Professional Documents
Culture Documents
Σχορετσανίτης Γ. - Βουβωνική πανώλης
Σχορετσανίτης Γ. - Βουβωνική πανώλης
Βουβωνική πανώλης
Σύντομη περιπλάνηση στην ιστορία
Ο Πίνακας στο εξώφυλλο είναι ανώνυμου ζωγράφου από τα Κρατικά Αρχεία της
Μπολώνιας που δείχνει ένα δρόμο της πόλης κατά τη διάρκεια επιδημίας του 1630 που
σκότωσε το ένα τέταρτο του πληθυσμού της πόλης. Σε κάθε πλευρά του δρόμου
βρίσκονται διαμερίσματα γεμάτα πολίτες σε καραντίνα. Παρατηρούμε εργαζόμενους στη
Δημόσια Υγεία που πηγαίνουν για να κάνουν το… καθήκον τους στο δρόμο. Πέρα από τις
διάφορες εικασίες, είναι εύκολο να μαντέψει κανείς τι ακριβώς!
Κάποιες λεπτομέρειες του πίνακα που απεικονίζουν τη σκληρή καθημερινότητα, παρου-
σιάζονται παρακάτω.
3
Βουβωνική πανώλης.
Σύντομη περιπλάνηση στην ιστορία
Λεπτομέρεια του προηγούμενου πίνακα: Στην αριστερή πλευρά ένα τυλιγμένο σώμα
κατεβάζεται από ένα παράθυρο σε ένα φορείο που περιμένει κάτω. Δεν ξέρουμε αν
αυτός ο τρόπος ήταν ευκολότερος για τη μετακίνηση του σώματος ή εάν η πρόσβαση
στον πάνω όροφο είχε κλείσει λόγω της επιβολής της καραντίνας!
Το τέλος του δρόμου του πίνακα, είναι περιφραγμένο και φυλάσσεται. Φαίνονται μόνο
εκείνοι που είχαν επίσημη άδεια να έρχονται και να φεύγουν από την περιοχή.
Η ιστορία όμως, των επιδημιών πανώλης, έχει και ελληνικές ρίζες, από τον
πέμπτο αιώνα π.Χ., την εποχή δηλαδή του Ιπποκράτη. Κατά το δεύτερο έτος του
Πελοποννησιακού Πολέμου (430 π.Χ.), ο Θουκυδίδης περιέγραφε μια επιδημική
ασθένεια που λέγεται ότι ξεκίνησε από την Αιθιοπία, πέρασε από την Αίγυπτο και
7
τη Λιβύη και στη συνέχεια έφτασε στον ελληνικό κόσμο. Με την πανούκλα της
Αθήνας, η πόλη έχασε ίσως το ένα τρίτο του πληθυσμού της, συμπεριλαμ-
βανομένου του Περικλή. Οι σύγχρονοι ιστορικοί διαφωνούν για το αν η επιδημία
της πανούκλας ήταν κρίσιμος παράγοντας για την απώλεια του πολέμου. Αν και
αυτή η επιδημία έχει θεωρηθεί ως έξαρση της πανούκλας, πολλοί σύγχρονοι
μελετητές πιστεύουν ότι πιθανόν να ήταν τύφος, ευλογιά ή ιλαρά, που ίσως
ταιριάζουν καλύτερα με τις σωζόμενες περιγραφές. Μια πρόσφατη μελέτη του
DNA που βρέθηκαν στον οδοντικό πολφό θυμάτων της πανούκλας υποδηλώνει ότι
ο τυφοειδής πυρετός ήταν πραγματικά ο υπεύθυνος παράγων της καταστροφής.
Οι εξάρσεις της πανούκλας βεβαίως εμφανιζόντουσαν από καιρό εις καιρό και
στους επόμενους αιώνες. Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι και αυτές με τη σειρά
τους συνέβαλαν τα μέγιστα στη διαμόρφωση των απαρχών του Χριστιανισμού.
Κατά τον πρώτο αιώνα μ.Χ., ο Ρούφος ο Εφέσιος, ένας Έλληνας ανατόμος, ανα-
φέρεται σε μια επιδημία πανώλης στη Λιβύη, την Αίγυπτο και τη Συρία. Ο ίδιος
αναφέρει ότι οι Αλεξανδρινοί γιατροί Διοσκουρίδης και Ποσειδώνιος περιέ-
γραψαν τα συμπτώματα που περιελάμβαναν πυρετό, πόνο, ταραχή και παραλή-
ρημα. Μεγάλες διογκώσεις, σκληρές και μη πυώδεις, αναπτύσσονταν πίσω από
τα γόνατα, γύρω από τους αγκώνες και στις βουβωνικές περιοχές. Ο αριθμός των
νεκρών σε εκείνους οι οποίοι είχαν μολυνθεί, ήταν πολύ υψηλός. Ο Ρούφος
έγραψε επίσης ότι παρόμοιες διογκώσεις αναφέρθηκαν και από τον Dionysius
Curtus, ο οποίος ίσως άσκησε την ιατρική στην Αλεξάνδρεια τον τρίτο αιώνα π.Χ.
Εάν αυτό είναι σωστό, τότε πρέπει να υποθέσουμε ότι ο κόσμος της ανατολικής
Μεσογείου ήταν εξοικειωμένος με τη βουβωνική πανώλη σε αυτό το χρονικό
διάστημα.
Στο δεύτερο αιώνα, η πανούκλα του Αντωνίνου που πήρε το όνομα από το όνομα
της οικογένειας του Μάρκου Αυρηλίου του Αντωνίνου, και επίσης γνωστή ως
πανούκλα του Γαληνού αφού ο ίδιος είχε από πρώτο χέρι γνώση της νόσου, η
οποία ίσως στην πραγματικότητα να ήταν ευλογιά. Ο Γαληνός βρισκόταν στη
Ρώμη όταν ενέσκηψε επιδημία το 166 μ.Χ. και ήταν επίσης παρών το χειμώνα
του 168-9 μ.Χ. κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας μεταξύ των στρατευμάτων που
στάθμευαν στην Aquileia. Είχε άμεση επαφή και εμπειρία με την επιδημία, μνημο-
νεύοντας τη μεγάλη της διάρκεια, ενώ περιέγραψε τα συμπτώματά της και
8
Στη δεξιά πλευρά του δρόμου απεικονίζονται άνδρες με μεγάλα καλάθια. Είναι αυτοί
μάλλον που τροφοδοτούσαν τα σπίτια, αφού η καραντίνα διαρκούσε συνήθως από είκοσι
έως σαράντα ημέρες.
Στο κέντρο του δρόμου, εργαζόμενοι στη δημόσια υγεία μεταφέρουν έναν ασθενή, ενώ
ένας καλόγερος γνέφει σε κάποιον άλλο για να μεταφέρει τα πράγματα του ασθενούς.
Υπήρχε όμως και μια τρίτη ζοφερή παράμετρος του Μαύρου Θανάτου του 14ου
αιώνα. Όπως είναι γνωστό ο αιώνας εκείνος ήταν εποχή έντονης
θρησκευτικότητας. Οι υπεύθυνοι που θα έπρεπε να αναζητήσουν τους
μικροοργανισμούς ως αιτία της πανούκλας, έδρασαν διαφορετικά και οι
άνθρωποι αναζητούσαν εξιλαστήρια θύματα και αμαρτωλούς των οποίων οι
παραβάσεις και αμαρτίες ίσως ήταν η αιτία του πόνου όλων. Ένας εύκολος
στόχος υπήρξαν οι εβραϊκοί πληθυσμοί, οι οποίοι θεωρήθηκαν ύποπτοι για το
σκόρπισμα δηλητηρίων σε σπίτια και πηγάδια. Στο Στρασβούργο μόνο, περίπου
2.000 Εβραίοι απαγχονίστηκαν. Στο Φράιμπουργκ, αρκετοί οδηγήθηκαν στην
πυρά. Ακόμα και ο ίδιος ο Ambroise Pare (1517-1564) έφτασε στο σημείο να
πιστέψει και να τους ενοχοποιήσει ότι ήταν πράγματι υπεύθυνοι για την
εξάπλωση της πανούκλας! O Cartwright κάπου αναφέρει: "Έτσι, ο Μαύρος
Θάνατος ενέτεινε τη μεσαιωνική χριστιανική παράδοση του αποδιοπομπαίου
τράγου-Εβραίου, προκαλώντας τη μετανάστευση μεγάλου αριθμού προς τα
ανατολικά και βόρεια της Ευρώπης, και συνδέεται με τα πογκρόμ της
Αυτοκρατορικής Ρωσίας και των θαλάμων των αερίων του Άουσβιτς". Στα 1630,
η πανούκλα ξέσπασε στη Βενετία και στη συνέχεια εξαπλώθηκε βόρεια,
φτάνοντας στην περιοχή του Τυρόλου και το βαυαρικό χωριό Oberammergau.
Μέσα από μια αυστηρή και βίαια επιβεβλημένη καραντίνα, οι περισσότεροι
κάτοικοι του μικρού χωριού διέφυγαν λίγο πολύ της επερχόμενης καταστροφής
από την πανούκλα. Η θνητότητα μεταξύ των ενηλίκων αυξήθηκε από μια
περίπτωση το μήνα που παρατηρήθηκε τον Οκτώβριο του 1632, σε είκοσι το
11
Μάρτιο του 1633, για να υποχωρήσει στα προηγούμενα επίπεδα κατά το μήνα
Ιούλιο του ιδίου έτους.
Αυτή η αποτρόπαια σκηνή στο πλάι του πίνακα δείχνει την εκτέλεση ενός σκύλου. Ένας
εργαζόμενος φαίνεται να κρατά ένα μαχαίρι, ένας άλλος μια μεγάλη πέτρα πάνω από το
φτωχό σκυλί.
Ο Χριστός εισέρχεται στα Ιεροσόλυμα. Από τις εκδηλώσεις του Oberammergau passion
play, στη Βαυαρία του 1900.
Εδώ φαίνεται πως οι εργαζόμενοι στη δημόσια υγιεινή σκότωσαν αυτό το σκυλί με ένα
δόρυ, επειδή πίστευαν ότι τα σκυλιά και οι γάτες μεταδίδουν την πανούκλα. Αυτή η ιδέα
δεν είναι βέβαια τρελή, δεδομένου ότι τα σκυλιά και οι γάτες μπορούν να μεταφέρουν
μολυσματικούς ψύλλους. Δυστυχώς όμως, εξαλείφοντας τις γάτες και τους σκύλους, οι
πληθυσμοί των αρουραίων αυξάνονται, και οι αρουραίοι είναι η γνωστή πηγή της
πανώλης.
Ένας εργαζόμενος στην υγεία μεταφέρει σκεπάσματα από ένα κρεβάτι ενός σπιτιού.
Σήμερα, γνωρίζουμε ότι οι μολυσματικοί ψύλλοι μπορούν να επιβιώσουν εκεί για
εβδομάδες, έτσι η απομάκρυνσή τους φαίνεται καλή ιδέα. Υποψιαζόμαστε ότι το
επόμενο βήμα είναι να το κάψει στη φωτιά. Κάποιος άλλος στα αριστερά της
λεπτομέρειας του πίνακα, κρατάει σημειώσεις για την απώλεια της ιδιοκτησίας, πιθανώς
ως αποδεικτικό στοιχείο από μελλοντικούς κληρονόμους των περιεχομένων του σπιτιού.
Ένα φορητό ιερό στη μέση του δρόμου παρέχει πνευματική ανακούφιση στους πολίτες
που τα σπίτια τους βρισκόντουσαν σε καραντίνα.
Το 1630 ο Γάλλος ζωγράφος Nicolas Poussin ζούσε στο Monte Pincio της
Ρώμης, όταν άρχισε να εργάζεται σε καμβά το έργο της πανούκλας στο Ashdod.
Ζωγράφισε κάθε πρόσωπο από μοντέλα που είχε δημιουργήσει σε κερί για να δει
πού έπεφτε το φυσικό φως και οι σκιές, και από υδατογραφίες γυμνών σωμάτων.
Για τις απαιτήσεις των ανατομικών λεπτομερειών, σπούδασε ελληνική και ρω-
μαϊκή γλυπτική. Στον πίνακα παρατηρούμε τολμηρά ποντίκια μέσα στο ναό και
στους δρόμους. Άνθρωποι πεθαίνουν με τον πιο φρικτό αν όχι θεατρικό τρόπο.
16
Η ζωγραφική βεβαίως του Poussin, δεν υπαινίσσεται κάτι για τη σχέση της
βουβωνικής πανώλης και των τρωκτικών, η οποία άλλωστε ανακαλύφτηκε μόλις
το 1894, αλλά παραπέμπει στην τιμωρία των Φιλισταίων από το Θεό. Το
συγκεκριμένο έργο, όπως και τόσες άλλες αγιογραφίες της εποχής, ήταν μια
συντριπτική υπενθύμιση στους άπιστους για την απεραντοσύνη της αγανάκτησης
του Θεού. Το 1624, στην ηλικία των τριάντα ετών, δημιούργησε, ίσως
τελειοποίησε μάλλον, τον πίνακα στη Ρώμη, αδέκαρος, αλλά συνεπαρμένος από
την εποχή του. Μέσα σε λίγα χρόνια, κέρδισε τη συμπάθεια και κάποιες
παραγγελίες από τον Cardinal Barberini, τον ανιψιό του Πάπα, που τον
καθιέρωσαν γρήγορα ως ένα από τους κορυφαίους ζωγράφους της Αιώνιας
Πόλης.
Η ιστορία της πανούκλας έχει βεβαίως μια ενδιαφέρουσα επίπτωση και για τον
καιρό μας. Τον 21ο αιώνα, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πρόκειται να υποστούν
τσιμπήματα ψύλλων. Ωστόσο όμως, η Υ. pestis είναι ενδημική στους σκίουρους
και κάποια άλλα τρωκτικά στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ και μερικές σποραδικές
περιπτώσεις επισυμβαίνουν μεταξύ των κατασκηνωτών σε εκείνη την περιοχή.
17
Αυτό το καλάθι πάνω στο κάρο έχει ένα προσαρμόσιμο καπάκι που ανοίγει για να δεχτεί
το ξεψυχισμένο σώμα του θύματος της πανούκλας και στη συνέχεια κλείνει. Ο κόκκινος
σταυρός δείχνει το περιεχόμενό του.
Ελληνική
Τσιάμης Κ., Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε., Τσακρής Α., Πετρίδου Ε.: Η περιπετειώδης
ανακάλυψη της Yersinia pestis ως παράδειγμα προσωπικών αντιπαλοτήτων και
επιστημονικής διαμάχης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 2009; 26(5): 688-698.
Ξενόγλωσση