Geheugen van de polder
• 1874
2
‘Arme kleinen’ wettelijk beschermd
Kinderwet van Van Houten
‘…soms reeds [worden] kinderen van vijf jaar naar de lijnbaan
gebracht’, constateerde de ‘Staatscommissie voor den
kinderarbeid’, die tussen 1863 en 1869 de toestand van ‘zeer jonge
werkkrachten’ in fabrieken en werkplaatsen onderzocht. ‘Zelfs
als ze ziek zijn van ontbering; want zonder de hulp van het kind,
dat het wiel draait en behulpzaam is bij het ophaspelen kan de
arbeider niets beginnen.’ Al in 1855 constateerde de onderwijzer
G.B. Lalleman in een spraakmakend artikel dat kinderen van soms
niet ouder dan 4,5 of 5 jaar op diezelfde lijnbanen als draaiers
moesten optreden. ’s Winters werkten zij van ’s ochtends 5 uur
tot ’s avonds 7 uur, ’s zomers zelfs van 5 tot 8, dus 15 uur. ‘De arme
kleinen moeten dan ook des morgens half slapende naar de
werkplaatsen worden gedragen, waar ze, zittend in een vochtige
en koude omgeving, hun werk moeten verrichten.’
De ‘Wet houdende maatregelen tot het tegengaan van
overmatigen arbeid en verwaarloozing van kinderen’, beter bekend
als de ‘Kinderwet van Van Houten’ uit 1874, was de eerste wet in
Nederland die een einde moest maken aan kinderarbeid. De wet
kwam tot stand op initiatief van de liberale politicus Samuel van
Houten en verbood kinderen tot 12 jaar in fabrieken te werken.
Het verbod was overigens ‘niet toepasselijk op huiselijke en
persoonlijke diensten en op veldarbeid’ – sectoren waarin veel
kinderen werkzaam waren.
Sociale overwegingen waren niet de enige drijfveer om de
Kinderwet in te voeren. De nadelige gevolgen van kinderarbeid
leidden ook tot toenemende ongerustheid onder de burgerij.
Schoolverzuim werd in de tweede helft van de negentiende eeuw
als een groeiend probleem ervaren, omdat er een sterk groeiende
behoefte ontstond aan goed opgeleide arbeidskrachten voor de
industrie. Wanneer jongeren al jong moesten werken en niet naar
school gingen, zouden geschoolde arbeiders ook in de toekomst
schaars blijven.
Tot aan de invoering van de Kinderwet was kinderarbeid in
Nederland heel gebruikelijk. Het was onder anderen de schrijver
Jacob Jan Cremer die juist fel ageerde tégen kinderarbeid. Een
inspecteur nam de schrijver begin jaren zestig van de 19de eeuw
mee naar een Leidse textielfabriek. Cremer werd geraakt door
wat hij daar zag. Binnen zes weken schreef hij Fabriekskinderen.
Een bede, doch niet om geld, en in maart 1863 droeg hij
het verhaal voor in Diligentia in Den Haag. Hij beschreef de
schrijnende werkomstandigheden en sloot af met een oproep
aan koning Willem III om in te grijpen. ‘Doorluchtige Vorst! Edele
en Grootmagtige wetgevers in den Staat! Ziet: aan uwe en mijne
kleederen, waaraan de handjes dier kleinen werkten, kleven
10 / 100 JAAR AWVN
droppelen bloeds; ja de droppelen bloeds der arme in Nederland Jongeren in Heerlen
vermoorde fabriekskinderen.’ belast met het
Het verhaal dat Cremer presenteerde tijdens voordrachten in laden en lossen van
het hele land, maakte grote indruk op zijn toehoorders, maar steenkoolbriketten.
de politiek reageerde te traag naar zijn zin. In 1870 schreef hij
in dagblad Het Vaderland ‘Een woord aan zijne landgenooten’,
met daarin de oproep om de regering met petities te bestoken.
Toen uit de respons bleek hoeveel steun hij had, publiceerde hij
vervolgens een ‘Openbare Brief aan Zijne Excellentie den Minister
van Binnenlandsche Zaken’, eveneens in Het Vaderland. Hij maakte
daarmee de politieke geesten rijp. In 1874 kwam uiteindelijk de
Kinderwet tot stand.
De naleving daarvan was echter gebrekkig omdat het aan goede
controle ontbrak. Misstanden, nog steeds in ruime mate aanwezig,
leidden in het decennium na de invoering tot nieuw debat in de
Tweede Kamer. De uitkomsten van de parlementaire enquête
over arbeidsomstandigheden uit 1887 veroorzaakten dan ook een
schok. In 1889 aanvaardde de Tweede Kamer de Arbeidswet, die
regels stelde aan vrouwen- en kinderarbeid in fabrieken.
De maximale arbeidsduur werd beperkt tot elf uur per dag.
Landbouw en huisindustrie, sectoren met veel jonge en
vrouwelijke arbeidskrachten, waren echter uitgesloten van
de wettelijke regeling.
Voor het toezicht op de Arbeidswet werd in 1890 de Arbeids-
inspectie ingesteld. Inspecteurs stelden vast dat de wet in de
grotere fabrieken en werkplaatsen redelijk werd nageleefd.
Maar vooral kleinere ondernemingen bleken zich op grote schaal
aan de wettelijke bepalingen te onttrekken. Zij gingen door
met het inzetten van jonge kinderen in fabrieken. In 1901 kwam
daar een einde aan door de invoering van de leerplichtwet. Die
verplichtte kinderen van 6 tot 12 jaar onderwijs te volgen.
Liberaal politicus Samuel van Houten
(1837-1930), op negentigjarige leeftijd.
Kinderwet van Van Houten / 11