№ 8 Lekciya

OPERATSION KÚSHEYTGISHLER TIYKARÍNDAǴÍ ANALOG

SIGNALLAR ÓZGERTIRGISHLER

Ámelde signallardı kúsheytiw ushın OKlerdi tikkeley qollap bolmaydı. Bunıń

birinshi sebebi – dinamikalıq diapazonnıń kishiliginde; ekinshi sebebi bolsa –
Oktiń kúsheytiw koefficiyenti hár OK úlgisinen keyingisine ótkende keń aralıqta
ózgeredi hám usınıń menen birge islew sharayatına, ásirese temperaturaǵa kúshli
túrde baylanıslı. OKlarǵa sırtqı TA shınjırları kirgiziw jolı menen bul sebeplerdiń
tásiri joytıladı. Inverstlaytuǵın kirisiwdiń qollanılıwı kirisiw hám shıǵıw arasında
teris TAnı, inverstlamaytuǵın kirisiwdiń qollanılıwı bolsa - oń TAnı ámelge
asırıwǵa múmkinshilik beredi. TA túri hám strukturasın ózgertirip, OKǵa túrli
funksional qurılmalar ózgesheliklerin beriw múmkin: kernew yamasa tok boyınsha
turaqlılıǵın joqarı kúsheytgish, túrli formadaǵı terbelisler generatorı, integratar,
differensiatar, jıynaw apparatı, salıstırıw apparatı, trigger hám basqalar. Ápiwayı
halda TA shınjırı rezistorda orınlanǵan kernew bólgishti payda etedi. Bul waqıtta
OKli sxema sızıqlı ózgertgish retinde isleydi. Eger TA shınjırında túrli RC -
shınjırlar qollanılsa, aktiv filtrler yamasa matematikalıq ózgerisler atqaratuǵın
qurılmalar payda boladı hám aqır-aqıbetde, OK TA shınjırına diod hám
tranzistorlardıń kiritiliwi signalları sızıqlı emes ózgertiw imkaniyatın beredi.
Házirgi kúnde OKlardıń júzlegen sxema túrleri bar. OKnıń bul funksional
universallıǵı, analog integral sxemotexnikanıń tiykarǵı negizgi apparatı bolıwına
alıp keldi.
O K sxemaları jumıs principin túsiniw hám analizin anıqlastırıw maqsetinde
ideal OK túsinigi kiritiledi. Olar tómendegi ózgesheliklerge iye:
a) sheksiz úlken kernew boyınsha kúsheytiw koefficiyenti KU0=0 (real
OKlerde 1 mıńnan 100 mln. ǵa shekem);
b) qozǵaw kernewi UQOZ nólge teń, yaǵnıy eki kiriwlerde kernewler teń bolsa,
shıǵıwdaǵı kernew de nólge teń boladı (real OKlerde UQOZ=5 mkV - 50 mV ǵa
shekem);
c) shıǵıw toqları nólge teń (real OKlerde nA úleslerinen birlik mkA ǵa
shekem);
d) shıǵıw qarsılıǵı nólge teń (real az quwatlı OKlerde onlap Om nan birlik
kOm larǵa shekem);
e) sinfaz signallardı kúsheytiw koefficiyenti nólge teń;
f) OK kiriwleri potensialları mudam bir-birine teń. Onıń bul ózgesheligi a)
kirisiwdegi signallar parqı Uϑ=U2-U1→0 bolǵan, yaǵniy OK kiriwindegi signal
U’=U” bahalarına baylanıslı emesliginen kelip shıǵadı. Us shama virtual nól
(virtue - ing. haqıyqıy ) dep ataladı. OK ideal dep alınǵan boljawlardan kelip
shıqqan halda tómende keltiriletuǵın formulalar hám olardıń tastıyıqları ámeliyatda
tastıyıqlanǵan.
Inverstlaytuǵın kúsheytgish. DK OKnıń kirisiw kaskadı bolǵanlıǵı sebepli,
pútkil OK nol boyınsha joqarı turaqlılıqqa iye, biraq onıń kúsheytiw koeffitsienti
temperaturaǵa baylanıslı. Bul kemshilik teris TA qollaw járdeminde jónge salınadı.
Joqarı turaqlılıqqa iye bolǵan inverstlaytuǵın kúsheytgish Principial sxeması 8.1-
súwretde keltirilgen.

8.1-súwret. Joqarı turaqlılıqqa iye bolǵan inverstlaytuǵın kúsheytirgish.

Bul jerde R1 hám RTA rezistorlar kúshleniw boyınsha parallel teris TA shınjırın
payda etedi. OKnıń A inverstlaytuǵın kiriwindegi kúshleniwdiń máwrit mánisin
UA arqalı belgileymiz. Kórinip turǵanınday, UA = - (1/KU0)UCHIQ, bul jerde КU0 –
teris TAsız OKnıń kúshleniw boyınsha kúsheytiriw koeffitsienti. Kirxgof
nızamınan paydalanıp, A túyin ushın I1+I2-IKIR=0 dep jazıw múmkin.

I 1=
U KIR −U A
=
U KIR −
1
KU 0
U CHIQ
, I 2=
U CHIQ −U A(=
1+
1
)U
K U 0 CHIQ
,
R1 R1 RTA R TA
UA −1 U CHIQ
I KIR = = .
U KIR K U 0 R KIR
Bunnan,
U KIR
U CHIQ = .(8.1)
R1
[ 1
+
1
K U 0 R1 RTA
1+
( 1
−
1
)
K U 0 K U 0 R KIR ]
Formula daǵı teris belgi, shıǵıw daǵı signal fazası kirisiwdagiga salıstırǵanda 180°
ga parıqlanishini (inverslanishini) ańlatadı.
Inverstlamaytuǵın kúsheytirgish. Inverstlamaytuǵın kúsheytgish Principial
sxeması 8.2-súwretde keltirilgen. Kirisiw signalı OKnıń inverstlamaytuǵın
kiriwine beriledi, inverstlaytuǵın kiriwge bolsa TA signalı beriledi. Bul TA kernew
boyınsha izbe-iz teris TA ekenligi kórinip turıptı.
Inverstlamaytuǵın OK ushın kiriw toǵı IKIR=0, sonıń ushın inverstlaytuǵın
kiriw potensialı U1=UCHIQR1/(R1+RTA). Basqa tárepten, ideal OK ushın kiriwdegi
potensiallar bir-birine teń U’=U”. Demek, UKIR=UCHIQR1/(R1+RTA), bunnan
inverstlamaytuǵın kúsheytirgish kúsheytiriw koeffitsienti.
RTA
K U =1+ .(8.2)
R1
OKning inverslamaydigan jalǵanıwı, úlken ishki qarsılıqqa iye signal derek-
yini kirisiw qarsılıǵı kishi bolǵan signaldı qayta isleytuǵın qurılma menen muvo-
fiqlashtirish talap etilgende qollanıladı. Bunda signal fazası saqlanadı.

8.2-súwret. Inverstlamaytuǵın kúsheytirgish sxeması.

Teris TA shuqırlıǵı artsa ( RTA → 0 , R 1 → ∞ ) kúsheytiriw koeffitsienti KU azayadı

hám birge teńlesedi ( K U =1 ).
Bunday kúsheytgish kernew qaytarǵıshı dep ataladı. Kernew qaytar -gich
sxeması 8. 3-suwretde keltirilgen. Qaytargichda maksimal kirisiw hám minimal
shıǵıw qarsılıǵı támiyinlendi. OK tiykarındaǵı qaytarǵısh, basqa (emitter hám
istok) qaytargichlar, muwapıqlastırıwshı kaskad retinde qoilaniladi.

8.3.-rasm. Kuchlanish qaytargichi sxemasi.

Inverstlaytuǵın jıynawshı qurılma. Jıynash apparatı bir neshe kúshay-tirilgan
kirisiw signallarınıń algebraik jıyındısına teń bolatuǵın kernewdi qáliplestiriw
ushın xızmet etedi, yaǵnıy matematikalıq qosıw ámelin atqaradı. Bunda kirisiw
signalı inverslanadi. Mısal jol menende, 8. 4.-suwretde ush kiriwge iye bolǵan
inverslaydigan jıynash apparatı sxeması keltirilgen.
OK ideal dep esaplap (IKIR=0, U’=U’’) inverstlaytuǵın kiriw ushın Kirxgoftiń
birinshi nızamına tiykarlanıp tómendegishe jazıw múmkin.

U 1 U 2 U 3 −U CHIQ
I 1+ I 2 + I 3+ I TA=0 , + + = ;
R1 R2 R 3 R TA
Bunnan shıǵıw kúshleniwi:
 −RTA R TA RTA
U CHIQ = U 1− U 2− U ;
R1 R2 R3 3
kelip shıǵadı, yaǵnıy shıǵıw daǵı signal óziniń masshtab koefficiyenti menen
alınǵan kirisiw degi signallardıń algebraik jıyındısına teń boladı.

8.4.-súwret. Ush kirisiwli inverslaydigan jıynash apparatı sxeması.

R1=R 2=R3=RTA =R bolǵan menshikli halda:

U CHIQ =−( U 1+ U 2+ U 3 ) ;
Inverstlamatuǵın jıynawshı qurılma. Ush kiriwge iye bolǵan usı qurılma
sxeması 8.5 – súwretde keltirilgen. Kirisiw signalları inverslamaydigan kiriwge,
teris TA signalı bolsa RTA arqalı inverslaydigan kiriwge beriledi. Kirxgofning
birinshi nızamına qaray I_1+I_2+I_3=0, sebebi ideal OK de IKIR=0.
Solay etip,
U 1−U ' U 2−U ' U 3+U '
+ + =0 ;
R R R
OK Kiriwleri potensialları bir-birine teń degen shártdan kelip shıqqan halda U'
kirisiw potensialın anıqlaymız, yaǵnıy:

Bunnan UCHIQ=K(U1+U2+U3), bul jerde ush kirisiwli jámlewshi qurılma ushın

K=1/3[1+(RTA/R1)] hám n dana kiriwli jıynawshı qurılma bolsa K=1/n[1+(RTA/R1)]
ǵa teń.
Ayırıwshı — kúsheytirgish. Shıǵıwında eki kirisiw degi signallaming
parqına teń kernew alıw imkaniyatın beretuǵın qurılma sxeması 8. 6 -suwretde
keltirilgen.
Kirxgoftiń birinshi nızamına qaray I1+I0 = 0, sebebi ideal OKde IKIR=0.

Ideal OKde kiriw potensialları teń U’=U’’. Inverstlamaytuǵın kiriw

potensialı:
 8.5.-súwret. Inverstlamaytuǵın jıynawshı qurılma sxeması.
'' ''
U −U U −U CHIQ
Bunnan 1 = yamasa KU 1−U ' ' ( K +1 ) =−U CHIQ .
R KR

Sonday etip, nátiyjesi U CHIQ =K ( U 2−U 1 ) .

8.6.-súwret. Ayırıwshı — kúsheytirgish sxeması.

Pretsizion attenyuator. Attenyuator (sóndirgish) kernewdi talap etilgen ret

susaytirish ushın xızmet etedi. Tiykarlanıp joqarı chastota ólshew apparat -larida,
mısalı, standart signallar generatorları hám komparatorlarda qollanıladı.
Ideal jaǵdayda U’=U”. Sonıń ushın,
R2
U KIR =U CHIQ .
R1 + R2

Operatsion kúsheytirgishlerge inersiyalı teskeri baylanıs shınjırlarınıń jalǵanıwı

Impuls qurılmalarda generator málim dawam etiw waqtı hám amplitudeǵa iye
tuwrı tórtmúyesh formadaǵı impulslar islep shıǵaradı. Bul impulslar nomerlerdi
sáwlelendiriw hám esaplaw qurılmalarında, informaciyalardı qayta islew hám
basqa qurılmalar elementlerin basqarıw ushın mólsherlengen. Biraq, elementler
tuwrı islewi ushın ulıwma halda tuwrı múyesh formadan parq etiwshi formadaǵı,
málim dawam etiw waqtı hám amplitudaǵa iye bolǵan impulslar talap etiledi.
Generator islep shıǵarıp atırǵan impulslardı passiv hám aktiv bolıwı múmkin
bolǵan tórt qutbliliklar járdeminde ózgertiw múmkin. Túrli tórt qutbliliklardan
paydalanıp differensial-lash, integrallaw, impulslarni kemeytiw, amplituda hám de
belgin ózgertiw sıyaqlı hám basqa ózgertiwlerdi ámelge asırıw múmkin.
Differensiallash hám integ-rallash ámelleri uyqas túrde differensiallovchi hám
integrallaytuǵın shınjırlar yorda-mida atqarıladı.
Passiv integrallaytuǵın hám differensiallawshı shınjırlar tómendegi
kemshiliklerge iye: eki matematikalıq ámel málim aljasıqlar menen ámelge
asırıladı. Olardı korrekciyalaw ushın shıǵıw signalı amplitudasın kúshli túrde
páseytiriwshi, korrekciyalawshı shınjırlar kirgiziw zárúr. OK tiykarındaǵı aktiv
differensiallawshı hám integrallaytuǵın qurılmalar bul kemshiliklerden erkin.
Differensiallawshı qurılma. OK tiykarında islengen ápiwayı differensiator
sxeması 8.7-súwrette keltirilgen. Sxema ТА shınjırına RC element kiritilgen
inverslaytuǵın kúsheytirgish esaplanadı.

8.7.-súwret. Differensiallawshı qurılma elektr sxeması.

Kirxgoftiń birinshi nızamına tiykarlanıp I1+I2=0. U’=U”=0 bolǵanlıǵı sebepli,
kondensator zaryadınıń máwrit mánisi Q(t)=CU KIR, I1=dQ/dt=C(dUKIR/dt). Óz
gezeginde, tok I2=UCHIQ(t)/RTA. Bunnan,
d U KIR U CHIQ d U KIR
C + =0 → U CHIQ ( t )=−R TA C .
dt RTA dt
Sonday etip, usı qurılma kirisiw signalın diflferensiallaw - onı waqıt turaqlısı
τ=RTAC ǵa teń bolǵan proporsionallıq koeffitsientine kóbeytiw ámelin isleydi.
Kiriwge tuwrı múyesh formadaǵı impuls berilgende shıǵıwda payda bolatuǵın
kernew forması 8.8-súwretde keltirilgen.
Shıǵıwdaǵı impulslar dawam etiw waqtı τ1(3 – 4)τ=(3 – 4)RTAC sıyaqlı
anıqlanadı. Ulıwma halda shıǵıw daǵı kernew forması τ1 hám τ qatnasına
baylanıslı boladı. t1 waqıt momentinde RTA rezistorǵa kiriw kúshleniwi qoyılǵan,
sebebi kondensatordaǵı kernew keskin ózgere almaydı.
 8.8.-súwret. Differensiallawshı qurılma shiǵıwındaǵı kúshleniwdiń
waqıt diagramması.

Keyininen kondensator daǵı kernew eksponensial nızam boyınsha artadı,

rezistordagi kernew bolsa, yaǵnıy shıǵıw kernewi eksponensial nızamǵa jay-an
pasayadi hám kondensator zaryadlanıwı tawsılǵanda, t 2 Waqıt momenti nolge teń
boladı. Kirisiw kernewi nolge teń bolǵanda, kondensator rezistor arqalı raz-
ryadlana baslaydı. Sonday etip, teris belgili impuls qáliplesedi.
Integrallawshı qurılma. OK tiykarındaǵı ápiwayı integrallaytuǵın qurılma
sxeması 8.9 – súwretde keltirilgen. Bul sxema inverslaytuǵın kúsheytgish
esaplanadı, onıń TA shınjırına kondensator C jalǵanǵan.

8.9.-súwret. Integrallawshı qurılma sxeması.

Aldınǵıday, IKIR=0, U’=U”=0, I1+I2=0. I2=dQ/dt=C(dUCHIQ/dt); I1=UKIR(t)/R.

t
d U CHIQ −U KIR −1
C
dt
=
R
, →U CHIQ = ∫ U dt .
RC 0 KIR
Sonday etip, OK kiretuǵın signal fazasın shıǵıwda τ múyeshke ózgertiredi, shıǵıw
kernewi bolsa kirisiw kernewiniń waqıt boyınsha integralın 1/τ=1/RC
koeffitsientke kóbeytirilgenine teń.
Kiriwge τ1 dawam etiw waqtındaǵı tuwrı múyeshli impulslar izbe-izligi
berilgende shıǵıw kernewiniń diagramması 8.10 – súwretde keltirilgen.
 8.10.-súwret. Integrallawshı qurılma shıǵıwındaǵı kúshleniwdiń waqıt
diagramması.

Aktiv filtrler. Elektronikada kóbinese qurılma kiriwine berilip atırǵan

informaciya hám parazit signallar kompleksinen berilgen chastotadaǵı signaldı
ajıratıp alıw talap etiledi. Bul maqsette túrli chastota - tańlaw sxemalar isletiledi
hám olar filtrler dep ataladı. Filtrler sóndirmesten ótkerip atırǵan terbelisler
chastotası, filtrlerdiń ótkeriw polosası (ashıqlıq polosası)n payda etedi. Ótkeriw
polosası filtrdiń tiykarǵı parametri esaplanadı. Kúsheytgishlerdegi sıyaqlı, olar
K(f) uzatıw koefficiyentin 1.41 ret (3 dB ǵa ) tómenlew dárejesi menen anıqlanadı.
Filtr sóndirip atırǵan terbelisler chastotası ashıqfinanslı polosasın quraydı. Ótkeriw
polosasın ashıq emeslik polosasında ajıratıwshı chastota, shegaralıq chastota
yamasa fKES kesiw chastotası dep ataladı.
Chastotalar polosasida ótkeriw polosasining jaylasıwına qaray filtrler qu-
yidagi túrlerge ajratıladı:
- tómen chastota filtrleri – nólden fKES ǵa shekem bolǵan aradaǵı terbelislerdi
ótkeredi hám joqarı chastotalı terbelislerdi so'ndiradi;
- joqarı chastota filtrleri - f KES den joqarı bolǵan terbelisler chastotasın ótkizedi
hám odan tómen terbelislerdi sóndiredi;
- polosa filtrleri – f1 den f2 ge shekem bolǵan aralıqtaǵı terbelisler chastotasın
ótkeredi jáne bul polosadan sırtdaǵı terbelislerdi so'ndiradi;
- rejektorlı (shegaralawshı) filtrler — f1 den f2 ge shekem bolǵan tar aradaǵı
terbelisler chastotasın ótkermeydi.