ŞERZADE CAMii'NİN ALÇI SÜSLEMELERİ

GÖNÜL CANTAY*
Türk Mimarisi'nde, alçı, ta§ ve çiniden sonra, mimari süsleme de ana mal-
zemelerden biri olmu§tur. Alçı süsleme geleneği, Uygurlardan sonra, Abbasiler
döneminde, 9. yüzyılda, Samarra'da, erken İslim sanatını de~erlendiren Türk
Sanatı ile ortaya çıkmaktadır. Ba~dat'm 90 km. kuzeyinde, Dicle kıyısına, 838
yılında, bir Türk yerle§mesi olarak kurulan Samirra §ehrinde, evlerin duvarla-
rı belirli bir yüksekli~e kadar alçı panolarta ve raftarla kaplanmıştı.

ll. ve 12. yüzyıllarda , Büyük Selçuklu ülkesinde tu~lanm ana yapı malze-
mesi olm ası, alçı süslemenin bu çevr ede yaygın olarak kullanılmasım sa~amış;
alçı süslemeler, kabartma olarak süsleyici (dekoratif) unsurlar yanmda çe§itli
sahneleri canlandıran figürlü panolar olarak da yeralmı§hr. Rey'deki saray ka-
zılarında ele geçen parçalardan, bu alçı kabartmaların boyalı olduğu da anla-
şı l mıştır.

Anadolu Selçukluları , yapılarında , mimari bezerne olarak alçı süslemeye de

yer vermişlerdir. 12. ve 13. yüzyıllarda Konya Kılıç Arslan Köşkü ve Beyşehir
gölü kıyısındaki Kubadabad Saray ı alçı panolarta bezeli yapılar olarak geleneği
devam ettirmişlerdi . Gene Anadolu Selçuklularından alçı mihraplar ile, Ana-
dolu'da Beylikler döneminden günümüze ulaşan sayılı birkaç örnekle, Karaman'-
da II. İbralıim Bey Kümbeti' nin süslemeli alçı sandukaları ve Ermenek Ulu
Camii'nin alçı mihrabı ve Van Ulu Camü'nin dört renk boyalı alçı bezemeleri
ile mimariye b~lı alçı süslemelerin önemli örnekleri olarak günümüze ulaşmış­
lardır.

Anadolu Selçuklu larının özelJikle Ankara Arslanhane Camii ve 14.-15. yüz-

yıllarda inşa
edilen camilerde günümüze ulaşa.n alçı mihraplar, Osmanlı döne-
minde de sürdürülecek bir geleneği yerleştirmişlerdir.
İznik'te 1968. yı lı kazıları sırasında çıkarılan alçı iki mihraba ait çok sayı­
daki parçalardan anlaşılaca~ı gibi, Osmanlı döneminde İznik'te başlayan bu süs-
leme geleneğinin, erken Osmanlı döneminde Il. Bayezid devri yapılarına kadar
devam etmiş ve alçı süsleme, Bursa Yıldırım Camii, Yeşil Camü, Edirne Yıldı­
rım Camii ve Amasya'da Bayezid Paşa Camii'nde tabhane mekanlarmda en önemli
örneklerini verıniş, tabhane rnekiniarını değerlendirmiştir. Gene Edirne'de Gazi

• Prof. Dr., Mimar Sinan Ünivereiteei, Fen· Edebiyat Fakültesi, Arkeoloj i·Sanat Tarihi Bölümü
öiretim üyesi.
354 CÖNÜL CANTAY

Mihal Camii ile Şah Melek Paşa Camii'ndeki mihraplar alçı süslemenin etkinli-
ğini
ortaya koyan örnekler olarak günümüze gelmişti r.
Alçının çini ile beraberliği Anadolu Türk Mimarisi' nde mozaik çini kapla-
malarda beyaz kontur olarak kompozisyonu değerleodirm i ştir. Büyük Selçuk-
l uların Rey şehri kazılarında ortaya çıkarılan boya lı alçı b ezerneler ile bir
Karakoyuolu eseri olarak kabul edilen Van Ulu Camii' nin boyal ı al ç ı süslemele-
ri, daha sonra Edirne'd e adı geçen iki mihrapta çini ve boya ile beraberliği, al çı
bezernenin mekandaki süsleyici etkisinin gücünü de ortaya koymuştur.
Ancak, Anadolu mimari süslemesinin bu dönemlerinden günümüze ulaşan
örnekler, Samarra'dakiler gibi kal ıp tekniği ile meydana getirilmiştir. Erken Os-
man l ı döneminin al ç ı süslemeleri de kalıp tekniğind e (ö rneğ in zemini dolu, çini

dolgulu veya ajurlu olarak) meydana getirilmiş lerdi .

Anadolu Türk Mimari sü slemesinde yontma tekniğinde anıtsal bir örnek ise,
Ermenek Ulu Camii' nin mihrap duvarlarının a l ç ı kaplaması dır.
Yontma tekni ğinde; al çı henüz sert leş med e n , özel bıçak (spatu la) ve sivri
u çlu mala ile çalış ılır. Süsleme kabartma olarak elde edilir. İşte bu tekniğin ,
erken Os manlı d ön eminin kalıp tekniğinde meydana getiri l miş al ç ı bezemele-
rinden sonra 16.yüzy ılda Mimar Sinan'ın önemli eseri Şehzad e Camü' nin alç ı
süslemelerinde daha da geliştiriidiğini ve Mimar Sinan'ın camii yapılarmdan
bir kaçında bu tekniğin en önemli eserlerinin günümüze ulaştığını görüyoruz.
Kronolojik olarak bu yapıl arın başında Mimar S inan' ın çıraklık eserim ded iği
Şehzad e Camii gelmektedir (Resim 1).

Şehzade Camii'nde avlu pencerelerinin alınlıklarmı oluşturan çok renkli alçı

panoların bir k ısm ı , kuzey r evak pencerelerinin üzerindekiler sonradan üzP.r-
leri boyanarak desenierin orijinal renk ve konturları bozulrnuştur. Doğu ve ba-
t ı reva kları altına açılan pencer elerin r enkli alınlıkları ile (boya lı değil , r enkli
alçı), son cemaat yerinin doğu ve batı pencerelerinin renkli al çı al ındıkları da
bozu l muş ve yer yer çatiayıp dökülmüştür {Resim 2).

Ancak bu bozulma ve dökülmeler, bu a l ç ı süslemelerin tekni ğini açıkl ayı c ı

olmu ştur. Alınlıklarda , bozulan yerlerden anlaşı l dığı üzere beyaz renkte alç ı ze-
min üzerinde örneğin konturları belirlenerek (çizilerek), örneği meydana geti-
r en bitkisel rootillerin (rumi, palmet, kı vrı k dal) yüzeyleri mala ile oyulmuş ve
sonra kırm ızı boya katılmış alçı ile bu boşluklar doldurularak, kurumaya bıra­
kıl mış, sonra da üzer ieri ince zımpara ile zımparalanm ıştı r (Resim 3). Kırmızı
r enkli alçının döküldü ğü yer lerde mala (spatula) izlerini görmekteyiz.
Avlu revaklarında d oğu ve batı pencereleri üzerinde yeralan bu alçı al ınlık­
lar karş ılıklı olarak, eş kompozisyonlar şeklind e düzenlenmiştir.
 ŞEHZA DE CAJ\fİİ'NİN ALÇI SÜSLEMELERI 355

Geometrik düzenlemelerd e ise, ya konturlar beyaz renkli alçı şeritler halin-

d e bırakılıp, zemin oyularak kırmızı , aç ık ve koyu mavi, sarı renk katılmış alçı
ile doldurulmuş, yahut d a örneğin yüzeyi oyularak zemin beyaz alçı olarak bı­
ra kı lm ı ş v~ g~ometrik düzenlemeyi veren konturlar kırm ı zı renkte fe ritler h a-
linde belirmiştir (Resim 4).
Geometrik geçme kompozisyonların merkezlerinde meydana gelen çok kö-
şeli yı ldı z l ar
mavi, sar ı gibi renkli alç ı ile doldurularak çok renkli düzenleme-
ler meydana getirilmişt ir.
Camide aviuyu üç yönde çeviren reva kların altına açıl an pencerelerin alçı
a lınlıklarıb ordür söz olarak meydana getirilmiş tir. Son cemaat yerinin iki tara-
fında , d oğu ve batıda yeralan ikişerden dört pencerenin alınlıkları ise kırmızı
r enkte zemin üzerine beyaz renkte rumi ve palmetlerd en oluşan a lçı bir bor-
dü rle çerçevelenm iş, alınlık yüzeyi ise çok ışınlı geometrik geçmelerden meyd a-
na gelen bir kompozisyonla dolduruJmuştur. Bu a lınJıklard a, geometrik geçmeleri
meydana getiren konturlar ince, kırmız ı-b eyaz a l çı şeri tl er halinde, titiz bir iş­
çilik gösterirken, ongen yıld ı zla r da sarı renkte kabaralı dolgularla koropozis-
yona d erinlik kazan d~rmıştır (Resim 5).

Avlu r evak pencereleri üzerinde, her iki tarafta onardan ikişer adet alınJ ık,
simetrik olarak ve eş kompozisyonlarla karşıl ıklı yer a l maktadır. Son cemaat
yerine bitiş ik revak penceresinden başlayarak, alınlıklarda görülen kompozis-
yonlar belirlenecek olursa;
1. Beyaz alçı zemin üzerine kırm ı zı renkli al ç ı ile rum'l ve kıvrık dallardan
meydana gelen b itkisel bir düzenleme görülmektedir.

2. Beyaz al çı zemin üzerinde, kırmızı renkli alçı ile keııişen çifte çemberier-
d en meydana gelen b ir kompozisyon görülür.
3. Birinci pencer enin alı n lığın da gö rdüğümüz ö rneğin , renklerin z ı t olarak
kuUanılm asıyla meydana getiril diği görülüyor. Bu alınlıkta zemin kı rmızı renk-
li a l çı dolgu, bitkisel kompozisyon beyaz al çı olarak yer a lmıştır.
4. Bu ahnl ıkta ikinci pencere alınlığının kompozisyonu tekrarlanmıştır. Bu-
rada d a renkler zıt olarak kull aruJm ış ve ilave olar ak çember merkezlerinde be-
yaz alçı zemin üzerinde kırmızı renkli al çı dolgu ile altı köşe li yıldı zlar
korupozisyona katı lm ıştır.
5. Dördüncü pencere alın lığının kompozisyonunu tekrarlar. Burada zemin
ve yıldızlar
beyaz al çı, çemberler ise kırmızı renkli alçı olarak dolgulanmıştır.
6. Bu atmlık iç yüzeyleri mavi renkli alçı d olgulu on iki ışınlı yıldız , etra-
fında beyaz alçı ile çember, zemin ise kırmızı renkli alç ı dolgulu bir kompozis-
356 GÖNÜL CANTAY

yooa sahiptir. Çemberierin köşe boşluklarıoda altı köşeli yıldız motifleri meydana
gelmi ş ve bu yıldızlar mavi renkli alçı ile dolgulanrnıştır.

7. Bu alınlıkta altı köşeli yıldızlar etrafında onikigen çember yeralıyor. Yıl­

dız l arm zemini mavi, diğer zemin yüzeyleri ise kırmızı renkli alçı ile dolgulan-
mı ştır. Bu kompozisyondaki geometrik düzenleme ise beyaz alçı olarak
beli rm iştir.
8. Sekizinci p encere alınl ığında yedinc i pencere a lıolığıoın kompozisyonu
tekrarlanmı ştır. Örneği veren konturlar kırmızı r enkli alçı dolgu, zemin ise be-
yaz alçıdır. Dörtlü yıldızların içieri ise mavi renkli alçı dolguludur.
9. Burad a merkezini mavi renkli alçı d olgulu beşgenlerin oluşturduğu çüt
çemberli kompozisyon gör ülür. Bu geometrik düzenlernede kırmızı renkli al çı
ile zemin dolgulanarak ve şekil beyaz alçı ile belirlenmiş, beşgenler ise mavi renkli
alçı ile dolgulanmışt ır.

10. Altıncı pencere alınlığını renk ve kompozisyon olarak tekrarlayan bir

alınlıktır.

Şehzade Camü'oin soo cemaat yeri doğu ve batı pencereleri ile avlu pence-
releri üzerinde görülen alınlıklar yontma tekn iği ile, özel bı çak (spatula) ve siv-
r i uçlu mala ile hazırlanan örneğe "alçıya, r enkli al çı dolgu" olarak m eydana
getirilmiştir.

Aynı teknikle cam i mekanı içinde de süslem elerin varlığını görüyoruz. Ca-
minin doğu ve batı kapıları iç kemerinin köşe dolguları ile kuzey kapıs ı üzerio-
d eki galeriyi taşıyan üç sivri kemerio köşe do lgularında , alçıya renkli alçı dolgu
tekoiğiyle, irice rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen kompozisyonlar yer
almıştır. Bu kompozisyonlarda, örnek beyaz renkte al ç ı , zemin ise kırmı zı renkli
al çı dolgu olarak meydana getirilmiştir (R esim 6).

Ay nı renklerle zemin kırmızı alçı dolgulu ve beyaz alçı rumilerden oluşa n

bir bordür, caminin mihrap duvarında , mihrabm iki tarafındaki pencerelerin
üzerine rastlayan dört pencerede, d ikdörtgen pencere çerçevesi olarak yer alır
(Resim 7).
Bu üst pencereler in alçı bezemeleri bu k adarla da kalmam ış, köşe do lguları

aynı teknikle meydana getiri lmiş, koyu mavi zemin üzerine beyaz renkli rumi-
ler ve kı vrık dallardan oluşan kompozisyonlarda, zemin koyu mavi renkli alçı
dolgu olarak yer a lm ıştır.
Mihrap duvarı ü st pencerelerinde görülen bu alçı bezerne dış ında , can alıcı
ön emli b ezerneler ise mihrabıo iki yanında yer alan pencerelerin alınlıklarında
karş ımıza ç ıkmaktadır. Bu alınlıkl ard a "al çaya, renkli alçı d olgu" tekniğiyle
 ŞEHZADE CAMii'N iN ALÇI SÜS LEMEL ERİ 357

"Fetih" suresinin başlangıcı, b eyaz alç ı zemin ü zerine kırmızı renkli alçı dolgu
olarak i şlenmi ştir. M ihrabın solunda iki, sağında iki ve köşe kub besi altında iki
olmak üzere altı dikdörtgen pen cere üzerinde yer alan bu a lçı alınlıklarda sağ
baştakinde " Besmele" ile baş lanarak, sola doğru devam eden sure soldaki pen-
cer edeki a lınlığın sol köşesinde adeta usta adını veren bir tarzda istiflenerek
sonlanmıştır (Resim 8). Burada ü stte " imanen", altta " mea imanehim" kelime-
leri ile sure kesi lmiştir (Resim 9).
Beyaz alçı zemin üzerine kırmızı renk li alçı d olgu, celi sülüs yazı ile meyda-
na getirilen bu alınlıklarda, zemiııde serpiştirilmiş kırımzı renkli alçı dolgulu,
küçük natüralist çiçek ve yapraklar, çini süslemed e görülen mercan ktrımzısı
natüralist bezernenin habercisi gibidir (Resim lO).
Bu alınlıkların bordürler i ise aynı bitkisel düzenlemeye sahip olup, sağdaki
ilk iki p encerenin bordüı·ünde ru miler beyaz alçı, zemin koyu mavi renkli alçı
dolgulu olarak meydana getirilmiştir. Mihrabın iki tarafındaki iki şerd en dört
pencere alınlığında ise aynı bordür kompozisyonu z ıt re nkl e ı·le, zemin beyaz al-
çı, rumiler koyu mavi renkli alçı d olgu olarak yapılmıştır.

Bu altı pencerenin al ç ı alınlıklarının bordürleri ile üstteki dört pen cerenin

köşe dolgularının alçı b ezemeleri, d önemin mavi-beyaz çini bezemeteriyle pa-
ralellik göstermektedir.
Şehzade Camii'nde alçı malzemenin farklı bir ınalzern eye dolgu olarak u y-
gulandığını d a görmekteyiz. Bunun tek örneğini mimberin köşk tavanında bu-
luyoruz. Burada kare mermer levba üzerine rumi ve palmederden oluşan merkezi
bir koropozisyonda zemin oyularak alçı dol gulanmış, köşe yüzeylerine ise çinte-
ınani motifi oyularak zemin mermer taş olarak kalmış ve örnek alçı dolgnlan-
mıştır. Bu kompozisyonun bütününde alçı dolgu yüzeyler siyah boya ile boyanarak
örneğe güçlü bir ifade kazandırılm ıştır (Resim ll).

Şeh zade Camii'nde ortaya ç ıkan, yontma tekniği ile hazırlanan ö rneğe " al-
çıya, r enkli alçı dolgu" olarak yapılan sü slemelerin, dönemi için önemli örn ek-
lerini Mimar Sinan' ın diğer cami yapılarında da bulmaktayız.
Şehzade Camii'nin tamamlanmasından ü ç y ıl sonra inşa edilen Silivrikapı'­
daki Hadım İbrahim Paşa Camii'nde böyle alçı bir alınlık, içerde girişin solun-
daki pencere ü zerinde yer almaktadır. Bu alınlığın bir eşi sağdaki penceı·e
üzerinde yer almaktayken, müezzin mahfili yapth r ken ortadan kalkmıştır. Bu
alınlıkta da aynı teknikle meydana getirilmi ş celi sü lü s yazı beyaz alçı zemin
yontularak içine siyah renkli alçı doldurulmak suretiyle oluşmuştur.

Yazı zemininde yer alan çiçek süslemeleri ise kırmızı renkli a l çı dolgu ile
yapılmıştır. Bu natüralist çiçekler, Şehzade Camü'nin mihrap duvarı alttaki pen-
358 GÖNÜL CANTAY

cer e alınlıklarında karşı laştığım ı z natüralist çiçek ve ya prakJarla benzerdir (Re-

sim 12).
Bu alınlıkta, aynı alçı tekniği ile meydana getirilmiş kısım ise alınlık bordü-
rüdür. Rumi, palmet ve kıvrık dallardan oluşan bordür örn eği, zemin oyularak
beyaz alçı olarak meydana getirilmiş, zemin ise kırm ı zı r enkli alçı ile dolgulan-
mıştır. Ancak mevcut örn ekler içinde en ince işçiliğe sahip bir alçı be.z eme ola-
rak, titizlikle korumak zorunda olduğumuz bir a lınlıktı r.
Aynı teknikle meydana getirilmi ş bezemeli alçı pencere al ınlıklarını , Mimar
Si nan' ın Lüleburgaz'daki Sokullu Camii'nde, son tamirler le üzerieri boyanmış
olarak buluyoruz (Resim 13).
Bu tekniğin , alçıya, renkli alçı d olgu tekniğinin, Mimar Sinan'ın , Edirne Se-
lim iye Camii'nde, çini olarak düzenlenmiş pencere alınlıkları paralelinde yer
aldığını ve önemli kompozisyon lar ortaya koyduğunu görmekteyiz. Edirne Seli-
miye Camii'nin, içerde do~ ve batı pencerelerinin üzerlerinde, kadınlar mah-
fili pencerelerinin alınlıklarında ve avlu pencerelerinin üzerinde çeşitli geometrik
düzenlemeler olarak bezemeli alçı alınlıkları görüyoruz (Resim 14).
Mimar S inan'ın İstanbul 'da iki, Lüleburgaz ve Edirne'de birer olmak üzer e
dört cami yapısında karşılaştığımız alçı bezemeler, 16. y üzyılda çini sanatında­
ki gelişmeye paralel bir gelişme gösteren "alçıya, r enkli a l ç ı dolgu" tekniği ile
ön emli örnekJer meydana getirildiğini ortaya koy maktadır.
Mimar Sinan'dan sonra, bu alçı tekniğinin kullanıldığını gösteren önemli ör-
n ek ise İstanbul 'daki Sultan Ahmet Camii'nin r evak kubbelerinin pandantifle-
rini süsleyen bitkisel kompozisyonlu, alçıya, renkli alçı dolgu tekniğiyl e meydana
get irilmiş bezemelerdir.

BİBLİYOGRAFYA
Arseven, Celal Esad, Les arts decoratifs turcs, İstanbul (basım yılı yok).
Creswell, K.A.C. , A Slwrt Account of Early Muslim Architecture, Londra 1958.
Güreşsever, (Cantay), Gönül, "A~stos 1968, İzn ik Çini Fı rınları Kazısı Sırasm-
da Çıkarılan Stuko Buluntular," Sanat Tarihi Yıllığı 1966-1968, İstanbul
1968, s. 200-208.
Ön ey, Gönül, Ankara 'da Türk Devri Din ı ve So$)'al Yapıları, Ankara 1971.
Rice, David Talbot, L'art de l'lslam, Paris 1966.