1

სხეულის სიღრუეს მოკლებული ცხოველები და პირველი

ცელომიანები
რადიალური სიმეტრიის მქონე მსუსხავები (Cnidaria) და სავარცხლურები (Ctenophora) გრძნობენ
მსხვერპლის მოახლოებას სხეულის ნებისმიერი მხრიდან და იჭერენ მას კნიდოციტების და
კოლობლასტების (სავარცხლურები) „მახეში“. თუმცა, როდესაც მსხვერპლის დევნა, ან თავშესაფრის
და შეწყვილებისთვის პარტნიორის სწრაფად მოძებნა არის საჭირო, რადიალური სიმეტრიის მქონე
სხეული არც ისე მოსახერხებელია, რადგან ასეთი ფორმა სწრაფი მოძრაობის საშუალებას არ იძლევა.
ერთი მიმართულებით სწრაფი მოძრაობა შეუძლია წაგრძელებელ სხეულს, რომელსაც აქვს
გამოკვეთილი თავის (ანტერიული) და კუდის (პოსტერიული) ბოლოები. გარდა აღნიშნულისა,
სხეულის ერთი ნაწილი, ზედა, გადაადგილებისას ზევით უნდა იყოს მოქცეული (დორსალური, ანუ
ზურგის), ხოლო სხეულის მეორე ნაწილი კი-ქვემოთ (ვენტრალური, ანუ მუცლის მხარე). ამგვარი
სხეულის ფორმის ჩამოყალიბების შედეგად მივიღეთ ბილატერალური სიმეტრიის მქონე ცხოველები:
სხეულზე გადის სიმეტრიის მხოლოდ ერთი ღერძი
და ყოფს სხეულს ორ, ერთმანეთის სიმეტრიულ
ნაწილებად (იხ. ნახ.1)

ნახ.1. ბილატერალური სიმეტრია ბრტყელი ჭია პლანარიას და

რადიალური სიმეტრია მსუსხავი ჰიდრას მაგალითებზე

მსხვერპლის დაჭერისთვის გაცილებით მნიშვნელოვანია იმის განსაზღვრა, თუ რა მიმართულებით

მოძრაობს იგი, ვიდრე უბრალოდ იმის დადგენა, თუ სად იმყოფება მსხვერპლი. ამას უკეთ ახერხებენ
ის ორგანიზმები, რომელთაც გრძნობის ორგანოების და ნერვების კონტროლის „საშუალებები“ თავში
აქვთ კონცენტრირებული. აღნიშნულ პროცესს, ანუ ნერვული სისტემის მაკონტროლირებელი
ორგანოების თავის ნაწილში განლაგებას ცეფალიზაცია ეწოდება (Cephale ბერძნულად თავს ნიშნავს).
შედარებით სწრაფად მოძრავ ორგანიზმებს უფრო მყარი სხეული სჭირდებოდათ. ისინი სამშრიანი -
ტრიპლობლასტურები გახდნენ (აქვთ ენტოდერმა - შიდა შრე, ექტოდერმა -გარე შრე და მეზოდერმა -
შუა შრე) (ნახ. 2.4)
 2

ბილატერალური სიმეტრია, ცეფალიზაცია და ტრიპლობლასტურობა სწორედ ის ძირითადი

პროგრესული ნიშნებია, რომლებიც ჩამოუყალიბდათ ორგანიზმებს ევოლუციის პროცესში
მრავალუჯრედიანობის და ქსოვილების წარმოქმნის შემდეგ (ნახ.2).

1 2 3 4

ნახ. 2.1. ერთუჯრედიანი ამება; 2.2 მრავალუჯრედიანი ღრუბელა, რომელსაც არ აქვს ქსოვილები. უჯრედები
ჩაწყობილია მეზოჰილში. გამონაკლისია ერთადერთი კლასი ჰომოსკლერომორფა, რომელშიც პინაკოციტები
(ღრუბელას ზედაპირის უჯრედები) ერთმანეთთან არიან შეკავშირებულები და ქსოვილს ქმნიან. 2.3. ქსოვილების
მქონე მსუსხავი, რომელიც ვითარდება ორი ჩანასახოვანი შრისგან (დიპლობლასტური ორგანიზმი): ენდოდერმისა და
ექტოდერმისაგან. მათ შორის მოთავსებულია მეზოგლეა არ შეიცავს ცოცხალ უჯრედებს 2. 4. ბრტყელი ჭიების
წარმომადგენელი პლანარია, რომელიც ვითარდება სამი ჩანასახოვანი შრისგან: ექტოდერმის, ენტოდერმის და
მეზოდერმისგან. მეზოდერმა უჯრედებისგან შედგება. არ აქვს სხეულის სიღრუე.

ამ თავში წარმოგიდგენთ იმ ცხოველების ტიპებს, რომლებიც ვითარდებიან სამი ჩანასახოვანი

შრისგან: ენტოდერმის, მეზოდერმისა და ექტოდერმისგან, მაგრამ მოკლებულნი არიან მეზოდერმით
შემოსაზღვრულ სხეულის სიღრუეს. მეზოდერმა არის შუა შრე, იგი ვითარდება ენტოდერმისა და
ექტოდერმის შორის გასტრულაციის პროცესის დროს.

ტიპი Platyhelminthes -ბრტყელი ჭიები

ბრტყელი ჭიების უძველესი ნამარხი ცნობილია პერმული პერიოდიდან (299- 252 მლნ. წლის წინ) . ეს
ნამარხი იყო პარაზიტული ბრტყელი ჭიის Cestoda-ს კვერცხები და იპოვნეს ზვიგენის კოპროლითში 1.

ბრტყელი ფოთლისებური, ან გრძელი რეზინის მაგვარი სხეული აქვთ. ბრტყელი ჭიების სხეულის
სიგრძე მილიმეტრიდან რამოდენიმე მეტრამდე ცვალებადობს, გააჩნია სახეობას. ყველაზე
გავრცელებული ზომა 1-დან 3 სმ-მდეა. ტიპი მოიცავს როგორც თავისუფლად მცხოვრებ, ისე
პარაზიტულ ფორმებს. თავისუფლად მცხოვრებები გვხვდებიან ზღვის, დამლაშებეული წყლების,
მტკნარი წყლების და ტენიანი ნიადაგის ჰაბიტატებში. მაგალითად, ყველასთვის კარგად ცნობილი
პლანარიები (გვარი Planaria, იგივე Dugesia) იკვებებიან მცირე ზომის კიბოსნაირებით, ლარვებით,
სხვა ჭიებით. ბრტყელი ჭიების ერთი ჯგუფი Geoplanidae ბინადრობს ხმელეთზე, თუმცა ტენს

1
კოპროლითი- განამარხებული ექსკრემენტი
 3

საჭიროებს. ხმელეთის ბრტყელი ჭიები მტაცებლები არიან, იკვებებიან ჭიაყელებით, ლოკოკინებით,

მწერებით და ობობებით. Platydemus manokwari, ახალი გვინეის ხმელეთის ბრტყელი ჭია, შეიყვანეს
წყნარი ოკეანეს ორ კუნძულზე გიგანტური აღმოსავლეთაფრიკული ლოკოკინას კონტროლისთვის.
მაგრამ მან მკვეთრად უარყოფითი ზეგავლენა იქონია უხერხემლო ცხოველების ენდემურ სახეობებზე.
გავრცელდა ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე, ევროპაში (ფიქრობენ რომ შემოტანილ ხილთან
ერთად), სადაც ანადგურებს დიდი რაოდენობით ლოკოკინებს და ჭიაყელებს. ამით დიდ ზიანს
აყენებს ადგილობრივ ეკოსისტემებს (მაგალითად, ლოკოკინები ჭამენ მცენარეების მავნებელ სოკოებს,
ჭიაყელები ქმნიან ნიადაგს და ა.შ.). ითვლება მსოფლიოს ერთ-ერთ ყველაზე საშინელ ინვაზიურ
სახეობად. ზემოთ განხილული ჭიები შედიან ტიპის ერთ-ერთ კლასში - ტურბელარიებში.
ტურბელარიები ძირითადად თავისუფლად მცხოვრები ჭიები არიან, თუმცა არის რამოდენიმე
პარაზიტული და სიმბიონტური ფორმაც. ტიპი ბრტყელი ჭიების (Platyhelminthes) დანარჩენი სამი
კლასი: Monogenea (მონოგენეზური მწოველები); Trematoda (დიგენეზური მწოველები); Cestoda
(თასმისებური ჭიები) პარაზიტულ ცხოვრების ნირს ეწევიან (ნახ.3).

ტ.Platyhelminthes
ბრტყელი ჭიები

კლ.Trematoda კლ. Cestoda

კლასი Turbellaria კლ.Monogenea
დიგენეზური მწოველები, თასმისებური ჭიები
ტურბელარიები მონოგენეზური მწოველები
ანუ ტრემატოდები

ნახ.3. ბრტყელი ჭიების

კლასიფიკაცია

სხეულის საფარი.

ტურბელარიების უმრავლესობას აქვს წამწამებით აღჭურვილი ეპიდერმისი (ექტოდერმული

წარმოშობის), რომელიც მოთავსებულია ბაზალურ მემბრანაზე. ეპიდერმისი მდიდარია
 4

ერთუჯრედიანი ჯირკვლებით, ეპიდერმისის ზედაპირზე ისინი ლორწოს გამოყოფენ: იცავენ კანს

გამოშრობისგან (ხმელეთის ტურბელარიებში), დაზიანებისა და ინფექციებისგან (წყლის ფორმებში),
ამცირებენ ხახუნის ძალას ცურვისას, იცავენ ეპიდერმისს საჭმლის მომნელებელი ფერმენტების
მოქმედებისგან პარაზიტულ ფორმებში.

პარაზიტული კლასების წარმომადგენლებს აქვთ თავისებური, წამწამებს მოკლებული ეპიდერმალური

საფარი, იგი იცავს პარაზიტი ჭიას სხეულს მონელების ან სხვა ტიპის დაზიანებებისგან, როდესაც
პარაზიტი მასპინძლის სხეულში სახლდება. პარაზიტული ჭიების ეპიდერმალურ საფარს
სინციტიალური ტეგუმენტი ეწოდება. სინციტიალური იმიტომ, რომ მისი უჯრედები ერთმანეთს
ერწყმიან და ქმნიან მრავალბირთვიან სინციტიას (იხ. ნახ.4). სავარაუდოდ, ასეთი აგებულება
ტეგუმენტს უფრო მდგრადს ხდის, რადგან შეუძლებელია უჯრედების ერთმანეთისგან მოშორება.
ტეგუმენტი უძლებს საჭმლის მომნელებელი ფერმენტების მოქმედებას. ეპიდერმისის ამ წარმოებულს
შეწოვაც შეუძლია (პარაზიტული ჭიების ნაწილს არ აქვს საჭმლის მომნელებელი სისტემა, ამიტომ
საკვები ნივთიერების შეწოვა მთელი სხეულის ზედაპირით ხდება) და სეკრეციაც-ნივთიერებების
გამოყოფა. მაგალითად, ტეგუმენტი გამოჰყოფს ნივთიერებებს, რომლებიც თრგუნავენ საჭმლის
მომნელებელი ფერმენტების მოქმედებას.

ტეგუმენტი რეზისტენტულია მასპინძლის იმუნური სისტემის მოქმედების მიმართ. იგი ბოჭავს

მასპინძლის იმუნური სისტემის მიერ წარმოქმნილ მოლეკულებს. აგრეთვე დაზიანების შემდეგ
ტეგუმენტის შრეების განახლება სწრაფად ხდება.

ნახ. 4.

ეკალი

დისტალური ციტოპლაზმა

კუნთოვანი შრე

გოლჯის აპარატი

ბირთვი

ტეგუმენტის უჯრედის სხეული

პარენქიმული შრის უჯრედი

 5

ეპიდერმალური შრის ქვემოთ მოთავსებულია სიგრძივი და რგოლოვანი კუნთოვანი ბოჭკოები.

საჭმლის მომნელებელი სისტემა

თავისუფლად მცხოვრები ტურბელარიების საჭმლის მომნელებელი სისტემა მოიცავს პირს, ხახას და

ნაწლავს. პლანარიებში ხახას შეუძლია პირიდან გამოიზნიქოს. ნაწლავში ხდება უჯრედგარე მონელება
პროტეოლიტური (ცილების დამშლელი) ფერმენტების მოქმედებით. დაშლილი საკვები შეიწოვება
ნაწლავის კედელში გასტროდერმის (ნაწლავის გამომფენი შრე) უჯრედების ფაგოციტოზის გზით.
ფაქტობრივად, საჭმლის მონელება იწყება უჯრედის გარეთ და მთავრდება უჯრედის შიგნით.
მონელების შემდეგ დარჩენილი ნარჩენები გადადის ხახაში, შემდეგ კი გარეთ გამოიტყორცნება.

https://www.youtube.com/watch?v=w0QzSYQGsnA

მონოგენეზური მწოველების და ტრემატოდების საჭმლის მომნელებელი სისტემა ასევე იწყება პირით,

გადადის ხახაში, რომელიც არ გამოიზნიქება ტურბელარიების ხახის მსგავსად. ხახა იხსნება Y-
ფორმის ნაწლავში, რომელიც ყრუდ მთავრდება. ზოგს სახეობებში ნაწლავი დატოტილია, მაგრამ
მაინც ყრუდ მთავრდება. თასმისებურ ჭიებს (თასმა ჭიებს) არ აქვთ საჭმლის მომნელებელი სისტემა,
ამიტომ საკვებს მთელი სხეულით, ტეგუმენტის მეშვეობით შეიწოვენ მასპინძლის ნაწლავიდან.

გამოყოფა და ოსმორეგულაცია

გამომყოფი სისტემა ორგანიზმს საკვების მონელების შემდეგ დარჩენილ ნარჩენებს აშორებს,

ოსმორეგულაციის სისტემა კი ორგანიზმში წყლის ბალანსს აკონტროლებს. მაგალითად, მტკნარი
წყლის ცხოველებში იქმნება კონცენტრაციის გრადიენტი გარემოს და სხულის შიგნით არსებულ
სითხეებს შორის (სხეულის სითხეებს დაახლოებით ზღვის წყლის კონცენტრაცია აქვთ). წყალი
ნაკლებ კონცენტრირებული გარემოდან მიემართება მეტად კონცენტრირებული შიგთავსის მქონე
უჯრედში ნახევრად გამტარი მემბრანის მეშვეობით. ამ დროს უჯრედი შეიძლება გასკდეს, რომ არა
ჭარბი წყლის მოშორება ოსმორეგულატორული სისტემის მიერ. პრიმიტიულ ცხოველებში, სადაც
ნივთიერებათა ცვლის შემდეგ დარჩენილი ნარჩენები წყალში იხსნება, გამომყოფი და
ოსმორეგულაციის სისტემა კომბინირებულია, ანუ ერთია. სწორედ ასეთია ბრტყელი ჭიების
 6

პროტონეფრიდიები. პროტონეფრიდიები ორგანიზმს აშორებენ როგორც ნარჩენების ნაწილს, ისე ჭარბ

წყალსაც. მიუხედავად იმისა, რომ ამიაკის ნაწილის სინთეზი პროტონეფრიდიებში ხდება, ნარჩენების
ძირითადი ნაწილის მოცილება მაინც სხეულის ზედაპირიდან მიმდინარეობს. პროტონეფრიდიების
ძირითადი ფუნქცია წყლის ბალანსის კონტროლია. პროტონეფრიდიები სხეულის გვერდებზე
განლაგებული მილაკების სისტემაა (ნახ.5). მილაკებს აქვთ გამსხვილებები, თითქოს ქინძისთავები -
ე.წ. მოციმციმე უჯრედები. მოციმციმე უჯრედის ერთ ბოლოში განლაგებულია შოლტები, რომლებიც
სწრაფად მოძრაობენ-თითქოს ციმციმებენო. შოლტების მოძრაობის შედეგად იქმნება წყლის ნაკადი და
ჭარბი წყალი სხეულიდან ჩაედინება მოციმციმე უჯრედში, შემდეგ კი გადადის მილაკების სისტემაში.
მილაკების ნაწილი ფორებით ბოლოვდება სხეულის ზედაპირზე. სწორედ ამ ფორებიდან
გამოიდევნება ჭარბი წყალი (ნახ.5).

ბირთვი

შოლტი
მოციმციმე
უჯრედი

წყლის ნაკადი

მილაკი ფორი სხეულის

კედელში
პროტონეფრიდიული
მილაკები მილაკოვანი
უჯრედი

ნახ.5. პროტონეფრიდიების აგებულება

იქ, სადაც მოციმციმე უჯრედი გადადის მილაკში, განლაგებულია წამწამები. ფიქრობენ, რომ მათი
მეშვეობით ხდება გარკვეული იონების ან მოლეკულების უკუშეწოვა.
 7

ნერვული სისტემა.

ცეფალიზაციის პროცესი კარგად ჩანს თავისუფლად მცხოვრებ პლანარიის მაგალითზე. მისი ნერვული
სისტემა წარმოდგენილია ორი სიგრძივი ნერვული ჭიმით, რომლებიც დაკავშირებულია
ერთმანეთთან განივი ნერვებით (კიბისებური ნერვული სისტემა), ხოლო თავის ნაწილში კი ნერვული
უჯრედების ორი გროვა ქმნის ეგრეთ წოდებულ ტვინს (პირობითად) (ნახ.6).

ბრტყელი ჭიების ზოგ წარმომადგენელს გააჩნიათ მხოლოდ სუბეპიდერმალური (კანში განლაგებული)

ნერვული ბადე, მსუსხავების მსგავსად.

თავისუფლად მცხოვრებ ტურბელარიებს (მთელი ცხოვრების განმავლობაში), პარაზიტულ

მონოგენეზურ მწოველებს და ტრემატოდებს (ლარვულ სტადიაზე) აქვთ თვალაკები- სინათლის
შემგრძნობი ორგანოები. შეხების შემგრძნობი და ქიმიური რეცეპციის უჯრედები მთელს სხეულზეა
გაბნეული. პლანარიაში ამ უჯრედების დიდი გროვები განლაგებულია თავის გვერდით
გამონაზარდებში. ზოგ სახეობებს აქვთ სტატოცისტები- წონასწორობის შენარჩუნებისთვის
(სტატოცისტები ქონდათ მედუზებსაც) და რეორეცეპტორები- ნერვული უჯრედები, რომლებიც
წყლის დინების მიმართულებას შეიგრძნობენ. სენსორული დაბოლოებები მრავლად არის
ტრემატოდების პირის მისაწოვართან და თასმისებური ჭიების კაუჭებთან.

თვალაკი

გვერდით გამონაზარდი

მექანიკური რეც

ქიმიური რეც

სინათლის რეც

ნეირონთაშორისი

განივი ნერვული ჭიმი

კვანძები

დამაკავშირებელი ბოჭკოები

ხახა
პიგმენტური უჯრ.
ნახ.6. პლანარიას
ნერვული
ნერვული
სისტემა
უჯრედები

ფოტორეცეპტორები
 8

გამრავლება

ბრტყელი ჭიები მრავლდებიან როგორც უსქესოდ, გახლეჩით, ისე სქესობრივადაც. როდესაც

პოპულაციას რიცხოვნობის სწრაფი აღდგენა სჭირდება, ხშირად „ირთვება“ უსქესო გამრავლება:
მაგალითად, პლანარია ხახის უკან იხლიჩება ორ ნაწილად: თავის ნაწილი აღიდგენს კუდის ნაწილს,
ხოლო კუდის ნაწილი- თავის
ნაწილს (იხ. ნახ. 7.).

ნახ.7. პლანარიას
დაყოფა

პლანარიას რეგენერაციის გასაოცარი უნარი აქვს. მაგალითად, პლანარიას სხეულის შუა ნაწილიდან
ამოჭრილი მონაკვეთს შეუძლია აღიდგინოს თავის და კუდის ნაწილებიც. თან თავი აუცილებლად
იზრდება იმ ნაწილიდან, სადაც ადრე თავი იყო, ხოლო კუდი იქიდან, სადაც ადრე კუდი იყო.

გააკეთს ასეთი ცდა: იმ წყალში სადაც იყო თავის ნაწილს მოკლებული პლანარია, დაამატეს
პლანარიების თავებისგან დამზადებული ექსტრაქტი. შედეგად აღარ მოხდა ახალი თავის რეგენერაცია.
როგორც ჩანს, ექსტრაქტში შემავალმა ნივთიერებებმა დათრგუნეს იმავე უბნის რეგენერაცია.

პარაზიტული ტრემატოდები მრავლდებიან უსქესოდ თავიანთ შუალედურ მასპინძელში-

ლოკოკინაში.
 9

ბრტყელი ჭიების უმრავლესობა ჰერმაფროდიტები არიან , თუმცა თვითგანაყოფიერება როგორც წესი,

არ ხდება. ახასიათებთ კოპულაცია (შინაგანი განაყოფიერება). კოპულაციის ადაპტური ღირებულება:
გენეტიკური მრავალფეროვნების ზრდა და გამეტების (სასქესო უჯრედების) კარგვის თავიდან
აცილება, რაც ხდება გარეგანი განაყოფიერების დროს. ყველა ბრტყელ ჭიას გააჩნია პენისი, და
თითქმის ყველას - ვაგინა. იმ სახეობებში, სადაც ვაგინა არ არის, განაყოფიერება პენისის
საშუალებით ხდება ეპიდერმისის გავლით.

მამრების სათესლეები უკავშირდებიან თესლშემკრებებს, რომლებიც თავის მხრივ პენისთან არის

დაკავშირებული. პენისი წარმოადგენს წყვილ გამონაზარდს. გამრავლების წინ ორი თავისუფლად
მცხოვრები ბრტყელი ჭია ერთმანეთს ებრძვის იმისთვის, თუ ვინ რა ფუნქციას შეასრულებს
შეწყვილების დროს. ეს ბრძოლა დაახლოებით ერთი საათი გრძელდება, და მას „პენისებით
ფარიკაობა“ ეწოდება. ჭიები ცდილობენ მოწინააღმდეგის სხეულის კედელი დააზიანონ და
სპერმატოზოიდები შეიყვანონ. გამარჯვებული მამრის ფუნქციას ასრულებს, დამარცხებული კი-
მდედრის. განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის და ყვითრის უჯრედების გარშემო წარმოიქმნება
გარსი. ამის შემდეგ კვერცხი გამოდის „დედის“ ორგანიზმიდან და მცირე გამონაზარდით ემაგრება
ფსკერს, წყალქვეშა ქვებს ან წყალმცენარეებს.

https://www.youtube.com/watch?v=wn3xluIRh1Y

პარაზიტულ მონოგენეზურ მწოველებში განაყოფიერებული კვერცხუჯრედიდან იჩეკება

თავისუფლად მცხოვრები ლარვა, რომელიც მიემაგრება შემდეგ მასპინძელს და იქ ვითარდება
ახალგაზრდა ფორმად. პარაზიტულ ტრემატოდებში (დიგენეზურ მწოველებში) განაყოფიერებული
კვერცხუჯრედიდან იჩეკება წამწამებით გარშემორტყმული ლარვა, რომელიც შეიჭრება შუალედური
მასპინძლის, ლოკოკინის სხეულში და იქ განაგრძობს შემდგომ განვითარდებას. ზოგ შემთხვევებში
იგი ლოკოკინას სხეულში ხვდება მას მერე, რაც ლოკოკინა საკვებთნ ერთად ყლაპავს ლარვას.

პარაზიტული თასმა ჭიები იჩეკებიან მხოლოდ მას მერე, რაც შუალედური მასპინძლის სხეულში
ხვდებიან.

ადაპტაცია პარაზიტული ცხოვრების ნირის მიმართ

შესაძლებელია თუ არა ცხოველების „ზომბირება“? რატომ ხდება ლოკოკინების, ჭიანჭველების ქცევის

ცვლილება ისე, რომ მიმართულია არა გადარჩენისკენ, არამედ „მსხვერპლად შეწირვისკენ“?

ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად დავუბრუნდეთ კვლავ ბრტყელ ჭიებს, კერძოდ კი პარაზიტულ

კლასს- ტრემატოდებს (იგივეა, რაც დიგენეზური მწოველები). ამ კლასის ერთ-ერთი წარმომადგენელი,
 10

Dicrocoelium dendriticum , საჭიროებს ორ შუალედურ მასპინძელს, ლოკოკინას და ჭიანჭველას, სანამ

ძირითადი მასპინძლის (ძროხის) სხეულში მოხვდება. პარაზიტის კვერცხები ძირითადი მასპინძლის
განავალთან ერთად ხვდება ნიადაგზე ან წყალში. ლოკოკინა იკვებება ძროხის ნაკელით და კვერცხები
მის ნაწლავში ხვდება. აქ იჩეკება ლარვა (მირაციდიუმი), რომელიც ხვრეტს ნაწლავის კედელს და
გარდაიქმნება სპოროცისტად. სპოროცისტი იწყებს დაყოფას უსქესოდ, წარმოქმნის უამრავ
სპოროცისტს რომლების შეიცავენ ლარვა ცერკარიას. ცერკარია ტოვებს სპოროცისტის გარსს და
გამოდის ლოკოკინას ორგანიზმიდან ლორწოსთან ერთად. ლოკოკინას ლორწოთი იკვებება ჭიანჭველა.
იგი მეორე შუალედური მასპინძელია. ცერკარია აქ კარგავს გარსს, გარდაიქმნება მეტაცერკარიად.
ლარვების ნაწილი რჩება სისხლში, 2 ან 3 კი ტვინს აღწევს და სრულიად ცვლის ჭიანჭველას ქცევას.
თუ ჩვეულებრივ, შუადღის შემდეგ ჭიანჭველები ბუდეს უბრუნდებიან, დაავადებული ჭიანჭველა
ტემპერატურის კლებასთან ერთად მიიწევს ბალახის წვერისკენ და იქ რჩება გაუნძრევლად. ასეთ დროს,
დიდი ალბათობით, ბალახთან ერთად იგი ძროხის ნაწლავში ხვდება. ჭიანჭველას სხეულის
მონელების შემდეგ ნაწლავში მოხვედრილი მეტაცერკარია ნაღვლის სადინარით ადის ღვიძლში.6-7
კვირა სჭირდება სექსობრივი მომწიფებისთვის, ამის შემდეგ, ერთი თვის თავზე წარმოქნის კვერცხებს,
რომელიც ექსკრემენტებთან ერთად გარემოში ხვდება.

https://www.youtube.com/watch?v=lGSUU3E9ZoM

ნახ.8.
დიკროცელიუმის
განვითარების ციკლი
 11

კიდევ ერთი ტრემატოდა, Leucochloridium paradoxum, რომელიც ხვდება ლოკოკინას ორგანიზმში

ფრინველის ექსკრემენტებით კვების შემდეგ. ლარვულ სტადიაზე იგი შუალედური მასპინძლის,
ლოკოკინას ნაწლავში აღმოჩნდება, სადაც სპოროცისტად გარდაიქმნება. სპოროცისტები იზრდებიან
და გრძელი გაბერილი მილაკების ფორმას იღებენ, სადაც მოთავსებულია უსქესო დაყოფით
მიღებული ცერკარიები. ცერკარიები იჭრება ლოკოკინას საცეცებში. ისინი მსხვილდებიან, იწყებენ
პულსაციას, უჩნდებათ შეფერილობა (განსაკუთრებით ერთ-ერთ საცეცს) და მუხლუხოს ემსგავსებიან.
როგორც ჩანს, ცერკარიებით სავსე მილაკები პულსირებენ მხოლოდ სინათლის სხივების საპასუხოდ.
სიბნელეში ისინი წყვეტენ პულსაციას. სავარაუდოდ, ინფექციის შედეგად ლოკოკინებს ერღვევათ
სინათლის აღქმის უნარი. თუ ჩვეულებრივ ისინი ცდილობენ სიბნელეში ყოფნას, ინფიცირებული
ლოკოკინები სულ მზეზე და სინათლეში არიან, სადაც მათი შემჩნევა ფრინველის მიერ სწრაფად
ხდება. პოლონეთში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ 53% ინფიცირებული ლოკოკინა რჩებოდა
სინათლეში, ცდილობდა რაც შეიძლება მაღლა ასულიყო მცენარეებზე. როდესაც ასეთ ლოკოკინას
ფრინველი ჭამს, მის ნაწლავში ხდება ცერკარიების სქესობრივი მომწიფება და კვერცხების წარმოება.
ფრინველი ამ შემთხვევაში ძირითადი მასპინძელია. კვერცხები ექსკრემენტებთან ერთად გარემოში
ხვდება.

ეს გასაოცარი ადაპტაცია, როდესაც პარაზიტი ცვლის შუალედური მასპინძლის ქცევას ისე, რომ
გაზარდოს ძირითადი მასპინძლის ორგანიზმში მოხვედრის ალბათობა, ჯერ კიდევ კარგად
შესასწავლია.

https://www.youtube.com/watch?v=Go_LIz7kTok

კლასი ტრემატოდას წარმომადგენელია სისხლის მწოველა Schistosoma (შისტოსომა). იგი მსოფლიოში

ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე დაავადების, შისტოსომოზის გამომწვევია. დედამიწაზე ამ დაავადებით
ინფიცირებულია 200 მილიონი ადამიანი. ხშირია აფრიკაში, სამხრეთ ამერიკის ნაწილში, ინდოეთში,
ახლო აღმოსავლეთსა და შორეულ აღმოსავლეთში. ადამიანში პარაზიტობს რამოდენიმე სახეობა:
ერთი ცხოვრობს მსხვილ ნაწლავთან მდებარე ვენებში, მეორე წვრილ ნაწლავებთან მდებარე ვენებში,
ხოლო მესამე სახოება კი შარდის ბუშტის ვენებში.
 12

https://www.youtube.com/watch?v=Se168ExpYFg

შისტოსომა ორსქესიანია: მამრი უფრო გრძლი და ფართოა, ვენტრალურ მხარეზე აქვს ღარი,
რომელშიც თავსდება უფრო მცირე ზომის და წვრილი მდედრი. სასიცოცხლო ციკლი ისეთივე აქვს,
როგორ უმრავლეს ტრემატოდას: კვერცხები ექსკრემენტებთან ერთად ხვდება გარემოში. წყალში
მოხვედრის შემდეგ იჩეკება წამწამებიანი მირაციდიუმი, რომელმაც უნდა იპოვოს შესაბამისი
ლოკოკინა რამოდენიმე საათში, შემდეგ ლოკოკინას სხეულში გარდაიქმნება სპოროცისტად.
ცერკარიები გამოდის ლოკოკინას სხეულიდან და ადამიანის კანთან კონტაქტის შემდეგ ხვდება
სისხლის მიმოქცევის სისტემაში. აქედან გადადის ღვიძლის კარის სისტემაში, ღვიძლში მწიფდება და
შემდეგ ხვდება სახეობისთვის დამახასიათებელ ადგილებზე. არ აქვს მეტაცერკარიას სტადია.
დაავადებას ძირითადად იწვევენ დიდი რაოდენობით წარმოქმნილი კვერცხები, აზიანებენ რა
ორგანოებს, სადაც ხვდებიან სისხლის დინებით. შისტოსომოზს, იმის და მიხედვით, თუ რომელი
სახეობა იწვევს მას, ახასიათებს ან სისხლიანი ფაღარათი, ან სისხლით შარდვა. პრევენციის ძირითადი
გზა - კანალიზაციის სისტემის მოწესრიგება. დაავადების მკურნალობა საჭიროა ადრეულ ეტაპზე,
გაცილებით რთული და ხშირად შეუძლებელია უკვე მძიმე მდგომარეობაში მყოფი ადამიანის
დახმარება.

https://www.youtube.com/watch?v=Se168ExpYFg

სხვადასხვა მასპინძელში ცხოვრების შედეგად ტრემატოდებს თავისუფლად მცხოვრები

ცხოველებისგან განსხვავებული მოთხოვნები გაუჩნდათ. მაგალითად: სისხლის მწოველა როგორც
ადამიანის, ასევე ლოკოკინას იმუნური სისტემის მიმართ მდგრადი უნდა იყოს. საკუთარი ცილების
მიმსგავსებით მასპინძლის ზედაპირის (სადაც ის მიმაგრებულია) ცილებთან, სისხლის მწოველა
იმუნურ თავდაცვას ანუ შენიღბვას ახერხებს (გაიხსენეთ, ვის ქონდა მსგავსი მექანიზმი). ამავე დროს,
იგი მოლეკულებს გამოყოფს, რომლებიც იწვევენ მასპინძლის იმუნური სისტემის შემწყნარებლობას
პარაზიტის მიმართ. ეს თავდაცვა იმდენად ქმედითია, რომ ზოგი მწოველა მასპინძელში 40 წელზე
მეტ ხანს ცოცხლობს.

მონოგენეზური მწოველების (კლასი Monogenea) უმეტესობა თევზის გარეგანი პარაზიტია.

მონოგენეზური მწოველების სასიცოცხლო ციკლი შედარებით მარტივია. ის წამწამიანი,
თავისუფლად მცურავი ლარვას სტადიას მოიცავს. ლარვა აინფიცირებს მასპინძელს.

მონოგენეზურ მწოველებს ტრადიციულად ტრემატოდებთან აერთიანებდნენ, მაგრამ ზოგი

სტრუქტურული და ქიმიური თვისებების მიხედვით ისინი უფრო ახლოს თასმისებურ ჭიებთან
დგანან. ახასიათებთ საიტსპეციფიურობა, ანუ პარაზიტი სახლდება მხოლოდ გარკვეულ ადგილას.
ასეთია, მაგალითად, Oculotrema hippopotami – მონოგენეზური პარაზიტი, რომელიც ბეჰემოთის
 13

თვალზე ცხოვრობს. ერთ-ერთი მონოგენეზური მწოველა თევზის ლაყუჩის მეორე ფილამენტზე

სახლდება, სხვაგან არასოდეს უპოვნიათ.

თასმისებური ჭიები (კლასი Cestoda) პარაზიტობენ ხერხემლიანებში (ადამიანის ჩათვლით). ბევრი

თასმისებური ჭიის თავის ბოლო, ანუ სკოლექსი შეიარაღებულია მისაწოვრებითა და კაუჭებით. მათი
მეშვეობით ჭია ემაგრება მასპინძლის ნაწლავის კედელს. თასმისებურ ჭიებს საჭმლის მომნელებელი
სიღრუე არა აქვთ. ისინი მთელი სხეულით იწოვენ მასპინძლის ნაწლავებში მონელებულ საკვებს.

მაგალითად, ღორის სოლიტერის სკოლექსს აქვს ორივე: მისაწოვრებიც და კაუჭებიც (ნახ.9; 10). ხარის
სოლიტერს მხოლოდ მისაწოვრები გააჩნია(ნახ.11).

ნახ.9. Taenia solium- ღორის

ნახ. 10. ღორის სოლიტერის
სოლიტერი
სკოლექსი

კაუჭი მისაწოვარი

სკოლექსის უკან განლაგებულია სეგმენტებისგან - პროგლოტიდებისგან შემდგარი გრძელი თასმა

(ნახ.13). პროგლოტიდი ფაქტიურად სქესობრივი ორგანოების შემცველი ტომარაა. მწიფე, ათასობით
კვერცხით შეიარაღებული პროგლოტიდი ზრდასრული თასმისებური ჭიის ბოლო ნაწილს გამოეყოფა
და ფეკალურ მასებთან ერთად მასპინძლის ორგანიზმს ტოვებს. შემდეგ ადამიანის ფეკალიები
შუალედური მასპინძლის სასმელ წყალში ან საკვებში ხვდება. ამ შემთხვევაში, შუალედური

მასპინძლები ღორები ან მსხვილი რქოსანი საქონელია. თასმისებური ჭიის კვერცხიდან ვითარდება

ლარვა. ლარვა კაპსულის სახით მასპინძელი ცხოველების კუნთებში ცხოვრობს. ადამიანი ლარვას
იღებს, როცა ცისტებით ინვაზირებულ, ცუდად შემწვარ (ან ნაწილობრივ უმ) ხორცს ჭამს.
ზრდასრულობას ჭიები ადამიანის სხეულში აღწევენ. დიდ თასმისებურ ჭიას შეუძლია ნაწლავების
ამოვსება და მასპინძელი ადამიანის სხეულიდან თითქმის მთელი საკვების შეთვისება. ასეთი ჭია
 14

შეიძლება საკვების უკმარისობის სერიოზული მიზეზი გახდეს. ერთ-ერთი ეფექტური მედიკამენტი

არის ნიკლოზამიდი, რომელიც კლავს ზრდასრულ ჭიებს.
 15

ფსევდოცელომიანი ცხოველები

ტიპი Rotifera (როტიფერები) - ციბრუტელები

ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაც ამ ცხოველებს აქვთ და არ ქონიათ აქამდე გახილულ ტიპებს, არის
სხეულის სიღრუე, სადაც განლაგებულია შინაგანი ორგანოები. ფაქტობრივად ციბრუტელებს უკვე
აქვთ სპეციალური „სათავსო“ შინაგანი ორგანოებისთვის, სადაც ისინი უფრო დაცულები არიან.
მართლია, აქ სხეულის სიღრუე არ არის მთლიანად შემოსაზღვრული მეზოდერმალური კედლით,
როგორც ეს უფრო განვითარებულ ცხოველებშია, მაგრამ მაინც „წინ გადადგმული ნაბიჯია“.
ციბრუტელების სხეულის სიღრუეს „ცრუ ცელომი“, ანუ ფსევდოცელომი ეწოდება, რადგან

ნახ.12. სხეულის სიღრუეები

1. პლანარიას მაგალითზე-
სხეულის სიღრუე არ არის,
სიღრუე მხოლოდ საჭმლის
მომნელებელ მილშია
2. ცრუ ცელომი- კანქვეშა
მეზოდერმალური შრე
საზღვრავს სხეულის სიღრუეს
3. ცელომი- მეზოდერმალური შრე
არის როგორც კანქვეშ, ისე
ნაწლავის ზემოდან- ანუ
საზღვრავს სხეულის სიღუეს
ორივე მხრიდან

შემოსაზღვრულია მხოლოდ ერთი მხრიდან, ნამდვილი ცელომი კი ორივე მხრიდან არის დაცული
მეზოდერმალური კედლით (ნახ.12).

ვინ არიან ციბრუტელები (როტიფერები)? პატარა ზომის ცხოველებია. ისინი მტკნარ წყალში,
ზღვებში და ტენიან ნიადაგში ბინადრობენ. მათი ზომა 50μმ –დან 2 მმ – მდე მერყეობს.
ციბრუტელები მრავალ უმარტივესებზე მცირე ზომისანი არიან. ზომის მიუხედავად, ისინი
ნამდვილი მრავალუჯრედიანი ორგანიზმებია და ორგანოთა სპეციალიზირებული სისტემები
ახასიათებს (იხ. ნახ. 13). მსუსხავებისა და ბრტყელი ჭიებისგან განსხვავებით, რომლებსაც მხოლოდ
საჭმლის მომნელებელი სიღრუე აქვთ, ციბრუტელებს საჭმლის მომნელებელი მილი პირით იწყება და
ანუსით მთავრდება. შინაგანი ორგანოები ცრუ ცელომშია განლაგებული. ცრუცელომის სითხე
ჰიდროსტატიკური ჩონჩხის როლს ასრულებს (სითხით ამოვსებული სიღრუე სიმყარეს ანიჭებს).
 16

სხეულის მოძრაობის შედეგად სითხე მთელ სხეულში მიმოიქცევა, რაც ხელს უწყობს საკვების
გადანაწილებას და ამ პატარა ცხოველის სხეულიდან ნარჩენების გამოიყოფას. ლათინურად Rotifera-
“ბორბლის მქონეს” ნიშნავს. ეს სახელი ციბრუტელებს წამწამების გვირგვინის გამო დაერქვათ.
წამწამების გვირგვინის საშუალებით წყლის ნაკადი ცხოველის პირში ხვდება. პირი გადადის ხახაში
(როტიფერებში მას მასტაქსი ეწოდება). ხახის შესასვლელთან განლაგებულია ე.წ. ყბები. მათი
მეშვეობით ციბრუტელა მსხვერპლს, ძირითადად წყალში მობინადრე მიკროორგანიზმებს აქუცმაცებს.
ციბრუტელების გამრავლება თავისებურია.

ნახ. 13. ციბრუტელას (როტიფერას) აგებულება

სახეობების უმრავლესობა წარმოდგენილია მარტო მდედრებით, რომლებიც გაუნაყოფირებელ

კვერცხებს დებენ. კვერცხებიდან ისევ მდედრები ვითარდებიან (გამრავლების ეს ტიპი ცნობილია
პართენოგენეზის სახელით). სხვა სახეობებში ორი ტიპის კვერცხი გვხვდება, რომლებიც
პართენოგენეზურად ვითარდება. ხელსაყრელ პირობებში მდედრები დებენ დიპლოიდურ კვერცხს,
რომლიდანაც მდედრები ვითარდება. არახელსაყრელ პირობებში მდედრები დებენ ჰაპლოდურ
კვერცხს. მათგან მარტივი მამრები ვითარდებიან. მამრებს დამოუკიდებლად კვებაც კი არ შეუძლია.
ისინი იქამდე ცოცხლობენ, სანამ სპერმას გამოიმუშავებენ და კვერცხებს გაანაყოფიერებენ.
განაყოფიერების შემდეგ ვითარდება არახელსაყრელი პირობების მიმართ მდგრადი ზიგოტა.
მაგალითად, ის გუბის ამოშრობას უძლებს. პირობების გაუმჯობისას ზიგოტა იყოფა და მდედრების
ახალი თაობა ვითარდება, რომელიც პირობების გაუარესებამდე ისევ პართენოგენეზით მრავლდება.
უცნაურია, რომ ციბრუტელების უამრავი სახეობა მამრების გარეშე არსებობს. თითქმის ყველა
ცხოველისა და მცენარის სახეობა, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, სქესობრივად მრავლდება.
 17

სქესობრივ გამრავლებას უსქესოსთან შედარებით ბევრი უპირატესობა აქვს. მაგალითად: სახეობები,

რომლებიც უსქესოდ მრავლდებიან უფრო მალე აგროვებენ თავიანთ გენომში საზიანო მუტაციებს,
ვიდრე სქესობრივი გამრავლების მქონე სახეობები. საზიანო მუტაციების გამო, უსქესო გამრავლების
მქონე სახეობებს გადაშენების მეტი საფრთხე ემუქრებათ. ამავე დროს, ახალი სახეობების წარმოქმნის
უნარი დაქვეითებულია. მეთიუ მეზელსონი, ჰარვარდის უნივერსიტეტიდან, ნობელის პრემიის
ლაურეატი, სწავლობდა უსქესო გამრავლების მქონე ციბრუტელების კლასს- Bdelloidea-ს. ამ კლასის
360 სახეობის ციბრუტელაა ცნობილი. ისინი პართენოგენეზით მრავლდებიან.

პალეონტოლოგებმა ბდელოიდები 35 მილონი წლის ასაკის ქარვაში აღმოაჩინეს. ქარვაში მარტო

მდედრები იყვნენ. მეზელსონმა და მისმა კოლეგებმა ბდელოიდების დნმ მათი უახლოესი ნათესავის,
სქესობრივი გამრავლების მქონე ციბრუტელების დნმ-ს შეადარეს. შედარების შემდეგ დადგინდა,
რომ 35 მილიონ წელზე მეტი გავიდა, რაც ბდელოიდები უსქესოდ მრავლდებიან. როგორ ახერხებენ
ისინი ამას, გამოცანაა, ვინაიდან საერთო წესის მიხედვით უსქესო გამრავლების მქონე ორგანიზმი
დიდ ხანს ვერ იარსებებს.

ჯგუფი ლოფოფორიანები

ჯგუფი სამ ტიპს მოიცავს: ექტოპროქტებს, ფორონიდებს და მხარფეხიანებს. რა აერთიანებს ამ

ტიპებს ერთ ჯგუფად? თავისებური საკვების მოპოვების „აპარატი“: ლოფოფორი-პირის გარშემო
განლაგებული ნალის ფორმის ან მრგვალი წამწამოვანი გამონაზარდების მქონე გვირგვინი.
წამწამების მეშვეობით წყალი პირისკენ მიედინება, წამწამები კი საკვების ნაწილაკებს იჭერენ. კიდევ
ერთი მსგავსება: სამივე ტიპის წარმომადგენლებს აქვთ U-ს ფორმის საჭმლის მომნელებელი არხი.
ლოფოფორებიანის თავის ნაწილი არ არის სხეულისგან გამოყოფილი. ზემოთ ჩამოთვლილი ყველა
მორფოლოგიური ნიშანი ჩამოყალიბდა მიმაგრებულ ან ნაკლებად აქტიურ ცხოვრების ნირთან
დაკავშირებით. ბრტყელი ჭიებისგან (სხეულის სიღრუე არა აქვს) და ციბრუტელებისგან (ცრუ
ცელომი ანუ ცრუ სიღრუე აქვს) განსხვავებით ლოფოფორიანებს ნამდვილი ცელომი(!) აქვთ. ის
მთლიანად შემოსაზღვრულია მეზოდრემით.
ერთ-ერთი ყველაზე ძველი ტიპი ლოფოფორიანთა ჯგუფიდან არიან მხარფეხიანები ანუ
ბრაქიოპოდები. გარეგნულად ისინი ხამანწკებს მოგვაგონებს, მაგრამ მათი ნიჟარა დორსალური და
ვენტრალური მხრიდან იცავს სხეულს და არ შედგება მოლუსკების მსგავსად ლატერალური
(გვერდითი) ნაწილებისგან.
 18

ყველა მხარფეხიანი მლაშე წყლის ბინადარია. უმეტესობას მიმაგრებული ცხოვრების ნირი

ახასიათებს და ზღვის ფსკერს ღეროთი ემაგრებიან. ამ დროს ნიჟარას ოდნავ აღებენ, რომ
ლოფოფორში წყლის დინება უზრუნველყონ. პალეოზოურ და მეზოზოური ერების განმავლობაში
არსებობდა მხარფეხიანების დაახლოებით 30 000 სახეობა. თანამედროვე მხარფეხიანების რაოდენობა
მკვეთრად შემცირებულია. სავარაუდოდ, მათ ვერ გაუძლეს უფრო მაღალგანვითარებულ
მოლუსკებთან კონკურენციას. მხარფეხიანების თანამედროვე გვარის – ლინგულა-ს წარმომადგენლები
400 მილიონი წლის წინათ მობინადრე მხარფეხიანების თითქმის იდენტურები არიან.

მხარფეხიანები
(Brachiopoda)

ნემერტინები

ტიპი Nemertea-ს წარმომადგენლებს სტილეტიან ჭიებს უწოდებენ. მათ არ აქვთ სხეულის ნამდვილი
სიღრუე-ცელომი. ამავე დროს, მათი სხეული სითხით ამოვსებულ პატარა ტომარას შეიცავს.
სავარაუდოდ ეს სტრუქტურა ოდესღაც არსებული ცელომის ნარჩენია. სითხიანი ტომარა შიგნით
მოთავსებულ ელასტიურ სტილეტს ჰიდრავლიკურად მართავს. გაღიზიანებისას სტილეტი ჭიის
სხეულიდან სწრაფად გამოიტყორცნება. ბევრ შემთხვევაში ის შხამს შეიცავს,რომელსაც ჭია
მსხვერპლის დასაჭერად იყენებს.ნემერტინების სიგრძე 1მმ-ზე ნაკლებიდან რამდენიმე მეტრამდე
მერყეობს. ამ ტიპის თითქმის ყველა წარმომადგენელი მლაშე წყლის ბინადარია. რამდენიმე სახეობა
მტკნარ წყალში და ტენიან ნიადაგშიც გვხვდება. ზოგი აქტიურად ცურავს, სხვები ქვიშაში იმალებიან.

ნემერტინებისა და ბრტყელი ჭიების გამომყოფი, გრძნობის და ნერვული სისტემები მსგავსია,

მაგრამ ,,სტილეტიანი” აპარატი მარტო ნემერტინებს ახასიათებს. ნემერტინებს, ბრტყელი ჭიებისგან
განმასხვავებელი კიდევ ორი ნიშანი განუვითარდათ: საჭმლის მომნელებელი არხი და სისხლის
მიმოქცევის დახშული სისტემა. დახშული სისტემის შემთხვევაში სისხლი სისხლძარღვებში
 19

მოძრაობს და სხეულის ღრუს სითხეს არ ერევა. ნემერტინებს არ აქვთ გული. სისხლის მიმოქცევას
უზრუნველყოფს სისხლძარღვების შემავიწროებელი კუნთები.