1.

ჰიდრობიოლოგიის საგანი, მეთოდი და ამოცანები

ჰიდრობიოლოგია ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს:,, hydor”-წყალი, ,,bios’’-

სიცოცხლე, ,,logos- მოძღვრება. ე.ი. მეცნიერება წყალში სიცოცხლის შესახებ.
ჩვენს პლანეტაზე სიცოცხლის სამი სფეროა:
 ატმოსფერო - ჰაერის გარემო
 ლითოსფერო - ნიადაგის გარემო
 ჰიდროსფერო - წყლის გარემო
დედამიწის ზედაპირის ფართობი 510 მილიონი კვადრატული კილომეტრია. აქედან
წყლის ზედაპირის ფართობი 362 მლნ. კვადრატული კილომეტრია. ე.ი. დედამიწის
ზედაპირის 70,5% მოდის წყალზე.
ჰიდროსფეროს როლი: სასმელი და ტექნიკური წყალმომარაგება,
თევზმეურნეობა, რეკრიაციის ზონებისათვის, ენერგეტიკისათვის, ნავიგაციისათვის და
სხვა.
ჰიდრობიოლოგია სწავლობს ჰიდრობიონტაბის (მათი ინდივიდების,
პოპულაციების და თანასაზოგადოებების) ურთიერთობას ერთმანეთთან და არაცოცხალ
გარემოსთან.
ჰიდრობიოლოგიის განვითარების პირველ ეტაპზე აუტეკოლოგიური, ხოლო
შემდგომ დემეკოლოგიური და სინეკოლოგიური მიმართულებები ჩამოყალიბდა
ჰიდრობიოლოგიასთან ერთად. ბიოჰიდროსფეროს შესწავლასთან: ჰიდროლოგია,
ჰიდროქიმია,ჰიდროფიზიკა, ჰიდროგეოლოგია და სხვა. ჰიდრობიოლოგიას კავშირი აქვს
არაბიოლოგიურ (ოკეანოლოგია,ლიმნოლოგია) და ბიოლოგიურ(ზოოლოგია, ბოტანიკა,
მიკრობიოლოგია, ფიზიოლოგია, ბიოგეოგრაფია) დარგებთან.
უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ჰიდრობიონტების რაოდენობრივი სტრუქტურის
(რიცხოვნობა, ბიომასა) და მისი დინამიკის შესწავლას-ამით განისაზღვრება
ჰიდრობიონტთა დამოკიდებულება სხვადასხვა ფაქტორების მიმართ. უდიდესი
მნიშვნელობა აქვს აგრეთვე ზეორგანიზმული სისტემების სტრუქტურასა და ფუნქციის
შესწავლას.
ჰიდრობიონტების თვისობრივი და რაოდენობრივი შესწავლის იარაღები
(პლანქტონის ბადეები,ბატომეტრები, ფსკერმხაპავები და სხვა) სხვა მეთოდებია:
დისტანციური სპექტროსკოპია, წყალქვეშა ტელეხედვა, ფოტოგრაფირება, ექოლოკაცია,
დაკვირვება კოსმოსიდან.
ჰიდრობიოლოგიის დარგები: ზოგადი და კერძო ჰიდრობიოლოგია,
პროდუქციული ჰიდრობიოლოგია, სანიტარული ჰიდრობიოლოგია. მიმართულებები:
ტროფოლოგიური, ენერგეტიკული,ეთოლოგიური, ტოქსიკოლოგიური,
რადიოლოგიური, პალეიჰიდრობიოლოგიური, სისტემური.
 ჰიდრობიოლოგიური კვლევების ძირითადი მეთოდია რაოდენობრივი მეთოდი.
დღეისათვის ჰიდრობიოლოგიას ორი ძირითადი პრობლემა აქვს: ბიოლოგიური
პროდუქტიულობის პრობლემა და სუფთა წყლის პრობლემა.

2. ჰიდრობიოლოგიის ძირითადი პრინციპები და

ცნებები
ზეორგანიზმულ სისტემებს აქვს მართვის მრავალი იარუსი (სახეობრივი,
პოპულაციური ბიოცენოზური). ყველა ბიოლოგიური სისტემა გარემოსთან მჭიდრო
ურთიერთდამოკიდებულებაშია. გარემო მხოლოდ ის ელემენტებია, რომლებთანაც
მოცემული ბიოლოგიური სისტემა ურთიერთქმედებს უშუალოდ და რომელთა
ზემოქმედებასთანაც ადაპტირებულია ისტორიულად.
ჰიდრობიონტების ადგილსამყოფელი ანუ ადგილი და ეკოლოგიური ნიშა.
ეკოლოგიური ნიშა შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ეკოლოგიური
სივრცე(ჰიპერსივრცე), რომელშიც გარემოს პირობები განსაზღვრავენ სახეობის
ინდივიდთა განუსაზღვრელად ხანდაზმულ არსებობას. ცნობილი ეკოლოგის-ი.
ოდუმის(1975) განმარტებით ადგილსამყოფელი ეს მისამართია, ეკოლოგიური ნიშა-
ორგანიზმთა ბიოლოგიური პროფესია. ბიოცენოზი და ბიოტოპი-შეადგენენ ერთ
მთელს-ორგანიზმები მათი ადგილი.
წყალსატევების ყველაზე მსხვილ ბიოტოპებს განეკუთვნება მათი სიზრქე ანუ
პელაგიალი, ფსკერი თავის მოსაზღვრე წყლის შრით-ბენთალი და წყლის ზედაპირული
შრე ნეისტალი. მათი შესაბამისი სასიცოცხლო ფორმებია: პელაგოსი, ბენთოსი,
ნეისტონი. პელაგოსში შედიან: პლანქტონი და ნექტონი, ნეისტონში-ნეისტონი და
პლეისტონი. ჰიდრობიონტები იყოფიან: ჰოლოჰიდრობიონტებად (ნამდვილი
ჰიდრობიონტები) და მეროჰიდრობიონტებათ (დროებითი ჰიდრობიონტები) .
ფაქტორების ცვალებადობის დიაპაზონს, რომელსაც უძლებს სახეობა,
ეკოლოგიური ვალენტობა ეწოდება. ფართო ეკოლოგიური ვალენტობის ფორმებს-
ევრიბიონტები და ვიწრო ეკოლოგიური ვალენტობისას - სტენობიონტები ეწოდებათ.
ტემპერატურის მიხედვით: ევრითერმული და სტენოთერმული ორგანიზმები.
მარილიანობასთან დაკავშირებით: ევრიჰალინური და სტენოჰალინური.
ჟანგბადთან დაკავშირებით: ევრიოქსიგენური და სტენოოქსიგენური ფორმები
და ა.შ.
მარილიანობის მოყვარულთ - ჰალოფილები ჰქვიათ, ამ ფაქტორის მოძულეთ-
ჰალოფობები.
სიცივის მოყვარულთ - კრიოფილები, დინების მოყვარულთ - რეოფილები.
გარემოს ფაქტორებს, რომლებიც გამორიცხავენ ან ზღუდავენ სახეობის
გამრავლებას - მალიმიტირებელი ფაქტორები ჰქვია.
 ლიბიხის (1940) „მინიმუმის კანონი“, მოსავლის (პროდუქციის) სიდიდე
დამოკიდებულია სხვა საკვები ნივთიერებების იმ რაოდენობაზე, რომელიც
მინიმალურია ამ გარემოში. შემდგომში შემოტანილი იქნა კიდევ ერთი მაქსიმუმის
პრინციპი-ვ.შელფორდის (1913) „ტოლერანტობის კანონი“. ფაქტორს მალიმიტირებელი
გავლენა აქვს არა მარტო მინიმუმის დროს, არამედ მაქსიმუმის დროსაც.
პოპულაციის სიმჭიდროვეს გარემოს ფაქრორებიდან განსაზღვრავს ის
აუცილებელი ფაქტორი, რომელიც ზემოქმედებს მოცემული ორგანიზმის განვითარების
იმ სტადიაზე, რომელსაც აქვს ყველაზე მცირე ეკოლოგიური ვალენტობა.

3. წყალი, როგორც სასიცოცხლო გარემო

წყალს ახასიათებს მთელი რიგი ისეთი თვისებები, რომლითაც ის განსხვავდება

სხვა ქიმიური ნივთიერებებისაგან და რომელთაც აქვთ უდიდესი ეკოლოგიური
მნიშვნელობა ჰიდრობიონტების სიცოცხლისათვის. ასეთია უპირველეს ყოვლისა, წყლის
თერმული თვისებები. დიდი ხვედრითი სითბოტევადობა, ცუდი სითბო გამტარობა და
გაყინვისას გაფართოების უნარი. დიდი ხვედითი სითბოტევადობის გამო წყალი დიდი
რაოდენობით შთანთქავს სითბოს, მაგრამ სითბოგამტარებლობის გამო გასცემს მას
გარემოში ძალზე ნელა. ამ თვისებების მნიშვნელოვანი გამოვლინებაა წყალსატევების
დიდი თერმული მდგრადობა და ამის გამო გარემო პირობების ნელი, თანდათანობით
ცვალებადობა. ყოველივე ამას უდიდესი სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს
ჰიდრობიონტებისათვის, რომელთა უმეტესობა ცივსისხლიანი (პოიკილოთერმული)
ორგანიზმებია. წყლის დიდი ხვედრითი სითბოტევადობა კი განაპირობებს ხმელეთთან
და ატმოსფეროსთან შედარებით ჰიდროსფეროში სითბოს დიდ მარაგს.
აღსანიშნავია წყლის ანომალური თვისება - გაცივებისაგან გაფართოება +4 0 C-დან
00 C-მდე, რითაც წყალი განსხვავდება სხვა სითხეებისაგან, რომლებიც გაყინვისას
ყველაზე დიდი ხვედრითი წონისანია. წყლის ეს თვისება განაპირობებს იმ
უმნიშვნელოვანეს მოვლენას, რომ წყალი გაყინვისას არ იძირება და იყინება წყლის
მხოლოდ ზედაპირი, რომლებიც ქვედა ფენებს იცავს შემდგომი გაცივებისაგან.
წყალს გაცილებით მეტი სიმკვრივე (103 კგ/მ3) აქვს, ვიდრე ჰაერს (1.3 კგ/მ3). ამას
დიდი მნიშვნელობა აქვს ჰიდრობიონტების სიცოცხლისათვის. ამითაა გაპირობებული
ფიტო-და ზოოპლანქტონის არსებობა. ისეთი ფორმების არსებობა, რომლებიც
მოკლებულნი არიან ჩონჩხს, აქვთ რბილი, ფაშარი სხეული (სიფონოფორები, მედუზები,
სავარცხლურები).
წყალსატევის სიცოცხლეზე დიდ გავლენას ახდენს წყლის მასების სხვადასხვა
სახის მოძრაობანი: ზედაპირული და ფსკერული დინებები, წყლის ვერტიკალური
ცირკულაცია და სხვა. წყლის სხვადასხვაგვარი გადაადგილების შედეგად ხდება
წყალსატევებში გაზების, გახსნილი ორგანული და მინერალური ნივთიერებების,
ტემპერატურის განაწილება, ფსკერული დანალექების გადანაწილება და ფორმირება.
ძალზე დიდ როლს ასრულებს წყლის მოძრაობა ჰიდრობიონტების განსახლებაში.
დინებებს გადააქვთ დიდ მანძილზე ცხოველები, მათი კვერცხები და ლარვები,
მცენარეები და მათი სპორები.
სუნთქვის პირობები წყლისა და ხმელეთის ორგანიზმებისათვის არსებითად
განსხვავებულია. ჟანგბადის დაბალი შემცველობის გამო ჰიდრობიონტების დიდი
ნაწილი - ცივსისხლიანი (პოიკილოთერმული) ფორმებია, რომლებშიც ნივთიერებათა
ცვლა მიმდინარეობს უფრო ნაკლებ ინტენსიურად, ვიდრე თბილსისხლიან
(ჰომოიოთერმულ) ცხოველებში.

4. სიცოცხლის განაწილება ჰიდროსფეროში

ჰიდრობიონტების განაწილება წყალსატევში მჭიდროდაა დაკავშირებული

გარკვეულ ადგილსამყოფელთან _ ბ ი ო ტ ო პ თ ა ნ. ბიოტოპი წყლის სისქეა და ფსკერზე
გარკვეული მოცულობის ან ფართობის ადგილია (რაიონია) რომელიც სასიცოცხლო
პირობების ერთგვაროვნებით გამოირჩევა.წყალსატევებში გამოირჩევა ორი ძირითადი
ბიოტიპი: ფსკერი (ბენთალი) და წყლის სისქე (პელაგიალი).
ზღვების ბენთალი: ზოგადი სურათი ასეთია (იხ. სურ. 1)
 მატერიკული თავთხელი ანუ მეჩეჩი შეიცავს თანამიმდევრობით 3 ზონას:
 სუპრალითორალურ, ლითორალირ და სუბლითორალურ ზონებს.
მეჩეჩის ქვედა საზღვარი ოკეანის სხვადასხვა უბნებში სხვადასხვაა – საშუალოდ 200
მეტრამდე აღწევს.
სუპრალითორალური ზონა თავისებური ოლქია ზღვისა და ხმელეთის საზღვარზე.
ის განლაგებულია მაქსიმალური მოქცევის დონეზე მაღლა. მოქცევისას მთლიანად
იფარება ლითორალი ანუ მიქცევა-მოქცევის ზონა. დონის ცვალებადოპბის მიქცევა-
მოქცევის ამპლიტუდა საშუალოდ 0,5-2მ-ია დამახასიათებელიაყველა ფაქტორების
არამდგრადობა. აქ დომინირებულია ევრიტოპული ფორმები და ამფიბიონტური
ორგანიზმები სუბლითორალი – განლაგებულია ლითორალურის ქვემოთ- მისი სიგანე
მეჩეჩის სიგანეზეა დამოკიდებული. ბათიალი განლაგებულია კონტინენტური
ფერდობის ფარგლებში- უმეტესად 1700 მეტრამდე ვრცელდება. ეს უბანი გამოირჩევა
ძალზე რთული რელიეფით.
ა ბ ი ს ა ლ ი – ამ ზონას უკავია ოკეანური ტაფობის ფართო სივრცე. მის წილად
მოდის მსოფლიო ოკეანის ფართობის 82%-ზე მეტი – აბისალის სპეციფიური ნიშანია
საარსებო პირობების დიდი მონოტონურობა.
 უ ლ ტ რ ა ა ბ ი ს ა ლ ი – 6000 მეტრის სიღრმეზე კარგადაა გამოხატული ეს ზონა,
რომლის ქვედა ზღვარი ემთხვევა ოკეანის მაქსიმალურ სიღრმეს (მარიანის ღრმუილი –
11055მ.)
ზღვების პელაგიალი – წყლის სისქე ჰორიზონტალური მიმართულებით ორ ზონად
იყოფა (სანაპირო - ანუ ნეიტრალური და ოკეანური).
ტბების ბენთალი და პელაგიალი (იხ.სურ.2)

იყოფა ბენთალი 3 ვერტიკალურ ზონად:

 ლითორალი, სუბლითორალი და პროფუნდალი.
ლითორალი ფსკერის ნაწილია- დასახლებული მცენარეულობით. ლითორალის
ქვედა საზღვარი 3-7 მეტრის სიღრმეზე გადის. მოსახლეობა ნაირგვარია.
სუბლითორალი - ვრცელდება 10-12 მეტრის სიღრმემდე. ამ ზონისათვის
დამახასითებელია ფსკერის მკვეთრი დაქანება. სინათლის უკმარისობისგამო მცენარეები
აქ პრაქტიკულად არ გვხვდება.
პროფუნდალი – ეს ტბების ტაფობია – გამორჩეულია დიდი მუდმივობით .
ჭარბობს შლამიანი გრუნტი.
ტბების პელაგიალი ჰორიზონტალურად ორ ზონად იყოფა: სანაპირო ზონა და
პელაგიური ზონა.

5 სიცოცხლე ნეისთალსა და პელაგიაში

ევოლუციის მანძილზე ჰიდრობიონტები სამ ძირითად ადგილსამყოფელს
შეეთვისნენ. წყლის ზედაპირულ აპკს, წყლის სისქეს და ფსკერს. შესაბამისად
მოსახლეობას განუვითარდა სპეციალური ადაპტაციის ნიშნები და ის ფორმირდება ამა
თუ იმ სასიცოცხლო ფორმებად. (სურ. 3).

წყლის სისქეში ზედაპირიდან ქვემოთ განსახლებულია ძირითადად სასიცოცხლო

ფორმები : ნეისტონი, პლეისტონი, პლანქტონი, ნექტონი.

პლანქტონი მცენარეული და ცხოველური ორგანიზმების ერთობლიობაა

(ფიტოპლანქტონი და ზოოპლანქტონი) (სურ. 4.)
 უმეტესად მიკროსკოპული ფორმებია, რომლებიც ცხოვრობენ წყლის სისქეში
შეტივტივებულ მდგომარეობაში და დინების წინააღმდეგობის გადალახვა არ შეუძლია.
ზოგჯერ პლანქტონს მიაკუთვნებენ მცირე ზომის ნაკლებად მოძრავ თევზებსაც.,
რომელთაც ხანგრძლივად მოძრაობა არ შეუძლიათ და უმეთეს წილად წყლის დინებით
გადაადგილდებიან. შეტივტივებულმა ცხოვრებამ პლანქტონურ ორგანიზმებს
გამოუმუშავა სხვადასხვაგვარი ადაბტაციები, რომლებიც მათ მუდმივი ტივტივის
საშვალებას აძლევთ . ისინი ემორჩილებიან წყალში ტივტივისა და ცურვის ფიზიკურ
კანონებს.
ნექტო - განეკუთვება დიდი ზომის, აქტიურად მცურავი ორგანიზმები, რომელთაც
კარგად აქვთ განვითარებული მოძრაობის ორგანოები. (სურ. 5)
 შეუძლიათ გადალახონ ნებისმიერი ძლიერი დინება და წყალში განავითარონ
დიდი სიჩქარე. (60 კმ/სთ_დან 120 კმ/სთ_მდე) ნექტონს ქმნიან ძირითადად თევზები
(პელაგური) ზღვის ძუძუმწოვრები (დელფინები, ვეშაპები) და თავფეხიანი მოლუსკები.
პლეისტონი (ბერძნულად ცურვა ნახევრად ჩაძირულ მდგომარეობაში) ამ ჯგუფს
მიეკუთვნება ორგანიზმები, რომელთა სხეულის ნაწილი მუდმივად იმყოფება წყლის
ზემოთ, ნაწილი კი ჩაძირულია წყალში, ყველაზე ტიპიური პლეისტონური
ორგანიზმებია სიფონოფიტები (მათი პნევმატოფორი პლეისტონური იალქნის მსგავსად
წყლის ზემოთაა, ხოლო ხისებრ დატოტვილი სხეული წყალში.
ნეისტონი - წყლის აპკთან დაკავშირებული ორგანიზმები (იხ. სურ. 6)
 რომელთა ნაწილი წყლის აპკზე ზემოდანაა დასახლებული (ეპინეისტონი) და
ნაწილიკი წყლის აპკს ქვემოდანაა მიმაგრებული (ჰიპონეისტონი). ეპინეისტონი
ძირითადად ზრდასრული მწერები მიეკუთვნება და ჰიპონეისტონს მათი ლარვები.
წყლის აპკი მეტად არამყარი ბიოტოპია და ქარებისა და ღელვის დროს ადვილად
ინგრევა: ფაქტიურად ის დროებითი ბიოტოპია და მოსახლეობაც დროებითი
ბიოცენოზი.
 6. სიცოცხლე ბენთალსში
ბენთოსი წყალსატევების ფსკერის მოსახლეობაა, ცხოვრობენ ნირის მიხედვით.
ბენთოსს 6 ჯგუფად ყოფენ :
1)მოძრავი ფორმები.
2)ფსკერზე მწოლარე ფორმები.
3)ჩაფლული ფორმები.
4)მბურღავები
5)ბენთო-ნექტონური ფორმები
6)მიმაგრებული ფორმები.
ამ უკანასკნელ ჯგუფში განსაკუთრებით გამოირჩევა ე.წ. პერიფიტონი ანუ
შემონაზარდების მოსახლეობა.
პერიფიტონს მიეკუთვნება მიკროსკოპული მცენარეული და ცხოველური
ორგანიზმები, რომლებიც სახლდებიან წყალში ჩაძირულ ნებისმიერ მკვრივ საგნებზე
(ხეზე, ქვაზე, მცენარეებძე) და ქმნიან ერთგვარ შემონაზარდებს - მჭიდროდ
დასახლებულ მასას - ერთგვარ ბიოცენოზს.
ძირითადად მიმაგრებული ფორმებია - ორსადგულიანებიდან - მიდიები
პერიფიტონი დიდ დაბრკოლებებს ქმნის წყალქვეშა ტექნიკური ნაგებობების
ფუნქციონირებისას. მაგალითად, მიწისქვეშა არხების, ჰიდროელექტროსადგურების
ძამკეტი ფარების ზედაპირზე დასახლებისას.
მთელი რიგი ბენთოსური ფორმები ცხოვრობენ წყლის დონის ზემოთ სანაპიროს
სილაში. სიცოცხლის ამ ფორმამ მიიღო სახელწოდება ფსანომი. (”ფსამოს” სილა)
ცალკეულს ცილის ნაწილაკებს შორის არსებული სივრცე ამოვსებულია წყლით,
რომელიც განსხვავდება ქიმიური შემადგენლობით გარშემო არსებული თავისუფალი
წყლისგან. ასეთი წყლებისათვის დამახასიატებელია სიხისტის, ტუტიანობის გაზრდა.
მიმაგრებული ფორმები ანუ ეპიფაუნა. წყლის ფაუნის მრავალი წარმომადგენელი
ეწევა მიმაგრებულ ცხოვრებას. (იხ. სურ. 7)
 ზოგი მათგანი მუდმივადაა მიმაგრებული, ზოგი დროებით. მათთვის საკვები
წყალს მიაქვს პლანქტონისა და სესტონის სახლიტ და ხელს უწყობს მათ განახლებას.
მიმაგრებულ ფორმებს გამოუმუშავდათ მთელი რიგი ადაპტაციები. თითქმის ყველამ
დაკარგა კიდურები ან თუ შემორჩათ ასრულებენ სხვა ფუნქციას.

ბენთოსის მეთად საინტერესო ჯგუფია მბურღავები (იხ. სურ.8)

 ისინი იყოფა ქვისა და ხის მბურღავებად. ისინი უმეტესად ზღვის ბინადარნია. ქვას
ბურღავენ ძირითადად კირისა და ქვიშის ქანებს. ბურვის დროს ისინი გამოყოფენ
სხვადასხვა მჯავეებს, რომლებიც შლიან რბილ ქანებს.
ხის მბურღავებს განეკუთვნება ორსადგულიანი მოლუსკები და ზოგი კიბოსნაირი
ხის ჰიდროტექნიკურ ნაგებობებსა და გემებს ყველაზე დიდ ზიანს აყენებენ. ე.წ. გემის
ჭიები, განსაკუთრებით ტერედოს გვარის წარმომადგენლები. მათი ლარვა ემაგრება ხოს
ზედაპირს - ბურღავს და შედის შიგ - ხეს იყენებენ საკვებად და მოლუსკია მაგრამ
ემსგავსება ჭიას.
 7. წყალში გახსნილი მარილები და ჰიდრობიონტები

წყლის მარილიანობის მიხედვით ყველა ბუნებრივი წყალსატევი და მათი

მოსახლეობა იყოფა შემდეგ ტიპებად: მტკნარი (0.5%0-მდე), მომლაშო, ანუ
მიქსოჰსალინური (0.5-30 %0-მდე), ზღვის ეუჰალინური (30-40%0-მდე), ზემლაშე
ჰიპერჰალინური (40%0-ზე მეტი).
40%0-ზე მეტი მარილიანობის წყალსატევებს ყოფენ ჰიპერჰალინურ (რომელთა
მარილიანობა 75-80%0-მდეა) და ულტრაჰალინურ (80 %0-ზე მეტი - 250-300%0-მდე)
წყალსატევებად.
მტკნარი წყალსატევები ხასიათდებაინ დაბალი მარილიანობით. ყველაზე მეტი
რაოდენობით კარბონატებს შეიცავენ. ამიტომ მათ კარბონატულ წყლებსაც ეძახიან.
მტკნარი წყლის მოსახლეობა სახეობრივი სიღარიბით გამოირჩევა. აქ საერთოდ არ
გვხვდება კანეკლიანები, გარსიანები. ფართოდაა გავრცელებული მწერები,
ნიჩაბფეხიანები, ულვაშტოტიანები, ციბრუტელები, ამფიბიები. დამახასიათებელია
ფილტვიანი მოლუსკები. ახასიათებთ ცისტები, შინაგანი კვირტები, ლატენტური
კვერცხები
მომლაშო წყალსატევებს განეკუთვნება ე.წ. ესტუარიები (მდინარის ზღვასთან
შესართავი უბნები).
მარილიანობის დიდი ცვალებადობით ხასიათდება ეს უბნები. მოსახლეობაში
დომინირებს სამი ჯგუფი:
 ზღვის ევრიჰალინური ფორმები,
 მტკნარი წყლის ევრიჰალინური და
 სპეციფიკური მომლაშო წყლის ფორმები.
ისეთი ცვალებადი პირობების მიმართ ჰიდრობიონტებს ნაირგვარი ადაპტაციები
ახასიათებთ (იხ. სურ.9).
 ზღვის წყალი ხასიათდება საკმაოდ სტაბილური და რთული ქიმიური
შემადგენლობით. ყველაზე დიდი რაოდენობით (80%-მდე) ქლორიდები გვხვდება. ე.ი.
ზღვის წყლები ქლორიდული წყლებია. ზღვის წყლის მოსახლეობა ხასიათდება ყველაზე
დიდი თვისობრივი ნაირგვარობით. ცხოველთა ცნობილი 63 კლასიდან ოკეანეში
ცხოვრობს 52. რომელთა შორის მხოლოდ ზღვის ფორმებია 31 კლასი. სუბსტრატზე
მიმაგრებული და მბურღავი ფორმები მხოლოდ ზღვის წყალში ცხოვრობენ.
ჰიპერჰალინური წყალსატევები ხასიათდებიან სახეობის სიმწირით. აქ მხოლოდ
ჰალოფილები ცხოვრობენ
ყველა წყლის ცხოველები თავისი ოსმორეგულატორული ხასიათის გარეგანი
მარილიანობის ცვალებადოვბასთან დამოკიდებულების მიხედვით იყოფიან ორ
ჯგუფად: პოიკილოოსმოსური და ჰომოიოსმოსურ ფორმებად. მათი
ოსმორეგულატორული მექანიზმების მოქმედება მიმართულია იქითკენ, რათა ხელი
შეუშალონ ქსოვილების გაუწყლოვნებას (იხ. სურ. 10).

ოსმორეგულატორული მექანიზმების გვიანი განვითარების გამო ონტოგენეზში

ევრიჰალინურობა იზრდება. საერთო ოსმოსურ კონცენტრაციასთან ერთად
ჰიდრობიონტები იტანენ გარეგანი გარემოს იონთა ზემოქმედებას.

8. წყალში გახსნილი გაზები და ჰიდრობიონტები

ბუნებრივ წყალსატევებში გაზები გახსნილ მდგომარეობაში არიან. მათგან

ორგანიზმებისათვის ყველაზე მეტი მნიშვნელობა აქვთ: პირველ რიგში ჟანგბადს.
შემდეგ ნახშირორჟანგს, გოგირდწყალბადს და სხვა. გაზები ატმოსფეროდან დიფუზიის
გზით იხსნებიან წყალში, გარდა ამისა ისინი წარმოიშვება წყლის სისქეში და ფსკერულ
დანალექებში. ინტენსიური ვულკანური მოქმედების რაიონებში ნახშირორჟანგი და სხვა
გაზები წყალში ხვდებიან დედამიწის ქერქიდან. ატმოსფეროდან გაზები წყალში იხსნება
თავიანთი პარციალური წნევით, რაც სხვადასხვა გაზებში განსხვავებულია და ამიტომ
ხსნადობაც სხვადასხვაა. ასე მაგალითად ის ჟანგბადისათვის უფრო მაღალია, ვიდრე
ნახშირორჟანგისათვის ამიტომ, მათი თანაფარდობა ატმოსფეროსა და წყალში
სხვადასხვაა. გაზების ხსნადობა დამოკიდებულია ტემპერატურასა და მარილიანობაზე,
მათ მიმართ ხსნადობა უკუპროპორციულ დამოკიდებულებაშია.
ჰიდრობიონტების უმრავლესობისათვის ჟანგბადი მათი არსებობის აუცილებელი
პირობაა. ატმოსფეროში ჯანგბადის ნორმალური შემცველობის დროს (210 მლ/ლ) – 0
С_ის და 1% მარილიანობის პირობებში 1ლ წყალში იხსნება 10,29 მლ O2 წყალში
ჯანგბადის ორი ძირითადი წყაროა: ატმოსფეროდან გახსნილი ჯანგბადი და
პოტოსინთეზის გზით მიღებული ჯანგბადი, ორივე წყარო წყლის ზედა ფენაშია, ბოლო
მისი გადატანა ღრმა შრეებისკენ ხდება წყლის ვექტორული ცირკულაციის გზით.
ჰიდრობიონტები, ისე როგორც ხმელეთის მცხოვრები ჯანგბადის მოთხოვნილების
მიხედვით იყოფიან აერობებად და ანაერობოებად, აერობები იყოფა სტენო და
ევრიოქსიგენურ ფორმებად.
წყლის ორგანიზმების სუნთქვა ხორციელდება ან მთელი სხეულის ზედაპირით ან
სპეციალური სუნთქვის ორგანოებით (ლაყუჩები, ტრაქეები, პილტვები)
სუნთქვის ნორმალური პროცესისთვის ორგანიზმებს აუცილებლად სჩირდებათ
კონთაქტი კარგად აერობულ გარემოსთან. ჰიდრობიონტების უმრავლესობა მოძრაობს
გარემოში, რაც ხელს უწყობს ჯანგბადის ათვისებას.
მრავალ ჰიდრობიონტს აქვს უნარი შეათავსოს ერთმანეთთან წყალში გახსნილი და
ატმოსფერული ჯანგბადით სუნთქვა. ეს მოვლენა შეიმჩნევა მცენარეებში , რომლებსაც
აქვთ მცურავი და წყალშჳ ჩაძირული ფოთლები. მცურავი ფოთლები შთანთქავენ
ატმოსფეროს ჯანგბადს. მრავალი ცხოველისათვის კმბინირებული სუნთქვა
წარმოადგენს შეგუებულობას გარემოსთან, სადაც სუნთქვის პირობები ცვალებადია.
მაგალითად, ფილტვიანი მოლუსკები ჟანგბადით მდიდარ წყალში სუნთქავენ
ლაყუჩებით, ხოლო ჟანგბადის უკმარისობისას კი გადადიან სასუნთქი მილით -
ატმოსფერული ჟანგბადით სუნთქვაზე ანდ სხვა შეგუებულობაზე. ორგვარადმსუნთქავი
თევზები სუნთქავენ ლაყუჩებით და ფილტვებით.
ჟანგბადის დეფიციტის ან სრული უჟანგბადობის პირობებში, რასაც თან ახლავს
ისეთი მომშხამველი გაზების დაგროვება, როგორიცაა გოგირდწყალბადი, მეთანი,
ნახშირორჟანგი - წყალსატევების მოსახლეობის მასობრივ ამოწყვეტას გაგუდვა ჰქვია.
არსებობს ზაფხულის და ზამთრის გაგუდვა.

9. ტემპერატურა და ჰიდრობიონტები

ტემპერატურის საერთო დიაპაზონი, რომლის პირობებშიც შესაძლებელია სიცოცხლე

წყლის გარემოში საკმაოდ დიდია: -7,5C-დან +93C-მდე და უდრის 100,5C.
 ტემპერატურის განაწილების მიხედვით მსოფლიო ოკეანეში(ზედა 200მეტრის
შრეში) გამოყოფენ 5 ტემპერატურულ ოლქს:
1. ტროპიკულს
2. ჩრდილო ზომიერს - ბორეალურს
3. სამხრეთ ზომიერს - ნოტალურს
4. ჩრდილო პოლარულის პირას - არქტიკულს
5. სამხრეთ პოლარულის პირას- ანტარქტიკულს.

ოლქებს შორის საზღვარი მკვეთრად არ არის გამოყოფილი, ამიტომ გამოყოფენ

კიდევ გარდამავალ ოლქებს; ორ სუბტროპიკულს, ტროფიკულსა და სომიერ ოლქებს
შორის, სუბარქტიკულსა და სუბანტარქტიკულს-პოლარულისპირა და ზომიერ ოლქებს
შორის.
ტროპიკული ოლქის დამახასიათებელ თავისებურებას წარმოადგენს ბიოტოპების
დიდი ნაირგვარობა ოკეანის ტროპიკული ოლქის მოსახლეობა გამოირჩევა
განსაცვიფრებელი სახეობრივი ნაირგვარობით და და სიმდიდრით (იხ. სურ.11)
 განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს მსოფლიო ოკეანეში ბიპოლარული და
ამფიბიონეალური არეალების არსებობა. წყვეტილი გავრცელების ასეთი ტიპები
დამახასათებელია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერი სარტყლის მრავალი
ორგანიზმისათვის. ბიპოლარული ეწოდება წყვეტილი გავრცელების ისეთ ტიპს,
როდესაც გვარის, ახლობელი სახეობის და ერთიდაიგივე სახეობის წარმომადგენლები
ცხოვრობენ ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყლებში და არ გვხვდება ისინი
ტროპიკულსა და პოლარულისპირა ოლქებში. ასევე არსებობენ ამფიბორეალური
ფორმები, რომლებიც ცხოვრობენ ატლანტიისა და წყნარი ოკეანის ზომიერ ოლქებში და
სხვაგან არსად არ გვხვდება.
 ეს ყოველივე ახსნილი აქვს აკადემიკოს ლ.ბერგს; რომლის ჰიპოზესის მიხედვით
წყვეტილი გავრცელების ორივე ტიპი გამყინვარების პერიოდში მსოფლიო ოკეანის
კლიმატის შცვლის შედეგია. ბიპოლარობა აღმოცენდა იმის გამო, რომ წყლის ზედა
ფენების ტემპერატურის დაცემა გავრცელდა ტროპიკულ ოლქებშიც. ამის გამო
ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა ზომიერი ოლქის მცხოვრებთა ერთი ნახევარსფეროდან
მეორეში მიგრავიისა ე.ი. გარკვეულ პერიოდში მოიხსნა ტემპერატურული ბარიერი.
ამასთან ტროპიკულ ოლქში ტემპერატურის დაცემა არ იყო ისეთი ძლიერი და
ხანგრძლივი, რომ მსგავსი მიგრაციები შეძლებოდათ პოლარულისპირა ოლქების
მცხოვრებთ. გამყინვარების შემდგომ ეპოქაში კლიმატის დათბობის გამო სიცივის
მოყვარული ფორმებისათვის ტროპიკებში შეიქმნა არსებობის არახელსაყრელი
პიტობები და ისინი ამოწყდნენ, ან ზომიერ ოლქებში გჰადაინაცვლეს. ასე წარმოიშვა
წყვეტილი არეალები. ასევე ამფიბორეალური გავრცელების შემთხვევაში გამყინვარებამ
გამოიწვია არქტიკის მოსახლეობიდან ბორეალური ფორმების გაქრომა; მათი ნაწილი
ამოწყდა, ნაწილმა კი გადაინაცვლა ზომიერი კლიმატის ოლქში.
ზომიერი და პოლარულისპირა ოლქების მოსახლეობა რაოდენობრივად ძალზე
მდიდარია და მრავალჯერ ჭარბობს ტროპიკულ ოლქს. (სურ.12)
 ამას ძირითადად განაპირობებს ის, რომ ტროპიკულისაგან განსხვავებით აქ
თითქმის მთელი წლის მანძილზე ტემპერატურული სტრატიფიკაცია, რასაც თან ახლავს
წყლის ვერტიკალური ცირკულაცია და ზედა ფენების ბიოგენებით გამდიდრება.
 10. გარემოს აქტიური რეაქცია და ჰიდრობიონტები

გარემოს აქტიური რეაქცია ზღვებში და უმეტესობა კონტინენტალურ

წყალსატევებში საკმაოდ მდგრადი ფაქტორია. მის სწრაფ ცვალებადობას ხელს უშლის
წყალში ნახშირორჟანგისა და კარბონატების არსებობა. ზღვებში წყლის აქტიური
რეაქცია სუსტი ტუტეა და მერყეობს 8,1-დან 8,4-დე. შიდა ზღვებსა და ყურეებში, სადაც
მარილიანობა ნაკლებია, 1 ფიტოპლანქტონის ინტენსიური განვითარების დროს
აზრდება 10-მდე და მეტად თავისუფალი ნახშირორჟანგის სრული ასიმილაციისა და
კარბონატების დისოციაციის გამო.
კონტინენტალური წყალსატევები აქტიური რეაქციის სიდიდის მიხედვით იყოფა
ორ ძირითად ტიპად:

1. ნეიტრალურ-ტუტე რეაქციის წყლები

2. მჟავე რეაქციის წყლები.

პირველი ტიპის წყალსატევებში „აყვავილების“ დროს აქტიური რეაქცია მერყეობს

6,95-დან 10-მდე და მეტად. მეორე ტიპის წყალსატევებში გარემოს რეაქცია
ცვალებადობს 3,4-დან 6,95-მდე. ამ ტიპს განეკუთვნება სფაგნური ჭაობები და
სფაგნური ტბები.
წყლის აქტიური რეაქციის სიდიდესთან დამოკიდებულების მიხედვით
ჰიდრობიონტები შეიძლება გაიყოს სტენოიონურ და ევროიონურ ფორმებად.
სტენოიონური ორგანიზმები ძირითადად ნეიტრალურ-ტუტე რეაქციის წყლების
ბინადარნია. ე.ი. მტკნარი წყლებისა და ზღვების მოსახლეობის ძირითადი მასა.
გარემოს აქტიური რეაქციის ზემოქმედება ორგანიზმებზე შეიძლება იყოს
არაპირდაპირი და პირდაპირი. არაპირდაპირი ზემოფმედება ვლინდება სხვადასხვა
ელემენტების მარილთა შემადგენლობის ცვალებადობით. მაგალითად, მრავალ
წყალმცენარეს არ შეუძლია აქტიური რეაქციის მაღალი მაჩვენებლის პირობებში
არსებობა იმის გამო, რომ ამ პირობებში გარემოში რკინის შემცველობა და ხსნადობა
მკვეთრად მცირდება.
ზღვებისა და მტკნარი წყლების თევზებზე ჩატარებულმა ცდებმა აჩვენა, რომ
აქტიური რეაქციის ცვალებადობა გამოხატულებას პოულობს წყალში გახსნილი
ჟანგბადის მოთხოვნილების ხარისხზე. ამასთან მისი ცვალებადობისადმი
მგრძნობიარობის ხარისხი სხვადასხვა სახეობებისათვის არ არის ერთნაირი.
კვების დამოკიდებულება აქტიური რეაქციის ცვალებადობასთან დიდ გავლენას
ახდენს ჰიდრობიონტების ზრდასა და განვითარებაზე.
გარემოს აქტიური რეაქციის ორგანიზმებზე ზემოქმედების პროცესში ხდება
წყაბადისა და ჰიროქსილის იონების ზემოქმედება უჯრედის გარსზე, რის შედეგადაც
იცვლება მათი უნარი გასცენ და მიიღონ სხვადასხვა ნივთიერებები. ე.ი. უარესდება
უჯრედის გამტარებლობა.
ჰიდრობიონტები ცხოველმყოფელობის პროცესში დიდ გავლენას ახდენენ
აქტიური რეაქციის სიდიდეზე და იწვევენ მის ცვლილებებს.
მცენარეები ფოტოსინთეზის პროცესში შთანთქავენ ნახშირორჟანგს, რასაც თან
ახლავს აქტიური რეაქციის ზრდა. მეცნიერების ინტენსიური განვითარების ადგილებში
აქტიური რეაქცია აღწევს 9,5-10-ს და ზოგჯერ მეტიცაა.

11. სინათლე და ჰიდრობიონტები

წყლის გარემოში სინათლის ძირითადი წყარო მზის ხილული სპექტრია.

სპექტრის ხილული ნაწილიდან პირველ რიგში შთაინთქმება წითელი სხივები. შემდეგ
ნარინჯისფერი, ყვითელი, ცისფერი და ა.შ.ე.ი.გრძელტალღიანი სხივები ზედა ფენებში
შთაინთქმება და ტალღის შემცირებასთან ერთად სხივები უფრო ღრმად ჩადიან ე.ი.
სპექტრის ცალკეული ფერის შთანთქმა წყალში საფეხურებრივია. სინათლე პირდაპირ
და არაპირდაპირ წარმოადგენს წყლის ორგანიზმების არსებობის ერთერთ აუცილებელ
პირობას, მცენარეებისათვის ის წარმოადგენს ენერგიის ერთადერთ წყაროს.
სინათლე ზემოქმედებს ცხოველების ნივთიერებათა ცვლაზე, სასქესო
პროდუქტების მომწიფებაზე. წყალსატევების განათებულობასთანაა დაკავშირებული
ცხოველთა აგებულება, მხვედელობის, ყნოსვის ორგანოების განვითარება. შეფერადება
და სხვა.
სინათლის ზეგავლენით ჰიდრობიონტებში ხორციელდება სხვადასხვა
ხანგრძლივობის ბიოლოგიური რიტმები(დღეღამური, სეზონური და სხვა) დღეღამური
რიტმის მაგალითია ზოოპლანქტონის დღეღამური ვერტიკალური მიგრაციები.მრავალ
ცხოველში, ძირითადად ზღვის ფორმებში(ინფუზორიები, მრავალჯაგრიანები, თევზები)
ცნობილია მთვარის რითმები.
ზღვებში სიღრმეზე სინათლის გავრცელების მიხედვით არჩევენ სინათლის სამ
ზონას: ევფოტურს (კარგად განათებული წყლის შრე. პელაგიალში 50–100–მდე,
ბენთალში 200–მდე). დისფოტური ანუ ჩრდილის ზონა(ზღვებში1000–1500–მდე–აქ
პრაქტიკულად მცენარეები არ ცხოვრობენ) აფოტური ანუ მუდმივი წყვდიადის ზონა.
(6000–7000–მდე მოსახლეობის ძირითადი ნაწილია ნიჩაბფეხიანები და მიზიდები).
წყლის ორგანიზმების მხედველობის ორგანიზმების აგებულება დიდი
ნაირგვარობით ხასიათდება (სურ.13).
 ყველაზე მარტივია სტიგმები–ორგანოები, რომელთაც მხოლოდ სინათლის
შეგრძნება შეუძლიათ. რთულად აგებულ მხედველობის ორგანოებში ყველაზე
მნიშვნელოვანი უბანია სინათლის მიმღები მხედველობითი უჯრედები. თვალის ფორმა
ნაირგვარია: ბრტყელი (ზოგი მედუზები), რთული -ფიალისებური ფასეტური თვალი
(კიბოსნაირები).აბისალში და მიწისქვეშა წყალსატევებში მცხოვრებ ორგანიზმებში
ხდება მხედველობის ორგანოების დეგრადაცია.
შეფერადების მიხედვით ჰიდრობიონტებს ყოფენ 3 ძირითად ჯგუფად:
 პირველი – ფორმები, რომელთაც აქვთ მხედველობითი შეფერვა ანუ
ჰომოქრობია;
 მეორე – ორგანიზმები, რომლებსაც აქვთ უნარი გარემომცველი გარემოს
შესატყვისად შეიცვალონ ფერი და მოხატულობა – აქტიური ჰომოქრომია.
 მესამე – სახეობები, რომლებიც შეფერილი არიან იმ ფერად, რომელიც
წარმოადგენს გარემომცველი გარემოსათვის დამატებითს.
ორგანიზმების ნათების მოვლენამ მიიღო ბიოლუმინესცენციის სახელწოდება და
ფართოდაა გავრცელებული ზღვის ორგანიზმებში. ხმელეთის ფორმებიდან ანათებენ
მხოლოდ სოკოების, მწერების, მოლუსკების ზოგიერთი სახეობები. ბიოლუმინესცენცია
ცივი ნათებაა სითბოს გამოყოფის გარეშე.მისთვის ენერგიას გამოყოფს სპეციფიური
ორგანული ნივთიერება ლუციფერინი („ლუციფერ“–სინათლის მატარებელი). ცნობილია
ნათების სამი ტიპი: უჯრედშიდა, უჯრედგარეშე და ბაქტერიალური. უჯრედშიდა
ნათებისას ანათებენ სპეციალური უჯრედები– ფოტოფორები, რომლებიც ორგანიზმის
სხეულში იმყოფებიან. ფოტოფორების განწყობა და რაოდენობა სხვადასხვაა სხვადასხვა
ორგანიზმებში (სურ.14).
 12. გარემოს ფაქტორთა კომპლექსის ზეგავლენა
ჰიდრობიონტებზე

გარემოს ყველა ფაქტორი ურთიერთქმედებაში იმყოფება და კომპლექსურად

(ერთიანად) ზემოქმედებს ორგანიზმებზე.
ზომიერი სარტყლის მტკნარი წყლის პლანქტონურ ორგანიზმებს
(შოლტოსნები,ციბრუტელები,ულვაშტოტიანები, ნიჩაბფეხიანები) ახასიათებთ
სეზონური მორფოლოგიური ცვლილებები, რაც გამოიხატება მათი სხეულის ფორმის
ცვლით, რითაც იცვლება ორგანიზმის ხვედრითი ზედაპირი და შემხები ზედაპირი. ეს
ახასიათებთ ყველა თაობის ამ ორგანიზმებს. ამ მოვლენას სეზონური ვარიაციები ანუ
ციკლომორფოზი ჰქვია. მაგალითად, დაფნიებში ზაფხულში იზრდება სხეულის
გასწვრივი ღერძი თავზე წაგრძელებული ჩაჩის წარმოქმნასთან დაკავშირებით.
შემოდგომით ჩაჩი საერთოდ უქრებათ.ამით იცვლება სხეულის შემხები ზედაპირი და
შენარჩუნდება ტივტივის პირობები. ეს მოვლენა აიხსნება რიგი ფაქტორების
(კომპლექსური) ზემოქმედებით. ეს ფაქტორებია ტემპერატურა, წყლის სიმკვრივე და
სიბლანტე, საკვები, სინათლე, გაზები.
სეზონური მოვლენები წყალსატევების სიცოცხლეში: ჰიდრობიოლოგიური
სეზონები განისაზღვრება მზის რადიაციის ინტენსიობის, ტემპერატურის,
მარილიანობის, ვერტიკალური ცირკულაციის ამპლიტუდის პერიოდული
ცვალებადობით და ევფოტურ ზონაში მასთან დაკავშირებული ბიოგენური
ელემენტების რეჟიმით.ამ ცვალებადობის შედეგათ ხდება წყალსატევების
ჰიდრობიოლოგიური რეჟიმის ცვალებადობა,რასაც თან ახლავს მოსახლეობის
თვისობრივი და რაოდენობრივი ცვლილებები. ეს მოვლენები ყველაზე მკვეთრად
ზომიერ ტემპერატურულ ოლქებშია გამოხატული.
ორგანიზმების ვერტიკალური მიგრაციები– პლანქტონისა და ნექტონის
წარმომადგენლებისათვის დამახასიათებელია ვერტიკალური მიგრაციების 3 ტიპი:
 ონტოგენეზური
 სეზონური და
 დღეღამური.
ონტოგენეზური და სეზონური მიგრაციები განპირობებულია იმით, რომ
ორგანიზმებს სიცოცხლის სხვადასხვა პერიოდში სჭირდებათ არსებობის სხვადასხვა
პირობები. ასე, მაგალითად, ზრდასრული ფორმები, რომლებიც ცხოვრობენ წყლის
სისქის შუა შრეებში, გამრავლებისათვის ამოდიან წყლის ზედაპირზე.
სეზონური მიგრაციები განპირობებულია იმით, რომ წელიწადის სხვადასხვა დროს
ორგანიზმების სიცოცხლისათვის წყალსატევების სხვადასხვა ბიოტოპებია
ხელსაყრელი. მაგალითად,კალანუსი ბარენციის ზღვაში იზამთრებს 200–300 მეტრზე,
ხოლო გაზაფხულზე და ზაფხულში თავს იყრის–0–50მ–ზე.
 დღეღამური მიგრაციები დამახასიათებელია ძირითადად პელაგიალის
მცხოვრებთათვის ღამით ამოდიან ისინი წყლის ზედა ფენებში, დღისით
გადაადგილდებიან ფსკერისაკენ. ეს მიგრაციები დაკავშირებულია საკვების
მოპოვებასთან და თავდაცვასთან.

13. წყალსატევების დაჭუჭყიანება და სუფთა წყლის

პრობლემა

სუფთა წყლის პრობლემა და ჰიდროსფეროს ეკოსისტემების დაცვა დღითიდღე

სულ უფრო მწვავე ხასიათს ღებულობს საზოგადოების ისტორიულ განვითარებასთან
ერთად, რასაც თავის მხრივ თან ახლავს სამეცნიერო–ტექნიკური პროგრესი და
ჰიდროსფეროზე უარყოფითი ზემოქმედების მასშტაბების კატასტროფული ზრდა.
თანამედროვე ეტაპზე გაიზარდა ადამიანის ბუნებაზე და მათ შორის ჰიდროსფეროზე
ზემოქმედების მასშტაბები– ის სტიქიურ მოვლენებს გაუტოლდა.
დამაჭუჭყიანებელი ნივთიერებები სამ ძირითად ჯგუფად იყოფა:
1. ორგანული არატოქსიკული
2. მინერალური და ორგანული ტოქსიკური და
3. შერეული.
პირველი ჯგუფის დამაჭუჭყიანებლებს განეკუთვნება ფეკალური წყლები, ხის
დაცურების ნარჩენები, ცელულოზა–ქაღალდის წარმოებიდან გამოსული წყლები და
სხვა. გავრცელების მასშტაბებით და ჰიდრობიონტებზე ზემოქმედების ძალით ამჟამად
წყალსატევების დაჭუჭყიანება ტოქსიკური ნივთიერებებით დაჭუჭყიანების ერთ–ერთი
ძირითადი ფორმაა. განსაკუთრებით ტოქსიკურია მძიმე მეტალები, პესტიციდები,
რადიაციული ნივთიერებები.
ძალზე მავნებელია ჰიდრობიონტებისათვის სინთეტიკური სარეცხი საშუალებები–
დეტერგენტები.ისინი პესტიციდების მსგავსად ხასიათდებიან დიდი მდგრადობით.
მეტად ძლიერ ტოქსიკურ ორგანულ ნივთიერებებს განეკუთვნებიან ნავთობი და
ნავთობპროდუქტები. ჰიდრობიონტებისათვის განსაკუთრებით ტოქსიკურ მინერალურ
ნივთიერებებს განეკუთვნება ვერცხლისწყლის, დარიშხანის, სპილენძის,ცინკის, ტყვიის
შენაერთები, რომელთა ძირითადი წყარო ატმოსფერო და ნალექებია.
აღსანიშნავია უკანასკნელ პერიოდში მთელს ჩვენს პლანეტაზე ძალზე ფართოდ
გავრცელებული დაჭუჭყიანების კიდევ ერთი ფორმა–ანთროპოგენური ევტროფიკაცია.
ნ. მაზმანიდის მონაცემებით 1990–1991 წლებისათვის დაჭუჭყიანების (ძირითადად
ნავთობური დაჭუჭყიანება და მდინარის ჩანატანები) მაღალი დონის გამო შავი ზღვის
სანაპიროს იხტიოფაუნის შემადგენლობიდან პრაქტიკულად ამოვარდნენ: ქორჭილა,
ზღვის მამალი, სკუმბრია, პელამიდა, ლუფარი, სტავრიდა და სხვა.
 წყალსატევების ევტროფიკაციის ხარისხის შესაფასებლად გამოიყენება
ბიოლოგიური, ქიმიური და ფიზიკური მაჩვენებლები. ანთროპოგენური ევტროფიკაცია
თუ არ რეგულირდება და არ შეჩერდება, ის უკვე დაჭუჭყიანების ფორმად იქცევა, რასაც
საბოლოოდ ეკოსისტემის დეგრადაცია მოსდევს.ტბებსა და წყალსაცავებში ერთერთი
ყველაზე უარყოფითი გამოვლინება წყალსატევების „აყვავილებაა“ (ციანოფიტების
მასობრივი გამრავლება). გარდა ამისა ამ პროცესს თან ახლავს სანაპირო ზოლში
მაკროფიტების საფარის ზრდა. სუბლითორალის შემცირება, დაჭაობება, კვდომა, წყლის
სასმელი ხარისხის გაუარესება (მეტაბოლიტები სხვადასხვა სუნსა და გემოს აძლევენ
წყალს). წყალსატევების „აყვავილებასთან“ საბრძოლველად დანერგილია
დარეგისტრირებული ქიმიური, ბიოლოგიური მეთოდები.

14. ჰიდრობიონტების კვებითი

ურთიერთდამოკიდებულება
ჰიდრობიონტებში გამოიყოფა კვების ორი ძირითადი ტიპი –

 ავტოტროფული და
 ჰეტეროტროფული.

კვების ავტოტროფული ტიპით ხასიათდებიან მცენარეები, რომლებიც შეიცავენ

ქლოროფილს და ეწოდებათ პროდუცენტები (მწარმოებლები)– თავიანთი სხეულის
ორგანული ნივთიერების წარმოქმნისათვის ისინი იყენებენ მზის ენერგიას და
მინერალურ შენაერთებს. წყლის გარემოში ავტოტროფული პროცესები ხორციელდება
ძირითადად ფიტოპლანქტონის მოქმედების შედეგად. ჰეტეროტროფული ორგანიზმები
ანუ კონსუმენტები(მომხმარებლები) იკვებებიან ცოცხალი ორგანიზმებით, მათი
ნარჩენებით, მცენარეთა და ცხოველთა დაშლისა და ცხოველქმედების პროდუქტებით.
ჰეტეროტროფებს განეკუთვნება ყველა ცხოველი, ხოლო მცენარეული ორგანიზმები და
მრავალი ბაქტერიები,ზოგიერთი შოლტოსნები. მცენარეების გავრცელების მიხედვით
წყლის სისქეს ყოფენ 2 ოლქად:

 ტროფოგენურ ანუ პროდუქციის შემქმნელ და

 ტროფოლიტურ ანუ მომხმარებელ შრედ.

წყლის ცხოველებს შორის, ისე როგორც ხმელეთის მკვიდრთა შორის,ანსხვავებენ

ყველაფრისმჭამელ,მცენარისმჭამელ და მტაცებელ სახეობებს. იმის მიხედვით, თუ
წყალსატევის რომელ ოლქში მოიპოვება საკვები ს.ა ზერნოვი გამოყოფს ბენთოფაგებს და
სესტონოფაგებს. პირველნი იკვებებიან ფსკერული ორგანიზმებით ანუ გრუნტით, ხოლო
მეორენი საკვებათ იყენებენ წყალში შეწონილ მასალას: პლანქტონს, ნექტონს, დეტრიტს.
(სურ.15)
 ფილტრაციით საკვების მოპოვება გავრცელებულია ძალზე ფართოდ, როგორც
ბენთოსურ ისე პელაგურ ორგანიზმებში. არჩევენ აქტიურ და პასიურ ფილტრატორებს
(სურ16).
 წყლის ცხოველების კვება ხასიათდება მთელი რიგი თავისებურებებით. რაც არ
ახასიათებს ან იშვიათად გვხვდება ხმელეთის ორგანიზმებში. მრავალ უხერხემლოს აქვს
უნარი, რომ ორგანიზმის გარეშე გადაამუშაოს საკვები. მაგალითად, ხოჭო–
მოცურალების ლარვებს კარგად აქვთ განვითარებული ზედა ყბები, რომლებიც
გადაქცეულია მჩხვლეტავ–მწოველ ორგანოდ. ამ ორგანოს ნამგლისებური ფორმა აქვს და
შიგნით არხი უვითარდებათ (სურ.17).

პირის ხვრელი დახშულია მთელ სიგრძეზე კიდეების გარდა, სადაც ყბების

ფიუძეებია განლაგებული. ყბების საშუალებით იჭერენ ნადავლს,ყბებში არსებული
არხების საშუალებით მსხვერპლის სხეულში შედის კუჭის წვენი, რომელიც ხსნის ყველა
რბილ ნაწილს და ასეთი გზით გადამუშავებული საკვები შეიწოვება იგივე არხების გზით
კუჭში.
ორგანული ნივთიერება, რომელიც იქმნება პროდუცენტების მიერ კვების პროცესში
ტრანსფორმირდება წყალსატევში,ისე როგორც ხმელეთზე, საფეხურებად ანუ ე.წ.
ტროფულ დონეებად.
პირველ საფეხურს შეადგენენ მცენარეები – პროდუცენტები.
შემდეგ საფეხურებს ქმნიან
მცენარისმჭამელი და
ცხოველისმჭამელი ორგანიზმები – კონსუმენტები.
იმ გზას, რომელზედაც ორგანული ნივთიერება ერთი ტროფული საფეხურიდან
მეორეში გადაადგილდება, ეწოდება კვებითი ჯაჭვი(სურ 18)
 15. წყალსატევების ბიოლოგიური პროდუქტიულობა

ბიოლოგიური პროდუქტიულობა წყალსატევების თავისებურებაა განაპირობონ

ნივთიერებათა წარმოქმნისა და განვითარების ესა თუ ის ხასიათი და მისი განახლების
ტემპი ცოცხალ ორგანიზმებში და მათს მიერ შექმნილ ბიოცენოზებსა და ეკოსისტემებში.
პროდუცირების პროცესი ხორციელდებაორგანიზმებს შორის ტროფული
ურთიერთდამოკიდებულებით
 რის შედეგადაც ნივთიერებისა და ენერგიის ნაწილი გადაეცემა ერთი ტროფული
დონიდან შემდგომ ტროფულ დონეს. ბიოცენოზებისა და ეკოსისტემების დონეზე
მსჯელობენ ისეთი მაჩვენებლების სიდიდის მიხედვით, როგორიცაა ბიომასა,
პროდუქცია, პ/ბ კოეფიციენტი.
ხვედრითი პროდუქცია დროის ერთეულში–დღეღამეში არსებული პროდუქციაა,
რომელიც ბიომასის ერთეულზეა გადაანგარიშებული. ეს ცნება ახლოსაა პ/ბ
კოეფიციენტთან.
არჩევენ პირველად და მეორად პროდუქციას. პირველად პროდუქციას ქმნიან
ავტოტროფული არგანიზმები. მათ მიერ შექმნილი ორგანული ნივთიერებების მთელ
რაოდენობას მთლიანი პირველადი პროდუქცია ჰქვია.სუფთა პირველადი პროდუქცია
ეწოდება მთლიანს მინუს მისი ის ნაწილი, რაც მცენარეთა სუნთქვაზე იხარჯება. ეს
დანახარჯები შეადგენს დაახლოებით 20%–ს. მეორად პროდუქციას ქმნიან
ჰეტეროტროფები. მეორადი პროდუქციაც შეიძლება იყოს სუფთა და მთლიანი. მთლიანს
შეადგენს მათ მიერ შექმნილი მთელი ორგანული ნივთიერება. სუფთა ეწოდება მთლიანს
გამოკლებული ის, რაც ყველა სასიცოცხლო პროცესზე იხარჯება და შეადგენს მთლიანის
50–90%.
დედამიწის მოსახლეობა საკვები პროდუქტების 99%–ს ღებულობს ხმელეთიდან,
რომლის სასარგებლო ფართობი ჩვენი პლანეტის ზედაპირის 3%–ია.ჰიდროსფეროს
წილად კი, რომლის ფართობი დედამიწის ფართობის 70%–ია მოდის სარეწაო
პროდუქტების 1%. ამასთან სარეწაო ორგანიზმების უმეტესი ნაწილი მოიპოვება ოკეანის
აუზიდან. მხოლოდ 10% მოდის მტკნარ წყალსატევებზე.
უკანასკნელი წლების გამოკვლევები საშუალებას იძლევა მოინახოს ჰიდროსფეროს
სარეწაო პროდუქტიულობის შემდგომი გაზრდის გზები. ამ გზებიდან განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანია: სარეწაო და საკვები სახეობების გადასახლება ახალ, ხელსაყრელ
სასიცოცხლო გარემოში(აკლიმატიზაცია), სარეწაო ორგანიზმების გამოსაზრდელი
საზღვაო მეურნეობის შექმნა(მარიკულტურა).
დაბალი ტროფული საფეხურების ორგანიზმების სარეწაოდ გამოყენება–ამ
საფეხურის ობიექტებს შორის. ამჟამად დიდი ყურადღება ენიჭება ანტარქტიკულ
ევფუზიდეებს, მოლუსკებისა და წყალმცენარეების კულტივირებას.
საქართველოში საკმაოდ ფართოდ მიმდინარეობს სატბორე მეურნეობის
განვითარება, სადაც ეფექტურია წყალსატევის ბუნებრივი საკვები ბაზის რაციონალური
გამოყენებითა და მათი ინტენსიფიკაციის გზით ბიოლოგიური პროდუქტიულობის
გაზრდა.