CHÓW KRÓLIKÓW

METODAMI EKOLOGICZNYMI

materiały dla rolników

Radom 2004

Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW

zgodnie z decyzją HORre-401-182/04
z dnia 25.06.2004 r.

1
Autorzy:
1. dr in¿. Pawe³ Bielañski
2. dr in¿. Jan Zaj¹c

Instytut Zootechniki w Krakowie

Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:
Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego
- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. +48(48) 365 69 00
e-mail:radom@cdr.gov.pl
www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. +48(48) 365 69 00
e-mail:radom@cdr.gov.pl
www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-46-9

Nak³ad: 5000 egz.

2
Spis treœci

Wstêp .................................................................................................................... 4
Kierunki produkcji i dobór ras .............................................................................. 5
Wymagania œrodowiskowe królików .................................................................... 9
Systemy utrzymania królików ............................................................................. 10
Zasady ekologicznego ¿ywienia .......................................................................... 13
Rozród królików .................................................................................................. 16
Odchów m³odzie¿y .............................................................................................. 18
Higiena i profilaktyka .......................................................................................... 20
Efektywnoœæ ekologicznego chowu królików ..................................................... 22
Uzyskiwane wyniki produkcyjne ........................................................................ 22
Przeznaczenie produktu ....................................................................................... 23
Uwarunkowania op³acalnoœci produkcji ekologicznej ........................................ 23
Za³¹cznik Nr 1 – Upowa¿nione jednostki certyfikuj¹ce rolnictwo ekologiczne
w roku 2003 ............................................................................................................ 24

3
Wstêp

Chów królików jest wa¿nym i przysz³oœciowym, z gospodarczego punktu wi-

dzenia, kierunkiem produkcji zwierzêcej. Króliki, bowiem jako zwierzêta produk-
cyjne, charakteryzuj¹ siê wysokimi wskaŸnikami cech u¿ytkowych, decyduj¹cych
w³aœnie o ich przydatnoœci gospodarczej. Nale¿y tutaj wymieniæ:
1) du¿¹ p³odnoœæ i plennoœæ - w warunkach chowu ekologicznego, od 1 samicy
uzyskuje siê ponad 20-25 królików odchowanych w ci¹gu roku,
2) wczesne dojrzewanie i wysokie tempo wzrostu m³odych królików- króliki
ras typowo miêsnych mo¿na u¿ywaæ do rozp³odu ju¿ w wieku 4-41/2 miesi¹-
ca, przyrosty m³odych królików kszta³tuj¹ siê na poziomie oko³o 30 g/dzieñ;
3) króliki przy ¿ywieniu systemem tradycyjnym, wykorzystuj¹ paszê o ma³ej
przydatnoœci dla innych zwierz¹t gospodarskich, a wiêc pasz o du¿ej zawar-
toœci w³ókna;
4) wysok¹ wydajnoœæ rzeŸn¹ przekraczaj¹c¹ 55% oraz bardzo korzystny stosu-
nek miêsa do koœci - w tuszkach króliczych stosunek ten wynosi jak 82:18,
co oznacza, ¿e z 1 kg tuszki uzyskuje siê oko³o 820 g czystego miêsa;
5) wysok¹ jakoœæ miêsa, które jest zaliczane do miês bia³ych, lekkostraw-
nych i dietetycznych o wysokiej zawartoœci wielonienasyconych kwasów
t³uszczowych;
6) wartoœciowe skóry odgrywaj¹ce powa¿n¹ rolê jako surowiec futrzarski zw³asz-
cza w krajach gdzie wystêpuj¹ zimy.
Ekologiczny chów królików oparty jest na przepisach zawartych w rozporz¹-
dzeniu Rady (EWG) nr 2092/91 (z póŸ. zmianami) w sprawie produkcji eko-
logicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i œrodków
spo¿ywczych w celu w³¹czenia produkcji zwierzêcej.

4
Kierunki produkcji i dobór ras

Najczêœciej spotyka siê podzia³ ras królików, wed³ug ich kierunku u¿ytkowania:
1) miêsne,
2) futerkowe,
3) we³niste.

• produkcja królików rzeŸnych

Króliki ras miêsnych charakteryzuj¹ siê krêp¹ budow¹ cia³a i d³ugim tu³owiem
o dobrze rozwiniêtej partii tylnej. Odznaczaj¹ siê tak¿e wczesnym dojrzewaniem,
du¿ymi przyrostami masy cia³a, wysokimi wskaŸnikami u¿ytkowoœci rzeŸnej oraz
dobrym wykorzystaniem paszy.
Z ras œrednich normalnow³osych najwiêksze znaczenie przy produkcji królików
rzeŸnych maj¹ nastêpuj¹ce rasy, nazywane czêsto rasami brojlerowymi: nowozelandz-
ka (bia³a i czerwona), duñska, kalifornijska, termondzka i srebrzysta francuska.
Przy rozpoczynaniu ekologicznej produkcji stado podstawowe mo¿na zakupiæ
w fermie tradycyjnego typu (wykaz ferm reprodukcyjnych posiada Krajowe Cen-
trum Hodowli Zwierz¹t, Warszawa, ul. Soko³owska 3 tel. (012) 6320142, e-mail:
kchz@kchz.agro.pl oraz jej regionalne centra na terenie ca³ego kraju). Uzyskane
potomstwo po spe³nieniu wszystkich wymaganych zaleceñ mo¿e zostaæ uznane za
ekologiczne.

Francuski srebrzysty
Rasa ta znana równie¿ pod nazwami „srebrzysty du¿y”, i „srebrzysty szampañ-
ski”- zosta³a wytworzona we Francji oko³o 1730 r. Odznacza siê harmonijn¹ budo-
w¹ cia³a, tu³owiem walcowatym i dobrze umiêœnionym.
Osobniki doros³e osi¹gaj¹ masê cia³a oko³o 4,5 kg. Uszy maj¹ stoj¹ce, miêsi-
ste, œrednio d³ugie, o wyraŸnie zaokr¹glonych koñcach; oczy i pazurki br¹zowe.
Barwa okrywy w³osowej jest srebrzysta (w odmianach jasnej i ciemnej); na g³o-
wie i koñczynach wystêpuj¹ ciemniejsze oznaki. Efekt srebrzystoœci wywo³uj¹ bia³e
wierzcho³ki w³osów pokrywowych na tle popielato-niebieskiego podszycia. Ce-
cha ta mo¿e wystêpowaæ w po³¹czeniu z ka¿dym umaszczeniem zasadniczym;
rozró¿nia siê np. króliki czarnosrebrzyste, niebieskosrebrzyste i ¿ó³tosrebrzyste.
Skóry stanowi¹ cenny surowiec futrzarski.
Króliki tej rasy odznaczaj¹ siê wysokimi wskaŸnikami u¿ytkowoœci rzeŸnej.
Udzia³ miêsa w tuszce wynosi ponad 82%. U¿ywane s¹ do produkcji materia³u
rzeŸnego bêd¹ te¿ do krzy¿ówek miêdzyrasowych.

Szynszyl wielki (SW)

Króliki tej rasy zosta³y wyhodowane w 1920 roku w Anglii. Tu³ów królików
szynszyli du¿ych jest walcowaty i d³ugi, uszy stoj¹ce, miêsiste i stosunkowo d³u-
gie o zaokr¹glonych koñcach, oczy ciemnobr¹zowe. Barwa okrywy w³osowej jest
5
srebrzystoszara, z ciemniejszymi odcieniami na stronie grzbietowej i ogonie. Pod-
brzusze i dolne partie nóg s¹ jaœniejsze, a czasem nawet bia³e. Umaszczenie w³o-
sów jest strefowe - u nasady s¹ one najczêœciej ciemnoniebieskie, w œrodkowej
czêœci bia³oszare, a wierzcho³ki czarne i bia³e. Na uszach i ogonie wystêpuj¹ czar-
ne obramowania. Podbrzusze, spód ogona i wewnêtrzna strona ud s¹ bia³oniebie-
skie lub bia³e. Masa cia³a królików doros³ych wynosi oko³o 4,5 kg.

Wiedeñski niebieski (WN)

Rasa ta zosta³a wytworzona w koñcu ubieg³ego stulecia (1890) w Austrii, w oko-
licy Wiednia. Króliki niebieskie wiedeñskie maj¹ d³ugi, walcowaty, dobrze umiê-
œniony tu³ów, uszy stoj¹ce, stosunkowo d³ugie (14-15 cm) o zaokr¹glonych koñ-
cach, oczy niebieskie. Barwa okrywy w³osowej jest stalowa z odcieniem niebie-
skim. Wyró¿nia siê dwa typy królików tej rasy pod wzglêdem intensywnoœci ubar-
wienia: ciemnoniebieski z ogólnym wra¿eniem barwy czarnej oraz jaœniejszy, nie-
bieskoszary. Masa cia³a królików doros³ych wynosi 4,5-5,5 kg.
Wydajnoœæ rzeŸna doros³ych królików przyjmuje wartoœæ poœredni¹ miêdzy
rasami œrednimi a du¿ymi i wynosi 55-57%.

Wiedeñski bia³y (WB)

Króliki tej rasy wyhodowa³ w 1907 r. W. Mucke ko³o Wiednia. S¹ to króliki bia³e
leucystycznie, z niebieskimi oczami. Tu³ów królików bia³ych wiedeñskich jest wal-
cowaty. Uszy œrednio d³ugie, stoj¹ce, o zaokr¹glonych koñcach, pazurki cieliste.
Umaszczenie okrywy w³osowej jest œnie¿nobia³e, a futro o du¿ej sprê¿ystoœci i gê-
stoœci. Masa cia³a królików doros³ych dochodzi do 4,0 kg. Cechy u¿ytkowoœci rzeŸ-
nej królików doros³ych i m³odych dorównuj¹ królikom ras typowo miêsnych. Króli-
ki tej rasy s¹ bardzo odporne na niekorzystne warunki œrodowiskowe.

Nowozelandzki czerwony (NC)

Króliki rasy czerwonej nowozelandzkiej zosta³y wyhodowane w Kalifornii
(USA). Z Ameryki zosta³y przewiezione do Europy Zachodniej, a do Polski zosta-
³y sprowadzone w 1964 roku. Króliki czerwone nowozelandzkie posiadaj¹ mniej
zwart¹ budowê w porównaniu z bia³ymi. G³owa jest lekko garbonosa, a uszy sto-
j¹ce, miêsiste i szerokie. Masa cia³a osobników doros³ych wynosi od 4,5 do 5,5 kg.
Barwa okrywy w³osowej u tej rasy jest ciemnoceglasta, z rozjaœnieniem na pod-
brzuszu i wewnêtrznej stronie ud oraz spodniej stronie ogona. Skóry stanowi¹ cen-
ny surowiec futrzarski. Króliki tej rasy s¹ powszechnie u¿ywane do produkcji ma-
teria³u rzeŸnego.

Nowozelandzki bia³y (NB)

Króliki tej rasy zosta³y wyhodowane w 1910 r. w Kalifornii (USA). Króliki
bia³e nowozelandzkie s¹ albinotyczne, o œnie¿nobia³ej okrywie w³osowej. Masa
cia³a królików doros³ych waha siê od 4,5 do 5,5 kg. Samice tej rasy osi¹gaj¹ masê
6
cia³a wiêksz¹ od samców. Króliki tej rasy charakteryzuj¹ siê walcowatym tu³owiem,
dobrym umiêœnieniem partii grzbietowej. G³owê maj¹ garbonos¹, uszy stoj¹ce, silne
i miêsiste, ow³osione, o d³ugoœci od 11 do 15 cm. Króliki bia³e nowozelandzkie s¹
ras¹ typowo miêsn¹, powszechnie uznawan¹ i zalecan¹ do produkcji królików rzeŸ-
nych. Odznaczaj¹ siê wczesnym dojrzewaniem i dobrymi wskaŸnikami u¿ytkowo-
œci rozp³odowej. Wydajnoœæ rzeŸna królików bia³ych nowozelandzkich ubijanych
w wieku 90 dni wynosi oko³o 61%.

Kalifornijski (K)
Króliki tej rasy zosta³y wyhodowane równie¿ w USA. Charakteryzuj¹ siê zwart¹
budow¹ cia³a i bardzo dobrym umiêœnieniem. Masa cia³a doros³ych samic docho-
dzi do 4,3 kg, samców - 4,1 kg. Maj¹ one ma³¹ g³owê, a uszy stosunkowo krótkie
i cienkie. Okrywa w³osowa jest œnie¿nobia³a z czarnymi oznakami na koñcu nosa,
uszach, ³apkach i ogonie. Czêsto mo¿na spotkaæ króliki kalifornijskie, których pig-
mentacja oznak jest br¹zowa. Ich skóry o gêstej i sprê¿ystej okrywie w³osowej
stanowi¹ cenny surowiec futrzarski.
Króliki rasy kalifornijskiej s¹ ras¹ typowo miêsn¹, wczeœnie dojrzewaj¹c¹ od-
znaczaj¹c¹ siê szybkim tempem wzrostu.

Alaska (A)
Króliki tej rasy wyhodowano w Ameryce Pó³nocnej, st¹d te¿ pochodzi ich na-
zwa. Odznaczaj¹ siê lekk¹ budow¹ i smuk³¹ sylwetk¹, g³ow¹ szerok¹ o wyd³u¿o-
nym pyszczku. Okrywa w³osowa jest krótka, z po³yskiem i o du¿ej sprê¿ystoœci.
W³osy pokrywowe przejawiaj¹ g³êboki odcieñ czerni, w³osy puchowe zabarwione
s¹ na kolor ciemnoniebieski. W czêœci brzusznej barwa okrywy o mniejszym po-
³ysku. Barwa oczu i pazurków ciemno-br¹zowa. Masa cia³a królików doros³ych
wynosi od 3,5 do 4,2 kg. Samice tej rasy odznaczaj¹ siê wybitnymi cechami ma-
cierzyñskimi. Rasa ta mo¿e stanowiæ jeden z komponentów krzy¿owniczych przy
produkcji materia³u rzeŸnego.

Duñski bia³y (DB)

Króliki rasy bia³ej duñskiej zosta³y wyhodowane w 1902 roku w Danii. Cha-
rakteryzuj¹ siê krêp¹ budow¹, dobrze umiêœnionym tu³owiem, g³ow¹ lekko garbo-
nos¹, uszami krótkimi i cienkimi, oczami albinotycznie czerwonymi. Okrywa w³o-
sowa jest œnie¿nobia³a o du¿ej gêstoœci i sprê¿ystoœci. Masa cia³a osobników doro-
s³ych wynosi oko³o 4,0 kg. Rasa ta pod wzglêdem u¿ytkowoœci miêsnej jest zbli-
¿ona do królików bia³ych nowozelandzkich. Ró¿ni siê jednak od nich nieco mniej-
szym kalibrem cia³a. Dobra u¿ytkowoœæ miêsna i wczesne dojrzewanie powoduj¹,
¿e jest u¿ywana do produkcji materia³u rzeŸnego lub do krzy¿owania towarowego
z innymi rasami.

7
 Popielniañski bia³y (PB)
Jest to jedyna zachowana rodzima rasa królików. Prace nad utworzeniem tej
rasy rozpoczê³y siê w 1950 roku w Zak³adzie Doœwiadczalnym Instytutu Zootech-
niki w Chorzelowie i prowadzone by³y przez prof. Z. Kamiñskiego. PóŸniej bada-
nia prowadzono w Zak³adzie Doœwiadczalnym Polskiej Akademii Nauk w Popiel-
nie i st¹d wywodzi siê ich nazwa. W kolejnym etapie pracami nad t¹ ras¹ królików
kierowa³ Pan dr W. Kar³owicz. Zwierzêta tej rasy charakteryzuj¹ siê bia³¹ okryw¹
w³osow¹, liczebnymi miotami - 7-8 królicz¹t w miocie i stosunkowo dobrym od-
chowem siêgaj¹cym 6,5 króliczêcia w miocie. Króliki te charakteryzuje bardzo
dobre tempo wzrostu - w wieku 90 dni uzyskuj¹ masê 2,7 kg przy wysokiej wydaj-
noœci rzeŸnej siêgaj¹cej ponad 60%. Rasa ta cechuje siê bardzo wysokimi cechami
adaptacyjnymi do niekorzystnych warunków œrodowiskowych, co jest szczególnie
wa¿ne przy chowie przyzagrodowym.
Adresy hodowców:
• Instytut Genetyki i Hodowli Zwierz¹t PAN, Zak³ad Doœwiadczalny w Jastrzêb-
cu, tel: (022)7561711-18
• Oœrodek Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO „Szko³a ¯y-
cia” tel: (059)8323413

Termondzki bia³y (TB)

Jest to rasa powszechnie hodowana w Belgii. Ich budowa stanowi poœredni typ
pomiêdzy olbrzymem belgijskim, a bia³ym nowozelandzkim. Maj¹ one d³ugi, do-
brze umiêœniony tu³ów, uszy d³ugie, miêsiste i stoj¹ce. Barwa okrywy w³osowej
jest œnie¿nobia³a (albinotyczna), pazurków - cielista lub bia³a. Rasa ta charaktery-
zuje siê wysokimi wskaŸnikami u¿ytkowoœci rozp³odowej (du¿a p³odnoœæ i plen-
noœæ) jak równie¿ tucznej i rzeŸnej. Masa cia³a królików doros³ych wynosi
4,5-5,5 kg. Rasa ta doskonale nadaje siê do produkcji materia³u rzeŸnego.

• produkcja królików futerkowych

Króliki ras futerkowych maj¹ ni¿sz¹ masê cia³a i znacznie ni¿sze wskaŸniki
u¿ytkowoœci rzeŸnej. Pozyskane skóry z tych ras s¹ cennym surowcem futrzar-
skim. Ze wzglêdu na strukturê okrywy w³osowej dzieli siê je na normalnow³ose
i krótkow³ose. Okrywa w³osowa królików normalnow³osych sk³ada siê z w³osów
pokrywowych o d³ugoœci 3-4 cm i w³osów puchowych o d³ugoœci 1,8-2,7 cm. Kró-
liki ras krótkow³osych charakteryzuj¹ siê s³abo wykszta³conymi w³osami pokry-
wowymi, których d³ugoœæ nie przekracza wysokoœci warstwy puchu. Wysokoœæ
futra wynosi 1,8 do 2,5 cm i jest ono g³adkie, robi¹c wra¿enie przystrzy¿onego,
przypominaj¹c swoim wygl¹dem aksamit.

Castorex (Crx)
Doros³e króliki tej rasy osi¹gaj¹ masê cia³a od 3,5 do 5 kg. Nieco wolniejszy
jest wzrost tej rasy w wieku 5 miesiêcy osi¹gaj¹ masê cia³a oko³o 2,5 kg. W³osy
8
pokrywowe na ca³ym ciele s¹ w barwie czerwonobr¹cowej (kasztanowej). Ubar-
wienie brzucha oraz wewnêtrznej strony koñczyn i spodniej ogona jest bia³e. Bar-
wa w³osów podszyciowych niebieskawa. Barwa oczu br¹zowa.

Rex (rx)
Samce i samice osi¹gaj¹ masê cia³a od 3,5 do 4,5 kg. tempo wzrostu zbli¿one
do królików castorexów. W ramach tej rasy królików wystêpuje szereg odmian
barwnych: bia³y czerwonooki oraz niebieskooki, niebieski, szynszyl, czerwony,
czarny, hawana, dalmatyñski, hotot i japoñski.

• produkcja królików we³nistych

Do tej grupy zalicza siê króliki angorskie. W chwili obecnej ten kierunek pro-
dukcji w Polsce nie istnieje.

Wymagania œrodowiskowe królików

Króliki nale¿¹ do zwierz¹t o ograniczonej termoregulacji i dlatego niezbêd-

nym jest zapewnienie im w³aœciwych warunków mikroklimatycznych.

• warunki termiczno-wilgotnoœciowe
Zwierzêta s¹ szczególnie wra¿liwe na wysokie temperatury (powy¿ej 25oC).
Optymalna temperatura dla stada podstawowego wynosi 16-20oC, natomiast dla
królików rosn¹cych najodpowiedniejsz¹ jest temperatura 14-18oC. Wa¿nym jest
te¿ utrzymanie odpowiedniej wilgotnoœci wzglêdnej powietrza, które mo¿e wahaæ
siê od 55-75% przy optymalnej 65%

• zapylenie i szkodliwe domieszki gazowe

W wyniku rozk³adu substancji organicznych zawartych w kale i moczu kró-
lików w pomieszczeniach gromadzi siê nadmierna iloœæ amoniaku, dwutlenku
wêgla i siarkowodoru. Zwierzêta reaguj¹ negatywnie na zapylenie py³em i ku-
rzem. Zawartoœæ amoniaku w powietrzu nie mo¿e przekraczaæ 0,02 mg na
1 l a dwutlenku wêgla 0,1 mg na 1 l. Koncentracja py³u nie mo¿e przekraczaæ
0,6 mg na 1 m3. Niedopuszczalne jest w pomieszczeniu stê¿enie amoniaku, któ-
re wywo³uje u cz³owieka ³zawienie oczu.

• oœwietlenie
Jest bardzo wa¿nym czynnikiem wp³ywaj¹cym bezpoœrednio na u¿ytkowoœæ
rozp³odow¹ królików. W pomieszczeniach zajmowanych przez stado podstawo-
we winny byæ okna, a wiêc oœwietlenie naturalne, które powinno byæ w okresie
jesieni, zimy i wiosny wspomagane oœwietleniem sztucznym. D³ugoœæ dnia œwietl-
nego dla stada podstawowego winna wynosiæ 14-16 godzin na dobê przy natê¿e-
niu 50 luksów. Dla rosn¹cej m³odzie¿y optymalny dzieñ œwietlny wynosi

9
12-14godzin przy natê¿eniu œwiat³a 25 luksów, jednak¿e w przypadku wystar-
czaj¹cej iloœci okien dnia œwietlnego nie musi siê przed³u¿aæ.

• wymiana powietrza
Wa¿nym czynnikiem prawid³owej produkcji na fermie jest wentylacja. Regu-
luje wilgotnoœæ w pomieszczeniu, usuwa zu¿yte powietrze wraz ze szkodliwymi
gazami oraz doprowadza œwie¿e powietrze. Sprawnoœæ tej wentylacji zale¿y g³ów-
nie od iloœci ciep³a wytwarzanego przez znajduj¹ce siê w pomieszczeniu zwierzê-
ta. Wymiana powietrza odbywa siê przez odpowiednio otwarte kana³y wyci¹gowe
np. wywietrzniki typu Chanarda i otwory nawiewne. Systemy wentylacyjne mu-
sz¹ byæ tak skonstruowane, aby szybkoœæ przep³ywu powietrza wynosi³a od 0,1 m/s
zim¹ do 0,3 m/s latem. Wymiana powietrza winna wynosiæ zim¹ 0,8 m3 a latem do
6 m3/godzinê.

Systemy utrzymania królików

W okresie dziesi¹tków lat uformowa³y siê ró¿ne sposoby chowu i produkcji

królików (chów pó³wolny, oborowy, chów klatkowy w pomieszczeniach i na wol-
nej przestrzeni itp.). W zale¿noœci od wielkoœci stada podstawowego i intensyw-
noœci rozp³odu, mo¿na wyró¿niæ ró¿ne systemy utrzymania królików. Najbardziej
intensywny jest system realizowany przy du¿ej zbiorowoœci zwierz¹t w pomiesz-
czeniach z regulowanym mikroklimatem. Na stosunkowo niedu¿ej powierzchni
ustawia siê klatki na rega³ach w kilku kondygnacjach.
Natomiast przyk³adem ekstensywnego systemu (ekologicznego) chowu króli-
ków mo¿e byæ ich utrzymanie w pomieszczeniach na g³êbokiej œció³ce (zagrody
lub boksy), który bêdzie przedmiotem niniejszego opracowania. W chwili obec-
nej (2003) dopuszczalne jest jeszcze utrzymywanie w gospodarstwach ekologicz-
nych królików w klatkach, jednak¿e dla rozpoczynaj¹cych tak¹ dzia³alnoœæ wska-
zane jest utrzymywanie tychzwierz¹t w kojcach.

• lokalizacja
Przy zak³adaniu fermy konieczne jest uzyskanie zgody w³adz administracyj-
nych na lokalizacjê fermy w wybranym miejscu, a nastêpnie otrzymanie z w³aœci-
wego urzêdu gminy zezwolenia na budowê.
Lokalizacja fermy powinna uwzglêdniæ warunki geograficzne terenu. Pod lo-
kalizacjê najlepiej nadaje siê teren o glebie lekkiej, ³atwo przepuszczalnej. Uni-
kaæ nale¿y zak³adania ferm w dolinach, na terenach bagnistych o specyficznym
mikroklimacie z tendencj¹ do utrzymywania siê mgie³ i zastoisk mrozowych.
Wa¿nym elementem przy lokalizacji fermy jest uzbrojenie terenu, zw³aszcza dopro-
wadzenie elektrycznoœci, kanalizacji, dróg dojazdowych oraz odprowadzenie œcieków.
Przy organizacji chowu królików nale¿y uwzglêdniæ specyficzne wymagania
tego gatunku zwierz¹t. Niezbêdne s¹ odpowiednie pomieszczenia zapewniaj¹ce
10
zwierzêtom warunki do ich nale¿ytego wzrostu, rozwoju i wydawania potomstwa,
a hodowcy u³atwiaj¹ce pracê. Przy zak³adaniu fermy ekologicznej nale¿y kiero-
waæ siê rozporz¹dzeniem rady wspólnoty europejskiej nr 1804/1999 z dnia 19 lip-
ca 1999 r. , które podaje w za³¹czniku VII maksymaln¹ liczbê samic stada podsta-
wowego królików tj. 100 szt przypadaj¹c¹ na 1 hektar w ci¹gu roku.

• chów na wolnym powietrzu

Zagrody z królikami mog¹ byæ ustawiane na wolnym powietrzu lub w po-
mieszczeniu zamkniêtym. Na wolnym powietrzu zagrody lokalizuje siê w miej-
scu lekko zacienionym i os³oniêtym przed wiatrem. Przy zlokalizowaniu zagród
na wolnym powietrzu, powinny one byæ os³oniête szerokimi okapami daszków,
chroni¹cymi zwierzêta przed opadami atmosferycznymi i przed silnym promie-
niowaniem s³oñca. Frontowa œciana zagród dla królików powinna mieæ wystawê
wschodni¹ lub po³udniowo-wschodni¹, aby uchroniæ zwierzêta przed zbytnim
nas³onecznieniem. Natomiast nale¿y unikaæ wystawy pó³nocnej lub pó³nocno-
zachodniej, ze wzglêdu na wilgotne wiatry zachodnie, szczególnie niewskazane
dla królików.

• chów w pomieszczeniach zamkniêtych

Oprócz utrzymywania królików w klatkach stosowany jest chów w zagrodach
(boksach) na g³êbokiej œció³ce. Zagrody, czyli boksy, w których przetrzymuje siê
samice z przychówkiem do momentu odsadzenia lub m³odzie¿ do zakoñczenia tu-
czu, wykonuje siê poprzez ustawienie w pomieszczeniu przegród skonstruowa-
nych z desek, siatki lub metalowych prêtów osadzonych w drewnianych lub meta-
lowych listwach. Rozstaw prêtów powinien wynosiæ 3-4 cm, aby uniemo¿liwiaæ
przechodzenie m³odym królikom z jednej zagrody do drugiej. W zale¿noœci od
pomieszczeñ, którym dysponuje hodowca boksy (zagrody) dla królików rozmiesz-
czamy w jednym, dwu lub kilku rzêdach. Orientacyjne wymiary zagrody przedsta-
wiaj¹ siê nastêpuj¹co: d³ugoœæ 80-90 cm, szerokoœæ 70-80 cm i wysokoœæ
95-100 cm. Drzwiczki stanowi¹ frontow¹ œcianê boku.
Do zapewnienia odpowiedniego mikroklimatu w pomieszczeniu wystarcza wen-
tylacja grawitacyjna, polegaj¹ca na wykonaniu kana³u wentylacyjnego z zasuw¹
do regulacji.
Jako œció³kê stosuje siê najlepiej s³omê ciêt¹ lub siano, która jest uzupe³niana
w miarê potrzeb. Skrzynki wykotowe w boksach s¹ zbêdne, samice bowiem rodz¹
m³ode w przygotowanych przez siebie w œció³ce gniazdach. Œció³kê usuwa siê raz
na 3 miesi¹ce, tj. zwykle po odsadzeniu m³odych.

• wyposa¿enie pomieszczeñ
Podstawowe wyposa¿enie pomieszczeñ w których urz¹dzono boksy dla króli-
ków to karmid³o oraz poid³o. Karmid³o mo¿e byæ wykonane z blachy ocynkowa-
nej i zawieszane na siatce drzwiczek. Wa¿ne jest, aby ta jego czêœæ, w której znaj-

11
duje siê pasza by³a odpowiednio wyprofilowana. Uniemo¿liwi to królikom wy-
grzebywanie paszy. Górny brzeg korytka powinien byæ zagiêty do wewn¹trz, a ko³-
mierz ten mo¿e dochodziæ do 2 cm. D³ugoœæ korytka wynosi od 20-30 cm, g³êbo-
koœæ 8-10 cm, szerokoœæ równie¿ 8-10 cm. Na ca³ej d³ugoœci w odstêpach 6-8 cm,
nale¿y wykonaæ poprzeczne przegrody z drutu, co zapobiega wchodzeniu m³o-
dych do korytka, a starszym rozsypywanie paszy.
Do pojenia królików u¿ywa siê (oprócz zwyk³ych pojemników) tak¿e specjal-
nych poide³ automatycznych - smoczkowych lub kropelkowych. Wymaga to jed-
nak instalowania odpowiednich przewodów rozprowadzaj¹cych wodê do klatek
oraz zbiornika redukuj¹cego ciœnienie wody.
Wskazane jest równie¿, aby hodowca wyposa¿y³ zagrody w drabinki na zie-
lonkê lub siano.

• obsada zwierz¹t
W zagrodzie - boksie mo¿na trzymaæ tylko jedn¹ samicê (samca) lub odcho-
wywaæ 7-10 sztuk m³odzie¿y do wieku ubojowego.

• œció³ka i woda pitna

W systemie chowu na g³êbokiej œciólce, konieczne jest, aby hodowca dyspono-
wa³ odpowiedni¹ iloœæi¹ œció³ki. Jako œció³kê stosuje siê najlepiej s³omê ciêt¹ o d³u-
goœci 25 cm, która jest uzupe³niana w miarê potrzeb. Œció³kê usuwa siê raz na 3 mie-
si¹ce, tj. zwykle po odsadzeniu m³odych. Po usuniêciu obornika konieczne jest wy-
konanie dezynfekcji zagród. Przed po³o¿eniem nowej warstwy œció³ki korzystne jest
posypanie pod³ogi cienk¹ warstw¹ wapna, które dziajako œrodek dezynfekuj¹cy.
Zapotrzebowanie królików na wodê, uwzglêdniaj¹c stan fizjologiczny przed-
stawia siê nastêpuj¹co:
- samice i samce w okresie spokoju p³ciowego - 0,5 - 1,0 litra/dobê,
- samice ciê¿arne i do 21 dnia laktacji - 0,7 - 1,2 litra/dobê,
- samice odchowuj¹ce m³ode od 21 dnia do odsadzenia - 0,9 - 1,5 litra/dobê,
- m³ode króliki po odsadzeniu do wieku 3 miesiêcy - 0,2 - 0,5 litra/dobê.

Niepodawanie królikom wody do picia ogranicza ich tempo wzrostu o 15-20%.

Woda podawana królikom musi byæ czysta, odpowiadaj¹ca warunkom wody pit-
nej dla ludzi.

• usuwanie odchodów i ich zagospodarowanie w gospodarstwie

Iloœæ pozyskiwanego obornika od królików zale¿y od ich iloœci, rasy, systemu
utrzymania i ¿ywienia. Królik doros³y w zale¿noœci od stanu fizjologicznego wy-
dala nastêpuj¹ce iloœci ka³u:œrednio 160 g; samica w ci¹¿y 170 g, samica karmi¹ca
220 g, a królik m³ody wydala 60 g ka³u i 180 ml moczu. W ci¹gu roku od królika
doros³ego nale¿¹cego do ras œrednich uzyskuje siê oko³o 60 kg ka³u.
Pozyskane odchody powinny byæ tak u¿ytkowane aby zniwelowaæ obci¹¿enie
12
œrodowiska. Najczêœciej spotykan¹ chorob¹ inwazyjn¹ wystêpuj¹c¹ u królików jest
kokcydioza. Rozpowszechnienie tej choroby nastêpuje na skutek stosowania pod
uprawy polowe nie przetworzonego obornika króliczego. Wykorzystanie ich rolni-
czo bez niebezpieczeñstwa dla zwierz¹t mo¿liwe jest zatem dopiero po zniszczeniu
oocyst, czyli wyja³owieniu nawozu przez kompostowanie, które wg. ró¿nych auto-
rów powinno trwaæ co najmniej 1,5 roku. Przekompostowany w ten sposób nawóz
króliczy mo¿na stosowaæ w uprawach polowych bez zagro¿enia dla zwierz¹t.

Zasady ekologicznego ¿ywienia

• uwarunkowania paszowe
¯ywienie królików w gospodarstwach ekologicznych mo¿na podzieliæ na dwa
ró¿ne sposoby w zale¿noœci od kierunku ich produkcji. Jeden dotyczy ¿ywienia
królików w warunkach ferm towarowych, gdzie stosuje siê intensywny system roz-
p³odu stada podstawowego oraz intensywny tucz m³odych królików przy u¿yciu
mieszanek paszowych w postaci granulatu. Drugi dotyczy ¿ywienia królików w wa-
runkach ferm ma³ych, tzw. przydomowych lub towarowych oraz gospodarstw eko-
logicznych, g³ównie w oparciu o pasze gospodarskie.
• pasze i ich pochodzenie

1. Pasze treœciwe
Stanowi¹ one podstawowe Ÿród³o sk³adników pokarmowych w ¿ywieniu króli-
ków. Najwiêksze zastosowanie maj¹ ziarna zbó¿: jêczmienia, pszenicy, kukurydzy
i owsa. Ziarno zbó¿ mo¿na podawaæ w ca³oœci lub po zeœrutowaniu, zmieszane z ziem-
niakami lub zagniecione z wod¹, o konsystencji ciasta. Cenn¹ paszê stanowi¹ otrêby
pszenne lub ¿ytnie. Mo¿na tak¿e wykorzystaæ czerstwe, nie spleœnia³e pieczywo.
Oprócz zbó¿ mo¿na w ¿ywieniu stosowaæ nasiona roœlin str¹czkowych: bób,
bobik, groch i ³ubin s³odki do 5% dawki.
Na wzrost i produkcyjnoœæ królików bardzo dobrze wp³ywa dodatek pasz po-
chodzenia zwierzêcego. Dostarczaj¹ one aminokwasów, których ca³kowicie lub
czêœciowo brakuje w bia³kach roœlinnych. Nale¿y do nich mleko lub preparaty
mlekozastêpcze - do 5% (w proszku lub œwie¿e do woli).

2. Pasze objêtoœciowe suche

Do tej grupy pasz nale¿¹ susze z roœlin zielonych oraz siano. Skarmianie zbyt
du¿ych iloœci siana, ze wzglêdu na du¿¹ zawartoœæ trudno strawnego b³onnika,
powoduje obni¿enie wykorzystania innych sk³adników pokarmowych dawki. Dzien-
na dawka siana dla królików powinna wynosiæ od 80 do 100 g/sztukê.

3. Pasze objêtoœciowe soczyste

W ¿ywieniu królików najwiêksze znaczenie maj¹: zielonki oraz pasze oko-
powe: ziemniaki, marchew, buraki i brukiew. Ziemniaki winno siê skarmiaæ po
13
uprzednim ugotowaniu lub uparowaniu. Mo¿na wykorzystaæ tak¿e obierzyny, po
oczyszczeniu ich z ziemi, piasku i uparowaniu. Cenn¹ pasz¹ jest marchew czerwona
i ¿ó³ta. S¹ one dietetyczne, zawieraj¹ du¿e iloœci prowitaminy A. Buraki pastewne,
pó³cukrowe oraz æwik³owe stanowi¹ w okresie zimy i wczesnej wiosny cenn¹ paszê,
szczególnie dla samic w okresie laktacji, ze wzglêdu na w³aœciwoœci mlekopêdne.
Chêtnie jest tak¿e jedzona przez króliki brukiew, która przechowuje siê znacznie
lepiej ni¿ buraki. Jej dawka dla królików winna wynosia do 150 do 200g.
Zielonki w okresie lata stanowi¹ podstawowe Ÿród³o bia³ka, wêglowodanów,
witamin i zwi¹zków mineralnych. W ¿ywieniu królików najwiêksze znaczenie
maj¹ trawy i roœliny ³¹kowe, roœliny motylkowe, kukurydza i s³onecznik. Z upra-
wianych roœlin motylkowych do najbogatszych w sk³adniki pokarmowe nale¿¹:
lucerna, koniczyna czerwona i bia³a, inkarnatka, seradela, groch, wyka oraz prze-
lot. Dawki traw dla królików wynosz¹ od 200 do 350 g/sztukê.
Kiszonki przygotowuje siê ze wszystkich roœlin ³atwo siê kisz¹cych, jak kuku-
rydza, liœcie kapusty, trawy, naæ marchwi, liœcie buraków cukrowych oraz ziem-
niaki parowane. Stosuj¹c ¿ywienie kiszonkami nale¿y zwiêkszyæ dawki pasz mi-
neralnych, gdy¿ w wyniku kwaœnego odczynu kiszonek, króliki maj¹ zwiêkszone
zapotrzebowanie na zwi¹zki mineralne, takie jak wapñ i fosfor.
Do kiszonek nale¿y króliki przyzwyczajaæ stopniowo, przez oko³o tydzieñ, roz-
poczynaj¹c podawanie od 30-40 g. Maksymalne dawki dla królików doros³ych
wynosz¹ do 150 g.

• dawki paszowe
Szczegó³owe normy ¿ywienia królików dostêpne s¹ w specjalistycznej lite-
raturze zamieszczonej na koñcu niniejszego opracowania (Bielañski i in., Chów
królików).

• normowanie pasz (przyk³adowe dawki)

Króliki doros³e w okresie spokoju p³ciowego

Udział Białko Tłuszcz Włókno Energia
Pasze
w dawce (g) strawne (g) strawny (g) surowe (g) (kJ)
Żywienie letnie
Jęczmień 40 2,40 0,68 0,40 494,2
Pszenica 50 4,90 0,90 0,75 720,4
Zielonka z traw 300 6,00 1,20 12,00 578,0
RAZEM: 390,0 13,30 2,78 13,15 1792,6
Żywienie zimowe
Jęczmień 50 3,10 0,85 0,50 619,9
Marchew 150 2,75 0,75 2,10 330,9
Ziemniaki parowane 50 0,70 0,25 188,5
Susz z traw 80 7,36 0,96 10,69 678,5
RAZEM 330,0 13,91 2,56 13,81 1817,8
14
 Samice w okresie laktacji
Udział Białko Tłuszcz Włókno Energia
Pasze
w dawce (g) strawne (g) strawny (g) surowe (g) (kJ)
Żywienie letnie - przykład 1
Jęczmień 190 11,59 3,23 1,90 2365,1
Trawa świeża 275 5,50 1,10 11,00 570,1
RAZEM: 465,0 17,09 4,33 12,9 2935,4
Żywienie letnie - przykład 2
Jęczmień 190 11,59 3,23 1,90 2365,1
Kukurydza zielona 150 1,35 0,60 4,95 270,7
Trawa świeża 200 4,00 0,80 8,00 414,6
RAZEM 540,0 16,94 4,63 14,85 3050,6

Samice w okresie laktacji

Udział Białko Tłuszcz Włókno Energia

Pasze
w dawce (g) strawne (g) strawny (g) surowe (g) (kJ)
Żywienie zimowe - przykład 1
Jęczmień 20 1,22 0,34 0,20 249,0
Kukurydza 80 4,64 3,04 1,44 1096,4
Ziemniaki parowane 150 2,10 0,75 566,7
Buraki pastewne 100 1,10 0,60 191,8
Siano łąkowe 150 7,05 0,75 10,50 763,4
Mleko chude
w proszku 5 1,56 0,04 70,3
RAZEM: 505,0 17,67 4,17 13,49 2937,7
Żywienie zimowe - przykład 2
Jęczmień 95 5,79 1,61 0,95 1182,6
Kukurydza 30 1,74 1,14 0,54 411,5
Ziemniaki parowane 150 2,10 0,75 566,7
Marchew 100 1,90 0,50 1,40 223,2
Siano z traw I kl. 65 5,98 0,78 8,90 554,5
RAZEM 440,0 17,51 4,03 12,54 2983,1,6

M³odzie¿ królicza
Udział Białko Tłuszcz Włókno Energia
Pasze
w dawce (g) strawne (g) strawny (g) surowe (g) (kJ)
Żywienie letnie - przykład 1
Kukurydza ziarno 20 1,16 0,76 0,36 274,1
Otręby pszenne 55 5,88 1,48 1,81 566,0
Trawa świeża 150 3,00 0,60 6,00 311,0
Lucerna zielona 100 3,20 2,00 222,4
Mleko chude
w proszku 15 4,69 0,14 210,9
RAZEM: 340,0 17,93 2,98 10,17 1584,4
15
 M³odzie¿ królicza
Udział Białko Tłuszcz Włókno Energia
Pasze
w dawce (g) strawne (g) strawny (g) surowe (g) (kJ)
Żywienie letnie - przykład 2
Otręby pszenne 90 9,63 2,43 2,97 849,0
Trawa świeża 200 4,00 0,80 8,00 414,7
Mleko chude
w proszku 15 4,69 0,14 210,9
RAZEM 305,0 18,32 3,37 10,97 1474,5

M³odzie¿ królicza
Udział Białko Tłuszcz Włókno Energia
Pasze
w dawce (g) strawne (g) strawny (g) surowe (g) (kJ)
Żywienie zimowe - przykład 1
Otręby pszenne 60 6,42 1,62 1,98 566,0
Buraki cukrowe 100 2,50 0,20 1,40 196,0
Siano łąkowe 50 2,35 0,25 3,35 254,4
Siano z traw kl. I 25 2,30 0,30 3,42 213,3
Mleko chude
w proszku 15 4,69 0,13 210,0
RAZEM: 250 18,26 2,50 10,13 1440,6
Żywienie zimowe - przykład 2
Otręby pszenne 100 10,70 2,70 3,30 943,3
Ziemniaki parowane 90 1,26 4,50 188,9
Marchew 70 1,33 0,35 0,98 156,2
Siano z traw I kl. 10 0,92 0,12 1,37 85,3
Mleko chude
w proszku 10 3,13 0,09 140,6
RAZEM 280,0 17,34 3,26 10,15 1514,3

Rozród królików

Króliki maj¹ du¿e mo¿liwoœci rozrodcze. Liczba królików urodzonych i odsa-

dzonych w miocie zale¿y od wielu czynników: rasy, pory roku, wieku samicy przy
pierwszym kojarzeniu, terminu krycia po wykocie, d³ugoœæ u¿ytkowania rozp³o-
dowego, ¿ywienia oraz metod rozrodu i technologii produkcji.

• dojrza³oœæ królików do rozp³odu

Króliki nale¿¹ do zwierz¹t wczeœnie dojrzewaj¹cych, wielorujowych tj. rozród
ich mo¿e odbywaæ siê w ci¹gu ca³ego roku, chocia¿ wystanie u nich popêdu p³cio-
wego jest wiêksze w okresie wiosenno-letnim ni¿ w jesienno-zimowym. Uwa¿a
siê, ¿e czynnikiem powoduj¹cym te ró¿nice jest zmiana d³ugoœci dnia œwietlnego,
oddzia³ywuj¹cego na procesy hormonalne reguluj¹ce cykl p³ciowy.
16
 U królików (samic) ruja nie jest cykliczna, ani te¿ nie jest zwi¹zana z owulacj¹.
Do jej wyst¹pienia konieczne jest pobudzenie p³ciowe, wp³ywaj¹ce na zaistnienie
procesów hormonalnych. Pobudzenie takie nastêpuje przez kontakt z samcem lub
przez przebywanie z innymi samicami w jednej klatce.
Króliki ras œrednich uzyskuj¹ dojrza³oœæ p³ciow¹ w wieku 3-3,5 miesi¹ca, na-
tomiast pierwsze krycie prowadzi siê dopiero po uzyskaniu wieku 4,5 miesi¹ca.
Króliki ras du¿ych dojrzewaj¹ pó¿niej i samice do rozp³odu nale¿y u¿ywaæ po
ukoñczeniu 6 miesiêcy, a samce w wieku 7-8 miesiêcy. Nie jest wskazane opó¿-
nianie rozpoczêcia u¿ytkowania rozp³odowego. Jest to bowiem czêsto przyczyn¹
zatuczania siê królikiów, co utrudnia rodzenie i mo¿e byæ przyczyn¹ niep³odnoœci.
Natomiast najw³aœciwszym terminem krycia samic wieloródek w warunkach
ferm jest 14-18 dzieñ po wykocie.

• d³ugoœæ u¿ytkowania rozp³odowego

Samice wszystkich ras mo¿na u¿ytkowaæ przez okres 3 lat, a nawet d³u¿ej, jeœli
zapewni siê im dobre warunki ¿ywieniowe - okres u¿ytkowania rozp³odowego
samic zale¿y w du¿ym stopniu od intensywnoœci rozp³odu. W systemie intensyw-
nego rozp³odu okres u¿ytkowania samicy bêdzie krótszy, bowiem silnie eksplo-
atowane samice po 12 miotach wykazuj¹ spadek zdolnoœci do zap³adniania oraz
zmniejszon¹ liczbê m³odych w miocie. Gdy stosuje siê intensywne metody rozro-
du ten okres skraca siê u samic do 1,5-2 lat, a u samców 3-4 lat.

• intensywnoœæ rozp³odu samic

Samicê kryje siê zwykle w klatce samca, a nie odwrotnie. Samice m³ode, zw³asz-
cza pierwiastki, kryje siê samcami starszymi, doœwiadczonymi i silnymi. M³odych sam-
ców mniej doœwiadczonych, u¿ywa siê do krycia samic starszych, które ju¿ rodzi³y
króliczêta. Wskazane jest równie¿, aby samce swoj¹ mas¹ cia³a dorównywa³y lub prze-
wy¿sza³y samice. Chodzi bowiem o to, aby samiec nie nabra³ lêku przed samic¹, gdy¿
to praktycznie wyklucza dalsze u¿ytkowanie rozp³odowe. Zwykle wystarczy jednora-
zowe krycie samicy. Po jednym, dwóch dniach mo¿na przeprowadziæ kontrolne krycie
i je¿eli samica nie daje siê pokryæ, uwa¿a siê, ¿e zosta³a zap³odniona.
Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e ze wzrostem spokrewnienia królików
nastêpuje zmniejszenie skutecznoœci pokryæ, liczebnoœci miotu, masy noworod-
ków, zmniejszenie masy cia³a królików przy odsadzeniu, w wieku 90 dni, spada
¿ywotnoœæ m³odych królików oraz zwiêksza siê procent upadków. Wobec powy¿-
szego nale¿y unikaæ kojarzeñ braci z siostrami oraz rodziców z potomkami.
Ró¿ne intensywnoœci rozp³odu samic W produkcji królików mo¿e byæ stoso-
wanych kilka metod rozp³odu (du¿a, œrednia, ma³a intensywnoœæ lub mieszana).
Chów w pomieszczeniach zamkniêtych nieogrzewanych (na g³êbokiej œció³ce) -
z regu³y o œredniej intensywnoœæi rozp³odu - umo¿liwia prowadzenie rozrodu kró-
lików przez ca³y rok, co znacznie zwiêksza liczbê wyprodukowanego przychów-
ka. W zimowej porze roku temperatura powinna byæ w granicach 14-18o C.
Przy tym systemie chowu (przy œredniej intensywnoœci rozp³odu) samice s¹
17
kryte w 10-14 dni po porodzie, a m³ode odsadza siê w wieku 32-35 dni. Pozwala
to na uzyskanie 5-6 miotów w ci¹gu roku i ponad 35 sztuk m³odzie¿y rocznie.
Roczny wskaŸnik remontu stada wynosi 60-65%.
W chowie królików prowadzonym na otwartej przestrzeni (ma³a intensywnoœæ
rozp³odu) zarówno czynnik d³ugoœci dnia jak i trudnoœci w zabezpieczeniu króli-
cz¹t - noworodków - przed przemarzniêciem w okresie mrozów) narzucaj¹ sezo-
nowoœæ rozp³odu królików. Praktycznie w tych warunkach mo¿na uzyskaæ od sa-
micy maksymalnie do 4 miotów rocznie w okresie od po³owy marca do listopada.
Przy tym systemie króliczêta odsadza siê od matki w wieku 6 tygodni, a samice
kryje siê najczêœciej w 42 dniu po porodzie. Roczny wskaŸnik remontu stada wy-
nosi 40-50%. Szerzej z tymi zagadnieniami mo¿na zapoznaæ siê w ksi¹¿kach: Ba-
rabasz B., Bieniek J. Króliki. Towarowa produkcja miêsa oraz Bielañski P., Nie-
dŸwiadek S., Zaj¹c J. Chów królików.

• przed wykotem
Zakoconej samicy nale¿y zapewniæ pokój, unikaj¹c zbêdnych ha³asów i pozo-
stawiaj¹c j¹ w jej zagrodzie przez ca³y okres ci¹¿y. W tym okresie trzeba te¿ du¿¹
uwagê zwracaæ na jakoœæ i iloœæ paszy oraz dostêp do œwie¿ej i czystej wody do
picia. Zapotrzebowanie królików na wodê, przedstawia siê nastêpuj¹co dla samic
karmi¹cych do 2 l\dobê, a dla m³odzie¿y do 1\2 l\dobê. Nale¿y podkreœliæ, ¿e nie-
podawanie królikom wody do picia ogranicza ich tempo wzrostu o 15-20% w sto-
sunku do zwierz¹t, którym zapewniono sta³y dostêp do wody. Du¿¹ rolê odgrywa
przestrzeganie terminów zadawania paszy.

• ci¹¿a i wykoty
Ci¹¿a u królików trwa od 30 do 35 dni, œrednio 31-32 dni. Najkrótszy okres
ci¹¿y wystêpuje u pierwiastek. Na dwa lub trzy dni przed wykotem, czasem
nawet dopiero w ostatnich godzinach, samica przystêpuje do œcielenia gniaz-
da, uk³adaj¹c s³omê lub siano oraz wyskubane w³osy z podbrzusza i boków,
najczêœciej w k¹cie zagrody.Poród odbywa siê najczêœciej w nocy i trwa od
20-30 minut. Po porodzie samica zjada ³o¿ysko, wylizuje króliki i uk³ada je
w gnieŸdzie, a nastêpnie karmi.

Odchów m³odzie¿y

• wychów przy samicach

Kontrola gniazda. W czasie wykotu nie nale¿y zagl¹daæ niepotrzebnie do
gniazda, poniewa¿ to niepokoi samicê. Pierwsz¹ kontrolê gniazda przeprowa-
dzamy do 24 godzin po wykocie dla usuniêcia sztuk martwych, s³abych i nie-
dorozwiniêtych. Sprawdzianem dobrze rozwiniêtego instynktu macierzyñskiego
u samicy jest odbycie porodu w gnieŸdzie, u³o¿enie noworodków w jednym
miejscu i okrycie ich w³asnym puchem. Zdrowe i ¿ywotne oseski maj¹ zaokr¹-

18
glone kszta³ty oraz g³adk¹, b³yszcz¹c¹, ró¿ow¹ skórê. Wystêpuj¹ równie¿ przy-
padki, ¿e samica porozrzuca swoje potomstwo po zagrodzie. W takim przy-
padku noworodki powinny byæ jak najszybciej pozbierane i u³o¿one w gnieŸ-
dzie. Sprawdzianem nale¿ycie rozwiniêtych cech macierzyñskich u samicy jest
odbycie porodu w gnieŸdzie, u³o¿enie noworodków w jednym miejscu i okry-
cie ich w³asnym puchem.
Dosadzanie osesków. Noworodki od matek pad³ych lub liczebnie du¿ych
miotów przenosi siê w drugim lub trzecim dniu ¿ycia do gniazd samic maj¹-
cych mniejsze mioty bêd¹ce mniej wiêcej w podobnym wieku. Przeprowadza-
j¹c taki zabieg nale¿y pamiêtaæ, ¿e przed ich podrzuceniem starannie naciera
siê puchem wziêtym z tego gniazda, do którego maj¹ byæ podrzucone. Dla nie-
pokojenia samicy, która mo¿e rozpoznaæ obce potomstwo i je zniszczyæ, za-
bieg ten przeprowadza siê w czasie nieobecnoœci samicy, któr¹ przetrzymuje
siê poza zagrod¹ przynajmniej godzinê po podsadzeniu królicz¹t.
Pierwsze kroki. Rozwój m³odych królików do wieku 20-21 dni zale¿y wy-
³¹cznie od mlecznoœci samicy. Króliczêta niedo¿ywione maj¹ pomarszczon¹ skórê,
zapadniête brzuszki i sk³onnoœæ do roz³a¿enia siê po ca³ej skrzynce wykotowej.
Króliczêta otrzymuj¹ce dostateczn¹ iloœæ mleka rozwijaj¹ siê prawid³owo.
Zmiana zêbów rozpoczyna siê w 18 dniu ¿ycia królików, a koñczy w 1 mie-
si¹cu. W tym momencie króliczêta zaczynaj¹ interesowaæ siê karm¹ zadawan¹
samicom. Przyjmuje siê, ¿e m³ode króliki w wieku 21 dni rozpoczynaj¹ pobieraæ
samodzielnie pasze. Wówczas nale¿y szczególn¹ uwagê zwróciæ na jakoœæ pa-
szy i wody do picia.
Samica karmi m³ode najczêœciej w nocy, a tak¿e kilka minut w ci¹gu dnia.
Laktacja u królicy utrzymuje siê do 6 tygodni, niemniej szczyt przypada na okres
pierwszych 18 dni.

• odsadzanie
Wielu naukowców i praktyków uwa¿a za s³uszne odsadzanie matek od m³odych,
pozostawiaj¹c króliczêta w tej samej klatce lub zagrodzie, w której siê urodzi³y. Wiek
królicz¹t przy odsadzeniu mo¿e byæ ró¿ny. W fermach towarowych, króliczêta odsa-
dza siê w wieku 28-35 dni. Natomiast w hodowlach, które nie gwarantuj¹ króliczê-
tom odpowiedniego ¿ywienia, króliki nale¿y odsadzaæ w wieku 35 do 42 dni.

• wzrost m³odzie¿y króliczej

Odsadzone króliki odchowujemy grupowo do wieku 3 miesiêcy, po tym termi-
nie nale¿y je rozsadziæ wed³ug p³ci. Liczba królików w jednej zagrodzie uzale¿-
niona jest od jej wielkoœci. Na jednego królika przyjmuje siê 0.12-0.15 m2 po-
wierzchni pod³ogi zagrody. Zagêszczenie obsady klatki jest jednym z wa¿niejszych
czynników wp³ywaj¹cych na szybkoœæ i równomiernoœæ wzrostu królicz¹t. Naj-
bardziej korzystna obsada wynosi 3-4 sztuki. Istotn¹ rolê odgrywa wyrównanie
masy cia³a odsadzonej m³odzie¿y.

19
 Najintensywniejszy wzrost królików trwa od urodzenia do wieku 90 dni. W tym
okresie dzienne przyrosty masy powinny wynosiæ od 28 do 40 g, w zale¿noœci od
¿ywienia i rasy.
W wieku 90-120 dni dokonujemy selekcji królików, przeznaczaj¹c najlepsze
osobniki do dalszej hodowli. Pozosta³e sztuki kierujemy na ubój, je¿eli uzyska³y
wymagan¹ masê cia³a, jeœli nie - nale¿y je dotuczyæ.

Higiena i profilaktyka

Wczesne rozpoznanie stanu zdrowotnego królików i ogólna ocena powsta³ych

schorzeñ, decyduje z regu³y o pomyœlnoœci wyników leczenia oraz efektywnoœci
produkcji towarowej ¿ywca.

• ocena stanu zdrowotnego

Wygl¹d œwiadczy o zdrowiu. Z ogólnych objawów na podstawie których mo¿-
na wnioskowaæ o chorobie zwierzêcia wymieniæ nale¿y: wygl¹d ogólny, zachowa-
nie, temperatura cia³a, jakoœæ okrywy w³osowej, stan pow³ok cia³a ³¹cznie z gru-
czo³em mlecznym, stan uk³adu kr¹¿enia, pokarmowego, moczowego, nerwowego.
Reakcja na otoczenie. Króliki zdrowe reaguj¹ ¿ywo na otoczenie, obserwuj¹ do-
k³adnie teren, obw¹chuj¹ wszystko, co jest im obce. Poruszanie jest swobodne
i lekkie, na wszelkie zmiany ¿ywo reaguj¹, nastawiaj¹c uszy i poruszaj¹c nimi na
wszystkie strony. Natomiast chore osobniki prawie nie interesuj¹ siê otoczeniem
i siedz¹ w k¹cie najczêœciej z opuszczon¹ g³ow¹. Okrywa w³osowa jest g³adka,
b³yszcz¹ca, gêsta, a u chorych nastroszona i rzadka. Skóra u zwierz¹t zdrowych
jest miêka i elastyczna. Zebrana w fa³dy szybko siê rozprostowuje. Wilgotna okry-
wa w³osowa znamionuje zmiany chorobowe, najczêœciej przy katarze zaka¿nym.
Stan pow³ok cia³a: Uszy. Przy ocenie stanu zdrowotnego nale¿y zwracaæ uwagê na
stan uszu. Wnêtrze uszu musi byæ czyste. Jeœli wystêpuj¹ strupy, wskazuje to na
œwierzb uszny. Przy silnym zapaleniu ucha œrodkowego królik trzêsie g³ow¹ i trzy-
ma j¹ przechylon¹ na bok.
B³ony œluzowe. B³ony œluzowe jamy ustnej i spojówek u królików zdrowych
s¹ wilgotne, b³yszcz¹ce, ró¿owo-czerwone.
Oczy. Przymkniête oczy i wyciek ropny z oczu mog¹ byæ spowodowane m.in-
nymi podra¿nieniem promieniami s³onecznymi, niedoborem witaminy A, zapale-
niem zatok oko³onosowych, ucha œrodkowego, zapaleniem p³uc oraz podejrzeniem
o myksomatozê, pasteerelozê itd.
Jama ustna. Œlinienie siê zwierzêcia mo¿e wykazywaæ na nieprawid³owy zgryz
zêbów, zapalenie dzi¹se³, jamy ustnej lub wirusowe zapalenie gruczo³ów œlino-
wych (zakaŸny œlinotok).
Nos. Nos winien byæ suchy i czysty, wyp³yw z nosa i kichanie wskazuj¹ na
zapalenie b³ony œluzowej (zakaŸny katar, zakaŸny nie¿yt, nosówka królików).
Odbyt i zewnêtrzne narz¹dy rozrodcze. U zwierz¹t zdrowych okolica odbytu

20
jest czysta. B³ona œluzowa zewnêtrznych narz¹dów rozrodczych jest u królików
zdrowych jest blado ró¿owa. Z dróg rodnych samic nie powinien wydobywaæ siê
wyp³yw. U samców napletek winien byæ czysty.
Koñczyny. Sprawdzamy koñczyny, g³ównie tylne (skoki), bowiem tam najczê-
œciej wystêpuj¹ odgnioty i rany.
Podwy¿szone wskaŸniki fizjologiczne: Oddechy powinny byæ równomierne
i regularne. U królików zdrowych i doros³ych liczba oddechów wynosi 50-60/min,
u m³odych nieco wiêcej. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e przy wysokiej temperaturze otocze-
nia oddechy s¹ szybsze, ale p³ytsze, co zwi¹zane jest z intensywniejszym przewie-
trzaniem p³uc dla wydalania nadmiaru ciep³a z organizmu. U zwierz¹t chorych od-
dechy s¹ p³ytkie i przyspieszone, czêsto wystêpuj¹ nienaturalne szmery.
Ciep³ota cia³a i têtno W przypadku podejrzenia o chorobê hodowca winien zmie-
rzyæ temperaturê cia³a. Normalna ciep³ota cia³a u królików waha siê miêdzy
38.5 a 39.5o C. W upalne dni temperatura cia³a mo¿e byæ wy¿sza do 40.5o C. Pod-
wy¿szona (gor¹czka) wystêpuje przy ciep³ocie cia³a od 40.5o C (niska gor¹czka)
do 41.5o C (wysoka gor¹czka).
Ocenê stanu zdrowotnego zwierzêcia mo¿e u³atwiæ sprawdzenie têtna, czyli
liczby uderzeñ serca. Têtno informuje o pracy serca i u zdrowych zwierz¹t waha
siê od 120-150 razy w ci¹gu minuty.
Posmutnienie i brak apetytu. Wszelkie zaburzenia w przewodzie pokarmowym
objawiaj¹ siê brakiem apetytu. Króliki zdrowe w porze karmienia chêtnie podcho-
dz¹ do korytek i pobieraj¹ pasze z wyra¿nym apetytem. Pewne nieprawid³owoœci
w dzia³alnoœci przewodu pokarmowego uwidaczniaj¹ siê wzdêciami.
Oprócz tych objawów, tak¿e konsystencja i wygl¹d ka³u mog¹ u³atwiæ hodowcy
bli¿sze rozpoznanie typu schorzenia. U królików zdrowych ka³ jest dobrze uformowa-
ny w postaci kulistych „bobków”, nie pozlepiany, b³yszcz¹cy bez domieszek krwi i œluzu.
Przedstawione niektóre symptomy chorobowe s¹ pomocne przy ocenie sta-
nu zdrowotnego królików, niestety w wielu przypadkach hodowcy samemu trud-
no bêdzie zadecydowaæ jakie wystêpuje schorzenie i konieczna bêdzie pomoc
lekarza weterynarii.

• profilaktyka
Podstawowym elementem w prowadzeniu hodowli wzglêdnie chowu królików
jest utrzymanie boksów i pomieszczeñ w czystoœci. W pomieszczeniach zamkniê-
tych musi byæ stosowana wentylacja (naturalna), powietrze w pomieszczeniach
powinno byæ wolne od amoniaku, py³ów i innych znieczyszczeñ. Nie wolno do-
puszczaæ do powstania przeci¹gów i du¿ych ró¿nic temperatury.
Szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na usuwanie ka³u i jego zagospodarowanie.
Ka³ nale¿y sk³adowaæ w pryzmach kompostowych w miejscach zabezpieczonych
przed dostêpem zwierz¹t domowych. Jednym ze sposobów zabezpieczaj¹cych fer-
mê królików jest okresowe odka¿anie boksów i ich wyposa¿enia oraz innego sprzêtu
fermowego u¿ywanego przy obs³udze królików.

21
• szczepienia ochronne
Kolejnym sposobem zapobiegania schorzeniom s¹ szczepienia ochronne.
Przy prowadzeniu fermy (niezale¿nie od obszaru kraju i wielkoœci stada) konieczne
jest szczepienie przeciwko pomorowi królików preparatem Cunivac. Odpornoœæ
rozwija siê w ci¹gu 10-12 dni i utrzymuje siê przez oko³o 6 miesiêcy.
Równie¿ niezbêdne jest profilaktyczne szczepienie zdrowych królików przeciwko
myksomatozie dostêpn¹ krajow¹ szczepionk¹ Myxovac M. Odpornoœæ poszczepien-
na pojawia siê po up³ywie 2 tygodni i utrzymuje siê co najmniej przez 6 miesiêcy.
Jedn¹ z najczêstszych chorób królików jest kokcydioza. W rolnictwie ekologicz-
nym niedozwolone jest podawanie profilaktycznie zwierzêtom œrodków kokcydio-
statycznych. Dlatego zaleca siê podawanie preparatów os³abiaj¹cych zagnie¿d¿anie
oocyst Eimeria w œciankach jelit. W przypadku wyst¹pienia kokcydiozy w stadzie
dozwolone jest leczenie, niemniej okres karencji po u¿yciu œrodków kokcydiosta-
stycznych nale¿y wyd³u¿yæ dwukrotnie. Nale¿y równie¿ pamiêtaæ, ¿e dwukrotne
(maksymalnie trzykrotne) kuracje stada œrodkami kokcydiostatycznymi przeprowa-
dzone w ci¹gu roku dyskwalifikuj¹ zwierzêta leczone jako tzw. ekologiczne.

• higiena ¿ywienia
Króliki nale¿y ¿ywiæ paszami dobrej jakoœci, bez zanieczyszczeñ. Nie mo¿na
u¿ywaæ do ¿ywienia pasz zepsutych, spleœnia³ych, gnij¹cych ani fermentuj¹cych.
Niewyjedzone resztki nale¿y usuwaæ, bowiem zachodz¹ce w nich procesy gnilne
mog¹ wywo³aæ zaburzenia przewodu pokarmowego. Skarmiana zielonka nie mo¿e
byæ zgrzana, bowiem w takiej formie jest szkodliwa.
Pasze okopowe, jak buraki, marchew, brukiew i inne, musz¹ byæ zdrowe i czy-
ste, wymyte z ziemi i piasku. Pasze zbo¿owe w formie ziarna podajemy królikom
po wysuszeniu, œwie¿e zbo¿a s¹ bardzo szkodliwe.
Królikom nale¿y zapewniæ sta³y dostêp do wody. Woda musi byæ zdrowa i czy-
sta, odpowiadaj¹ca wymogom stawianym wobec wody pitnej dla ludzi.

Efektywnoœæ ekologicznego chowu królików

Produkcja królików przy zastosowaniu wszystkich rygorów ekologicznego go-

spodarstwa wp³ywa na obni¿enie u¿ytkowoœci rozp³odowej oraz wzrostu m³odych
królików. Przy zastosowaniu pe³nodawkowych pasz granulowanych pochodzenia
przemys³owego m³ode króliki ras œrednich masê ubojow¹ (oko³o 2,5 kg) uzyskuj¹
w wieku oko³o 3 miesiêcy., natomiast przy ¿ywieniu paszami gospodarskimi w cho-
wie ekologicznym podobn¹ masê cia³a uzyskuje siê o ponad 1 miesi¹c d³u¿ej.

Uzyskiwane wyniki produkcyjne

W zale¿noœci od zastosowanego systemu rozrodu oraz warunków utrzymania

(pomieszczenia zamkniête, chów na wolnym powietrzu) od jednej samicy mo¿e-
22
my uzyskaæ od 4 do 6 miotów królicz¹t w ci¹gu roku, przy czym w jednym miocie
uzyskiwaæ siê bêdzie od 5 do 8 m³odych królicz¹t.

Przeznaczenie produktu

Ekologiczna produkcja królików rzeŸnych w pierwszej kolejnoœci winna byæ

kierowana na rynek wewnêtrzny. ¯ywe zwierzêta oraz sch³odzone czy mro¿one
tuszki mog¹ byæ tak¿e eksportowane do krajów Unii Europejskiej. Zarówno na
¿ywe króliki jak i na ich miêso nie obowi¹zuj¹ ¿adne kontyngenty.
W ostatnich kilku latach poprawi³a siê dostêpnoœæ miêsa króliczego w skle-
pach. Sklepy du¿ych sieci dysponuj¹ miêsem œwie¿ym oraz mro¿onym. W handlu
dostêpne s¹ ca³e tuszki oraz poszczególne wyrêby. Cena detaliczna kszta³tuje siê
w granicach 20 - 22 z³ za kilogram tuszki. Cenne wyrêby takie jak comber czy ty³
s¹ o oko³o 15,- z³ / kg dro¿sze.

Uwarunkowania op³acalnoœci produkcji ekologicznej

Obliczenie wydatków i wp³ywów z ekologicznej produkcji królików jest zmien-

ne dla gospodarstw. Po stronie wydatków nale¿y umieœciæ koszty przystosowania
gospodarstwa do warunków hodowli ekologicznej (tak pomieszczenia, jak i upra-
wy), koszty wyprodukowania w³asnych pasz, energiê, opiekê weterynaryjn¹ wraz
z niezbêdnymi szczepieniami. Uzyskany przychód z produkcji królików bêdzie
zró¿nicowany w zale¿noœci od dostêpnoœci do rynków zbytu.
Nale¿y sobie zdawaæ sprawê i¿ w gospodarstwie ekologicznym uzyskany pro-
dukt jakim jest królik wymaga d³u¿szego czasu w porównaniu do chowu przemy-
s³owego. Jednak¿e w gospodarstwie ekologicznym ¿ywienie oparte o pasze w³a-
snej produkcji jest tañsze w porównaniu do mieszanek przemys³owych.

23
 Za³¹cznik Nr 1
UPOWA¯NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ¥CE ROLNICTWO
EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

24
25
26
27
28