εθθξάδεηαη ππφ κηα νιηζηηθή
πξνζέγγηζε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα άηνκα απηά αγλννχλ ή απνξξίπηνπλ επηκέξνπο
πιεξνθνξίεο κε απνηέιεζκα λα έρνπλ ρακειφηεξε επίδνζε, εμαηηίαο επίζεο θαη ηεο
κεησκέλεο ζπκβνιήο ηνπ εχξνπο ηεο νπηηθήο πξνζνρήο ηνπο (Enns & Girgus, 1985).
΢χκθσλα θαη κε ηηο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αηέληδαλ ζπρλφηεξα εθηφο έξγνπ, δπζθνιεχνληαλ λα θαηαζηείινπλ ηηο άζρεηεο
πιεξνθνξίεο θαη ζπλεπψο επηβάξπλαλ ηελ νπηηθνρσξηθή κλήκε θαη ζηε ζπλέρεηα
εκθάληδαλ πεξηνξηζκέλε ηθαλφηεηα επεμεξγαζίαο θαη νξγάλσζεο ησλ πιεξνθνξηψλ (Cha
& Merrill, 1994·Merrill, Goodwyn & Gooding, 1996). Ζ ζπκπεξηθνξά απηή θαίλεηαη φηη
ζπκβαδίδεη κε ηηο ηδηαίηεξεο δπζθνιίεο πνπ απνδίδνπλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, νη εθπξφζσπνη ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο» (Das, 1984·Spitz, 1982).
Οη δπζθνιίεο απηέο απμάλνληαη, θαζψο ηα έξγα εκπεξηέρνπλ δηαζπαζηηθέο πιεξνθνξίεο

270
θαη απαηηνχλ κεγάιν κέξνο ηεο πξνζνρήο ησλ παηδηψλ (Merrill & Taube, 1996·Zeaman
& House, 1979). Σα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε παξνπζηάδνπλ επίζεο βιάβεο,
ηδηαίηεξα σο πξνο ηελ επηινγή, ηνλ έιεγρν θαη ηελ ηξνπνπνίεζε εμεηδηθεπκέλσλ θαη
ζπλζεηφηεξσλ ζηξαηεγηθψλ (Borkowski, Peck & Damberg, 1986). Μάιηζηα ην εχξνο
νπηηθήο πξνζνρήο είλαη θαη ν κφλνο ζηαηηζηηθά ζεκαληηθφο δείθηεο πξφβιεςεο ηεο
επίδνζεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ θαληαζηηθψλ πιαλψλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Σν απνηέιεζκα είλαη ε πξνυπάξρνπζα πξνζνρή ηνπο λα θαηαλέκεηαη αλαπνηειεζκαηηθά,
ελψ ε εξγαδφκελε κλήκε ππεξθνξηψλεηαη κε κε ζρεηηθέο πιεξνθνξίεο.
Δλψ αληίζεηα, ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο θάλεθε φηη είραλ πην γξήγνξα θαη
επέιηθηα απηνκαηνπνηήζεη ηηο νπηηθνρσξηθέο ζρέζεηο θαη εζηίαδαλ ηελ πξνζνρή ηνπο
ζηηο ζρεηηθέο θάζε θνξά πιεξνθνξίεο, επηιέγνληαο πην εθιεπηπζκέλεο ζηξαηεγηθέο, νη
νπνίεο ειάκβαλαλ ππφςε ηνπο ηηο πξννπηηθέο ησλ κεηαζρεκαηηζκψλ θαη ηεο νπηηθήο
νινθιήξσζεο. Έηζη, πέξα απφ ηηο ζεσξίεο ησλ Spitz (1982) θαη Das (1984) θαη ε
πξνζνρή (Merrill & Taube, 1996·Zeaman & House, 1979) κπνξεί λα εξκελεχζεη κεξηθψο
ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα πνπ πξνθχπηνπλ.
΢ηα έξγα απφδνζεο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη δηάθξηζεο
θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη
ζχλδξνκν Down ήηαλ ηδηαίηεξα ρακειέο. Σα δεδνκέλα απηά είλαη ζχκθσλα θαη κε
πξνεγνχκελεο έξεπλεο (Ashcroft, Jervis & Roberts, 1999·Baron-Cohen, 2000·Benson,
Abbeduto, Short, Nuccio & Mass, 1993·Frye, Zelazo & Palfai, 1995·Gordon & Olson,
1998·Hughes, 1998·Karmiloff-Smith, 1994·Thirion-Marissiaux & Nader-Grosbois,
2008·Yirmiya et al.,1996·Yirmiya & Shulman, 1996). Δδψ ζεκαληηθφ ξφιν θαίλεηαη λα
παίδνπλ νη ιεθηηθέο, κλεκνληθέο θαη εθηειεζηηθέο απαηηήζεηο ησλ παξαπάλσ έξγσλ,
θαζψο θαη ε εκπεηξία γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ θαη θπξίσο ηεο θαηαλφεζεο
ησλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ησλ άιισλ, φζν θαη ζην δηαρσξηζκφ ησλ δηθψλ ηνπο
λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ζε ζρέζε κε αληηθεηκεληθέο πιεπξέο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο.
Μάιηζηα ηα πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο θάλεθε φηη είλαη θαη νη κφλνη
ζηαηηζηηθά ζεκαληηθνί δείθηεο πξφβιεςεο ηεο επίδνζεο ηεο θαηεγνξίαο ησλ έξγσλ ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ηππηθή αλάπηπμε.
΢ηα έξγα επίζεο δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, ζεκαληηθφ ξφιν
θαίλεηαη λα έπαημαλ, ζχκθσλα θαη κε ηηο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο, θαη άιινη παξάγνληεο

271
φπσο είλαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο (Harris, Brown, Marriot, Whittal & Harmer,
1991) θαη φρη ηφζν ε αδπλακία ησλ παηδηψλ λα θαηαλννχλ ηε θαληαζία σο λνεηηθή
θαηάζηαζε.
Χζηφζν, ζα ήηαλ κνλνκεξήο ε εξκελεία ηεο δηαθνξάο κεηαμχ ησλ δχν απηψλ
νκάδσλ, εάλ πεξηνξηδφηαλ απνθιεηζηηθά ζην γλσζηηθφ επίπεδν. Δίλαη φκσο, πηζαλφλ,
θαζψο ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κεγαιψλνπλ, ε επίδξαζε πνπ αζθεί ε
«καζεκέλε αλεκπφξηα», ιφγσ ηνπ ζπζζσξεπκέλνπ ηζηνξηθνχ απνηπρηψλ θαη ησλ
κεησκέλσλ εζσηεξηθψλ θηλήηξσλ κάζεζεο, λα απμάλνπλ θαη ηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηά
ηνπο, σο πξνο ηελ επίιπζε γλσζηηθψλ έξγσλ ζε ζχγθξηζε κε ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο (Weisz, 1990).
Ζ άπνςε απηή εληζρχεηαη θαη απφ ηελ επηζηεκνληθή ζεψξεζε θαη ηα επξήκαηα
ηεο αληηιεπηηθήο πξνζδηνξηζηηθήο ηάζεο ηνπ Allport (1955), ζχκθσλα κε ηελ νπνία κηα
ζεηξά ελδναηνκηθψλ (π.ρ., γλψζεηο, εκπεηξίεο, θίλεηξα, ζπλαηζζήκαηα, πξνζδνθίεο, θ.ά.)
θαη πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ (π.ρ., πιαίζην αλαθνξάο, εληζρχζεηο, νδεγίεο, θ.ά.)
παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλαγλψξηζε ησλ κνξθψλ θαη ζην ζρεκαηηζκφ ηεο
αληίιεςεο. ΢πκπιεξσκαηηθά ζηα παξαπάλσ δεδνκέλα, ζπλεγνξνχλ θαη νη έκκεζεο
κεηαζρεκαηηθέο (θνλζηξνπθηηβηζηηθέο) ζεσξίεο ηεο αληίιεςεο, πνπ δίλνπλ έκθαζε ζηηο
πξνεγνχκελεο γλψζεηο, εκπεηξίεο θαη πξνζδνθίεο ηνπ αηφκνπ, δειαδή ηα γλσζηηθά
ζρήκαηα ηνπ, ζχκθσλα κε ηα νπνία ζπγθξίλεη, αληηπαξαβάιιεη, αλαγλσξίδεη θαη
νξγαλψλεη ηα λέα εξεζίζκαηα ηνπ πεξηβάιινληνο (Gregory, 1980·Marr, 1982·Neisser,
1976).
΢χκθσλα κε ηα ζεσξεηηθά ππνδείγκαηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, θαίλεηαη φηη νη
ζπλζεηηθέο πξνηάζεηο (Flavell, 2000·Heal, 1996·Perner, 1996) δίλνπλ ηδηαίηεξε βαξχηεηα
ζην ξφιν ηεο εκπεηξίαο, ησλ επηθνηλσληαθψλ ζπλαιιαγψλ θαη ησλ πεξηβαιινληηθψλ
επηδξάζεσλ ζηελ επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ γηα ην λνπ. Καη απηά ηα ζπκπεξάζκαηα
εληζρχνπλ επίζεο ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο πνιχπιεπξεο εξκελείαο ηεο δηαθνξάο ησλ
επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ.
΢πλεπψο, ζην βαζκφ πνπ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ηνπ δείγκαηνο καο,
αλ θαη ήηαλ εληαγκέλα κέζα ζηα ζρνιεία ηεο γεληθήο αγσγήο θαη εθπαίδεπζεο, είραλ
αλαπηχμεη ηζηνξηθφ «καζεκέλεο αλεκπφξηαο» θαη κεησκέλα θίλεηξα γηα ηελ επηηπρή
επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ. Καη απηφ, θάλεθε λα ηνπο επεξέαζε, παξά ην γεγνλφο φηη

272
ζηε δηαδηθαζία εθαξκφζηεθε ε ηαθηηθή ηεο «άκεζεο, απηήο ακνηβήο», έρνληαο ππφςε ην
ζεηηθφ ηεο ξφιν, σο εμσηεξηθνχ εληζρπηή γηα ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε (Merighi et al., 1990·Weiss et al., 1986).
Σν πην ζεκαληηθφ, φκσο, εχξεκα ηεο παξνχζαο κειέηεο, πνπ είλαη ζχκθσλν θαη
κε ηηο αλαπηπμηαθέο έξεπλεο (Cicchetti & Pogge-Hesse, 1982·Dykens, 1996·Weisz et al.,
1982) είλαη ε ζεκαληηθή δηαθνξά ζηηο επηδφζεηο κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down. Απηή ε δηαθνξά ζηηο επηδφζεηο
ησλ παηδηψλ μεθεχγεη απφ ηε γεληθφηεξε ζπδήηεζε γηα ηα γλσζηηθά «ειιείκκαηα» ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, θαζψο αλαδεηθλχεη ηε ζπκβνιή ηνπ ηδηαίηεξνπ
γλσζηηθνχ θαη ζπκπεξηθνξηθνχ πξνηχπνπ ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down (Lorusso et
al., 2007·Nadel, 2006).
΢πκπεξαζκαηηθά, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down εκθαλίδνπλ κεγαιχηεξεο
δπζθνιίεο ζε ζρέζε κε ηελ αθνπζηηθή επεμεξγαζία ησλ πιεξνθνξηψλ, ηηο ιεθηηθέο
ηθαλφηεηεο, ηε ιεθηηθή βξαρχρξνλε κλήκε, ηελ ηαπηφρξνλε επεμεξγαζία ζε ρσξηθά έξγα
θαη ηελ εζηίαζε ηεο πξνζνρήο ηνπο (Caycho et al., 1991·Lanfranchi, Carretti, Spanò &
Cornoldi, 2009), ελψ δηαηεξνχλ ζρεδφλ αλέπαθεο ηηο νπηηθέο κλεκνληθέο ηνπο
ηθαλφηεηεο (Caycho et al., 1991). Απηφ ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ ηνπο πξφηππν θαίλεηαη λα
επεξεάδεη ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο
ηνπ. Σα δεδνκέλα απηά ππνζηεξίδνληαη θαη απφ ηηο ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο πνπ
πξνέθπςαλ κεηαμχ ησλ γλσζηηθψλ παξαγφλησλ πνπ κειεηήζεθαλ θαη ησλ επηδφζεψλ
ηνπο ζηα έξγα.
΢χκθσλα θαη κε ηηο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down
δπζθνιεχηεθαλ πεξηζζφηεξν λα θάλνπλ ρξήζε ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο επαλάιεςεο,
εκθάληζαλ πνιιέο κνλφηνλεο θαη ζηεξενηππηθέο αληηδξάζεηο, ελψ επηδφζεθαλ ζε πνιιέο
άζρεηεο κε ηα έξγα ζπκπεξηθνξέο, πξνζπαζψληαο λα απνζπάζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπ
εμεηαζηή (βι. θαη Pitcairn & Wishart, 1994·Zelazo, Burack, Benedetto & Frye, 1996). Ζ
ζηάζε ηνπο απηή, θαηά ηελ εθηέιεζε ησλ γλσζηηθψλ έξγσλ θαίλεηαη φκσο φηη επεξέαζε
αξλεηηθά ηηο επηδφζεηο ηνπο.
Δπηπξφζζεηα, ηα πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο, ε παξαηεηακέλε
νπηηθή πξνζνρή, ην εχξνο νπηηθήο πξνζνρήο, αιιά θαη ε νπηηθή κλήκε, πξνέθπςε φηη
απνηεινχλ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθνχο δείθηεο πξφβιεςεο ησλ επηδφζεσλ ησλ νκάδσλ ησλ

273
παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down, αιιά θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ζηα
πεξηζζφηεξα έξγα.
Οη παξαηεξνχκελεο νκνηφηεηεο ζηηο ρακειέο επηδφζεηο κεηαμχ ησλ δχν νκάδσλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζηηο παξάδνμεο πιάλεο θαη ζηα έξγα δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, κπνξεί λα εξκελεπζνχλ απφ ηηο παξαθάησ
γλσζηηθέο απαηηήζεηο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ έξγσλ: αιιαγέο ζηελ νπηηθή πξννπηηθή θαη ζηηο
λνεηηθέο θαηαζηάζεηο, λνεξή απεηθόληζε, γισζζηθέο ηθαλόηεηεο, νξγαλσηηθέο θαη
κεηαγλσζηηθέο δεμηόηεηεο, εθηειεζηηθό έιεγρν, αθνπζηηθή θαη νπηηθή βξαρύρξνλε κλήκε
θαη επηιεθηηθή πξνζνρή, ζηα νπνία γεληθψο ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο (Cha & Merrill, 1994·Das, 1984·Frenkel & Bourdin,
2009·Spitz, 1982).
Γεληθψο, ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down θαίλεηαη λα εκθαλίδνπλ ζηαζεξά ηηο
ρακειφηεξεο επηδφζεηο ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο παηδηψλ. ΢πγρξφλσο, φκσο,
ππάξρνπλ θαη ζεκαληηθέο αζπλέρεηεο ζηηο επηδφζεηο ηνπο ζηηο επηκέξνπο δνθηκαζίεο ησλ
έξγσλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σα έξγα, αλ θαη έρνπλ ζπλνιηθά ηνλ ίδην
βαζκφ δπζθνιίαο γηα ηα ππφινηπα παηδηά, δπζθνιεχνπλ ηδηαίηεξα, αιιά φρη κε απφιπηε
ζπλέπεηα, γηα ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down (γηα παξάδεηγκα ελψ δπζθνιεχνληαη ζηα
έξγα πιαλψλ αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο, ηα θαηαθέξλνπλ θαιχηεξα ζηηο παξάδνμεο
πιάλεο).
Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, παξνπζηάδνπλ ηα παξαπάλσ επξήκαηα, θαζψο είλαη
πξσηφηππα θαη επνκέλσο ρξεηάδεηαη πεξηζζφηεξε δηεξεχλεζε ην ζέκα ηεο κεγαιχηεξεο
γλσζηηθήο επηβξάδπλζεο πνπ εκθαλίδνπλ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down. ΢χκθσλα κε
πξνεγνχκελα επξήκαηα κειεηψλ (Dunst, 1990·Fowler, Gelman & Gleitman, 1994), ηα
παηδηά κε ζχλδξνκν Down κεηαμχ ηεο ειηθίαο ησλ 6 θαη ησλ 11 εηψλ παξνπζηάδνπλ
επηβξάδπλζε ζε νξηζκέλα είδε αλάπηπμεο. Ζ επηβξάδπλζε πνπ παξαηεξείηαη φκσο εδψ,
ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ηνκείο αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ, θαίλεηαη λα ζπλδέεηαη πεξηζζφηεξν κε ηηο γλσζηηθέο δπζθνιίεο θαη ηηο
απαηηήζεηο πνπ ζπλάληεζαλ ζηα ζπγθεθξηκέλα έξγα, παξά κε ηελ ρξνλνινγηθή ηνπο
ειηθία, ε νπνία γεληθά δελ θάλεθε ζηελ έξεπλα λα ζπζρεηίδεηαη κε ηηο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ ζηα ζπγθεθξηκέλα έξγα.

274
 Πην ζπγθεθξηκέλα, απηφ ην είδνο επηβξάδπλζεο ηεο αλάπηπμεο θαίλεηαη λα
ζπλδέεηαη φρη ηφζν κε ηελ ειηθία ησλ παηδηψλ, αιιά κε ην έξγν κε ην νπνίν
θαηαπηάλνληαη ηα παηδηά. Απηφ απνθαιείηαη «ηείρνο ηεο λνεηηθήο ειηθίαο», κε ηελ έλλνηα
φηη ε αλάπηπμε επηβξαδχλεηαη πέξα απφ κηα ζπγθεθξηκέλε λνεηηθή ειηθία. Δπεηδή φκσο,
ηα δηαθνξεηηθά επίπεδα λνεηηθήο ειηθίαο πξνυπνζέηνπλ δηαθνξεηηθέο δεμηφηεηεο (π.ρ.,
παξαγσγηθή γιψζζα, ζπγθέληξσζε πξνζνρήο, κεηαγλψζε, θ.ά.), ε επηβξάδπλζε ηεο
αλάπηπμεο ζε κηα ζπγθεθξηκέλε λνεηηθή ειηθία είλαη δπλαηφλ λα ζπλδέεηαη κε ηελ
δπζθνιία εθηέιεζεο ελφο ή πεξηζζνηέξσλ έξγσλ πνπ αληηζηνηρνχλ ζε απηήλ ηελ ειηθία
(Hodapp, 2005). Σα παηδηά κε ζχλδξνκν Down επίζεο παξνπζηάδνπλ ηέηνηα «ηείρε
λνεηηθήο αιιά θαη ρξνλνινγηθήο ειηθίαο» θαηά ηελ αλάπηπμή ηνπο, ζε ζρέζε κε ηελ
παξαγσγή ηεο γιψζζαο, ηελ αληίιεςε θαη ηηο εθηειεζηηθέο ηνπο δεμηφηεηεο. Απαηηείηαη
φκσο, πεξαηηέξσ κειέηε γηα ηελ δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηεο ζπκπεξηθνξηθήο θαη
λεπξνβηνινγηθήο αλάπηπμεο ζηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο.

Ομοιόηηηερ και διαθοπέρ ζηιρ επιδόζειρ ηυν παιδιών ηςπικήρ ανάπηςξηρ και ηυν
παιδιών με νοηηική καθςζηέπηζη αγνώζηος αιηιολογίαρ και ζύνδπομο Down:
Αξιολόγηζη ηηρ αναπηςξιακήρ πποζέγγιζηρ
Σα δεδνκέλα ηεο παξνχζαο έξεπλαο παξνπζηάδνπλ κηα πνηθηινκνξθία, σο πξνο ηελ
ζχγθξηζε ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
θαη ηππηθήο αλάπηπμεο, αιιά θαη σο πξνο ηελ ζχγθξηζε ησλ επηδφζεσλ ησλ
δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο (λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο θαη ζχλδξνκν Down). Δμεηάδνληαο απηά ηα δεδνκέλα, ππφ ην πξίζκα ησλ
δχν θπξίαξρσλ πξνζεγγίζεσλ, ηεο αλαπηπμηαθήο (Hodapp & Zigler, 1997·Mundy &
Kasari, 1990·Weisz, 1990·Zigler, 1969·Zigler & Balla, 1982) θαη ηεο «δηαθνξάο» (Bray
et al., 1997·Borkowski et al., 1987·Dulaney & Ellis, 1997·Milgram, 1973·Spitz, 1982),
θαίλεηαη αξρηθά δχζθνιν, αιιά φρη αθαηφξζσην λα ηα ζπλδπάζεη θαλείο θαη λα δψζεη
κηα επαξθψο πην ζεκειησκέλε εξκελεία.
Λακβάλνληαο ππφςε ηελ νκνηφηεηα πνπ εκθαλίδεηαη ζπρλά ζηελ επίδνζε ησλ
παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, ζε θάπνηα
έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζα κπνξνχζε θάπνηνο λα

275
ππνζηεξίμεη φηη ε κε χπαξμε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθψλ δηαθνξψλ επηβεβαηψλεη ηελ
αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε. Πην ζπγθεθξηκέλα κάιηζηα, αθνχ ηα παηδηά ησλ νκάδσλ είλαη
εμηζσκέλα σο πξνο ηε ζπλνιηθή λνεηηθή ηνπο ειηθία, δελ ζα έπξεπε λα παξνπζηάδνπλ
δηαθνξέο σο πξνο ηελ επίδνζή ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο γλσζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο (Zigler,
1969·Zigler & Balla, 1982). Σν γεγνλφο ηεο εμίζσζεο σο πξνο ηε λνεηηθή ειηθία, παξέρεη
κηα επαξθή εκπεηξηθή βάζε γηα λα εξκελεπζεί σο έλα βαζκφ ε κε χπαξμε δηαθνξψλ
ζηελ επίδνζή ηνπο. Οη ζέζεηο φκσο ηνπ Zigler φηη, πξψηνλ αλ δελ εληνπίδνληαη δηαθνξέο
ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ απηφ ζπλεγνξεί ππέξ ηεο ππφζεζεο φηη ππάξρεη παξφκνηα
δνκή θαη δεχηεξνλ φηη, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο
εκθαλίδνπλ ζρεδφλ παλνκνηφηππα γλσζηηθά επίπεδα επηδφζεσλ κε ηα παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο, έρνπλ δερζεί θξηηηθή (Gardner, 1983·Fodor, 1983·Spitz, 1983).
Ζ κε εχξεζε δηαθνξψλ, φπσο ζπκβαίλεη ζηηο πιάλεο ακθίζεκσλ κνξθψλ, ζηηο
παξάδνμεο πιάλεο θαη ζηα έξγα δηάθξηζεο θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, ίζσο πξνθχπηεη ιφγσ ησλ κεησκέλσλ γλσζηηθψλ απαηηήζεσλ ησλ
έξγσλ απηψλ. Δπηπξφζζεηα, νη νκνηφηεηεο πνπ παξνπζηάδνληαη είλαη ζχκθσλεο κε ηα
εμειηθηηθά δεδνκέλα θπξίσο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, θαηά ηε κεηάβαζε απφ ηε
πξνζπιινγηζηηθή ζθέςε ζηελ πεξίνδν ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ινγηθψλ πξάμεσλ.
Γηαπηζηψλεηαη φηη, ζηε κεηαβαηηθή ειηθία ησλ 6 έσο 7 εηψλ θπξηαξρεί αθφκα ε άκεζε
αληίιεςε, ε νπνία δηακνξθψλεη ηε δηαηζζεηηθή θαη ηελ πξνζπιινγηζηηθή ζθέςε ηνπ
παηδηνχ, ζχκθσλα κε ηα ζηάδηα γλσζηηθήο αλάπηπμεο ηνπ Piaget. Σν παηδί καζαίλεη
θπξίσο κε ηελ αλαιπηηθή-ζπλζεηηθή δηαδηθαζία θαη ζηαδηαθά κεηά ηελ ειηθία ησλ 7 εηψλ
απνθηά πεξηζζφηεξεο εκπεηξίεο. Απνδεζκεχεηαη απφ ηα εμσηεξηθά θαη ζπρλά
παξαπιαλεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξεζηζκάησλ θαη δηακνξθψλεη ηελ έκκεζε
αληίιεςε, θαζψο καζαίλεη κέζα απφ κηα ζεηξά ινγηθψλ λνεηηθψλ ελεξγεηψλ (βι. θαη
Βνζληάδνπ, 1991·Cole & Cole, 2002). Δπίζεο ηα κηθξφηεξα παηδηά, αιιά θαη ηα παηδηά
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζπρλά αληηιακβάλνληαη ηα πξάγκαηα ζε νιηθά ζχλνια θαη
δπζθνιεχνληαη λα δηαρσξίζνπλ ηα κέξε πνπ ζπγθξνηνχλ έλα ζχλνιν, ζηελ πεξίνδν ηνπ
νιηθνχ ζπγθξεηηζκνχ. ΢πλεπψο, ζχκθσλα κε ηελ αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο, ηα παξαπάλσ επξήκαηα εξκελεχνληαη ηθαλνπνηεηηθά σο έλα βαζκφ απφ ηελ
αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ Zigler (1969).

276
 Δίλαη επίζεο βέβαην φηη νη δηαθνξέο πνπ έρνπλ πξνθχςεη κεηαμχ ησλ δχν
παξαπάλσ νκάδσλ δεκηνπξγνχλ εξκελεπηηθέο δπζθνιίεο ζηελ αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε
θαη ηδηαίηεξα σο πξνο ηελ ππφζεζε ηεο παξφκνηαο δνκήο ηνπ Zigler (1969). ΢ηελ νπζία,
νη γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ ζα πξέπεη λα
πιενλεθηνχλ ή λα πζηεξνχλ, αιιά λα αλαπηχζζνληαη κε πην αξγφ ξπζκφ απφ ηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο, δηαηεξψληαο φκσο έλα επίπεδν ή ηππηθφ πξφηππν γλσζηηθήο
αλάπηπμεο. ΋κσο, ε γεληθή επίδνζε ζηηο πέληε απφ ηηο νθηψ θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ
έδεημαλ ζαθψο φηη ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο ππεξηεξνχλ ζπγθξηλφκελα κε ηα παηδηά
λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο αγλψζηνπ αηηηνινγίαο.
Δπηπιένλ, φκσο, θαηά ηνλ Zigler, νη δηαθνξέο πνπ πξνθχπηνπλ ζα νθείινληαη ζε
άιινπο κε γλσζηηθνχο παξάγνληεο, φπσο ηα θίλεηξα, ε πξνζαξκνζηηθφηεηα, ε
πξνζσπηθφηεηα, αιιά θαη ζε θνηλσληθέο θαη πεξηβαιινληηθέο ζπληζηψζεο. Δπεηδή φκσο,
ζηελ παξνχζα έξεπλα δελ εμεηάζηεθαλ ιεπηνκεξψο νη παξαπάλσ παξάγνληεο, ζα
βαζηζηνχκε απνθιεηζηηθά ζηα εξεπλεηηθά θαη άιια επηζηεκνληθά δεδνκέλα θαη ζηηο
πξφζζεηεο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο πνπ έρνπκε ζηελ δηάζεζή καο.
Λακβάλνληαο ππφςε ηηο πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο, ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο θαίλεηαη φηη: α) ρξεζηκνπνηνύλ απνζπαζκαηηθά
ηηο ιεθηηθέο ζηξαηεγηθέο (Bray & Turner, 1986), β) θσδηθνπνηνύλ νπηηθά ηνπο εξεζηζκνύο
κε βάζε θπξίσο ηα εκθαλή εμσηεξηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά θαη γη’ απηό ζπρλά ππόθεηληαη
ζε ζθάικαηα αληηιεπηηθνύ ξεαιηζκνύ, γ) θάλνπλ ρξήζε ηεο παζεηηθήο ιεθηηθήο
επαλάιεςεο (Butterfield et al., 1973), δ) δπζθνιεύνληαη λα ζπγθεληξώζνπλ θαη λα
κεηαηνπίζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο (Burack, Evans, Klaiman & Iarocci, 2001·Merrill &
Taube, 1996) θαη ε) εκθαλίδνπλ πεξηνξηζκνύο ηεο νξγάλσζεο γηα ηηο ρσξηθέο θαη νπηηθέο
πιεξνθνξίεο (Feuerstein et al. 1980·Spitz, 1982). Δίλαη πηζαλφλ απηέο νη εμειηθηηθέο
δπζιεηηνπξγίεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε λα επηηείλνληαη θαη απφ ηηο
εκπεηξίεο ηεο ζρνιηθήο ηνπο εθπαίδεπζεο, νη νπνίεο αζξνηζηηθά επεξγεηνχλ ηα παηδηά
ηππηθήο αλάπηπμεο κε ηελ πάξνδν ηεο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο θαη ηεο βηνινγηθήο θαη
λνεηηθήο ηνπο σξίκαλζεο.
Οη εθπξφζσπνη ηεο «δηαθνξάο» ζα ππνζηήξηδαλ φηη νη παξαπάλσ ζηαηηζηηθψο
ζεκαληηθέο δηαθνξέο απνδεηθλχνπλ ηελ εξκελεπηηθή αλεπάξθεηα ηεο αλαπηπμηαθήο
πξνζέγγηζεο θαη εληζρχνπλ ηελ ππφζεζε ησλ χπαξμεο εγγελψλ γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ.

277
Οη εξεπλεηέο ινηπφλ απηήο ηεο πξνζέγγηζεο πξεζβεχνπλ φηη ππάξρνπλ νπζηαζηηθέο
δηαθνξέο ζηηο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο, αλάκεζα ζηα άηνκα κε θαη ρσξίο λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, αθφκα θαη φηαλ νη δχν νκάδεο εμηζσζνχλ σο πξνο ηε λνεηηθή ειηθία.
Καηά ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο «δηαθνξάο» (Bray & Turner, 1986·Ellis, 1970·Spitz, 1982)
ε ρξνλνινγηθή ειηθία ζα ήηαλ κεζνδνινγηθά ν πην νξζφο ηξφπνο ειέγρνπ ηεο γλσζηηθήο
επίδνζεο, δηφηη έηζη ζα απνδεηθλπφηαλ φηη ε δηαθνξά κεηαμχ ησλ νκάδσλ ησλ
ζπκκεηερφλησλ, πξνθχπηεη σο εμειηθηηθφ απνηέιεζκα θαηά ην ίδην φκσο ρξνληθφ
δηάζηεκα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε δηαθνξά ζηηο επηδφζεηο ηνπο πξνθχπηεη δηφηη ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αλεμαξηήηνπ αηηηνινγίαο παξνπζηάδνπλ ειιείςεηο ζηηο γλσζηηθέο
δηεξγαζίεο θαη ιεηηνπξγίεο, πνπ ζπλδένληαη κε ην ρακειφ γλσζηηθφ ηνπο επίπεδν.
Ηδηαίηεξα εκθαλίδνπλ δπζιεηηνπξγίεο ζηε ρξήζε ηεο γιψζζαο σο κέζν θσδηθνπνίεζεο
θαη επεμεξγαζίαο ησλ αθνπζηηθψλ θαη νπηηθψλ πιεξνθνξηψλ. Απηέο νη δπζιεηηνπξγίεο
είλαη πην εκθαλείο φηαλ ηα έξγα είλαη πην απαηηεηηθά (π.ρ., ζε επίπεδν αληίιεςεο,
ιεθηηθήο έθθξαζεο, κλήκεο θαη πξνζνρήο), φπσο ζηηο πιάλεο αληηιεπηηθήο
ζηαζεξφηεηαο, ηηο θαληαζηηθέο πιάλεο θαη ηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. ΢χκθσλα θαη κε
ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα παξαπάλσ έξγα θαίλνληαη
λα ζπζρεηίδνληαη κε ηηο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, ηεο νπηηθνρσξηθήο
κλήκεο, ηεο πξνζνρήο, θαζψο θαη κε ηηο ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο δεμηφηεηεο. Σν γεγνλφο
απηφ δείρλεη φηη ν ρεηξηζκφο ησλ κεηαζρεκαηηζκψλ πνπ πθίζηαληαη απηνί νη εξεζηζκνί
ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ εμαζθάιηζε ελφο επαξθνχο επηπέδνπ λνεξήο ηθαλφηεηαο. Ζ
ηειεπηαία κάιηζηα πξνθχπηεη ζε αξθεηά πξνρσξεκέλν ζηάδην ηεο ρξνλνινγηθήο ειηθίαο
ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζπγθξηλφκελε κ‟ εθείλε ησλ παηδηψλ ηππηθήο
αλάπηπμεο.
Ζ κε εχξεζε φκσο ζπζηεκαηηθψλ δηαθνξψλ, φπσο ζπκβαίλεη ζε θάπνηεο
θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ, είλαη πηζαλφ, φπσο ππνζηεξίδνπλ θάπνηνη άιινη εξεπλεηέο, φπσο
ν Das (1984), ν Detterman (1987), νη Sternberg θαη Spear (1985), θαζψο θαη ν Honeck
(1997) λα νθείιεηαη ζε επηιεθηηθή βιάβε θάπνησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ ησλ παηδηψλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο (φπσο ηεο πξνζνρήο, ηεο γελίθεπζεο ησλ
ζηξαηεγηθψλ επεμεξγαζίαο θαη θσδηθνπνίεζεο ησλ εξεζηζκάησλ, ηεο κλήκεο, θ.ά.). Οη
κεκνλσκέλεο βιάβεο κπνξεί λα πξνθχπηνπλ απφ ηελ αιιειεπίδξαζε γλσζηηθψλ
παξαγφλησλ, αιιά θαη κε γλσζηηθψλ, φπσο είλαη ηα θίλεηξα, νη νπνίνη απφ κφλνη ηνπο

278
δελ κπνξνχλ λα εξκελεχζνπλ επαξθψο ηηο ζπνξαδηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ησλ
παηδηψλ.
Σα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο θαίλεηαη φηη ππνζηεξίδνπλ ελ κέξεη, ηηο ζέζεηο απηέο,
φπσο ηα ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ην ζρεδηαζκφ (Das, 1984·Das et al., 1979), ηελ θαηαλνκή
θα ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο πξνζνρήο (Goldman, Flanagan, Shulman, Enns & Burack,
2005·Merrill & Peacock, 1994), ηελ επηινγή θαη ρξήζε ησλ θαηάιιεισλ ζηξαηεγηθψλ
(Bray & Turner, 1987·Bray et al., 1997), ηελ αδπλακία ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε λα γεληθεχζνπλ απφ έλα γλσζηηθφ πεδίν ζε άιιν, παξνπζηάδνληαο
«εκκνλή» θαη γλσζηηθή αδξάλεηα (Dulaney & Ellis, 1997·Ellis & Dulaney,
1991·Κounin, 1941), ηελ αλαδήηεζε ηξφπσλ πξνζαξκνγήο πξνο ην πεξηβάιινλ κέζσ
αλαδήηεζεο εμσγελψλ ιχζεσλ (MacMillan & Wright, 1974·Zigler & Yando, 1972) θαη
ην ξφιν ησλ θηλήηξσλ (Zigler, 1969·Μerighi et al., 1990).
Με ηελ εκθάληζε επίζεο δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη ζπλδξφκνπ Down, ε εηθφλα έρεη γίλεη πην πνιχπινθε. ΢ηελ
παξνχζα έξεπλα, ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο παξνπζίαζαλ
θαιχηεξεο επηδφζεηο απφ ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down ζε έμη απφ ηηο νθηψ θαηεγνξίεο
ησλ έξγσλ. Δλψ ζηα έξγα ησλ παξάδνμσλ πιαλψλ θαη ηεο δηάθξηζεο θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ δελ εκθάληζαλ ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθέο δηαθνξέο
ζηηο επηδφζεηο ηνπο. ΢ε κηα αλαζθφπεζε κάιηζηα, εξεπλψλ ηεο αλάπηπμεο πνπ
ρξεζηκνπνηνχζαλ κηα ζεηξά έξγσλ ηχπνπ Piaget, νη Weisz, Yeates θαη Zigler (1982)
δηαπίζησζαλ ειάρηζηεο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ παηδηψλ κε πνιηηηζκηθν-νηθνγελή λνεηηθή
θαζπζηέξεζε θαη νξγαληθή-ιεηηνπξγηθή λνεηηθή θαζπζηέξεζε (ζπλήζσο ζχλδξνκν
Down). Φαίλεηαη, πσο ηα παηδηά κε δηαθνξεηηθέο νξγαληθέο κνξθέο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο κπνξεί λα αλαπηχζζνληαη πην αξγά απφ ηα παηδηά κε πνιηηηζκηθν-
νηθνγελή λνεηηθή θαζπζηέξεζε, αιιά θαη εθείλα αλαπηχζζνληαη αθνινπζψληαο ηα
ζηάδηα αλάπηπμεο ηνπ Piaget, ππνζηεξίδνληαο έηζη ηελ ππφζεζε ησλ παξφκνησλ
δηαδνρψλ.
Μηα ζεκαληηθή φκσο αλαθνινπζία, φπσο πξνέθπςε θαη ζηελ παξνχζα έξεπλα,
εκθαλίδεηαη θπξίσο ζε κεηαγελέζηεξα ζηάδηα ηεο αλάπηπμεο θαη θπξίσο ζε ηνκείο πνπ
έρνπλ έληνλν γλσζηηθν-γισζζηθφ ή θνηλσληθφ-εζηθφ ραξαθηήξα (Hodapp, 1990), φπσο
είλαη ηα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Οη εμειίμεηο ζ‟ απηνχο ηνπο

279
ηνκείο κπνξεί λα κελ αθνινπζνχλ κηα ζπγθεθξηκέλε δηαδνρή, θαζψο είλαη επηξξεπείο,
φπσο είδακε παξαπάλσ θαη ζε λεπξνβηνινγηθέο επηξξνέο, φπσο είλαη ε χπαξμε δχν
ρσξηζηψλ νπηηθψλ ζπζηεκάησλ γηα ηελ αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηε δξάζε (Glover,
2004·Milner & Goodale, 1995, 1998), θαζψο θαη ε χπαξμε εγθεθαιηθψλ πεξηνρψλ πνπ
έρνπλ ζπζρεηηζηεί κε δηαθνξεηηθέο εθδειψζεηο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ (Brunet et al., 2003·
Frith & Frith, 2001·Platek et al., 2004·Saxe & Baron-Cohen, 2007·Stone et al., 1998).
Ζ ππφζεζε φκσο, ηεο παξφκνηαο δνκήο έρεη απνδερηεί φηη ηζρχεη ιηγφηεξν γηα ηηο
δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο νξγαληθήο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Αλεμάξηεηα απφ ην είδνο
ησλ έξγσλ θαη ηνλ ηχπν ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ε ππφζεζε ηεο παξφκνηαο δνκήο
πξνυπνζέηεη φηη ππάξρεη κηα νξηδφληηα νξγάλσζε πνπ δηαηξέρεη φινπο ηνπο ηνκείο
αλάπηπμεο. ΢ε πνιιέο φκσο, έξεπλεο νη επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε νξγαληθή λνεηηθή
θαζπζηέξεζε (φπσο ην ζχλδξνκν Down) είλαη ρεηξφηεξεο απφ απηέο ησλ παηδηψλ κε
ηππηθή αλάπηπμε ηεο ίδηαο λνεηηθήο ειηθίαο (Weisz et al., 1982), ηφζν ζηα έξγα ηχπνπ
Piaget, φζν θαη ζηα έξγα επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ. Δπηπξφζζεηα, θαη ζηα παηδηά κε
ηππηθή αλάπηπμε, ηα επίπεδα αλάπηπμεο δελ είλαη ίδηα ζε φινπο ηνπο ηνκείο, φπσο
πξνέθπςε απφ ηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο. Γηα παξάδεηγκα, ηα παηδηά κε ηππηθή αλάπηπμε
κε αλεπηπγκέλεο ηηο γισζζηθέο δεμηφηεηεο εκθαλίδνπλ δπζθνιίεο ζε νπηηθνρσξηθά έξγα,
φπσο είλαη νη πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο.
Οξηζκέλα επίζεο είδε αλάπηπμεο, πνπ αθνξνχλ ζηελ αληίιεςε νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ζηελ ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, κπνξεί λα επηβξαδχλνληαη ζηα παηδηά κε
ζχλδξνκν Down ή λα επεξεάδνληαη πεξηζζφηεξα απφ ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ θαη
ζπκπεξηθνξηθφ ηνπο πξφηππν, ζε ζρέζε κε ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ
αηηηνινγίαο. ΢ε κηα κεηα-αλάιπζε εξεπλψλ (Yirmiya, Erel, Shaked & Solomonica-Levi,
1998) γηα ηε ζχγθξηζε επηδφζεσλ ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ
αηφκσλ κε απηηζκφ, λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο θαη ηππηθή
αλάπηπμε, πξνέθπςε φηη ην επίπεδν ιεηηνπξγηθφηεηαο ησλ αηφκσλ, ε αηηηνινγία, ε
ηππνινγία ησλ έξγσλ, ε ρξνλνινγηθή ειηθία θαζψο θαη νη ιεθηηθέο θαη πξαθηηθέο
δεμηφηεηεο, επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ησλ νκάδσλ.
Σα άηνκα κε ζχλδξνκν Down, αλ θαη γεληθψο εκθαλίδνπλ θαιχηεξεο θνηλσληθέο
δεμηφηεηεο θαη ελζπλαίζζεζε ζε ζρέζε κε ηα άιια άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
(Beeghly et al. 1990·Kasari et al., 1990·Mundy, Sigman, Kasari & Yirmiya, 1988),

280
γεγνλφο πνπ ζα ηνπο επέηξεπε λα εκθαλίζνπλ θαιχηεξεο επηδφζεηο ζηα έξγα θπξίσο ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ, δελ θάλεθε θάηη ηέηνην λα ππνζηεξίδεηαη απφ ηα δεδνκέλα. Μηα πηζαλή
εξκελεία ζα κπνξνχζε λα είλαη ην γεγνλφο φηη ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down ηνπ
δείγκαηνο εκθαλίδνπλ ηηο ρακειφηεξεο ιεθηηθέο ηθαλφηεηεο ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο
νκάδεο. Οη ηθαλφηεηεο απηέο φκσο, θαίλεηαη λα ζπζρεηίδνληαη ζεκαληηθά θαη λα
απνηεινχλ ηζρπξνχο πξνβιεπηηθνχο παξάγνληεο γηα ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ζηα
αληίζηνηρα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Σα έξγα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ έξεπλα απαηηνχζαλ έλαλ ζπλδπαζκφ
ιεθηηθψλ θαη νπηηθνρσξηθψλ δεμηνηήησλ θαη ρξήζε γλσζηηθψλ ζηξαηεγηθψλ
επεμεξγαζίαο ζχλζεησλ εξεζηζκάησλ, ζηα νπνία ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down
παξνπζίαδαλ θαη ηηο πεξηζζφηεξεο δπζθνιίεο. ΢χκθσλα θαη κε ηηο πνηνηηθέο
παξαηεξήζεηο ηα άηνκα απηά μφδεπαλ πεξηζζφηεξε ψξα, πξνζπαζψληαο λα εθηειέζνπλ
ηα έξγα θαη ζπγρξφλσο επηδφζεθαλ θαη ζε πνιιέο άζρεηεο κε ην έξγν ζπκπεξηθνξέο.
Οη παξαπάλσ επνκέλσο, δηαθνξεηηθέο ζεσξεηηθέο θαη εξκελεπηηθέο πξνζεγγίζεηο
ησλ απνηειεζκάησλ ηεο παξνχζαο έξεπλαο δειψλνπλ ηελ πνιππινθφηεηα θαηαλφεζεο
ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Δλψ κηα ζεηξά ζρεηηθψλ εξεπλψλ πξνζπαζεί λα δηεπξχλεη
ηε ζεκαζία ησλ αηηηαθψλ παξαγφλησλ ή λα δεκηνπξγήζεη ζπλδπαζηηθέο ζεσξεηηθέο
πξνζεγγίζεηο, πνπ εληάζζνληαη φκσο ζ‟ έλα επξχηεξν πιαίζην ζεψξεζεο ηεο λνεκνζχλεο
θαη ηεο αλάπηπμεο (Burack, Hodapp & Zigler, 1988·Cicchetti, 1984·Cicchetti & Pogge-
Hesse, 1982·Cole, 1998·Detterman, 1987·Hodapp & Zigler, 1997·Sternberg, 1985).
΢ήκεξα ηα ζέκαηα απηά απνηεινχλ θνηλά πεδία ζπδεηήζεσλ κηαο
δηεπηζηεκνληθήο πξνζέγγηζεο, φπνπ νη εξεπλεηέο απφ δηάθνξνπο επηζηεκνληθνχο ρψξνπο
πνπ ελδηαθέξνληαη γηα ηελ ηππηθή αλάπηπμε κπνξνχλ λα ζπγθξίλνπλ ηα επξήκαηά ηνπο,
κε εθείλα φισλ φζσλ ελδηαθέξνληαη γηα ηα ίδηα ζέκαηα αλάπηπμεο ζε άηνκα κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο.
Παξφιν πνπ νη δηαθνξέο είλαη εκθαλείο φηαλ ζπγθξίλνπκε παηδηά κε θαη ρσξίο
λνεηηθή θαζπζηέξεζε, θαζψο θαη παηδηά κε δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο, νη πην ελδηαθέξνπζεο δηαθνξέο είλαη απηέο πνπ εκθαλίδνληαη ζην
εζσηεξηθφ ησλ νκάδσλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Αλ
επνκέλσο, εμεηάζνπκε ηελ αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε κέζα απφ κηα επξχηεξε ζεσξεηηθή
νπηηθή, κε πνιπεπίπεδε αλάιπζε, ζα δνχκε φηη ε εμέηαζε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή

281
θαζπζηέξεζε, ππφ ην πξίζκα ηεο ηππηθήο αλάπηπμεο έρεη πνιιά πιενλεθηήκαηα. Καζψο
θαίλεηαη λα θσηίδεη πνιιέο πιεπξέο ηεο ηππηθήο αλάπηπμεο θαη καο βνεζά λα
θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ ηνκέσλ ηεο.

Πεπιοπιζμοί έπεςναρ και μελλονηικέρ επεςνηηικέρ πποηάζειρ

Ζ εξκελεία φισλ ησλ παξαπάλσ επξεκάησλ έγηλε θαηφπηλ πνιχπιεπξεο δηεξεχλεζεο,
ηφζν ησλ δηαζηάζεσλ ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ησλ έξγσλ ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ, φζν θαη εθείλσλ ησλ παξαγφλησλ πνπ ελδέρεηαη λα αιιειεπηδξνχλ κε ηελ επίδνζε
ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο ζε θάζε δνθηκαζία,
δειαδή ησλ γλσζηηθψλ θαη ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο. ΋πσο εηπψζεθε
θαη ζηελ κεζνδνινγία, φιεο νη δνθηκαζίεο ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο
ζεσξίαο ηνπ λνπ πξνζαξκφζηεθαλ ηφζν ζηα ειιεληθά δεδνκέλα, φζν θαη ζηελ ειηθία
ησλ παηδηψλ κε ηε θηινδνμία λα πξνζνκνηάδνπλ φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξν θαζεκεξηλέο
θαη νηθίεο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο θαη εηθφλεο.
Ζ επηινγή επίζεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο
ηνπ δείγκαηνο ηεο έξεπλαο έγηλε απνθιεηζηηθά απφ ζρνιεία γεληθήο αγσγήο θαη
εθπαίδεπζεο θαη φρη απφ απηνηειείο ζρνιηθέο κνλάδεο εηδηθήο αγσγήο. Πξφθεηηαη
επνκέλσο γηα παηδηά εληαγκέλα ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, θαζψο παξαθνινπζνχζαλ
παξάιιεια ηκήκαηα έληαμεο. Σν γεγνλφο απηφ δελ εκπνδίδεη ηε γελίθεπζε ησλ
απνηειεζκάησλ ζε φια ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
ζχλδξνκν Down.
Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο πξνζθέξνπλ επίζεο πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο γηα
ηελ αλάπηπμε ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, ηδηαίηεξα ζε ζρέζε κε έξγα
πνπ απαηηνχλ παξάιιειε επεμεξγαζία ζχλζεησλ εξεζηζκάησλ. Παξάιιεια, φκσο
ππάξρνπλ θαη κεζνδνινγηθνί πεξηνξηζκνί, νη νπνίνη πξέπεη λα ιεθζνχλ ππφςε θαηά ηελ
εξκελεία ησλ δεδνκέλσλ.
΢ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ζα κπνξνχζαλ λα ζπγθαηαιεγφηαλ ην
κηθξφ δείγκα ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, θαζψο θαη
ε κε κέηξεζε ηεο θνηλσληθήο ιεηηνπξγηθφηεηαο ησλ παηδηψλ απηψλ. Θα ήηαλ ζίγνπξα
εγθπξφηεξε κηα αμηνιφγεζε ηεο θνηλσληθήο ιεηηνπξγηθφηεηαο, πνπ ζα ιάκβαλε ππφςε

282
θαη άιια ζηνηρεία, φπσο ην βηνηηθφ επίπεδν ηεο νηθνγέλεηαο, ηελ πνηφηεηα θαη πνζφηεηα
ησλ νηθνγελεηαθψλ θαη θνηλσληθψλ ηνπο ζπλαλαζηξνθψλ. Θα πξέπεη επίζεο λα έρνπκε
ππφςε θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ πξνθχπηνπλ αλαπφθεπθηα σο πξνο ηελ νηθνινγηθή
εγθπξφηεηα, θαζψο ελδέρεηαη ε επίδνζε ζε «εξγαζηεξηαθέο ζπλζήθεο» λα
αληηδηαζηέιινληαη κε ηε ζπκπεξηθνξά πνπ ζα επηδείθλπαλ ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε κέζα ζε πξαγκαηηθέο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο.
Σα έξγα ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, αλ θαη πξνζαξκφζηεθαλ
ζηα ειιεληθά δεδνκέλα θαη παξνπζηάζηεθαλ κέζσ πξνγξακκάησλ ηνπ H/Y, θάλνληάο ηα
ηδηαίηεξα ειθπζηηθά, αλαγλσξίζηκα θαη ελδηαθέξνληα, κε παξάιιειε ρξήζε ιεθηηθνχ θαη
νπηηθνχ πιηθνχ, είλαη θαηεμνρήλ έξγα επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ. Σα έξγα απηά έρνπλ
ζεσξεζεί φηη είλαη επαλαιεπηηθά θαη ηδηαίηεξα απαηηεηηθά ζηε ρξήζε ζχλζεησλ
ζηξαηεγηθψλ επεμεξγαζίαο θαη αληαπφθξηζεο (Weisz, 1990). Οη δηαθνξέο πνπ
πξνθχπηνπλ κεηαμχ ησλ νκάδσλ, ίζσο λα νθείινληαη θαη ζηηο ηδηαίηεξεο απαηηήζεηο ησλ
έξγσλ, γεγνλφο πνπ κπνξεί επίζεο λα αλαδεηθλχεη θαη πην έληνλα ηηο δηαθνξέο ησλ
παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down, ζχκθσλα κε ην πξφηππν ησλ ηδηαίηεξσλ γλσζηηθψλ
δπζθνιηψλ ηνπο.
Ζ ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ ηεο έξεπλαο ήηαλ ζπγρξνληθή θαη φρη δηαρξνληθή. Ζ
δηαρξνληθή φκσο κέζνδνο επηηξέπεη ηελ πνιιαπιή αμηνιφγεζε ησλ παηδηψλ θαηά ηελ
δηάξθεηα ηεο αλαπηπμηαθήο πεξηφδνπ, γεγνλφο πνπ ζα κπνξνχζε λα δψζεη αζθαιέζηεξα
ζπκπεξάζκαηα σο πξνο ηελ αλάπηπμε ησλ γλσζηηθψλ θαη θνηλσληθψλ ηθαλνηήησλ ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε.
Δπηπιένλ, ε πεξαηηέξσ κειέηε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο ζα κπνξνχζε λα γίλεη εμηζψλνληαο ηα παηδηά ζε νκάδεο
ρακειφηεξεο θαη πςειφηεξεο λνεηηθήο ειηθίαο, κε ζηφρν λα δηεξεπλεζεί αλ ε αχμεζε
ηεο λνεηηθήο ειηθίαο απμάλεη ηελ πηζαλφηεηα εκθάληζεο ζεκαληηθψλ δηαθνξψλ, ππέξ
ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ζε άιιεο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο (επηηειηθέο
ιεηηνπξγίεο, λνεξή απεηθφληζε, απην-ξχζκηζε, θ.ά.). Έηζη ζα πξνθχςεη κηα πιεξέζηεξε
εηθφλα γηα ηνπο ξπζκνχο αλάπηπμεο θαη ηελ πνξεία ησλ δπλαηνηήησλ θαη ησλ αδπλακηψλ
ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Ζ νξγαληθή κάιηζηα,
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δελ παξνπζηάδεηαη κε εληαία κνξθή. Παξά ην γεγνλφο φηη ε θάζε
γελεηηθή (ή νξγαληθή) δηαηαξαρή δελ ζπλεπάγεηαη κνλαδηθέο εθθάλζεηο ηεο

283
ζπκπεξηθνξάο, ε αηηηνινγία θαίλεηαη λα επεξεάδεη πνιιέο πιεπξέο ηεο αλάπηπμεο ηεο
ζπκπεξηθνξάο (Hodapp, 2005). ΢πκπεξαζκαηηθά, ε κειινληηθή έξεπλα ζα κπνξνχζε λα
εμεηάζεη ηελ ηθαλφηεηα αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηε ζεσξία ηνπ
λνπ θαη ζε άιιεο νκάδεο παηδηψλ λε λνεηηθή θαζπζηέξεζε γελεηηθήο αηηηνινγίαο (φπσο
ησλ ζπλδξφκσλ εχζξαπζηνπ Υ ρξσκνζψκαηνο, Willimas, Prader-Willi, θ.ά.) γηα λα
δηαθαλνχλ ηα ηδηαίηεξα γλσζηηθά ηνπο πξφηππα.
΢ηελ παξνχζα έξεπλα δελ έγηλε ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα ειέγρνπ ησλ κε
γλσζηηθψλ παξακέηξσλ (π.ρ., θηλήηξσλ, πξνζσπηθφηεηα, ηζηνξηθφ απνηπρίαο, θ.ά.) ησλ
παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο. Ζ κειινληηθή έξεπλα ζα
πξέπεη λα ιάβεη ππφςε ηεο απηνχο ηνπο παξάγνληεο θαη λα αλαπηχμεη ίζσο πην
επαίζζεηεο κεζφδνπο κέηξεζεο ησλ κε γλσζηηθψλ παξακέηξσλ θαη ζε δηαθνξεηηθέο
νκάδεο παηδηψλ λε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Πξφζθαηα κάιηζηα, νη έξεπλεο ζην πεδίν απηφ
έρνπλ ζπλδέζεη ηηο ιεηηνπξγίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηα θίλεηξα κε
ζπλαηζζεκαηηθά θαη ςπρηαηξηθά πξνβιήκαηα ζε νκάδεο αηφκσλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, αιιά θαη ηνπο ηξφπνπο παξνπζίαζεο γλσζηηθψλ έξγσλ ζε απηά ηα παηδηά
(Baroff & Olley, 1999·Bregman, 1991·Bybee & Zigler, 1992·Hodapp & Dykens,
2004·Hodapp & Burack, 2006·Merighi, Edison & Zigler, 1990·Tremblay, Richer,
Lachance & Cote, 2010·Weisz, 1990·Wishart, 1993).
Ζ αλαπηπμηαθή επνκέλσο έξεπλα ζην κέιινλ ζα πξέπεη λα ζπλδεζεί κε πξαθηηθά
δεηήκαηα. Σα εξεπλεηηθά απνηειέζκαηα πνπ παξνπζηάδνληαη εδψ αλαδεηθλχνπλ ηηο
πηζαλέο δηαζπλδέζεηο κε ηα πξνγξάκκαηα γλσζηηθήο παξέκβαζεο, ηελ εθπαίδεπζε θαη
ηελ θνηλσληθή πξνζαξκνγή ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο. Πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε θηλείηαη θαη ην πξφγξακκα ηνπ ζπληειεζηηθνχ
εκπινπηηζκνχ (Instrumental Enrichment) ηνπ Feuerstein θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (1980),
πνπ εθαξκφζηεθε θαη ζε άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Ο βαζηθφο ηνπ ζηφρνο, παξά
ηηο αδπλακίεο ηνπ (Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε, 1997) ήηαλ λα ζπκπιεξψζεη ηηο ειιεηκκαηηθέο
γλσζηηθέο δνκέο ησλ παηδηψλ απηψλ θαη λα ηα θαηαζηήζεη απηφλνκα άηνκα, ψζηε λα
κπνξνχλ λα επεμεξγάδνληαη θαη λα παξάγνπλ ηδέεο. Έηζη ν καζεηήο κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, κε ηε βνήζεηα ελφο δηακεζνιαβεηή θαη κε ηα θαηάιιεια εξγαιεία (π.ρ.,
αζθήζεηο, παηρλίδηα) καζαίλεη λα αλαπηχζζεη θαη λα εκπινπηίδεη ηηο γλσζηηθέο
δεμηφηεηέο ηνπ, ψζηε λα γίλεη ελεξγεηηθφο επεμεξγαζηήο ησλ πιεξνθνξηψλ. Ο νπνίνο ζα

284
κπνξεί λα ηηο κεηαβηβάδεη θαη λα εθαξκφδεη ηηο ζηξαηεγηθέο θαη ζε άιιεο θαηαζηάζεηο
ηεο δσήο ηνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζα κάζεη λα εζηηάδεη ηελ πξνζνρή θαη ηελ αληίιεςή
ηνπ ζε νπζηαζηηθέο πιεξνθνξίεο. Θα επηιέγεη ηηο θαηάιιειεο, ζα νξγαλψλεη θαη ζα
ζρεδηάδεη ηνπο ζηφρνπο κηαο δξαζηεξηφηεηαο θαη ηέινο ζα ειέγρεη θαη ζα ξπζκίδεη ηε
ζπκπεξηθνξά ηνπ (Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε, 1997).
Σα κειινληηθά πξνγξάκκαηα γλσζηηθήο παξέκβαζεο ζα πξέπεη επίζεο λα ιάβνπλ
ππφςε ηνπο ηα ζχγρξνλα δεδνκέλα θαη ηηο ελαιιαθηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε ηεο
αλζξψπηλεο λνεκνζχλεο. Οη πεξηζζφηεξνη εξεπλεηέο θαη ζεσξεηηθνί ηεο λνεκνζχλεο
ζήκεξα αλαγλσξίδνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ηε ζεκαζία ησλ κεηαγλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ,
αιιά θαη ηνπ πνιηηηζκηθνχ πεξηβάιινληνο (βι. θαη Sternberg, 2007). Απφ ηε κηα κεξηά,
νξηζκέλνη εξεπλεηέο (Gardner, Sternberg) έρνπλ πξνζπαζήζεη λα ελνπνηήζνπλ ηηο
δηάθνξεο πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε ηεο λνεκνζχλεο ζε πεξηεθηηθά ζπζηεκαηηθά
κνληέια λνεκνζχλεο. Ζ ζεσξία ησλ πνιιαπιψλ εηδψλ λνεκνζχλεο ηνπ Gardner, (1993),
ε νπνία πξεζβεχεη φηη ππάξρνπλ πνιιέο μερσξηζηέο «λνεκνζχλεο» ζρεηηθά αλεμάξηεηεο
ε κία απφ ηελ άιιε. Ζ «ηξηαξρηθή» ζεσξία ηνπ Sternberg (1999) ζπιιακβάλεη ηε
λνεκνζχλε κε φξνπο ζπζηαηηθψλ δηαδηθαζηψλ ηεο επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ, νη νπνίεο
ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ πξνζαξκνγή ηνπ αηφκνπ ζην πεξηβάιινλ ηνπ, γηα ηε
δηακφξθσζε ηνπ πεξηβάιινληνο απφ ην άηνκν θαη γηα ηελ επηινγή λένπ πεξηβάιινληνο.
΢πκπιεξσκαηηθά, νη ζεσξεηηθνί ηεο επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ (Deary,
2000. Jensen, 1982. Sternberg, 1999) αλαδεηνχλ λα θαηαλνήζνπλ ηε λνεκνζχλε κέζσ
ηεο κειέηεο δηαθφξσλ κνξθψλ επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ θαη άιισλ
θαηαζθεπαζκάησλ, φπσο ν ρξφλνο εμέηαζεο, ν ρξφλνο επηινγήο αληίδξαζεο, ε ηθαλφηεηα
επηκεξηζκνχ ηεο πξνζνρήο, ηα ζηνηρεία ηεο ινγηθήο ζθέςεο θαη ε ιχζε πξνβιεκάησλ
πνπ δχλαηαη λα πξνζνκνησζεί κέζσ πξνγξακκάησλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ, ζηα
πιαίζηα ηεο ηερλεηήο λνεκνζχλεο. ΢εκαληηθά δεδνκέλα πνπ εληζρχνπλ απηήλ ηε
πξνζέγγηζε ηεο επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ, έρνπκε απφ ηηο έξεπλεο ησλ Li-Tsang θαη
Wong (2009) θαη Merrill (2004), ζπγθξίλνληαο άηνκα κε θαη ρσξίο λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, θπξίσο ζηνλ ηνκέα ησλ δεμηνηήησλ απηφκαηεο νπηηθήο αλαδήηεζεο θαη
πξνζνρήο, θαζψο θαη ηεο εθαξκνγήο ηνπο ζηελ εθπαηδεπηηθή ηνπο θαζεκεξηλφηεηα.
Δίλαη επξέσο δηαδεδνκέλε ε άπνςε φηη ην πεξηβάιινλ, ηα θίλεηξα θαη ε
εθπαίδεπζε ηνπ αηφκνπ επεξεάδνπλ θαηαιπηηθά ηελ αλάπηπμε ησλ λνεηηθψλ ηνπ

285
ηθαλνηήησλ (βι. Sternberg, 2007). Αζθαιψο θαη ε θιεξνλνκηθφηεηα παίδεη ξφιν ζε φηη
αθνξά ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο ζηε λνεηηθή ηθαλφηεηα, φπσο άιισζηε θαη ην πεξηβάιινλ.
΋κσο, ε λνεκνζχλε ηνπ θάζε αλζξψπνπ δχλαηαη λα αλαπηπρζεί εληφο ελφο κεγάινπ
εχξνπο πηζαλήο αλάπηπμεο ησλ λνεηηθψλ ηνπ ηθαλνηήησλ (Grigorenko, 2000), θαζψο
είλαη εχπιαζηε θαη επκεηάβιεηε. Δπνκέλσο νη δηάθνξεο λνεηηθέο δεμηφηεηεο είλαη εθηθηφ
λα δηδαρζνχλ. Απαηηείηαη φκσο, έλαο πην ζθαηξηθφο ηξφπνο αμηνιφγεζεο ησλ ηθαλνηήησλ
ησλ παηδηψλ θαη κηα πην εμαηνκηθεπκέλε πξνζέγγηζε, ε νπνία ζα εμαζθάιηδε κεγαιχηεξν
εθπαηδεπηηθφ φθεινο γηα κεγαιχηεξε κεξίδα καζεηψλ, γεγνλφο πνπ απνηειεί θαη βαζηθφ
ζθνπφ ηεο.

Ανακεθαλαίυζη ζςμπεπαζμάηυν και εκπαιδεςηικέρ πποεκηάζειρ

΢πλνςίδνληαο φια ηα παξαπάλσ απνηειέζκαηα, απηφ πνπ δηαθαίλεηαη ηειηθά είλαη φηη νη
επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο ζηα έξγα
αλαγλψξηζεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ είλαη ζε γεληθέο γξακκέο εμαξηεκέλεο
απφ ηα ηδηαίηεξα γλσζηηθά θαη ζπκπεξηθνξηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ απηψλ θαη
πην έληνλα ζηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down, ελψ δελ αιιειεπηδξνχλ κε δεκνγξαθηθνχο
παξάγνληεο. Χζηφζν, δελ ππνλνείηαη εδψ ε παληειήο έιιεηςε ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ ζε απηά ηα παηδηά.
Απηφ πνπ ππνγξακκίδνπλ ηα επξήκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη φηη ε χπαξμε
ειιεηκκάησλ αθνξά ζε πην πνιχπινθεο θαη πην δχζθνιεο πιεπξέο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο
θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, φπσο είλαη νη πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο θπξίσο σο
πξνο ην κέγεζνο, νη θαληαζηηθέο πιάλεο, ν εληνπηζκφο ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ γηα ηηο
πεπνηζήζεηο άιισλ αηφκσλ θαη ε δηάθξηζε ηεο θαληαζίαο απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ζ
ηειεπηαία απηή, κάιηζηα, θαηεγνξία θαίλεηαη λα κελ ζρεηίδεηαη κε θαλέλαλ απφ ηνπο
γλσζηηθνχο παξάγνληεο πνπ κειεηήζεθαλ ζηελ παξνχζα έξεπλα. Σν εχξεκα απηφ, ζε
θιηληθφ πιεζπζκφ, αλ θαη πξσηφηππν, παξακέλεη ιηγφηεξν μεθάζαξν. Μία εξκελεία ζα
κπνξνχζε λα απνπεηξαζεί σο πξνο απηφ αλ θαη ρξεηάδεηαη πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε. Οη
ρακειέο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζηε θαηεγνξία ησλ έξγσλ
δηάθξηζεο θαληαζίαο-πξαγκαηηθφηεηαο, αθφκε θαη ζε απηήλ ηελ λνεηηθή ειηθία ησλ 6
εηψλ, κπνξεί λα κελ αληαλαθινχλ γλήζηα αδπλακία ησλ παηδηψλ λα θαηαλννχλ ηα
αληηθείκελα ηεο θαληαζίαο σο θαηαζηάζεηο ζην λνπ, ηφζν ην δηθφ ηνπο φζν θαη ησλ

286
άιισλ αηφκσλ. Αιιά αληίζεηα, λα είλαη απνηέιεζκα ησλ έληνλσλ ζπλαηζζεκαηηθψλ
αληηδξάζεσλ (π.ρ., θφβνο) πνπ ηνπο πξνθάιεζε ην εξέζηζκα πνπ έπξεπε λα θαληαζηνχλ
(ηέξαο/θνπλέιη). Σηο αληηδξάζεηο απηέο, κπνξνχκε λα ηηο ζπλαληήζνπκε θαη ζηνπο
ελήιηθεο (Rozin, Millman & Nemeroff, 1986 ).
Δπνκέλσο, είλαη ην είδνο θαη ην επίπεδν δπζθνιίαο ησλ ππνδνθηκαζηψλ ησλ
έξγσλ πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε απφ απηή
ησλ παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε. ΢πκπιεξσκαηηθά, είλαη θαη ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ θαη
ζπκπεξηθνξηθφ πξφηππν ησλ παηδηψλ κε ζχλδξνκν Down πνπ δηαθνξνπνηεί ηηο επηδφζεηο
ηνπο απφ απηέο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη φρη
απνθιεηζηηθά ε χπαξμε γλσζηηθψλ ειιεηκκάησλ.
Αλαθνξηθά επίζεο κε ηελ εξεπλεηηθή θαη ζεσξεηηθή δηακάρε ηεο αλαπηπμηαθήο
πξνζέγγηζεο θαη ησλ πξνζεγγίζεσλ ηεο «δηαθνξάο», γηα ην αλ ηα εγγελή γλσζηηθά θαη
νξγαληθά ειιείκκαηα ησλ αηφκσλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξνπνηνχλ ηηο επηδφζεηο
ηνπο ζε ζρέζε κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο, αλεμαξηήηνπ αηηηνινγίαο θαη εμίζσζεο
κε ηελ λνεηηθή ή ηε ρξνλνινγηθή ειηθία, ηα απνηειέζκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο δελ
επηηξέπνπλ ηελ αλεπηθχιαθηε ζέζε ππέξ θάπνηαο άπνςεο. Χζηφζν, ην γεγνλφο φηη,
παξφιν πνπ ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο ήηαλ
εμηζσκέλα σο πξνο ηε ζπλνιηθή ηνπο λνεηηθή ειηθία κε ηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο,
παξνπζίαζαλ δπζθνιίεο ζηα έξγα νπηηθψλ πιαλψλ θαη ζεσξίαο ηνπ λνπ, ίζσο απνηειεί
κηα έκκεζε ππνζηήξημε ηεο ππφζεζεο ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο».
Αληηζέησο, ν εληνπηζκφο ζπγθεθξηκέλσλ γλσζηηθψλ θαη κε γλσζηηθψλ
παξαγφλησλ πνπ θάλεθε λα επεξεάδνπλ ηηο δπζθνιίεο απηέο, δίλεη ππνζηήξημε ζηελ
αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε. Ζ ζχλδεζε βέβαηα απηή είλαη ζεκαληηθή ζε εθπαηδεπηηθφ
πιένλ επίπεδν. ΢χκθσλα κε ην ηδηαίηεξν γλσζηηθφ, θνηλσληθφ θαη ζπκπεξηθνξηθφ
πξφηππν ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο θαζίζηαηαη
εκκέζσο ζεκαληηθή θαη ε αλάγθε γηα εμαηνκηθεπκέλε εθπαηδεπηηθή πξνζέγγηζε.
Πξνθεηκέλνπ κάιηζηα, λα απνζαθελίδνληαη ηφζν νη δπζθνιίεο ηνπο, φζν θαη ηα δπλαηά
ηνπο ζεκεία, ζηα νπνία ζα ζηεξηρηνχλ νη κεηέπεηηα πξνζπάζεηεο αληηζηάζκηζεο ησλ
δπζθνιηψλ (βι. Hodapp, DesJardin & Ricci, 2003·Hodapp & Dykens, 2004).
΢πκπεξαζκαηηθά, νη παξαπάλσ ζπλδπαζηηθέο εξκελεπηηθέο πξνζεγγίζεηο ησλ
εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ δειψλνπλ θαη ηελ πνιππινθφηεηα θαηαλφεζεο ηεο λνεηηθήο

287
θαζπζηέξεζεο, σο κηα δπλακηθή θαη εμειηζζφκελε δηεξγαζία θαη φρη σο κηα ζηαηηθή
θαηάζηαζε (Cole, 1998).
Ηδηαίηεξε ζεκαζία θαη πξσηνηππία έρνπλ νη ζεκαληηθέο ζπζρεηίζεηο ησλ
επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ πνπ πξνέθπςαλ αλάκεζα ζηηο θαηεγνξίεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ
θαη ζηα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ. Σα δεδνκέλα απηά θαίλεηαη λα αλαδεηθλχνπλ κία ηάζε
γηα ζπκβνιή κηαο πιεπξάο ηνπιάρηζηνλ ηεο θνηλσληθήο λφεζεο, φπσο απηή εθθξάζηεθε
κέζα ζηα ζπγθεθξηκέλα έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ζηε γλσζηηθή ιεηηνπξγία ηεο
αλαγλψξηζεο ησλ αληηιεπηηθψλ ζθαικάησλ.
Γεδνκέλσλ επίζεο θαη ησλ θνηλσληθψλ δπζθνιηψλ απηψλ ησλ παηδηψλ, ζα ήηαλ
πξνθαλψο βνεζεηηθή, σο πξνο ηηο θνηλσληθέο ηνπο επαθέο θαη δεμηφηεηεο, αιιά θαη σο
πξνο ηε ζρνιηθή ηνπο ελζσκάησζε (Odom, Klingerman & Jakowski, 2004), ε
πξνζπάζεηα βειηίσζεο ησλ δπζθνιηψλ ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κέζσ θαηάιιεισλ θαη
εμεηδηθεπκέλσλ πξνγξακκάησλ γλσζηηθήο παξέκβαζεο ζηνλ ηνκέα ηεο θνηλσληθήο
λφεζεο. Γηα παξάδεηγκα, ε εθπαίδεπζε ζηελ πξαγκαηνινγηθή ρξήζε θαη θαηαλφεζε ηεο
γιψζζαο ζα κπνξνχζε λα ηνπο βνεζήζεη ζηελ θαζεκεξηλή ηνπο επηθνηλσλία. Μέζσ
επίζεο ηερληθψλ ηεο γλσζηηθν-ζπκπεξηθνξηθήο πξνζέγγηζεο ζα έρνπλ ηελ επθαηξία λα
εμαζθεζνχλ ηφζν ζηελ έγθπξε απφδνζε λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ζηνπο άιινπο, φζν θαη
ζην δηαρσξηζκφ ησλ δηθψλ ηνπο λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ζε ζρέζε κε αληηθεηκεληθέο
πιεπξέο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο.
Ζ ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή ηνπ παηδηνχ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζε φιεο ηηο
δξαζηεξηφηεηεο ηεο ζρνιηθήο δσήο κε παξάιιειεο παξεκβάζεηο, φπνπ θξίλεηαη ζθφπηκν
απφ ην πξνζσπηθφ ηνπ ζρνιείνπ ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ηνπ καζεηή, απνηεινχλ ηελ
εγγχεζε γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε φισλ ησλ καζεηψλ, αλεμαξηήησο δπζθνιηψλ (Allen
& Cowdery, 2005). Δλζαξξπληηθά είλαη ηα απνηειέζκαηα πνιιψλ εξεπλψλ σο πξνο ηελ
απφθηεζε θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ κεηά απφ δηδαζθαιία ζηα άηνκα απηά θαη ηε ζεκαζία
ηεο πξφσξεο παξέκβαζεο ζε ζέκαηα θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ (βι. θαη Lord, 1993). Πην
ζπγθεθξηκέλα, ηα άηνκα κε ζχλδξνκν Down είλαη θνηλσληθά πξνζαξκνζκέλα,
ρακνγειαζηά θαη ζπλεξγάζηκα (βι. Kasari & Freeman, 2001·Kasari, Freeman, Mundy &
Sigman, 1995). Απηφ ζεκαίλεη φηη ηα άηνκα απηά κπνξνχλ λα εθπαηδεπηνχλ κε επηηπρία
ζε ζέκαηα απηνεμππεξέηεζεο θαη θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ, λα απνθηήζνπλ ηηο βαζηθέο ή
απιέο ζρνιηθέο γλψζεηο θαη λα θηάλνπλ ζηελ ελειηθίσζε. Πνιιά απφ ηα άηνκα απηά

288
κπνξνχλ λα θπθινθνξνχλ κφλα ηνπο, λα βνεζνχλ ζηηο δνπιεηέο ηνπ ζπηηηνχ θαη λα
εξγάδνληαη ζε πξνζηαηεπφκελν ή εκη-πξνζηαηεπφκελν πεξηβάιινλ. Άιισζηε, νη
θνηλσληθέο δεμηφηεηεο πνπ απνθηνχλ θαζνξίδνπλ ην επίπεδν ηεο απηνλνκίαο ηνπο αιιά
θαη ηεο πνηφηεηαο ηεο δσήο ηνπο.

Γηα λα είλαη, φκσο, επηηπρείο νη εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ

αλάπηπμε θνηλσληθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ ζε παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε, ζα πξέπεη λα ζηεξίδνληαη ζε πξνζεθηηθή αμηνιφγεζε ησλ δπζθνιηψλ πνπ
ην ζπγθεθξηκέλν παηδί αληηκεησπίδεη ζηνλ ηνκέα απηφ, αιιά θαη ζηελ αμηνιφγεζε ησλ
δπλαηνηήησλ ηνπ (π.ρ. ζπζηεκαηηθή παξαηήξεζε, ρξήζε ζηαζκηζκέλσλ εξγαιείσλ,
εξσηεκαηνιφγηα ζε γνλείο-εθπαηδεπηηθνχο, θ.ά.). Δπηπξφζζεηα, επηιέγνληαη ή
ζπλδπάδνληαη ζηξαηεγηθέο δηδαζθαιίαο πνπ επηθεληξψλνληαη ζηελ θαηάθηεζε
ζπγθεθξηκέλσλ ζπκπεξηθνξψλ ή θνηλσληθν-γλσζηηθψλ δεμηνηήησλ πνπ εκπιέθνληαη
ζηελ εθδήισζε ηέηνησλ ζπκπεξηθνξψλ (π.ρ. ζηξαηεγηθέο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, ιήςεο
απφθαζεο, επίιπζεο ζπγθξνχζεσλ, θ.ά.) (βι. θαη Callias, 1989·Cronin & Patton, 1993).

΢πκπιεξσκαηηθά, φπσο πξνέθπςε θαη απφ ηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο, ηα παηδηά κε

λνεηηθή θαζπζηέξεζε κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ δπζθνιίεο ζηηο γλσζηηθέο ηνπο
ιεηηνπξγίεο, ζε ζπλδπαζκφ κε άιια πξνβιήκαηα νπηηθήο αληίιεςεο, πξνζνρήο, κλήκεο
ή ζε άιιεο πεξηπηψζεηο κε πξνβιήκαηα γισζζηθήο αλάπηπμεο θαη έθθξαζεο (π.ρ.
ιαλζαζκέλεο εξκελείεο ησλ θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ). Πνιιέο θνξέο πξνθχπηνπλ
πξνβιήκαηα πξνζνρήο, θαζψο θαη νπηηθήο ή αθνπζηηθήο δηάθξηζεο πνπ επεξεάδνπλ
άκεζα ηελ αλαγλψξηζε θαη θαηαλφεζε ησλ κε γισζζηθψλ ζηνηρείσλ. Γπζθνιεχνληαη
επίζεο λα δνκήζνπλ, λα νξγαλψζνπλ θαη λα θσδηθνπνηήζνπλ ηηο εηζεξρφκελεο
πιεξνθνξίεο, ψζηε λα ηηο επεμεξγαζηνχλ απνηειεζκαηηθά θαη λα επηιέμνπλ ηηο
θαηάιιειεο αληηδξάζεηο ζε πεξηζηάζεηο θνηλσληθήο επηθνηλσλίαο (Most & Greenback,
2000).
Δλδεηθηηθά, κεξηθέο απφ ηηο θπξηφηεξεο δπζθνιίεο ηνπο θαηά ηηο θάζεηο
αλαγλψξηζεο ελφο νπηηθνχ ή αθνπζηηθνχ εξεζηζκνχ, ηεο επεμεξγαζίαο θαη ηεο
αληαπφθξηζεο, πνπ έρνπλ εληνπηζηεί ζηελ παξνχζα έξεπλα, είλαη: α) ε δπζθνιία
ζπγθξάηεζεο ζπγθεθξηκέλσλ ζηαζεξώλ, όπσο κέγεζνο, ζρήκα, β) ε δπζθνιία ηαπηόρξνλεο
ζεώξεζεο δύν ή πεξηζζνηέξσλ εξεζηζκώλ, κε απνηέιεζκα ηα πξνζθεξόκελα ζηνηρεία λα
πξνζεγγίδνληαη απνζπαζκαηηθά θαη όρη νξγαλσκέλα θαη ζπζηεκαηηθά, γ) νη δπζθνιίεο ζηελ
289
νπηηθνρσξηθή νξγάλσζε, ζηελ νπηηθή δηάθξηζε κνξθώλ θαη ζηελ έιιεηςε ζηαζεξώλ
ζηνηρείσλ αλαθνξάο (Feuerstein et al., 1980), δ) ε δπζθνιία επηινγήο ζρεηηθώλ θαη
απνθπγήο κε ζρεηηθώλ κε ην εξέζηζκα ζηνηρείσλ, ε) ε απνζπαζκαηηθή αληίιεςε ηεο
πξαγκαηηθόηεηαο κε εγσθεληξηζκό θαη ε δπζθνιία αλαδήηεζεο ζρέζεσλ θαη ηέινο ζη) ν
έληνλνο παξνξκεηηζκόο θαη ε δπζθνιία εθαξκνγήο θαηάιιεισλ ζηξαηεγηθώλ ζρεδηαζκνύ.
Πξνζπαζψληαο λα αμηνπνηήζνπκε ηα δεδνκέλα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ αληίιεςε
ησλ νπηηθψλ πιαλψλ, κπνξνχκε λα δηαηππψζνπκε κεξηθέο πξαθηηθέο ππνδείμεηο, νη
νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα βνεζήζνπλ ηνλ εθπαηδεπηηθφ λα αλαπηχμεη ζην κέγηζην βαζκφ
ηελ νπηηθή αληίιεςε ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ζχλδξνκν Down (βι.
Buckley, 1999· Hodapp & Ly, 2003). Καζψο επίζεο θαη λα εληζρχζεη ηε ζπλεηδεηή
αληίιεςε, αιιά θαη ηελ εηνηκφηεηα ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο ζε έξγα νπηηθήο ή
θσλνινγηθήο δηάθξηζεο ζχλζεησλ εξεζηζκάησλ κε βάζε ηα πξνεμέρνληα ραξαθηεξηζηηθά
ηνπο (de Gardelle, Sackur & Kouider, 2009·Hawkins, 2009). Ηδηαίηεξε ζεκαζία πξέπεη
λα δίλεηαη ζηελ αλάπηπμε θαη θαιιηέξγεηα ησλ αηζζεηεξηαθψλ ζπζηεκάησλ, δίλνληαο
δειαδή, ζηαδηαθά, έκθαζε ζηα θπζηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηηο ηδηφηεηεο ησλ
εξεζηζκάησλ, δειαδή ηελ έληαζε, ηελ πνηθηιία, ην κέγεζνο, ηε δηάξθεηα θ.ά. (βι.
Κνιηάδεο, 2002·Woolfolk, 1998). Καηάιιειεο είλαη νη αζθήζεηο αληίιεςεο ελλνηψλ ηνπ
ρψξνπ, ζε επίπεδν εηθφλαο θαη γξαπηνχ ιφγνπ, αληίιεςεο γεσκεηξηθψλ ζρεκάησλ,
δηάθξηζεο εξεζηζκάησλ (π.ρ., νκνηφηεηα, δηαρσξηζκφο, θαηεγνξηνπνίεζε, ηαμηλφκεζε),
ζχγθξηζεο θαη ηαχηηζεο κε ηα πξσηνηππηθά κνληέια κηαο νκάδαο αληηθεηκέλσλ (π.ρ.,
δίλνπκε εηθφλεο πνπ παξηζηάλνπλ ην ίδην αληηθείκελν, αιιά δηαθνξνπνηεκέλν) θαη
αλαγλψξηζεο ρξσκάησλ, απνρξψζεσλ θαη ρξσκαηηθψλ αληηζέζεσλ.
Δπίζεο ν εθπαηδεπηηθφο πξέπεη λα ιακβάλεη ππφςε ηνπ ηνπο βηνθπζηνινγηθνχο,
ηνπο ζπλαηζζεκαηηθνχο παξάγνληεο ησλ καζεηψλ, ηηο πξνυπάξρνπζεο γλψζεηο θαη ηηο
εκπεηξίεο ηνπο, θαζψο θαη ηηο πξνζδνθίεο ηνπο θαη ην πιαίζην αλαθνξάο ησλ
πεξηβαιινληηθψλ εξεζηζκάησλ, ηα νπνία επεξεάδνπλ ηελ πξφζιεςε, ηελ αλαγλψξηζε θαη
ηελ επεμεξγαζία ησλ εξεζηζκάησλ.
Έλα θαηάιιεια επνκέλσο νξγαλσκέλν θαη δνκεκέλν πεξηβάιινλ
πνιπαηζζεηεξηαθήο δηδαζθαιίαο, κε ηε ρξήζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ, ζα παξέρεη ηηο
θαιχηεξεο δπλαηφηεηεο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο νινθιεξσκέλεο αληίιεςεο. Οη καζεηέο ζα
καζαίλνπλ λα επηθεληξψλνπλ θαη λα δηαηεξνχλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηα ζεκαληηθά ζεκεία

290
ησλ πιεξνθνξηψλ, αλαθαιχπηνληαο λνεκαηηθέο ζρέζεηο αλάκεζα ζηα αληηθείκελα θαη
ζηα γεγνλφηα, ψζηε λα απνθηνχλ εχθνια θαη επράξηζηα ηηο λέεο γλψζεηο.
Αλαθεθαιαηψλνληαο, ε έλλνηα θαη ε θαηαλφεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο λνεηηθήο
θαζπζηέξεζεο, θαζψο επίζεο θαη ε απνηίκεζε ησλ πξνβιεκάησλ θαηά ηε γλσζηηθή θαη
θνηλσληθή αλάπηπμε, απνηεινχλ ζεκαληηθά ζέκαηα ηφζν ζε εξεπλεηηθφ επίπεδν φζν θαη
ζε εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, γηα ηε δεκηνπξγία θαηάιιεισλ πξνγξακκάησλ γλσζηηθήο
εθπαίδεπζεο.
Ζ λνεηηθή θαζπζηέξεζε, κάιηζηα, πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιν είδνο αλαπεξίαο,
είλαη έλα θαηλφκελν πνπ πεξηβάιιεηαη απφ αληηιήςεηο θαη ηδενινγήκαηα, πνπ δελ
αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα (βι. Βιάρνπ-Μπαιαθνχηε, 2004·
Πνιπρξνλνπνχινπ, 2001·΢νχιεο, 1997, 2008). Έλαο πνιχο ζπλεζηζκέλνο κχζνο θπξίσο
ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο είλαη ε άπνςε φηη ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
ραξαθηεξίδνληαη απφ νκνηνγέλεηα. Οη εξεπλεηέο φκσο, ηεο αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο,
εδψ θαη ζαξάληα πεξίπνπ ρξφληα, έρνπλ ζηξέςεη ηελ πξνζνρή ηνπο ζηηο αηνκηθέο
δηαθνξέο ησλ παηδηψλ απηψλ, αιιά θαη ζηηο δηαθνξέο κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ, ζηε
δηεπηζηεκνληθή ζπλεξγαζία θαη ζε πνιιέο πηπρέο ηεο αλάπηπμεο ηνπο.
Οη αλαπηπμηαθέο επίζεο πξνζεγγίζεηο δε ζεσξνχλ δεδνκέλν πσο φια ηα παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο αλαπηχζζνληαη κε ηνλ ίδην ηξφπν. ΢ηελ
εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα, δηαθνξεηηθνί καζεηέο ελδέρεηαη λα παξνπζηάζνπλ
δηαθνξεηηθέο αδπλακίεο θαη δπλαηφηεηεο, κε δηαθνξεηηθνχο ζπλδπαζκνχο, ζε
δηαθνξεηηθφ βαζκφ, κε δηαθνξεηηθή έληαζε θαη δηαθνξεηηθέο ζπλέπεηεο ζε δηαθνξεηηθά
εθπαηδεπηηθά πεξηβάιινληα (βι. Βιάρνπ-Μπαιαθνχηε, 2004·Γξάθνο, 2002·Ξεξνκεξίηε,
1997· Πνιπρξνλνπνχινπ, 2001·΢νχιεο, 1997, 2008). Έηζη, ε αλαθνξά ζε γλσζηηθά
ειιείκκαηα ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο «δηαθνξάο» ζα πξέπεη λα γίλεηαη κε πνιιή
πξνζνρή, δηφηη ππάξρεη ν θίλδπλνο λα ζεσξήζνπκε φηη φια ηα παηδηά κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε ραξαθηεξίδνληαη απφ ηηο αδπλακίεο, γεγνλφο πνπ απνηειεί κία απφ ηηο πην
δπζιεηηνπξγηθέο πξνθαηαιήςεηο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, δηαησλίδνληαο κε απηφλ
ηνλ ηξφπν ην ειιεηκκαηηθφ κνληέιν δηδαζθαιίαο, πνπ απνηειεί ην βαζηθφηεξν εκπφδην
γηα ηελ πξνψζεζε ηεο δηαδηθαζίαο ηεο έληαμεο (Βιάρνπ-Μπαιαθνχηε, 2004).
Χζηφζν, νξηζκέλεο πηπρέο ηεο αλάπηπμεο-θπξίσο νη δηαδνρέο ζε πνιινχο ηνκείο-
είλαη ίδηεο ζηα παηδηά κε δηάθνξεο αλαπεξίεο θαη ζηα παηδηά ηππηθήο αλάπηπμεο. Οη

291
νκνηφηεηεο απηέο δείρλνπλ πφζν ζεκαληηθφ είλαη λα ππάξμνπλ πην ελνπνηεκέλεο
αλαπηπμηαθέο πξνζεγγίζεηο ζηα παηδηά απηά. Γπλαηφηεηεο θαη αδπλακίεο ζηελ αλάπηπμε
βξίζθνπκε ζε δηαθνξεηηθέο αλαπεξίεο, αιιά θαη κεηαμχ παηδηψλ κε ηελ ίδηα αλαπεξία
(Hodapp, 2005). Τπάξρνπλ βέβαηα θαη δηαθνξέο αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο αλαπεξίεο. Σα
αίηηα ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, γηα παξάδεηγκα, θαίλεηαη λα παίδνπλ ην πην ζεκαληηθφ
ξφιν ζηε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Μέρξη ζήκεξα φκσο, ιίγεο απφ απηέο ηηο απφςεηο έρνπλ
πεξάζεη απφ ηελ έξεπλα ζηελ πξαθηηθή αμηνπνίεζε. ΢πκπεξαζκαηηθά, ηα επξήκαηα ηεο
αλαπηπμηαθήο ςπρνινγίαο ζα κπνξνχζαλ λα βειηηψζνπλ ζεκαληηθά ηηο πξαθηηθέο
παξέκβαζεο ζε πνιιά επίπεδα γηα ηα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο
αηηηνινγίαο

292
ΞΔΝΟΓΛΧ΢΢Ζ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

Abbeduto, L., & Murphy, M. (2004). Language, social cognition, maladaptive behavior,
and communication in Down syndrome and fragile X syndrome. In M. Rice & S.
Warren (Eds.), Developmental language disorders: From phenotypes to etiologies
(pp. 77-97). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Abbeduto, L., Pavetto, M., Kesin, E., Weissman, M., Karadottir, S., O‟Brien, A., &
Cawthon, S. (2001). The linguistic and cognitive profile of Down syndrome:
Evidence for a comparison with Fragile X syndrome. Down Syndrome Research
and Practice, 7, 9-15.
Abbeduto, L., Short-Meyerson, K., Benson, G., & Dolish, J. (2004). Relationship
between theory of mind and language ability in children and adolescents with
intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 48, 150–159.
Abbeduto, L., Warren, S., & Conners, F. (2007). Language development in Down
syndrome: From the prelinguistic period to the acquisition of literacy, Mental
Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 13, 247-261.
Abu-Akel, A. (2003). A neurobiological mapping of theory of mind. Brain Research
Reviews, 43, 29-40.
Achenbach, T. (1969). Conservation of illusion-distorted identity: Its relation to MA and
CA in normals and retardates. Child Development, 40, 663-679.
Adelson, E., & Bergen, J. (1991). The plenoptic function and the elements of early
vision. In M. Landy & J. Movshon (Eds.), Computational models of visual
processing (pp. 3-20). Cambridge, MA: MIT Press.
Agaliotis, I., & Kalyva, E. (2008). Nonverbal social interaction skills with learning
disabilities, Research in Developmental Disabilities 29, 1–10.
Agran, M., Sinclair, T., Alper, S., Cavin, M., Wehmeyer, M. (2005). Using self-
monitoring to increase following-direction skills of students with moderate to
severe disabilities in general education. Education and training in developmental
disabilities, 40, 3-13.
Alevriadou, A., & Tsakiridou, Δ. (2010). The use of strategies in embedded figures tasks
by boys with and without organic mild mental retardation: A review and some

293
 experimental evidence. In M. Barnes (Ed.), Genes, brain and development: The
neurocognition of genetic disorders (pp.199-216). Cambridge, MA: Cambridge
University Press.
Alevriadou, A., Hatzinicolaou, K., Tsakiridou, H., & Grouios, G. (2004). Field
dependence-independence of normally developing and mentally retarded boys of
low and upper/middle socioeconomic status. Perceptual and Motor Skills, 99,
913-923.
Allen, K., & Cowdery, G. (2005). The exceptional child: Inclusion in early childhood
education (5th ed.). Clifton Park, NY: Thomson Delmar Learning.
Allport, G. (1955). Becoming basic considerations for a psychology of personality. New
Haven: Yale University Press.
American Association on Mental Retardation (1992). Mental retardation: Definition
classification and systems of supports (9th ed.). Washington, DC: Author.
American Association on Mental Retardation (2002). Mental retardation: Definition
classification and systems of supports (10th ed.). Washington, DC: Author.
American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental
disorders (4th ed.). Washington, DC: Author.
American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental
disorders (4th ed., Text rev.). Washington, DC: Author.
Anderson, J. (1995). Cognitive psychology and its implications (4th ed.). New York.:
Freeman and Company.
Ashcroft, A., Jervis, N., & Roberts, C. (1999). A theory of mind (TOM) and people with
learning disabilities: the effects of a training package. Journal of Applied
Research in Intellectual Disabilities, 12, 58-68.
Ashton, R., & McFarland, K. (1991). A simple dual-task study of laterality, sex
differences and handedness. Cortex, 27, 105-109.
Astington, J. (1993). The child’s discovery of the mind. Cambridge, MA: Harvard
University Press.
Astington, J. (2001). The paradox of intention: Assessing children's metarepresentational
understanding. In B. Malle, L. Moses, & D. Baldwin (Eds.), Intentions and

294
 intentionality: Foundations of social cognition (pp. 85-103). Cambridge, MA:
MIT Press.
Astington, J. (2003). Sometimes necessary, never sufficient. False belief understanding
and social competences. In B. Repacholi & V. Slaughter (Eds.), Individual
differences in theory of mind (pp. 13–38). New York: Psychology Press.
Astington, J., & Baird, J. (2005). Why language matters for theory of mind. New York:
Oxford University Press.
Astington, J., & Jenkins, J. (1999). A longitudinal study of the relation between language
and theory of mind development. Developmental Psychology, 35, 1311–1320.
Avis, J., & Harris, P. (1991). Belief-desire reasoning among Baka children: Evidence for
a universal conception of mind. Child Development, 62, 460-467.
Baddeley, A. (1990). Human memory: Theory and practice. Hove, UK: Erlbaum.
Baddeley, A. (1996). Short-term memory for word sequences as a function of acoustic,
semantic and formal similarity. Quarterly Journal of Experimental Psychology,
18, 362-365.
Baddeley, A. (1997). Human memory: Theory and practice. Hove: Psychology Press.
Baddeley, A. (2000). The episodic buffer: a new component of working memory? Trends
in Cognitive Sciences 4, 417–23.
Baddeley, A., & Jarrold, C. (2007). Working memory and Down syndrome. Journal of
Intellectual Disability Research, 51, 925-931.
Baddeley, A., & Logie, R. (1999). Working memory: The multiple-component model. In
A. Miyake & P. Shah (Eds.), Models of working memory: Mechanisms of active
maintenance and executive control (pp. 28–61). Cambridge, UK: Cambridge
University Press.
Baillargeon, R. (2004). Infants‟ reasoning about hidden objects: Evidence for event–
general and event-specific expectations. Developmental Science, 7, 391-414.
Baker, B., & Brightman, A. (1997). Steps to independence: Teaching everyday skills
to children with special needs (3 rd ed.). Baltimore, Maryland: Brookes
Publishing Corporation.

295
Balla, D., & Zigler, E. (1979). Personality development in retarded persons. In N.
Ellis (Ed.), Handbook of mental deficiency (2nd ed., pp. 143-168). HillDSale,
NJ: Erlbaum.
Banich, M. (1997). Neuropsychology. The neural bases of mental function. New York:
Houghton Mifflin Company.
Barber, P., & Legge, D. (1976): Perception and information. London: Methuen
Baroff, G., & Olley, J. (1999). Mental retardation: Nature, cause, and management.
Philadelphia: Brunner/Mazel.
Baron-Cohen, S., (1989). Are autistic children behaviorists? An examination of their
mental–physical and appearance–reality distinctions. Journal of Autism and
Developmental Disabilities, 19, 597–600.
Baron-Cohen, S. (1991). The development of a theory of mind in autism: Deviance or
delay? Psychiatric Clinics of North America 14, 33-51.
Baron-Cohen, S. (1992). Out of sight or out of mind? Another look at deception in
autism. Journal of Child psychology and Psychiatry 33, 1141-1155.
Baron-Cohen, S. (1995), Mindblindness, Cambridge, MA: MIT Press.
Baron-Cohen, S. (2000). Theory of mind and autism: a fifteen-year review. In S. Baron
Cohen, H. Tager-Flusberg & D. Baron-Cohen (Eds.), Understanding other minds.
Oxford: Oxford University Press.
Baron-Cohen, S., Leslie, A., & Frith, U. (1985). Does the autistic child have a “theory of
mind”? Cognition, 21, 37-46.
Baron-Cohen, S., Leslie, A., & Frith, U. (1986). Mechanical, behavioural and intentional
understanding of picture stories in autistic children. British Journal of
Developmental Psychology, 4, 113-125.
Baron-Cohen, S., Ring, H., Wheelwright, S., Bullmore, E., Brammer, M., Simmons, A.,
et al. (1999). Social intelligence in the normal and autistic brain: An fMRI study.
European Journal of Neuroscience, 11, 1891–1898.
Barsalou, L. (1992). Cognitive psychology: An overview for cognitive scientists.
HillDSale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Bartolomeo, P. (2002). The relationship between visual perception and visual mental
imagery: Α reappraisal of the neuropsychological evidence. Cortex, 38, 357-378.

296
Batshaw, M., & Perret, Y. (1992). Children with disabilities: A medical primer.
Baltimore: Paul H. Brooks.
Baumeister, A. (1984). Some methodological and conceptual issues in the study of
cognitive processes with retarded people. In P. Brooks, R. Sperber & C.
McCauley (Eds.), Learning and cognition in the mentally retarded (pp. 1-
38). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Beck, Α., Daley, D., & Hill, C. (2005). Symptoms of ADHD and their correlates in
children with intellectual disabilities. Research in Developmental Disabilities, 26,
456-468.
Beckett, P. (1990). Similar processing of real- and subjective-contour Poggendorff
figures by men and women. Perceptual and Motor Skills, 70, 51-56.
Beeghly, M., Weiss-Perry, B., & Cicchetti, D.(1990). Beyond sensorimotor functioning:
Early communicative and play development of children with Down syndrome. In
D.Cicchetti & M. Beeghly (Eds.), Children with Down syndrome: A
developmental perspective (pp.329-368). New York: Cambridge University Press.
Behrmann, M., Kosslyn, S., & Jeannerod, M. (1996). The neuropsychology of mental
imagery. New York: Pergamon.
Bellugi, U., Marks, S., Bihrle, A., & Sabo, H. (1988). Dissociation between language and
cognitive functions in Williams syndrome. In D. Bishop & K. Mogford (Eds.),
Language development in exceptional circumstances (pp. 177-189). London:
Churchill Livingstone.
Bellugi, U., Mills, D., Jernigan, T., Hickok, G., & Galaburda, A. (1999). Linking
cognition, brain structure, and brain function in Williams syndrome. In H. Tager-
Flusberg (Ed.), Neurodevelopmental disorders (pp. 111-136). Cambridge, MA:
MIT Press.
Bellugi, U., Wang, P., & Jernigan, T. (1994). “Williams syndrome: An unusual
neuropsychological profile”. In S. Broman & J. Grafman (Eds.), Atypical
cognitive deficits in developmental disorders: Implications for brain function (pp.
23-56). NJ: HillDSale Erlbaum.
Belmont, J., & Butterfield, E. (1971). Learning strategies as determinants of memory
deficiencies. Cognitive Psychology, 2, 411-420.

297
Bennett-Gates, D., & Zigler, E. (1998). Resolving the developmental-difference debate:
An evaluation of the triarchic and systems theory models. In J. Burack, R.
Hodapp & E. Zigler (Eds.), Handbook of mental retardation and development
(pp. 115-131). USA: Cambridge University Press.
Benson, G., Abbeduto, L., Short, K., Bibler-Nuccio, J., & Mass, F. (1993). Development
of theory of mind in individuals with mental retardation. American Journal on
Mental Retardation, 98, 427-433.
Berg, J., & Kirman, B. (1959). Some etiological problems in mental deficiency. British
Medicine Journal, 2, 848.
Bernstein, M., & Arterberry, M. (1999). Perceptual development. In M. Bernstein, et al.
(Eds.), Development psychology (4th ed.). Laurence & Erlbaum.
Bertelson, J., & Morais, J. (1983). A Ponzo-like illusion left and right of fixation: A
failed prediction. Neuropsychologia, 21, 105-109.
Bialystok, E., & Senman, L. (2004). Executive processes in appearance-reality tasks The
role of inhibition of attention and symbolic representation. Child Development,
75, 562-579.
Bidell, T., & Fischer, K. (1992). Beyond the stage debate: Action, structure, and
variability in Piagetian theory and research. In R. Sternberg & C. Berg (Eds.),
Intellectual development (pp. 100-140). New York: Cambridge University Press.
Biederman, I. (1987). Recognition-by-components: A theory of human image
understanding. Psychological Review, 94, 115-147
Biederman, I. (1993). Geon theory as an account of shape recognition in mind and brain.
Irish Journal of Psychology, 14, 314-327.
Biederman, I., Rabinowitz, J., Glass, A., & Stacy, W. (1974). On the information
extracted from a glance at a scene. Journal of Experimental Psychology, 103,
597-600.
Bihrle, A., Bellugi, U., Delis, D., & Marks, S. (1989). Seeing either the forest or the trees:
Dissociation in visuospatial processing. Brain and Cognition, 11, 37-49.
Blakemore, C., & Cooper, G. (1970). Development of the brain depends on the visual
environment. Nature, 228, 477-478.

298
Bondarko, V., & Semenov, L. (2004). Size estimates in Ebbinghaus illusions in adults
and children of different age. Human Physiology, 30, 24–30.
Bora, E., Vahip, S., Gonul, A., Akdeniz, F., Alkan, M., Ogut, M., & Eryavuz, A. (2005).
Evidence for theory of mind deficits in euthymic patients with bipolar disorder
Acta Psychiatrica Scandinavica, 112, 110-116.
Borke, H. (1975). Piaget's mountains revisited: Changes in the ego-centric landscape.
Developmental Psychology, 11, 240-243.
Borkowski, J., Carr, M., & Pressley, M. (1987). Spontaneous strategy use:
Perspectives from metacognitive theory. Intelligence, 11, 61-75.
Borkowski, J., Carr, M., Rellinger, L., & Pressley, M. (1990). Self- regulated cognition:
Interdependence of metacognition, attributions and self-esteem. In B. Jones & L.
Idol (Eds.). Dimensions of thinking and cognitive instruction (pp. 53-92).
HillDSale: Lawrence Erlbaum.
Borkowski, J., Johnston, M., & Reid, M. (1985). Metacognition, motivation, and the
transfer of control processes. In S. Ceci (Ed.), Handbook of cognitive, social, and
neuropsychological aspects of learning disability. HillDSale, NJ : Erlbaum.
Borkowski, J., Peck, V., & Damberg, P. (1986) Attention, memory and cognition. In M.
Matson, & J. Mulick (Eds.). Handbook of mental retardation. Pergamon Press.
Botterill, G., & Carruthers, P. (1999). The philosophy of psychology. Cambridge, UK:
Cambridge University Press.
Boucher, R., & Bryden, M. (1997). Laterality effects in the processing of melody and
timbre. Neuropsychologia, 35, 1467-1473.
Bower, T. (1966). The visual world of infants. Scientific American, 215, 80-92.
Bower, G., Karlin, M., & Dueck, A. (1975). Comprehension and memory for pictures.
Cognition, 3, 217-225.
Bray, N., Fletcher, K., & Turner, L. (1997). Cognitive competencies and strategy
use in individuals with mental retardation. In W. MacLean (Ed.), Ellis’
handbook of mental deficiency, psychological theory and research (3rd ed.,
pp. 197-217). Mahwah, NJ: Erlbaum.

299
Bray, N., Saarnio, D., Borges, L., & Hawk, L. (1994). Intellectual and
developmental differences in external memory strategies. American Journal
on Mental Retardation, 99, 19-31.
Bray, N., & Turner, L. (1986). The rehearsal deficit hypothesis. In N. Ellis & N. Bray
(Eds.), International review of research in mental retardation (Vol. 14). New
York: Academic Press.
Bray, N., & Turner, L. (1987). Production anomalies (not strategic deficiencies) in
mentally retarded individuals. Intelligence, 11, 49-60.
Bregman, J., & Hodapp, R. (1991). Current developments in the understanding of
mental retardation, part I: Biological and phenomenological perspectives.
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 30,
707-719.
Brock, J., & Jarrold, C. (2005). Serial order reconstruction in Down syndrome: Evidence
for a selective deficit in verbal short-term memory. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 46, 304-316.
Brosvic, D., Dihoff, R., & Fama, J. (2002). Age-related susceptibility to the Muller-Lyer
and the horizontal-vertical illusions. Perceptual and Motor Skills, 94, 229–234.
Brothers, L. (1990). The social brain: A project for integrating primate behavior and
neurophysiology in a new domain. Concepts in Neurosciences, 1, 27-51.
Bruce, V., Green, P., & Georgeson, M. (2003). Visual Perception: Physiology,
psychology and ecology (4th ed.). Hove & London: Psychology Press.
Bruner, J. (1973). Going beyond the information given. New York: Norton.
Bruner, J., & Goodman, C. (1947). Value and need as organizing factors n perception.
Journal of Abnormal and Social psychology, 42, 33.
Brunet, E., Sarfati, Y., Hardy-Bayle, M., & Decety, J. (2003). Abnormalities of brain
function during a nonverbal theory of mind task in schizophrenia.
Neuropsychologia, 41, 1574-1572.
Buckley, S. (19990. Promoting the cognitive development of children with Down
syndrome: Practical implications of recent psychological research. In J. Rondal, J.
Perera & L. Nadel (Eds.), Down’s syndrome: Α review of current knowledge (pp.
99-110). London: Whurr.

300
Buitelaar, J., van der Wees, M., Swaab-Barneveld, H., & van der Gaag, R. (1999).
Theory of mind and emotion-recognition functioning in autistic spectrum
disorders and in psychiatric control and normal children. Development and
Psychopathology, 11, 39-58.
Burack, J. (1990). Differentiating mental retardation: The two-group approach and
beyond. In R. Hodapp, J. Burack & E. Zigler (Eds.), Issues in the developmental
approach to mental retardation (pp. 27-48). New York: Cambridge University
Press.
Burack, J., Evans, D., Klaiman, C., & Iarocci, G. (2001). The mysterious myth of
attentional deficit and other defect stories: Contemporary issues in the
developmental approach to mental retardation. International Review of Research
in Mental Retardation, 24, 300–321.
Burack, J., Hodapp, R., & Zigler, E. (1988). Issues in the classifi cation of mental
retardation: Differentiating among organic etiologies. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 29, 765-769.
Butterfield, E., Wambold, C., & Belmont, J.M. (1973). On the theory and practice of
improving short-term memory. American Journal of Mental Deficiency, 77,
654-669.
Bybee, J., & Zigler, E. (1992). Is outerdirectedness employed in a harmful or beneficial
manner by students with and without mental retardation? American Journal on
Mental Retardation, 96, 512-521.
Campione, J., & Brown, L. (1977). Memory and metamemory development in
educable retarded children. In R. Kail & J. Hagen (Eds.), Perspectives on the
development of memory and cognition (pp. 367-406). HillDSale, NJ:
Erlbaum.
Carlson, S., & Moses, L. (2001). Individual differences in inhibitory control and
children's theory of mind. Child Development, 72, 1032-1053.
Carlson, S., Moses, L., & Hix, H. (1998). The role of inhibitory processes in young
children's difficulties with deception and false belief. Child Development, 69,
672-691.

301
Carpendale, J., & Chandler, M. (1996). On the distinction between false belief
understanding and subscribing to an interpretive theory of mind. Child
Development, 67, 1686-1706.
Carpendale, J., & Lewis, C. (2004). Constructing an understanding of mind: The
development of children's understanding of mind within social interaction
Behavioral and Brain Sciences, 27, 79-150.
Carruthers, P., & Smith, P. (1996). Theories of theories of mind. Cambridge, U.K.:
Cambridge University Press.
Cary, S., & Diamond, R. (1977). From piecemeal to configurational representation of
faces. Science, 195, 312-314.
Case, R., & Okamoto, Y. (1996). The role of central structures in the development of
children‟s thought. Monographs of the Society for Research in Child
Development, 61(1–2, Serial No. 246).
Cassidy, S., & Morris, C. (2002). Behavioral phenotypes in genetic syndromes: Genetic
clues to human behavior. Advanced Pediatrics, 49, 59-86.
Caycho, L., Gunn, P., & Siegal, M. (1991). Counting by children with Down syndrome.
American Journal of Mental Retardation, 95, 575–583.
Cave, K., & Kim, M. (1999). Top-down and bottom-up attentional control: On the nature
of interference from a salient distractor. Perception & Psychophysics, 61, 1009-
1023.
Ceci, S., Leichtman, M., & Putnick, M. (1992). Cognitive and social factors in early
deception. HillDSale, NJ: Erlbaum.
Cha, K., & Merrill, E. (1994). Facilitation and inhibition effects in visual selective
attention processes of individuals with and without mental retardation.
American Journal on Mental Retardation, 98, 594-600.
Chambers, D., & Reisberg, D. (1985). Can mental images be ambiguous? Journal of
Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 11, 317-328.
Chambers, D., & Reisberg, D. (1992). What an image depicts depends on what an image
means. Cognitive Psychology, 24, 145-174.

302
Chandler, M., & Helm, D. (1984). Developmental changes in the contributions of shared
experience to social role-taking competence. International Journal of Behavioral
Development, 7, 145-156.
Chapman, R, Seung, H., Schwartz, S., et al. (1998). Language skills of children and
adolescents with Down syndrome: II. Production deficits. Journal of Speech
Language and Hearing Research, 41, 861– 873.
Chapman, R., & Hesketh, L. (2000). Behavioral phenotype of individuals with Down
syndrome. Mental Retardation and Developmental Disabilities, 6, 84–95.
Charman, T., & Baron-Cohen, S. (1992) Understanding beliefs and drawings: A further
test of the metarepresentation theory of autism. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 33, 1105-1112.
Charman, T., & Baron-Cohen, S. (1995). Understanding models, photos, and beliefs: A
test of the modularity thesis of metarepresentation. Cognitive Development, 10,
287-298.
Charman, T., & Campbell, A. (1997). Reliability of TOM task performance by
individuals with a learning disability: a research note. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 38, 725-730.
Charman, T., & Campbell, A. (2002). Theory of mind and sνcial competence in
individuals with a mental handicap. Journal of Developmental and Physical
Disabilities, 14, 263-276.
Charman, T., & Campbell, A., Edwards, L. (1998). Theory of mind performance in
children, adolescents, and adults with a mental handicap. Cognitive Development,
13, 307-322.
Charman, T., Ruffman, T., & Clements, W. (2002),. Is there a gender difference in false
belief development? Social Development, 11, 1-10.
Cherry, K., Applegate, H., & Reese, C. (2002). Do adults with mental retardation show
pictorial superiority effects in recall and recognition? Research in Developmental
Disabilities, 23, 135-147.
Chiurazzi, P., Schwartz, C., Gecz, J., & Neri, G. (2008). XLMR genes. European Journal
of Human Genetics, 16, 422-434.

303
Chomsky, N. (1986). Knowledge of language: its nature, origins and use. New York:
Praeger.
Cicchetti, D. (1984). The emergence of developmental psychopathology. Child
Development, 55, 1-7.
Cicchetti, D., & Beeghly, M. (1990). Children with Down syndrome: A
developmental perspective. New York: Cambridge University Press.
Cicchetti, D., & Pogge-Hesse, P. (1982). Possible contributions of the study of
organically retarded persons to developmental theory. In E. Zigler & D. Balla
(Eds.), The delay-difference controversy (pp. 277-318). HillDSale, NJ:
Erlbaum.
Clem, R., & Pollack, R. (1975). Illusion magnitude as a function of visual field exposure.
Perception and Psychophysics, 17, 450-454.
Cohen, L., & Amsel, G. (1998). Precursors to infants‟ perception of causality, Infant
Behavior & Development, 21, 713-732.
Cole, P. (1998). Developmental versus difference approaches to mental retardation: A
theoretical extention to the present debate. American Journal of Mental
Retardation, 102, 379-391.
Coren, S., & Porac, C. (1987). Individual differences in visual geometric illusions:
Predictions from measures of spatial cognitive abilities. Perception and
Psychophysics, 41, 211–219.
Coren, S., Porac, G., & Ward, L. (1978). Sensation and perception. New York: Academic
Press.
Cornish, K., Burack, J. A., Rahman, A., Munir, F., Russo, N., & Grant, C. (2005). Theory
of mind deficits in children with fragile X syndrome. Journal of Intellectual
Disability Research, 49, 372–378.
Cosmides, L., & Tooby, J. (1994). Origins of domain-specificity: The evolution of
functional organization. In L. Hirschfeld & S. Gelman (Eds.), Mapping the Mind:
Domain-specificity in cognition and culture. New York: Cambridge University
Press.
Courbois, Y. (1996). Evidence for visual imagery deficits in persons with mental
retardation. American Journal on Mental Retardation, 101, 130-148.

304
Coyle, J., Oster-Granite, M., Reeves, R., & Gearhart, J. (1988). Down syndrome,
Alzheimer's disease and the trisomy 16 mouse. Trends in Neurosciences, 11, 390-
394.
Cowan, N., & Kail, R. (1996). Covert processes and their development in short-term
memory. In S. Gathercole (Ed.), Models of short-term memory (pp. 29-50). Hove,
U.K: Erlbaum Associates, Ltd.
Creem, S., & Proffitt, D. (2001). Grasping objects by their handles: A necessary
interaction between cognition and action. Journal of Experimental Psychology:
Human Perception and Performance, 27, 218–228.
Cronbach, L., Gleser, G., Nanda, H., & Rajaratnam, N. (1972). The dependability of
behavioral measures. New York: Wiley.
Cronin, Μ., & Patton, J. (1993). Life skills instruction for all students with special needs.
A practical guide for integrating real-life content into the curriculum. Texas: Pro-
Ed.
Custer, W. (1996). A comparison of young children‟s understanding of contradictory
representations in pretense, memory, and belief. Child Development, 67, 678-688.
Cutting, A., & Dunn, J. (1999). Theory of mind, emotion understanding, language, and
family background: Individual differences and interrelations. Child Development,
70, 853-865.
Daneman, M., & Capenter, P. (1980). Individual differences in working memory and
reading. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 19, 450-466.
Darren, G., & Paul, M. (1995). SPSS/PC+step by step: A simple guide and reference.
Belmont, CA: Wadsworth.
Das, J. (1984). Cognitive deficits in mental retardation: A process app roach. In P.
Brooks, R. Sperber & C. McCauley (Eds.), Learning and cognition in the
mentally retarded (pp. 115-128). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Das, J., Kirby, J., & Jarman, R. (1979). Simultaneous and successive cognitive processes.
New York: Academic Press.
Davies, M., & Stone, T. (1995). Mental simulation: Evaluations and applications.
Oxford: Blackwell.

305
Davis, D., Woolley, J., & Bruell, M. (2002). Young children‟s understanding of pretense
as a mental representation. British Journal of Developmental Psychology, 20, 25-
45.
Day, R., Sparrow, W., Shinkfield, A. & Zerman, L. (1997) Impairment in the perception
of 2nd shape by adults with mild intellectual disability. Australian Journal of
Psychology, 0, 139-143.
Deary, I. (2000). Simple information processing and intelligence. In R. Sternberg (Ed.),
Handbook of intelligence (pp. 267-284). New York: Cambridge University Press.
de Gardelle, V., Sackur, J., & Kouider, S. (2009). Perceptual illusions in brief visual
presentations. Consciousness and Cognition 18, 569-577.
de Grouchy, J., & Turleau, C. (1990). Autosomal disorders. In A. Emery & D. Rimoin
(Eds.), Principles and practice of medical genetics (pp. 247-272). Edinburgh:
Churchill-Livingstone.
de Rosnay, M., & Hughes, C. (2006). Conversation and theory of mind: Do children talk
their way to socio-cognitive understanding? British Journal of Developmental
Psychology, 24, 7-37.
Deloache, J., Cassidy, D., & Brown, A. (1985). Precursors of mnemonic strategies
in very young children‟s memory. Child Development, 56, 125-137.
DeLucia, P., & Hochberg, J. (1991). Geometrical illusions in solid objects under ordinary
viewing conditions. Perception & Psychophysics 50, 547-554.
Denckla, M. (2000). Overview: Specific behavioral/cognitive phenotypes of genetic
disorders. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews,
6, 81-83.
Dennett, D., & Kinsbourne, M. (1992). Time and the observer: The where and when of
consciousness in the brain. Behavioral and Brain Sciences 15, 183-247.
Dermitzaki, I., Stavroussi, P., Bandi, M., & Nisiotou, I. (2008). Investigating ongoing
strategic behaviour of students with mild mental retardation: Implementation and
relations to performance in a problem solving situation. Evaluation and Research
in Education, 21, 96-110.
Detterman, D. (1987). Theoretical notions of intelligence and mental retardation.
American Journal of Mental Deficiency, 92, 2-11.

306
Detterman, D., Mayer, J., Caruso, D., Legree, P., Conners, F., & Taylor, R. (1992).
Assessment of basic cognitive abilities in relation to cognitive deficits.
American Journal on Mental Retardation, 97, 251-286.
DeVries, R. (1969). Constancy of gender identity in the years three to six. Monographs of
the Society for Research in Child Development, 34 (3, Serial No. 127).
Diament, A., Schmidt, B., & Rosemberg, S. (1979). Diagnosis of mental retardation in
pediatric neurology. Sao Paolo (Brasil). Extract from Annales Nestlee. No 41.
Diamond, L. (1992). Orthopedic disorders in Down syndrome. In I. Lott & E. McCoy
(Eds.), Down syndrome: Advances in medical care (pp. 111-126). New York:
Wiley-Liss.
Dixon, N. (1981). Preconscious processing. New York: Wiley.
Dockrell, J., & McShane, J. (1992). Children´s learning difficulties. Oxford, UK:
Blackwell.
Doherty, M., & Wimmer, M. (2005). Children‟s understanding of ambiguous figures:
Which cognitive developments are necessary to experience reversal? Cognitive
Development, 20, 407-421.
Donaldson, M. (1978). Children's Minds, London: Fontana.
Down J. (1866). Observations on an ethnic classification of idiots. London Hospital
Clinical Lecture Report, 3, 259-62.
Dulaney, C., & Ellis, N. (1997). Rigidity in the behavior of mentally retarded
persons. In W. MacLean (Ed.), Ellis’ handbook of mental deficiency,
psychological theory and research (3rd ed., pp. 175-195). Mahwah, NJ:
Erlbaum.
Dulaney, C., Raz, N., & Devine, C. (1996). Effortful and automatic processes associated
with Down syndrome and nonspecific mental retardation. American Journal on
Mental Retardation, 100, 418–423.
Duncan, J., & Humphreys, G. (1989). Visual search and stimulus similarity.
Psychological Review, 96, 433–458.
Dunn, J. (1994). Changing minds and changing relationships. In C. Lewis & P. Mitchell
(Eds.), Origins of an understanding of mind (pp. 297-310). HillDSale, NJ:
Erlbaum.

307
Dunn, J. (1996). Children‟s relationships: Bridging the divide between social and
cognitive development. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 37, 507-518.
Dunn, J., Brown, J., Slomkowski, C., Tesla, C., & Youngblade, L. (1991). Young
children‟s understanding of other people‟s feelings and beliefs: Individual
differences and their antecedents. Child Development, 62, 1352-1366.
Dunst, C. (1988). Stage transitioning in sensorimotor development of Down's syndrome
infants. Journal of Mental Deficiency Research, 32, 405-410.
Dweck, C. (2002). The development of ability conceptions. In A.Wigfield & J. Eccles
(Eds.), Development of achievement motivation. San Diego: Academic Press.
Dyde, R., & Milner, A. (2002). Two illusions of perceived orientation: One fools all of
the people some of the time; the other fools all of the people all of the time.
Experimental Brain Research, 144, 518–527.
Dykens, E. (1995). Measuring behavioral phenotypes: Provocations from the “new
genetics.” American Journal on Mental Retardation, 99, 522-532.
Dykens, E. (1996). DNA meets DSM: The growing importance of genetic syndromes in
dual diagnosis. Mental Retardation, 34, 125-127.
Dykens, E., & Hodapp, R. (1997). Treatment issues in genetic mental retardation
syndromes. Professional Psychology: Research and Practice, 28, 263-270.
Dykens, E., & Hodapp, R. (2001). Research in mental retardation: Toward an etiologic
approach. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42, 49-71.
Dykens, E., Finucane B., & Gayley, C. (1997). Cognitive and behavioral profiles in
persons with Smith-Magenis syndrome. Journal of Autism and Developmental
Disorders, 27, 203-211.
Dykens, E., Hodapp, R., & Evans, D. (1994). Profiles and development of adaptive
behavior in males with fragile X syndrome. Journal of Autism and Developmental
Disorders, 23, 135-145.
Dykens, E., Hodapp, R., & Finucane, B. (2000). Genetics and mental retardation
syndromes: A new look at behavior and interventions. Baltimore, MD: Brookes.
Dykens, E., Shah, B., Sagun, J., Beck, T., & King, B. (2002). Maladaptive behavior in
children and adolescents with Down syndrome. Journal of Intellectual Disability
Research, 46, 484-492.

308
Eichenbaum, H., & Cohen, N. (2001). From Conditioning to Conscious Recollection:
Memory Systems of the Brain. New York: Oxford University Press.
Eisenmajer, R., Prior, M., Leekam, S., Wing, L., Ong, B., Gould, J., et al. (1998).
Delayed language onset as a predictor of clinical symptoms in pervasive
developmental disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 28,
527–533.
Ellis, N. (1963). The stimulus trace and behavioral inadequacy. In N. Ellis (Ed.),
Handbook of mental deficiency (pp. 213-234). New York: McGraw-Hill.
Ellis, N. (1969). A behavioral research strategy in mental retardation: Defence and
critique. American Journal of Mental Deficiency, 73, 557-566.
Ellis, N. (1970). Memory processes in retardates and normals. In N. Ellis (Ed.),
International review of research in mental retardation (pp. 1-32). New York:
Academic Press.
Ellis, N. (1979). Handbook of mental deficiency, psychological theory and research (2nd
ed.). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Ellis, N., & Cavalier, A. (1982). Research perspectives in mental retardation. In E.
Zigler, E. & D. Balla (Eds.), Mental retardation: The developmental -
difference controversy (pp. 121-152). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Ellis, N., & Dulaney, C. (1991). Further evidence for cognitive inertia of persons
with mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 95, 613-
621.
Ellis, N., Deacon, J., & Wooldridge, P. (1985). Structural memory deficits of
mentally retarded persons. American Journal of Mental Deficiency, 89, 393-
402.
Ellis, N., & Wooldridge, P. (1985). Short-term memory for pictures and words by
mentally retarded and non retarded persons. American Journal of Mental
Deficiency, 89, 622-626.
Emerson, E., Hatton, C., Thompson, T., & Parmenter, T. (2004). The International
handbook of applied research in intellectual disabilities. West Sussex, UK: J.
Wiley & Sons, Ltd.

309
Engel, A., König, P., Kreiter, A., & Singer, W. (1991). Interhemispheric synchronization
of oscillatory neural responses in cat visual cortex. Science, 252, 1177-1179.
Enns, J., & Girgus, J. (1985). Developmental changes in selective and integrative visual
attention. Journal of Experimental Child Psychology, 40, 319-337.
Enns, J., & Rensink, R. (1990). Sensitivity to three-dimensional orientation in visual
search. Psychological Science, 1, 323-6.
Epstein, C. (1989). Down syndrome, trisomy 21. In C. Scriver, A. Beaudet, W. Sly & D.
Valle (Eds.), Metabolic basis of inherited disease (pp. 291-326). New York:
McGraw-Hill.
Epstein, W., & Rogers, S. (1995). Handbook of perception and cognition (Vol. 5):
Perception of space and motion. San Diego, CA: Academic Press.
Estes, D., We llman, H., & Woo lley, J. (1989). Children‟s understanding of mental
phenomena. In H. Reese (Ed.), Advances in child developmental behavior (pp.
41-86). New York: Academic Pre ss.
Evans, D. (1994). Self-complexity and its relation to development, symptomatology and
self-perception during adolescence. Child Psychiatry and Human Development,
24, 173-182.
Eysenck, M., & Keane, M. (2000). Cognitive Psychology: A student’s handbook (4th ed.).
Hove: Laurence & Erlbaum.
Eysenck, M., & Keane, M. (2005). Cognitive Psychology: A student's handbook (5th ed.).
Hove, UK: Psychology Press.
Fabricius, W., & Schwanenflugel, P. (1994). The older child‟s theory of mind. In A.
Demetriou & A. Efklides (Eds.), Intelligence, mind and reasoning: Structure and
development (pp. 111-132). Amsterdam: Elsevier.
Fantz, R. (1961). The origin of form perception. Scientific American, 204, 66-72.
Farah, M., Péronnet, F., Gonon, M., & Giard, M. (1988). Electrophysiological evidence
for a shared representational medium for visual images and visual percepts.
Journal of Experimental Psychology: General, 117, 248-257.
Feuerstein, R., Rand, Y., & Hoffman, M. (1979). The Dynamic assessment of retarded
performers: The learning potential assessment device (LPAD). Baltimore, MD:
University Park Press.

310
Feuerstein, R., Rand, Y., & Hoffman, M., & Miller, R. (1980). Instrumental enrichment:
An intervention program for cognitive modifiability. Baltimore, MD: University
Park Press.
Fine, C., LumDSen, J., & Blair, R. (2001). Dissociation between theory of mind and
executive functions in a patient with early left amygdale damage. Brain, 124, 287-
298.
Finke, R. (1989). Principles of mental imagery. Cambridge, MA: MIT Press.
Fischer, M. (2001) Probing spatial working memory with the Corsi Blocks Task. Brain
and Cognition 45, 143–54.
Fisher, N., Happé, F., & Dunn, J. (2005). The relationship between vocabulary, grammar,
and false belief task performance in children with autistic spectrum disorders and
children with moderate learning difficulties. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 46, 409-419.
Fisher, M., & Zeaman, D. (1970). Growth and decline of retardate intelligence. In
N. Ellis (Ed.), International review of research in mental retardation (pp.
151-191). New York: Mcgraw Hill.
Fiszdon, J., Richardson, R., Greig, T., & Bell, M. (2007). A comparison of basic and
social cognition between schizophrenia and schizoaffective disorder.
Schizophrenia Research, 91, 117-121.
Flanagan, T., Enns, J., Murphy, M., Russo, N., Abbeduto, L., Randolph, B., & Burack, J.
(2007). Differences in visual orienting between persons with Down or fragile X
syndrome. Brain and Cognition 65, 128–134.
Flavell, J. (1977). Cognitive development, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Flavell, J. (1986). The development of children‟s knowledge about the appearance-reality
distinction. American Psychologist, 41, 418–425.
Flavell, J. (1988). The development of children‟s knowledge about the mind: From
cognitive connections to mental representations. In J. Astington, R. Harris & D.
Olson (Eds.), Developing theories of mind (pp. 244–267). Cambridge, UK:
Cambridge University Press.

311
Flavell, J. (1992). Perspectives on perspective taking. In H. Beilin & Pufall, P. (Eds.),
Piaget’s theory: Prospects and possibilities (pp. 107-139). HillDSale, N.J.:
Erlbaum.
Flavell, J. (2000). Development of children‟s knowledge about the mental world.
International Journal of Behavioral Development, 24, 15-23.
Flavell, J., & Miller, P. (1998). Social cognition. In W. Damon (Series Ed.), D. Kuhn &
R. Siegler (Eds.), Handbook of child psychology: Cognition, perception, and
language (5th ed., Vol. 2, pp. 851–898). New York: Wiley.
Flavell, J., Flavell, E., & Green, F. (1983). Young children‟s knowledge about the
apparent-real and pretend-real distinctions. Developmental Psychology, 23, 816-
822.
Flavell, J., Flavell, E., Green, F., & Moses, L. (1990). Young children‟s understanding of
fact beliefs versus value beliefs. Child Development, 61, 915-928.
Flavell, J., Green, F., & Flavell, E. (1986). Development of knowledge about the
appearance-reality distinction. Monographs of the Society of Research in Child
Development, 51, 1-68.
Flavell, J., Green, F., & Flavell, E. (1995). The development of children‟s knowledge
about attentional focus. Development Psychology, 31, 706-712.
Flavell, J., Miller, P., & Miller, S. (1993). Cognitive development (3rd ed.). Englewood
Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Flavell, J., Zhang, X., Zou, H., Dong, Q., & Qi, S. (1983). A comparison between the
development of the appearance-reality distinction in the People's Republic of
China and the United States. Cognitive Psychology, 15, 459-466.
Fletcher, K., & Bray, N. (1995). External and verbal strategies in children with and
without mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 99,
363-375.
Fodor, J. (1983). Modularity of mind: An essay on faculty psychology. Cambridge, MA:
MIT Press.
Fodor, J. (1992). A theory of the child‟s theory of mind. Cognition, 44, 283-296.

312
Foster, D., & Gilson, S. (2002). Recognizing novel three-dimensional objects by
summing signals from parts and views. Proceedings of the Royal Society of
London Series B-Biological Sciences, 269, 1939-1947.
Fowler, A. (1998). Language in mental retardation: Associations with and dissociations
from general cognition. In J. Burack, R. Hodapp & E. Zigler (Eds.), Handbook of
mental retardation and development (pp. 290-333). Cambridge, MA: Cambridge
University Press.
Fowler, A. (1990). Language abilities in children with Down syndrome: Evidence for a
specific syntactic delay. In D. Cicchetti & M. Beeghly (Eds.), Children with
Down syndrome: A developmental perspective (pp.302-328). Cambridge, UK:
Cambridge University Press.
Fowler, A., Gelman, R., & Gleitman, L. (1994). The course of language learning in
children with Down syndrome. In H. Tager-Flusberg (Ed.), Constraints on
language acquisition: Studies of atypical populations. HillDSale, NJ: Lawrence
Erlbaum Associates.
Franks, J., & Bransford, J. (1971). Abstraction of visual patterns. Journal of
Experimental Psychology, 90, 65-74.
Freeman, N., Lewis, C., & Doherty, M. (1991). Preschoolers‟ grasp of a desire for
knowledge in false belief prediction: Practical intelligence and verbal report.
British Journal of Developmental Psychology, 9, 139–158.
Frenkel, S., & Bourdin, B. (2009). Verbal, visual, and spatio-sequential short-term
memory: Assessment of the storage capacities of children and teenagers with
Down‟s syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 53, 152–160.
Frith, C., & Corcoran, R. (1996). Exploring „theory of mind‟ in people with
schizophrenia. Psychological Medicine 26, 521–530.
Frith, U., & Frith, C. (2001). The biological basis of social interaction. Current
Directions in Psychological Sciences, 10, 151-155.
Frith, U., & Happe, F, (1994) Autism: Beyond theory of mind. Cognition, 50, 115-132.
Frith, U., Happe, F., & Siddons, F. (1994). Autism and TOM in everyday life. Social
Development, 3, 108-124.

313
Frye, D., Zelazo, P., & Palfai, T. (1995). Theory of mind and rule-based reasoning.
Cognitive Development, 10, 483–527.
Gardner, H. (1983). Frames of mind. New York: Basic Books.
Gardner, H. (1993). Multiple intelligences: The theory in practice. New York:
BasicBooks.
Garner, C., Callias, M., & Turk, J. (1999). Executive function and theory of mind
performance of boys with fragile X syndrome. Journal of Intellectual Disability
Research, 43, 466–474.
Gazzaniga, M. (2000). Cerebral specialization and interhemispheric communication:
Does the corpus callosum enable the human condition? Brain 123, 1293-1326.
Gazzaniga, M., Ivry, R., & Mangun, G. (2002). Cognitive neuroscience: The biology of
the mind (2nd ed.). New York: W.W. Norton.
Georgopoulos, A., & Pellizzer, G. (1995). The mental and the neural: Psychological and
neural studies of mental rotation and memory scanning. Neuropsychologia, 33,
1531-1547.
Gerrans, P. (2002). The theory of mind module in evolutionary psychology. Biology and
Philosophy, 17, 305-321.
Giaouri, S., Alevriadou, A., & Tsakiridou, E. (2010). Theory of mind abilities in children
with Down syndrome and non-specific intellectual disabilities: An empirical
study with some educational implications. Procedia Social and Behavioral
Sciences 2, 3883–3887.
Gibson, D. (1991). Down syndrome and cognitive enhancement: Not like the others. In
K. Marfo (Ed.), Early intervention in transition: Current perspectives in
programs for handicapped children (pp. 61-90). New York: Praeger.
Gibson, E. (1969). Principles of perceptual learning and development. New York:
Prentice-Hall.
Gibson, E., & Walk, R. (1960). The "visual cliff." Scientific American, 202, 67–71.
Gibson, J. (1950). The perception of the visual world. Boston: Houghton Mifflin.
Gibson, J. (1966). The senses considered as perceptual systems. Boston: Houghton
Mifflin.

314
Gibson, J. (1979). The ecological approach to visual perception. Boston: Houghton
Mifflin.
Selfridge, O., & Neisser, U. (1960). Pattern recognition by machine, Scientific American
203, 60-68.
Gilchrist, J., & Nesberg, L. (1952). Need and perceptual change in need related objects.
Journal of Experimental Psychology, 44, 369.
Gillam, B. (2000). Perceptual constancies. In A. Kazdin (Ed.), Encyclopedia of
psychology (Vol. 6, pp. 89-93). Washington, DC: American Psychology
Association.
Glover, S. (2004). Separate visual representations in the planning and control of action.
Behavioural and Brain Sciences. 27, 3-78.
Glover, S., & Dixon, P. (2001). Dynamic illusion effects in a reaching task: Evidence for
separate visual representations in the planning and control of reaching. Journal of
Experimental Psychology: Human Perception & Performance, 27, 560-572.
Goldman, A. (1992). Liaisons: Philosophy meets the cognitive and social sciences.
Cambridge, MA: MIT Press.
Goldman, K., Flanagan, T., Shulman, C., Enns, J., & Burack, J. (2005). Voluntary
orienting among children and adolescents with Down syndrome and MA-matched
typically developing children. American Journal on Mental Retardation, 110,
157–163.
Goldstein, E. (1999). Sensation and perception (5th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole.
Goodale, M. (2000). Perception and action in the human visual system. In M. Gazzaniga
(Ed.), The new cognitive neurosciences (pp. 365-378). Cambridge, MA: MIT
Press.
Gopnick, A., & Astington, J. (1988). Children‟s understanding of representational change
and its relation to the understanding of false belief and the appearance-reality
distinction. Child Development, 59, 26-37.
Gopnik, A. (1993). How we know our own minds: The illusion of first-person knowledge
of intentionality. Behavioral and Brain Sciences, 16, 1-14.
Gopnik, A., Capps, L., & Meltzoff, N. (2000). Early theories of mind: What the theory
theory can tell us about autism. In S. Baron-Cohen et al. (Eds.), Understanding

315
 other minds: Perspectives from autism and cognitive neuroscience (2nd ed., pp.
50–72). Oxford: Oxford University Press.
Gopnik, A., & Meltzoff, A. (1997). Words, thoughts and theories. Cambridge, MA: MIT
Press.
Gopnik, A., & Rosati, A. (2001). Duck or rabbit? Reversing ambiguous figures and
understanding ambiguous representations. Developmental Science, 4, 175-183.
Gopnik, A., & Wellman, H. (1994). The theory theory. In L. Hirschfeld & S. Gelman
(Eds.), Mapping the mind: Domain specificity in culture and cognition (pp. 257-
293). New York: Cambridge University Press.
Gordon, A., & Olson, D. (1998). The relation between acquisition of a theory of mind
and the capacity to hold in mind. Journal of Experimental Child Psychology, 68,
70–83.
Gordon, B., Saklofske, D., & Hildebrand, D. (1998). Assessing children with mental
retardation. In H. Vance (Ed.), Psychological assessment of children (2nd ed., pp.
449-478). New York: John Wiley.
Gordon, I. (2004). Theories of visual perception (3rd ed.). Psychology Press.
Goren, C., Sarty, M., & Wu, P. (1975). Visual following and pattern discrimination of
face-like stimuli by newborn infants. Pediatrics, 56, 544-549.
Grabowska, A., Szymanska, O., Nowicka, A., & Kwiecien, M. (1992). The effect of
unilateral lesions on perception of visual illusions. Behavioural Brain Research,
47, 191-197.
Green, C., & Zigler, E. (1962). Social deprivation and the performance of retarded
and normal children on a satiation type task. Child Development, 33, 499-
508.
Green, D., & Swets, J. (1966). Signal detection theory and psychophysics. New York:
Krieger.
Greer, M., Brown, F., Pai, G., Choudry, S., & Klein, A. (1997). Cognitive, adaptive, and
behavioral characteristics of Williams syndrome. American Journal of Medical
Genetics, 74, 521-525.
Gregory, C., Lough, S., Stone, V., Erzinclioglu, S., Martin, L., Baron-Cohen, S., &
Hodges, J. (2002). Theory of mind in patients with frontal variant front temporal

316
 dementia and Alzheimer‟s disease: theoretical and practical implications. Brain,
125, 752-764.
Gregory, R. (1963). Distortions of visual space as inappropriate constancy scaling.
Nature, 199, 678-680.
Gregory, R. (1968). Visual illusions. Scientific American, 219, 66-76.
Gregory, R. (1973). The confounded eye. In R. Gregory & E. Gombrich (Eds.), Illusion
in nature and art. London: Duckworth.
Gregory, R. (1980). Perceptions as hypotheses. Philosophical Transactions of Royal
Society of London, 290, 181-197.
Gregory, R. (1983). Visual illusions. In J. Miller (Ed.), States of mind. London: BBC
Publications.
Gregory, R. (1997). Knowledge in perception and illusion. Philosophical Transactions of
the Royal Society, 352, 1121-1128.
Gregory, R. (1998). Eye and brain. Oxford: Oxford University Press.
Gregory, R., & Colman, A. (1995). Sensation and perception. London: Longman.
Greist, S., & Grier, J. (1977). The effect of retinal location on the magnitude of the
Poggendorff illusion. Perception and Psychophysics, 21, 249-252.
Grigorenko, E. (2000). Heritability and intelligence. In R. Sternberg (Ed.), Handbook of
intelligence (pp. 53-91). New York: Cambridge University Press.
Groff, M., & Linden, K. (1982). The WISC-R factor score profiles of cultural-
familial mentally retarded and non retarded youth. American Journal of
Mental Deficiency, 87, 147-152.
Gross, R. (1996). Psychology (3rd ed.). New York: Mc Graw-Hill.
Guilford, J. (1954). Psychometric methods. New York: McGraw Hill.
Gutoski, W., & Chechile, R. (1987). Encoding, storage, and retrieval components of
associative memory deficits of mildly mentally retarded adults. American
Journal of Mental Deficiency, 92, 85-93.
Haber, R. (1983). The impending demise of the icon: A critique of the concept of iconic
storage in visual information processing. The Behavioral and Brain Sciences, 6,
1-54.

317
Haber, R., & Levin, C. (2001). The independence of size perception and distance
perception. Perception & Psychophysics, 63, 1140-1152.
Haith, M. (1980). Rules that babies look by: The organization of newborn visual activity.
Potomac, Maryland: L. Erlbaum Associates.
Hala, S., Chandler, M., & Fritz, A. (1991). Fledgling theories of mind: Deception as a
marker of three-year-olds‟ understanding of false belief. Child Development, 62,
83-97.
Halpern, D. (1996). Sex, brains, hands, and spatial cognition. Developmental Review, 16,
261-270.
Hammill, D., Pearson, N., & Voress, J. (1993). Developmental test of visual perception
(2nd ed.). Austin, TX: PRO-ED.
Happe´, F. (1993). Communicative competence and theory of mind in autism: A test of
relevance theory. Cognition, 48, 101-119.
Happe´, F. (1994). An advanced test of theory of mind: Understanding of story
characters‟ thoughts and feelings by able autistic, mentally handicapped and
normal children and adults. Journal of Autism and Developmental Disorders 24,
129-154.
Happé, F. (1995). The role of age and verbal ability in the theory of mind task
performance of subjects with autism. Child Development, 66, 843–855.
Happé, F. (1996). Studying weak central coherence at low levels: Children with autism
do not succumb to visual illusions. A research note. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 37, 873-877.
Happé, F. (1999). Autism: Cognitive deficit or cognitive style. Trends in Cognitive
Science, 3, 216-222.
Happé, F., Ehlers, S., Fletcher, P., Frith, U., Johansson, M., Gillberg, C., Dolan, R.,
Frackowiak, R. & Frith, C.D. (1996). Theory of mind' in the brain. Evidence from
a PET scan study of Asperger syndrome. NeuroReport, 8, 197-201.
Happé, F., Winner, E., & Brownell, H. (1998). The getting of wisdom: Theory of mind in
old age. Developmental Psychology, 34, 358-362.
Harper, A. (1962). Preventive pediatrics: Child health and development. Appleton, NY:
Century Grofts.

318
Harris, P. (1992). From simulation to folk psychology: The case for development. Mind
Language, 7, 120-144.
Harris, P., Brown, E., Marriott, C., Whittall, S., & Harmer, S. (1991). Monsters, ghosts
and witches: Testing the limits of the fantasy-reality distinction in young children.
British Journal of Developmental Psychology, 9, 105-123.
Harris, P. (2000). The work of the imagination. Oxford, UK: Blackwell.
Harris, P., & Gross, D. (1988). Children's understanding of real and apparent emotion. In J.
Astington, P. Harris & D. Olson (Eds.), Developing theories of mind. New York:
Cambridge University Press.
Hasher, L., & Zacks, R. (1979). Automatic and effortful processes in memory. Journal of
Experimental Psychology: General, 108, 356–388.
Hatton, C. (2004). Cultural Issues. In E. Emerson, C. Hatton, T. Thompson & T.
Parmenter (Eds.), The International handbook of applied research in intellectual
disabilities (pp. 41-82). West Sussex, UK: J. Wiley & Sons, Ltd.
Haxby, J. (1989). Neuropsychological evaluation of adults with Down‟s syndrome:
Patterns of selective impairment in non-demented old adults. Journal of Mental
Deficiency Research 33, 193–210.
Hayes, A., & Batshaw M. ( 1993). Down syndrome. Clinical Pediatrics, 40, 699-715.
Hayward, W. (2003). After the viewpoint debate: Where next in object recognition.
Trends in Cognitive Sciences, 7, 425-427.
Hayward, W., & Tarr, M. (2004). High-level vision. In K. Lamberts & R. Goldstone
(Eds.), The handbook of cognition. London: Sage.
Heal, J. (1996). Simulation, theory, and content. In P. Carruthers & P. Smith (Eds.),
Theories of theories of mind ( pp. 75-89). Cambridge, UK: Cambridge University
Press.
Heeger, A. (1998). Light emission form semiconducting polymers: Light emitting diodes,
light-emitting electrochemical cells, lasers, and white light for the future. Solid
State Communications, 107, 111.
Helson, H. (1964). Adaptation level theory. New York: Harper & Row.
Hess, E. (1965). Attitude and pupil size. Scientific American, 212, 46-54.

319
Heyes, C. (1993). Anedotes, training, trapping and triangulating: Do animals attribute
mental states? Animal Behaviour, 46, 177-188.
Hill, J., Powlitch, S., & Furniss, F. (2008). Convergent validity of the aberrant behavior
checklist and behavior problem inventory with people with complex needs,
Research in Developmental Disabilities 29, 45–60.
Hirschfeld, L., & Gelman, S. (1994). Mapping the mind: Domain specificity in cognition
and culture. New York: Cambridge University Press.
Hitch, G., Halliday, M., Schaafstal, A., & Schraagen, J. (1988). Visual working
memory in young children. Memory and Cognition, 16, 120-132.
Hodapp, R. (1990). One road or many? Issues in the similar sequence hypothesis. In R.
Hodapp, J. Burack & E. Zigler (Eds.), Issues in the developmental approach to
mental retardation (pp. 49-70). New York: Cambridge University Press.
Hodapp, R. (1997). Direct and indirect behavioral effects of different genetic disorders of
mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 102, 67-79.
Hodapp, R., & Burack, J. (2006). Mental retardation. In D. Cicchetti & D. Cohen (Eds.),
Developmental psychopathology: Risk, disorder, and adaptation (Vol. 3, pp. 235–
267). New York: Wiley.
Hodapp, R., Burack, J., & Zigler, E. (1990). The developmental perspective in the
field of mental retardation. In R. Hodapp, J. Burack & E. Zigler (Eds.),
Issues in the developmental approach to mental retardation (pp. 3-26).
Cambridge, Mass: MIT Press.
Hodapp, R., DesJardin, J., Ricci, L. (2003). Genetic syndromes of mental retardation
should they matter for the early interventionist? Infants and Young Children, 16,
152–160.
Hodapp, R., & Dykens, E. (1994). Mental retardation‟s two cultures of behavioral
research. American Journal on Mental Retardation, 98, 675-687.
Hodapp, R., & Dykens, E. (2004). Studying behavioral phenotypes: Issues, benefits,
challenges. In E. Emerson, C. Hatton, T. Thompson & T. Parmenter (Eds.), The
international handbook of applied research in intellectual disabilities (pp. 203-
236). West Sussex, UK: J. Wiley & Sons, Ltd.

320
Hodapp, R., Dykens, E., Evans, D., & Merighi, J. (1992). Maternal emotional reactions to
young children with different types of handicaps. Journal of Developmental and
Behavioral Pediatrics, 13, 118-123.
Hodapp, R., & Fidler, D.J. (1999). Special education and genetics: Connections for the
21st century. Journal of Special Education, 33, 130-137.
Hodapp, R., & Ly, T. (2003). Visual processing strengths in Down syndrome: A case for
reading instruction? In S. Soraci & W. McIlvane (Eds.), Visual information
processing (pp. 155-169). Westport, CT: Praeger.
Hodapp, R., & Ricci, L. (2002). Behavioural phenotype and educational practice. The
unrealized connection. In G. O‟Brien (Ed.), Behavioural phenotype in clinical
practice (pp. 137-151). London: Mac Keith Press.
Hodapp, R., & Zigler, E. (1990). Applying the developmental perspective to individuals
with Down syndrome. In D. Cicchetti & M. Beeghly, (Eds.). Children with
Down syndrome: A developmental perspective (pp. 1-28). New York:
Cambridge University Press.
Hodapp, R., & Zigler, E. (1995). Past, present, and future issues in the
developmental approach to mental retardation and developmental disabilities.
In D. Cicchetti & D. Cohen (Eds.), Developmental psychopathology: Risk,
disorder and adaptation (pp. 299-331). New York: John Wiley.
Hodapp, R., & Zigler, E. (1997). New issues in the developmental approach to
mental retardation. In W. MacLean (Ed.), Ellis’ handbook of mental
deficiency, psychological theory and research (3rd ed., pp. 115-136).
Mahwah, NJ: Erlbaum.
Hodapp, R., & Zigler, E. (1999). Intellectual development and mental retardation:
Some continuing controversies. In M. Anderson (Ed.), The development of
intelligence (pp. 75-104). East Sussex, UK: Psychology Press.
Holland, M., Wilson, A., & Goddard, M. (1990). Lack of sex differences with the
Baldwin illusion. Perceptual and Motor Skills, 71, 305-306.
Hollingworth, A., & Henderson, J. M. (2002). Accurate visual memory for previously
attended objects in natural scenes. Journal of Experimental Psychology: Human
Perception and Performance, 28, 113-136.

321
Honeck, R. (1997). A proverb in mind: The cognitive science of proverbial wit and
wisdom. Mahwah, NJ and London: Lawrence Erlbaum.
Hook, E. (1982). Epidemiology of Down syndrome. In S. Pueschel & J. Rynders (Eds.),
Down syndrome. Advances in biomedicine and the behavioral sciences (p.11).
Cambridge: Ware Press.
Hoover, J., & Wade, M. (1985). Motor learning theory and mentally retarded individuals:
a historical review. Adapted Physical Quarterly, 2, 228-252.
Houlard, N., Fraisse, P., & Hecaen, H. (1976). Effects of unilateral hemispheric lesions
on two types of optico-geometric illusions. Cortex, 12, 232-240.
Hubel, D., & Wiesel, T. (1979). Brain mechanisms of vision. Scientific American, 241,
150-162
Huffman, L., Fletcher, K., Bray, N., & Gruppe, L. (2004). Similarities and
differences in addition strategies of children with and without mental
retardation. Education and Training in Developmental Disabilities, 39, 317-
325.
Hughes, C. (1998). Executive function in preschoolers: Links with theory of mind and
verbal ability. British Journal of Developmental Psychology, 16, 233–253.
Hughes, C., & Dunn, J. (1997). Pretend you didn‟t know: Young children‟s talk about
mental states in the context of pretend play. Cognitive Development, 12, 477-499.
Hughes, C., Jaffee, S., Happe, F., Taylor, A., Caspi, A., & Moffitt, T. (2005). Origins of
individual differences in theory of mind: From nature to nurture? Child
Development, 76, 356-370.
Hughes, C., Lecce, S., & Wilson, C. (2007). Do you know what I want? Preschoolers‟
talk about desires, thoughts and feelings in their conversations with sibs and
friends. Cognition and Emotion, 21, 330–350.
Hughes, C., & Leekam, S. (2004). What are the links between theory of mind and social
relations? Review, reflexions and new directions for studies of typical and
atypical development. Social Development, 13, 590–619.
Hyde, J. (1981). How large are cognitive gender differences? American Psychologist, 36,
892-901.

322
Jarrold, C., & Baddeley, A. (1997). Short-term memory for verbal and visuo-spatial
information in Down‟s syndrome. Cognitive Neuropsychiatry, 2, 101-122.
Jarrold, C., Baddeley, A., & Phillips, C. (1999). Down‟s syndrome and the
phonological loop: The evidence for and importance of a specific verbal
short-term memory deficit. Down Syndrome. Research and Practice, 6, 61-
75.
Jarrold, C., Cowan, N., Hewes, A., & Riby, D. (2004). Speech timing and verbal short-
term memory: Evidence for contrasting deficits in Down syndrome and Williams
syndrome. Journal of Memory and Language, 51, 365–380
Jarrold, C., Gilchrist, I, & Bender, A. (2005). Embedded figures detection in autism and
typical development: preliminary evidence of a double dissociation in
relationships with visual search. Developmental Science, 8, 344-351.
Jensen, A. (1982). The chronometry of intelligence. In R. Sternberg (Ed.), Advances in
the psychology of human intelligence (Vol. 1, pp. 255-310). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Jervis, N., & Baker, M. (2004). Clinical and research implications of an investigation into
theory of mind (ToM) task performance in children and adults with non-specific
intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities,
17, 49-57.
Johnson-Laird, P., & Byrne, R. (1989). Only reasoning. Journal of Memory and
Language, 28, 313-330.
Jones, W., Rossen, M., & Bellugi, U. (1995). Distinct developmental trajectories of
cognition in Williams syndrome. Genetic Counseling, 6, 178-179.
Juarez, J., & Corsi-Cabrera, M. (1995). Sex differences in intrahemispheric correlation
and spectral power of EEG activity. Brain Research Bulletin, 38, 149-151.
Julesz, B. (1984). Toward an axiomatic theory of preattentive vision. In G. Edelman, W.
Gall & M. Cowan (Eds.), Dynamic aspects of neocortical function (pp. 585-611).
New York: Neurosciences Research Foundation.
Julesz, B., & Krose, B. (1988). Features and spatial filters. Nature, 333, 302-303.
Kandel, E., Schwartz, J., & Jessell, T. (2000). Principles of neural science (4th ed.). New
York: McGraw-Hill.

323
Kanwisher, N., Woods, R., Ioacoboni, M., & Mazziotta, J. (1997). A locus in human
extrastriate cortex for visual shape analysis. Journal of Cognitive Neuroscience,
91, 133-142.
Karmiloff-Smith, A., Klima, E., Bellugi, U, Grant, J., & Baron-Cohen, S. (1994). Is there
a social module? Language, face processing and theory of mind in individuals
with Williams syndrome. Journal of Cognitive Neuroscience 10, 197-208.
Karmiloff-Smith, A., Klima, E., Bellugi, U., Grant, J., & Baron-Cohen, S. (1995). Is there
a social interaction module? Language, face processing, and theory-of-mind in
subjects with Williams syndrome. Journal of Cognitive Neuroscience, 10, 197-
208.
Kasari, C., & Freeman, S. (2001). Task-related social behavior in children with Down
syndrome. American Journal on Mental Retardation, 106, 253-264.
Kasari, C., Freeman, S., Mundy, P., & Sigman, M. (1995). Attention regulation by
children with Down syndrome: Coordinated joint attention and social referencing.
American Journal on Mental Retardation, 100, 128-136.
Kasari, C., Sigman, M., Mundy, P., & Yirmiya, N. (1990). Affective sharing in the
context of joint attention interactions of normal, autistic and mentally-retarded
children. Journal of Autism and Developmental Disorders, 20 , 87-100.
Katz, P., & Zigler, E. (1967). Self-image disparity: A developmental approach.
Journal of Personality and Social Psychology, 5, 186-195.
Klauer, K. C., & Zhao, Z. (2004). Double dissociations in visual and spatial short-term
memory. Journal of Experimental Psychology: General, 133, 355-381.
Klein, T., Magerl, W., Hopf, H, Sandkuhler, J., & Treede, R. (2004). Perceptual
correlates of nociceptive long-term potentiation and long-term depression in
humans. The Journal of Neuroscience, 24, 964-971.
Klein-Tasman, B., & Mervis, C. (2003). Distinctive personality characteristics of 8-, 9-,
and 10-year-old children with Williams syndrome. Developmental
Neuropsychology, 23, 271-292.
Klin, A., & Jones, W. (2006). Attributing social and physical meaning to ambiguous
visual displays in individuals with higher functioning autism spectrum disorders.
Brain and Cognition, 61, 40-53.

324
Koffka, K. (1935). Gestalt psychology: Gestalt theory. New York: Harcourt.
Kosmidis, M., Aretouli, E., Bozikas, V., Giannakou, M., & Ioannidis, I. (2008). Studying
social cognition in patients with schizophrenia and patients with front temporal
dementia: Theory of mind and the perception of sarcasm. Behavioural Neurology,
19, 65-69.
Kosslyn, S. (1975). Information representation in visual images. Cognitive Psychology, 7,
341–370.
Kosslyn, S. (1980). Image and mind. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Kosslyn, S. (1994). Image and brain: The resolution of the imagery debate. Cambridge,
MA: MIT Press.
Kosslyn, S. (1995). Mental imagery. In S. Kosslyn & D. Osherson (Eds.), An invitation to
cognitive science: Visual cognition (Vol 2, 2nd ed.). Cambridge, MA: MIT Press.
Kosslyn, S., Ball, T., & Reiser, B. (1978).Visual images preserve metric spatial
information: Evidence from studies of image scanning. Journal of Experimental
Psychology: Human Perception and Performance, 4, 47–60.
Kosslyn, S., Margolis, J., Barrett, A., Goldknopf, E., & Daly, P. (1990). Age differences
in imagery abilities. Child Development, 61, 995-1010.
Kosslyn, S., & Thompson, W. (2003). When is early visual cortex activated during visual
mental imagery? Psychological Bulletin, 129, 723–746.
Kounin, J. (1941). Experimental studies of rigidity: The measurement of rigidity in
normal and feebleminded persons. Character and Personality, 9, 251-272.
Krakovsky, G., Huth, M., Lin, L., & Levin, R. (2007). Functional changes in children,
adolescents, and young adults with cerebral palsy, Research in Developmental
Disabilities 28, 331–340.
LaBerge, D., Carter, M., & Brown, V. (1992). A network simulation of thalamic circuit
operations in selective attention. Neural Computation, 4, 318-331.
Lafranchi S., Cornoldi C., & Vianello R. (2004). Verbal and visuospatial working
memory deficits in children with Down syndrome. American Journal on Mental
Retardation 109, 456–66.
Land, E., & McCann, J. (1971). Lightness and retinex theory. Journal of the Optical
Society of America, 61, 1-11.

325
Land, E., Hubel, D., Livingstone, M., Perry, S., & Burns, M. (1983). Colour-generating
interactions across the corpus callosum. Nature, 303, 616-618.
Lanfranchi, S., Carretti, B., Spanò, G., & Cornoldi, C. (2009). A specific deficit in
visuospatial simultaneous working memory in Down syndrome. Journal of
Intellectual Disability Research, 53, 474-483.
Lanze, M., Weisstein, N., & Harris, J. (1982). Perceived depth vs. structural relevance in
the object-superiority effect. Perception & Psychophysics, 31, 376-382.
Larsen, J., Baddeley, A., & Andrade, J. (2000). Phonological similarity and the irrelevant
speech effect: Implications for models of short-term memory. Memory, 8, 145–
157.
Laws, G., & Gunn, D. (2002). Relationships between reading, phonological skills and
language development in individuals with Down syndrome: A five year follow up
study. Reading and Writing, 15, 127-548.
Laws, G., & Gunn, D. (2004). Phonological memory as a predictor of language
development in children with Down syndrome: A five year follow up study.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 326-337.
Leahy, R., Balla, D., & Zigler, E. (1982). Role taking, self-image, and imitativeness
of mentally retarded and non retarded individuals. American Journal of
Mental Deficiency, 86, 372-379.
Leekman, S., & Perner, J. (1991). Does the autistic child have a metarepresentational
deficit? Cognition, 40, 203-218
Leslie, A. (1988). Some implications of pretense for mechanisms underlying the child's
theory of mind. In J. Astington, P. Harris & D. Olson (Eds.), Developing theories
of mind (pp. 19-46). New York: Cambridge University Press.
Leslie, A. (1987). Pretense and representation: The origins of "theory of mind."
Psychological Review, 94, 412-426.
Leslie, A. (1991). The theory of mind impairment in autism: Evidence for a modular
mechanism of development? In A. Whiten (Ed.), Natural theories of mind:
Evolution, development and simulation of everyday mindreading (pp. 63-78).
Cambridge, MA: Basil.

326
Leslie, A., & Roth, D. (1993). What autism teaches us about metarepresentation. In S.
Baron-Cohen, H. Tager-Flusberg & D. Cohen (Eds.), Understanding other minds:
Perspectives from autism (pp. 83-111). New York: Oxford University Press.
Levy, J. (1974). Cerebral asymmetries as manifested in split-brain man. In M.
Kinsbourne & M. Smith (Eds.), Hemispheric disconnection and cerebral function.
Springfield, IL: Charles C. Thomas.
Levy, J. (2000). Hemispheric functions. In A. Kazdin (Ed.), Encyclopedia of psychology
(Vol. 4, pp. 113-115). Washington, DC: American Psychological Association.
Levy, Y., Tannenbaum, A., & Ornoy, A. (2000). Spontaneous language of children with
specific neurological syndromes. Journal of Speech, Language and Hearing
Research, 43, 351–365.
Lewin, K. (1936). A dynamic theory of personality. New York: McGrawHill.
Lewis, C., Freeman, N., Kyriakidou, C., Maridaki-Kassotaki, K., & Berridge, D. (1996).
Social influences on false belief access: Specific sibling influences or general
apprenticeship? Child Development, 67, 2930-2947.
Lewis, E. (1933). Types of mental deficiency and their social significance. Journal of
Mental Science, 79, 298-304.
Lewis, P., Abbeduto, L., Murphy, M., Richmond, E., Giles, N., Bruno, L., & Schroeder,
S. (2006). Cognitive, language and social-skills of individuals with fragile X
syndrome with and without autism. Journal of Intellectual Disability Research,
50, 532–545.
Lindsay, P., & Norman, D. (1972). Human information processing: An introduction to
psychology. New York: Academic Press.
Li-Tsang, C., & Wong, J., (2009). Enhancing visual search in people with intellectual
disabilities. Research in Developmental Disabilities, 30, 124-135.
Logie, R. (1995). Visuo-spatial working memory. Hove, UK: Psychology Press.
Long, G., & Toppino, T. (2004). Enduring interest in perceptual ambiguity: Alternating
views of reversible figures. Psychological Bulletin, 130, 748-768.
Lord, C. (1993). Early social development in autism. In E. Schopler (Ed.), Preschool
Issues in Autism. New York: Plenum.

327
Lorusso, L., Galli, R., Libera, L., Gagliardi, C., Borgatti, R., & Hollebrandse, B. (2007).
Indicators of theory of mind in narrative production: A comparison between
individuals with genetic syndromes and typically developing children. Clinical
linguistics & phonetics, 21, 37-53.
Loveland, K., & Tunali-Kotoski, B. (1998). Development of adaptive behavior in
persons with mental retardation. In J. Burack, R. Hodapp & E. Zigler (Eds.),
Handbook of mental retardation and development (pp. 521-541). Cambridge,
US: Cambridge University Press.
Luckasson, R., Borthwick-Duffy, S., Buntinx, W., Coulter, D., Craig, E., Reeve, A.,
Schalock, R., Snell, M., Spitalnik, D., Spreat, D., Tasse, M. (2002). Mental
retardation: Definition, classification and systems of supports (10th ed.).
Washington, DC: American Association on Mental Retardation.
Luria, A. (1963). Psychological studies of mental deficiency in the Soviet Union. In N.
Ellis (Ed.), Handbook of mental deficiency (pp. 353-387). New York: McGraw-
Hill.
Mack, A., & Rock, I. (1998). Inattentional blindness. Cambridge, MA: MIT Press.
MacMillan, D. (1969). Motivational differences: Cultural-familial retardates vs.
normal subjects on expectancy for failure. American Journal of Mental
Deficiency, 74, 254-258.
MacMillan, D., & Keogh, B. (1971). Normal and retarded children‟s expectancy for
failure. Developmental Psychology, 4, 343-348.
MacMillan, D., & Wright, D. (1974). Outerdirectedness in children of th ree ages as
a function of experimentally induced success and failure. Journal of
Educational Psychology, 68, 919-925.
Maltin, M., & Foley, H. (1997). Sensation and perception (4th ed.). Boston, MA: Allyn &
Bacon.
Maranto, C., DeCuir, A., & Humphry, T. (1984). A comparison of digit span scores,
rhythm span scores, and diagnostic factors of mentally retarded persons. Journal
of Music Therapy Perspectives, 4, 84-90.

328
Marcel, A. (1983). Conscious and unconscious perception: An approach to the relations
between phenomenal experience and perceptual processes. Cognitive Psychology,
15, 238-300.
Marr, D. (1982). Vision. New York: H. Freeman and Co.
Masters, C., Simms, G., Weinmann, N., Multhaup, G., McDonald, B., & Bayreuther, K.
1985). Amyloid plaque core protein in Alzheimer‟s disease and Down‟ syndrome.
Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 82, 4245-4249.
Matalainen, R., Airaksinen, E., Mononen, T., Launiala, K., & Kaarianen, R. (1995). A
population-based study of the causes of severe and profound mental retardation.
Acta Paediatrica, 84, 261-266.
Matlin, M. (1998). Cognition (4th ed.). New York: Harcourt Brace College.
Matson, J., & Boisjoli, J. (2008). An overview of developments in research on persons
with intellectual disabilities. Research in Developnetal Disabilities, 30, 587-591.
Matson, J., & Minshawi, N. (2007). Functional assessment of challenging behavior:
Toward a strategy for applied settings, Research in Developmental Disabilities
28, 353–361.
Matson, J., & Nebel-Schwalm, M. (2007). Assessing challenging behaviors in children
with autism spectrum disorders. A review. Research in Developmental
Disabilities, 28, 567-579.
Mazzocco, M., Pennington, B., & Hagerman, R. (1993). The neurocognitive phenotype
of female carriers of fragile X: further evidence for specificity. Journal of
Developmental and Behavioral Pediatrics, 14, 328-335.
McClelland, J., & Rumelhart, D. (1981). An interactive activation model of context
effects in letter perception. Part 1. An account of basic findings. Psychological
Review, 88, 357-407.
McDermott, K., & Roediger, H. (1994). Effects of imagery on perceptual implicit
memory tests. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and
Cognition, 20, 1379-1390.
McGinnies, E. (1949). Emotionality and perceptual defense. Psychological Review, 56,
244-251.

329
McGlone, J. (1980). Sex differences in human brain asymmetry: A critical survey.
Behavioral and Brain Sciences, 3, 215-263.
McKeever, V. (1995). Hormone and hemisphericity hypothesis regarding cognitive sex
differences: possible future explanatory power, but current empirical chaos.
Learning and Individual Differences, 7, 323-340.
Meenan, J., & Miller, L. (1994). Perceptual flexibility after frontal or temporal
lobectomy. Neuropsychologia 32, 1145–1149.
Meins, E., Fernyhough, C., Wainwright, R., Das Gupta, M., Fradley, E., & Tuckey, M.
(2002). Maternal mind-mindedness and attachment security as predictors of
theory of mind understanding. Child Development, 73, 1715–1726.
Meltzoff, A. (1995). Understanding the intentions of others: Re-enactment of intended
acts by 18-month-old children. Developmental Psychology, 31, 838-850.
Merighi, J., Edison, M., & Zigler, E. (1990). The role of motivational factors in the
functioning of retarded individuals. In R. Hodapp, J. Burack & E. Zigler
(Eds.), Issues in the developmental approach to mental retardation (pp.114-
134). Cambridge, Mass: MIT Press.
Merikle, P., Smilek, D., & Eastwood, J. (2001). Perception without awareness:
Perspectives from cognitive psychology. Cognition, 79, 115-134.
Merrill, E. (2004). Consistent mapping and automatic visual search: Comparing persons
with and without intellectual disability. Journal of Intellectual Disability
Research, 48, 46-753.
Merrill, E. (2006). Interference and inhibition in tasks of selective attention by persons
with and without mental retardation. American Journal on Mental Retardation,
111, 216-226.
Merrill, E., Cha, K., & Moore, A. (1994). The inhibition of location information by
persons with and without mental retardation. American Journal on Mental
Retardation, 99, 207-214.
Merrill, E., & O‟ Dekirk, J. (1994). Selective attention and mental retardation. Cognitive
Neuropsychology, 10, 117-132.
Merrill, E., & Peacock, M. (1994). Allocation of attention and task difficulty.
American Journal on Mental Retardation, 98, 588-593.

330
Merrill, E., & Taube, M. (1996). Negative priming and mental retardation: The
processing of distractor information. American Journal on Mental
Retardation, 101, 63-71.
Merrill, E., Goodwwyn, E., & Gooding, H. (1996). Mental Retardation and the
Acquisition of Automatic Processing. American Journal on Mental Retardation,
101, 49-62.
Milgram, N. (1969). The rationale and irrational in Zigler‟s motivational approach
to mental retardation. American Journal of Mental Deficiency, 73, 527-532.
Milgram, N. (1973). Cognition and language in mental retardation: Distinctions and
implications. In D.K. Routh (Ed.), The experimental psychology of mental
retardation (pp. 157-230). Chicago: Aldine.
Milner, A., & Goodale, M. (1995). The visual brain in action. Oxford: Oxford University
Press.
Milner, A., & Goodale, M. (1998). The visual brain in action. Psyche, 4, 1-14.
Mitchell, P. & Lewis, C. (1994). Critical issues in children's early understanding of mind.
In C. Lewis & P. Mitchell (Eds.). Children's early understanding of mind: Origins
and development. Hove: Erlbaum.
Mitchell, P. (1994). Realism and early conception of mind: phylogenetic and ontogenetic
issues. In C. Lewis & P. Mitchell (Eds.), Children's early understanding of mind:
Origins and development. Hove: Erlbaum.
Mitchell, P. (1996). Acquiring a conception of mind. A review of psychological research
and theory. Hove: Psychology Press.
Mitchell, P., & Russell, J. (1991). Children's judgments of whether slightly and grossly
discrepant objects were intended by a speaker. British Journal of Developmental
Psychology, 9, 271-280.
Mitroff, S., Sobel, D., & Gopnik, A. (2006). Reversing how to think about ambiguous
figure reversals: Spontaneous alternating by uninformed observers. Perception,
35, 709-718.
Moore, C. (1996). Theories of mind in infancy. British Journal Development Psychology,
14, 19-40.

331
Moore, C. (2001). Inattentional blindness: Perception or memory and what does it
matter? Commentary on A. Mack & I. Rock (1998). Inattentional blindness. MIT
Press. http://psyche.cs.monash.edu.au/v7/psyche-7-02-moore.html.
Moore, C., & Egeth, H. (1997). Perception without attention: Evidence of grouping under
conditions of inattention. Journal of Experimental Psychology: Human
Perception and Performance, 23, 339-352.
Morgan, M. (2003). The space between our ears: How the brain represents visual space.
London: Weidenfeld & Nicolson.
Morrs, J. (1983). Cognitive development in the Down‟s syndrome infant: Slow or
different? British Journal of Educational Psychology, 53, 40-47.
Moscovitch, M., Winocur, G., & Behrmann, M. (1997). What is special about face
recognition? Nineteen experiments on a person with visual object agnosia and
dyslexia but normal face recognition. Journal of Cognitive Neuroscience, 9, 555-
604.
Moses, L. (2001). Some thoughts on ascribing complex intentional concepts to young
children. In B. Malle, L. Moses & D. Baldwin (Eds.), Intentions and
intentionality: Foundations of social cognition (pp. 69-83). Cambridge, MA: MIT
Press.
Moses, L., Baldwin, D., Rosicky, J, & Tidball, G. (2001). Evidence for referential
understanding in the emotions domain at 12 and 18 months. Child Development,
3, 718-735.
Most, T., & Greenback, A. (2000). Auditory, visual and auditory-visual perception of
emotions by adolescents with and without learning disabilities and their
relationship to social skills. Learning Disabilities Research and Practice, 15, 171-
178.
Mundy, P., & Kasari, C. (1990). The similar structure hypothesis and differential rate of
development in mental retardation. In R. Hodapp, J. Burack & E. Zigler (Eds.),
Issues in the developmental approach to mental retardation (pp. 71-92).
Cambridge University Press.
Mundy, P., Sigman, M., Kasari, C., & Yirmiya, N. (1988). Nonverbal communication in
Down syndrome children, Child Development 59, 235–249.

332
Nadel, L. (2006). Down syndrome in cognitive neuroscience perspective. In H. Tager-
Flusberg (Ed.), Neurodevelopmental disorders (pp. 197-221). Massachusetts,
Cambridge: MIT Press.
Nadel, L., & Rosenthal, D. (1995). Living and learning in the community. New York:
Wiley-Liss.
Navon, D. (1977). Forest before trees: The precedence of global features in visual
perception. Cognitive Psychology, 9, 353-383.
Neil, W., & Westberry, R. (1987). Selective attention and the suppression of
cognitive noise. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory,
and Cognition, 13, 327-334.
Neisser, U. (1967). Cognitive psychology. New York, Appleton: Century Crofts.
Neisser, U. (1976). Cognition and reality: Principles and implications of cognitive
psychology. New York: WH Freeman.
Nichols, S., Jones, W., Roman, M., Wulfeck, B., Delis, D., & Reilly, J. et al. (2004).
Mechanisms of verbal memory impairment in four neurodevelopmental disorders.
Brain and Language, 88, 180–189.
Norman, J. (2002). Two visual systems and two theories of perception: An attempt to
reconcile the constructivist and ecological approaches. Behavioral and Brain
Sciences, 23, 299-370.
Odom, S, Klingerman, K., & Jakowski, M. (2004). Investigating inclusion: Α review of
research methods for individuals with intellectual disabilities. In E. Emerson, C.
Hatton, T. Thompson & T. Parmenter (Eds.), The international handbook of
applied research in intellectual disabilities (pp. 281-295). West Sussex, UK: J.
Wiley & Sons, Ltd.
Öhman, A., Flykt, A., & Esteves, F. (2001). Emotion drives attention: Detecting the
snake in the grass. Journal of Experimental Psychology: General 130, 466-478.
Opitz, J. (1996). Historiography of the causal analysis of mental retardation. Speech to
the 29th annual gatlinburg conference on research and theory in mental
retardation. TN: Gatlinburg.
Paivio, A. (1969). Mental Imagery in associative learning and memory. Psychological
Review, 76, 241-263.

333
Paivio, A. (1986). Mental representations: A dual coding approach. New York:
Oxford University Press.
Palmer, S. (1977). Hierarchical structure in perceptual representation. Cognitive
Psychology, 9, 441-474.
Palmer, S. (1992). Modern theories of Gestalt perception. In G. Humphreys (Ed.),
Understanding vision: An interdisciplinary perspective-readings in mind and
language (pp. 39-70). Oxford, England: Blackwell.
Palmer, S. (2000). Perceptual organization. In A. Kazdin (Ed.), Encyclopedia of
psychology (Vol. 6, pp. 93-97). Washington, DC: American Psychological
Association.
Papanicolaou, A. (2006). The Amnesias: A clinical textbook of memory disorders. Oxford
University Press.
Parasuraman, R. (1979). Memory load and event rate control sensitivity decrements in
sustained attention. Science, 205, 924-927.
Parker, A., Cumming, B., & Dodd, J. (2000). Binocular neurons and the perception of
depth. In M. Gazzaniga (Ed.), The new cognitive neurosciences (pp 263-278).
Cambridge, MA: MIT Press.
Pearson, K., & Jaederholm, G. (1914). On the continuity of mental defect. London:
Delau.
Pennington, B., Moon, J., Edgin, J., et al. (2003). The neuropsychology of Down
syndrome: evidence for hippocampal dysfunction. Child Development, 74, 75–93.
Perez, L., & Garcia, E. (2002). Programme for the improvement of metamemory in
people with medium and mild mental retardation. Psychology in Spain, 6, 96-
101.
Perner, J. (1991). Understanding the representational mind. Cambridge, MA: MIT Press.
Perner, J. (1996). Simulation as explicitation of predication-implicit knowledge about the
mind: Arguments for a simulation-theory mix. In P. Carruthers & P. Smith (Eds.),
Theories of theories of mind (pp. 90-104). Cambridge, UK: Cambridge University
Press.

334
Perner, J, Frith, U, Leslie, A., & Leekam, S. (1989). Exploration of the autistic child's
theory of mind: Knowledge, belief, and communication. Child Development, 60,
689-700.
Perner, J. Leekam, S., & Wimmer, H. (1987). Three-year-olds' difficulty with false
belief: The case for a conceptual deficit. British Journal of Developmental
Psychology, 5, 125-37.
Perner, J., & Wimmer, H. (1985). John thinks that Mary thinks that 1: Attribution of
second-order beliefs by 5-to 10 year-old children. Journal of Experimental Child
Psychology, 39, 437-471.
Peterson, C., Wellman, H., & Liu, D. (2005). Steps in theory of mind development for
children with deafness or autism. Child Development, 76 , 502-517.
Peterson, M. (1994). Object recognition processes can and do operate before figure-
ground organization. Current Directions in Psychological Science, 3, 105-111.
Peterson, M., Kihlstrom, J., Rose, P., & Glisky, M. (1992). Mental images can be
ambiguous: Reconstruals and reference-frame reversals. Memory & Cognition,
20, 107-123.
Phillips, W., Baron-Cohen, S., & Rutter, M. (1998). Understanding intention in normal
development and in autism. Developmental Psychology, 16, 337-348.
Piaget, J. (1952). The origins of intelligence in children. New York: International
Universities Press.
Piaget, J. (1956). The general problem of the psychobiological development of the
child. Directions on Child Development, 4, 3-27.
Piaget, J. (1972). Intellectual evolution from adolescence to adulthood. Human
Development, 15, 1-12.
Piaget, J. (1979). The child’s conception of the world. New York: Harcourt Brace.
Piaget, J. (1983). Piaget‟s theory. In W. Kessen (Ed.), P. Mussen (Series Ed.), Handbook
of child psychology: History, theory, and methods (Vol 1, pp. 103-128). New
York: Wiley.
Piaget, J. (1985). Equilibration of cognitive structures. University of Chicago Press.
Piaget, J., & Inhelder, B. (1947). Diagnosis of mental operations and theory of
intelligence. American Journal of Mental Deficiency, 51, 401-406.

335
Piaget, J., & Inhelder, B. (1956). The child's conception of space. Routledge, London.
Pillow, B. (1995). Two trends in the development of conceptual perspective-taking: an
elaboration of the passive-active hypothesis. International Journal Behavior
Development, 18, 649-676.
Pillow, B., & Henrichon, A. (1996). There's more to the picture than meets the eye:
Young children's difficulty understanding interpretation. Child Development, 67,
808-819.
Pilowsky, T., Yirmiya, N., Arbelle, S., & Mozes, T. (2000). Theory of mind abilities of
children with schizophrenia, children with autism, and normally developing
children. Schizophrenia Research, 42, 145–155.
Pitcairn, T., & Wishart, J. (1994). Reactions of young children with Down‟ syndrome to
an impossible task. British Journal of Developmental Psychology, 12, 485-489.
Platek, S., Keenan, J., Gallup, G., & Mohamed, F. (2004). Where am I? The neurological
correlates of self and other. Cognitive Brain Research, 19, 114-122.
Porac, C., & Coren, S. (1981). Life-span age trends in the perception of the Mueller-Lyer:
Additional evidence for the existence of two illusions. Canadian Journal of
Psychology, 35, 58–62.
Porac, C., Coren, S., Girgus, J., & Verde, M. (1979). Visual-geometric illusions: Unisex
phenomena. Perception, 8, 401-412.
Porter, M., & Coltheart, M. (2006). Global and local processing in Williams syndrome,
autism and Down syndrome: Attention, perception and construction.
Developmental Neuropsychology, 30, 771-789.
Posner, M., & Peterson, S. (1990). The attention system of the human brain. Annual
Review of Neuroscience, 13, 25-42.
Poulin-Dubois, D., Lepage, A., & Ferland, D. (1996). Infants‟ concept of animacy.
Cognitive Development, 11, 19–36.
Pratarelli, M., & Steitz, B. (1995). Effects of gender on perception of spatial illusions.
Perceptual and Motor Skills, 80, 625-626.
Premack, D., & Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee have a theory of mind?
Behavioral and Brain Sciences, 1, 515-526.

336
Prinzmetal, W., & Beck, D. (2001). The tilt-constancy theory of visual illusions. Journal
of Experimental Psychology. Human Perception and Performance, 27, 206–217.
Prior, M., Dahlstrom, B., & Squires, T. (1990). Autistic children‟s knowledge of thinking
and feeling states in other people. Journal of Child Psychology and Psychiatry,
31, 587-601.
Puce, A., Allison, T., Bentin, S., Gore, J., & McCarthy, G. (1998). Temporal cortex
activation in humans viewing eye and mouth movement. Journal of Neuroscience,
18, 188-199.
Pueschel, S., Bernier, J., & Pezzullo, J. (1991). Behavioural observations in children with
Down‟s syndrome. Journal of Mental Deficiency Research, 35, 502–511.
Pueschel, S. Gallagher, P., Zartler, A., & Pezzullo, J. (1986). Cognitive and learning
processes in children with Down syndrome. Research in Developmental
Disabilities, 8, 21-37.
Pueschel, S., & Hopman, M. (1993). Speech and language abilities of children with
Down syndrome. In A. Kaiser & D. Gray (Eds.), Enhancing children’s
communication (pp. 335–362). Baltimore: Brookes.
Purser H., & Jarrold C. (2005) Impaired verbal short-term memory in Down syndrome
reflects a capacity limitation rather than atypically rapid forgetting. Journal of
Experimental Child Psychology 91, 1–23.
Purves, D., Augustine, G., Fitzpatrick, D., Hall, W., LaMantia, A., McNamara, J., &
Williams, S. (2004). Neuroscience (3rd ed.). Sunderland, MA: Sinauer Associates.
Pylyshyn, Z. (1989). The role of location indexes in spatial perception: A sketch of the
FINST spatial-index model. Cognition, 32, 65-97.
Pylyshyn, Z. (2003). Return of the mental image: Are there pictures in the brain? Trends
in Cognitive Sciences, 7, 113–118.
Quinlan, P., & Humphreys, G. (1987). Visual search for targets defined by combinations
of color, shape, and size: An examination of task constraints on feature and
conjunction searches. Perception & Psychophysics, 41, 455–472.
Rasmjou, S., Hausmann, M., & Gunturkun, O. (1999). Hemispheric dominance and
gender in the perception of an illusion. Neuropsychologia, 37, 1041–1047.

337
Reber, A. (1992). The cognitive unconscious: An evolutionary perspective.
Consciousness and Cognition, 1, 93-133.
Reed, T., & Peterson, C. (1990). A comparative study of autistic subjects‟ performance at
two levels of visual and cognitive perspective-taking. Journal of Autism and
Developmental Disorders, 20, 555-567.
Repacholi, B., & Slaughter, V. (2003). Individual differences in theory of mind:
Implications for typical and atypical development. Hove, UK: Psychology Press.
Ricci, C., & Blundo, C. (1990). Perception of ambiguous figures after focal brain lesions.
Neuropsychologia, 28, 1163-1173.
Richell, R., Mitchell, D., Newman, C., Leonard, A., Baron-Cohen, S.,& Blair, R. (2003).
Theory of mind and psychopathy: Can psychopathic individuals read the
“language of the eyes”? Neuropsychologia, 41, 523-526.
Rizzolatti, G., Fadiga, L., Gallese, V., & Fogassi, L. (1996). Premotor cortex and the
recognition of motor actions. Cognitive Brain Research, 3, 131-141.
Rock, I. (1983). The logic of perception. Cambridge, MA: MIT Press.
Rock, I., & Brosgole, L. (1964). Grouping based on phenomenal proximity. Journal of
Experimental. Psychology, 67, 531-538.
Rock, I., Gopnik, A., & Hall, S. (1994). Do young children reverse ambiguous figures?
Perception, 23, 635-644.
Rogoff, B. (1990). Apprenticeship in thinking: Cognitive development in social context.
New York, NY: Oxford University Press.
Rondal, J. (1996). Oral language in Down syndrome. In J. Rondal, J. Perera, L. Nadel &
A. Comblain (Eds.). Down’s syndrome: Psychological, psychobiological, and
socio-educational perspectives (pp. 99-117). London: Whurr.
Rondal, J. (1999). Language in Down syndrome: Current perspectives. In J. Rondal, J.
Perera & L. Nadel (Eds.), Down syndrome: A review of current knowledge.
London: Whurr Publishers.
Rondal, J. (2006). Specific language profiles in Down syndrome and other genetic
syndromes of mental retardation. In J. Rondal & J. Perera (Eds.), Down
syndrome: Neurobehavioral specificity (p 101–123). West Sussex, England:
Wiley.

338
Rondal, J., & Edwards, S. (1997). Language in mental retardation. London: Whurr
Publishers.
Rondal, J.A., Hodapp, R., Soresi, S., Dykens, E., & Nota, L. (2004). Intellectual
disabilities: Genetics, behaviour and inclusion. London and Philadelphia: Whurr
Publishers Ltd.
Ropar, D., & Mitchell, P. (1999). Are individuals with autism and Asperger‟s syndrome
susceptible to visual illusions? Journal of Psychology and Psychiatry, 40, 1283-
1293.
Ropar, D., Mitchell, P., & Ackroyd, K. (2003). Do children with autism find it difficult to
offer alternative interpretations to ambiguous figures? British Journal of
Developmental Psychology, 21, 387-395.
Rosenberg, S., & Abbeduto, L. (1993). Language and communication in mental
retardation: Development, processes, and intervention. HillDSale, NJ: Erlbaum
Publishers.
Rothwell, B., & Zaidel, E. (1990). Visual field differences in the magnitude of the Opel-
Kundt illusion vary with processing time. Perception and Psychophysics, 47, 180-
190.
Rouse, H., Donnelly, N., Hadwin, J., & Brown, T. (2004). Do children with autism
perceive second-order relational features? The case of the Thatcher illusion.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 1246–1257.
Rozin, P., Millman, L., & Nemeroff, C. (1986). Operation of the laws of sympathetic
magic in disgust and other domains. Journal of Personality and Social
Psychology, 50, 703-712.
Ruffman, T., Garnham, W., Import, A., & Connolly, D. (2001). Does eye gaze indicate
implicit knowledge of false belief? Charting transitions in knowledge. Journal of
Experimental Child Psychology, 80, 201-224.
Russell, J., Mauthner, N., Sharpe, S., & Tidswell, T. (1991) The 'windows task' as a
measure of strategic deception in preschoolers and autistic subjects. British
Journal of Developmental Psychology, 9, 331-349.

339
Russell, T., Tchanturia, K., Rahman, Q., & Schmidt, U. (2007). Sex differences in theory
of mind: A male advantage on Happe‟s “cartoon” task. Cognition and Emotion,
21, 1554-1564.
Sala, B., Rama, P., & Courtney, S. (2003). Functional topography of a distributed neural
system for spatial and nonspatial information maintenance in working memory.
Neuropsychologia, 41, 341-356.
Sapp, F., Lee, K., & Muir, D. (2000). Three-year-olds‟ difficulty with appearance-reality
distinctions: Is it real or apparent? Developmental Psychology, 36, 547-560.
Sarfati, Y., Hardy-Baylé, M., Brunet, E., et al. (1999). Investigating theory of mind in
schizophrenia: Influence of verbalization in disorganized and non-disorganized
patients. Schizophrenia Research, 37, 183 -190
Sary, G., Vogels, R., & Orban, G. (1993). Cue-invariant shape selectivity of macaque
inferior temporal neurons. Science, 260, 995-997.
Saxe, R., & Baron-Cohen, S. (2007). Theory of mind. A special issue of the journal Social
Neuroscience. Hove and New York: Psychology Press.
Saxe, R., & Wexler, A. (2005). Making sense of another mind: The role of the right
temporo-parietal junction. Neuropsychologia, 43, 1391-1399.
Schafer, R., & Murphy, G. (1974). The role of autism in a visual figure-ground
relationship. Journal of Experimental Psychology, 32, 335.
Scholl, B., & Leslie, A. (2001). Minds, modules, and meta-analysis. Child Development,
72, 696-701.
Schwitzgebel, Δ. (2002). Why did we think we dreamed in black and white? Studies in
History and Philosophy of Science, 33, 649-660.
Seamon, J., & Kenrick, D. (1994). Memory. In Psychology (2nd ed., pp. 212-247).
Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Sekuler, R., & Blake, R. (2006). Perception (4th ed.). New York: McGraw-Hill.
Seung, H., & Chapman, R. (2004). Sentence memory in individuals with Down syndrome
and typically developing children. Journal of Intellectual Disability Research, 48,
160-171.

340
Shah, A., & Frith, U. (1993). Why do autistic individuals show superior performance on
the block design task? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 34, 1351-
1364.
Shah, P., & Miyake, A. (1996). The separability of working memory resources for spatial
thinking and language processing: An individual differences approach. Journal of
Experimental Psychology: General, 125, 4-27.
Sharon, T. & Woolley, J. (2004). Do monsters dream? Children‟s understanding of the
fantasy-reality distinction. British Journal of Developmental Psychology, 22, 293-
310.
Shaywitz, B., Shaywitz, S., Pugh, K., Constable, R., Skudlarski, P., Fulbright, R.,
Bronen, R., Fletcher, J., Shankweiler, D., Katz, K., & Gore, J. (1995). Sex
differences in the functional organization of the brain for language. Nature, 373,
607-609.
Shepard, R., & Cooper, L. (1982). Mental images and their transformations. Cambridge,
MA: MIT Press.
Shepard, R.N., & Metzler, J. (1971). Mental rotation of three dimensional objects.
Science, 171, 701-703.
Shinkfield, A., Sparrow, W., & Day, R. (1997). Visual discrimination and motor
reproduction of movement by individuals with mental retardation. American
Journal on Mental Retardation, 102, 172-181.
Shultz, T., & Wells, D. (1985). Judging the intentionality of action-outcomes.
Developmental Psychology, 21, 83-89.
Shultz, T., Wells, D., & Sarda, M. (1980). Development of the ability to distinguish
intended actions from mistakes, reflexes, and passive movements. British Journal
of Social and Clinical Psychology, 19, 301-310.
Siegal, M., & Beattie, K. (1991). Where to look for children‟s knowledge of false beliefs.
Cognition, 38, 1-12.
Siegal, M., Carrington, J., & Radel, M. (1996). Theory of mind and pragmatic
understanding following right hemisphere damage. Brain and Language, 53, 40-
50.

341
Siegal, M., & Peterson, C. C. (1994). Children's theory of mind and the conversational
territory of cognitive development. In C. Lewis & P. Mitchell (Eds.), Children's
early understanding of mind: Origins and development. (pp. 427-455): Hove, UK:
Erlbaum.
Siegler, R. (1996). Emerging minds: The process of change in children's thinking. New
York: Oxford University Press.
Silon, E., & Harter, S. (1985). Assessment of perceived competence, motivational
orientation, and anxiety in segregated and mainstreamed educable mentally
retarded children. Journal of Educational Psychology, 77, 217-230.
Silverman, W. (2007). Down syndrome: Cognitive phenotype. Mental Retardation and
Developmental Disabilities, Research Reviews, 13, 228-236.
Simonoff, E., Pickles, A., Wood, N., Gringras, P., & Chadwick, O. (2007). ADHD
symptoms in children with mild intellectual disability. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46, 591-600.
Simons, D. (2000). Current approaches to change blindness. Visual Cognition, 7, 1-15.
Slade, L., & Ruffman, T. (2005). How language does (or does not) relate to theory of
mind: a longitudinal study of syntax, semantics, working memory and false belief.
British Journal of Developmental Psychology, 23, 117–141.
Slaughter, V., & Gopnik, A. (1996). Conceptual coherence in the child‟s theory of mind:
training children to understand belief. Child Development, 67, 2967-2988.
Sobel, D., Capps, L., & Gopnik, A. (2005). Ambiguous figure perception and theory of
mind understanding in children with autistic spectrum disorders. British Journal
of Developmental Psychology, 23, 159-174.
Sobel, D., & Lillard, A (2001). The impact of fantasy and action on young children's
understanding of pretence. British Journal of Developmental Psychology, 19, 85-
98.
Sodian, B. (1991). The development of deception in young children. British Journal of
Developmental Psychology, 9, 173-188.
Sodian, B., & Frith, U. (1992). Deception and sabotage in autistic, retarded and normal
children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 33, 591-605.
Solso, R. (1995). Cognitive psychology (4th ed.) Boston: Allyn & Bacon.

342
Solso, R., & Massaro, D. (1995). The science of the mind: 2001 and beyond. New York:
Oxford University Press.
Sparrevohn, R., & Howie, P. (19950. Theory of mind in children with autistic disorder:
Evidence of developmental progression and the role of verbal ability. Journal of
Child Psychology and Psychiatry 36, 249–263.
Spence, C., & Driver, J. (2004). Crossmodal space and crossmodal attention. Oxford:
Oxford University Press.
Sperling, G. (1960). The information available in brief visual presentations.
Psychological Monographs: General and Applied, 74, 1-30.
Spitz, H. (1964). A comparison of mental retardates and normals on the rotating
trapezoidal window illusion. Journal of Abnormal and Social Psychology, 68,
574-578.
Spitz, H. (1967). A comparison of mental retardates and normals on the distorted room
illusion. American Journal of Mental Deficiency, 72, 34-39.
Spitz, H. (1976). Toward a relative psychology of mental retardation, with special
emphasis on evolution. In N. Ellis (Ed.), International review of research in
mental retardation (Vol. 8, pp. 35-56). New York: Academic Press.
Spitz, H. (1979). Beyond field theory in the study of mental deficiency. In N. Ellis
(Ed.), Handbook of mental deficiency: Psychological theory and research
(2nd ed., pp. 121-141). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Spitz, H. (1982). Intellectual extremes, mental age, and the nature of human
intelligence. Merrill-Palmer Quarterly, 28, 167-192.
Spitz, H. (1983). Critique of the developmental position in mental retardation research.
Journal of Special Education, 17, 261-294.
Spitz, H. (1988). Mental retardation as a thinking disorder: The rationalist
alternative to empiricism. In N. Bray (Ed.), International review of research
in mental retardation (pp. 1-32). San Diego: Academic Press.
Spitz, H., & Blackman, L. (1959). A comparison of mental retardates and normals on
visual figural aftereffects and reversible figures. Journal of Abnormal and Social
Psychology, 58, 105-110.
Spitz, H., & Borys, S. (1984). Depth of search: How far can the retarded through an

343
 internally represented problem space? In P. Brooks, R. Sperber & C. McCauley
(Eds.), Learning and cognition in the mentally retarded (pp. 333-357). HillDSale,
NJ: Erlbaum.
Spitz, H., Goettler, D., & Diveley, S. (1970). A comparison of retardates and normals on
the Poggendorff and Oppel-Kundt illusions. Developmental Psychology, 3, 58-65.
Sprong, M., Schothorst, P., Vos, E., Hox, J., & Van Engeland, H. (2007). Theory of mind
in schizophrenia: Meta-analysis. British Journal of Psychiatry, 191, 5-13.
Stavrousi, P., Alevriadou, A., Xeromeritou, A., & Natsopoulos, D. (1995). Mental
retardation and language development: The state of the art in current research.
Paper presented at the 4th European Congress of Psychology. Greece: Athens.
Stein, B., & Meredith, M. (1993). The merging of the senses. Cambridge, MA: MIT
Press.
Stephenson, J. (2007). The effect of color on the recognition and use of line drawings by
children with severe intellectual disabilities. Augmentative and Alternative
Communication, 23, 44-55.
Sternberg, R. (1985). Beyond IQ: A triarchic theory of human intelligence. London and
New York: Cambridge University Press.
Sternberg, R. (1999). Cognitive psychology (2nd ed.). Fort Worth, TX: Harcourt Brace
College Publishers.
Stenberg, G., & Hagekull, B. (1997). Social referencing and mood modification in 1-
year-olds. Infant Behavior and Development, 20, 209-217.
Sternberg, R., & Spear, L. (1985). A triarchic theory of mental retardation. In N.
Ellis, & N. Bray (Eds.), International review of research in mental
retardation (pp. 301-326). New York: Academic Press.
Stevenson, H., & Zigler, E. (1957). Discrimination learning and rigidity in normal
and feebleminded individuals. Journal of Personality, 25, 699-711.
Stone, V., Baron-Cohen, S., & Knight, K. (1999). Frontal lobe contributions to theory of
mind. Journal of Cognitive Neuroscience, 10, 640-656.
Stroop, J. (1935). Studies of interference in serial and verbal reactions. Journal of
Experimental Psychology, 18, 643-662.

344
Stuss, D., Gallup, G., & Alexander, M. (2001). The frontal lobes are necessary for theory
of mind. Brain, 124, 279-286.
Sullivan, K., & Tager-Flusberg, H. (1999). Second-order belief attribution in Williams
syndrome: Intact or impaired? American Journal on Mental Retardation, 6, 523-
532.
Sullivan, K., Zaitchik, D., & Tager-Plusberg, H, (1994). Preschoolers can attribute
second-order beliefs. Developmental Psychology, 30, 395-402.
Sun, J., & Perona, P. (1996). Preattentive perception of elementary three dimensional
shapes. Vision Research, 36, 2515-2529.
Suzuki, K. (2007). Neuropsychological approach to visual attention. Brain and Nerve, 59,
23-30.
Tager-Flusberg, H. (1999). Neurodevelopmental disorders. Cambridge, MA: MIT Press.
Tager-Flusberg, H. (2001). A re-examination of the theory of mind hypothesis of autism.
In J. Burack, T. Charman, N. Yirmiya & P. Zelazo (Eds.), The development of
autism: Perspectives from theory and research (pp. 149-169). Mahwah, NJ:
Erlbaum.
Tager-Flusberg, H., & Sullivan, K. (1994) Predicting and explaining behavior: A
comparison of autistic, mentally retarded and normal children. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 35, 1059-1075.
Tager-Flusberg, H., & Sullivan, K. (1998). Early language development in children with
mental retardation. In J. Burack, R. Hodapp & E. Zigler (Eds.), Handbook of
mental retardation and development (pp. 208-239). Cambridge, MA: Cambridge
University Press.
Tager-Flusberg, H., & Sullivan, K. (2000). A componential view of theory of mind:
evidence from Williams syndrome. Cognition, 76, 59-89.
Taylor, M. (1988). Conceptual perspective taking: Children‟s ability to distinguish what
they know from what they see. Child Development, 59, 703-718.
Taylor, M., & Carlson, S. (1997). The relation between individual differences in fantasy
and theory of mind. Child Development, 68, 436-455.
Thirion-Marissiaux, A., & Nader-Grosbois, N. (2008). Theory of mind „„beliefs‟‟,
developmental characteristics and social understanding in children and

345
 adolescents with intellectual disabilities. Research in Developmental Disabilities,
29, 547–566.
Tipper, S. (1985). The negative priming effect: Inhibitory effects of ignored primes.
Quarterly Journal of Experimental Psychology, 37, 571-590.
Tomporowski, P., & Tinsley, V. (1997). Attention in mentally retarded persons. In
W. Maclean (Ed.), Ellis’ handbook of mental deficiency, psychological
theory and research (3rd ed., pp. 219-244). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Toppino, T., & Long, G. (2005). Top-down and bottom-up processes in the perception of
reversible figures: Toward a hybrid model. In N. Ohta, C. Macleod & B. Uttl
(Eds.), Dynamic cognitive processes (pp. 37 – 58). Tokyo: Springer-Verlag.
Treisman, A. (1985). Preattentive processing in vision. Computer vision, graphics, and
image processing, 31, 156-77.
Treisman, A. (1988). Features and objects: The fourteenth Bartlett memorial lecture.
Quarterly Journal of Experimental Psychology, 40, 201-237.
Treisman, A. (1993). The perception of features and objects. In A. Baddeley & L.
Weiskrantz (Eds.), Attention: Selection, awareness and control: A tribute to
Donald Broadbent (pp. 5-35). Oxford: Clarendon Press.
Treisman, A., & Gelade, G. (1980). A feature-integration theory of attention. Cognitive
Psychology, 12, 97-136.
Tremblay, K., Richer, L., Lachance, L., & Cote, A. (2010). Psychopathological
manifestations of children with intellectual disabilities according to their
cognitive and adaptive behavior profile. Research in Developmental Disabilities
31, 57–69.
Trezise, K., Gray, K., & Sheppard, D. (2008). Attention and vigilance in children with
Down syndrome. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 21,
502-508.
Tuccio, M. (1995). Figure-ground organization and object recognition processes: An
interactive account. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and
Performance, 24, 441-453.
Turnbull, C. (1961). Some observations regarding the experiences and behavior of the
BaMbuti Pygmies. American Journal of Psychology, 74, 304–308.

346
Turner, L., Hale, C., & Borkowski, J. (1996). Influence of intelligence on memory
development. American Journal on Mental Retardation, 100, 468-480.
Turner, L., Matherne, J., & Heller, S. (1994). The effects of performance feedback on
memory strategy use and recall accuracy in students with and without mild mental
retardation. Journal of Experimental Education, 62, 303-315.
Turnure, J., & Zigler, E. (1964). Outerdirectedness in the problem solving of normal
and retarded children. Journal of Abnormal and Social Psychology, 69, 427-
436.
Umiltà, C. (2001). Mechanisms of attention. In B. Rapp (Ed.), The handbook of cognitive
neuropsychology (pp. 135-158). Philadelphia: Psychology Press.
Valdovinos, M. (2007). Brief review of current research in FXS: Implications for
treatment with psychotropic medication, Research in Developmental Disabilities
28, 539–545.
Vanrie, J., Béatse, E., Wagemans, J., Sunaert, S., & Van Hecke, P. (2002). Mental
rotation versus invariant features in object perception from different viewpoints:
An fMRI study. Neuropsychologia, 40, 917-930.
Vecera, S., & Farah, M. (1997). Is Visual image segmentation a bottom-up or an
interactive process?, Perception & Psychophysics, 59, 1280-1296.
Vicari, S., Albertini, G. & Caltagirone, C. (1992). Cognitive profiles in adolescents with
mental retardation. Journal of Intellectual Deficiency Research, 36, 415-423.
Vicari, S., Marotta, L., & Carlesimo, G. (2004). Verbal short-term memory in Down‟s
syndrome: An articulatory loop deficit? Journal of Intellectual Disability
Research, 48, 80-92.
Vogeley, K., Bussfeld, P., Newen, A., Herrmann, S., Happe, F., Falkai, P., Maier, W.,
Shan, N., Fink, G., & Zilles, K. (2001). Mind reading: Neural mechanisms of
theory of mind and self-perspective. Neuroimage, 14, 170-181.
Voyer, D. (1996). On the magnitude of laterality effects and sex differences in functional
lateralities. Laterality, 1, 51-83.
Voyer, D., Voyer, S., & Bryden, M. (1995). Magnitude of sex differences in spatial
abilities: A meta-analysis and consideration of critical variables. Psychological
Bulletin, 117, 250-270.

347
Walter, E., Dassonville, P., & Bochsler, T. (2008). A specific autistic trait that modulates
visuospatial illusion susceptibility. Journal of Autism and Developmental
Disorders, 39, 339-349.
Wang, P., & Bellugi, U. (1994). Evidence from two genetic syndromes for a dissociation
between verbal and visual-spatial short-term memory. Journal of Clinical and
Experimental Neuropsychology 16, 317–22.
Wang, Q., Cavanagh, P., & Green, M. (1994). Familiarity and pop-out in visual search.
Perception and Psychophysics, 56, 495-500.
Wechsler, D. (1974). WISC-R manual: Wechsler intelligence scale for children- Revised.
San Antonio, TX: Psychological Corporation
Wechsler, D. (1991). Wechsler intelligence scale for children (3rd ed.) San Antonio, TX:
The Psychological Corporation.
Weiskrantz L. (1997). Consciousness lost and found. A neuropsychological exploration.
Oxford: Oxford University Press.
Weiss, B., Weisz, J., & Bromfield, R. (1986). Performance of retarded and
nonretarded persons on information-processing tasks: Further tests of the
similar structure hypothesis. Psychological Bulletin, 100, 157-175.
Weisz, J. (1979). Perceived control and learned helplessness among mentally
retarded and nonretarded children: A developmental analysis. Developmental
Psychology, 15, 311-319.
Weisz, J. (1990). Cultural-familial mental retardation: A developmental perspective
on cognitive performance and «helpless» behavior. In R. Hodapp, J. Burack
& E. Zigler (Eds.), Issues in the developmental approach to mental
retardation (pp. 137-168). Cambridge, Mass: MIT Press.
Weisz, J., & Yeates, K. (1981). Cognitive development in retarded and non retarded
persons: Piagetian tests of the similar structure hypothesis. Psychological
Bulletin, 90, 153-178.
Weisz, J., Yeates, K., & Zigler, E. (1982). Piagetian evidence and the
developmental difference controversy. In E. Zigler & D. Balla (Eds.), Mental
retardation: The developmental difference-controversy (pp. 213-276).
HillDSale, NJ: Erlbaum.

348
Weisz, J., & Zigler, E. (1979). Cognitive development in retarded and non retarded
persons: Piagetian tests of the similar sequence hypothesis. Psychological
Bulletin, 86, 831-851.
Wellman, H. (1988). First steps in the child‟s theorizing about the mind. In J. Astington,
P. Harris & D. Olson (Eds.), Developing theories of mind. New York: Cambridge
University Press.
Wellman, H. (1990). The child’s theory of mind. Cambridge, MA, US: MIT Press.
Wellman, H., Cross, D., & Watson, J. (2001). Meta-analysis of theory of mind
development: the truth about false belief. Child Development, 72, 655–684.
Wellman, H., & Estes, D. (1986). Early understanding of mental entities: A
reexamination of childhood realism. Child Development, 57, 910-923.
Wellman, H., & Gelman, S. (1988). Children's understanding of the nonobvious. In R.
Sternberg (Ed.), Advances in the psychology of intelligence (pp. 99-135).
HillDSale, NJ: Erlbaum.
Wellman, H., & Gelman, S. (1998). Knowledge acquisition in foundation domains. In D.
Kuhn & R. Siegler (Eds.), Handbook of child psychology (Vol. 2, 5th ed.)
cognition, perception and language (pp. 523-573). New York.: Wiley.
Wellman, H., & Hickling, A. (1994). The mind‟s “I”: Children‟s conception of the mind
as an active agent. Child Development, 65, 1564-1580.
Wellman, H., & Wooley, J. (1990). From simple desires to ordinary beliefs: The early
development of everyday psychology. Cognition, 35, 245-275.
Werner, H. (1941). Psychological processes investigating deficiencies in learning.
American Journal of Mental Deficiency, 46, 233-235.
Westling, D. (1986). Introduction to mental retardation. Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
Whiten, A. (1991). Natural theories of mind: Evolution, development and simulation of
everyday mindreading. Oxford: Basil Blackwell.
Wimmer, H., & Perner, J. (1983). Beliefs about beliefs: Representations and constraining
function of wrong beliefs in young children‟s understanding of deception.
Cognition, 13, 103–108.

349
Wimmer, H., Hogrefe, G., & Perner, J. (1988). Children‟s understanding of informational
access as source of knowledge. Child Development, 59, 386–396.
Winters Jr., J. (1969). A comparison of normals and retardates on physiological and
experiential visual illusions. American Journal of Mental Deficiency, 73, 956-962.
Wishart, J. (1993). The development of learning difficulties in children with Down‟
syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 37, 389-403.
Wishart J. (1995). Cognitive abilities in children with Down syndrome: Developmental
instability and motivational deficits. Progress in Clinical & Biological Research,
393, 57-91.
Wishart, J., & Duffy, L. (1990). Instability of performance of cognitive tests in
infants and young children with Down‟s syndrome. British Journal of
Educational Psychology, 60, 10-22.
Witkin, H. (1950). Individual differences in ease of perception of embedded figures.
Journal of Personality, 19, 1-15.
Witkin, H., & Goodenough, D. R. (1981). Cognitive styles: Essence and origins.
New York: International Universities Press.
Witkin, H., Lewis, H., Hertzmann, M., Machorer, K, & Wapner, S. (1954). Personality
through perception. London: Harper & Row.
Witkin, H., Moore, C., Goodenough, D., & Cox, P. (1977). Field-dependent and
field-independent cognitive styles and their educational implications. Review
of Educational Research, 47, 1-64.
Wohlwill, J. (1960). A study of the development of number by scalogram analysis.
Journal of Genetic Psychology, 97, 345-377.
Wolfe, J. (1994). Guided Search 2.0: A revised model of visual search. Psychonomic
Bulletin & Review, 1, 202–238.
Wolfe, J. (1999). Inattentional amnesia. In V. Coltheart (Ed.), Fleeting memories:
Cognition of brief visual stimuli (pp. 71-94). Cambridge, MA: MIT Press.
Wolfe, J. (2000). Guided Search 4.0: A guided search model that does not require
memory for rejected distractors. Journal of Vision, 1, 349.
Wolfe, J., Butcher, S., Lee, C., & Hyle, M. (2003). Changing your mind: On the
contributions of top-down and bottom-up guidance in visual search for feature

350
 singletons. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and
Performance, 29, 483-502.
Wolfe, J., Cave, K., & Franzel, S. (1989). Guided Search: An alternative to the feature
integration model for visual search. Journal of Experimental Psychology: Human
Perception and Performance, 15, 419-433.
Wollen, K., Weber, A., & Lowry, D. (1972). Bizarreness versus interaction of mental
image as determinant of learning. Cognitive Psychology, 3, 518-523.
Woodward, M. (1979). Piaget‟s theory and the study of mental retard ation. In
N.Ellis (Ed.), Handbook of mental deficiency: Psychological theory and
research (2nd ed., pp. 169-195). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Woolfolk, H. (1998). Complexity and coherence: An essay review of the handbook of
educational psychology. Teachers College Record, 100, 437-452.
Woolley, J. (2000). The development of beliefs about mental-physical causality in
imagination, magic, and religion. In K. Rosengren, C. Johnson, & P. Harris
(Eds.), Imagining the impossible: Magical, scientific, and religious thinking in
children. Cambridge University Press.
Woolley, J., & Phelps, K. (1994). Young children's practical reasoning about
imagination. British Journal of Developmental Psychology, 12, 53-67.
Woolley, J., & Wellman, H. (1992). Children's conceptions of dreams. Cognitive
Development, 7, 365-380
World Health Organization. (2001). International classification of functioning, disability,
and health—ICF. Geneva: Author.
Yirmiya, N., Erel, O., Shaked, M., & Solomonica-Levi, D. (1998). Meta-analysis
comparing theory of mind abilities of individuals with autism, individuals with
mental retardation, and normally developing individuals. Psychological Bulletin,
124, 283–307.
Yirmiya, N., & Shulman, C. (1996). Seriation, conservation, and theory of mind abilities
in individuals with autism, mental retardation, and normal development. Child
Development, 67, 2045-2059.
Yirmiya, N., Solomonica-Levi, D., Shulman, C., & Pilowsky, T. (1996) Theory of mind
abilities in individuals with Autism, Down syndrome and mental retardation of

351
 unknown etiology: The role of age and intelligence. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 37, 1003-1014.
Ypsilanti, A., Grouios, G., Alevriadou, A., & Tsapkini, K. (2005). Expressive and receptive
vocabulary in children with Williams and Down syndromes. Journal of Intellectual Disability
Research, 49, 353-364.
Ypsilanti, A., & Grouios, G. (2007). Linguistic profile of individuals with Down
syndrome: Comparing the linguistic performance of three developmental
disorders. Child Neuropsychology, 14, 148-170.
Yzerbyt, V., Lories, G., & Dardenne, B. (1998). Metacognition: Cognitive and social
dimensions. London: Sage.
Zanuttini, L. (1996). Figural and semantic factors in change in the Ebbinghaus illusion
across four age groups of children. Perceptual and Motor Skills, 82, 15–18.
Zeaman, D., & House, B. (1963). The role of attention in retardate discriminate learning.
In N. Ellis (Ed.), Handbook of mental deficiency: Psychological theory and
research (pp. 159-223). New York: McGraw-Hill.
Zeaman, D., & House, B. (1979). A review of attention theory. In N. Ellis (Ed.),
Handbook of mental deficiency: Psychological theory and research (2nd ed.,
pp. 63-129). HillDSale, NJ: Erlbaum.
Zelazo, P., Burack, J., Benedetto, E., & Frye, D. (1996). Theory of mind and rule use in
individuals with Down Syndrome: A test of the uniqueness and specificity claims.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 37, 479-484.
Zigler, E. (1966). Motivational determinants in the performance of feebleminded
children. American Journal of Orthopsychiatry, 36, 848-856.
Zigler, E. (1967). Familial mental retardation: A continuing dilemma. Science, 155, 292-
298.
Zigler, E. (1969). Developmental versus difference theories of mental retardation
and the problem of motivation. American Journal of Mental Deficiency, 73,
536-556.
Zigler, E. (1971). The retarded child as a whole person. In H. Adams & W. Boardman
(Eds.), Advances in experimental clinical psychology (pp. 47-121). Oxford,
England: Pergamon.

352
Zigler, E., & Balla, D. (1982). Mental retardation: The developmental-difference
controversy. HillDSale, NJ: Erlbaum.
Zigler, E., Balla, D., & Butterfield, E. (1968). A longitudinal investigation of the
relationship between preinstitutional social deprivation and social motivation in
institutionalized retardates. Journal of Personality and Social Psychology, 10,
437-445.
Zigler, E., & Burack, J. (1989). Personality development and the dually diagnosed
person. Research in Developmental Disabilities, 10, 225-240.
Zigler, E., & Butterfield, E.C. (1966). Rigidity in the retarded: A further test of the
Lewin-Kounin formulation. Journal of Abnormal Psychology, 71, 224-231.
Zigler, E., & deLabry, J. (1962). Concept-switching in middle-class, lower class,
and retarded children. Journal of Abnormal and Social Psychology, 65, 267-
273.
Zigler, E., & Hodapp, R. (1986). Understanding mental retardation. Cambridge,
England: Cambridge University Press.
Zigler, E., & Yando, R. (1972). Outerdirectedness and imitative behavior of
institutionalized and noninstitutionalized younger and older children. Child
Development, 43, 413-425.

353
ΔΛΛΖΝΟΓΛΧ΢΢Ζ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

Αγγεινπνχινπ-΢αθαληάκε, Ν., (1991). Ζ άζθεζε ζε παηδηά κε εηδηθέο αλάγθεο.

Παηδηαηξηθά ρξνληθά, 18, 221-227.
Αιεπξηάδνπ, Α. (1998). Η εμέιημε ηεο ηθαλόηεηαο ησλ ελλνηώλ ρώξνπ ζε παηδηά κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ζε παηδηά λνεηηθώο νκαιά. Αδεκνζίεπηε Γηδαθηνξηθή
δηαηξηβή. Θεζζαινλίλε: ΑΠΘ.
Αιεπξηάδνπ, Α. (1999). Γηαρξνληθέο αιιαγέο ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο ζε ππνθείκελα κε
λνεηηθή πζηέξεζε αγλώζηνπ αηηηνινγίαο, κε ζύλδξνκν ηνπ εύζξαπζηνπ Υ
ρξσκνζώκαηνο θαη κε ζύλδξνκν Prader-Willi: Κξηηηθή ζύλζεζε. Παξνπζίαζε ζην
7ν Παλειιήλην ΢πλέδξην Φπρνινγηθήο Έξεπλαο. Κχπξνο: Λεπθσζία.
Αιεπξηάδνπ, Α. (2005). Αλαπηπμηαθή πξνζέγγηζε θαη πξνζέγγηζε ηεο δηαθνξάο ζηε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε: Παξνπζίαζε θαη αμηνιφγεζή ηνπο. ΢ην Φ. Βιάρνο, Φ.
Μπνλψηε, Π. Μεηαιιίδνπ, Δ. Γεξκηηδάθε & Α. Κσζηαξίδνπ-Δπθιέηδε (Δπηκ.),
Δπηζηεκνληθή Δπεηεξίδα ηεο ςπρνινγηθήο Δηαηξείαο Βνξείνπ Διιάδνο (Σφκνο Γ‟,
ζει. 175-196). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Αιεπξηάδνπ, A., & Γθηανχξε, ΢. (2009). Γελεηηθά ζύλδξνκα λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο:
Αλαπηπμηαθή θαη εθπαηδεπηηθή πξνζέγγηζε. Θεζζαινλίθε: University Studio Press.
Αιεπξηάδνπ, Α, & Γξνχηνο, Γ. (1999). Κίλεηξα θαη γλσζηηθή ιεηηνπξγία ησλ
νκαιψο αλαπηπζζφκελσλ θαη λνεηηθψο θαζπζηεξεκέλσλ παηδηψλ: Ο
παξάγνληαο "αλαδήηεζε εμσγελψλ ιχζεσλ". ΢ην Δ. ΢πγθνιιίηνπ & Δ.
Γσλίδα-Μπακλίνπ (Δπηκ.), Δπηζηεκνληθή Δπεηεξίδα ηεο Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο,
Σκήκα Φπρνινγίαο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο (Σφκνο Γ‟, ζει.
169-190). Θεζζαινλίθε: Art of Text.
Arnheim, R. (2007). Οπηηθή ζθέςε. (Δπηκ. Η. Πνηακηάλνο & Γ. Βξπψλε). Θεζζαινλίθε:
University Studio Press.
Βιάρνπ-Μπαιαθνχηε, Α. (2004). Πξαθηηθή εθαξκνγή πξνγξακκάησλ έληαμεο παηδηψλ
κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε. ΢ην Α. Εψληνπ-΢ηδέξε (Δπηκ..), ΢ύγρξνλεο εληαμηαθέο
πξνζεγγίζεηο (Σφκνο Β‟, ζει. 121-150). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Βνζληάδνπ, ΢. (1991). Ζ ζεσξία ηνπ Piaget γηα ηε λνεηηθή αλάπηπμε. ΢ην ΢. Βνζληάδνπ
(Δπηκ.), Η ζθέςε ησλ παηδηώλ. Αζήλα: Gutenberg.

354
Callias, Μ. (1989). Δθπαίδεπζε ζε θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. ΢ην Γ. Σζηάληεο & ΢.
Μαλσιφπνπινο (Δπηκ.), ΢ύγρξνλα ζέκαηα παηδνςπρηαηξηθήο (Σφκνο Γ‟, ζει. 251-
273). Αζήλα: Καζηαληψηεο.
Cassells, A., & Green, P. (1999). Αληίιεςε. (Δπηκ. Α. Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε). Αζήλα:
Διιεληθά Γξάκκαηα.
Cole, M., & Cole, S. (2002). Η αλάπηπμε ησλ παηδηώλ. Γλσζηηθή θαη ςπρνθνηλσληθή
αλάπηπμε θαηά ηε λεπηαθή θαη κέζε παηδηθή ειηθία (Σφκνο Β‟). (Δπηκ. Ε.
Μπακπιέθνπ). Αζήλα: Σππσζήησ-Γ. Γαξδαλφο.
Γξάθνο, Γ. (2002). ΢ύγρξνλα ζέκαηα ηεο εηδηθήο παηδαγσγηθήο. Πξνβιεκαηηζκνί,
αλαδεηήζεηο θαη πξννπηηθέο. Αζήλα: Αηξαπφο.
Eysenck, M. (2010). Βαζηθέο αξρέο γλσζηηθήο ςπρνινγίαο. (Δπηκ. Δ. Βαζηιάθε). Αζήλα:
Gutenberg.
Feldman, R. (2009). Δμειηθηηθή ςπρνινγία. Γηά βίνπ αλάπηπμε (Σφκνο Α‟). (Δπηκ. Ζ.
Μπεδεβέγθεο). Αζήλα: Gutenberg.
Γεψξγαο, Γ., Παξαζθεπφπνπινο, Η., Μπεδεβέγθεο, Ζ., & Γηαλλίηζαο, Ν. (1997).
Διιεληθό WISC-III Wechsler θιίκαθεο λνεκνζύλεο γηα παηδηά. Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα.
Gibson. J. (2002). Η νηθνινγηθή πξνζέγγηζε ζηελ νπηηθή αληίιεςε. (Δπηκ. Μ. Πνχξθνο).
Αζήλα: Gutenberg.
Γθηανχξε, ΢., Αιεπξηάδνπ, Α., Σζαθηξίδνπ, Δ., & Γθηανχξεο, Υ. (2010). Γηεξεύλεζε ηεο
ηθαλόηεηαο αλαγλώξηζεο ακθίζεκσλ πιαλώλ θαη επίδνζεο ζε έξγα ηεο ζεσξίαο ηνπ
λνπ ζε παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλώζηνπ αηηηνινγίαο, ζύλδξνκν Down θαη
ηππηθή αλάπηπμε. ΢ηα πξαθηηθά ηνπ 20 Παλειιελίνπ ΢πλεδξίνπ Δηδηθήο Αγσγήο:
Ζ εηδηθή αγσγή αθεηεξία εμειίμεσλ ζηελ επηζηήκε θαη ζηελ πξάμε (ζει. 68-88).
Αζήλα: Γξεγφξε.
Hayes, N. (1998). Δηζαγσγή ζηε ςπρνινγία (Σφκνο Α‟). (Δπηκ. Α. Κσζηαξίδνπ-
Δπθιείδε). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Hodapp, R. (2005). Αλαπηπμηαθέο ζεσξίεο θαη αλαπεξία. Ννεηηθή θαζπζηέξεζε,
αηζζεηεξηαθέο δηαηαξαρέο θαη θηλεηηθή αλαπεξία (Δπηκ. Α. Εψληνπ-΢ηδέξε & Ζ.
΢παλδάγνπ). Αζήλα: Μεηαίρκην.

355
Kalat, J. (2001). Βηνινγηθή ςπρνινγία (Σφκνο Α‟). (Δπηκ. Α. Καζηειάθεο, & Γ.
Υξεζηίδεο). Αζήλα: Έιιελ.
Κνιηάδεο, Δ. (2002). Γλσζηηθή ςπρνινγία. Γλσζηηθή λεπξνεπηζηήκε θαη εθπαηδεπηηθή
πξάμε. Μνληέιν επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηώλ (Σφκνο Γ‟). Αζήλα: Απηνέθδνζε.
Κνπηζνχθε-Κνζθηλά, Γ. (1997). Δηδηθή θπζηθή αγσγή. Θεσξία θαη πξαθηηθή. Αζήλα:
΢πκκεηξία
Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε, Α. (1992). Γλσζηηθή ςπρνινγία. Θεζζαινλίθε: Art of Text.
Κσζηαξίδνπ-Δπθιείδε, Α. (1997). Φπρνινγία ηεο ζθέςεο. Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Κπξίδεο, Α., & Υξνλνπνχινπ, Α. (2008). Πεξί επηζηεκνληθήο δενληνινγίαο θαη
πξαθηηθήο. Αζήλα: Gutenberg.
Μάληνπ-Βαθάιε, Μ. (1986). Πεηξακαηηθή ςπρνινγία (Μέξνο Α‟). Θεζζαινλίθε:
Τπεξεζία Γεκνζηεπκάησλ ΑΠΘ.
Μαξηδάθε-Καζζσηάθε, Α. (1999). ΢ύγρξνλεο απόςεηο γηα ηε ζθέςε ηνπ παηδηνύ. Αζήλα:
Γξεγφξε.
Μηζαειίδε, Π. (2003). Η ζεσξία ησλ παηδηώλ γηα ην λνπ. Αζήλα: Σππσζήησ-Γ.
Γαξδαλφο.
Μηζαειίδε, Π. (2007). Αηνκηθέο δηαθνξέο ζηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ: Ο ξφινο
ησλ πξψηκσλ θνηλσληθψλ εκπεηξηψλ κέζα ζηελ νηθνγέλεηα. Δπηζηεκνληθή
Δπεηεξίδα ηεο Φπρνινγηθήο Δηαηξείαο Βνξείνπ Διιάδνο, 5, 113-131.
Mitchell, P. (2002). Η θαηαλόεζε ηνπ λνπ ζηελ παηδηθή ειηθία. Δπηζθόπεζε ηεο
ςπρνινγηθήο έξεπλαο θαη ζεσξίαο. (Δπηκ. Π. Μηζαειίδε). Αζήλα: Σππσζήησ-Γ.
Γαξδαλφο.
Μφηηε-΢ηεθαλίδε, Φ. (1999). Αμηνιόγεζε ηεο λνεκνζύλεο παηδηώλ ζρνιηθήο ειηθίαο θαη
εθήβσλ. Δγρεηξίδην γηα ςπρνιόγνπο. Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Μπάξδεο, Π., (1985). Ννεηηθή θαζπζηέξεζε: Φύζε, αηηηνινγία, αληηκεηώπηζε. Αζήλα.
Μπεδεβέγθεο, Ζ., Οηθνλφκνπ, Α., & Μπισλάο, Κ. (2007). Δξγαιείν αλίρλεπζεο θαη
δηεξεύλεζεο δηαηαξαρώλ κλήκεο ζην λεπηαγσγείν θαη ζην δεκνηηθό. Αζήλα:
Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ – ΔΠΔΑΚ.
Ξεξνκεξίηε, Α. (1997). Δηδηθή Δθπαίδεπζε: Θεσξεηηθέο αξρέο-εξεπλεηηθά δεδνκέλα θαη
δηδαθηηθή παξέκβαζε. Πάηξα: Δθδφζεηο Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ.

356
Παξαζθεπφπνπινο, Η. (1985). Δμειηθηηθή ςπρνινγία (Σφκνο Β‟) Πξνζρνιηθή ειηθία.
Αζήλα: Απηνέθδνζε.
Παξαζθεπφπνπινο, Η. (1988). Κιηληθή ςπρνινγία: Γηάγλσζε, πξόιεςε θαη ζεξαπεία ησλ
ςπρηθώλ δηαηαξαρώλ. Αζήλα: Παλεπηζηήκην.
Πνιπρξνλνπνχινπ, ΢. (2001). Παηδηά θαη έθεβνη κε εηδηθέο αλάγθεο θαη δπλαηόηεηεο:
΢ύγρξνλεο ηάζεηο εθπαίδεπζεο θαη εηδηθήο ππνζηήξημεο (Σφκνο Α‟). Αζήλα:
Απηνέθδνζε.
Πνιπρξνλνπνχινπ, ΢. (2004). Παηδηά θαη έθεβνη κε εηδηθέο αλάγθεο θαη δπλαηόηεηεο:
Ννεηηθή πζηέξεζε, ςπρνινγηθή θνηλσληνινγηθή θαη παηδαγσγηθή πξνζέγγηζε
(Σφκνο Β‟). Αζήλα: Αηξαπφο.
΢ίκνο, Π., Μνπδάθε, Α., & ΢ηδεξίδεο, Γ. (2007). Δξγαιείν αλίρλεπζεο θαη δηεξεύλεζεο
ηεο πξνζνρήο θαη ηεο ζπγθέληξσζεο ζηηο Α’-Δ’ ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνύ. Αζήλα:
Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ – ΔΠΔΑΚ.
Sternberg, R. (2007). Γλσζηηθή ςπρνινγία. (Δπηκ. Γ. Ξαλζάθνπ, & Μ. Καίια). Αζήλα:
Αηξαπφο.
΢νχιεο, ΢. (1997). Σα παηδηά κε βαξηά λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη ν θόζκνο ηνπο. Άηνκα κε
πνιιαπιέο αλαπεξίεο. Αζήλα: Gutenberg.
΢νχιεο, ΢. (2008). Έλα ζρνιείν γηα όινπο. Από ηελ έξεπλα ζηελ πξάμε. Παηδαγσγηθή ηεο
έληαμεο (Σφκνο Β‟). Αζήλα: Gutenberg.
Thomas, D., & Woods, H. (2008). Ννεηηθή θαζπζηέξεζε: Θεσξία & πξάμε (Δπηκ. Α.
Εψληνπ-΢ηδέξε, & Δ. Νηεξνπνχινπ-Νηέξνπ). Αζήλα: Σφπνο.
Σξηάξρνπ, Λ. (2006). Αλαπηπμηαθά ζύλδξνκα ζηελ εηδηθή αγσγή: Η κνξηαθή θαη θπηηαξηθή
βάζε ησλ θαηλνηύπσλ. Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο Παλεπηζηεκίνπ Μαθεδνλίαο.

357
ΠΔΡΗΛΖΦΖ

ΓΗΔΡΔΤΝΖ΢Ζ ΣΖ΢ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ΢ ΑΝΣΗΛΖΦΖ΢ ΟΠΣΗΚΧΝ ΠΛΑΝΧΝ ΚΑΗ

ΔΠΗΓΟ΢Ζ΢ ΢Δ ΔΡΓΑ ΣΖ΢ ΘΔΧΡΗΑ΢ ΣΟΤ ΝΟΤ ΢Δ ΠΑΗΓΗΑ ΜΔ ΝΟΖΣΗΚΖ
ΚΑΘΤ΢ΣΔΡΖ΢Ζ ΑΓΝΧ΢ΣΟΤ ΑΗΣΗΟΛΟΓΗΑ΢, ΢ΤΝΓΡΟΜΟ DOWN ΚΑΗ
ΣΤΠΗΚΖ ΑΝΑΠΣΤΞΖ: ΑΝΑΠΣΤΞΗΑΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ

Ζ παξνχζα έξεπλα απνζθνπνχζε λα δηεξεπλήζεη ηηο δηαθνξέο θαη νκνηφηεηεο αλάπηπμεο

ηεο αληίιεςεο νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ κεηαμχ ησλ
παηδηψλ κε ηππηθή αλάπηπμε θαη λνεηηθή θαζπζηέξεζε, νξγαληθήο (π.ρ., ζχλδξνκν
Down) θαη κε νξγαληθήο αηηηνινγίαο κέζα απφ ην πξίζκα ηεο αλαπηπμηαθήο πξνζέγγηζεο
ηνπ Zigler. Ζ έξεπλα εμεηάδεη επηπιένλ ηελ επηκέξνπο ζρέζε ησλ ηθαλνηήησλ ηεο νπηηθήο
αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
Γηα ην ζθνπφ απηφ εμεηάζηεθαλ 106 παηδηά, ζαξάληα δχν παηδηά ηππηθήο
αλάπηπμεο, ζαξάληα έλα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο θαη
είθνζη ηξία παηδηά κε ζχλδξνκν Down. Οη ζπκκεηέρνληεο εμηζψζεθαλ κε βάζε ηε
ζπλνιηθή λνεηηθή ηνπο ειηθία, φπσο πξνέθπςε απφ ην ηεζη λνεκνζχλεο WISC-III
(Γεψξγαο θ.ά., 1997) θαη ην θχιν.
Γηα λα κειεηεζεί ε ηθαλφηεηα αληίιεςεο ησλ νπηηθψλ πιαλψλ, θαζψο θαη ε
ηθαλφηεηα ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, ηέζεθε έλαο αξηζκφο ππνζέζεσλ θαη πξνβιέςεσλ.
Δπίζεο θαηαζθεπάζηεθε κηα ζπζηνηρία απνηεινχκελε απφ 70 πεξίπνπ πξσηφηππα θαη
εηδηθά πξνζαξκνζκέλα έξγα, κε ηε ρξήζε λέσλ ηερλνινγηψλ. Σα έξγα απηά
αληηπξνζσπεχνπλ ηέζζεξηο θαηεγνξίεο νπηηθψλ πιαλψλ (Gregory, 1997): α) νπηηθέο
πιάλεο αληηιεπηηθήο ζηαζεξφηεηαο (π.ρ. ζρήκα, θσηεηλόηεηα ρξώκαηνο θαη κέγεζνο), β)
ακθίζεκεο κνξθέο (π.ρ. κνξθήο-θόληνπ θαη καγηθέο-θξπκκέλεο εηθόλεο), γ) παξάδνμεο
πιάλεο θαη δ) θαληαζηηθέο πιάλεο, θαζψο επίζεο θαη ηέζζεξηο θαηεγνξίεο ηεο ζεσξίαο
ηνπ λνπ: α) δηάθξηζε θαηλνκελνινγίαο-πξαγκαηηθφηεηαο (π.ρ. κέγεζνο, ρξώκα θαη
ηαπηόηεηα αληηθεηκέλνπ), β) θαηαλφεζε ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ πξψηνπ επηπέδνπ, γ)
θαηαλφεζε ςεπδψλ πεπνηζήζεσλ δεπηέξνπ επηπέδνπ θαη δ) δηάθξηζε θαληαζίαο-
πξαγκαηηθφηεηαο. Δπηπξφζζεηα, κειεηήζεθε ε επίδξαζε ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ ηεο

358
νπηηθήο αληίιεςεο, ηεο νπηηθνρσξηθήο κλήκεο θαη ηεο νπηηθήο πξνζνρήο ησλ
ζπκκεηερφλησλ, ρξεζηκνπνηψληαο κία ζπζηνηρία λεπξνςπρνινγηθψλ δνθηκαζηψλ.
Οη αλαιχζεηο δηαθχκαλζεο έδεημαλ φηη δελ ππήξραλ ζηαζεξέο θαη ζηαηηζηηθά
ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηηο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηππηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ παηδηψλ κε
λνεηηθή θαζπζηέξεζε αγλψζηνπ αηηηνινγίαο, φπσο ππήξραλ κεηαμχ ησλ επηδφζεσλ ησλ
παξαπάλσ νκάδσλ κε ηα παηδηά κε ζχλδξνκν Down, πνπ εκθαλίδνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο
δηαθνξέο ζηα έξγα. Βξέζεθαλ επίζεο ζεκαληηθέο ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ
γλσζηηθψλ παξακέηξσλ (π.ρ. νπηηθή αληίιεςε, ιεθηηθή-πξαθηηθή λνεκνζχλε, κλήκε θαη
πξνζνρή) θαη ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ ζηα έξγα. Δπηπξφζζεηα, ζεηηθέο ζπζρεηίζεηο
βξέζεθαλ κεηαμχ ησλ έξγσλ ησλ νπηηθψλ πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ, εληζρχνληαο
έηζη ηελ ππφζεζε γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ.
΢ε θαλέλα έξγν δελ πξνέθπςε ζηαηηζηηθψο ζεκαληηθή δηαθνξά, κεηαμχ ησλ δχν θχισλ.
Ζ αλάιπζε πνιιαπιήο παιηλδξφκεζεο έδεημε φηη ε νπηηθή πξνζνρή, ε
νπηηθνρσξηθή κλήκε, θαζψο θαη ηα πειίθα ιεθηηθήο θαη πξαθηηθήο λνεκνζχλεο
απνηεινχλ ηζρπξνχο δείθηεο πξφβιεςεο ηεο επίδνζεο ησλ παηδηψλ ζηα έξγα ησλ νπηηθψλ
πιαλψλ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ λνπ πνπ κειεηήζεθαλ.
Σα απνηειέζκαηα ζπδεηηνχληαη δηεμνδηθά ζηα πιαίζηα ησλ ζχγρξνλσλ
γλσζηηθψλ ζεσξηψλ ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, ππνδεηθλχνληαο ηελ χπαξμε ελφο
ηδηαίηεξνπ πξνηχπνπ δπλαηνηήησλ θαη αδπλακηψλ ζηα άηνκα κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε
νξγαληθήο-γελεηηθήο αηηηνινγίαο (π.ρ. ζχλδξνκν Down). ΢πκπεξαίλεηαη επίζεο φηη
ρξεηάδεηαη κηα ελαιιαθηηθή εθδνρή ησλ ππαξρνπζψλ ζεσξηψλ ηεο αλαπηπμηαθήο
πξνζέγγηζεο θαη ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «δηαθνξάο» γηα λα εμεγεζνχλ κε ζαθήλεηα ηα
αληηθαηηθά δεδνκέλα ησλ επηδφζεσλ ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε ζηα έξγα
επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ.
Γίλνληαο, ηέινο, έκθαζε ζηηο αηνκηθέο δηαθνξέο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή
θαζπζηέξεζε δηαθνξεηηθήο αηηηνινγίαο, νη εθπαηδεπηηθνί κπνξνχλ λα ζρεδηάζνπλ πην
απνηειεζκαηηθά πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο, ρξεζηκνπνηψληαο κε επειημία ζηξαηεγηθέο
δηδαζθαιίαο πνπ ζπλδπάδνπλ ηελ νπηηθή αληίιεςε κε ηελ θνηλσληθή θαηαλφεζε.

359
ABSTRACT

INVESTIGATING THE ABILITY OF VISUAL ILLUSIONS’ PERCEPTION AND

PERFORMANCE ON THE THEORY OF THE MIND’ S TASKS IN CHILDREN
WITH NON-SPECIFIC INTELLECTUAL DISABILITY, DOWN SYNDROME
AND TYPICALLY DEVELOPING CHILDREN:
DEVELOPMENTAL APPROACH

The aim of the present study was to investigate the differences and similarities of the
development of visual illusions‟ perception and the ability of theory of mind in children
with non-specific intellectual disability, Down syndrome and typically developing
children according to Zigler‟s developmental approach. This study also examined the
relationship between the ability of visual illusions‟ perception and the ability of theory of
mind.
For this purpose 106 children were examined, forty-two of them were typically
developing children, forty-one of them were children with non-specific intellectual
disability and fourteen children with Down syndrome. The participants were matched on
the basis of overall mental age, as revealed by the intelligence test WISC-III (Georgas et
al, 1997) and sex.
In order to study the perception of visual illusions, and the ability of the theory of
mind, a number of hypotheses and predictions were developed. Also, a test battery was
constructed consisting of 70 original and specially adapted tasks by using new
technologies. These tasks represented four categories of visual illusions (Gregory, 1997):
a) optical illusions of perceptual constancy (e.g. shape, color brightness and size), b)
ambiguous figures (e.g. figure-ground and “magic, hidden pictures” ), c) paradox
illusions and d) fiction/fantasy illusions, as well as four types of theory mind tasks: a)
appearance-reality distinction (e.g. size, color and identity of the object), b) first-order
false belief attribution, c) second-order false belief attribution and d) fantasy-reality
distinction. In addition, the effect of cognitive abilities on visual perception, visuospatial
memory and visual attention of the participants, was studied, by using a battery of
neuropsychological tests.

360
 Analyses of Variance showed that there were not stable and statistically
significant differences in the performances of typically developing children and children
with non-specific intellectual disability, like there were between the performance of these
groups, and children with Down syndrome, which showed most of these differences in
the tasks. Also, significant positive correlations were found between cognitive abilities
(e.g. visual perception, verbal and performance intelligence, memory, attention) and the
children‟s performance on tasks. Furthermore, positive correlations were found between
the tasks of visual illusions and theory of mind, thus enhancing the hypothesis of the
relationship between visual perception and theory of mind. No significant differences
were found between the two sexes in all tasks.
The Multiple Regression Analysis showed that the visual attention, visuospatial
memory, and the quotients of verbal and performance intelligence are strong predictors of
children‟s performance in the tasks of visual illusions and the theory of mind which were
studied.
The results are discussed in detail, in relation to current cognitive theories on intellectual
disabilities, suggesting the existence of a specific profile of strengths and weaknesses in
people with intellectual disability, organic or genetic origin (e.g. Down syndrome). It has
also been concluded that a modified version of the existing theories of the developmental
approach and the "difference" approach is needed to intelligibly account for the
conflicting data of the performance of children with intellectual disability on information-
processing tasks.
Giving, finally, attention to individual differences in children with intellectual
disability of different etiology, teachers can design more effective intervention practices,
by using flexible educational strategies that combine both visual perception and social
understanding.

361