ბექა შავაძე

ბოტანიკა
(სალექციო კურსი)

2022
განხილულია მცენარეთა ანატომია, მორფოლოგია,
სისტემატიკა და ნომენკლატურა. მოცემულია
ლათინური ენის კითხვის საფუძვლები.

სრულად მოიცავს მოდული - „მცენარეთა

სისტემატიკა“ სწავლის შედეგებს.

2
 სარჩევი
ლექცია 1 ............................................................................................................................................................ 4
ბოტანიკა - შესავალი ................................................................................................................................... 4
მცენარეული უჯრედი ................................................................................................................................. 5
ლექცია 2 .......................................................................................................................................................... 10
მცენარეული ქსოვილები .......................................................................................................................... 10
მერისტემული - წარმომშობი ქსოვილები ........................................................................................ 10
მფარავი ქსოვილები .............................................................................................................................. 11
ძირითადი ქსოვილები ......................................................................................................................... 15
მექანიკური ქსოვილები........................................................................................................................ 16
გამტარი ქსოვილები.............................................................................................................................. 17
გამომყოფი ქსოვილები ......................................................................................................................... 19
ლექცია 3 .......................................................................................................................................................... 20
ვეგეტატიური ორგანოები......................................................................................................................... 20
ფესვი ............................................................................................................................................................ 20
ლექცია 4 .......................................................................................................................................................... 23
ღერო............................................................................................................................................................. 23
ლექცია 5 .......................................................................................................................................................... 29
ფოთოლი ..................................................................................................................................................... 29
ლექცია 6 .......................................................................................................................................................... 36
გენერაციული ორგანოები ........................................................................................................................ 36
ყვავილი ................................................................................................................................................... 36
ყვავილედი .............................................................................................................................................. 38
ლექცია 7 .......................................................................................................................................................... 41
თესლი და ნაყოფი ...................................................................................................................................... 41
თესლი...................................................................................................................................................... 41
ნაყოფი ..................................................................................................................................................... 42
ლექცია 8 .......................................................................................................................................................... 45
ლათინური სახელწოდებების კითხვის თავისებურებები .................................................................. 45
ლექცია 9 .......................................................................................................................................................... 49
მცენარეთა სისტემატიკა............................................................................................................................ 49
ტიპი შიშველთესლოვნები (Gymnospermae) ..................................................................................... 51
ტიპი ფარულთესლოვნები (Angiospermae) ....................................................................................... 57
ტაქსონომიური ერთეულების სახელწოდებები.................................................................................... 60

3
 ლექცია 1
ბოტანიკა - შესავალი
ბოტანიკა (ბერძნული სიტყვიდან „ბოტანე“ - მწვანეული, ბოსტნეული) არის მეცნიერება
მცენარეთა ფორმის, აგებულების, განვითარების, სასიცოცხლო ფუნქციების, გავრცელების და
სხვათა შესახებ. მოკლედ რომ ვთქვათ ბოტანიკა ეს არის მეცნიერება მცენარეთა შესახებ.
ბოტანიკა სათავეებს პრეისტორიული ხანიდან იღებს. ბუნებრივია მას ამ დროს მხოლოდ
გამოყენებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. პირველმა ლიტერატურულმა წყაროებმა ჩვენამდე IV-III
საუკუნეების (ჩვენს ერამდე) ბერძენი კლასიკოსების - არისტოტელესა და მისი მოწაფის
„ბოტანიკის მამის“ თეოფრასტეს შრომების სახით მოაღწია. თეოფრასტეს ყურადღების ცენტრში
იყო ბოტანიკის ზოგადი საკითხები: პირველ რიგში მცენარეთა აგებულება და მათი
ცხოველმყოფელობის სპეციფიკურობის პრობლემები. იგი მცენარეებს ყოფდა ხეებად, ბუჩქებად,
ბუჩქ-ბალახებად, ბალახებად. ერთმანეთისაგან ასხვავებდა ფოთოლმცვენ და მარადმწვანე
მცენარეებს; წყლის მცენარეულობას ყოფდა მტკნარი წყლისა და ზღვის მცენარეებად. ამ
კლასიფიკაციას თეოფრასტემ საფუძვლად დაუდო ეკოლოგიური პრინციპი, ესე იგი მცენარეთა
ჯგუფების გამოყოფას ახდენდა სასიცოცხლო ფორმების მიხედვით.
ბოტანიკის ისევე როგორც სხვა მრავალ მეცნიერებათა მაღალი ტემპებით განვითარება მე-
18, მე-19 საუკუნიდან დაიწყო. 1735 წელს კარლ ლინემ თავის ნაშრომში „ბუნების სისტემა”
მცენარეთა 10 000 სახეობა აღწერა. უარყო თეოფრასტეს მიერ შემოთავაზებული მცენარეთა
დაყოფა და ძირითად სისტემატიკურ განმასხვავებელ ნიშნად აირჩია გამრავლების ორგანო -
ყვავილი, კერძოდ, მტვრიანების რაოდენობა, აგებულება და განლაგება. მანვე შემოიღო მცენარეთა
ორმაგი სახელწოდებით აღნიშვნის პრიციპი, რომელიც დღემდე გამოიყენება. ლინეს მიერ
მოწოდებული ხელოვნური სისტემა პრაქტიკულად ძალზე მოსახერხებელი აღმოჩნდა. 1789 წელს
ფრანგმა მეცნიერმა ბ. ჟუსიემ მცენარეთა მსგავსი ჯგუფები გააერთიანა არა ერთი და ორი, არამედ
რამდენიმე ნიშანთა ერთობლიობის საფუძველზე. ეს იყო ბუნებრივი კლასიფიკაციის შექმნის
მცდელობის მნიშვნელოვანი ეტაპი.
XIX საუკუნე ბუნებისმეტყველების ინტენსიური განვითარების პერიოდია. ჩარლზ
დარვინის ევოლუციურმა მოძღვრებამ გადამწყვეტი გავლენა მოახდინა სისტემატიკაზე და
ბოტანიკოსთა წინაშე დასახა მცენარეთა სამყაროს ფილოგენეზური (სახეობათა ისტორიული
განვითარების) სისტემის შექმნის ამოცანა. XIX საუკუნის ბოლოსა და XX-ის დასაწყისში დიდი
ყურადღება მიექცა უმდაბლეს მცენარეთა შესწავლას, გაძლიერდა კვლევა მცენარეთა
მორფოლოგიაში. მე-20 საუკუნის ბოლოს, 21-ე საუკუნის დასაწყისში ბოტანიკის შესწავლა
სრულიად ახალ საფეხურზე ავიდა.
რაც შეეხება ბოტანიკის განვითარებას საქართველოში ის ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში
დაიწყო. ბუნებრივია ამ პერიოდში ბოტანიკური ცოდნა მხოლოდ სამკურნალო მცენარეების
აღწერით განისაზღვრებოდა. გარდა ამისა, სხვა ქვეყნებთან ურთიერთობა ხელს უწყობდა
სხვადასხვა სასარგებლო მცენარის შემოტანას. XIX საუკუნის დამლევიდან საქართველო კავკასიის
ბოტანიკური კვლევის ცენტრად იქცა. XX საუკუნეში კავკასიის, კერძოდ, საქართველოს ფლორის
შესწავლასა და კვლევას შეუდგნენ ცნობილი ქართველი და უცხოელი მეცნიერები (ზ. ყანჩაველი,

4
ლ. კემულარია, ე. ქიქოძე, ნ. კეცხოველი, ა. მაყაშვილი, შ. ნახუცრიშვილი, ა. ჯავახიშვილი, მ.
სახოკია, ა. ხარაძე, ლ. ჯაფარიძე და სხვა).
მცენარეთა შესწავლა მრავალმხრივაა შესაძლებელი, რასაც ემსახურება ბოტანიკის
შემდეგი დარგები:
მცენარეთა სისტემატიკა ანუ ტაქსონომია სწავლობს მცენარეული სამყაროს
წარმომადგენელთა ნაირსახეობას, მათ ნათესაურობას, ახდენს კლასიფიკაციას.
მცენარეთა მორფოლოგია შეისწავლის მცენარეთა გარეგან აგებულებას.
მცენარეთა ანატომია შეისწავლის მცენარეთა შინაგან აგებულებას.
მცენარეთა ციტოლოგია სწავლობს მცენარეული უჯრედის აგებულებასა და
ფუნქციონირებას.
მცენარეთა ჰისტოლოგია სწავლობს მცენარის ქსოვილებს.
მცენარეთა ემბრიოლოგია სწავლობს რეპროდუქციული ორგანოების და ჩანასახის
აგებულებას და განვითარების პროცესების კანონზომიერებას.
მცენარეთა ფიზიოლოგია სწავლობს მცენარეულ ორგანიზმში მიმდინარე სხვადსხვა
სასიცოცხლო პროცესებს (სუნთქვა, ფოტოსინთეზი, ზრდა-განვითარება და სხვა).
მცენარეთა ეკოლოგია სწავლობს მცენარისა და გარემოს ურთიერთმოქმედებას.
მცენარეთა გეოგრაფია შეისწავლის მცენარეთა გავრცელებასა და განაწილებას დედამიწაზე
(ხმელეთსა თუ წყალში), სხვადასხვა მცენარისა თუ მათი ჯგუფების წარმოშობის ცენტრებს.
მცენარეთა გეობოტანიკა (ფიტოცენოლოგია) სწავლბს მცენარეთა თანასაზოგადოებას
(ფიტოცენოზს), მის შემადგენლობას და შიდა თუ გარე ურთიერთკავშირებს.
პალეობოტანიკა სწავლობს მცენარეთა ნამარხებს შორეულ ისტორიულ პერიოდებში.

მცენარეული უჯრედი
წარმოდგენა უჯრედის შესახებ მიკროსკოპის გამოგონების შემდეგ ჩამოყალიბდა. ეს
უდიდესი აღმოჩენა კი გალილეო გალილეის (1609 წ.) ეკუთვნის. ოდნავ მოგვიანებით
მიკროსკოპის კონსტრუქციაში ცვლილებები შეიტანა ინგლისელმა ფიზიკოსმა და მათემატიკოსმა
რობერტ ჰუკმა. მასვე ეკუთვნის ტერმინი „უჯრედი“. უკვე XVII საუკუნის მეორე ნახევარში
ჰოლანდიელმა თვითნასწავლმა მკვლევარმა ანტონ ლევენჰუკმა პირველად ჩახატა და აღწერა
ერთუჯრედიანი მცენარეული და ცხოველური ორგანიზმები. უჯრედის შესწავლა პირდაპირ იყო
დამოკიდებული მიკროსკოპის გაუმჯობესებასთან.
უჯრედი ყველა ცოცხალი ორგანიზმის ძირითადი სტრუქტურული, ფუნქციური და
განვითარების ერთეულია. ყველა ცოცხალი ორგანიზმი უჯრედებისაგან შედგება.
არსებობს უჯრედული თეორიის 3 პოსტულატი:
1. ყველა ცოცხალი ორგანიზმი შედგება ერთი ან მეტი უჯრედისაგან.
2. უჯრედი არის ცოცხალი ორგანიზმის ფუნქციონირების ძირითადი ელემენტი.
3. ყველა უჯრედი წარმოიშობა უჯრედისაგან.

5
 მცენარეული უჯრედები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ფორმით და ზომით, რაც მათ
მიერ შესასრულებელ ფუნქციას უკავშირდება. უჯრედები ფორმის მიხედვით შეიძლება იყოს
მომრგვალო, ცილინდრული,
ვარსკვლავისებრი და სხვა. უჯრედს,
რომლის სიგრძე და სიგანე თითქმის
თანაბარია, პარენქიმული ეწოდება.
პარენქიმულია ფოთლისა და ნაყოფის
უჯრედების უმეტესობა. წაგრძელებული
უჯრედი კი პროზენქიმულია. რაც
დამახასიათებელია მერქნის
უჯრედებისათვის (სურ 1).

სურ 1. 1. პარენქიმული და 2. პროზენქიმული უჯრედები

უჯრედი არის ერთიანი სისტემა, რომელიც შედგება ერთმანეთთან დაკავშირებული

მორფოფუნქციური ერთეულების - ორგანელებისაგან. ძირითადი ორგანელებია: ბირთვი,
მიტოქონდიები, პლასტიდები, ციტოჩონჩხი, ვაკუოლი, რიბოსომები, ენდოპლაზმური
რეტიკულუმი, გოლჯის აპარატი, მიკროსხეულაკები (სურ 2).
მცენარეული უჯრედი
გარშემორტყმულია უჯრედის კედლით. ის
განსაზღვრავს უჯრედის ფორმას. ანიჭებს
მცენარეთა უჯრედებს და ქსოვილებს
მექანიკურ სიმტკიცეს. იცავს
ციტოპლაზმურ მემბრანას დაშლისაგან.
იცავს უჯრედს მიკროორგანიზმების
შეღწევისაგან (ინფექციური ბარიერი). იღებს
მონაწილეობას მინერალური
ნივთიერებების შეწოვაში (ადსორბცია).
მონაწილეობს მცენარის ორგანიზმში
წყლისა და მინერალური ნივთიერებების
ტრანსპორტში. იღებს მონაწილეობას
ზოგიერთი ნივთიერების სინთეზში (მაგ.
ცელულოზა).
უჯრედის კედლის ქვეშ მდებარეობს
სურ 2. მცენარეული უჯრედი
პლაზმური მემბრანა. მემბრანა ლათინური სიტყვაა
და ნიშნავს კანს, აპკს. იგი თხელი, ელასტიური და
ფოროვანია. ნივთიერებებს შერჩევით ატარებს. მემბრანა ძირითადად შედგება ფოსპოლიპიდების
ორი შრისაგან. მასში ჩაშენებულია ცილები, რომელთა მეშვეობითაც ხდება ნივთიერებების
ტრანსპორტირება (სურ 3). მემბრანის ძირითადი ფუნქციებია: შერჩევითი განვლადობა; უჯრედის
ფორმისა და სხვადასხვა ცილების მდებარეობის კონტროლი; უჯრედის კომუნიკაცია და

6
გამოცნობა; ნივთიერებათა ცვლის რეგულირება და უჯრედშიდა გარემოს მუდმივობის
უზრუნველყოფა.

სურ. 3 პლაზმური მემბრანა

ციტოპლაზმა
ციტოპლაზმა არის ცოცხალი უჯრედის შიდა არე, ბლანტი სითხე, რომელიც
შემოფარგლულია პლაზმური მემბრანით. მასში მოთავსებულია ძირითადი ორგანელები.
ციტოპლაზმის ფუნქციებია: უჯრედის შიდა გარემოს შექმნა; აერთიანებს უჯრედის ორგანელებს;
განსაზღვრავს ორგანელების ადგილმდებარეობას; განაპირობებს უჯრედშიდა ტრანსპორტს.

ვაკუოლი
წარმოადგენს ღრუს უჯრედში, რომელიც სავსეა უჯრედის წვენით. ციტოპლაზმისაგან
გამოყოფილია ერთშრიანი მემბრანით - ტონოპლასტით. ვაკუოლში გროვდება როგორც სამარაგო,
ასევე ცხოველმყოფელობის „ნარჩენი“ ნივთიერებები. მათგან აღსანიშნავია: ორგანული მჟავები
და მათი მარილები, ვიტამინები, ეთერზეთები, ალკალოიდები, პიგმენტები და სხვა. უჯრედის
წვენი ხშირად შეიცავს სხვადასხვა ნახშირწყლებს: გლუკოზა, ფრუქტოზა, საქაროზა (სხვადასხვა
ნაყოფებში).

პლასტიდები
უჯრედის კედლისა და ვაკუოლის მსგავსად, პლასტიდებიც მხოლოდ მცენარული
უჯრედისთვისაა დამახასიათებელი. ყოველი პლასტიდი დაფარულია ორმაგი მემბრანით.
შეფერვისა და ფუნქციის მიხედვით არჩევენ პლასტიდთა 3 ძირითად ტიპს:
1. ქლოროპლასტები (მწვანე ფერის პლასტიდები)
2. ქრომოპლასტები (ყვითელი, ნარინჯისფერი და წითელი პლასტიდები)
3. ლეიკოპლასტები (უფერული პლასტიდები)
ქლოროპლასტები შეიძლება ჩაითვალოს უჯრედის ერთ-ერთ უმთავრეს ორგანელად,

7
რადგანაც მათში მიმდინარეობს სამყაროსათვის
ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანი პროცესი -
ფოტოსინთეზი. ფოთლის მეზოფილის ერთ
უჯრედში საშუალოდ 40-50 ქლოროპლასტია.
ქლოროპლასტის შიდა სტრუქტურა საკმაოდ
რთულია. შიგნიდან ამოვსებულია ბლანტი
სითხით - სტრომით. ქლოროპლასტებში
გნლაგებულია მონეტების მსგავსი თილაკოიდები,
რომლებიც ერთმანეთზეა დალაგებული და ქმნიან
გრანებს. სწორედ თილაკოიდების მემბრანაშია
ჩაშენებული ქლოროფილის მოლეკულები, სადაც
სურ. 4 ქლოროპლასტი
მიმდინარეობს ფოტოსინთეზი. (სურ. 4)
ქრომოპლასტები გვხვდება ყვავილის გვირგვინის ფურცლებში, მომწიფებულ ნაყოფში,
იშვიათად ძირხვენებში და შემოდგომის ფოთლებში. კაშკაშა შეფერილობა გამოწვეულია
კაროტინოიდების ტიპის პიგმენტების არსებობით. ქრომოპლასტები შეიძლება წარმოიშვან
ქლოროპლასტისაგან. ქრომოპლასტები გაცილებით უფრო მცირე ზომისაა. ქრომოპლასტების
ბიოლოგიური მნიშვნელობა ისაა, რომ კაშკაშა შეფერილობის გვირგვინის ფურცლებითა და
ნაყოფებით იზიდავს მწერებს ჯვარედინი დამტვერვის მოსახდენად და ცხოველებს - ნაყოფების
გასავრცელებლად.
ლეიკოპლასტები უფერული, მცირე ზომის პლასტიდებია. ლეიკოპლასტები უმეტესად
მზის სხივებისაგან დაფარულ მცენარის ნაწილებში - ფესვებში, ფესურებში, ტუბერებში,
თესლებში გვხვდება. ქლოროპლასტებისაგან განსხვავებით, ისინი ფორმათა დიდი
მრავალფეროვნებით გამოირჩევიან - მომრგვალო, ელიფსური, ჯამისებური, ამებისებრი. ბევრ
შემთხვევაში, ლეიკოპლასტები დაკავშირებულნი არიან საკვებ ნივთიერებათა სინთეზთან და
დაგროვებასთან. პირველ რიგში ეს ეხება სახამებელს, ზოგჯერ ცილებს და იშვიათად ცხიმებსაც.
სინათლის ზემოქმედებით ლეიკოპლასტები შეიძლება გარდაიქმნას ქლოროპლასტებად.
ერთი სახის პლასტიდს შეუძლია მეორე სახის პლასტიდად გარდაქმნა.

მიტოქონდრიები
მიტოქონდრიებში მიმდინარეობს სუნთქვის პროცესი,
რომლის დროსაც ორგანული მოლეკულები იშლებიან და
ენერგია წარმოიქმნება, რომლებიც ყველა ეუკარიოტული
უჯრედის ენერგიის წყროა. თითოეულ უჯრედში შეიძლება
ასობით ან ათასობით მიტოქონდრია იყოს (სურ. 5). ეს
დამოკიდებულია უჯრედის ენერგეტიკულ
მოთხოვნილებაზე.

სურ. 5 მიტოქონდრია
რიბოსომები
პატარა ზომის სხეულაკებია და შედგებიან ორი ნაწილისგან - დიდი და მცირე
სუბერთეულისგან. ისინი წარმოიქმნებიან ენდოპლაზმური ბადისგან. რიბოსომებში ხდება
8
ამინომჟავების შეერთება და ცილის მოლეკულის წარმოქმნა. ესაა რიბოსომების უმთავრესი
ფუნქცია.

ენდოპლაზმური ბადე (რეტიკულუმი)

განარჩევენ ორი ტიპის ენდოპლაზმურ ბადეს
(სურ. 6) - ხორკლიანს და გლუვს. ხორკლიანზე
მიმაგრებულია რიბოსომები. გლუვზე კი - არა. ერთი და
იმავე უჯრედში შეიძლება იყოს ორივე ტიპის
ენდოპლაზმური ბადე. ენდოპლაზმური ბადით
ხორციელდება ნივთიერებათა (ცილები, ცხიმები)
ტრანსპორტი უჯრედის სხვადასხვა უბნებიდან. აქ
ხდება უჯრედის მემბრანის წარმოქმნა.
სურ. 6 ენდოპლაზმური ბადე
გოლჯის აპარატი
შედგება პარალელურად განლაგებული ტომსიკებისაგან - ცისტერნებისაგან (სურ. 7).
მცენარეულ უჯრედში მათი რაოდენობა 20 და ზოგჯერ მეტიც შეიძლება იყოს. იგი მრავალ
ფუნქციას ასრულებს. მისი მეშვეობით ხორციელდება მემბრანის ნაწილებისა და ახალი
მემბრანების წარმოქმნა. ასევე ენდოპლაზმური ბადის მიერ
მიტანილი ნივთიერებების მოდიფიცირება (გარდაქმნა). მასში
მიმდინარეობს ნახშირწყლებისა და ლიპიდების (ცხიმების) სინთეზი,
ასევე ნივთიერებების უჯრედიდან გამოტანა ან სხვა ორგანოიდებში
გადაგზავნა.
სურ. 7 გოლჯის აპარატი

ბირთვი
ბირთვი უჯრედის უმნიშვნელოვანესი ორგანელაა (სურ. 8). აქვს ორი ძირითადი ფუნქცია:
1. აკონტროლებს უჯრედის ცოველმყოფელობას,
განსაზღვრავს თუ რომელი ცილა და რა დროს უნდა
სინთეზირდეს (წარმოიქმნას).
2. ინახავს გენეტიკურ ინფორმაციას და
გადასცემს მას შვილეულ უჯრედებს უჯრედის გაყოფის
პროცესში.
ბირთვი შემოსაზღვრულია ორმაგი მემბრანით -
ბირთვის გარსით, რომელსაც გააჩნია
მრავალრიცხვოვანი ფორები. ბირთვშია მოთავსებული
გენეტიკური ინფორმაცია. სურ. 8 ბირთვი

9
 ლექცია 2
მცენარეული ქსოვილები
მცენარის ორგანოები შედგებიან სხვადასხვა აგებულების და ფუნქციის მქონე
უჯრედებისაგან, რომლებიც შეიძლება ადვილად დაიყოს ჯგუფებად. წარმოშობითა და
აგებულებით მსგავსი უჯრედების ერთობლიობას, რომლებიც ერთნაირ ფუნქციას ასრულებენ
ქსოვილი ეწოდება. ესე იგი ქსოვილი არის ერთნაირ უჯრედთა ერთობლიობა, რომლებიც
ერთნაირ ფუნქციას ასრულებენ. მეცნიერებას, რომელიც შეისწავლის ქსოვილებს ჰისტოლოგია
ეწოდება. მცენარეთა ქსოვილები იყოფა 6 ჯგუფად: 1. წარმომშობი (მერისტემული) 2. მფარავი 3.
მექანიკური 4. ძირითადი 5. გამტარი 6. გამომყოფი.

მერისტემული - წარმომშობი ქსოვილები

ცხოველისაგან განსხვავებით მცენარე იზრდება მთელი სიცოცხლის განმავლობაში. ამას
უზრუნველყოფს მის სხვადასხვა ნაწილში მერისტემული ქსოვილის (სურ. 9) მონაკვეთების
არსებობა. მერისტემა შედგება მჭიდროდ განლაგებული
უჯრედებისაგან, რომლებიც ხასიათდებიან შემდეგი ნიშნებით:
უჯრედის კედელი თხელია, ვაკუოლი არ არის ან ძალიან მცირე
ზომის, ციტოპლაზმა ბლანტია, ბირთვი დიდი ზომის,
ციტოპლაზმაში დიდი რაოდენობით რიბოსომა და მიტოქონდრიაა.
მერისტემის უჯრედები ხასიათდებიან 2 ძირითადი თვისებით: 1.
ინტენსიური დაყოფა და 2. დიფერენციაცია (გადაიქცევიან სხვა
ქსოვილის უჯრედად). დიფერენციაცია ეს არის ერთნაირი
გენეტიკური ინფორმაციის მქონე უჯრედების მიერ სიცოცხლის სურ. 9 მერისტემული ქსოვილი
განმავლობაში განსხვავებული თვისებების შეძენა.
ადგილმდებარეობის მიხედვით განარჩევენ კენწრულ (აპიკალურ), გვერდით
(ლატერალურ) და ჩართულ (ინტერკალარულ) მერისტემებს. (სურ. 10)
კენწრული (აპიკალური) მერისტემები
განლაგებულნი არიან მცენარის ღეროსა და ფესვის
ძირითადი და გვერდითი ღერძების ბოლოებში.
განსაზღვრავენ სიგრძეში ზრდას. ეწოდებათ ზრდის
კონუსები.
ჩართული (ინტერკალარული) მერისტემები ეს
არის ინტენსიურად დამყოფი უჯრედების მონაკვეთები,
რომლებიც განლაგებულნი არიან ფოთლის ფირფიტის
ძირში ან მუხლთშორის უბნებში და იწვევენ შუა
მონაკვეთების ზრდას. როგორც კი მუხლთშორისის ან
ფოთლის ზრდა მთავრდება, ინტერკალარული
მერისტემა გადაიქცევა მუდმივ ქსოვილად.
სურ. 10 აპიკალური, ინტერკალარული და
გვერდითი (ლატერალური) მერისტემები ლატერალური მერისტემა
იწვევენ ორგანოს გამსხვილებას.

10
 სხვადასხვა ქსოვილების მექანიკური დაზიანებისას წარმოიქმნება მერისტემული
ქსოვილები რომლებიც უზრუნველყოფენ ჭრილობის შეხორცებას. უშუალოდ ჭრილობის
მიმდებარე უჯრედები აქტიურდებიან და იწყებენ უსისტემოდ დაყოფას. ყალიბდება კალუსი,
რომელიც ავსებს ჭრილობის ადგილს. კალუსის უჯრედები მერისტემულია.
ჭრილობის მიყენებისას მცენარის მიერ კალუსის განვითარების უნარი გამოყენებულია
ადამიანის მიერ მცენარის კალმებითა და მყნობით გამრავლებისას. რამდენადაც ინტენსიურია
კალუსის წარმოშობა, მით უფრო მეტია საძირისა და სანამყენეს შეხორცებისა და კალმების
დაფესვიანების გარანტია. ყველა მცენარეს არ (ან სუსტად) გააჩნია კალუსის განვითარების უნარი,
რის გამოც გაძნელებული ან შეუძლებელია მათი კალმებით გამრავლება. ადვილად
ფესვიანდებიან ტირიფის, ვერხვის, ლეღვის და ა.შ. ხოლო ძნელად ვაშლის, მსხლის და სხვა
მცენარის კალმები. მყნობის წარმატება დამოკიდებულია სამყნობი მცენარეების ნათესაურობის
ხარისხზე. მონათესავე მცენარეების შეხორცება ხდება სწრაფად, რადგანაც კალუსი ადვილად
წარმოიშობა.

მფარავი ქსოვილები
მფარავი ქსოვილები მუდმივი წარმონაქმნებია. უჯრედები, რომლებიც გადაიქცევიან
მფარავი ქსოვილის შემადგენელ ნაწილად, უკვე აღარ იყოფიან. როგორც წესი, მფარავი ეწოდებათ
ქსოვილებს, რომლებიც ფარავენ მცენარის ორგანიზმს და კავშირში არიან გარემოსთან. ისინი
იცავენ შინაგან ქსოვილებს გარემოს არახელსაყრელი ზემოქმედებისაგან, არეგულირებენ გაზთა
ცვლას და ტრანსპირაციას. წარმოშობის მიხედვით არჩევენ მფარავი ქსოვილების ორ ტიპს:
პირველადს და მეორადს.
პირველად მფარავ ქსოვილებს განეკუთვნება ეპიდერმისი (კანი) და ეპიბლემა. მეორად
მფარავ ქსოვილებს ეკუთვნის კორპის ქსოვილი.

პირველადი მფარავი ქსოვილები

ეპიდერმისი
მისი ძირითადი ფუნქციაა ახალგაზრდა ორგანოების დაცვა გამოშრობისაგან, მექანიკური
დაცვა, გაზთა ცვლა და წყლის აორთქლება - ტრანსპირაცია. ეპიდერმისი, როგორც წესი,
უჯრედების ერთი ფენითაა წარმოდგენილი. ეპიდერმისი ფოთლის, ყვავილისა და ბევრი ნაყოფის
მუდმივი მფარავი ქსოვილია. ეპიდერმისით დაფარულია ბალახოვანი მცენარების ღერო და
მერქნიანი მცენარეების ახალგაზრდა ყლორტები (სურ. 11).
უმეტესად ეპიდერმისში განარჩევენ ძირითად მფარავ უჯრედებს, ბაგეებს და სხვადასხვა
გამონაზარდებს (ტრიქომებს).
ძირითადი მფარავი უჯრედები - როგორც წესი, წარმოდგენილია მჭიდროდ მიჯრილი
უჯრედების ერთი ფენით. ეპიდერმისის ეს უჯრედები თითქმის გამჭირვალენი არიან და
დაუბრკოლებლად ატარებენ მზის შუქს შიდა უჯრედებისაკენ, სადაც ფოტოსინთეზის პროცესი
ინტენსიურად მიმდინარეობს. ეპიდერმისის უჯრედების ვაკუოლში უმეტესად უფერული
უჯრედის წვენია. მაგრამ ზოგჯერ განსაკუთრებით ყვავილების და ნაყოფების შემთხვევაში ის
შეღებილია ანტოციანით, რაც ყვავილებს და ნაყოფებს სხვადასხვა შეფერილობას აძლევს.

11
 სურ. 11 ეპიდერმისის უჯრედები

ბაგეები - გაზთა ცვლისა და ტრანსპირაციისათვის ეპიდერმისში არსებობენ სპეციალური

წარმონაქმნები - ბაგეები (სურ. 12). ისინი წარმოადგენენ მაღალსპეციალიზირებული უჯრედების
ჯგუფს. ბაგე შედგება 2 ნახევარმთვარის ან ლობიოს მარცვლის ფორმის მქონე უჯრედისაგან,
რომლებიც ერთმანეთისკენ ურთიერთშეზნექილი მხრითაა განლაგებული. მათ მკეტავი
უჯრედები ეწოდებათ. ბაგეების აპარატში მკეტავი უჯრედების გარდა შედის ეპიდერმისის
რამოდენიმე მეზობელი
უჯრედი, ბაგის ქვეშ
მდებარე საჰაერო საკანი და
ბაგის ხვრელი. ყველანი
ერთად ბაგის აპარატს ქმნიან.
ბაგეების მეშვეობით ხდება
მცენარეში პესტიციდების
შეღწევა.
ბაგის გახსნა და
დახურვა მკეტავი
უჯრედების მდგომარეობის
სურ. 12 ბაგე
მიხედვით ხდება. როდესაც
ბაგის მკეტავი უჯრედები იჭიმბიან, ბაგის ხვრელი იხსნება. როდესაც უჯრედების გარსი
მოეშვება, ხვრელი იკეტება.
ხანგრძლივი წვიმების დროს ეპიდერმისის უჯრედები, განიცდიან წყლით მაქსიმალურ
გაჯერებას, გადადიან მაქსიმალური ტურგორის მდგომარეომაში, იჭიმებიან, აწვებიან მკეტავ
უჯრედებს და ახდენენ მათ მექანიკურ ჩაკეტვას.
ხმელეთის ბრტყელფოთლიან მცენარეებში ბაგეები განლაგებულია ფოთლის ქვედა
მხარეს. წყლის მცენარეებში ზედაპირზე მოცურავე ფოთლებზე ბაგეები ფოთლის ზედა მხარესაა
განლაგებული.
ტრიქომები - ბევრ მცენარეს ეპიდერმისის ზედაპირზე უვითარდება სხვადასხვა სახის
ბუსუსები, გამონაზარდები, ქერქლები და ა.შ. მათ ტრიქომები ეწოდებათ. ფუნქცია სხვადასხვაა,
12
ბუსუსების ხშირ ფენას შეუძლია დაიცვას მცენარე გადახურებისაგან. კერძოდ, ბუსუსები ახდენენ
მზის სხივების არეკვლას და იცავენ ფოთლებს, ღეროს და განსაკუთრებით მერქნიანი მცენარეების
ახალგაზრდა ყლორტებს გადახურებისა და წყლის ზედმეტი აორთქლებისაგან. ზოგ მცენარეში
უხეში, ჯაგრისებური ბუსუსები იცავენ მათ მავნებლებისაგან (ფიტოფაგებისაგან) და
ცხოველებისაგან. ეს ბუსუსები შეიძლება გამოყოფდნენ ეთერზეთებს, ალკალოიდებს და სხვა.
თავზე აქვთ თავაკი, სადაც გროვდება გამონაყოფი (ჭინჭარი, თამბაქო, პომიდორი და სხვა). მაგ.
ჭინჭრის მსუსხავი ბუსუსები (სურ.
13), რომელთა უჯრედების
ვაკუოლში დიდი რაოდენობით
ჭიანჭველამჟავა და სხვადასხვა
ფერმენტია, გაუფრთხილებელი
შეხებისას ბუსუსის თავაკი
მოტყდება, წვეტიანი ბოლოთი ესობა
კანში და იწვევს მის გაღიზიანებას.

სურ. 13 ჭინჭრის მსუსხავი ბუსუსები

ამრიგად ეპიდერმისის ფუნქციაა მცენარის ორგანოების დაცვა გამოშრობისა და

დაზიანებისაგან. ამას კიდევ უფრო აძლიერებს კუტიკულა. კუტიკულა არის არაუჯრედული
წარმონაქმნი, რომელიც შეიცავს კუტინს და ცვილისმაგვარ ნივთიერებებს. ასეთი შრეები
გვხვდება ნაყოფებზე, ფოთლებზე, ღეროზე. კუტიკულა და ცვილის შრე შეუღწევადია წყლისა და
აირებისათვის.

ეპიბლემა
ფესვის წვერი დაფარულია პირველადი მფარავი ქსოვილით - ეპიბლემით,
რომელიც ბევრი რამით ეპიდერმისის მსგავსია. მარტივად რომ ვთქვათ ეპიბლემა იგივეა რაც
ეპიდერმისი, თუმცა იმ განსხვავებით რომ ეპიდერმისი
ფოთლებზე, ყლორტებზე, ნაყოფებზე გვხვდება ეპიბლემა კი
ფესვებზე. ეპიბლება ნიადაგიდან იწოვს წყალსა და მასში
გახსნილ მინერალურ ნივთიერებებს. ეპიდერმისის მსგავსად
ისიც ერთი რიგი უჯრედებისაგან შედგება. ბაგეები,
კუტიკულა, ცვილის ფენა მას არ გააჩნია, რადგანაც მიწისქვეშ
საჭიროებას არ წარმოადგენენ. ეპიბლემის უჯრედები
თხელგარსიანია, წაგრძელებულია ბუსუსებად, რომლებიც
ფესვის შეწოვის ფუნქციას ახორციელებენ. ფესვის
ბუსუსების სიცოცხლე ხანმოკლეა, მხოლოდ 10-20 დღე. მათ
სურ. 14 ფესვის ბუსუსები
მაგივრად ახალი ბუსუსები გამოიზრდებიან (სურ. 14).

მეორადი მფარავი ქსოვილები

კორპის ქსოვილი
კორპის ქსოვილი მეორადი მფარავი ქსოვილია. როგორც ცნობილია მერქნიან მცენარეებში
თავდაპირველად ვითარდება ეპიდერმისი, შემდეგ კი ეპიდერმისს ცვლის მეორადი მფარავი
13
ქსოვილი კორპი. კორპის ქსოვილი შედგება უჯრედების მრავალი შრისგან, რომლებიც არიან
სქელი და გაკორპებული, არ ატარებენ სითბოს, გაზებს, სითხეებსა და მიკროორგანიზმებს.
კორპის ქსოვილის უჯრედებს წარმოშობს კორპის კამბიუმი. კორპის კამბიუმის მიერ უჯრედები
წარმოიშობა ორივე მხარეს, თუმცა არათანაბრად. გარეთ უფრო მეტი რაოდენობით, ვიდრე
შიგნით. გარეთა უჯრედები ოთკუთხედი ფორმისაა, თანდათან განიცდიან გაკორპებას და
კვდებიან. ამის შედეგად იქმნება მფარავი ქსოვილი - კორპი (სურ. 15)
კორპის კამბიუმის შიგნით წარმოშობილი უჯრედები ცოცხალია, პარენქიმულია,
მომრგვალო ფორმის და შეიცავენ ქლოროპლასტებს. ამ ფენას ფელოდერმა ეწოდება.

სურ. 15 კორპი

პირველადი მფარავი ქსოვილი ეპიდერმისი უჯრედების ერთი თხელი ფენისგან

შედგებოდა, რომელიც მარტივად ატარებდა ჰაერს. მეორადი მფარავი ქსოვილი კორპი კი
შეუღწევადია გაზების, სითხეების და მიკროორგანიზმებისათვის. ზოგიერთ შემთხვევაში ღეროს
და ფესვის შიდა უჯრედებს ჰაერი ესაჭიროება, სქელი კორპი კი ჰაერის შესვლის საშუალებას არ
იძლევა, ამიტომ ზოგიერთ მცენარეს ღეროზე უვითარდება მეჭეჭები. ისინი იგივე ფუნქციას
ასრულებენ, რასაც ეპიდერმისის ბაგეები. მეჭეჭი შედგება ფაშარად განლაგებული პარენქიმული
უჯრედებისაგან და ახორციელებენ აერაციის ფუნქიას.
მერქნიან და ბუჩქოვან მცენარეებში კორპის კამბიუმი რამოდენიმე წელი მოქმედებს, რის
შემდეგაც ხდება ახალი უჯრედების ჩამოყალიბება. შედეგად ქერქში შიგნიდან ახალი უჯრედების
მოწოლის გამო ხდება გარეთა, ხნიერი ნაწილების დახეთქვა. ამგვარად ხდება ფუტის (სურ. 16)
წარმოშობა. ფუტი წარმოადგენს ხის გარეთა დამსკდარ ქერქს. ის თითქოსდა მესამეული მფარავი
ქსოვილია. დროთა განმავლობაში კარგავენ ერთმანეთთან კავშირს და უჯრედები კვდებიან.
მერქნიან მცენარეებში ეს პროცესი მთელი სიცოცხლის განმავლობაში გრძელდება. ფუტის
მნიშვნელობა ძალიან დიდია. ის იცავს შიგნითა ქსოვილებს სიცხისა და სიცივისაგან, გამძლეა
ცეცხლისადმი. ტყის ხანძრის დროს სქელფუტიანი ხეები უფრო მეტად გადარჩებიან.

14
 სურ. 16 ფუტი

ძირითადი ქსოვილები
ძირითადი ქსოვილები შეადგენენ ორგანოების საფუძველს, ავსებენ სივრცეებს სხვადასხვა
ქსოვილებს შორის. ისინი უზრუნველყოფენ მცენარეში ნივთიერებათა მიმოცვლას. მათ საერთო
სახელს - პარენქიმას უწოდებენ. პარენქიმის უჯრედები გარს ერტყმიან გამტარ და მექანიკურ
ქსოვილებს. ფიზიოლოგიური თავისებურებებიდან გამომდინარე განასხვავებენ საასიმილაციო,
შთანმთქმელ, სამარაგო, წყალმომმარაგებელ და საჰაერო პარენქიმას.

საასიმილაციო პარენქიმა
დამახასიათებელია ფოთლებისა და
მწვანე ასიმილირებადი ღეროებისათვის.
შეიცავს ქლოროპლასტებს და ასრულებს
ფოტოსინთეზის ფუნქციას. უჯრედები
მომრგვალო ან ოვალურია, არასოდეს
ივითარებენ სქელ უჯრედის კედელს.
პარენქიმის უჯრედები თითქმის მთლიანად
შევსებულია ქლოროპლასტებით.
ფოტოსინთეზში აქტიურად ჩართულ
პარენქიმას ეწოდება ქლორენქიმა. განარჩევენ
მესრისებურ და ღრუბლისებურ
ქლორენქიმას (სურ. 17) მესრისებური
ქლორენქიმის უჯრედები, როგორც წესი, სურ. 17 მესრისებრი და ღრუბლისებრი ქლორენქიმა
ერთ ან რამოდენიმე შრედ არიან
განლაგებული და ერთმანეთზე მჭიდროდ არიან მიჯრილი. ისინი ფოთლის ზედა მხარეს არიან
განლაგებული. ღრუბლისებურ ქლორენქიმაში კი უჯრედები ფაშარად არიან განლაგებული -
დაშორებული არიან დიდი უჯრედშორისებით და ძირითადად განლაგებული არიან ფოთლის
ქვედა მხარეს.

შთანმთქმელი პარენქიმა
იმყოფება ფესვის ბუსუსების ზონაში ეპიბლემის ქვეშ. მისი უჯრედები ბუსუსების მიერ
შეწოვილ წყალსა და მინერალურ ნივთიერებებს გადასცემენ გამტარ ელემენტებს, რომლებიც
ფესვის ცენტრშია მოთავსებული. უჯრედები თხელგარსიანებია, დიდი უჯრედშორისებით, რაც
აძლიერებს ფესვის შთანთქმის უნარს.
15
სამარაგო პარენქიმა
ძირითადად განვითარებულია მცენარის ღერძულა ორგანოებში, ვეგეტატიური და
რეპროდუქციული გამრავლების ორგანოებში. ასრულებს სამარაგო ნივთიერებების (ცილები,
ცხიმები, ნახშირწყლები, ვიტამინები და სხვა) შენახვის ფუნქციას. შედგენილია თხელკედლიანი
უჯრედებისაგან. სამარაგო პარენქიმა ძლიერ განვითარებულია სპეციალიზირებულ სამარაგო
ორგანოებში: ტუბერებში, ძირხვენებში, ფესურებში, ბოლქვებსა და სხვა.

წყალმომმარაგებელი პარენქიმა
უჯრედებში გროვდება დიდი რაოდენობით წყალი. ახასიათებთ მშრალი და გვალვიანი
ადგილების მცენარეებს.

საჰაერო პარენქიმა
მნიშვნელოვნად აქვს განვითარებული უჯრედშორისები, რომლებიც ჰაერითაა
შევსებული (სავენტილაციო პარენქიმა). ხშირია წყლისა და ჭაობის მცენარეებში.

მექანიკური ქსოვილები
მექანიკური ქსოვილები ინტენსიურად აქვთ განვითარებული ხმელეთის მცენარეებს.
ძირითადი ფუნქციაა ორგანოებისა და ქსოვილების მთლიანობის შენარჩუნება. ღეროსა და
ტოტებში ნაპირებშია განლაგებული, ფესვებში - ცენტრში. შედგებიან სქელკედლიანი, ხშირად
გახევებული უჯრედებისაგან. განარჩევენ მექანიკური ქსოვილების შემდეგ ტიპებს: კოლენქიმა,
სკლერენქიმა და სკლერეიდები.

კოლენქიმა
ძირითადად განვითარებულია ორლებნიანთა ტოტებში, ყლორტებსა და ფოთლებში.
განთავსებულია ეპიდერმისის ქვეშ. შედგება ცოცხალი, მოგრძო ფორმის უჯრედებისაგან,
რომლებიც შეიცავენ ქლოროპლასტებს. კოლენქიმის უჯრედების მექანიკური თვისებები სძენს
მცენარეს დრეკადობის უნარს. დიდი მნიშვნელობა აქვს ძლიერი ქარის დროს (ბალახოვან
მცენარეთა სუსტი ღერო, ყვავილისა და ნაყოფის ყუნწი, მერქნიან მცენარეთა ფოთლის ყუნწი).
ყველა შემთხვევაში განლაგებულნი არიან ორგანოს ნაპირებზე რამოდენიმე შრედ ეპიდერმისის
ქვეშ.

სკლერენქიმა
სკლერენქიმა უმაღლესი მცენარეების უმთავრესი მექანიკური ქსოვილია. გვხვდება ყველა
ორგანოში. შედგება გასქელებული კედლის მქონე, გახევებული უჯრედებისაგან. უჯრედები
მჭიდროდ არიან განლაგებული, უჯრედშორისების გარეშე. სკლერენქიმის ცალკეულ უჯრედს
უწოდებენ ელემენტარულ ბოჭკოს. სკლერენქიმის ელემენტარული ბოჭკოები ხშირად შეკრულია
კონებად (ჭიმებად) და მათ ტექნიკური ბოჭკოები ეწოდებათ. მრავალი ათასი წელია ადამიანი
ბოჭკოს მიღების მიზნით აშენებს ისეთ მცენარეებს, როგორიცაა: სელი (Linum usitatissimum), რამი
(Bochmeria nivea) და სხვა. სკლერენქიმა განლაგებული არის ღერძულა ორგანოების ცენტრში და
ასრულებს ამ ორგანოების და მთლიანად მცენარის საყრდენ ფუნქციას.

16
სკლერეიდები
სკლერეიდები ძლიერ გასქელებული კედლის მქონე უჯრედებია. ხშირია უჯრედის
კედელში კირის, სილიციუმის ან კუტინის ჩალაგება. ასეთი უჯრდები გაფანტულია სხვადასხვა
ფაშარ ქსოვილებში და სძენენ მათ სიმტკიცეს. მცენარეში გვხვდებიან როგორც ცალკეულად, ასევე
ჯგუფურად. გაბნეულნი არიან სხვა ქსოვილებში (ძირითადად პარენქიმაში). გვხვდება წვნიან
ნაყოფებში (მსხალი, კომში და სხვა). შეუძლიათ შექმნან მჭიდრო ქსოვილი უჯრედშორისების
გარეშე (მაგ. კურკა ალუბლის, ტყემლის და სხვა). სკლერეიდების გავრცელებული ფორმაა ე.წ.
გაქვავებული უჯრედები (კაკლის, თხილის ნაჭუჭი და სხვა).

გამტარი ქსოვილები
გამტარი ქსოვილები (სურ. 18)
უზრუნველყოფენ სხვადასხვა ნივთიერების
ტრანსპორტს მცენარეში. რთული ქსოვილებია,
რადგან შედგებიან გამტარი ელემენტების, თანმდევი
მექანიკური ქსოვილების და ძირითადი
ქსოვილებისაგან. წარმოდგენილია ორი
კომპლექსური ქსოვილით: ქსილემა და ფლოემა. (სურ.
19).

ქსილემა
ქსილემის ძირითადი მასა შედგება
გახევებული ელემენტებისაგან - ჭურჭლების
(ტრაქეების) და ტრაქეიდებისაგან, ასევე მერქნის
ბოჭკოებისა და მერქნის პარენქიმისაგან. ქსილემის მთელი
სურ. 18 გამტარი ქსოვილები
კომპლექსი ატარებს და მცენარის ყველა ნაწილს
უზრუნველყოფს ფესვის ბუსუსებიდან შეწოვილი წყლითა და მინერალური მარილებით და ქმნის
ე.წ. აღმავალ დენს (ნაკადს). ქსილემის უჯრედები გაჭიმული და წაგრძელებულია. ერთიდან
მეორეში წყლის გადასვლა ხდება ფორების საშუალებით. ვინაიდან ქსილემის უჯრედები
ერთგვარი წყლის მილის ფუნქციას ასრულებს ამიტომ მათი უჯრედის კედლები გასქელებულია.

ფლოემა
ფლოემის საშუალებით ხორციელდება ე.წ. დაღმავალი დენი (ნაკადი) ანუ ფოტოსინტეზის
პროდუქტებისა და სხვადასხვა ორგანული ნივთიერებების მიწოდება ფოთლებიდან მცენარის
დანარჩენ ნაწილებში. ფლოემა განლაგებულია ღეროსა და ფესვის ქერქში (გარდა
ერთლებნიანებისა). ფლოემის შემადგენელი ელემენტებია - საცრისებრი უჯრედები,
საცრისებური მილები, თანამგზავრი უჯრედები, ლაფნის (ფლოემის) პარენქიმა და ლაფნის
ბოჭკოები.
ფლოემის ერთ-ერთი შემადგენელი ელემენტი საცრიანი მილები ერთმანეთთან
ნახვრეტებით საცრისებურად არიან დაკავშირებული. საცრისებური უბნები ხშირად
ერთიანდებიან და საცრისებურ ველებს ქმნიან. საცრისებრი ელემენტების ფუნქციური

17
მნიშვნელობა გახდა მიზეზი მათი სხვა უჯრედებისაგან მნიშვნელოვანი განსხვავებისა. საცრიანი
უჯრედის ზრდისას ის იჭიმება და კედელში ხდება ნახვრეტების წარმოშობა.

სურ. 19 ქსილემა და ფლოემა

მცენარეულ ორგანიზმში გამტარი

ქსოვილების განლაგება გარკვეულ წესს
ექვემდებარება. ამ წესს განაპირობებს
ჭურჭელბოჭკოვანი კონების (სურ. 20)
სისტემა, რომელიც მოიცავს მცენარის ყველა
ორგანოს ფესვის ბოლოდან ფოთლის
წვერომდე. თითოეულ კონაში არის ფლოემა,
ქსილემა და მექანიკური ბოჭკო. მათი
განლაგება ბოჭკოში სხვადასხვაა მცენარეთა
განსხვავებულ ტიპებში, ზოგჯერ
დამოკიდებულია ეკოლოგიურ პირობებზე.

სურ. 20 ჭურჭელბოჭკოვანი კონები

18
 გამომყოფი ქსოვილები
სოცოცხლის განმავლობაში მცენარეები გამოყოფენ ან აგროვებენ სხვადასხვა ნივთიერებას.
ამ ნივთიერებათა საცავები და თავად გამომყოფი ქსოვილები სხვადასხვა ორგანოებშია
განლაგებული. გამომყოფი ქსოვილები იყოფიან ორ ჯგუფად: შინაგანი და გარეგანი სეკრეციის
(გამოყოფის) ქსოვილებად.
გარეგანი სეკრეციის (გამოყოფის) ჯირკვლები გამონაყოფს წარმოქმნიან ზედაპირზე. ამ
ქსოვილებისაგან შედგებიან ყვავილისა და ყვავილგარეშე სანექტრე ჯირკვლები, ჯირკვლოვანი
ბუსუსები და გარეგანი სეკრეციის ჯირკვლები.
სანექტრეები - სპეციალიზირებული ჯირკვლოვანი გამონაზარდები, გამოიმუშავებენ და
გამოყოფენ ნექტარს - ტკბილ სეკრეტს, რომლითაც იზიდავენ დამმტვერავ მწერებს. ჯირკვლოვანი
ბუსუსები წარმოიშობიან ეპიდერმისის უჯრედებისაგან და მორფოლოგიურად ძლიერ
განსხვავებულნი არიან. მათი შიგთავსი შეიცავს ეთერზეთებს (ყვავილში), ფისისებრ წებოვან
ნივთიერებებს (კვირტის ქერქლზე), ალკალოიდებს (თამბაქო), პეპსინის და ტრიპსინის ტიპის
სეკრეტს (მწერიჭამია მცენარეები) და სხვა. გარეგანი ჯირკვლები გააჩნია არაერთ მცენარეს
(ლიმონის, ფორთოხლის, კომშს და სხვა) ისინი გამოყოფენ ეთერზეთებს, რომლებიც
აორთქლებისას სურნელს გამოსცემს.
შინაგანი სეკრეციის (გამოყოფის) ჯირკვლები გამონაყოფს გამოყოფენ ორგანოს შიგნით და
შემდეგ ხდება ამ გამონაყოფის გარეთ გამოტანა. შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები კარგადაა
გამოხატული ციტრუსების ფოთლებში, დაფნაში, ქაფურის ხეში, კრაზანაში და სხვა. წიწვოვნებს
ღეროში, ტოტებსა და წიწვებში აქვთ ფისის სავალები, რომლებიც შეიცავენ ეთერზეთში გახსნილ
ფისს (კანიფოლი, სკიპდარი).

19
 ლექცია 3
ვეგეტატიური ორგანოები
წყლის მცენარეებისაგან განსხვავებით, ხმელეთის მცენარეები განიცდიან ნიადაგისა და
ატმოსფეროს მეტად მრავალფეროვანი ფაქტორების ზემოქმედებას. ამიტომ ხმელეთის პირველ
მცენარეებში მოხდა დანაწევრება მიწისზედა და მიწისქვეშა ნაწილებად. ამასთან დაკავშირებით
ამ ნაწილებმა დაიწყეს განსხვავებული ფუნქციების შესრულება. უმაღლეს მცენარეთა
ფილოგენეზში გარემო პირობებთან შეგუების პროცესში წარმოიშვა მცენარეთა ორგანოები.
ორგანო წარმოადგენს ორგანიზმის ნაწილს, რომელსაც დამახასიათებელი აგებულება და ფუნქცია
აქვს. განასხვავებენ ორგანოთა ორ ჯგუფს: ვეგეტატიურს და გენერაციულს.
მცენარის ვეგეტატიური ორგანოებია: ფესვი, ღერო და ფოთოლი. გენერაციულს კი
ეკუთვნის გამრავლების ორგანოები: ყვავილი, ნაყოფი და თესლი.
ფესვი და ღერო განლაგებულნი არიან ვერტიკალურად, თითქოს ერთმანეთში გადადიან
და ამის გამო მათ ღერძულ ორგანოებს უწოდებენ. ფესვისა და ღეროს საზღვარს ფესვის ყელი
ეწოდება. რაც შეეხება ფოთოლს, მას გვერდით ორგანოს უწოდებენ.
მცენარის სხეული ნაწილდება ორ სისტემად: ფესვთა სისტემა და ყლორტების სისტემა.
ფესვთა სისტემა შედგება მთავარი, გვერდითი და დამატებითი ფესვებისაგან. ყლორტების
სისტემა მოიცავს ღეროებსა და ფოთლებს. მცენარის ყველა ამ ნაწილის ჩამოყალიბება ჯერ კიდევ
ჩანასახში იწყება ჩანასახოვანი ფესვის, კვირტის, ჩანასახოვანი ფოთლებისა და ღეროს ნაწილის
სახით.
ფესვების მიერ შეწოვილი წყალი და მასში გახსნილი მინერალური მარილები ღეროს
გადააქვს ფოთლებში, ხოლო ფოთლებში გამომუშავებული ორგანული ნივთიერებები იგზავნება
მცენარის ყველა ნაწილში, მათ შორის ფესვებშიც.
გარემო პირობებთან დაკავშირებით მცენარის ორგანოებს შეუძლიათ განიცადონ
სახეცვლილება და გარდაიქმნან ბოლქვებად, ტუბერებად, ფესვტუბერებად, მიწისზედა ფესვებად
და სხვა.

ფესვი
ფესვი მცენარის მიწისქვეშა ორგანოა. მას ორი ძირითადი
ფუნქცია ეკისრება: მიამაგროს მცენარე სუბსტრატს და შთანთქას
იქიდან წყალი და მასში გახსნილი მინერალური მარილები.
ჩანასახის ფესვი თესლის გაღივებისას გარეთ გამოდის,
იზრდება და მთავარ ფესვად ყალიბდება. მთავარი ფესვის
ტოტებს და მათ განშტოებებს გვერდითი ფესვები ეწოდება.
ისეთ ფესვებს კი, რომლებიც წარმოიქმნებიან არა მცენარის
ფესვიდან, არამედ მცენარის სხეულის სხვა ნაწილებიდან -
დამატებითი ფესვები (სურ. 21).

სურ. 21 დამატებითი ფესვები

20
 ფესვის ანატომია
ფესვებს, როგორც წესი, ძირითადად ერთგვაროვანი
აგებულება აქვთ. თუ განვიხილავთ მის სიგრძივ ჭრილს, შევამჩნევთ
ფესვის წვერზე მოთავსებულ ფესვის ფარს ანუ ფესვის შალითას და
მის მომიჯნავე ოთხ ზონას: დაყოფის, ზრდის, შთანთქმის და გამტარს
(სურ. 22). ფესვის ფარი დაზიანებისაგან იცავს ფესვის ნორჩ, ნაზ,
შემცველობით მდიდარ უჯრედებს, რომლებიც ეკვრიან ფესვის
დაყოფის ზონას. ამ ზონაში ხდება უჯრედების დაყოფა და მათი
რაოდენობის მატება. დაყოფის ზონის შემდეგ მოდის ზრდის ზონა,
სადაც ხდება დაყოფის ზონაში წარმოქმნილი უჯრედების ზრდა.
ფესვის ზრდის ზონას მჭიდროდ ეკვრის ბუსუსებიანი ანუ შთანთქმის
ზონა. ბუსუსი წარმოადგენს ფესვის კანის ანუ ეპიდერმისის
გამონაზარდს და სწორედ მისი საშუალებით ხდება ნიადაგიდან
წყლისა და მასში გახსნილი მინერალური მარილების
სურ. 22 ფესვის ზონების სქემატური
შეწოვა. ბუსუსებიანი ზონის შემდეგ მოდის გამტარი
გამოსახულება
ზონა, რომლის საშუალებითაც ხდება აღნიშნულ
ნივთიერებათა გადასვლა ჯერ ფესვის ყელში და შემდეგ 1 - გამტარი ზონა, 2 - შემწოვი ზონა,
- ღეროში. 3 - ზრდის ზონა, 4 - დაყოფის ზონა;
5 - ფესვის ბუსუსი, 6 - ფესვის შალითა

ფესვის მორფოლოგია
ნიადაგის პირობების შედარებით მცირე
ცვალებადობის გამო ტიპური ფესვების მორფოლოგიას
ნაკლები მრავალფეროვნება ახასიათებს. მათი უმრავლესობა
ძაფისებრი ან თოკისებრი ფორმისაა. თუ მთავარი ფესვი
კარგადაა განვითარებული და სიგრძითა და სიმსხოთი
სჭარბობს დანარჩენებს, მაშინ ფესვთა ასეთ სისტემას
მთავარღერძიანი ეწოდება. იგი დამახასიათებელია
ორლებნიან მცენარეთა დიდი უმრავლესობისათვის. თუ
მთავარი ფესვი სუსტია ან სრულებით არაა განვითარებული
და არ განირჩევა გვერდითი ფესვებისაგან, მაშინ მას ფუნჯა სურ. 23 მთავარღერძა და ფუნჯა
ფესვთა სისტემა ეწოდება. ფუნჯა ფესვები ახასიათებთ ფესვთა სისტემა
ერთლებნიან მცენარეებს (სურ. 23).
მცენარის მთავარი ფესვი ვერტიკალურად იზრდება ნიადაგში; თუ მას ამ
მდგომარეობიდან გამოვიყვანთ და ჰორიზონტალურ მიმართულებას მივცემთ, იგი მაინც ქვევით
იხრება და კვლავ ვერტიკალურად მიიმართება ნიადაგის სიღრმეში. ამ მოვლენას დადებითი
გეოტროპიზმი ეწოდება და დედამიწის მიზიდულობის ძალის მოქმედებით აიხსნება.
ეკოლოგიური თვალსაზრისით არჩევენ ფესვთა ოთხ ტიპს: 1.მიწისქვეშა, 2.წყალში
მოცურავე, 3.საჰაერო ფესვები, 4.ჰაუსტორიები. მიწისქვეშა ფესვები მთლიანად ან ნაწილობრივ
მაინც ნიადაგში მდებარეობენ. ასეთი ფესვები გააჩნიათ უმაღლეს მცენარეთა უმრავლესობას.
წყლის ფესვები მდებარეობენ ყოველთვის წყლის სიღრმეში და არასდროს არ აღწევენ

21
წყალსაცავის ფსკერს. საჰაერო ფესვები განლაგებულია ატმოსფეროში და ვერასდროს აღწევენ
ნიადაგამდე. ასეთი ფესვები აქვთ მცენარე ეპიფიტებსა და ტროპიკული ტენიანი ტყეების
ზოგიერთ წარმომადგენელს. ჰაუსტორიები პარაზიტული მცენარეების მისაწოვარი ფესვებია.
(მაგ. ფითრი).
ფესვთა სისტემის ზომები დამოკიდებულია, როგორც მცენარის სასიცოცხლო ფორმაზე
(ხე, ბუჩქი, ნახევრად ბუჩქი, ბალახი), ისე გარემო პირობებზეც. წყლისა და ჭაობის მცენარეებს
ფესვთა სისტემა სუსტად აქვთ განვითარებული. გვალვიანი ადგილმდებარეობის მრავალი
მცენარე, მაგალითად სტეპის ან უდაბნოს მცენარეები, ძლიერ ფესვთა სისტემას ივითარებენ.

ფესვის სახეცვლილებები
ვეგეტაციური ორგანოები: ფესვი, ღერო, ფოთოლი განიცდიან მორფოლოგიურ და
ანატომიურ ცვლილებებს, ასეთ მოვლენას სახეცვლილება, ანუ მეტამორფოზი ეწოდება. ფესვის
სახეცვლილებებია: სამარაგო, საჰაერო, მისაკიდი, მისაწოვრები, სასუნთქი და საბჯენი ფესვები.
სამარაგო ფესვები - ზოგი მცენარის ფესვს, დაუკარგავს რა თავისი ძირითადი ფუნქცია,
მარაგ ნივთიერებათა სათავსოდ გადაქცეულა. მათში გროვდება სახამებელი, ინსულინი, შაქრები
და სხვა ნივთიერებები. ამის გამო ასეთი მცენარის ფესვი გამსხვილებული და ხორცოვანია. ასეთია
კულტურაში დანერგილი ე.წ. ძირხვენები: სტაფილო, ნიახური, ბოლოკი, თალგამურა, ჭარხალი
და სხვა. გარდა ძირხვენებისა ფესვის სახეცვლილებას წარმოადგენს ფესვისეული გორგლი,
რომელიც ძირხვენებისაგან განსხვავებით, წარმოიქმნება არა მცენარის მთავარ ღერძზე, არამედ
გვერდით ფესვებზე ჩნდება. ფესვთა გორგლები უვითარდებათ გეორგინას, მიწავაშლას და სხვა.
საჰაერო ფესვები - საჰარო ფესვები ჩვეულებრივ უვითარდებათ ეპიფიტების
სახელწოდების მქონე მცენარეებს. წარმოშობით ეს დანამატი ფესვებია. მათი დანიშნულებაა
ტენის შთანთქმა უშუალოდ ჰაერიდან. ამასთან დაკავშირებით, საჰაერო ფესვებს გააჩნიათ
სპეციალური შემგუებლობა წყლის ორთქლის კონდენსაციისათვის.
მისაკიდი ფესვები - უვითარდებათ ლიანა მცენარეებს (სურო), რომლებსაც სუსტად აქვთ
განვითარებული მექანიკური ქსოვილი, რითაც ისინი ეკიდებიან სხვადასხვა სახის საყრდენს და
ინარჩუნებენ ვერტიკალურ მდგომარეობას.
მისაწოვრები - (ჰაუსტორიები) პარაზიტული მცენარეების ფესვთა შემწოვი ორგანოები
სახეცვლილებას განიცდიან, ისინი აღწევენ მთავარი მცენარის სხეულში და პლასტიკური
ნივთიერებების გარდა, წყალსაც შთანთქავენ, ასეთ მცენარეებს პარაზიტები ეწოდებათ.
ჰაუსტორიები კარგად აქვთ განვითარებული - აბრეშუმას, კელაპტარას, ფითრს და სხვა.
სასუნთქი ფესვები - უვითარდებათ იმ მცენარეებს, რომლებიც იზრდებიან ჭაობიან
ადგილებში (მაგ. ჭაობის კვიპაროსი). წყალში ჟანგბადის ნაკლებობის გამო, მათ ფესვები
ძირითადად, გვერდით აქვთ ზედაპირზე განვითარებული და ახორციელებენ სუნთქვის პროცესს.
საბჯენი ფესვები - დამატებითი ფესვების სახით უვითარდება ბევრ ტროპიკულ მცენარეს,
ამ ფესვების წყალობით, მცენარე ნიადაგში უფრო კარგად მაგრდება (მაგ. სიმინდი).

22
 ლექცია 4
ღერო
ღეროს მთავარი ფუნქციაა ფოთლების წესიერი განლაგება სივრცეში; საკვებ
ნივთიერებათა გატარება ფესვებიდან ფოთლებისაკენ და უკან ფესვებისაკენ. ხშირად ღერო
წარმოადგენს სამარაგო საკვები ნივთიერების დაგროვების ადგილს. ზოგიერთ მცენარეში
(კაქტუსებში, სატაცურში და სხვა) იგი ფუნქციურად ფოთლის მაგივრობას სწევს, ზოგი
მცენარისთვის ღეროსეული ეკლები დამცველის ფუნქციას ასრულებს, ზოგისთვის კი ცოცვას
უწყობს ხელს (ღეროსეული ულვაშები და ა.შ.).

ღეროს მორფოლოგია
მცენარის ახალგაზრდა ღეროს, რომელზედაც კვირტები და ფოთლებია განლაგებული
ყლორტი ეწოდება. ყლორტი ვითარდება კვირტიდან და მისი გაშლის შემდეგ განიცდის
შეფოთვლას. ღეროზე ფოთლის მიმაგრების ადგილს მუხლი
ეწოდება, ხოლო ორ მუხლს შორის მდებარე ღეროს
მონაკვეთს - მუხლთაშორისი (სურ. 24). კვირტები გარედან
დაფარულია მაგარი, ტყავისებური ქერქლებით, რომლებიც
მას გარემოს არახელსაყრელი პირობებისგან იცავს. კვირტი
შეიძლება იყოს სავეგეტაციო, რომლისაგან ვითარდება
ყლორტი; საყვავილე, რომლიდანაც ყვავილი ვითარდება;
მძინარა კვირტი - ღეროს ქვედა ნაწილშია განლაგებული და
რამდენიმე წლის მანძილზე არ ვითარდება; დამატებითი
კვირტები - ასეთი კვირტები განლაგებულია ფესვებზე და სურ. 24 ღერო მუხლებით და
მათი განვითარების შემთხვევაში წარმოიქმნება ამონაყრები (მაგ. მუხლთშორისებით
ალუბალი). არჩევენ კენწრულს ანუ აპიკალურ და გვერდით
კვირტებს. კენწრული კვირტების ზრდის შეჩერება იწვევს გვერდითი კვირტების განვითარებას,
რაც ხელს უწყობს გაშლილი ვარჯის წარმოქმნას. გვერდითი კვირტები ფოთლის უბეებშია,
ამიტომაა, რომ მათ უბის კვირტები ეწოდებათ. ყლორტსა და ფოთოლს შორის კუთხეს ფოთლის
უბე ეწოდება.
ყველა მცენარისათვის დამახასიათებელია ღერო, რომელიც
უმეტეს შემთხვევაში სწორმდგომია. ასეთი ტიპის ღერო უვითარდებათ
ხემცენარეებს, ბუჩქებს, ბალახოვან მცენარეებს. მიუხედავად ამისა,
გვხვდება ისეთი მცენარეები, რომლებსაც მხოხავი, მცოცავი ან ხვიარა
ღერო უვითარდებათ (ლიანები) (სურ. 25). რომლებსაც სუსტად აქვთ
განვითარებული მექანიკური ქსოვილი, რის გამოც ვერ ინარჩუნებენ
ვერტიკალურ მდგომარეობას, მათ უვითარდებათ სხვადასხვა სახის
სამარჯვეები (ულვაში, პწკალი, მისაკიდი ფესვები), რითაც ეხვევიან და
ემაგრებიან საბრჯენს. მცენარეთა უმრავლესობას უვითარდება
ცილინდრული ფორმის ღერო (ბალი, ვაშლი, მსხალი), გვხვდება ასევე
წახნაგოვანი, სამწახნაგოვანი (ისლისებრნი), ოთხწახნაგოვანი
სურ. 25 ლიანა მცენარე

23
(კაკტუსები) ღერო და სხვა. ლიანებს შორის ვხვდებით, როგორც მერქნიან, ისე ბალახოვან
მცენარეთა წარმომადგენლებს.
მცენარეთა ღეროები ზომითაც ძლიერ განსხვავებულია. ხეებს შორის უდიდეს სიმაღლეს
აღწევენ ავსტრალიური ევკალიპტები, რომელთა ცალკეული ეგზემპლარის სიმაღლე 155 მ-მდეა.
გიგანტური სექვოია ანუ მამონტის ხე სიმაღლით 120 მეტრს აღწევს, მისი ღეროს დიამეტრი კი 10-
11 მეტრია. ჩვენში გავრცელებული ხეებიდან ნაძვის სიმაღლე აღწევს 50 მ-ს, ფიჭვის - 40 მ-ს, არყის
და ნეკერჩხლის - 25 მ-ს. ხეები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ღეროს დიამეტრითაც -
აფრიკული ბაობაბის დიამეტრი 10 მ-ს აღწევს. ყვავილოვან მცენარეებს შორის ყველაზე პატარაა
ვოლფია (1-1,5 მმ ზომის) და ავსტრალიური ორქიდეა ბულბოფილუმი (2 მმ დიამეტრის).
ღეროს აგებულების მიხედვით მცენარეები იყოფა შემდეგ სასიცოცხლო ფორმებად: ხეები,
რომელთაც კარგად უვითარდებათ ღერო და გვერდითი ტოტები, რომლებიც ქმნიან ვარჯს
(ვაშლი, მსხალი, მუხა). მათი ღერო 5-6 მ-დან რამდენიმე ათეულ მეტრ სიმაღლემდე ვითარდება.
ბუჩქები - ღეროს სიმაღლე 2-დან 6 მეტრამდეა, ბუჩქში მრავალი ღეროა განვითარებული,
(იასამანი, ასკილი, ქაცვი, მოცხარი და სხვა). ნახევრად ბუჩქები - ისეთ მცენართა ჯგუფს
მუეკუთვნებიან, რომელთაც უვითარდებათ 1-3 მეტრი სიმაღლის ღერო, რომლის ქვედა ნაწილი
მრავალწლიანია და გახევებას განიცდის, ხოლო ზედა ბალახის მსგავსად ერთწლიანია და
დაზამთრებისას კვდება. ბალახები - უვითარდებათ რამდენიმე სანტიმეტრიდან დაწყებული ერთ
მეტრამდე სიმაღლის უმერქნო ღერო. ბალახები შეიძლება იყოს: ერთწლიანები, რომლებიც
სასიცოცხლო ციკლს გადიან და ამთავრებენ ერთ სავეგეტაციო პერიოდში; ორწლიანები -
ახასიათებთ ვეგეტაციის ორი პერიოდი, პირველ წელს ფესვი და ფოთლების როზეტი
უვითარდებათ, მეორე წელს კი ღერო ყვავილებით და თესლებით. მრავალწლიანი - მცენარეები,
რომელთაც მიწისქვშა ფესვები უვითარდებათ, ხოლო მიწის ზევითა ყოველ წელს აახლებენ
ვეგეტაციას.

დატოტიანება
არსებობს მცენარეთა დატოტიანების 4 ფორმა: მონოპოდიური, სიმპოდიური,
დიქოტომიური, ცრუდიქოტომიური (სურ. 26).
მონოპოდიური დატოტვა - ამ ტიპის დატოტვისას, კენწრული კვირტი ყოველთვის
აქტიურია და აგრძელებს მცენარის მიწისზედა ნაწილის სიმაღლეზე ზრდას, გვერდითი
კვირტები კი შედარებით ნაკლებად იზრდება. შესაბამისად მთავარი ღერო გვერდით
ყლორტებთან შედარებით უფრო ძლიერად იზრდება. ასეთი დატოტვისას წარმოიშობა
სიმეტრიული და სწორი, თანაბრად გამსხვილებული ღერო. მონოპოდიურად იტოტებიან
შიშველთესლოვანები (ფიჭვი კვიპაროსი, სოჭი, ნაძვი და სხვა). ფარულთესლოვანებში სუფთა
მონოპოდიურად დატოტვა იშვიათად გვხვდება.
დიქოტომიური დატოტვა - დიქოტომიური ანუ ორთითისებრი დატოტიანება, როდესაც
ძველი ზრდის წერტილი ორად იყოფა და ორ ერთნაირ ტოტს გვაძლევს, ეს ორი ტოტი ერთნაირი
სისწრაფით იზრდებიან საწინააღმდეგო მიმართულებით ორთითასებურად. ყველა ტოტის
წვერიდან წარმოიშობა ორი ერთნაირი ზომის ყლორტი. დოქოტომიური დატოტვა მეტად ძველი
წესია. გვხვდება ხავსებში, ბევრ გვიმრანაირებში და ზოგიერთ შიშველთესლოვანებში.
სიმპოდიური დატოტვა - სიმპოდური დატოტვის საფუძველს შეადგენს დიქოტომიური და
მონიპოდიური დატოტვა. დიქოტომიური დატოტვის სიმპოდიურში გადასვლისას ხდება ზრდის
კონუსის ერთ-ერთი წვერის უფრო მეტად ზრდა, მეორე კი ზრდაში ჩამორჩება. შემდეგ ძლიერი

24
ნაზარდის წვერიდან ერთი ტოტი კიდევ ძლიერად გაიზრდება, მეორე სუსტად და ა.შ. ზრდის
დასასრულისთვის მიიღება ორი არათანაბარი ზომის ტოტი.
თუ სიმპოდიური დატოტვის საფუძველს მონოპოდიური დატოტვა წარმადგენს, მაშინ
აქტიური ხდება გვერდითი კვირტი, რომელიც მდებარეობს კენწრული კვირტის მეზობლად და
თავისი ზრდით თრგუნავს კენწრულს. ამის გამო, სიგრძეზე ზრდა გრძელდება არა კენწრულის,
არამედ გვერდითი კვირტის მეშვეობით. თუ მონოპოდიური დატოტვის დროს კენწრული კვირტი
უფრო ძლიერად იზრდება ვიდრე გვერდითი, სიმპოდიური დატოტვისას ის ზრდაშენელებული
გვერდითი ტოტი იწყებს უფრო ძლიერ ზრდას. შემდგომში ისევ გვერდითი ტოტი დაიწყებს
ძლიერ განვითარებას და ა.შ. სიმპოიდური დატოტვისას მცენარის სიმაღლეზე ზრდა არაა
ინტენსიური. ამის მიზეზია ზედა კვირტის მიერ ფუნქციონალური აქტივობის დაკარგვა, რის
შედეგადაც ხდება გვერდითი ყლორტების გაძლიერებული ზრდა. გვერდითი კვირტების
უმრავლესობა საყვავილეებია. ამასთან დაკავშირებით, სიმპოდიური დატოტვისას წარმოიშობა
ბევრი ნაყოფი და თესლი, რამაც ფარულთესლოვან მცენარეებში მნიშვნელოვანი როლი
შეასრულა შთამომავლობის რიცხობრივ გადიდებაში. ფარულთესლოვან მცენარეთა
უმრავლესობაში მონოპოდიური და სიმპოდიური დატოტვა კომბინირებულია. მონოპოდიურად
დატოტვილი ყლორტები უზრუნველყოფენ ზრდას, ხოლო სიმპოდიურად დატოტვილი
ყლორტები იძლევიან ყვავილს, ნაყოფსა და თესლს. ზოგჯერ ფარულთესლოვანი მცენარეები
იტოტებიან მხოლოდ სიმპოდიურად. ამ შემთხვევაში ხემცენარეში წარმოიშობა კორძებიანი ღერო
და ასიმეტრიული ვარჯი, რაც ემჩნევა რცხილას. კომბინირებული დატოტვა ახასიათებს მსხალს,
ვაშლს, ქლიავს, მუხას, ჭადარს და ფარულთესლოვანი მცენარეების მრავალ წარმომადგენელს.
ცრუ დიქოტომიური დატოტვა - ასეთი დატოტვა გვხვდება ზოგიერთ ფარულთესლოვან
მცენარეში, როცა წვეროს კვირტი კვდება, ან უბრალოდ არ ვითარდება, ხოლო ზრდას კი
აგრძელებს ორი გვერდითი კვირტი, რომლებიც განლაგებული არიან მოპირდაპირედ კენწრული
კვირტის ქვემოთ. ცრუ დიქოტომოიური დატოტვის დროსაც მიიღება ორთითასებურობა, მსგავსი
დატოტვა გვხვდება ბევრ მიხაკისებრში, იასამანში, ცხენის წაბლში, ფითრში და სხვა.

სურ. 26 დატოტიანების ტიპები 1) დიქოტომიური, 2) მონოპოდიუმი, 3) სიმპოდიუმი,

4) ცრუ დიქოტომიური

25
 ღეროს ანატომია
ღეროს ანატომიური აგებულება ფესვის ანატომიურ აღნაგობასთან შედარებით,
გაცილებით უფრო რთულია. მკვეთრი განსხვავება არსებობს აგრეთვე ერთ და ორლებნიან
მცენარეთა ღეროებს შორისაც, თუმცა მათ ბევრი რამ აქვთ საერთო. გარედან ღერო დაფარულია
ქერქით, შიგნით კი არის საფევი, რომელიც ღეროს შინაგან ქსოვილებს დაზიანებისაგან იცავს.
ღეროს განივ ჭრილზე კარგად ჩანს ე.წ. გამტარი კონები, რომლებიც შედგებიან ქსილემისა
და ფლოემისაგან ისინი ემსახურებიან ღეროს ძირითად დანიშნულებას: საკვებ ნივთიერებათა
გატარებას ქვემოდან ზემოთ და ზემოდან ქვემოთ. გამტარი კონები ორლებნიან მცენარეებში
რგოლურადაა განლაგებული, ერთლებნიანებში კი - გაფანტულად (სურ. 27).

სურ. 27 კონების განლაგების ტიპები ორ და ერთლებნიან მცენარეებში

1. წრიული განლაგება, 2. გაფანტული განლაგება

წლიური რგოლები
წლიური რგოლები ე.წ. გამტარი მილების (კონების) შეზრდის შედეგად წარმოიშობა (სურ.
28). ეს ის გამტარი მილებია, რომლის მეშვეობითაც ხდება ღეროში წყლისა და საკვები
ნივთიერებების გადაადგილება. გაზაფხულზე წარმოშობილ მილებს აქვთ დიდი დიამეტრი, მათი
გარსი შედარებით თხელია და უფრო იჭიმება. შემოდგომაზე წყლის მიწოდება მცირდება და
მილების ზრდა ნელდება, რის გამოც ისინი მცირე ზომის, სქელგარსიანი და მჭიდროდ
განლაგებული არიან. ამიტომ ყოველი რგოლი შედგება ორი სხვადასხვა მუქი და ღია ფერის
შრეებისაგან. ღია წარმოშობილია გაზაფხულზე, მუქი შემოდგომაზე. მომავალი სეზონის
გაზაფხულზე, როდესაც მცენარე მუშაობას განაახლებს და
წარმოშობს ახალ გამტარ კონებს, ჩნდება საზღვარი ახალ ღია
მილებსა და შემოდგომის უფრო მუქ მილებს შორის,
რომელიც წინა სეზონზე წარმოიქმნა. აქედან გამომდინარე
ხეების ასაკი შეიძლება დავადგინოთ რგოლების დათვლით.
წლიური რგოლის ზრდაზე და მის სისქეზე დიდ გავლენას
ახდენს სავეგეტაციო პერიოდის განმავლობა,
ატმოსფერული ნალექები, სითბური რეჟიმი და მზიანი
სურ. 28 წლიური რგოლები დღეების რაოდენობა.

26
 ღეროს სახეცვლილებები
ფუნქციის შესრულებასთან დაკავშირებით ღერო იცვლის ფორმას და შესაბამისად
დანიშნულებასაც. სახეშეცვლილი ღერო იყოფა ორ ჯგუფად: მიწისზედა სახეცვლილება და
მიწისქვედა სახეცვლილება.

ღეროს მიწისქვედა სახეცვლილებები

ფესურა - მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეების უმეტესობისათვის
დამახასიათებელია ფესურა (სურ. 29). იგი წარმოადგენს
ნიადაგში განვითარებულ ღეროს, რომელიც გარეგნულად
ფესვს ჰგავს, მაგრამ მისგან ჰორიზონტალური ზრდით
განსხვავდება და არ აქვს შალითა. ხასიათდება პატარა
ზომის სიფრიფანა უფერული ფოთლებით, რომლებიც
მალევე სცვივა და მცირე ზომის ნაჭდევებს ტოვებს.
ფესურაზე ჩვეულებრივ ვითარდება დამატებითი ფესვები;
მისი ზრდა ხდება წვერით, სადაც მოთავსებულია
კენწრული კვირტი, საიდნაც ყოველწლიურად ვითარდება
ღეროს მიწისქვეშა სახეცვლილება - ფესურა. ფესურიანი სურ. 29 ღეროს მიწისქვეშა
მცენარეები სწრაფად მრავლდებიან ვეგეტატური გზით და სახეცვლილება - ფესურა
საკმაოდ დიდ ფართობს იჭერენ; ამიტომ ისინი საშიშ
სარეველებად ითვლებიან. ფესურები შეიძლება იყოს გრძელი და წვრილი (ისლი, ჭანგა და სხვა)
ან მოკლე და ხშირად მსხვილი (მჟაუნა, ფურისულა, ზამბახი და სხვა).
ტუბერი - ღეროს გამსხვილებული ნაწილებია. ტუბერი საკვებ ნივთიერებათა მარაგის
სათავსოს წარმოადგენს. ტუბერის კლასიკური მაგალითია კარტოფილის ტუბერი. მასზე კარგად
ჩანს ნაჭდევები, ე.წ. თვლები, რომელთა უბეებშიც ვითარდება კვირტები, რაც მის ღეროსეულ
წარმოშობას ამტკიცებს. ტუბერი მცენარის ვეგეტატიურად გამრავლების ერთ-ერთი საშუალებაა.
ბოლქვი - ბოლქვიც სახეშეცვლილ ყლორტს წარმოადგენს (სურ. 30). იგი არახელსაყრელი
პირობების გადატანასა და ვეგეტატიურ გამრავლებას
ემსახურება. ფორმის მიხედვით არჩევენ სფერულ,
კვერცხისებრ მოგრძოსა და სხვა ფორმის ბოლქვებს.
ბოლქვი შედგება განვითარებადაუსრულებელი,
შემოკლებული ღეროსაგან, ე.წ. ძირაკისაგან და მასზე
მჭიდროდ განლაგებული რამდენიმე ფოთლისაგან. ზოგ
მცენარეში ბოლქვის ფოთლები ქერქლებადაა
გადაქცეული, უმრავლესობაში კი - შიგნითა ხორცოვანია,
სურ. 30 ღეროს მიწისქვეშა
ხოლო გარეთა კი სიფრიფანა ქერქლებითაა წარმოდგენილი.
სახეცვლილება - ბოლქვები
ძირაკის წვერში ზის კვირტი. მრავალ მცენარეში (ხახვი, ტიტა,
სუმბული და სხვა) ეს კვირტი მიწისზედა ყლორტს წარმოქმნის, გვერდითი უბის კვირტებიდან
კი ახალი ბოლქვები ყალიბდება. მიწისქვეშა ბოლქვების გარდა მიწისზედა ბოლქვებიც არსებობს,
ისინი წარმოიქმნება ყვავილედებში (ნიორი, ხახვი და სხვა).
ტუბერ-ბოლქვები - ტუბერსა და ბოლქვებს შორის შუალედურ ფორმებს წარმოადგენენ ე.წ.
ტუბერ-ბოლქვები (სურ. 31), რომლებიც უვითარდება ზაფრანას, ხმალას და სხვა. ტუბერ-
ბოლქვები გარეგნულად უფრო ტუბერებს გვანან. ბოლქვიანი და ტუბერიანი მცენარეები

27
განსაკუთრებულად ბევრია ერთლებნიანებში (შროშანისებრთა,
ზამბახისებრთა, ნარგიზისებრთა და სხვა ოჯახებში). ზოგიერთი
მათგანი ყვავილებსა და ნაყოფებს იძლევა მხოლოდ მოკლე, წვიმიან
პერიოდში (ადრე გაზაფხულზე, უფრო იშვიათად შემოდგომაზე),
წლის უმეტეს დროს კი ისინი ბოლქვების ან ტუბერების
მდგომარეობაში რჩებიან. სურ. 31 ტუბერ-ბოლქვი

ღეროს მიწისზედა სახეცვლილებები

ღეროსმიწის ზედა მეტამორფოზი წარმოიშვა მცენარის ტენიანობის რეჟიმისადმი
შეგუების შედეგად. ზოგიერთ მცენარეს გვალვიან პირობებში ცხოვრების გამო, ადრე სცვივა
ფოთოლი, სხვებში ფოთლები განიცდიან სხვადასხვანაირ რედუქციას. ამა თუ იმ შემთხვევაში,
ყლორტი იცვლის სახეს და ფოთლის ფუნქციის შესრულებასთან დაკავშირებით, ხდება კაშკაშა
მწვანე, სქელდება, გარდაიქმნება წყლის რეზერვუარად და ა.შ. ყლორტის მიწისზედა
მეტამორფოზებს ეკუთვნიან სუკულენტები, ფილოკლადოდიუმები, ეკლები, ულვაშები და სხვა.
სუკულენტები - მცენარეებს წვნიან-
ხორცოვანი ღეროებით სუკულენტები
ეწოდება (სურ. 32). სუკულენტების
წარმომადგენელია მექსიკური უდაბნოს
კაკტუსები, აფრიკული რძიანები.
სუკულენტებს ეკუთვნის აგრეთვე შუა აზიის,
ჩრდილო კავკასიისა და აღმოსავლეთ
ამიერკავკასიის მლაშე ნიადაგებზე
სურ. 32 სუკულენტები
მცხოვრები ბევრი მცენარე.
ფილოკლადოდიუმი - ყლორტის ფოთლისებური
მეტამორფოზია (სურ. 33). ის ვითარდება ქერქლისებური
ფოთოლაკების უბეებში. ფილოკლადოდიუმზე წარმოიშობიან
ყვავილები და ნაყოფები, რაც ამტკიცებს მის ღეროსეულ ბუნებას,
ამასვე მოწმობს მისი ანატომიური აღნაგობაც.
ეკლები - ფართოდაა გავრცელებული ორლებნიან მერქნიან
და ბალახოვანი მცენარეების წარმომადგენლებში პანტა, მაჟალო, სურ. 33 ფილოკლადიუმი
კუნელი და სხვა. ყლორტის ეკლებად მეტამორფოზის გამო,
ამაორთქლებელი ზედაპირი მნიშვნელოვნად შემცირებულია. ეკლებს აქვს სხვა დანიშნულებაც,
ისინი იცავენ მცენარეს ცხოველებისაგან.
ულვაშები - უვითარდება ზოგიერთ ლიანას (ვაზისებრთა ოჯახი, კიტრი და სხვა
გოგრანაირები). მისი ძირითადი დანიშნულებაა მოჭიდება. ულვაშების დახმარებით ყლორტი
ეჭიდება საყრდენს და იზრდება სიმაღლეზე. ღეროსეული ბუნება ადვილი დასადგენია მათზე
არსებული დაკნინებული ფოთლების განწყობის მიხედვით. ულვაშების ანატომიური აგებულება
ტიპური ყლორტისებურია. ისეთ ღეროებს, რომლებიც გაწოლილია ნიადაგის ზედაპირზე და
დამატებითი ფესვების საშუალებით ფესვიანდება მუხლებში, მხოხავი ღეროები ეწოდება. ასეთი
სახეცვლილი ღეროები - პწკალები დამახასიათებელია მარწყვის, მარწყვაბალახასა და სხვა
მცენარეებისათვის. იგი ვეგეტატური გამრავლებისთვისაა განკუთვნილი.

28
 ლექცია 5
ფოთოლი
ფოთოლი მცენარის სხვა ძირითად ორგანოთაგან განსხვავებით, მცენარის გვერდით
ორგანოს წარმოადგენს; მას დაკისრებული აქვს 4 ძირითადი ფუნქცია: ფოტოსინთეზი, წყლის
აორთქლება, გაზთა ცვლა, სუნთქვა. ფოთლის სიცოცხლის ხანგრძლივობა დამოკიდებულია
გენეტიკურ და კლიმატურ ფაქტორებზე. ფოთოლმცვენ მცენარეთა უმრავლესობის ფოთლის
სიცოცხლის ხანგრძლივობა ერთი სავეგეტაციო პერიოდია. შემდეგ კი ფოთლის ყუნწთან ჩნდება
ე.წ. გამყოფი უჯრედების შრე, რომელიც ადვილად შორდება ფოთლის ყუნწს და მცირე შერხევაც
საკმარისია იმისათვის, რომ ფოთლები ჩამოცვივდეს. მარადმწვანე მცენარეების ცალკეული
ფოთოლიც დიდხანს არ ცოცხლობს - უმრავლესობისა 1,5-5,0 წელი, ზოგიერთებისა კი - 15
წლამდე (ფიჭვი 2 წელი, ნაძვი - 1,5-12 წლამდე, სოჭი 5-10 წლამდე). ამ მცენარეთა მარადმწვანე
ფერი იმით აიხსნება, რომ მათი ძველი ფოთლები (წიწვები) ცვივა, ხოლო ახალი თანდათანობით
იშლება და არა ერთბაშად. განსაცვიფრებელი სიცოცხლის ხანგრძლივობა ახასიათებს აფრიკული
ველვიჩიას ფოთლებს. ისინი თითქმის 100 წელს და მეტს ცოცხლობენ.

ფოთლის ანატომია
ფოთლის ანატომიური აღნაგობა (სურ. 34) სავსებით შეესაბამება იმ დანიშნულებას,
რომელსაც იგი ემსახურება. ფოთოლი მთლიანად წარმოადგენს თხელ ფირფიტას, რომლის
ზედაპირი მკვეთრად აღემატება მის
მოცულობას. ფოთლის ზედა და ქვედა
ნაწილებს სხვადასხვა ფუნქციები ეკისრებათ:
ქვედა ემსახურება აორთქლებას, სუნთქვას
და გაზთა ცვლას; ზედა კი ფოტოსინთეზს.
ფოთლის ფირფიტა შედგება კანის
(ეპიდერმისის), რბილობისა და
ჭურჭელბოჭკოვანი კონებისაგან. ფოთოლი
ყოველმხრივ დაფარულია მფარავი
ქსოვილით - ეპიდერმისით ანუ კანით.
ფოთლის ორივე ზედაპირი სავსებით
ერთნაირი არ არის: ფოთლის ქვედა მხარეს
კანის უჯრედები გაცილებით უფრო დიდი
ზომისაა და მოხაზულობით უფრო
დაკლაკნილი, ვიდრე ზედა კანის უჯრედები.
ფოთლის ზედა კანის უჯრედები გამოირჩევა
სურ. 34 ფოთლის ანატომიური აღნაგობა
აგრეთვე უჯრედების გარეთა კედლების მეტი
1. ზედა ეპიდერმისი, 2. მესრისებური ქსოვილი, 3.
მოღუნულობით და სისქით. ეპიდერმისის ღრუბლისებური ქსოვილი, 4. ქვედა ეპიდერმისი
ძირითადი ფუნქციაა - დაიცვას ფოთოლი
გამოშრობისაგან, ყოველგვარი მექანიკური ზემოქმედებისა და აგრეთვე პარაზიტული
მიკროორგანიზმებისაგან. ეპიდერმისის უჯრედების დამცველობით ფუნქციას უფრო აძლიერებს
კუტიკულა, რომელიც გარს აკრავს ეპიდერმისის უჯრედებს. ზოგჯერ კანის ზედაპირი მთლიანი

29
ცვილის ნაფენითაც არის დაფარული. შებუსვილ ფოთლებში
ბუსუსები მეტწილად მხოლოდ ფოთლის ქვედა მხარეზეა
მოთავსებული. ფოთლის ქვედა ეპიდერმისზე
განლაგებულია ე.წ. ბაგეები, რომელთა საშუალებითაც
ხორციელდება მცენარის ქსოვილებისა და უჯრედების
კავშირი ატმოსფეროსთან, ე.ი. ფოთლის შემდგომი
მნიშვნელოვანი ფუნქციაა გაზთა ცვლა და აორთქლება. ბაგე
შედგება ორი მკეტავი უჯრედისაგან, რომელთა შორისაც
მდებარეობს ბაგის ხვრელი (სურ. 35). მოყვანილობით სურ. 35 ფოთლის ეპიდერმისი ბაგით
ბაგე ერთმანეთთან დაკავშირებულ ლობიოს ორ 1.ბაგის თანმხლები უჯრედები,
მარცვალს მოგვაგონებს, რომლებიც საყრდენი კედლის 2. მკეტავი უჯრედი, 3. ბაგის ხვრელი
სხვადასხვა სისქით ხასიათდებიან. მათი მეშვეობით
ხორციელდება ბაგის ხვრელის პერიოდული გაღება-დაკეტვა. ბაგეები უვითარდება უმაღლეს
მცენარეთა თითქმის ყველა წარმომადგენელს. წყლის მცენარეებს, რომელთაც წყლის ზედაპირზე
მოტივტივე ფოთლები გააჩნიათ, ბუნებრივია, ბაგეები მხოლოდ ზედა მხარეზე აქვთ
განლაგებული.
თხელფოთლოვან მცენარეებში რბილობი შედგება თხელგარსიანი მწვანე ფერის
უჯრედებისაგან, რომლებიც დიფერენცირებულია (გარდაქმნილია) მესრისებრ და ღრუბლისებრ
ქსოვილებად (სურ. 34). ზედა კანთან, ჩვეულებრივ, მდებარეობს მესრისებური ქსოვილი, ქვედა
კანთან კი - ღრუბლისებრი. მესრისებური ქსოვილის უჯრედები ერთმანეთთან მჭიდროდაა
განლაგებულნი, ღრუბლისებრისა კი - ფაშარად. ფოთლის ზედა მხარე, ჩვეულებრივ, მკვეთრი
მწვანე ფერისაა, ქვედა მხარე კი უფრო ნაკლებ ქლოროფილს შეიცავს და მდიდარია საჰაერო
უჯრედშორისებით, ამიტომ იგი უფრო მკრთალი მწვანე ფერისაა. ფოთლის გამტარი სისტემა
წარმოდგენილია მსხვილი და წვრილი ძარღვებით ანუ "ნერვებით". ნერვები რამდენიმე გამტარი
კონით არის წარმოდგენილი, სადაც ქსილემა იმყოფება კონის მორფოლოგიურად ზედა ნაწილში,
ფლოემა კი - ქვედა ნაწილში. „ნერვების” ფუნქციაა ფოთლების მომარაგება წყლითა და
მინიმალური მარილებით (ქსილემის მეშვეობით) და ფოთლიდან მასში წარმოქმნილი ორგანული
ნივთიერებების გამოტანა (ფლოემის მეშვეობით). გარდა ამისა, ნერვები მექანიკურ
დანიშნულებასაც ასრულებენ. ფოთლის ეს ტიპური აღნაგობის სურათი ხშირად იცვლება არა
მარტო სხვადასხვა მცენარეთა ფარგლებში, არამედ ერთსა და იმავე სისტემატიკურ
ერთეულებშიაც, რაც ძირითადად გამოწვეულია მცენარის განათებითა და წყალმომარაგებით.

ფოთლის მორფოლოგია
ფოთლები ერთმანეთისაგან განსხვავდება ფორმით, სიდიდით, დაკბილვით,
კონსისტენციით და სხვა ნიშნებით. არცერთი ორგანოს განხილვისას არ გვხდება ფორმათა ისეთი
მრავალფეროვნება, როგორც ფოთლის ფორმების განხილვისას (სურ. 36). ფოთლები
ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან არამარტო სხვადასხვა სახეობის მცენარეებში, არამედ ერთი ხის
ფარგლებშიც, ერთ ტოტზედაც კი. ამ მოვლენას ნაირფოთლიანობა ანუ ჰეტეროფილია ეწოდება.
ასეთი ნაირფოთლიანობა ხშირია წყლის მცენარეებში. იგივე მოვლენა გვხვდება თუთის,
ევკალიპტისა და სხვა მცენარეთა შემთხვევაშიც.

30
ვიწრო ელიფსური ელიფსური ოვალური ფართო ელიფსური წრისმაგვარი

სურ. 36 სხვადასხვა ფორმის მარტივი ფოთლები

31
 სავსებით მთლიანი კიდის მქონე ფოთლებს კიდემთლიანი ეწოდებათ. თუ ფოთოლი
დაკბილულია, კბილები მახვილია და ორივე გვერდი თანაბარია, მაშინ ფოთოლს დაკბილული
ეწოდება. თუ კბილები თავისი წვერით ფოთლის წვერისაკენაა მიმართული და კბილების ზედა
გვერდი გაცილებით მოკლეა ქვედაზე, მაშინ ფოთოლს ხერხკბილა ეწოდება. თუ მთლიანად
ფოთლის კბილები ბლაგვია და მათ შორის მდებარე ჩაღრმავებანი მახვილი, ასეთ ფოთოლს
ბლაგვკბილა ანუ მრგვალკბილა ეწოდება. თუ ფოთლის კიდე ამოკვეთილია ფოთლის ფირფიტის
მეოთხედამდე, მაშინ ასეთი ფოთოლს დანაკვთული ეწოდება (მუხა, ნეკერჩხალი და სხვა) (სურ.
37).

სურ. 37 ფოთლის ფირფიტის კიდეების ფორმები: 1.კიდემთლიანი, 2. დაკბილული, 3.ხერხკბილა,

4.ორმაგხერხკბილა, 5.მრგვალკბილა, 6.ამოკვეთილი, 7.ტალღისებრი.

თუ ერთ ყუნწზე მიმაგრებულია

მხოლოდ ერთი ფოთოლი, ასეთ ფოთოლს
მარტივი ეწოდება. ფოთოლცვენის დროს იგი
ცვივა თავის ყუნწთან ერთად, ხოლო თუ ერთ
საერთო ყუნწზე მიმაგრებულია რამდენიმე
ფოთოლაკი, მაშინ ფოთლს რთული ეწოდება.
ფოთოლცვენის დროს რთული ფოთლის
ფოთოლაკები თანდათანობით სცვივა, ხოლო
ყუნწი კი - ყველაზე ბოლოს.
რთული ფოთლები, ფოთოლაკების
ყუნწზე განლაგების მიხედვით, შეიძლება
გაიყოს ორ ჯგუფად: ფრთართული და
თათრთული ფოთლები.
ფრთართული ფოთლები თავის მხრივ
შეიძლება იყოს კენტ და წყვილფრთართული,
ორჯერ და სამჯერ ფრთართული (სურ. 38).

სურ. 38 რთული ფოთლების სახეები

1.კენტფრთართული ფოთლები, 2. ორმაგფრთართული ფოთლები,
3. სამჯერფრთართული ფოთლები, 4,5,6. სამ,ხუთ,შვიდ ფოთოლაკიანი
თათრთული ფოთლები

32
 ფოთლის ნერვები ანუ ძარღვები გამტარ კონებს წარმოადგენენ. ფოთლის ფირფიტაში
ძარღვების განლაგების მიხედვით არჩევენ მარტივ დაძარღვას, როდესაც ფოთოლში მისი
ფუძიდან წვერისაკენ მხოლოდ ერთი ძარღვი მიემართება; იგი გვეხვდება ხავსებში, ზოგიერთ
შიშველთესლოვანში და გამონაკლისის სახით ფარუთესლოვნებში (ელოდეა). დიქოტომიურია
დაძარღვა, როდესაც ფოთოლი დასერილია ორადდაყოფილი ძარღვებით (გინგკო); ბადისებრი
დაძარღვა, რომელიც ყველაზე უფრო გავრცელებულია ორლებნიან მცენარეებში, გამონაკლისის
სახით გვხვდება ერთლებნიანებშიც (ბანანი და ხარისთვალა). პარალელური და რკალური
დაძარღვა უმეტესად გვხვდება ერთლებნიან მცენარეებში. ერთ შემთხვევაში ძარღვები
მიემართება პარალელურად (მარცვლოვნები), ხოლო მეორე შემთხვევაში სწორი ხაზები ერთ
წერტილში იკრიბება (შროშანა) (სურ. 39).

სურ. 39 ფოთლების დაძარღვა

1.ბადისებრი, 2.პარალელური, 3.რკალური

თესლოვან მცენარეთა ფოთოლგანლაგებაში არსებობს გარკვეული კანონზომიერება.

მცენარეთა უმრავლესობის ღეროს თითო მუხლზე
თითო ფოთოლი ზის. ასეთ ფოთოლგანლაგებას
მორიგეობითი ეწოდება (მზესუმზირა, ვარდი და
სხვა); თუ თითოეულ მუხლში ერთიმეორის
მოპირისპირედ ორი ფოთოლია, ასეთ
ფოთოლგანლაგებას მოპირისპირე ეწოდება
(მიხაკისებრნი, ტუჩოსანნი და სხვა); თუ
მუხლიდან სამი ან მეტი ფოთოლი გამოდის,
ფოთოლგანლაგება რგოლურია (ელეოდეა, ღვია
და სხვა) (სურ. 40). ზოგიერთ მცენარეთა
ფოთლები ფესვის ყელთან როზეტადაა
შეკრებილი (ბაბუაწვერა, მრავალძარღვა,
კლდისვაშლა და სხვა).

სურ. 40. ფოთოლგანლაგება

1.მორიგეობითი, 2.მოპირისპირე, 3.რგოლური,
4.ფესვის ყელთან როზეტად შეკრებილი ფოთლები

33
 ფოთლის მეტამორფოზი
ფოთლის სახეცვლილებებს ეკუთვნის ეკლები, ულვაშები, ფილოდიუმი, მწერიჭამია
მცენარეების დამჭერი აპარატი და სხვა. მათი ფოთლისეული ბუნება შეიძლება დავამტკიცოთ
ღეროზე ფოთლების განლაგების კანონზომიერების მიხედვით, მათი და კვირტების ან ტოტების
ურთიერთგანლაგებით და აგრეთვე იმ სხვადასხვა შუალედური წარმონაქმნების მიხედვით,
რომლებიც გარდამავალს წარმოადგენენ ტიპურ და სახეშეცვლილ ფოთლებს შორის.
ეკლები - სხვადასხვა ოჯახის მრავალ მცენარეს ფოთლების
დიდი ან მცირე ნაწილი ეკლებად გადაექცევა ხოლმე (კოწახური,
ჭყორი, ლურჯი ნარი და სხვა). ფოთლისეული ბუნება იმით
მტკიცდება, რომ მათ უბეში არის კვირტები, საიდანაც წარმოიქმნება
ნორმალური ფოთლების მქონე ყლორტები (სურ. 41).
ულვაშები - მრავალ მცოცავ ლიანას ფოთლის ნაწილი
და უფრო იშვიათად, მთელი ფოთოლი გადაქცეული აქვს სურ. 41 ეკლებად გადაქცეული
ულვაშად. ფოთლის ზედა ნაწილი ასევე კოწახურის ფოთლები
მარტივ ან დატოტვილ ულვაშად აქვს
გადაქცეული ბარდას, არჯაკელს, ცულისპირას, ცერცველას და სხვებს (სურ.
42). მატკვარცანას მთელი ფოთოლი ულვაშებად აქვს გადაქცეული, ხოლო
ფოთლის ფუნქციას დიდი ფოთლისებური თანაფოთლები ასრულებს.
ფილოდიუმი - მრავალ ავსტრალიურ აკაციას ფოთლის ფირფიტა არ
უვითარდება და მის მაგივრობას ფოთლის ფირფიტის მსგავსად
სურ. 42 ულვაშად გაბრტყელებული სახეცვლილი
გადაქცეული ფოთლის ყუნწი ასრულებს, რომელსაც
ზედა ნაწილი ფილოდიუმი ეწოდება (სურ.
43) მისი მეტ-ნაკლებად
ვერტიკალური მდებარეობა, დიდი სიმკვრივე და
ფირფიტასთან შედარებით მცირე ზედაპირი
წარმოადგენს შეგუებას მშრალი ადგილსამყოფელის
პირობებთან.
მწერიჭამია მცენარეები - მათი დამჭერი აპარატი სურ. 43 ფილოდიუმი
წარმოადგენს ფოთლის სახეცვლილებას. მწერიჭამია მცენარეები
წარმოადგენენ მეტად საინტერესო ბიოლოგიურ ჯგუფს, რომელშიაც შედის სხვადასხვა ოჯახის
450 სახეობა. მათ ცხოველური საკვების გარეშეც შეუძლიათ ნორმალური განვითარება, მაგარამ
ცხოველური საკვებით დამატებითი კვების შემთხვევაში მათი განვითარება გაცილებით უკეთ
მიმდინარეობს. სავსებით შესაძლებელია, რომ ცხოველური
საკვებიდან ისინი იღებენ დამატებით აზოტოვან და მინერალურ
საკვებსაც. ეს დაკავშირებულია მათი უმრავლესობის
საცხოვრებელ პირობებთან: ისინი ცხოვრობენ დაჭაობებულ,
აზოტოვანი შენაერთებით და ნაწილობრივ მინერალური
მარილებით ღარიბ ტორფიან ნიადაგებზე.
აჭარის ტორფიან ჭაობებში გვხვდება მცირე ზომის
მცენარე დროზერა (სურ. 44), რომლის ფოთლებიც
სურ. 44 დროზერას სახეცვლილი ფოთლები
დაფარულია მრავალი მოწითალო ჯირკვლოვანი

34
ბუსუსით, რომელთა წვერიდან გამოიყოფა ნამის წვეთების მსგავსად ბრწყინავი წებოვანი
სეკრეტი. ფოთოლზე დამჯდარი მცირე ზომის მწერი ეწებება მას და ფართხალს იწყებს, რითაც
უფრო აღიზიანებს დანარჩენ ჯირკვლოვან ბუსუსებს, რომლებიც ნელ-ნელა გადმოიხრება ხოლმე
მისკენ და საბოლოოდ მჭიდროდ შემოეხვევიან. დაჭერილი მწერის შეწოვა რამდენიმე დღის
განმავლობაში ხდება. შემდეგ ბუსუსები გასწორდება, მოუნელებელ ნაწილებს კი - ქარი წაიღებს.
ჩრდილო ამერიკის აღმოსავლეთი ნაწილის ტორფნარებში ცხოვრობს აგრეთვე პატარა
მწერიჭამია მცენარე - ვენერას ბუზიჭერია (სურ. 45). მის
ფოთოლს ფრთიანი ყუნწი და ორნაკვთიანი ფირფიტა აქვს.
ფირფიტის კიდეებზე გრძელი კბილებია განლაგებული,
ხოლო ნაკვეთებს შუა სამ-სამი მგრძნობიარე ჯაგარი.
როგორც კი მწერი ჯაგარს შეეხება, ფირფიტის ნაკვეთები
მაშინვე იმგვარად დაიკეცება, რომ ერთი ნაკვთის კბილები
მეორე ნაკვთის კბილებშუა ჩაჯდება და მწერი გარეთ
გამოსვლას ვეღარ შეძლებს. მწერის ხსნადი ნაწილების
შთანთქმის შემდეგ ფოთლის ფირფიტა კვლავ სწორდება.

სურ. 45 ვენერას ბუზიჭერია

35
 ლექცია 6
გენერაციული ორგანოები
ყვავილი
რეპროდუქციული ანუ გენერაციული ორგანოები ასრულებენ სქესობრივი გამრავლების
ფუნქციას. უმაღლეს მცენარეებში ასეთ ორგანოებს მიეკუთვნება ყვავილი, ნაყოფი და თესლი.
ყვავილის ძირითადი დამახასიათებელი ნიშნებია - ბუტკოს, მტვრიანებისა და ყვავილსაფარის
არსებობა. ამ განმარტებიდან გამომდინარე, ყვავილი ახასიათებთ მხოლოდ ფარულთესლოვან
მცენარეებს. ფარულთესლოვანთა სრული ტიპური ყვავილი
შედგება უნაყოფო და ნაყოფიერი ნაწილებისაგან: პირველს
მიეკუთვნება ჯამი და გვირგვინი, მეორეს კი - მტვრიანები და
ბუტკო.
ყვავილს გარედან ფარავს ჯამი, რომელიც მწვანე
ფერისაა და თავისუფალი ან შეზრდილი ფოთოლაკებისაგან
შედგება. მის შიგნით მოთავსებულია გვირგვინი, რომელიც
უფრო დიდი ზომისაა, ლამაზად შეფერილი და ასევე შედგება
განცალკევებული ან შეზრდილი გვირგვინის
ფურცლებისაგან. ჯამსა და გვირგვინს ერთად ყვავილსაფარი
ეწოდება (სურ. 46); იგი იცავს ყვავილის სხვა ნაწილებს (სურ.
49) დაზიანებისაგან და გარკვეულ როლს ასრულებს
დამტვერვის პროცესში (კერძოდ - ლამაზად შეფერილი,
სურ. 46 ყვავილები ორმაგი
დიდი ზომის გვირგვინის ფურცლები ადვილად შესამჩნევია
ყვავილსაფრით (ვარდი)
მწერებისათვის).
1. ჯამის ფოთოლაკები,
გვირგვინის შიგნით, ყვავილის ცენტრისკენ
2. გვირგვინის ფურცლები
განლაგებულია მტვრიანები. მტვრიანების კომპლექსს
(ერთობლიობას) ანდროცეუმი ეწოდება.
ერთი ყვავილში მტვრიანების რაოდენობა
სხვადასხვა მცენარეში ცვალდებადობს
რამდენიმე ასეულამდეც კი. მტვრიანა
შედგება ქვედა წვრილი ნაწილისაგან -
მტვრიანას ძაფისაგან და მის წვეროზე
მჯდომი, უფრო მსხვილი სამტვრე
პარკებისაგან (სურ. 47). სამტვრე პარკებში
ხდება მტვრის მარცვლების ჩამოყალიბება.
მტვრის მარცვლების მეშვეობით ხდება
სურ. 47 მტვრიანები 1. ძაფი, 2. სამტვრე პარკი
მცენარეთა დამტვერვა. ზოგ მცენარეში
მკვეთრად შეფერილი მრავალრიცხოვანი მტვრიანები შორიდანვე თვალსაჩინოა მწერებისათვის.
ყვავილის ცენტრში, მტვრიანების შუაში მოთავსებულია ერთ ან რამდენიმე ბუტკო (სურ.
48), მის ერთობლიობას გინეცეუმი ეწოდება. ბუტკოს სხვადასხვა ფორმა აქვს. მასში არჩევენ ქვედა
გამობერილ ნაწილს - ნასკვს, რომელშიც ერთი ან რამდენიმე თესლკვირტია მოთავსებული და

36
 მასში ვითარდება თესლი. ნასკვზე
თითქმის ყოველთვის
მოთავსებულია სვეტი, რომელიც
დინგით ბოლოვდება. დინგის
ზედაპირი ხაოიანი ან წებოვანია,
რაც გათვალისწინებულია მტვრის
დასაჭერად. მრავალი ყვავილის
ბიოლოგიაში დიდ როლს
ასრულებენ სანექტრეები, ე. წ.
სურ. 49 ყვავილის ნაწილები
ჯირკვლოვანი წარმონაქმნები,
სურ. 48 ბუტკო
რომლებიც ნექტარს გამოყოფენ. უმთავრესად ამ ნექტრისათვის მიდის
ყვავილებთან სხვადასხვა მწერი.
თუ ყვავილში მტვრიანებიცაა და ბუტკოც, მას ორსქესიანი ყვავილი ეწოდება; ასეთია
ფარულთესლოვან მცენარეთა ყვავილების დაახლოებით 75 %.
თუ ყვავილებში მხოლოდ მტვრიანები ან მხოლოდ ბუტკოებია, მაშინ ასეთ ყვავილებს
ერთსქესიანებს უწოდებენ (თხილი, კაკალი).
თუ ერთსქესიანი ყვავილები ერთ მცენარეზე არიან განლაგებული, მაშინ ასეთ მცენარეებს
ერთსახლიანი ეწოდება. (ერთსახლიან მცენარეებს მიეკუთვნება: სიმინდი, არყი, თხილი, მურყანი,
წიფელი და სხვა).
თუ ერთსქესიანი ყვავილები სხვადასხვა მცენარეზე ვითარდება მას ორსახლიანი ეწოდება.
(ორსახლიანებს მიეკუთვნება კივი, ვერხვი, ტირიფი და სხვა).

ჯამი და გვირგვინი წარმოადგენენ დანამატებს და ერთად შეადგენენ ყვავილის საფარს,

ანუ ყვავილსაფარს. სხვადასხვაგვარად შეფერილ ჯამსა და გვირგვინის დიფერენცირებულ
ყვავილსაფარს ორმაგი ეწოდება, ხოლო ყვავილსაფარს, რომლის ფურცლები ერთნაირადაა
შეფერილი, მარტივი ეწოდება. მარტივ ჯამისებრ ყვავილსაფარს ჩვეულებრივი მწვანე ფერის
ფოთლები აქვს. მარტივ გვირგვინისებრ ყვავილსაფარს კი გააჩნია ღიად შეფერილი ფოთლები.
ყვავილსაფარის სიმეტრიის მიხედვით ყვავილებს სამ ჯგუფად ყოფენ (სურ. 50):

სურ. 50 სიმეტრია ყვავილებში

1.მონოსიმეტრიული ანუ ზიგომორფული; 2. პოლისიმეტრიული ანუ აქტინომორფული და
3.ასიმეტრიული ყვავილები

1. თუ ყვავილის ღერძზე შეიძლება გავატაროთ ორზე მეტი სიმეტრიის სიბრტყე, მაშინ ასეთ
ყვავილს პოლისიმეტრიული ანუ აქტინომორფული ეწოდება (ასკილი, ბალი, ვაშლი, ყაყაჩო და
სხვა).
2. თუ ყვავილზე შესაძლებელია მხოლოდ ერთი სიმეტრიის სიბრტყის გატარება, მაშინ ასეთ
ყვავილს ზიგომორფულს უწოდებენ (იაჟუჟუნა, სალბი, დევისპირა და სხვა).
37
3. თუ ყვავილზე არ შეიძლება არცერთი სიმეტრიის გავლება, რაც ძალიან იშვიათია, მაშინ ასეთ
აგებულებას ასიმეტრიულს უწოდებენ (კანა, კატაბალახას ყვავილები, ზამბახი და სხვა).

ყვავილის ფომულა და დიაგრამა

ფორმულებისა და დიაგრამების შედგენისას, იყენებენ პირობითი ნიშნების სერიას,
რომლებიც განსაზღვრულ ცნებებს გამოხატავენ. ასე მაგალითად ფორმულები შედგებიან
შემდეგი ნიშნებისაგან:
Ca (Calyx) - ჯამი
Co (Corolla) - გვირგვინი
A (Androceeum) - ანდროცეუმი (მტვრიანა)
G (Gynoeceum) - გინეცეუმი (ბუტკო)
P (Perigonium) - მარტივი ყვავილსაფარი
ყვავილის ცალკეულ წევრთა რიცხვი გამოიხატება ციფრებით. მაგალითად,
ხუთფურცლიანი ჯამი Ca5, ექვსწევრიანი ანდროცეუმი A6, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ მათი
რიცხვი არ არის მუდმივი იმავე ყვავილებში, მაშინ გამოიხატება ნიშნით, მაგალითად მრავალი
ანდროცეუმი A∞. ძალზე იშვიათად ანდროცეუმის (ან გინეციუმის) წევრთა რიცხვი
განსაზღვრულია დაახლოებით 12-ის ფარგლებში. ასე მაგალითად, კუნელის გვარი შეიცავს 7-დან
11 -მდე (ზოგჯერ კი მეტს) მტვრიანას ასეთ შემთხვევებში ანდროცეუმის წევრთა რაოდენობა ასევე
აღინიშნება განუსაზღვრელობის ნიშნით (∞).

ყვავილედი
მცენარეთა უმრავლესობას ყვავილები ჯგუფურად აქვთ
განლაგებული. ასეთ საყვავილე ღერძს, მასზე გარკვეული თანმიმდევრობით
განლაგებული ყვავილებით, ყვავილედი ეწოდება. ყვავილების რაოდენობა
ყვავილედებში განსხვავებულია და რამდენიმედან ათიათასამდე მერყეობს
(სურ. 51). ყვავილედების კლასიფიკაცია მათი მრავალგვარობის გამო დიდ
სირთულეებთანაა დაკავშირებული. დატოტვის წესის მიხედვით არჩევენ
ყვავილედების ორ ჯგუფს: მონოპოდიურს (ანუ ბოტრიულს) და სიმპოდიურს
(ანუ ციმოზურს). მონოპოდიურ ყვავილედში მთავარი ღერძი კარგადაა
სურ. 51 ყვავილედი
გამოსახული და
ყვავილების გაშლა
ხდება ფუძიდან
წვერისაკენ. ასეთ
ყვავილედს
მიეკუთვნება
თავთავი (მარტივი
და რთული),
მტევანი, ფარი,
ქოლგა (მარტივი და სურ. 52 სიმპოდიური (ციმოზური) ტიპის ყვავილედები
რთული), თავაკი, 1. მონოქაზიუმი (ა-კლაკნია, ბ-ხვეულა). 2. დიქაზიუმი, 3. პლეიოქაზიუმი.
კალათა, საგველა,
38
ტარო. არჩევენ სიმპოდიური ყვავილედის 3 ტიპს (სურ. 52): მონოქაზიუმი (ხვეული და
კლაკნილი), დიქაზიუმი, პლეიქაზიუმი.
გავარჩიოთ მონოპოდიური ყვავილედის რამდენიმე ტიპი (სურ. 53).
1. თავთავი - ყვავილედი, რომლის
საყვავილე ღერო დაუტოტავია და მასზე
განლაგებულია უყუნწო ყვავილები
(მრავალძარღვა, ისლის მამრობითი
ყვავილები და სხვა).
2. მტევანი - საყვავილე ღერო ისეთივეა
როგორც პირველ შემთხვევაში, მხოლოდ
მასზე უკვე ყუნწიანი ყვავილებია
განლაგებული (შროშანა, ბაღის
არჯაკელი, ცერცველა, ხანჭკოლა და სხვა).
3. ფარი - ქვედა ყვავილების ყუნწები
ზედაზე უფრო გრძელია (ვაშლი, მსხალი,
კუნელი და სხვა).
4. ქოლგა - მარტივი; მთავარი ღერო
დამოკლებულია, ყველა ყვავილის ყუნწი
თითქმის მისი წვერიდანაა გამოსული და
ამიტომაც თითქმის თანაბარი სიგრძისაა.
ყველა ყვავილი ერთ სიმაღლეზეა
განლაგებული (ფურისულა და სხვა). სურ. 53 მონოპოდიური ტიპის ყვავილედები
5. თავაკი - მთავარი ღერო დამოკლებულია, მის 1. თავთავი, 2. მტევანი, 3. ფარი, 4. მარტივი
წვერზე უყუნწო ან მოკლეყუნწიანი ყვავილები ქოლგა, 5. თავაკი, 6. კალათა, 7. რთული
მჭიდროდაა შეჯგუფებული (სამყურა); თავთავი, 8. საგველა, 9. რთული ქოლგა
6. კალათა - განსხვავდება თავაკისაგან
გაფართოებული ყვავილსაჯდომით, რომელზედაც განლაგებულია ორი ტიპის - ენისებრი და
მილისებრი ყვავილები (გვირილა, ვარდკაჭაჭა, ბაბუაწვერა, ღიღილო, მზესუმზირა და სხვა).
7. ტარო - თავთავი ყვავილედის მსგავსია; მხოლოდ ამ შემთხვევაში საყვავილე ღერო მსხვილდება
და უფრო ხორცოვანი ხდება (ნიუკა, ფრთათეთრა და სხვა). მასვე აკუთვნებენ აგრეთვე სიმინდის
მდედრობით ყვავილედს, მაგრამ იგი უფრო რთულ ყვავილედს წარმოადგენს;
აღწერილი მარტივი ყვავილედების გარდა ხშირად გვხვდება რთული ყვავილედები,
რომლებიც რამდენიმე ერთნაირი ან სხვადასხვა მარტივი ყვავილედებისაგან შედგება, ასეთებია:
რთული თავთავი, რთული ქოლგა, მჭადა (თხილის და კაკლის მამრობითი ყვავილედები),
საგველა (სიმინდის მამრობითი ყვავილედი) და სხვა.
სიმპოდიური ყვავილედი იშლება ზემოდან, ან ცენტრიდან ნაპირისაკენ. არჩევენ
სიმპოდიური ყვავილედის სამ ტიპს: მონოქაზიუმი (ხვეულა და კლაკნია), დიქაზიუმი,
პლეიოქაზიუმი (ნახ. 52).

დამტვერვა და განაყოფიერება
ყვავილი მცენარის თესლით გამრავლების ორგანოა. უშუალოდ გამრავლების პროცესს წინ
უსწრებს დამტვერვა. ყვავილის ბუტკოზე მტვრიანებიდან მტვრის გადატანას დამტვერვა

39
ეწოდება. ორსქესიან ყვავილებში მტვრის მარცვლები შეიძლება იმავე ყვავილის დინგს დაეცეს. ამ
მოვლენას თვითდამტვერვა ეწოდება. როდესაც ყვავილი სხვა ყვავილის მტვრით იმტვერება
მწერების ან სხვა საშუალებით ამ მოვლენას ჯვარედინი დამტვერვა ეწოდება. თვითდამმტვერავი
მცენარეები უფრო ცოტაა, ვიდრე ჯვარედინად დამმტვერავი. თვითდამტვერვა ტიპურია მთელი
რიგი მცენარისათვის (ჭვავი, ბრინჯი, სიმინდი, წითელი სამყურა, ხორბალი, შვრია, არაქისი,
წივანა და სხვა). მრავალი მცენარის თვითდამტვერვა ხდება ყვავილობის დასასრულს და ისიც იმ
შემთხვევაში, თუ ჯვარედინი დამტვერვა არ მოხდა. ჯვარედინი დამტვერვის უპირატესობა ისაა,
რომ ამ დროს ხდება სხვადასხვა მემკვიდრული თვისებების მქონე გამეტების შეერთება;
შთამომავლობა უფრო ნაირგვარი გამოდის და სხვადასხვა საარსებო პირობებთან შეგუების მეტი
შესაძლებლობა აქვს. ბუტკოს დინგზე მტვრის მარცვლების გადამტანი შეიძლება იყოს სხვადასხვა
საშუალებანი, მაგალითად, მტვრის გადატანა შეიძლება მოხდეს ქარით, მწერებით, წყლით,
ფრინველებით, ჭიაყელებითაც კი და სხვა. ქარით დამტვერავ მცენარეებს მიეკუთვნება:
მარცვლოვანთა უმეტესობა, პალმები, თელა, მუხა, კაკალი და სხვა. მათი ყვავილები პატარა
ზომისაა, მოკლებულია შეფერილ გვირგვინს, სამტვრეები გრძელია და რხევად ძაფებზე ისეა
მოთავსებული, რომ ქარის მცირე შერხევაც კი საკმარისია იმისათვის, რომ მტვერი გაიფანტოს.
ქარით დამმტვერავი მცენარეების მტვერი ძალზე მსუბუქია, ის წარმოიქმნება დიდი
რაოდენობით, რაც იმის გარანტიას იძლევა, რომ მისი ნაწილი მაინც მოხვდეს დინგს. ქარით
დამმტვერავ მცენარეებში ყვავილები უმეტესად მჭადა ტიპის ყვავილედებშია შეკრებილი. ქარით
დამმტვერავი შეიძლება იყოს როგორც ბალახოვანი, ისე მერქნიანი მცენარეც. მწერებით
დამმტვერავ მცენარეთა ყვავილები, განსხვავებით პირველთაგან, დიდი ზომისაა, მკვეთრად
შეფერილი ან დიდი ზომის ყვავილედებად შეკრებილი. ყვავილების მკვეთრი შეფერილობის
გარდა, დიდი მნიშვნელობა აქვს აგრეთვე მათ სურნელსაც. შეფერილობა და სურნელი მწერებს
ორიენტაციას აძლევს, საით უნდა გაფრინდნენ. მწერების მისაზიდ ერთ-ერთ საშუალებას
წარმოადგენს ყვავილში არსებული ტკბილი წვენი - ნექტარი. ადამიანის ჩარევით დამტვერვას
ხელოვნური დამტვერვა ეწოდება. ამის მთავარი მიზანი ახალი ჯიშების გამოყვანაა.

ორმაგი განაყოფიერება
ორმაგი განაყოფიერება (სურ. 54) დამახასითებელია
ფარულთესლოვანი მცენარეებისათვის, რომელიც მიმდინარეობს
შემდეგნაირად: მომწიფებული მტვრის მარცვლები დინგზე
მოხვედრისას იწყებენ გაღვივებას, ამ დროს წარმოიშვება სამტვრე
მილი. ამ მილის საშუალებით ორ სპერმია მიემართება ნასკვისკენ,
სადაც მოთავსებულია ჩანასახის პარკი. სპერმიები შედიან
ჩანასახის პარკში და ერთი ანაყოფიერებს კვერცხუჯრედს და
ვითარდება ჩანასახი, მეორე კი ერწყმის ცენტრალურ უჯრედს,
რის შედეგადაც მიიღება ენდოსპერმი, რომელიც წარმოადგენს
საკვებ ნივთიერებას ჩანასახისთვის.

სურ. 54 ორმაგი განაყოფიერების სქემა

40
 ლექცია 7
თესლი და ნაყოფი
თესლი
თესლი არის მოსვენების მდგომარეობაში მყოფი მომავალი მცენარე. ფარულთესლოვან
მცენარეებში ორმაგი განაყოფიერების შემდეგ თესლკვირტიდან ვითარდება თესლი. თესლი არის
მცენარის გამრავლებისა და გავრცელების საშუალება. თესლების წონა მილიგრამის მეასედი
ნაწილიდან 15 კგ-მდე (ზოგიერთი პალმის თესლი) აღწევს. ყვავილოვან მცენარეთა თესლი
შედგება ჩანასახისა და ენდოსპერმისაგან (საკვები ნივთიერებები). ორლებნიან მცენარეებში
საკვები ნივთიერებები უმეტეს შემთხვევაში ლებნებში გროვდება, ხოლო ერთლებნიანებში -
სპეციალურ ქსოვილში - ენდოსპერმში.
განვიხილოთ ერთ და ორლებნიან მცენარეთა თესლის აგებულება. ორლებნიან მცენარეთა
თესლის მაგალითად ავიღოთ ლობიოს თესლი (სურ. 55). იგი ორი ლებნითაა წარმოდგენილი.
გარედან დაფარულია კანით; მისი ერთი მხარე ჩაზნექილია, მეორე - ამოზნექილი. მის ჩაზნექილ
ზედაპირზე ვითარდება ე.წ. ჭიპი,
რომლითაც ის ნაყოფს ემაგრება. გარდა
ამისა, მასზე არის მუქი ფერის წერტილი
- მიკროპილე, საიდანაც შედის ჟანგბადი
და წყალი. რაც შეეხება ჩანასახს, იგი
თესლის ყველაზე მნიშვნელოვანი
ნაწილია და შედგება ჩანასახოვანი
სურ. 55 ორლებნიანი მცენარის თესლის აღნაგობა
ფესვის, ჩანასახოვანი ღეროსა და
ჩანასახოვანი ფოთლებისაგან. ფოთლის უბეში ჩანასახოვანი კვირტია მოთავსებული. თესლის
გაღივების დროს მცენარის განვითარებისათვის საჭირო მარაგი ნივთიერება გროვდება ლებნებში,
რომლებიც მსხვილდება და ხორცოვანდება. ასეთი უენდოსპერმო თესლები დამახასიათებელია
პარკოსნების, ჯვაროსნების, რთულყვავილოვნების, გოგრისებრთა, ვარდისებრთა და სხვა
ოჯახების წარმომადგენლების უმრავლესობისათვის.
ერთლებნიან მცენარეთა თესლი განვიხილოთ მარცვლოვანთა ოჯახის ერთ-ერთი ტიპური
წარმომადგენლის - ხორბლის მაგალითზე. (სურ. 56) მისი ლებანი მცირე ზომისაა, საკვები
ნივთიერება აქ ენდოსპერმში გროვდება,
რომელიც მძლავრად ვითარდება და
თითქმის თესლის ნახევარზე მეტ
ნაწილს იკავებს. ლებნის ფუნქცია აქ
მხოლოდ ჩანასახის დაცვითა და საკვები
ნივთიერებების გატარებით ამოიწურება.
ასეთი ტიპის თესლებს ენდოსპერმიან
სურ. 56 ერთლებნიანი მცენარის თესლის აღნაგობა
თესლებს უწოდებენ. ხორბლის მარცვალს
2 გარსი აქვს - შიგნითა ე.წ. თესლგარემო და გარეთა - ნაყოფგარემო. ენდოსპერმისა და თესლის
გარსის საზღვარზე მოიპოვება კარგად შესამჩნევი სქელგარსიანი უჯრედების ერთი ან რამდენიმე
შრე - შემწოვი ეპითელი. ასეთი ენდოსპერმიანი თესლები დამახასიათებელია
მარცვლოვნებისათვის, შროშანასებრთათვის და სხვა.

41
 თესლის გაღივებისათვის აუცილებელია, რომ მასში იყოს ცოცხალი ჩანასახი და ამასთან
ერთად იგი უნდა მოხვდეს ხელსაყრელ პირობებში. არსებობს მრავალი მიზეზი, რომლებსაც
შეუძლიათ გამოიწვიონ ჩანასახის დაღუპვა და თესლის აღმოუცენებლობა, ასეთებია: სხვადასხვა
მავნებლები და დაავადებები, შენახვის ცუდი პირობები და სხვა.
თესლის გაღივებისათვის ხელსაყრელ გარემოდ ითვლება ტენიანი ნიადაგი, შესაბამისი
ტემპერატურა და ჰაერის ნაკადის საკმაო რაოდენობა. თესლის აღმოცენებისათვის საუკეთესოდ
ითვლება 10-150C ტემპერატურა. თუმცა ზოგიერთი მცენარის, მაგ., ჭვავის თესლი შეიძლება
გაღივდეს და აღმოცენდეს 10C-ზეც. ჩანასახი, რომელიც თესლშია მოთავსებული, ენერგიულად
სუნთქავს, ამიტომ მას გამუდმებით სჭირდება ჟანგბადის მიწოდება. გამონაკლისია ზოგიერთი
მცენარის თესლი, მაგ., ბრინჯის, ტიმოთელას, რომელთა გაღივება შესაძლებელია წყალშიც.
ენდოსპერმსა და თესლებში საკვები ნივთიერება ძირითადად სახამებლის მარცვლებითაა
წარმოდგენილი. თესლის გაღივებისას სხვადასხვა ფერმენტის ზეგავლენით იგი შაქრად
გადაიქცევა. ნიადაგიდან ამოღებულ წყალში ეს შაქარი ადვილად იხსნება და ამით იკვებება
ჩანასახი. მისი უჯრედები იყოფა და იგი იზრდება. თესლის კანის გასკდომისას გარეთ პირველი
ჩანასახოვანი ფესვაკი გამოდის. იგი სწრაფად იზრდება და ნიადაგში მაგრდება. ამის შემდეგ
ზრდას იწყებს ჩანასახოვანი ღერო, რომელსაც ნიადაგის ზედაპირზე ამოაქვს კვირტი, საიდანაც
ვითარდება მიწისზედა ყლორტი, ე.ი. ღერო ფოთლებით.

ნაყოფი
ნაყოფის დანიშნულებაა თესლის დაცვა და გავრცელება. შესაბამისად, ნაყოფის ყველაზე
არსებითი ნაწილია მასში თავმოყრილი თესლია. ნაყოფი ბუტკოს ცვლილების შედეგად იწყებს
ჩამოყალიბებას. ეს კი ორმაგი განაყოფიერების შემდეგ ხდება. ნაყოფის შექმნაში ბუტკოს გარდა,
მასთან შეზრდილი ყვავილის ნაწილებიც მონაწილეობენ. თუ ნაყოფის შექმნაში მონაწილეობს
მხოლოდ ერთი ბუტკო, ნაყოფს მარტივი ეწოდება, ხოლო ერთი ყვავილის რამდენიმე ბუტკოთი
შექმნილ ნაყოფს რთული ეწოდება. როდესაც ნაყოფის შექმნაში მარტო ნასკვი მონაწილეობს ასეთ
ნაყოფს ნამდვილი ეწოდება, ხოლო თუ ნასკვთან ერთად ნაყოფის წარმოქმნაში ყვავილის სხვა
ნაწილები იღებს მონაწილეობას: გვირგვინის ფურცლები,
ჯამის ფოთოლაკეები, მაშინ მას ცრუ ნაყოფი ეწოდება. ნაყოფი
შედგება ორი ნაწილისაგან თესლის და ნაყოფსაფარისაგან.
ნაყოფსაფარი ანუ პერიკარპიუმი ყალიბდება ნასკვის
კედლებისაგან და შედგება სამი ფენისაგან (სურ. 57): 1.
ეგზოკარპიუმი - გარეთა, 2. მეზოკარპიუმი - შუა, 3.
ენდოკარპიუმი - შიდა. შიდა ფენა შედგება გახევებული
უჯრედების - სკლერეიდების შრისაგან, რომელიც
გარდაქმნილია თესლის გახევებულ საფარველად და მას
კურკა ეწოდება. კურკაში მოთავსებულია თესლი, რომელიც
დაცულია. ეგზო და ენდოკარპიუმს შორის
სურ. 57 ნაყოფის აგებულება. 1-3 -
მოთავსებულია მეზოკარპიუმი. იგი იზრდება, ხდება ნაყოფსაფარი ანუ პერიკარპიუმი
ხორციანი და წვნიანი, რის შედეგად წარმოიქმნება (1 -ეგზოკარპიუმი, 2 - მეზოკარპიუმი,
წვნიანი ნაყოფი. მცენარეთა სამყაროში ნაყოფთა 3 - ენდოკარპიუმი)

42
მრავალფეროვნება ძალზე დიდია. იგი სხვადასხვა მიზეზებითაა გამოწვეული, მაგრამ
ძირითადია ნაყოფთა გავრცელების თვისება, რაც ძალზე ართულებს ნაყოფის ბუნებრივ და
მითუმეტეს ფილოგენეტიკურ კლასიფიკაციას, რომელიც დაკავშირებულია ფარულთესლოვანთა
საერთო კლასიფიკაციასთან. თანამედროვე ეტაპზე ვეყრდნობით მორფოლოგიურ
კლასიფიკაციას, რომელიც საკმაოდ ხელოვნურია. მორფოლოგიურ ეკოლოგიაში კლასიფიკაციას
საფუძვლად უდევს შემდეგი ნიშნები: 1. ნაყოფის კონსისტენცია - მშრალი ან წვნიანი ნაყოფი; 2.
მრავალთესლიანი, ერთთესლიანი ნაყოფი; 3. თვითუხსნადი ან ხსნადი.

მშრალი ნაყოფი
მშრალ ნაყოფს (სურ. 58) ნაყოფსაფარი გახევებული აქვს ან ტყავისებურია და წვენს არ
შეიცავს. ისინი ორ ჯგუფად იყოფიან: უხსნადი და თვითხსნადი. მშრალი უხსნადი ნაყოფები
ერთთესლიანია, დამწიფებისას არ სკდება, თესლი არ გადმოიბნევა - კაკალი ან კაკლუჭაა. მშრალი
თვითხსნადი ნაყოფი
მომწიფებისას
თვითონ იხსნება და
თესლი გადმოიბნევა:
ფოთლურა, პარკი,
სურ. 58 მშრალი ნაყოფები: 1.კაკალი (თხილი), 2. პარკი (ბარდა), 3. კოლოფი (ყაყაჩო), 4.
ჭოტი, ჭოტაკი, თესლურა (მზესუმზირა), 5.მარცვალა (ხორბალი), 6. ფრთიანი თესლურა (ნეკერჩხალი).
კოლოფი.
ფოთლურა (სურ. 59) - ერთბუდიანი ნაყოფია, შექმნილი ერთი
ნაყოფფოთლისაგან. იხსნება მუცლის ნაწიბურზე ნაყოფფოთლის კიდეების
შეზრდის ხაზზე (დეზურა, სოსანი).
პარკი - ერთბუდიანი ნაყოფია, წარმოქმნილი ერთი ნაყოფფოთლისაგან.
იხსნება მუცლისა და ზურგის ნაწიბურებზე ორი საგდულიდან. მაგ. პარკოსანთა
ოჯახი. პარკებს შეუძლიათ არა მხოლოდ ორი სიგრძივი საგდულიდან
სურ. 59 ფოთლურა
გადმობნევა, არამედ ზოგჯერ ორი მოპირდაპირე ნაწილადაც იშლებიან.
ასეთ პარკებს დანაწევრებულ პარკებს უწოდებენ. ტიპური პარკების გარდა, არის სპირალურად
დახვეული (იონჯა) ერთთესლიანი და ისეთებიც, რომლებიც არ იხსნებიან.
ჭოტი (სურ. 60) - ორბუდიანი ნაყოფია, წარმოქმნილი ორი
ნაყოფფოთლისაგან. თესლი მიმაგრებულია სიგრძივ ტიხარზე, იხსნება ორ
ნაწიბურზე. ასევე არსებობს ნაყოფი ჭოტაკი, რომელიც ჭოტისაგან
განსხვავდება სიგრძისა და სიგანის შეფარდებით.
კოლოფი - ნაყოფი შექმნილია ორი ან რამოდენიმე
ნაყოფფოთლისაგან. სხავადასხვა მცენარეს სხვადასხვაგვარი ხერხი გააჩნია
ნაყოფის გასახსნელად. ყაყაჩოს კოლოფი ნასვრეტებით ეხსნება, მიხაკის -
სურ. 60 ჭოტი
კბილანებით და ა.შ.
თესლურა - აქვს სქელკანიანი ნაყოფსაფარი, თესლი შეზრდილი არ აქვს,
დამახასიათებელია რთულყვავილოვანთა ოჯახის წარმომადგენლებისათვის (მზესუმზირა).
ფრთიანა - თესლებს, რომლის ნაყოფსაფარს სქელი კანი უვითარდება და ფრთისებრი
ამონაზარდი აქვს. (მაგ. თელა, იფანი, ნეკერჩხალი).
მარცვალი - სქელკანიანი ნაყოფსაფარი თესლთან შეზრდილია, (მარცვლოვანთა ოჯახი).

43
წვნიანი ნაყოფები
ნაყოფი წვნიანია, უმთავრესად მრავალთესლიანი.
კენკრა - მთელი ნაყოფსაფარი (თხელი კანის გარდა) - წვნიანი და ხორციანია. (პომიდორი).
ვაშლურა - ნაყოფის წარმოქმნაში ნასკვის გარდა, მონაწილეობს ყვავილის სხვა ნაწილებიც
ყვავილსაჯდომის ჩათვლით. (ვაშლი, მსხალი).
გოგრულა - ნაყოფი წარმოიქმნება ქვედა ნასკვისაგან, რომელიც სამი ნაყოფფოთლისგანაა
შექმნილი: (კიტრი, ნესვი, საზამთრო, გოგრა).
ნარინჯი - ციტრუსების ნაყოფი: ლიმონი, ფორთოხალი მანდარინი და სხვა.
კურკოვნები - ნაყოფი გახევებული ენდოკარპიუმით, ხშირად ერთთესლიანი. კურკიანი
ნაყოფსაფარი სამ ნაწილად იყოფა, აქვს თხელი კანი - ეკზოკარპიუმი, რბილობი მეზოკარპიუმი
და სქელი ფენა გახევებული ენდოკარპიუმის (კურკა) მაგ: ალუბალი, ატამი, კუნელი. იშვიათად
გვხვდება ნაყოფი მშრალი. მაგალითად, ნუში და სხვა.

44
 ლექცია 8
ლათინური სახელწოდებების კითხვის თავისებურებები
ლათინური ანბანი

Aa–ა Jj - ი S s – ს, ზ

Bb–ბ Kk–კ Tt–ტ

C c – ც, კ Ll–ლ Uu–უ

Dd–დ Mm–მ Vv–ვ

Ee–ე Nn–ნ Ww-ვ

F f – (ეf) Oo–ო X x – ქს, გზ

Gg–გ Pp–პ Yy–ი

Hh–ჰ Q q – კ (ქ) Zz–ზ

I i– ი Rr–რ

ხმოვნები: a, e, i, o, u, y

ae = ე
Paeonia tenuifolia - იორდასალამი [პეონია ტენუიფოლია]
Rubus idaeus - ჟოლო [რუბუს იდეუს]
Acer laetum -ქორაფი [აცერ ლეტუმ]
Crataegus laevigata - ეკლიანი კუნელი [კრატეგუს ლევიგატა]

oe = ე
Medicago coerulea - იონჯა [მედიკაგო ცერულეა]

au = ავ
Centaurea iberica - ღიღილო [ცენტავრეა იბერიკა]
Glaucium - ყაყაჩურა [გლავციუმ]
Laurocerasus officinalis - წყავი [ლავროცერაზუს ოფიცინალის]

eu = ევ
Aleurites - ტუნგოს ხე [ალევრიტეს]
Teucrium polium - კუტი ბალახი [ტევკრიუმ პოლიუმ]
45
Euphorbia splendens - მშვენიერი რძიანა [ევფორბია სპლენდენს]
Europa – ევროპა

qu = ქვ
Sequoia sempervirens - მარადმწვანე სექვოია [სექვოია სემპერვირენს]
Quercus pontica - პონტოური მუხა [ქვერკუს პონტიკა]

C - ძირითადად იკითხება როგორც კ. მაგრამ თუ სიტყვაში c-ს მერე მოდის e, i, y, ae, oe მაშინ c
იკითხება, როგორც ც.

ძირითადად კ + e, i, y, ae, oe = ც

=კ =ც
Castanea sativa - წაბლი [კასტანეა სატივა] cytus - უჯრედი [ციტუს]

Carpinus - რცხილა [კარპინუს] Celtis - აკაკის ხე [ცელტის]

Coryllus avellana - თხილი [კორილუს Salicornia herbacea - ხურხუმო

აველანა] [სალიკორნია ჰერბაცეა]

Cornus mas -შინდი [კორნუს მას] Ricinus - აბუსალათინი [რიცინუს]

Capsicum - წიწაკა [კაპსიკუმ] Cercis - იუდას ხე [ცერცის]

S - ძირითადად ს. მაგრამ თუ სიტყვაში s მოქცეულია ორ ხმოვანს ან ხმოვანსა და m, n-ს შორის,

მაშინ იკითხება როგორც ზ.

ორ ხმოვანს ან ხმოვანსა და
ძირითადად ს
m, n-ს შორის ზ

46
 =ს =ზ
Sambucus - ანწლი [სამბუკუს] Rosa canina - ასკილი [როზა კანინა]

Scilla - ცისთვალა [სცილა] Prunus spinosa - კვრინჩხი [პრუნუს სპინოზა]

Sorbus - ცირცელი [სორბუს] Rosmarinus - როზმარინი [როზმარინუს]

X- ძირითადად იკითხება როგორც ქს. მაგრამ თუ x მოქცეულია ორ ხმოვანს შორის და მეორე

ხმოვანი მახვილიანია, მაშინ იკითხება როგორც გზ.

ქს გზ
Oxycoccus quadripetalus - შტოში [ოქსიკოკუს ქვადრიპეტალუს] exāmen [ეგზამენ]

Larix decidua - ევროპული ლარიქსი [ლარიქს დეციდუა]

Z - ბერძნული წარმოშობის სიტყვებში იკითხება როგორც ზ. არაბერძნული წარმოშობის

სიტყვებში იკითხება, როგორც ც.

ზ ც
Glycyrrhyza - ძირტკბილა [გლიცირიზა] Zincum - თუთია [ცინკუმ]

Daphne mezereum - ჩვეულებრივი მაჯაღვერი Zinnia - ცინია

[დაფნე მეზერეუმ]

ti - ძირითადად იკითხება როგორც ტი. მაგრამ თუ ti-ს შემდეგ მოდის ხმოვანი (და ti-ს წინ არ
არის s, t, x ), მაშინ იკითხება როგორც ცი.

ტი ცი
Cotoneaster saxatilis - ჩიტაკომშა [კოტონეასტერ საქსატილის] substantia [სუბსტანცია]

Cerastium argenteum - პირთეთრა [ცერასტიუმ არგენტეუმ]

47
ch - ხ (ქ)
Arachis - მიწის თხილი [არახის]; Chelidonium - ქრისტესისხლა [ხელიდონიუმ]; Chenopodium -
ნაცარქათამა [ხენოპოდიუმ].

th – თ
Xanthemum squarrosum - ოქროცოცხა [ქსანთემუმ სქვაროზუმ]; Dianthus - მიხაკი [დიანთუს];
Thymus - ბეგქონდარა [თიმუს].

ph – ფ (f)
Physalis - ონტკოფა [ფიზალის]; Ephedra procera - ჯორის ძუა [ეფედრა პროცერა].

rh – რ
rhus coriaria - თუთუბო [რუს კორიარია], Rhododendron luteum - იელი [როდოდენდრონ
ლუტეუმ].

შეჯამება

ae = ე; oe = ე; au = ავ; eu = ევ; qu = ქვ; ch - ხ (ქ); th – თ; ph – ფ (f); rh – რ

C - ძირითადად იკითხება როგორც კ. მაგრამ თუ სიტყვაში c-ს მერე მოდის e, i, y, ae, oe მაშინ c
იკითხება, როგორც ც.

S - ძირითადად ს. მაგრამ თუ სიტყვაში s მოქცეულია ორ ხმოვანს ან ხმოვანსა და m, n-ს შორის,

მაშინ იკითხება როგორც ზ.

X - ძირითადად იკითხება როგორც ქს. მაგრამ თუ x მოქცეულია ორ ხმოვანს შორის და მეორე

ხმოვანი მახვილიანია, მაშინ იკითხება როგორც გზ.

Z - ბერძნული წარმოშობის სიტყვებში იკითხება როგორც ზ. არაბერძნული წარმოშობის

სიტყვებში იკითხება, როგორც ც.

ti - ძირითადად იკითხება როგორც ტი. მაგრამ თუ ti-ს შემდეგ მოდის ხმოვანი (და ti-ს წინ არ
არის s, t, x ), მაშინ იკითხება როგორც ცი.

48
 ლექცია 9
მცენარეთა სისტემატიკა
სისტემატიკა არის მეცნიერება კლასიფიკაციის შესახებ. სისტემატიკის საფუძველზე
ორგანიზმებს ენიჭებათ სახელწოდებები (ნომენკლატურა) და ხდება მათი გაერთიანება
გარკვეული ნათესაური კავშირების საფუძველზე ცალკეულ ჯგუფებად (ტაქსონებად).

ტაქსონები - სისტემატიკური კატეგორიები:

Regnum – სამეფო

Typus - ტიპი (განყოფილება)

Classis - კლასი

Ordo – რიგი

Familia - ოჯახი

Genus - გვარი

Species - სახეობა (უმცირესი სისტემატიკური ერთეული)

რაც უფრო ქვედა ტაქსონომიურ კატეგორიაში ჩავდივართ, ორგანიზმებს შორის მსგავსება

მით უფრო იზრდება. უმცირესი სისტემატიკური ერთეული არის სახეობა და მისი განმარტება
ასეთია: სახეობა არის ინდივიდთა ერთობლიობა, რომელთაც აქვთ საერთო მორფოლოგიური,
ფიზიოლოგიური ნიშნები და ერთმანეთთან შეჯვარების უნარი, ქმნიან პოპულაციების სისტემას,
რომლებიც საერთო არეალს იკავებენ. სახეობა მცენარეთა და ცხოველთა ერთ-ერთი ძირითადი
ტაქსონომიური კატეგორიაა.
მცენარის ჯიში - მცენარეთა ერთობლიობა, რომელიც შექმნილია სელექციის გზით და
უნარი შესწევს მემკვიდრეობით გადასცეს მომდევნო თაობას განსაზღვრული მორფოლოგიური,
ფიზიოლოგიური და სამეურნეო ნიშან-თვისებები. ჯიში კულტურულ მცენარეთა უმდაბლესი
საკლასიფიკაციო ერთეულია.
თითოეულ დანაყოფს (ტაქსონს) ზოგჯერ თავისი ქვეკატეგორია აქვს: ქვეტიპი (subtypus),
ქვეკლასი (subclassis), ქვერიგი (subordo), ქვეოჯახი (subfamilia), ქვეგვარი ( subgenus) და ა. შ. სახეობა
შეიძლება დაიყოს ქვესახეობად (subspecies), სახესხვაობად (varietas), ფორმად (forma).
სახეობის გარდა ყველა ტაქსონომიური კატეგორია ერთი სიტყვისგან შედგება. სახეობის
აღსანიშნავად კი მიღებულია ბინომინალური სახელწოდება. საიდანაც პირველი სიტყვა გვარის
სახელწოდებაა მეორე კი სახეობის ეპითეტი. ბინომინალური ანუ ორმაგი სახელწოდებით
აღნიშვნა პირველად შემოიღო შვედმა მეცნიერმა კარლ ლინემ 1735 წელს, რაც დღემდე მოქმედებს.

ტაქსონომიური კატეგორიები მუხის მაგალითზე:

სამეფო (Regnum) - მცენარეები (Plantae)
ტიპი (Typus) - ფარულთესლოვნები (Angiospermae)
კლასი (Classis) - ორლებნიანნი (Dicotyledoneae)

49
რიგი (Ordo) - წიფლისნაირნი (Fagales)
ოჯახი (Familia) - წიფლისებრნი (Fagaceae)
გვარი (Genus) - მუხა (Quercus)
სახეობა (Species) - იმერული მუხა (Quercus imeretina)

ორგანული ანუ ცოცხალი სამყარო დაყოფილია ოთხ სამეფოდ:

1. Monera – ბაქტერიები და ვირუსები; ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები

2. Fungi – სოკოები

3. Plantae – მცენარეთა სამეფო

4. Annimalis – ცხოველთა სამეფო

ცოცხალი სამყარო

Monera – Plantae – Annimalis –

Fungi –
ბაქტერიები და მცენარეთა ცხოველთა
სოკოები
ვირუსები სამეფო სამეფო

ჩვენი ინტერესის სფეროს წარმოადგენს მცენარეები, ამიტომ შემდგომში მხოლოდ

მცენარეთა კლასიფიკაციას განვიხილავთ. მცენარეთა სამეფო დაყოფილია ოთხ ტიპად:

1. ტიპი Bryophyta – ხავსნაირები;

2. ტიპი Pteridophyta – გვიმრანაირები;

3. ტიპი Gymnospermae – შიშველთესლოვნები;

4. ტიპი Angiospermae – ფარულთესლოვნები.

მცენარეთა სამეფო

ხავსნაირები გვიმრანაირები შიშველთესლოვნები ფარულთესლოვნები

(Bryophyta) (Pteridophyta) (Gymnospermae) (Angiospermae)

50
 ტიპი შიშველთესლოვნები (Gymnospermae)
შიშველთესლოვნების დამახასიათებელი ნიშანი ისაა, რომ მათი თესლკვირტები ანუ
მეგასპორანგიუმები შიშვლადაა მოთავსებული მეგასპოროფილებზე. შიშველთესლოვნები
მხოლოდ მერქნიანი მცენარეებია (ხეები, ბუჩქები, ლიანები). მათ შორის არ ვხვდებით ბალახოვან
მცენარეებს.

შიშველთესლოვნები
ტიპი
Gymnospermae

საგოვანასთესლიანები საფრიანთესლოვნები გირჩოსნები

კლასი Coniferopsida
Cycadopsida Chlamydospermatopsida

საგოვანასნაირნი გნეტუმისნაირნი გინგკოსნაირნი წიწვოვნები

რიგი
Cycadales Gnetales Ginkgoales Coniferales

Cycadaceae Gnetaceae Ginkgoaceae Araucariaceae

ოჯახი
Stangeriaceae Ephedraceae Cephalotaxaceae

Zamiaceae Podocarpaceae
Welwitschiaceae
Sciadopityaceae

კვიპაროსისებრნი
Cupressaceae

უთხოვარისებრნი
Taxaceae

ფიჭვისებრნი
Pinaceae

51
შიშველთესლოვანთა ტიპი იყოფა სამ კლასად:

1 კლ. Cycadopsida – საგოვანასთესლიანები;

2 კლ. Chlamydospermatopsida – საფრიანთესლოვნები;

3 კლ. Coniferopsida – გირჩოსნები.

განვიხილოთ თითოეული კლასი ზოგადად:

1 კლ. Cycadopsida - საგოვანასთესლიანებში შემავალ სახეობებს დიდი ფოთლები აქვთ,
ყუნწიანი ან მჯდომარე. უფრო პრიმიტიულ ფორმებს ფრთისებრი, გვიმრის ფოთლების მსგავსი
(სურ. 61).

სურ. 61 Cycas – საგოვანა (ციკასი)

რიგი Cycadales – საგოვანასნაირნი

ოჯ. Cycadaceae - საგოვანასებრნი
გვ. Cycas – საგოვანა (ციკასი)

2 კლ. Chlamydospermatopsida – საფრიანთესლოვნებში გვხვდება რიგი Gnetales -

გნეტუმისნაირნი და გამოიყოფა სამი მორფოლოგიურად განსხვავებული ოჯახი (სურ. 62, 63, 64),
რომლებიც ზოგიერთი ნიშნით ფარულთესლოვან მცენარეებს ჰგვანან.

სურ. 62

რიგი Gnetales -გნეტუმისნაირნი

ოჯ. Welwitschiaceae - ველვიჩიასებრნი
გვ. Welwitschia - ველვიჩია

52
 სურ. 63 სურ. 64
რიგი Gnetales – გნეტუმისნაირნი რიგი Gnetales – გნეტუმისნაირნი
ოჯ. Gnetaceae - გნეტუმისებრნი ოჯ. Welwitschiaceae - ველვიჩიასებრნი
გვ. Gnetum – გნეტუმი გვ. Welwitschia - ველვიჩია

3 კლ. Coniferopsida – გირჩოსნებში შედის ორი რიგი: Ginkgoales - გინგკოსნაირნი და Coniferales

- წიწვოვნები. გინგკოსნაირთა ოჯახი წარმოდგენილია ერთადერთი სახეობით - ორნაკვთა
გინგკოთი (Ginkgo biloba) (სურ. 65).

რიგი Ginkgoales – გინკგოსნაირნი

ოჯ. Ginkgoaceae - გინგკოსებრნი
გვ. Ginkgo - გინგკო
(სურ. 65 Ginkgo biloba - ორნაკვთა გინგკო)

რაც შეეხება გირჩოსანთა კლასში შემავალ წიწვოვანთა რიგს, იგი ერთ-ერთი

უმნიშვნელოვანესი რიგია დეკორატიული მებაღეობისათვის, რადგან მასში შედის ყველა
წიწვოვანი მცენარე, რომლებიც მაღალი დეკორატიული ღირსებით გამოირჩევიან.
შიშველთესლოვანი მცენარეებიდან ყველაზე გავრცელებულია წიწვოვნები, რომლებიც
ძირითადად ხეებია, იშვიათად ბუჩქები. ბალახოვანი მცენარეები მათ შორის არ გვხვდება.
ტოტები სპირალურად აქვთ განლაგებული. კენწრულ ყლორტს ყოველთვის ინარჩუნებენ. იმ
შემთხვევაში, როდესაც იგი იღუპება, მას ცვლის უახლესი გვერდითი ყლორტი, რის შედეგადაც
წიწვოვნების ვარჯს კონუსური ფორმა აქვს. ზოგ წიწვოვანს ყველა ყლორტი ერთნაირი აქვს;
მათზე სპირალურად განლაგებულია ნაირგვარი ფოთლები. წიწვოვანთა უმრავლესობას
53
ფოთლები ვიწრო და ნემსისებრი აქვს. მათ წიწვებს უწოდებენ, მაგრამ ძველ ფორმებში ისინი
ლანცეტა ან ფართო ლანცეტაა (არაუკარია). წიწვოვანთა ზოგ წარმომადგენელს ფოთლები
ქერქლისებრი აქვს (კვიპაროსისებრთა და პოდოკარპუსისებრთა მრავალ სახეობას). ფიჭვის
ფოთოლი გარედან დაფარული სქელკედლიანი ეპიდერმისით. ბაგეები სიღრმეში მდებარეობს.
წიწვოვნების უმრავლესობის ქერქში, მერქანსა და ხშირად ფოთლებში ზოგჯერ მრავალი
ფისის სავალია, რომელიც შეიცავს ეთეროვან ზეთებს, ფისებს, ბალზამს და სხვა, რომელთაც
დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვთ. მათი გამოხდით მიიღება ტერპენტინი, კოპალი,
კანიფოლი და სხვა პროდუქტები.
წიწვოვნების უმრავლესობის ფესვი მრავალღერძიანია. ფიჭვში მძლავრადაა
განვითარებული გვერდითი ფესვების სისტემა.
წიწვოვნების გირჩები ერთსქესიანია, მცენარეები კი ერთსახლიანი ან ორსახლიანი.
იშვიათად გვხვდება ორსქესიანი გირჩები. მამრობითი გირჩები ყლორტის უბეებშია
მოთავსებული, იშვიათად კენწრულია (მაგ. კვიპაროსისებრებში).
წიწვოვანთა რიგში შემავალი ოჯახებია: Araucariaceae (არაუკარიასებრნი), Cephalotaxaceae
(ცეფალოტაქსუსისებრნი), Podocarpaceae (პოდოკარპუსისებრნი), Sciadopityaceae, Cupressaceae
(კვიპაროსისებრნი), Taxaceae (უთხოვარისებრნი), Pinaceae (ფიჭვისებრნი).
მოკლედ განვიხილოთ ჩვენთვის მეტად საინტერესო ფიჭვისებრთა და კვიპაროსისებრთა
ოჯახი.

ოჯ. Pinaceae - ფიჭვისებრნი

ამ ოჯახში შემავალი მცენარეები მარადმწვანე ხეებია, იშვიათად ბუჩქები (Larix და Pseudolarix
ფოთოლმცვივანია). ფოთლები ნემსისებური ან გაბრტყელებულია. მათ წიწვები ეწოდება.
ფოთოლგანლაგება სპირალურია. ფოთლები ან თითო-თითოდაა გრძელ ყლორტებზე, ან
ჯგუფურადაა შემოკლებულ ყლორტებზე. აქვთ ფისის სავალები. ფიჭვისებრთა გირჩები
ერთსქესიანია. მამრობითი გირჩები ყვითელი ან წითელი ფერისაა.

ოჯახი Pinaceae - ფიჭვისებრნი

ქვ. ოჯ. Abietoideae – სოჭისებრნი Laricoideae – ლარიქსისებრნი Pinoideae – ფიჭვისებრნი

გვარი Abies – სოჭი Larix – ლარიქსი Pinus – ფიჭვი

Picea – ნაძვი Cedrus – კედარი

Keteleeria – კეტელერია

Pseudotsuga – ფსევდოცუგა

Tsuga – ცუგა

54
ოჯ. Pinaceae იყოფა სამ ქვეოჯახად:
1. ქვ. ოჯ. Abietoideae – სოჭისებრნი
2. ქვ. ოჯ. Laricoideae – ლარიქსისებრნი
3. ქვ. ოჯ. Pinoideae – ფიჭვისებრნი

1. ქვ. ოჯ. Abietoideae – სოჭისებრნი

მცენარეებს მხოლოდ გრძელი ყლორტები უვითარდებათ და მოკლებულინი არიან
შემოკლებულ ყლორტებს. გირჩები პირველ წელსვე მწიფდება. ამ ქვეოჯახში შედის 5 გვარი: Abies
– სოჭი; Keteleeria – კეტელერია; Pseudotsuga – ფსევდოცუგა; Tsuga – ცუგა; Picea – ნაძვი.

2. ქვ. ოჯ. Laricoideae – ლარიქსისებრნი

მცენარეები გრძელ და შემოკლებულ ყლორტიანია. ფოთლები გრძელ ყლორტებზე ცალ-
ცალკე სხედან. შემოკლებულზე კი მრავალი ფოთოლია ჯგუფებად შეკრებილი. ამ ქვეოჯახის
ყველაზე ვრცელი გვარია Larix – ლარიქსი. ამავე ქვეოჯახში შედის Cedrus – კედარის გვარიც.

3. ქვ. ოჯ. Pinoideae – ფიჭვისებრნი

ამ ქვეოჯახში შედის ფიჭვის - Pinus გვარი. მერქანში ფისის სავალებია. წიწვები
შემოკლებულ ყლორტებზე გრძელია, ვიწრო, 3 – 6 წელიწადს ცოცხლობს. ყლორტების ძირში
შეკრებილია მამრობითი გირჩები. გირჩები 2 ან 3 წელიწადს მწიფდება. თესლს გრძელი ფრთა
აქვს.

ოჯ. Cupressaceae – კვიპაროსისებრნი

მარადმწვანე ხეები ან ბუჩქებია. მერქანი მოკლებულია ფისის სავალებს. ფოთლები
ქერქლოვანია, იშვიათად ნემსისებრი. მამრობითი გირჩები თითო-თითოდაა.
ოჯახი გირჩების განლაგების მიხედვით იყოფა სამ ქვეოჯახად:
1 ქვ. ოჯ. Cupressoideae - კვიპაროსისებრნი
2 ქვ. ოჯ. Thujoideae - ტუიასებრნი
3 ქვ. ოჯ. Juniperoideae - ღვიასებრნი

1 ქვ. ოჯ. Cupressoideae – კვიპაროსისებრნი

გირჩები გახევებულია, მომწიფებისას ერთმანეთს სცილდება. ფართოდაა გავრცელებული
ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებში (სამშობლო – ირანი, სირია). ყირიმსა და კავკასიაში ხშირად
ავრცელებენ პირამიდულ კვიპაროსს. პირამიდული ან გადაშლილ ვარჯიანი მცენარეებია, მათი
ფოთლები ქერქლოვანია და ერთმანეთზე კრამიტივით დაწყობილი. მამრობითი გირჩები
ცალკეულია და წვერშია მოთავსებული. მდედრობითი გირჩები მომრგვალოა, რგოლურ-
ქერქლებიანი, მეორე წელს მწიფდება.

2 ქვ. ოჯ. Thujoideae – ტუიასებრნი

გირჩები გახევებულია. ქერქლები მომწიფებისას სხვადასხვა მხარეს იხრება. ტუიები
ბუჩქები ან ხეებია. მათ ყლორტები ბრტყელი აქვთ და მოპირისპირე ქერქლისებრი ფოთლებით
დაფარული. მდედრობითი გირჩები შედგება 3 – 6 ჯვარედინად განლაგებული ტყავისებრი
ქერქლისაგან, რომლებიც შესამჩნევადაა ერთიმეორეზე წაფარებული. ისინი პირველსავე წლის
შემოდგომაზე მწიფდება.
55
3 ქვ. ოჯ. Juniperoideae – ღვიასებრნი
ღვიები მარადმწვანე ბუჩქებია; ხშირად გართხმული ან დაბალი სწორმდგომი ხეებია.
ტოტები მიჯრილია ღეროზე და აღმამდგომია ან ტანს დაცილებული, ამიტომ ღვიის ვარჯი
ნაირგვარი ფორმისაა. ფოთლები ან ნემსისებრია, ან ქერქლისებრი. გირჩები მეტნაკლებად
ხორცოვანია. სათესლე და მფარავი ქერქლები შეიზრდება გირჩის საერთო ქერქლად, რომელიც
წვნიანი და ხორცოვანია. გირჩის ქერქლები შეიზრდება და ქმნის ხორცოვან გირჩას, რომელიც
კენკრის სახეს ღებულობს. მამრობითი გირჩები განლაგებულია ყლორტების ფოთლების უბეში ან
კენწრულია. მომწიფებული გირჩა სფეროსებრია და არ იხსნება. გირჩის ქერქლები ხორცოვანია,
შავი ან წითელი (ე. წ. “კენკრები”). ღვიის მერქანი საკმაოდ მკვრივია და სასიამოვნო სუნი აქვს. იგი
გამოიყენება ფანქრის ბუდეებად და წვრილმან სამუშაოში. ღვიის კენკრები მედიცინასა და
ლუდის წარმოებაში იხმარება.

56
 ტიპი ფარულთესლოვნები (Angiospermae)
ეს მცენარეები კარგად გამოსახული, მკვეთრად განსაზღვრული ნიშნებით ხასიათდება.
მათთვის ყველაზე მეტად დამახასიათებელია ერთი ან რამდენიმე ნაყოფფოთლისაგან
წარმოშობილი ბუტკოს არსებობა. ნაყოფფოთლები ისეა შეზრდილი, რომ ბუტკოს ქვედა ნაწილში
წარმოშობს ღრუ სხეულს – ნასკვს, რომელშიც ვითარდება თესლკვირტები. განაყოფიერების
შემდეგ ნასკვი გადაიქცევა ნაყოფად, რომლის შიგნით მდებარეობს თესლკვირტებისგან
განვითარებული თესლები (ან ერთი თესლი). აქედან წარმოიშვა სახელწოდება
ფარულთესლოვნები. ამით ისინი განსხვავდებიან შიშველთესლოვანთაგან, რომელთა თესლები
ღიადაა მოთავსებული გაზრდილ მეგასპოროფილებზე. ფარულთესლოვან მცენარეებს
ყვავილოვან მცენარეებსაც უწოდებენ.
ტიპი ფარულთესლოვნები (Angiospermae) იყოფა ორ კლასად:
1. კლ. Dicotyledoneae – ორლებნიანები
2. კლ. Monocotyledoneae – ერთლებნიანები
მთავარი განმასხვავებელი ნიშანი ორლებნიან და ერთლებნიან მცენარეებს შორის ასეთია:
ორლებნიანები ერთლებნიანები
თესლში ორი ლებანი თესლში ერთი ლებანი
ფოთლის ბადისებური დაძარღვა ფოთლის პარალელური ან რკალური დაძარღვა
ყვავილში ოთხის ან ხუთის ჯერადი ყვავილში სამის ჯერადი გვირგვინის
გვირგვინის ფურცლების რაოდენობა ფურცლების რაოდენობა
მთავარღერძიანი ფესვთა სისტემა ფუნჯა ფესვი
რგოლურად განლაგებული ჭურჭელ- გაფანტულად განლაგებული ჭურჭელ-
ბოჭკოვანი კონები ბოჭკოვანი კონები

კლასი ორლებნიანები - Dicotyledoneae

ორლებნიანები უფრო დიდი ჯგუფია, ვიდრე ერთლებნიანები. შესაბამისად, ისინი
სასიცოცხლო ფორმებითაც უფრო მრავალფეროვანნი არიან. ორლებნიანთა შორის მრავალი
მერქნიანი მცენარე გვხვდება, მაშინ როდესაც ერთლებნიანებში მათი რიცხვი მცირეა.
ორლებნიან მცენარეთა კლასი რიგების, ოჯახების, გვარების და სახეობების
განსაკუთრებული სიმრავლით გამოირჩევა, ამიტომ ქვემოთ განვიხილავთ მხოლოდ რამდენიმე
ცნობილ წარმომადგენელს.

ოჯახში შემავალი
რიგი ოჯახი
ზოგიერთი გვარი
Polycarpiceae (Magnoliales) – Magnoliaceae – მაგნოლიასებრნი მაგნოლია, ხეტიტა
მრავალნაყოფიანნი Lauraceae – დაფნისებრნი ავოკადო, დაფნა
(მაგნოლიასნაირნი) Berberidaceae – კოწახურისებრნი კოწახური
Ranales – ბაიასნაირნი Ranunculaceae – ბაიასებრნი ბაია, დეზურა
Nymhaeales – დუმფარასნაირნი Nymhaeaceae – დუმფარასებრნი დუმფარა

57

რიგი Rosales – ვარდისნაირნი
Leguminosae (Fabales) – პარკიანნი
Rhoedales - ყაყაჩოსნაირნი
Euphorbiales - რძიანასებრნი
Umbelliflorales - ქოლგოვანნი
Caryophyllales - მიხაკისნაირნი
Salicales - ტირიფისნაირნი
Fagales - წიფლისნაირნი
Juglandales - კაკლისებრნი
Ericales - მანანასნაირნი
Tubiflorales - მილყვავილოვანნი
Synandrales -
მტვრიანებშეზრდილნი
ხორცოვანი (სუკულენტი)
Crassulaceae – მსუქანასებრნი
მცენარეები
მოცხარი, ხურტკმელი,
Saxifragaceae – ფხიჯასებრნი
ჰორტენზია
Rosaceae – ვარდისებრნი
იყოფა 4 ქვეოჯახად:
ქვ. ოჯ. Spiraeoideae –
გრაკლა
გრაკლოვანნი
ქვ.ოჯ. Rosoideae – ვარდოვანნი ასკილი, მარწყვი, მაყვალი
ვაშლი, მსხალი, კომში,
ქვ. ოჯ. Maloideae – ვაშლოვანნი
ზღმარტლი
ტყემალი, ქლიავი, ნუში,
ქვ. ოჯ. Prunoideae – ტყემლოვანნი ბალი, ალუბალი, ატამი,
გარგარი
აკაცია, ლობიო, ბარდა,
Fabaceae – პარკოსნები იონჯა, სამყურა, იუდას
ხე, მიწის თხილი
Papaveraceae - ყაყაჩოსებრნი ყაყაჩო, ქრისტესისხლა
კომბოსტო, წიწმატი,
Cruciferae - ჯვაროსანნი
ბოლოკი, მდოგვი
რძიანა, ტუნგო,
Euphorbiaceae - რძიანასებრნი
აბუსალათინი
Cornaceae - შინდისებრნი შინდი, აუკუბა
Araliaceae - არალიასებრნი სურო, ჟენშენი
ოხრახუში, ნიახური,
Umbelliferae – ქოლგოვანები
ქინძი, ცერეცო
Caryophylaceae - მიხაკისებრნი მიხაკი
Chenopodiaceae - ჭარხალი, ისპანახი,
ნაცარქათამასებრნი ნაცარქათამა
Salicaceae - ტირიფისებრნი ვერხვი, ტირიფი
Betulaceae - არყისებრნი არყი, მურყანი, თხილი
Fagaceae - წიფლისებრნი მუხა, წაბლი, წიფელი
Juglandaceae - კაკლისებრნი კაკალი, ლაფანი
Ericaceae - მანანასებრნი როდოდენდრონი, მოცვი
Primulaceae - ფურისულასებრნი ფურისულა, ყოჩივარდა
კარტოფილი, ბადრიჯანი,
Solanaceae - ძაღლყურძენასებრნი
პომიდორი, წიწაკა
როზმარინი, სალბი,
Labiatae - ტუჩოსანნი
ქონდარი, რეჰანი
მზესუმზირა, მიწავაშლა,
Compositae ანუ Asteraceae - გვირილა, ტარხუნა,
რთულყვავილოვანნი ფარსმანდუკი, სალათა,
ბაბუაწვერა
58
კლასი ერთლებნიანები - Monocotyledoneae
ერთლებნიანებისათვის დამახასიათებელია თესლში ერთი ლებანი; ყვავილში სამის
ჯერადი გვირგვინის ფურცლების რაოდენობა; მთავარი ფესვის ადრე კვდომა და მის მაგიერ
დამატებით ფესვთა სისტემის განვითარება; უწესრიგოდ განლაგებული დახურული გამტარი
კონები; კამბიუმის არარსებობა, რის გამოც ღეროსა და ფესვებს არა აქვთ მეორადი გასქელების
უნარი; ფოთლის პარალელური ან რკალური დაძარღვა; მოკლებულია ტიპიურ წყვილ-წყვილ
თანაფოთოლს.
მრავალი ერთლებნიანისათვის დამახასიათებელია ფოთლების ხანგრძლივი ფუძური
ზრდა და ამასთან დაკავშირებით ფოთლების მნიშვნელოვანი სიგრძე (პალმები, მარცვლოვნები
და სხვა).
მერქნიანი ფორმები ერთლებნიანთა შორის შედარებით მცირე რაოდენობითაა, ზოგიერთი
გამონაკლისის გარდა. მაგ., დრაკონის ხე. ერთლებნიანების უმრავლესობა ბალახოვანი
მცენარეებია.
ერთლებნიანთა კლასიც მრავალ ტაქსონომიურ ერთეულს მოიცავს, ამიტომ აქაც
რამდენიმე ცნობილ წარმომადგენელს განვიხილავთ.

რიგი
Liliales - შროშანასნაირნი
Orchidales - ჯადვარისნაირნი
Graminales (Poales) -
მარცვლოვნებისნაირნი
Palmales - პალმები
ოჯახი
Liliaceae - შროშანასებრნი
Amaryllidaceae -
ამარილისებრნი ანუ
ნარგიზისებრნი
Iridaceae - ზამბახისებრნი
Orchidaceae - ჯადვარისებრნი
Graminae (Poaceae) -
მარცვლოვნები
Araceae - ნიუკასებრნი
ოჯახში შემავალი
ზოგიერთი გვარი
ტიტა, შროშანა, ხახვი,
ნიორი, პრასი, სუმბული
ნარგიზი, ამარილისი,
სათოვლია, აგავა
ზამბახი, ხმალა
ვანილი, ორქიდეა
ხორბალი, ქერი, ჭვავი,
სიმინდი, კოინდარი,
წივანა, ვაციწვერა
მონსტერა

59
 ტაქსონომიური ერთეულების სახელწოდებები
ტაქსონომიურ კატეგორიათა სისტემაში სახეობის გარდა ყველა ტაქსონომიური
ერთეულის სახელწოდება ერთსიტყვიანია.
ტიპის სახელწოდება
მცენარეთა ტიპის სახელწოდება იწარმოება შემდეგი დაბოლოების დართვით:
1. -phyta
2. -ae
მაგ.: bryophyta - ხავსნაირები
pteridophyta - გვიმრანაირები
gymnospermae - შიშველთესლოვნები
angiospermae - ფარულთესლოვნები

ქვეტიპის სახელწოდება
დაბოლოება: -phytina
მაგ.: angiospermatophytina

კლასის სახელწოდება
კლასის სახელწოდება იწარმოება შემდეგი დაბოლოებების დართვით:
-ae მაგ.: Hepaticae - ღვიძლის ხავსები
-i მაგ.: Musci - ღეროფოთლოვანი ხავსები
-es მაგ.: Filices - გვიმრები
-opsida მაგ.: Coniferopsida - გირჩოსნები

ქვეკლასის სახელწოდება
-ideae მაგ.: monochamideae
-alae მაგ.: sympetalae
-inae მაგ.: Rosinae

რიგის სახელწოდება
რიგის სახელწოდება იწარმოება შემდეგი დაბოლოების დართვით:
-ales
მაგ.: filiciales - გვიმრები
Briales - მურა ხავსები

ქვერიგის სახელწოდება
დაბოლოება: -ineae
მაგ.: Rosineae

ოჯახის სახელწოდება
მცენარეთა ოჯახის სახელწოდება იწარმოება გვარის სახელწოდების ფუძესთან შემდეგი
სუფიქსის დართვით:
-aceae

60
მაგ.: Rosa - ვარდი Rosaceae - ვარდისებრნი
Betula - არყი Betulaceae - არყისებრნი

ქვეოჯახის სახელწოდება
დაბოლოება: -oideae
მაგ.: Prunoideae ტყემლოვანნი

გვარის სახელწოდება
მცენარეთა გვარის სახელწოდება არსებითი სახელის ან გაარსებითებული ზედსართავი
სახელის ფორმითაა წარმოდგენილი. ის ყოველთვის დიდი ასოთი იწერება. მაგ. Pinus - ფიჭვი.

სახეობის სახელწოდება
სახეობის სახელწოდება სხვა ტაქსონომიური ერთეულებისაგან განსხვავებით ყოველთვის
ორი სიტყვისაგან შედგება (ბინომინალურია). აქედან პირველი სიტყვა გვარის სახელწოდებაა,
მეორე კი სახეობის ეპითეტი. სახეობას სახელწოდებას მისი აღმომჩენი არქმევს. ხშირად სახეობის
სახელწოდებას ბოლოს ერთვის ასო, რომელიც მისი აღმომჩენი მეცნიერის გვარის პირველი ასოა.

მცენარეთა სახეობის ეპითეტის წარმოება ადამიანთა გვარ-სახელებისაგან

თუ გვარი ან სახელი მთავრდება ხმოვანზე გარდა „a“ ხმოვანისა, მაშინ მას ემატება
სუფიქსი (დაბოლოება) -i
Glaziou – glazioui
თუ გვარი ან სახელი მთავრდება ხმოვანზე a-ზე, მაშინ მას ემატება სუფიქსი -e
Olga - olgae
თუ გვარი ან სახელი მთავრდება თანხმოვანზე გარდა „er“ დაბოლოებისა, მაშინ მას
ემატება სუფიქსი (დაბოლოება) - ii
Ramond - ramondii
თუ გვარი ან სახელი მთავრდება er-ზე, მაშინ მას ემატება სუფიქსი i
Kerner – kerneri

მცენარეთა სახეობის ეპითეტის წარმოება გეოგრაფიული სახელებისაგან

ნაკლებადცნობილი გეოგრაფიული სახელები სახეობის ეპითეტის საწარმოებლად არ
გამოიყენება.
Thymus tiflisiensis - თბილისური ბეგქონდარა
-(i)ensis, e
Cerastium kazbekensis - ყაზბეგის ცერასტიუმი

-(i)anus, a, um Galanthus lagodechianus - ლაგოდეხის თეთრყვავილა

Bromus japonicus - იაპონური შვრიელა

- icus, a, um
Berberis iberica - იბერიული კოწახური

-inus, a, um Quercus imeretina - იმერული მუხა

61