International Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD)

Volume 7 Issue 5, September-October 2023 Available Online: www.ijtsrd.com e-ISSN: 2456 – 6470

वैदिकदवज्ञानदृष्ट्या - संज्ञानस्य सीमानां अन्वेषणम्:

डॉ. सुनील के.एस्.
सहायक प्राध्यापक एवं प्रमुख: संस्कृत ववभाग: जैन संध्या महाववद्यालय: बेङ्गलूरु

दकदित्प्रास्तादवकम्; How to cite this paper: Dr. Suneel KS

अस्माकं परितः जगतः जागरूकतां, बोधं च संज्ञानं वनवदि शवत। अस्माकं क्षमता अस्ति "वैदिकववज्ञानदृष्ट्या - संज्ञानस्य सीमानां
यत् वयं यत् सूचनां प्राप्नुमः तत् अवगन्ुं, संसावधतुं च। पिन्ु अस्माकं संज्ञानस्य अन्वेषणम ्:" Published
अवगमनं आधुवनकववज्ञानस्य चक्षुषा यत् व्याख्यातुं शक्यते तस्तस्मन् एव सीवमतम् in International
अस्ति। वैवदकववज्ञानं तु चैतन्यस्य स्वरूपस्य, मनसः कायिस्य च ववषये अवितीयं Journal of Trend in
दृविकोणं प्रददावत। एते प्राचीनभाितीयग्रन्ाः सहस्रवषेभ्यः अध्ययनं कुविस्तन्, Scientific Research
यथाथिस्य स्वरूपस्य गहनं अन्वेषणं च प्रददवत। अस्तस्मन् पत्रे वयं वैवदकववज्ञानस्य and Development
(ijtsrd), ISSN: 2456-
चक्षुषा संज्ञानस्य सीमां अन्वेषवयष्यामः । वयं चैतन्य-प्रतीवत-मनः -अवधािणासु 6470, Volume-7 | IJTSRD60079
गहनतया गत्वा अस्माकं अस्तित्वस्य गहनति-अवगमनस्य मागं कथं प्रशिं कतुं Issue-5, October
शक्नुवस्तन् इवत आववष्करिष्यामः । अस्यां यात्रायां अस्मावभः सह सस्तिवलतं भवन्ु 2023, pp.950-954, URL:
यदा वयं अस्माकं चेतनायाः गभीिताम् अन्वेषयामः , ब्रह्माण्डस्य िहस्यं च www.ijtsrd.com/papers/ijtsrd60079.pdf
उद् घाटयामः ।
Copyright © 2023 by author (s) and
1. आमुखम् - वैदिकदवज्ञानस्य ज्ञानस्य च स्वरूपम् International Journal of Trend in
Scientific Research and Development
वेदनाम्ना प्रवसद्धे भ्यः प्राचीनभाितीयशास्त्रेभ्यः उत्पन्नम् वैवदकववज्ञानम् मानवसंज्ञानस्य
Journal. This is an
स्वरूपस्य गहनं अन्वेषणं प्रददवत। ‘संज्ञानं’ मनसः चेतनं अवचेतनं च पक्षं समावविं Open Access article
जागरूकता, बोधः , अवगमनक्षमता च वनवदि शवत। सहस्रवषिपूविस्य वेदाः distributed under the
मानवचेतनायाः अन्वेषणं गभीिं गच्छस्तन्, तस्य जवटलतां अवगन्ुं च व्यापकं terms of the Creative Commons
रूपिे खां प्रददवत। Attribution License (CC BY 4.0)
(http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)

वैवदकववज्ञानस्य केन्द्रं आत्मसाक्षात्कािस्य अवधािणा अस्ति,
यस्तस्मन् स्वस्य यथाथिस्वभावस्य परिचयः , साक्षात्कािः च
अन्भिववत। वेदानुसािं प्रत्येकस्य व्यस्तिस्य सहजं वदव्यतत्त्वं
भववत, यत् आत्मनः इवत उच्यते। अयं आत्मनः वनत्यः ,अववकािी,
ववश्वचैतन्येन सह पिस्पिं सम्बद्धः इवत कथ्यते, प्रायः ‘ब्रह्मा’ इवत
उच्यते। वैवदकग्रन्ेषु आत्मजागरूकतायाः आत्मवनिीक्षणस्य च
महत्त्वं स्वस्य संज्ञानस्य अन्वेषणस्य वविािस्य च साधनरूपेण
बलं दत्तम् अस्ति। ध्यानं, वचन्नं, मनः सन्ोषं च इत्यादयः
अभ्यासाः मनसः गुप्तगहनानां तालान् उद् घाटवयतुं,
उच्चतिचैतन्यावस्थासु टै पं कतुं च अत्यावश्यकाः मन्यन्े एतेषां
अभ्यासानां माध्यमेन व्यस्तिः वािववकतायाः स्वरूपस्य, सवेषां
विूनाम् पिस्पिसम्बद्धतायाः , अन्े च अस्तित्वस्य भव्यस्य
टे पेस्ट्री-अन्गितस्य स्वस्य स्थानं च अन्वेषणं प्राप्तुं शक्नुवस्तन् अवप
च वैवदकववज्ञानं संज्ञानस्य बहुआयामीं ज्ञायते। ते जागिणावस्थातः
स्वप्नस्तस्थवतपयिन्ं गभीिवनद्रायाः अवस्थापयिन्ं चैतन्यस्य
वभन्नििस्य अस्तित्वं स्वीकुविस्तन् एतेभ्यः त्रयेभ्यः अवस्थाभ्यः पिं
वेदेषु चैतन्यस्य पािमावथिकावस्थाः अवप ववणिताः सस्तन्, यत्र
व्यस्तिः ज्ञानस्य अनुभवस्य च वविारितं क्षेत्रं प्राप्तुं शक्नोवत।
वैवदकववज्ञानस्य चक्षुषा संज्ञानस्य सीमानां अन्वेषणेन
मानवमनसस्य जवटलकायिस्य तस्य असीमक्षमतायाः च गहनतया
अवगमनं प्राप्तुं शक्नुमः अस्याः ब्लोग्-श्रृङ्खलायाः उद्दे श्यं
वैवदक-ववज्ञानस्य ववववध-पक्षेषु गहनतां प्राप्तुं, प्राचीन-प्रज्ञायाः ,
आधुवनक-जगवत तस्य प्रासंवगकतायाः च पिीक्षणम् अस्ति।
वैवदकववज्ञानस्य गुप्तवनवधं तेषां संज्ञानस्य स्वरूपस्य गहनं
अन्वेषणं च उद् घाटयन्ः अस्तस्मन् बोधप्रदयात्रायां अस्मावभः सह
सस्तिवलताः भवन्ु।
2. वैदिकदवज्ञानेषु संज्ञानस्य अवधारणाम् अवगन्तुम्
वैवदकववज्ञानेषु संज्ञानस्य अवधािणा महत्त्वपूणं स्थानं धाियवत।
अस्माकं सामान्यप्रतीवततः पिं वविृतं जागरूकता-चेतना-स्तस्थवतं
वनवदि शवत। वेदानां प्राचीनग्रन्ाः उपदे शाः च मानवस्य मनसः
गहनबोधं ववश्वचैतन्येन सह तस्य सम्बन्धं च प्रकाशयस्तन्।
वैवदकववज्ञानानुसािं संज्ञानं केवलं भौवतकेस्तन्द्रयावण वा
तकिशीलवचन्ने वा सीवमतं न भववत। साधािणात् पिं गच्छन्
चैतन्यस्य व्यापकतिं अवगमनं समावेशयवत। अस्माकं मनवस
उच्चििीयजागरूकतायाः , गहनतिसत्यं,अन्वेषणं च प्राप्तुं क्षमता
वतिते इवत एतत् स्वीकुविवत। संज्ञानस्य वैवदकसंकल्पना सवेषां
प्रावणनां ववश्वस्य च पिस्पिसंबद्धतायाः उपरि बलं ददावत। वयं
पृथक् सत्ताः न अवपतु चैतन्यस्य ववशालस्य ब्रह्माण्डजालस्य भागाः
स्मः इवत सूचयवत। एषा अवगमना अस्मान् स्वस्य जागरूकतायाः
सीमां अन्वेषटुं , अन्ः वनवहतस्य असीमक्षमतायाः उपयोगं कतुं च
आमन्त्रयवत। ध्यान-वचन्न-आवद-वैवदक-अभ्यासानां माध्यमेन
व्यस्तिः स्वस्य संज्ञानस्य वविािं कृत्वा स्वस्य चैतन्यस्य गभीितायां
गभीिं गन्ुं शक्नोवत। मनः शान्ं कृत्वा आसस्तिं ववहाय उच्चतिं
जागरूकतायाः अवस्थां अनुभववतुं शक्यते, यत्र गहनाः
अन्वेषणाः , साक्षात्कािाः च भववतुम् अहि स्तन् वैवदकववज्ञानस्य
अध्ययनं संज्ञानस्य ववषये अवितीयं दृविकोणं प्रददावत,

@ IJTSRD | Unique Paper ID – IJTSRD60079 | Volume – 7 | Issue – 5 | Sep-Oct 2023 Page 950
 International Journal of Trend in Scientific Research and Development @ www.ijtsrd.com eISSN: 2456-6470
मानवमनसस्य समग्रबोधं, तस्य अवधकववश्वबुद्ध्या सह सम्बन्धं च
प्रदावत एतत् व्यस्तिं स्वस्य चेतनायाः अन्वेषणं कतुं प्रोत्साहयवत
तथा च यथाथिस्य अस्तित्वस्य च स्वरूपस्य गहनतिं अन्वेषणं
प्राप्तुं स्वस्य सहजजागरूकतायाः शस्तिं सदु पयोगं कतुं प्रेियवत
वैवदकववज्ञानेषु संज्ञानस्य अवधािणाम् आवलंग्य वयं
असीमसंभावनानां जगतः कृते स्वं उद् घाटयामः , स्वस्य, वयं
वनवसन्ः ब्रह्माण्डस्य च गहनतया अवगमनं कुमिः
साधािणप्रतीवतसीमाम् अवतक्रम्य अस्माकं अन्ः स्तस्थतानां
ववशालानां चैतन्यक्षेत्राणां अन्वेषणं कतुं अस्मान् आमन्त्रयवत।
3. चैतन्यस्य संज्ञानस्य च परस्परं सम्बन्धः
वैवदकववज्ञानं चैतन्यस्य संज्ञानस्य च गहनसम्बन्धे वचिकालात्
गभीिं कृत्वा अस्माकं अस्तित्वस्य स्वरूपस्य गहनं अन्वेषणं
प्रददावत संज्ञानस्य सीमानां अस्तस्मन् अन्वेषणे वयं अस्माकं
चेतनजागरूकतां साविवत्रकचेतनायाः ववशालजालेन सह
संयोजयवत इवत जवटलं वस्त्रम् ववमोचवयतुं आिभामः तस्य मूलतः
संज्ञानं अस्माकं परिवेशस्य ग्रहणं, अवगमनं, जागरूकं च
भववतुम् अस्माकं क्षमतां वनवदि शवत। अस्तस्मन् अस्माकं सूचनां
संसावधतुं, वनणियं कतुं, अस्माकं परितः जगतः अनुभवं कतुं च
क्षमता समावविा अस्ति। पिन्ु वैवदकववज्ञानम् प्रवतपादयस्तन् यत्
एतत् व्यस्तिगतसंज्ञानम् ब्रह्माण्डे व्याप्तस्य चैतन्यस्य बृहत्तिस्य
प्रारूपम् वा पृथक्त्वम् वा नास्ति इवत।
वैवदकदशिनानुसािं चैतन्यं यथाथिस्य मौवलकं पटं यस्मात् सवं
अस्तित्वं उत्पद्यते। प्रत्येकस्य ववचािस्य, भावस्य, अनुभवस्य च
अन्वनिवहतं आवदमशस्तिः एव। काल-अन्रिक्ष-सीमाभ्यः पिं
व्यस्तिगत-मनस-शिीि-सीमाम् अवतक्रम्य ववद्यते। अस्तस्मन्
पिस्पिसम्बन्धे अस्माकं व्यस्तिगतसंज्ञानं चैतन्यस्य
अनन्वविािस्य स्तखडकी भववत। अस्माकं जागरूकता एकस्य
नालीरूपेण कायं किोवत यस्य माध्यमेन वयं अस्माकं
व्यस्तिगतदृविकोणात् पिं ववद्यमानं सामूवहकं प्रज्ञां ज्ञानं च टै पं
कतुं शक्नुमः । ध्यान-आत्म-वजज्ञासा-आवद-अभ्यासानां माध्यमेन
वयं स्वस्य संज्ञानस्य वविािं कृत्वा चेतनायाः गहनतिििं
व्याप्नुवन्ु, अवगमनस्य, अन्वेषणस्य च नूतनानां क्षेत्राणां तालान्
उद् घाटवयतुं शक्नुमः चैतन्यस्य संज्ञानस्य च पिस्पिसम्बन्धं ज्ञात्वा
वयं ववििव्यस्तित्वेन स्वस्य सीवमतप्रतीवततः दू िं गत्वा ब्रह्माण्डे
अस्माकं स्थानस्य अवधकवविृतदृविकोणं आवलंगयामः सवेषां
जीवानां गहनं पिस्पिं सम्बन्धं, अस्माकं
व्यस्तिगतजागरूकतायाः , अस्मान् एकत्र बद्धस्य
साविवत्रकचेतनायाः च अन्िवक्रयायाः च प्रशंसा कतुं आिभामः |
अस्तस्मन् अन्वेषणयात्रायां वैवदकववज्ञानं प्राचीनप्रज्ञायाः अभ्यासानां
च समृद्धं टे पेस्ट्री प्रददावत यत् अस्मान् अस्माकं
व्यस्तिगतसंज्ञानस्य सीमां अवतक्रम्य चैतन्यस्य ववशालक्षेत्रेषु टै पं
कतुं आमन्त्रयवत। एतत् पिस्पिं सम्बद्धतां आवलंग्य वयं स्वस्य,
जगवत अस्माकं स्थानस्य, अस्माकं प्राप्यतायां वनवहतानाम्
असीमसंभावनानां च गहनतया अवगमनं प्राप्नुमः |
4. वैदिकदवज्ञानेषु संज्ञानस्य दवदिन्नस्तरानाम् अन्वेषणम्
प्राचीनभाितीयप्रज्ञायां मूलभूतम् वैवदकववज्ञानम् मानवस्य मनसः ,
चैतन्यस्य च गहनबोधं प्रददवत। अस्य ज्ञानस्य मूलं संज्ञानस्य
वववभन्नििस्य अन्वेषणं वनवहतं भववत – मानवजागरूकतायाः
गभीितायां आकषिकयात्रा। वैवदकववज्ञानेषु संज्ञानं चैतन्यस्य
@ IJTSRD | Unique Paper ID – IJTSRD60079 | Volume – 7 | Issue – 5 | Sep-Oct 2023
एकैकं िे खीयं न अवपतु बहुआयामी वणिक्रमरूपेण गृह्यते।
अस्माकं चेतना ववववधिियोः कायं किोवत इवत ज्ञायते, प्रत्येकं
स्वस्य वववशिलक्षणं सामथ्यं च भववत।
➢ प्रथमििः जागिणावस्था अस्ति, अस्माकं
दै नस्तिनानुभवानाम्, बाह्यजगत् सह अन्िवक्रयाणां च क्षेत्रम्।
अत्रैव वयं इस्तन्द्रयाणां माध्यमेन गृह्णामः , वचन्यामः , तकं
कुमिः , कमिसु प्रवृत्ताः भवेम। अस्माकं कृते अयं ििः
सवाि वधकं परिवचतः अस्ति, यत्र अस्माकं ध्यानं मुख्यतया
भौवतकक्षेत्रे केस्तन्द्रतम् अस्ति।
➢ वितीयः ििः स्वप्नदशा अस्ति, यत्र अस्माकं चेतना
भौवतकस्य सीमां अवतक्रम्य कल्पना, प्रतीकवादस्य,
अवचेतनप्रवक्रयायाः च क्षेत्रे प्रववशवत। अस्तस्मन् अवस्थायां
अस्माकं मनः जवटलावन आख्यानावन बुनवत, अस्माकं
इच्छानां , भयानां, असमाधानीयभावनानां च स्तखडकीं प्रदावत।
➢ एतयोः िियोः पिं गहनवनद्रावस्था अस्ति, यत्र अस्माकं
जागरूकता अस्थायीरूपेण ववलीयते, वयं च
आनिमयववश्रामस्य अवस्थां अनुभवामः । एषा अवस्था
चैतन्यस्यैव शुद्धतत्त्वस्य आलोकं प्रदातुं वववशिववचािानाम्
इस्तन्द्रयप्रतीतानां वा अभावेन लक्षणी भववत
➢ वैवदकववज्ञानं संज्ञानस्य उच्चतिस्तस्थवतषु अन्वेषणाथं अवधकं
गच्छवत, यथा पािलौवककध्यानं समावधः च। एताः अवस्थाः
जागरूकतायाः गहनवविािे ण वचविताः सस्तन्, यत्र
व्यस्तिगततायाः सीमाः ववलीनाः इव दृश्यन्े, ब्रह्माण्डे न सह
एकतायाः भावः च उद्भववत |
वैवदकववज्ञानेषु एतेषां वभन्नानां संज्ञानििानाम् ज्ञानं
व्यस्तिगतवृद्धेः आत्मसाक्षात्कािस्य च मागिवचत्ररूपेण कायं
किोवत। एतासां अवस्थानां अवगमनेन अन्वेषणेन च वयं स्वस्य
चेतनायाः वविािं कतुं शक्नुमः , अस्माकं आन्रिकक्षमतां
वनयोिुं शक्नुमः , अवगमनस्य, पिस्पिसम्बद्धतायाः च
गहनतिििाः उद् घाटवयतुं शक्नुमः । वैवदकववज्ञानं
मानवचेतनायाः अन्ः ववद्यमानानाम् संज्ञानस्य ववववधििानाम्
गहनं अन्वेषणं प्रददावत। एतेषु क्षेत्रेषु गहनतया गत्वा वयं आत्म-
आववष्कािस्य परिवतिनकािी-यात्राम् आिभुं शक्नुमः , स्वस्य
जागरूकतायाः असीम-क्षमतां च वनयोिुं शक्नुमः |
5. संज्ञानस्य दवस्तारं , उन्नदतं च कतुुं इदत कततव्यता
वैवदकववज्ञानक्षेत्रेषु प्रवेश: ववदु षामवप न सुलभति:।
प्राचीनाभ्यासाः चेतनस्वरूपस्य गहनं अन्वेषणं प्रददवत,
दै नस्तिनबोधस्य सीमातः पिं अस्माकं जागरूकतायाः वविािाथं
साधनावन च प्रददवत संज्ञानम् | मौवलकवववधषु एकं ध्यानम्
अस्ति। मनः शान्ं कृत्वा अन्ः ध्यानं दत्त्वा ध्यानं अस्माकं
चैतन्यस्य गभीितां टै पं कतुं शक्नोवत। वनत्यं ववचािाणां गपशपं
अवतक्रम्य अस्माकं यथाथितत्त्वेन सह सम्बद्धतां प्राप्तुं साहाय्यं
किोवत। वनयवमत-अभ्यासेन ध्यानेन अस्माकं ववचािाणां
अवलोकनस्य क्षमता वधिते, तेषु न उवित्वा, येन जागरूकतायाः
उन्नवतः भववत
Page 951
 International Journal of Trend in Scientific Research and Development @ www.ijtsrd.com eISSN: 2456-6470
अन्यः शस्तिशाली अभ्यासः श्वसनकायिम् अस्ति। प्राणायामावदवभः
चेतन-श्वास-ववधयः अस्मान् अस्माकं अन्ः ववद्यमानस्य
महत्त्वपूणि-जीवनशस्तिं सदु पयोगं कतुं समथियस्तन्। श्वसनं वनयन्त्र्य
गभीिं कृत्वा वयं स्वस्य ऊजाि प्रवाहं वनयन्त्रवयतुं शक्नुमः ,
शान्तायाः , स्पितायाः च अवस्थां प्रेिवयतुं शक्नुमः । एषा अभ्यासः
न केवलं अस्माकं संज्ञानस्य वविािं किोवत अवपतु शािीरिकं
मानवसकं च कल्याणं जनयवत।
नादयोग इवत नाम्ना प्रवसद्धा ध्ववनवचवकत्सा अन्यत् तन्त्रम् अस्ति
यत् अस्माकं संज्ञानं उन्नतुं शक्नोवत। मन्त्रावदषु पववत्रध्ववनषु
स्पिनेषु वनमग्ाः भूत्वा वयं मनः , शिीिं , आत्मानं च सामञ्जस्यं
कतुं शक्नुमः । एतेषां ध्ववनवभः वनवमितः अनुनादः अस्माकं चेतनायां
गहनः प्रभावं किोवत, येन उच्चैः जागरूकता, वदव्येन सह गहनः
सम्बन्धः च भववत
तदवतरििं संज्ञानस्य वविािे मनः सन्ोषस्य अभ्यासस्य
महत्त्वपूणाि भूवमका भववत। क्षणे पूणितया उपस्तस्थताः भूत्वा
अस्माकं ववचािाणां , भावानाम्, संवेदनानां च ववषये अवववेकी
जागरूकतां संवधिवयत्वा वयं सशतिप्रवतमानानाम् बाधाभ्यः मुिाः
भूत्वा स्वस्य ववषये, अस्माकं परितः जगतः ववषये च अस्माकं
अवगमनस्य वविािं कतुं शक्नुमः |
एतेषां तकनीकानां अभ्यासानां च माध्यमेन संज्ञानस्य सीमानां
अन्वेषणं परिवतिनकािी यात्रा अस्ति या ज्ञानस्य अवगमनस्य च
नूतनावन दृश्यावन उद् घाटयवत। अस्मान् मनसः सीमां अवतक्रम्य
अस्माकं अन्ः वनवसन्ं प्रज्ञायाः ववशालं जलाशयं टै पं कतुं
शक्नोवत, अन्तः अवधकं प्रबुद्धं समृद्धं च अस्तित्वं जनयवत
6. संज्ञानस्य दवकासे ध्यानस्य मनः सन्तोषस्य च िूदमका
ध्यानं मनः सन्ोषं च संज्ञानस्य ववकासाय, अस्माकं परितः जगतः
ववषये अस्माकं अवगमनस्य वविािाय च शस्तिशावलनः साधनावन
इवत वचिकालात् गण्यन्े। वैवदकववज्ञानक्षेत्रे एतेषां अभ्यासानां
महत्त्वं अपािं भववत, आत्मनः आववष्कािस्य, बोधस्य च यात्रायाः
अवभन्नं मन्यते।
ध्यानस्य अभ्यासस्य माध्यमेन व्यस्तिः जागरूकतायाः उन्नतावस्थां
संवधिवयतुं स्वस्य सहजसंज्ञानात्मकक्षमतां च टै पं कतुं शक्नोवत।
मनः शान्ं कृत्वा वतिमानक्षणे ध्यानं दत्त्वा ध्यानं अस्मान् अस्माकं
दै नस्तिनवचन्नस्य सीमां अवतक्रम्य गहनतिििस्य चेतनायाः टै पं
कतुं शक्नोवत |
वैवदकपिम्पिायां ध्यानं केवलं ववश्रामवववधः न, अवपतु गहनः
आध्यास्तत्मकः अभ्यासः यः अस्मान् स्वस्य सत्तायाः गभीिताम्
अन्वेषटुं समथियवत। एतेन एव अभ्यासेन वयं उच्चतिज्ञानक्षेत्रेषु
प्रवेशं कतुं शक्नुमः , अस्माकं साधािणप्रतीवततः पिं गच्छन्ीः
अन्वेषणाः च प्राप्तुं शक्नुमः ।
मनः सन्ोषे तु वतिमानक्षणस्य प्रवत अवववेकीजागरूकतायाः ,
सावधानतायाः च अवस्थायाः संवधिनं भववत। मनः सन्ोषस्य
अभ्यासेन वयं मनः अवधकं केस्तन्द्रतं, अवलोकनशीलं, अस्माकं
अनुभवानां सूक्ष्मसूक्ष्मतानां अनुकूलतां च प्रवशवक्षतुं शक्नुमः । एषः
उच्चििीयः सावधानतायाः ििः अस्मान् अस्माकं परितः जगतः
सह पूणितया संलग्तां प्राप्तुं शक्नोवत, स्वस्य, अस्माकं परिवेशस्य
@ IJTSRD | Unique Paper ID – IJTSRD60079 | Volume – 7 | Issue – 5 | Sep-Oct 2023
च गहनतया अवगमनं पोषयवत। ध्यानं मनः सन्ोषं च अस्माकं
संज्ञानस्य वविािाय, अस्माकं मनसः गुप्तक्षमतानां अनलॉक् कतुं
च िािरूपेण कायं कुविस्तन्। ते अस्मान् अस्माकं
अभ्यासवचन्नपद्धतीनां बाधाभ्यः मुस्तिं कृत्वा नूतनदृविकोणानां
अन्वेषणानाञ्च कृते स्वं उद् घाटवयतुं साहाय्यं कुविस्तन्।
वैवदकववज्ञानक्षेत्रे एताः अभ्यासाः आत्मसाक्षात्कािाय, सवेषां
विूनाम् पिस्पिसम्बद्धतायाः गहनतया अवगमनाय च
अत्यावश्यकसाधनत्वेन दृश्यन्े। ध्यानिािा अस्माकं चेतनायाः
गभीितायां गहनतां गत्वा मनः सन्ोषस्य माध्यमेन वतिमान-क्षण-
जागरूकतायाः संवधिनं कृत्वा वयं स्वस्य अस्तित्वस्य िहस्यं
ववमोचयन्, संज्ञानस्य असीमक्षेत्राणां अन्वेषणं च कृत्वा आत्म-
आववष्कािस्य परिवतिनकािी-यात्रायां प्रवृत्ताः भववतुम् अहि वत |
7. प्राचीनप्रज्ञा आधुदनकदवज्ञानं च वैदिकदवज्ञानद्वारा
समन्वन्वता
प्राचीनप्रज्ञा आधुवनकववज्ञानं च वणिक्रमस्य ववपिीतान्ाः इव
भासन्े, पिन्ु वैवदकववज्ञानात् प्राप्ताः वसद्धान्ाः अन्वेषणं च
एतयोः ववचवलतप्रतीतयोः ज्ञानमागियोः मध्ये अन्िं पूिवयतुं
क्षमताम् अस्ति वेदनाम्ना प्रवसद्धे षु भाितस्य प्राचीनशास्त्रेषु
मूलभूताः वैवदकववज्ञानाः यथाथिस्य स्वरूपस्य, चैतन्यस्य, सवेषां
विूनाम् पिस्पिसम्बद्धतायाः च अवितीयं दृविकोणं प्रददवत।
सहस्रवषेभ्यः सवञ्चताः एताः अन्वेषणाः ब्रह्माण्डस्य मानवस्य
अनुभवस्य च समग्रबोधं प्रददवत।
अस्तन्मेषु वषेषु वैवदकप्रज्ञायाः वैज्ञावनकाववष्कािस्य च खण्डानां
अन्वेषणस्य रुवचः वधिमाना अस्ति। भौवतकशास्त्रं, तंवत्रकाववज्ञानं,
मनोववज्ञानं च इत्यादीनां ववववधक्षेत्राणां शोधकताि िः गुप्तसत्यं
उद् घाटवयतुं ववश्वस्य ववषये स्वस्य अवगमनस्य वविािाथं
वैवदकववज्ञानस्य समृद्धे टे पेस्ट्रीमध्ये गहनतया गतवन्ः
ववशेषरुवचकिः एकः क्षेत्रः चैतन्यस्य अवधािणा अस्ति।
वैवदकववज्ञानं चैतन्यं मौवलकं साविवत्रकं च, भौवतकशिीिस्य
सीमातः पिं ववद्यमानं मन्यते। एतत् उदयमानवैज्ञावनकवसद्धान्ैः
सह सङ्गतं भववत यत् चेतना केवलं मस्तिष्कस्य उत्पादः न अवपतु
तस्मात् पिं वविृतः इवत सूचयस्तन्।
8. संज्ञानात्मकक्षमतावधतनार्थुं वैदिकदवज्ञानानाम्
अनुप्रयोगाः
वैवदकववज्ञानस्य प्राचीनप्रज्ञा अस्माकं संज्ञानात्मकक्षमतावधिनाथं
बहुववधं अन्वेषणं प्रददावत। वेदस्य प्राचीनग्रन्ेषु मूलभूताः एताः
कालातीः वशक्षाः अस्माकं जागरूकतायाः वविािाय, अस्माकं
मनसः असीमक्षमतायाः च दोहनाथं गहनं प्रज्ञां प्रददवत
वैवदकववज्ञानानाम् एकः शस्तिशाली अनुप्रयोगः ध्यानस्य अभ्यासः
अस्ति। ध्यानं वैज्ञावनकरूपेण वसद्धं भववत यत् संज्ञानात्मककायं
वधियवत, ध्यानं ध्यानं च सुधाियवत, तनावस्य वचन्ा च न्यूनीकिोवत
च। वैवदकध्यानववधयः पािलौवककध्यानावन केवलं मनसः
शान्ीकिणात् पिं गच्छस्तन्। ते अस्माकं अन्ः गभीिं गोतां कतुं,
उच्चतिचेतनास्तस्थवतषु प्रवेशं कतुं, अस्माकं संज्ञानात्मकक्षमतानां
वविािं कतुं च व्यवस्तस्थतं दृविकोणं प्रददवत।
अन्यः अनुप्रयोगः अस्ति पािम्परिकभाितीयवचवकत्साव्यवस्थायाः
आयुवेदस्य अध्ययनं अभ्यासः च। आयुवेदः मनसः शिीिस्य च
जवटलसम्बन्धं ज्ञात्वा संज्ञानात्मककायं वधिवयतुं ववववधाः ओषधीः ,
Page 952
 International Journal of Trend in Scientific Research and Development @ www.ijtsrd.com eISSN: 2456-6470
आहािमागिदवशिकाः , जीवनशैल्याः च प्रददावत यथा - ब्रह्मी,
अश्वगन्धा इत्यादीनां ओषधीनां उपयोगः शताब्दशः स्मृवतसुधािाथं,
मानवसकस्पितां वधिवयतुं, समग्रमस्तिष्कस्य स्वास्थ्यस्य प्रवधिनाथं
च भववत।
ततश्च वैवदकववज्ञानं सन्ुवलतसौहादि पूणिजीवनशैल्याः महत्त्वं
बोधयवत। अस्तस्मन् दै नस्तिनकायिक्रमानाम् अनुसिणं (वदनचि् या
इवत नाम्ना प्रवसद्धम्) अन्भिववत यत् अस्माकं शािीरिकं मानवसकं
च कल्याणं अनुकूलं किोवत। यथासमये जागिणात् आिभ्य
वववशिव्यायामान् संस्कािान् च कतुं यावत् एते अभ्यासाः अस्माकं
मनः शिीिं च संिेखवयतुं साहाय्यं कुविस्तन्, मानवसकस्पितायाः
सजगतायाश्च स्तस्थवतं पोषयस्तन् I अवप च वैवदकववज्ञानेषु
ज्योवतषस्य अथवा वैवदकज्योवतषशास्त्रस्य अध्ययनं समावेवशतम्
अस्ति। ज्योवतशः अस्माकं व्यस्तिगतशियः , दु बिलताः ,
सम्भावनाः च इवत ववषये बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रदावत। अस्माकं
संज्ञानात्मकक्षमतासु ग्रहप्रभावानाम् अवगमनेन वयं एतस्य
ज्ञानस्य उपयोगं कृत्वा अस्माकं पूणिसंज्ञानात्मकक्षमताम्
उद् घाटवयतुं शक्नुमः ।
उपसंहािः - संज्ञानात्मकक्षमतावधिनाथं वैवदकववज्ञानानाम्
अनुप्रयोगाः ववशालाः गहनाः च सस्तन्। ध्यानं आयुवेदं च अस्माकं
जीवनशैल्याः संिेखणं ज्योवतषशास्त्रस्य प्रज्ञां च सदु पयोगं कतुं
यावत् एताः प्राचीनवशक्षाः अस्माकं चेतनायाः वविािाथं अस्माकं
संज्ञानात्मककायिस्य अनुकूलनाथं च व्यावहारिकसाधनं अन्वेषणं
च प्रददवत। एतासां संज्ञानस्य सीमानां अन्वेषणेन वयं अस्माकं
मनसः गभीिताम् आप्नुवन् अस्माकं अन्ः वनवहतं असीमक्षमताम्
उद् घाटवयतुं शक्नुमः ।
9. व्यन्विगतवृद्धौ आत्मसाक्षात्कारे च संज्ञानस्य प्रिावस्य
अन्वेषणम्
व्यस्तिगतवृद्धौ आत्मसाक्षात्कािे च संज्ञानस्य प्रभावस्य अन्वेषणं
अस्मान् स्वस्य चेतनायाः गभीितायां गहनयात्रायां नेवत।
प्राचीनप्रज्ञामूलावन वैवदकववज्ञानावन अस्माकं मनसः
असीमक्षमतायाः , आत्मजागरूकतायाः परिवतिनकािीशिेः च
अमूल्यं अन्वेषणं प्रदास्यस्तन्।
संज्ञानं वा चैतन्यं वा न केवलं वनस्तियतायाः जागरूकतायाः
अवस्था। अस्माकं ववचािान्, भावानाम्, कमिणां च आकािं ददावत
इवत सवक्रयबलम् अस्ति। स्वस्य संज्ञानस्य गभीितायां गहनतया
गत्वा वयं गुप्तक्षमतानां तालान् उद् घाटवयतुं, सीमां अवतक्रान्ुं,
व्यस्तिगतवृद्धेः आत्मसाक्षात्कािस्य च मागे प्रवृत्तुं शक्नुमः
वैवदकववज्ञानं ध्यानं, मनः सन्ोषं, आत्मवनिीक्षणम् इत्यावदवभः
अभ्यासैः संज्ञानस्य उच्चििस्य संवधिनस्य महत्त्वं बोधयवत एतावन
अभ्यासावन अस्मान् बाह्यजगत्स्य कोलाहलं शान्ं कतुं, स्वस्य
मनसः ववशालं परिदृश्यं अन्वेषटुं अन्ः गन्ुं च समथियस्तन्। यथा
यथा वयं स्वस्य संज्ञानस्य अवगमनं गभीिं कुमिः तथा तथा
अस्माकं ववचािाणां भावनानां च जवटलकायिस्य अन्वेषणं प्राप्नुमः ।
वयं तान् प्रवतमानानाम्, प्रत्ययानां च ववषये अवगताः भवेम ये
अस्मान् वनिोधयस्तन् स्म, अस्माकं जीवनस्य वलप्याः पुनलेखनस्य
अवसिः अवप प्राप्यते।
@ IJTSRD | Unique Paper ID – IJTSRD60079 | Volume – 7 | Issue – 5 | Sep-Oct 2023
अस्य अन्वेषणस्य माध्यमेन वयं अवगन्ुं आिभामः यत्
व्यस्तिगतवृस्तद्धः आत्मसाक्षात्कािः च बाह्यवसद्धयः न अवपतु आत्म-
आववष्कािस्य आन्रिकयात्रा एव सस्तन्। स्वस्य संज्ञानं अवगत्य
एव वयं स्वस्य यथाथिक्षमताम् उपयुज्य, स्वस्य सृजनशीलतां मुिुं,
गहनं पूणितायाः उद्दे श्यस्य च भावः संवधिवयतुं शक्नुमः
वैवदकववज्ञानस्य वशक्षां आवलंग्य स्वस्य संज्ञानस्य अन्वेषणाय स्वं
समप्यि वयं आत्म-आववष्कािस्य, व्यस्तिगत-वृद्धेः च
परिवतिनकािी-मागं प्रािभामः |. यथा वयं स्वस्य जागरूकतायाः
वविािं कुमिः , स्वस्य चेतनायाः गभीितायां च गहनतां गच्छामः
तथा तथा वयं स्वस्य यथाथिक्षमताम् उद् घाटवयतुं, अस्माकं
गहनतमानां इच्छानां साक्षात्कािस्य च कुञ्जीनां तालान्
उद् घाटयामः | िोचकं बोधकं च, व्यस्तिगतवृद्धौ आत्मसाक्षात्कािे
च संज्ञानस्य प्रभावः अन्वेषणस्य एकः आकषिकः क्षेत्रः अस्ति यः
अस्मान् स्वस्य मनसः गभीितायां गोतां कतुं, अन्ः वनवहतानाम्
असीमसंभावनानां तालान् उद् घाटवयतुं च आमन्त्रयवत।
उपसंहािः - वैवदकववज्ञानस्य प्रज्ञा संज्ञानस्य सीमानां ववषये गहनं
बोधप्रदं च दृविकोणं प्रददावत। प्राचीनग्रन्ानां अभ्यासानां च
अन्वेषणिािा वयं चैतन्यस्य स्वरूपस्य बहुमूल्यं अन्वेषणं प्राप्तुं
शक्नुमः , मानवमनसस्य ववषये अस्माकं अवगमनस्य वविािं कतुं
च शक्नुमः
वैवदकववज्ञानं सवेषां विूनाम् पिस्पिसम्बद्धतायाः उपरि बलं
ददावत, अस्माकं चैतन्यं अस्माकं भौवतकशिीिे षु एव सीवमतं न
भववत अवपतु ब्रह्माण्डस्य क्षेत्रे पिं वविृतं भववत इवत ज्ञात्वा एतत्
समग्रं दृविकोणं आवलंग्य वयं जागरूकतायाः गहनतिििस्य टै पं
कृत्वा अस्माकं पूणिसंज्ञानात्मकक्षमताम् उद् घाटवयतुं शक्नुमः ।
अवप च वैवदकववज्ञानं अस्माकं संज्ञानात्मकक्षमतावधिनाथं
व्यावहारिकसाधनं, तकनीकं च प्रददावत। ध्यानं, योगं, मन्त्रजपं च
इत्यादीनां अभ्यासानां उपयोगः शताब्दशः मनः शान्ं कतुं, ध्यानं
वधिवयतुं, जागरूकतायाः उन्नवतं च संवधिवयतुं भववत एतान्
अभ्यासान् अस्माकं दै नस्तिनजीवने समावेशवयत्वा वयं स्वस्य
संज्ञानात्मकक्षमतां सुदृढां कतुं शक्नुमः , अवधकं स्पितायाः ,
आन्रिकशास्तन्स्य च भावः अनुभववतुं शक्नुमः । वैवदकववज्ञानस्य
गहनवशक्षेषु गहनतया वयं अवगमनस्य सम्भावनायाश्च नूतनक्षेत्रं
प्रवत स्वं उद् घाटयामः । वयं आववष्किोमः यत् संज्ञानस्य सीमाः
अस्मावभः कस्तल्पतस्य अपेक्षया दू िं वविृताः सस्तन्। अस्याः
अन्वेषणस्य माध्यमेन एव वयं यथाथितया स्वस्य सहजक्षमतां
वनयोिुं शक्नुमः , अस्माकं मनसः असीमशस्तिं च उद् घाटवयतुं
शक्नुमः ।
यस्तस्मन् जगवत प्रायः बाह्यसाधनानां भौवतकसफलतायाः च
प्राथवमकता भववत, तस्तस्मन् जगवत वैवदकववज्ञानस्य प्रज्ञां
आवलंगयन् आन्रिकवृद्धेः आत्मसाक्षात्कािस्य च महत्त्वं स्मिणं
किोवत। अस्माकं संज्ञानात्मकक्षमतानां पोषणं कृत्वा चेतनायाः
गहनतया अवगमनं च संवधिवयत्वा वयं अवधकं पूणितां साथिकं च
जीवनं जीववतुं शक्नुमः । अतः वयं संज्ञानस्य अवगमनस्य वविािं
कतुं, अस्माकं मनसः असीमक्षमतां च उद् घाटवयतुं
वैवदकववज्ञानस्य प्रज्ञां आवलंगवयत्वा अन्वेषणस्य आववष्कािस्य च
अस्याः यात्रायाः आिम्भं कुमिः । वयं वनिन्िं अस्माकं चेतनायाः
गभीितायां गहनतया गच्छामः , अस्माकं जीवनस्य प्रत्येकं पक्षं
समृद्धयस्तन् इवत नवीनस्पिता, प्रज्ञा, गहनदृविः च उद्भवामः |.
Page 953
 International Journal of Trend in Scientific Research and Development @ www.ijtsrd.com eISSN: 2456-6470
अस्तस्मन् ववचािोत्प्रेिकलेखे मया वैवदकववज्ञानस्य आकषिकक्षेत्रे, सान्ददितकग्रन्था:
तेषां संज्ञानस्य सीमाववषये अन्वेषणं च गहनतया प्रवविम्। [1] वैवदक सावहत्य का इवतहास डॉ. जगदीशचन्द्र वमश्र,
प्राचीनप्रज्ञायाः दशिनस्य च अन्वेषणेन वयं चैतन्यस्य, चौकम्भ सुिभािती प्रकाशन
आत्मजागरूकतायाः , सवेषां विूनाम् पिस्पिसम्बद्धतायाः च
बहुमूल्यं दृविकोणं प्राप्तवन्ः यथा यथा वयं वैज्ञावनकबोधस्य [2] उपवनषद्भाष्यम् : डॉ. व्यासनाकेिे प्रभञ्जनाचायि, ऐतािे य
सीमां वनिन्िं धक्कायन्ः स्मः तथा वैवदकववज्ञानैः प्रकाशन, बेंगलुरु, 2002
प्रदत्तावदववववधदृविकोणान् आवलंगवयतुं वशवक्षतुं च महत्त्वपूणिम्
अस्ति। आशास्महे यत् एतेन अन्वेषणेन भवतः वजज्ञासा उत्पन्ना, [3] उपवनषत् प्रस्थान: पूणिप्रज्ञा संशोधन मस्तििम्, 2005,
मानवचेतनायाः गभीिताम् अवधकं अन्वेषटुं च भवतः प्रोत्साहनं बेंगलुरु
कृतम्।
[4] वैवदक सावहत्य की आवश्यक बातें, के.बी अचिक, कावेिी
पुिकें, 2012.

@ IJTSRD | Unique Paper ID – IJTSRD60079 | Volume – 7 | Issue – 5 | Sep-Oct 2023 Page 954