Kars Müzesi̇'nde Bulunan Bi̇zans Ve Bi̇zans Sonrasi

SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü

Sanat Tarihi Anabilim Dalı
KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN BİZANS VE BİZANS SONRASI

HIRİSTİYANLARA AİT MADEN ESERLER
Yüksek Lisans Tezi
Gülhan ALKAN
Sivas
Eylül 2023
SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı
KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN BİZANS VE BİZANS SONRASI

HIRİSTİYANLARA AİT MADEN ESERLER
Yüksek Lisans Tezi
Gülhan ALKAN
Tez Danışmanı:
Doç. Dr. Meryem ACARA ESER
Sivas
Eylül 2023
ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde hazırladığım bu Yüksek

Lisans Yeterlik tezinin bizzat tarafımdan ve kendi sözcüklerimle yazılmış orijinal bir çalışma
olduğunu ve bu tezde;
1- Çeşitli yazarların çalışmalarından faydalandığımda bu çalışmaların ilgili

bölümlerini doğru ve net biçimde göstererek yazarlara açık biçimde atıfta
bulunduğumu;
2- Yazdığım metinlerin tamamı ya da sadece bir kısmı, daha önce herhangi bir yerde
yayımlanmışsa bunu da açıkça ifade ederek gösterdiğimi;
3- Başkalarına ait alıntılanan tüm verileri (tablo, grafik, şekil vb. de dahil olmak üzere)
atıflarla belirttiğimi;
4- Başka yazarların kendi kelimeleriyle alıntıladığım metinlerini, tırnak içerisinde

veya farklı dizerek verdiğim yine başka yazarlara ait olup fakat kendi sözcüklerimle
ifade ettiğim hususları da istisnasız olarak kaynak göstererek belirttiğimi,
beyan ve bu etik ilkeleri ihlal etmiş olmam halinde bütün sonuçlarına katlanacağımı kabul
ederim.
Gülhan ALKAN
ÖNSÖZ
Doğu Anadolu bölgesinin en yüksek bölümünde yer alan Kars ve çevresi, çağlar
boyunca Bizans, Osmanlı, Ermeni ve Ruslar başta olmak üzere birçok topluma ev
sahipliği yapmıştır. Kars Müzesi’nde, çalışmamızın konusunu oluşturan Hıristiyan
maden eserlerinin yanı sıra bu toplumlara ait birçok eser yer almaktadır. Tez
kapsamında müzede bulunan Hıristiyanlara ait maden eserler incelenerek
değerlendirilmiştir.
Bu çalışmamda yanımda olan, yardımını asla esirgemeyen, eğitim hayatım

boyunca varlığını her zaman hissettiğim, büyük bir sabır ve titizlikle her cümlemi
okuyup hatalarımı gösterip beni motive eden, yol gösteren ve bu yolda yürümem için
daima destek olan danışmanım, kıymetli hocam Doç. Dr. Meryem ACARA ESER’e
sonsuz teşekkür ediyorum.
Öğrencilik hayatım boyunca hoca- öğrenci ilişkisinden daha ileri bir bağla bağlı
olduğum, maddi- manevi hiçbir desteğini esirgemeyen, her söylediği kelime beynime
nakış gibi işlenen, doğrumla yanlışımla her zaman arkamda duran değerli hocam Dr.
Öğr. Üyesi Ebru BİLGET FATAHA’ ya binlerce kez teşekkür ediyorum.
Akademik bilgi birikimini her koşulda bizimle paylaşan, hatalarımızdan ders

çıkartıp doğruyu bulmamıza rehberlik eden, bizlere değerli fikirler verip akademik
tecrübesini bize yansıtan kıymetli hocam Prof. Dr. Erdal ESER’ e şükranlarımı sunarım.
Hem hoca hem de bir arkadaş gibi yanımızda olan, her sıkıntımızda ortak olan,
bilgisini ve birikimini asla esirgemeyen, bizleri bıkmadan usanmadan dinleyen, kapısı
her çaldığımızda hiçbir zaman geri çevirmeyen değerli hocam Arş. Gör. Gülseren
KOYUN ESEN’e ne kadar teşekkür etsem yeterli olmaz.
Her koşulda yardımcı olan ve destekleyen kıymetli hocalarım Dr. Öğr. Üyesi
Turgay YAZAR ve Dr. Öğr. Üyesi Osman AYTEKİNE’e; kaynak bulmam konusunda
yardımcı olan Doç. Dr. Bülent İŞLER ve Dr. Berna YILDIRIM ATEŞ’e sonsuz
teşekkürlerimi sunuyorum.
Müzede çalışmam için izin veren T.C. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel
Müdürlüğü’ne, müzede çalışmam için gerekli imkânı sağlayan Kars Müzesi Müdürü
Sayın Mehmet Yücel KUMANDAŞ’a, Kars Müzesi Müdür Vekili Sayın Yavuz
ÇETİN’e, envanter bilgisine ulaşmama ve eserlerin fotoğrafının çekilmesine yardımcı
olan Kars Müzesi çalışanı Arkeolog Sayın Bilal YETİM ve Arkeolog Sayın Mustafa
GÜNEŞ’e teşekkürlerimi sunuyorum.
Maddi- manevi desteklerini asla esirgemeyen ve her zaman bana destek olan
canım annem Aysel ALKAN’a ve babam Metin ALKAN’a; tez süreci boyunca
yanlarında kaldığım ve bana her türlü imkanı sağlayan ablalarım Nazlı Yılmaz ve
Perihan Alkan Akyüz’e; her zaman yanımda olan, destekçim canım kardeşim Kader
ALKAN’a; dostluğunu benden esirgemeyen ve koşulsuz yanımda olan Sevilay
ŞİMŞEK SARAÇ’a sonsuz teşekkür ediyorum.
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... i
TABLO LİSTESİ ..................................................................................................... vii
FOTOĞRAF LİSTESİ ............................................................................................. ix
ÇİZİM LİSTESİ ........................................................................................................ xi
ÖZET........................................................................................................................ xiii
ABSTRACT .............................................................................................................. xv
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM...................................................................................................... 3
1.KARS COĞRAFYASI, TARİHİ VE KARS MÜZESİ ........................................ 3
1.1. Kars Coğrafyası ................................................................................................. 3
1.2. Kars’ın Tarihi .................................................................................................... 4
1.3. Kars Müzesi ...................................................................................................... 7
İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 9
2. ANADOLUNUN DOĞUSUNDA HIRİSTİYANLIĞIN YAYILIŞI .................. 9
2.1. Hıristiyanlık ...................................................................................................... 9
2.1.1. Ortodoksluk .............................................................................................. 11
2.2. Bizans Devleti’nde Hıristiyanlık ..................................................................... 11
2.3. Ermenilerde Hıristiyanlık ................................................................................ 12
2.4. Rusların Hıristiyanlaşma Süreci ...................................................................... 12
2.4.1. Eski İnananlar........................................................................................... 15
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .................................................................................................. 19
3. KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN MADENİ HIRİSTİYAN ESERLERİ ..... 19
3.1. Haçlar .............................................................................................................. 19
3.2. İkonalar ........................................................................................................... 26
i
3.3. Kitap Kaplama Levhaları ................................................................................ 31
3.4. Diğer Eserler ................................................................................................... 32
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................ 33
4. DEĞERLENDİRME ............................................................................................ 33
4.1. Malzeme .......................................................................................................... 33
4.2. Teknik.............................................................................................................. 37
4.3.Form ve Ölçüler ............................................................................................... 40
4.3.1. Haçlar ....................................................................................................... 40
4.3.1.1. Tören Haçı ......................................................................................... 41
4.3.1.2. Adak Haçı .......................................................................................... 43
4.3.1.3. Pandantif Haçlar ................................................................................ 43
4.3.1.4. Röliker Haç ....................................................................................... 44
4.3.1.5. Diğer Haçlar ...................................................................................... 45
4.3.2. İkonalar..................................................................................................... 47
4.3.2.1. Pandantif İkona ................................................................................. 47
4.3.2.2. Skladen İkona .................................................................................... 48
4.3.3. Kitap Kaplama Levhası ............................................................................ 49
4.3.4. Aplik ......................................................................................................... 50
4.3.5. Kâse .......................................................................................................... 51
4.4. Süsleme ve İkonografi ..................................................................................... 51
4.4.1. Dini İçerikli Tasvirler ............................................................................... 51
4.4.1.1. İsa ...................................................................................................... 51
4.4.1.2. Meryem ............................................................................................. 56
4.4.1.3. İncil Yazarları .................................................................................... 59
4.4.1.4. Azizler ve Martirler ........................................................................... 60
4.4.1.5. Melekler ............................................................................................ 65
ii
4.4.1.6. Sembolik Tasvirler ............................................................................ 67
4.4.2. Hayvan Tasvirleri ..................................................................................... 70
4.4.3. Bitkisel Motifler ....................................................................................... 72
4.4.4. Geometrik Motifler .................................................................................. 73
4.5. Üslup ............................................................................................................... 76
4.5.1. Bizans Dönemine Tarihlenen Eserler....................................................... 76
4.5.2. Ermeni Eserleri......................................................................................... 79
4.5.3. Rus Eserleri .............................................................................................. 79
4.5.4. Diğer Eserler ............................................................................................ 83
4.6. Tarihlendirme .................................................................................................. 83
SONUÇ ...................................................................................................................... 91
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 95
EKLER .................................................................................................................... 111
EK – 1 Katalog ..................................................................................................... 111
EK- 2 Katalogda Tanıtılan Eserler ....................................................................... 153
EK- 3 Katalogda Tanıtılan Eserlerin Ölçü Listesi ............................................... 155
ÖZ GEÇMİŞ ........................................................................................................... 179
iii
iv
KISALTMALAR
age. : Adı geçen eser
agm. : Adı geçen metin
agt. : Adı geçen tez
bk. : Bakınız
cm : Santimetre
ç. : Çap
çev. : Çeviren
Der. : Derinlik
Ed. : Editör
Env. No. : Envanter Numarası
Foto. : Fotoğraf
Gen. : Genişlik
Kat. No. : Katalog Numarası
Kal. : Kalınlık
(k). : Kırık
No. : Numara
s. : Sayfa
Tab. : Tablo
Tep. : Tepelik
TTK : Türk Tarih Kurumu
Yük. : Yükseklik
yy. : Yüzyıl
v
vi
TABLO LİSTESİ
Tablo 1. Haç Tipleri .................................................................................................. 41
Tablo 2. Röliker Haç Tipleri ..................................................................................... 45
Tablo 3. Pandantif İkona Tipleri ............................................................................... 48
Tablo 4. Skladen İkona Tipleri ................................................................................ 48
vii
viii
FOTOĞRAF LİSTESİ
Fotoğraf 1. Kars Müzesi genel görünüm .................................................................... 7

Fotoğraf 2. Kars Müzesi, alt kat .................................................................................. 8
Fotoğraf 3. Kuraklıktan kurtulmak için Konstantinapolis’te yapılan dua töreni. ..... 21
Fotoğraf 4. Niğde Andabalis Kilisesi Aziz Mamas .................................................. 23
Fotoğraf 5. Rus Ortodoks Evlerde İbadet Köşesi ..................................................... 28
Fotoğraf 6. İkona oyuğu bulunan mezar haçı, .......................................................... 29
Fotoğraf 7. Bogorodsk bölgesinde bakır döküm atölyesi, ........................................ 30
Fotoğraf 8. Tören Haçı, Doğu Akdeniz, 12. yüzyıl Bronz, döküm, Y. 21,7 cm, G.
13,3 cm. ...................................................................................................................... 42
Fotoğraf 9. Christian Schmidt Koleksiyonunda yer alan bronz kandil ................... 47
Fotoğraf 10. İsa’nın Çarmıha Gerilişi, Rabula İncili, Biblioteca Medicea
Laurenziana, Floransa, Plut. I.56, fol. 13r, 586 ......................................................... 52
Fotoğraf 11. Kubadabad Sarayı, Çini pano ............................................................... 54
Fotoğraf 12. Ermeni pyx, 1678, Calouste Gulbenkian Müzesi, Lizbon .................. 64
Fotoğraf 13 - Kat. no: 1, Adak Haçı ....................................................................... 168
Fotoğraf 14 -Kat. no: 2, Tören Haçı ....................................................................... 168
Fotoğraf 15 -Kat. no: 3, Tören/Pandantif/ Kaplama Haçı....................................... 168
Fotoğraf 16 -Kat. no: 4, Tören Haçı ön yüzü .......................................................... 168
Fotoğraf 17 -Kat. no: 4, Tören Haçı arka yüzü ....................................................... 169
Fotoğraf 18 -Kat. no: 5, Tören Haçı ....................................................................... 169
Fotoğraf 19- Kat. no. 6 Tören Haçı parçası ön yüzü............................................... 169
Fotoğraf 20- Kat. no. 6 Tören Haçı parçası arka yüz .............................................. 169
Fotoğraf 21 -Kat. no: 7, Tören/Kaplama Haçı ön yüzü .......................................... 170
Fotoğraf 22 -Kat. no: 7, Tören/Kaplama Haçı arka yüzü ....................................... 170
Fotoğraf 23- Kat. no. 8 Tören Haçı ön yüzü ........................................................... 170
Fotoğraf 24- Kat. no. 8 Tören Haçı arka yüzü ........................................................ 170
Fotoğraf 25 -Kat. no: 9, Röliker Haç ...................................................................... 171
Fotoğraf 26 -Kat. no: 10, Röliker Haç .................................................................... 171
Fotoğraf 27-Kat. no: 11, Röliker Haç .................................................................... 171
Fotoğraf 28- Kat. no: 12, Röliker Haç .................................................................... 171
ix
Fotoğraf 32 -Kat. no: 16, Pandantif Haç ................................................................. 172
Fotoğraf 33 -Kat. no: 17, Haç ................................................................................. 172
Fotoğraf 37 -Kat. no: 20, Pandantif İkona .............................................................. 173
Fotoğraf 43 -Kat. no: 26, Skladen İkona orta levha ................................................ 174
Fotoğraf 44 -Kat. no: 27, Skladen İkona orta levha ................................................ 175
Fotoğraf 45 -Kat. no: 28, Skladen İkona sağ kanat ................................................. 175
Fotoğraf 46 -Kat. no: 29, Skladen İkona sol kanat ................................................. 175
Fotoğraf 47 -Kat. no: 30, Skladen İkona sol kanat ................................................. 175
Fotoğraf 48 -Kat. no: 31-a, Kaplama Levha ön yüzü ............................................. 176
Fotoğraf 49 -Kat. no: 31-a, Kaplama Levha arka yüzü........................................... 176
Fotoğraf 50 -Kat. no: 31-b, Kaplama Levha ön yüzü ............................................. 176
Fotoğraf 51 -Kat. no: 31-b, Kaplama Levha arka yüzü .......................................... 176
Fotoğraf 52 -Kat. no: 31-c, Kaplama Levha ........................................................... 176
Fotoğraf 53 -Kat. no: 32-a, Kaplama Levha, sol alt köşe ....................................... 176
Fotoğraf 54 -Kat. no: 32-b, Kaplama Levha, sağ alt köşe ...................................... 177
Fotoğraf 55 -Kat. no: 32-c, Kaplama Levha, sol üst köşe....................................... 177
Fotoğraf 56 -Kat. no: 33, Kaplama Levha, orta kısım ............................................ 177
Fotoğraf 57 -Kat. no: 34, Aplik............................................................................... 177
Fotoğraf 58-Kat. no: 35, Aplik................................................................................ 178
Fotoğraf 59 -Kat. no: 36, Kase dış yüzeyi .............................................................. 178
Fotoğraf 60 -Kat. no: 36, Kase iç yüzeyi ................................................................ 178
x
ÇİZİM LİSTESİ
Çizim 1. Kitap Kaplama Levhaları, restitüsyon ........................................................ 50

Çizim 2- Adak Haçı, Kat. no: 1 ............................................................................... 157
Çizim 3- Tören Haçı, Kat. no: 2 .............................................................................. 157
Çizim 4- Tören/ Pandantif/ Kaplama (?) Haçı, Kat. no: 3 ....................................... 157
Çizim 5- Tören Haçı parçası ön yüzü, Kat. no: 4 .................................................... 157
Çizim 6- Tören Haçı parçası arka yüzü, Kat. no: 4 ................................................. 158
Çizim 7- Tören Haçı, Kat. no: 5 .............................................................................. 158
Çizim 8- Tören Haçı parçası ön yüzü, Kat. no: 6 .................................................... 158
Çizim 9- Tören Haçı parçası arka yüzü, Kat. no: 6 ................................................. 158
Çizim 10- Tören Haçı (?) ön yüzü, Kat. No: 7 ........................................................ 159
Çizim 11- Tören Haçı (?) arka yüzü, Kat. No: 7 ..................................................... 159
Çizim 12- Tören Haçı ön yüzü, Kat. no: 6 .............................................................. 159
Çizim 13- Tören Haçı arka yüzü, Kat. no: 6............................................................ 159
Çizim 14- Röliker Haç, Kat.no: 9 ............................................................................ 160
Çizim 15- Röliker Haç, Kat.no: 10 .......................................................................... 160
Çizim 21- Pandantif Haç Kat.no: 16........................................................................ 161
Çizim 22- Haç, Kat.no: 17 ....................................................................................... 161
Çizim 23- Pandantif Haç Kat.no: 18........................................................................ 161
Çizim 24- Pandantif İkona, Kat.no: 20 .................................................................... 162
xi
Çizim 30- Skladen İkona, orta levha Kat.no: 26...................................................... 163
Çizim 31- Skladen İkona, orta levha Kat. no: 27..................................................... 163
Çizim 32- Skladen İkona, sağ kanat. Kat.no: 28 ..................................................... 164
Çizim 33- Skladen İkona, sol kanat Kat.no: 29 ....................................................... 164
Çizim 34- Skladen İkona, sol kanat. Kat. no: 30 ..................................................... 164
Çizim 35-Kitap Kaplama Levhası, Kat. no: 31-a .................................................... 164
Çizim 36-Kitap Kaplama Levhası, Kat. no: 31-b .................................................... 165
Çizim 37-Kitap Kaplama Levhası, Kat. no: 31-c .................................................... 165
Çizim 38-Kitap Kaplama Levhası, sol alt köşe, Kat.no:32-a .................................. 165
Çizim 39-Kitap Kaplama Levhası, sağ alt köşe, Kat.no: 32-b ................................ 165
Çizim 40- Kitap Kaplama Levhası, sol üst köşe, Kat. no: 32-c ............................... 166
Çizim 41- Kitap Kaplama Levhası, orta kısım, Kat.no: 33 ..................................... 166
Çizim 42-Aplik, Kat. no: 34 .................................................................................... 166
Çizim 43-Aplik, Kat.no: 35 ..................................................................................... 166
Çizim 44-Kase, kesit, Kat. no:36 ............................................................................. 167
Çizim 45 -Kase, süsleme. Kat. no:36....................................................................... 167
xii
ÖZET
Doğu Anadolu bölgesinin en yüksek bölümünde yer alan Kars ve çevresinde
tarihi kaynaklar ve arkeolojik veriler ışığında Bizans, Ermeni ve Ruslar başta olmak
üzere geçmişten bugüne kadar birçok toplumun yaşadığı anlaşılmaktadır. Kars
Müzesi’ne, farklı yöntemlerle alınıp müzeye kazandırılan ve tezimizin de konusunu
oluşturan 9-12. yüzyıl Bizans dönemi, 12-15. yüzyıl Ermeniler ve 18-19. yüzyıl
Ruslara ait Hıristiyan maden eserler yer almaktadır. Hem kilisede hem de evlerde
yapılan dini tören ve dualarda kullanılan, maden eşyaların yanı sıra kötülüklerden
koruduğuna ve şans getirdiğine inanılan, savaş ve doğal afet gibi birçok felaketten
korunmak amacıyla bir ip ya da zincirle boyunda taşınan röliker ve ikonalar
taşınması kolay olduğu için büyük öneme sahiptir. İncillerin kapaklarını dış etkenlere
karşı korumak amacıyla yapılan metal kaplama levhalar süsleme açısından da dikkat
çekicidir. Metal kaplama levhalar kitap kapaklarında, Bizans döneminden Ruslara
kadar yüzyıllar boyunca kullanım görmüş bir uygulamadır. Ayrıca işlevi bilinmese
de Hıristiyan dinine ait olduğu anlaşılan aplik ve kâse gibi maden eserler de müze
koleksiyonunda yer almaktadır.
Yapılan değerlendirme çalışmalarında süsleme, form ve eserler üzerinde yer

alan damgalardan yola çıkarak adak ve tören haçlarının bir bölümü ve röliker
haçların tamamı Orta Bizans dönemine (9-12. yüzyıl), haçların ikisi Ermenilere (12-
15. yüzyıl) ve tören haçlarının bir bölümü, kitap kaplama levhaları ve ikonaların ise
Ruslara (18-19. yüzyıl) ait olduğu saptanmıştır. İkonalar hem tek hem de üç parçadan
oluşmaktadır. Bunların dışındaki eserlerin işlevi ve dönemi belirlenememiştir. Henüz
yayınlanmamış olan bu eserler, yayınlarda yer alan dönemi ve tarihi bilinen benzer
örneklerinden yola çıkarak tarihlendirme ve üslup çalışması yapılmıştır. Yapılan bu
çalışmanın ileride yapılacak olan çalışmalara yardımcı bir kaynak olmasını temenni
ediyoruz.
Anahtar Kelimeler: Kars Müzesi, Hıristiyanlık, Bizans, Ermeni, Rus,

Maden Eserler
xiii
xiv
ABSTRACT
In the light of historical sources and archaeological data, it is understood that
many societies from the past to the present, especially Byzantine, Armenian and
Russian, lived in Kars and its surroundings, which is located in the highest part of the
Eastern Anatolia region. There are Christian metal artifacts belonging to the
Byzantine period of the 9th-12th centuries, Armenians of the 12th-15th centuries and
Russians of the 18th-19th centuries, which were taken to the Kars Museum by
different methods and brought to the museum and constitute the subject of our thesis.
Relics and icons, which are used in religious ceremonies and prayers both in the
church and at home, are believed to protect from evil and bring luck, as well as metal
objects, and are carried around the neck with a rope or chain in order to protect them
from many disasters such as war and natural disasters, they are of great importance
because they are easy to carry. The metal covering made to protect the covers of the
Bibles against external factors are also remarkable in terms of decoration. Metal clad
sheets are a practice that has been used on book covers for centuries, from the
Byzantine period to the Russians. In addition, metal works such as sconces
(appliques) and bowls, which are understood to belong to the Christian religion,
although their function is unknown, are also in the museum collection.
In the evaluation, based on the stamps on the ornaments, forms and artifacts,
some of the votive and ceremonial crosses and all of the reliquary crosses belong to
the Middle Byzantine period (9-12th century), two of the crosses are Armenian (12-
15th centuries) and some of the ceremonial crosses, book cover plates and icons were
found to belong to the Russian (18-19th century). Icons consist of both single and
three parts. The function and period of the works other than these could not be
determined. These works, which have not yet been published, have been dated and
styled based on similar examples with known periods and dates in the publications.
We hope that this study will be a helpful resource for future archaeological and
artistic studies.
Key Words: Kars Museum, Christianity, Byzantium, Armenian, Russian,

Metal Artifacts
xv
xvi
GİRİŞ
Tezimizin konusu, ‘‘Kars Müzesi’nde Bulunan Bizans ve Bizans Sonrası
Hıristiyanlara Ait Maden Eserler’’ dir. Haç, ikona, kitap kaplama levhası, aplik ve
kâse gibi türlerden oluşan eserler dövme ve döküm tekniği kullanılarak yapılmakta
ve Bizans, Ermeni ve Ruslara tarihlendirilmektedir. Hıristiyanlıkta kullanılan
eserlerin birçok kültürün yansıması olduğu söylenebilir. Eserler, yayınlanan Türkçe
ve yabancı araştırmalardan alınan bilgilerle değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Bu çalışmanın amacı Kars Müzesi’ndeki Bizans, Ermeni, Ruslara ait olan ve

dönemi saptanamayan eserleri tanıtmak; malzeme, teknik, form, ölçü, süsleme ve
üslup açısından benzer örnekleriyle karşılaştırmalı değerlendirmesini yapmaktır. Tez
kapsamında 48 eser incelenmiş, bunlar arasından 19 haç, 11 ikona, 7 kitap kaplama
levhası, iki aplik ve bir kâse olmak üzere toplamda 40 eser kataloğa dahil edilmiştir.
Bu eserlerden 10’u Iğdır (Tuzluca) Karakale’deki DSİ kazısında bulunmuştur.
Buluntu yeri bilinmeyen eserlerin 28’i Kars’ta, 1’i Elazığ’da ve 1’i ise Ardahan’da
tespit edilmiş, bu eserlerin 10’nu hibe, 20’si ise satın alma yoluyla müzeye
kazandırılmıştır.
Birinci bölümde, Kars’ın coğrafyası ve tarihi, birçok tezde ve yayında yer

aldığı için tekrara düşmemek adına, genel hatlarıyla anlatılmıştır. Kars ve çevresinde
gerçekleşmiş olan Bizans, Ermeni ve Rusların içinde bulunduğu tarihsel süreç yayın
ve veriler aracılığıyla aktarılmaya çalışılmıştır.
İkinci bölümde, Hıristiyan kelimesinin kökeni ve dinin içeriğine dair bilgi

verilmiş ve daha sonra Hıristiyanlığın doğuşu ve Anadolu’nun doğusundaki yayılma
süreci genel hatlarıyla ele alınmıştır. Doğu Hıristiyanlarının benimsediği
Ortodoksluk hakkında genel bilgi verilmiş, Bizans, Ermeni ve Ruslarda
Hıristiyanlığın yayılım süreci ele alınmıştır.
Üçüncü bölümde, Kars Müzesi’nde bulunan madeni Hıristiyan eserlerin

tanımı yapılarak işlevleri ve kullanım süreci hakkında bilgi verilmiştir.
Değerlendirme bölümünde müzede yer alan eserler malzeme, teknik, form,

ölçü, süsleme, ikonografi, üslup ve tarihlendirme gibi alt başlıklar altında
1
değerlendirilmiştir. Yapılan değerlendirmede müze ve koleksiyonlardaki benzer
örnekler ve konuyla ilgili yayınlardan yararlanarak tarihlendirme yapılmıştır.
Sonuç bölümünde; yapılan değerlendirmede elde edilen veriler esas alınıp,

ulaşılan sonuçlar ortaya konmuştur. Bizans, Ermeni ve Rus Hıristiyanlık maden
eserlerinde malzeme, form ve süsleme açısından farklılık olduğu tespit edilmiştir.
Tezimizin konusunu oluşturan ve üzerinde farklı tasvirlerin yer aldığı bu eserlerin bir
kısmı kilisedeki dini törenlerde, diğer bir kısmı ise evlerde bulunan ibadet
alanlarında ya da koruduğuna inanıldığı için seyahat sırasında yanlarında da taşındığı
sonucuna ulaşılmıştır.
Katalog bölümünde (Ek-1), müzede yer alan haç, ikona, kitap kaplama
levhası, aplik ve kâse gibi Hıristiyanlıkta kullanılan eserlerin müzedeki yeri, buluntu
yeri, müzeye geliş şekli, malzeme, yapım ve süsleme tekniği, ölçü, eserin tanımı,
tarih ve benzer örnekleri detaylı olarak verilmiştir.
Katalogda Tanıtılan Eserler (Ek-2) tablosunda, eserler tür, envanter numarası,

buluntu yeri, malzeme, yapım tekniği, süsleme tekniği ve önerilen tarih olmak
üzere 7 başlık altında ele alınmıştır.
Ek 3’te ise katalogdaki eserlerin ölçüleri verilmiştir.
2
BİRİNCİ BÖLÜM
1.KARS COĞRAFYASI, TARİHİ VE KARS MÜZESİ
1.1. Kars Coğrafyası
Kars, Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer almaktadır. Yeryüzü şekilleri açısından

Türkiye’nin doğusundaki en yüksek bölümdedir. Denizelliğin olmaması ve etrafı
dağlarla çevrili bir bölgede yer almasından dolayı karasal iklim ve bozkır bitki örtüsü
özellikleri göstermektedir. Şehrin kuzeyinde Ardahan, güneyinde Ağrı ve Iğdır ve
batısında ise Erzurum illeriyle sınır olmasının yanı sıra, doğuda Ermenistan ile sınır
oluşturmaktadır. Karasal iklime sahip olan Kars’ın yaylalarında iklim, yükselti ve
denizellikten uzak olmasından dolayı oldukça serttir. Kış ayları kurak, yaz ayları ise
yağışlı geçmektedir. Kars, Doğu Anadolu’da Türkiye’nin en soğuk illerinden biri
olma özelliğine sahiptir. 1Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya ile ekonomik, kültürel
ve bunların yanı sıra birçok alanda bir bağlantı noktası özelliğine sahiptir. 2
Harita 1. Kars’ın Konumu https://earth.google.com/web/search/kars
1
‘’Kars’’. İl İl Büyük Türkiye Ansiklopedisi. 2, İstanbul, 1989, s. 571-582.
2
Erişim: [ http://www.kars.bel.tr/kars.php?icerik_id=47 ] Erişim tarihi: 16 Aralık 2021.
3
1.2. Kars’ın Tarihi
Kars adının bazı kaynaklara göre MÖ 130 yılında Dağıstan bölgesinden

gelmiş olan Bulgar Türklerinin Karsak oymağından geldiği söylenmektedir. 3 Çıldır
Gölü’nün yakınlarında yer alan Kenarbel Köyü’nün kuzeyinde bulunan Karsak/
Karzak kasabası ve Karsak/Karsak Gölü adlarını yine Bulgar göçmenlerinden
almıştır. Karsaklar, 1064 yılında gerçekleşen Selçuklu fetihleriyle beraber farklı
bölgelere göç etmişlerdir. 4 Bu ad Selçukluların bölgeyi fethetmiş olduğu bilgisinin
yer aldığı 11–12. yüzyıl İslam kaynaklarında geçmektedir. 5
Bazı tarihçilerin düşüncesine göre Kars adı, Gürcü dilinde Kapı Kenti
anlamına gelen Karis Kalaki’den gelmektedir. Kars kentinin coğrafi özellikleri bu
görüşü desteklemektedir. 6
Kars başta olmak üzere Doğu Anadolu, yüzyıllar boyunca birçok topluluk ve
medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Yapılan araştırmalar ve bölge genelinde yapılan
kazılar sonucunda Kars’ın çok daha eski dönemlere dayanan bir tarihi geçmişi
olduğu, Yontma Taş Devri’nden bu yana bölgede yaşamın olduğu ortaya çıkmıştır.
MÖ 9. yüzyıl ve MÖ 7. yüzyıl arasında bölgede Urartular, MÖ. 6. yüzyılda Medler
bölgede etkili güç olmuştur. Medler’in Doğu Anadolu’daki yaklaşık 200 yıl süren
hakimiyetinin ardından bölge Persler’in hakimiyeti altına girmiştir. Büyük İskender
MÖ 331 yılında İran topraklarını alınca bölgeye egemen bir güç haline gelmiştir. 7
Perslerin ardından Arakslar, Romalılar, Partlar ve Sasaniler bölgeye hakim
olmuşlardır. 8 Daha sonraki yıllarda Kars ve çevresinde Ermeniler’in de yaşadığı
3
Cem Tüysüz, ‘’Doğunun Uygar Kenti Kars’’, Kars, Beyaz Uykusuz Uzakta, İstanbul 2006, s. 31-32.
4
Orta Toroslar Bölgesine yerleşmiş olanlar günümüzdeki Karsak/Farsak/Varsak Yörüklerinin ataları
olmalarının yanı sıra Kars bölgesinden Adana’ya göç edenler Adana Kars’ı, Evliya Çelebinin
değinmiş olduğu Karataşlık Karsı ve Maraş Karsı (günümüz adıyla Kadirli) kasabalarına da Kars
adının verilmesinin temel sebebi budur. Kütahya ile Bursa’nın Kars adını geçtiği köylerin yanı sıra
bilinen yaklaşık 19 yerde, Kars ya da Karsak adı geçen su, yayla, şehir, kasaba ve köylerde Bulgar
Türklerinin Karsak oymağının etkileri bulunmaktadır. Bk. Cem Tüysüz, agm., s. 31-32.
5
Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, Ankara 1965, s. 84
6
Cem Tüysüz, agm., s.31-32; Güner Sağır, ‘’ 10. Yüzyılda Kars ve Ermeni Dini Mimarisi’’, Yeni
Türkiye Dergisi, Cilt 60, 2014, s. 857-863; Kars adının kökeni ve genel tarihi üzerine ayrıntılı bilgi
ayrıca bk. Tufan Gündüz, “Kars”, TDV İslam Ansiklopedisi, 24, İstanbul 2001, s. 515-518.
7
Afet İnan, Tarih Üzerine İnceleme ve Makaleler, Ankara, 1960, s. 212; Hacer Betül Şimşek, XI.
Yüzyılın İlk Yarısında Doğu Anadolu’da Bizans Askeri Varlığı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2015, s. 34-35.
8
Antonio Sagona,‘’Ortaçağ’dan Önce Kars’’, Kars, Beyaz Uykusuz Uzakta, İstanbul 2006, s. 11-29.
4
bilinmektedir. 9 Ermeniler MS 4. yüzyılda Bizans İmparatorluğu’nun hakimiyetine
girince Bizans ve Sasani arasında mücadele başlamış ve bu mücadele 641 yılında
Arapların bölgeyi istila etmesine kadar devam etmiştir.10 Bizans ve Sasaniler
aralarında yapılan anlaşma sonucunda Tiflis şehrine kadar İberia bölgesinin büyük
bir bölümü, Ararat’ın batısında bulunan ve içerisinde Kars’ın da bulunduğu birçok
yeri Bizans hakimiyetine geçmiştir. 11 Arap hakimiyeti sırasında Bagratlılar Kars’ı ele
geçirmiş ve III. Aşot 962 yılında Bagrat Krallığını Ani’ye taşımıştır. 12
Arpaçay kenarında, Aras Nehri ile kesiştiği yere yaklaşık 40 km uzaklıkta

bulunan Annio (Ani), dik vadiler ve sarp kayalıkların çevrelediği bir kale kentidir.
M.S 5. yüzyıldan bu yana varlığını sürdürmektedir. Stratejik açıdan ele alınan Ani
hem savunma hem de iskân açısından güvenilir bir noktada yer aldığı için geçmişten
günümüze kadar birçok kültür ve medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Anadolu ve
Kafkasya arasında kilit bir bölge olduğu için politik, kültürel ve ekonomik açıdan
gelişme göstermiş ve merkezi bir konuma erişmiştir. 13
Ani’de Ermeni Bagrat sülalesine mensup olan I. Gagik (989-1020), Kars

(Vanand)’da Gagik’in amcasının oğlu Abas (984-1020) bulunuyordu. 14 Anadolu’da
Selçuklular akınlara hazırlanırken, Bizans’ta da Ermeni krallığının hakimiyeti altında
olan Ani, Kars ve Vaspurakan bölgesini ele geçirme hazırlığı vardı. II. Basileios
Trabzon’dan Şeğpa’ya ilerleyişi sırasında I. Giorgi tarafından Aras ırmağı kenarında
saldırıya uğramıştır. Bizans bu saldırıyı geri püskürterek Tao, Pasin, Ardahan, Göle,
Cavahat ve Şavşat’ı I. Giorgi’den almıştır. I. Gagik’in oğlu olan Ermeni Kralı
Hovannes Simbat (1020-1040) Ani’de valilik yapmıştır. Hovannes’in ölümünden
sonra 1042 yılında Aşot’un oğlu II. Gagik Ermeni Krallığına getirilmiştir. Ani II.
9
Ermenilerin nerede doğduğu konusunda farklı tezler ortaya atılmıştır. Bazı araştırmacılar Ermenilerin
Friglere bağlı bir topluluk olduğunu, Urartular’ın devamı ve Kafkaslarda yaşayan halklardan olduğunu
öne sürmüşlerdir. Ermenilerin nerede ortaya çıktıklarına dair ileri sürülen görüşler için bk. Mehmet
Ersan, Selçuklu Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK, Ankara 2019, s. 1; Esat Uras, Tarihte
Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. 98-100.
10
Mehmet Ersan, age., s. 2.
11
Ömer Subaşı, ‘’Arap Akınlarına Kadar Artvin ve Çevresi’’, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Dergisi, 49, Erzurum 2013, s. 323- 342.
12
Mehmet Ersan, age., s. 97-98.
13
Michael Attaleiates, Tarih, Çev.: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2000, s. 88-
89; Hacer Betül Şimşek, agt., s. 42
14
Ernst Honigmann, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Çev.: Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970, s. 11-12.
5
Gagik döneminde, Bizans İmparatoru IX. Konstantin Monomakhos tarafından 1045
yılında Bizans hakimiyetine girmiştir. Bizans Ani’nin yanı sıra, başta Kars olmak
üzere Van bölgesinde Ermenilere ait tüm kilise ve manastırlara hâkim olmuşlardır. 15
Ani, günümüze kadar birçok saldırıya uğramış olmasına rağmen içerisinde

yer alan yapıların birçoğu ayakta kalabilmiştir. 16 Surlarla çevrili olan şehrin
içerisinde farklı devlet ve topluluklara ait sivil ve dini birçok yapı günümüzde de
varlığını korumuş olmasının yanı sıra bazı yapılar onarılıp tekrar kullanıma hazır
hale getirilmiştir. Ani, çok kültürlü bir ticaret kenti olarak Orta Çağ Dönemi
mimarisi ve şehircilik yönü açısından özel bir yere sahiptir.
Müslüman Araplar, Bagrat Krallığı ve Bizans İmparatorluğu tarafından

sürekli el değiştiren bölge, Alparslan’ın 1064 tarihinde düzenlediği seferlerden sonra
Selçuklu hakimiyetine girmiştir. Bir süre Selçuklu hakimiyetinde kalan Kars daha
sonra Saltuklular’ın hakimiyetine geçmiş fakat Gürcülerle yaptıkları savaşı
kaybedince bölgeyi terk etmek zorunda kalmışlardır. Sonraki yıllarda bölgede
Selçuklu ve Gürcülerin saldırıları aralıklarla devam etmiştir. 1243 yılında
gerçekleşen Kösedağ Savaşı’ndan sonra Moğolların hakimiyetine girmiştir.
Kanuni Sultan Süleyman gerçekleştirdiği Irakeyn Seferi (940/1534) sırasında

Kars Kalesi ile bazı kaleleri ele geçirmiştir. Kars kesin olarak Dulkadırlı Mehmet
Han tarafından 1537 tarihinde Osmanlı topraklarına katılmıştır. 17
19. yüzyılın sonlarına kadar Rusya, güneye yani sıcak denizlere inmek için
Panslavist bir politika izlemiş ve bu politika ışığında,1877-1878 Osmanlı-Rus
Savaşı’nda Rusya Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer alan Kars, Ardahan, Batum gibi
önemli yerleri ele geçirmiştir. 18 Rusya ile 1918 yılında yapılan Brest-Litovsk Barış
Antlaşması sonucunda; Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlıya geri vermiş ve Doğu
15
Hacer Betül Şimşek, age., s. 42-44.
16
Mehmet Ersan, age., s. 86-97.
17
Tufan Gündüz, agm., s. 515-518.
18
Arzu Boy, ‘’1877-1878’den 1920’ye Kadar Kars ve Çevresinde Rus Ermeni İşbirliği’’, Journal:
Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 10/18, Giresun 2018, s. 109-132; Jülide Akyüz, ‘’16. ve 19.
Yüzyıllar Arasında Kars Tarihi’’, Kars, Beyaz Uykusuz Uzakta, İstanbul 2006, s. 81-83.
6
Anadolu’dan tamamen çekilmiştir. 1921 yılında yapılan Kars Antlaşması’yla Kars ve
Ardahan Türkiye’de kalmış, Batum ise Gürcistan'a bırakılmıştır. 19
1.3. Kars Müzesi
Anadolu ile Kafkasların merkezinde yer alan Kars şehri, birçok medeniyete
ev sahipliği yapmıştır. Bu sebeple binlerce yıllık tarihe sahip şehir, yerleşim
merkezlerinden biri olmuştur. Ekonomik açıdan önemli bir yeri olan İpek Yolu’nun
üzerinde bulunan Ani Ören Yeri ve bunun yanı sıra Kars’ın diğer bölgeleri ve çevre
illerde yapılan kazı çalışmalarında ele geçirilen taşınır ve taşınmaz kültür
varlıklarının korunması amacıyla ilk olarak 1959 tarihinde Vilayet Konağı’nda Müze
Memurluğu kurulmuştur. İlerleyen zamanlarda yapılan kazılar ve satın alınarak ele
geçirilmiş olan eserlerin artması sonucunda, 1964 – 1978 tarihleri arasında Kümbet
Cami olarak da adlandırılan Havariler Kilisesi müze yapılmış ve eserler burada
sergilenmişlerdir. Son olarak 1978 tarihinde İstasyon Caddesi üzerinde yapılan
modern müze binası 1981 yılında hizmete açılmıştır (Foto. 1). 20
Fotoğraf 1. Kars Müzesi genel görünüm

Erişim:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c9/Kars_museum%2C_T
urkey_02.jpg Erişim Tarihi 09.08.2023
19
Arzu Boy, age., s. 120-121
20
Erişim [https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-69904/turkiye39de-muzecilik.html] Erişim tarihi: 10 Aralık
2021
7
Kars Müzesi hem açık hem de kapalı teşhir özelliği bulunan iki katlı bir
yapıdır. Alt katında Paleolitik, Kalkolitik, Tunç ve Demir çağının yanı sıra Urartu,
Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı Dönemi ve Ruslara ait arkeolojik eserler
sergilenmektedir. Bu katta ayrıca Eski Eserler Deposu, İdari Bölümler de yer
almaktadır. Üst kattaki salonda ise 18-19. yüzyıllar ve 20. yüzyılın başlarına
tarihlenen Etnografik eserler sergilenmektedir. Müzenin bahçesinde Akkoyunlu,
Karakoyunlu, Ermeni ve Gürcülere ait taş mezarlar, mimari yapı öğeleri ve steller
yer almaktadır (Foto. 2).
Fotoğraf 2. Kars Müzesi, alt kat

Erişim: https://turkishmuseums.com/museum/detail/2107-kars-muzesi/2107/1 Erişim
Tarihi: 10.03.2023
8
İKİNCİ BÖLÜM
2. ANADOLUNUN DOĞUSUNDA HIRİSTİYANLIĞIN

YAYILIŞI
Müzede yer alan maden eserlerin Bizans, Ermeni ve Ruslar’ a ait olması ve
bu devletlerin Hıristiyanlığın Ortodoks mezhebine bağlı olması nedeni ile tezimizde
kısaca Hıristiyanlık ve Ortodoks mezhebi hakkında bilgi verilmesi faydalı olacaktır.
2.1. Hıristiyanlık
Hıristiyan 21, kutsanmış, yağlanmış, mesh edilmiş anlamına gelen Yunanca

“Khristos” sözcüğünden gelmektedir. Kavram olarak, İsa’ya inanan ve onun
yolundan giden kişidir. Hıristiyanlık genel olarak İsa’nın yaşayış biçimini, kişilik
özelliklerini, öğretilerini ve Tanrısal olarak görevini temel alan bir dindir. Ayrıca
Türkçede Hıristiyanlık, İsa’nın adı dolayısıyla, İsevilik olarak da anılmaktadır. 22
Hıristiyanlık Filistin’de ortaya çıktığı dönemde, bölgede Musevilik yaygındı.

Roma İmparatorluğunun zulmüne ve baskıcı yönetimine karşı koymak isteyen
Yahudiler, “Mesih”in ortaya çıkmasını bekliyorlardı. Nasıralı İsa’nın hareketi, 1.
yüzyılın ikinci çeyreğinde, Filistin bölgesinde “Nasranilik” olarak ortaya çıkmıştır.
Ancak bu hareket, İsa’nın ölümünden sonra Hıristiyanlık ismini almıştır.
Hıristiyanlık ilerleyen süreç içerisinde, Romalılar tarafından kontrol edilen Akdeniz
havzasında gelişmiş ve yayılmıştır. 23
Yahudilerin ve Hıristiyanların kutsal kitapları Kitab-ı Mukaddes’ te

toplanmıştır: Eski Ahit (Eski Antlaşma) ve Yeni Ahit (Yeni Antlaşma)
Hıristiyanların kutsal kitaplarını içerir. Eski Ahitte Yahudiliğin kutsal metinleri yer
almaktadır. İçerisinde Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye kitaplarını
21
Hıristiyan kelimesi, Hıristiyanlık kutsal kitapları arasına ilk kez dahil eden ve İsa’nın ölümünden
sonraki süreci içeren Resullerin (Elçilerin) İşleri kısmında kullanılmıştır. Ayrıca Luka Resullerin
(Elçilerin) İşleri kitabında Hıristiyanlık teriminin ilk kez M.S 50 yılında Antakya’da kullanılmış
olduğunu söylemektedir. Bk. Şinasi Gündüz, Hıristiyanlık, İsam Yayınları, Ankara, 2022, s. 15.
Ayrıca bk. ‘’Sonra Barnaba, Saul’u aramak için Tarsus’a gitti. Onu bulunca da Antakya’ya getirdi.
Böylece Barnaba’yla Saul bir yıl boyunca oradaki insanlarla bir araya gelerek büyük bir kitleyi
eğittiler. Öğrencilere ilk kez Mesihçiler adı verildi. (Resullerin (Elçilerin) İşleri, 11: 26)
22
Ali Coşkun ve Ali Ulvi Özbey, ‘’Pavlus Hristiyanlığından Protestan Evanjelizmine Misyonerlik
Süreci’’ Yönetim, Ekonomi, Edebiyat, İslami ve Politik Bilimler Dergisi, 2/2, 2017, s. 147
23
Şinasi Gündüz, age., s. 15; Ali Coşkun ve Ali Ulvi Özbey, agm., s. 148.
9
kapsayan otuz dokuz bölümden oluşmaktadır. Tarihsel bir kitap niteliğindeki Eski
Ahit evrenin yaratılışı ile başlayıp peygamberlerin anlatımıyla devam etmektedir.
Yeni Ahit ise İsa’nın yaşamını ele alan bölümdür. Hıristiyanlığın kutsal kitabı olan
dört İncil ve yirmi bir mektup (on üçü Pavlus’a atfedilen), Luka’nın yazmış olduğu
Resullerin (Elçilerin) İşleri kitabı ve Yuhanna’nın yazdığı Vahiy kitabını kapsayan
yirmi yedi bölümden oluşmaktadır. Matta ve Luka İncilleri İsa’nın doğumundan
ölümüne ve öldükten sonra tekrar dirilip göğe yükselişine kadar olan kısmı
içermektedir. Markos İncil’i ise İncilci Yahya’nın İsa’yı müjdelemesiyle başlayıp
ölümü, dirilişi ve yükselişini içeren bölümlerden oluşur. Yuhanna İncili diğer üç
İncil’den farklı olarak İsa’yı tanrısal bir varlık olarak ele alır ve İsa Mesih anlayışı
üzerinden yorumlayıp geliştirir. 24
Hıristiyanlık tarihinde ilk sistemli misyonerlik faaliyetleri Pavlus ile

başlamıştır. Pavlus’un yaşadığı tarihlerde Hıristiyanlık Roma İmparatorluğu’nda kısa
bir süre içerisinde yayılmıştır. Pavlus, “İlahi oğul Rab İsa Mesih” inancını temel
alarak öğretileri yaymak amacıyla Anadolu, Yunanistan ve Makedonya gibi birçok
bölgeye önemli misyon gezileri düzenlemiştir. Anadolu’daki ilk misyon gezilerinin
Antakya’da başladığı bilinmektedir. Pavlus ve Barnaba’nın Antakya’ya gidip bir süre
kalarak Hıristiyanlığı bölgede yaymış olduğu söylenmektedir. 25
Doğu Anadolu’da Hıristiyanlık dininin yayılım faaliyetleri Kayseri-Sivas-

Erzurum, diğer yandan Urfa ve Diyarbakır doğrultusunda sürdürülmüştür. Urfa’nın
güneyi ve İran topraklarında Hıristiyanlık, MS.150 tarihinden sonra yayılmaya
başlamış ve bu yayılım bölgede Aramice’nin 26 kullanılıyor olmasıyla daha kolay
hale gelmiştir.
24
Şinasi Gündüz, age., s. 53-55; Fuat Aydın, ‘’Hıristiyanlık’’. Evrenin Sırları Dergisi, 2015, s. 36-37.
25
Elçilerin İşleri, 11:19-26.
26
Ârâmîce, Sâmî dil ailesinin batı grubunda yer almakla birlikte, İbrânîce ile yakın akrabadır. Çok
geniş bir coğrafyada kullanılmış olan dil, uzun bir süre kullanılmış olduğu için farklı lehçelere
ayrılmış ve şu anda konuşanı az olsa da günümüze kadar gelmeyi başarmıştır. Ârâmîce yazıtların
büyük bir bölümü Güneydoğu Anadolu ve Suriye’de ele geçmiş, hepsinden önce Persler Döneminde
(M.Ö. 538-330) bir ticaret dili olduğu ve bu dille yazılmış olan belgelerin birçoğu Yunanistan, Mısır,
Anadolu, Suriye, Kuzey Mezopotamya, İran, Afganistan ve hatta Pakistan’a kadar genişleyen bir
bölgede ele geçmiştir. Bk. Erişim [https://islamansiklopedisi.org.tr/aramice] Erişim tarihi: 26 Aralık
2021.
10
Günümüze kadar birçok devlet ve milletin mensup olduğu ve dünyada en
yaygın din olan Hıristiyanlık; Protestan, Katolik ve Ortodoks olmak üzere üç kola
ayrılmıştır. 27
2.1.1. Ortodoksluk
Yunanca Ortodoks kelimesi doğru, gerçek anlamına gelen "orthos" ile

inanmak, savunmak anlamını gelen "doxa" kelimelerinden oluşmaktadır.
Ortodoks’un anlamı ise, doğru iman, doğru ibadet ve gerçek öğretiyi ifade
etmektedir.
Ortodoks geleneğinin temelini Kapadokyalı olan üç kilise babasının attığı

bilinmektedir. 4. yüzyıla yakın bir tarihte yaşadığı söylenen Nysalı Gregorius,
Nazianlı Gregorius ve Aziz Basileius, Ortodoksluk adına Grek ve Aristo felsefesini
Hıristiyanlığa sokmuştur. Teslis öğretisi Ortodoksluk mezhebinin temelini
oluşturmaktadır. Ortodoksluk işlev açısından üç ayrı, ana özellik açısından bir tek
varlıktan oluşan teslis öğretisini kabul eder. Bu sisteme göre Tanrı işlev olarak Baba,
Oğul ve Kutsal Ruh olmak üzere üç ayrı varlığın bir araya gelmesiyle ortaya çıkmış
olduğu düşünülse de temel olarak Baba’da bütünleşen tek bir varlıktır. Katolik
mezhebinde Kutsal Ruh’ un Baba ve Oğul’dan ortaya çıktığı düşünülürken,
Ortodokslukta ise sadece Baba’dan ortaya çıktığını düşüncesi vardır.
2.2. Bizans Devleti’nde Hıristiyanlık
4. yüzyıl, Roma devlet ve dini tarihi açısından önemli bir yere sahiptir.
Yüzyılın başlarında I. Konstantinus döneminde Antik dönem putperestlik inancı
kabul görürken, yüzyılın sonunda ise bu inanış yerini Hıristiyanlığa bırakmıştır.
Milano Fermanıyla birlikte (311-313) Hıristiyanlık tanınır hale gelmiştir. Büyük
Konstantin’in Hıristiyanlığı benimsemesi ve daha sonra I. Theodosius’un çok tanrılı
dini yasaklamasıyla birlikte 381 yılında Hıristiyanlık imparatorluğun resmi dini
olarak kabul edilmiştir. 28 Bu durum Hıristiyanlık misyonerliği açısından bir dönüm
27
Lütfiye Çopur, Rus Kültür Tarihinde Raskol Dönemi ve Bu Dönemin Mücahidi Avvakum (Hayatı ve
Eserleri), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya
2006, s. 1.
28
Peter Brown, Geç Antikçağda Roma ve Bizans Dünyası, Çev.: Turan Kaçar, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul 2000, s. 19
11
noktası olmuştur. Hıristiyanlık, doğuşundan yaklaşık 300 yıl sonra İmparatorluğun
resmi dini olarak kabul edilmiş olsa da bu süre zarfında yayılma süreci zor olmuş ve
Hıristiyanlığın sınırları tam olarak belirlenememiştir. 29
2.3. Ermenilerde Hıristiyanlık
4. yüzyıla kadar herhangi bir misyoner faaliyetin görülmemiş olmasına

rağmen Urfa ve çevresinde ticaret kervanlarının gidip gelmesiyle ve Kapadokya
manastırlarında eğitim görmüş olan Ermeni kökenli Lusavoriç Gregor (Aydınlatıcı
Gregor)’un öğretileriyle Hıristiyanlık doğuya ulaşmış ve Ermenilerin bu dini
benimsemesine yardımcı olmuştur. 30 Bazı kaynaklarda Ermeniler’in Hıristiyanlığı
MS. 301 yılında kabul ettiği söylenirken, Bizans’tan önce kabul ettikleri konusunda
bilgiler yer almaktadır. 31 Gregoryen Hıristiyanlığına mensup bu topluluğun
Hıristiyanlığı kabul etmeden önce Sasaniler ile Mazdeizm dinine mensup oldukları
bilinmektedir. 32
2.4. Rusların Hıristiyanlaşma Süreci
Hıristiyan Ortodoksluğuna mensup olan Bizans yaklaşık bin yıldan fazla

varlık göstermiştir. Döneminin siyasi, kültürel ve dini yaşamına etki etmiş olan
Bizans İmparatorluğu, yayıldığı coğrafyanın etkisiyle birçok devlet ve milletle
etkileşim içerisine girmiştir. Bizans’ın doğuya gerçekleştirmiş olduğu seferler
sonucunda bu bölgede siyasi ve dini açıdan etkin bir güç haline gelmiştir.
Mevcut yazılı kaynaklarda Slav toplulukları hakkında yeterince bilgi yer

almadığı için Doğu Avrupa’ya hangi tarihlerde geldikleri bilinmemektedir.
Araştırmacılar Slavları Doğu, Batı ve Orta Slavlar olmak üzere üç bölüme
29
Fatma İnce, ‘’Bizans Devleti’ndeki Airusçuluk Tartışmalarının Hıristiyanlık Üzerindeki İzleri’’,
Selçuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 42, 2019, s. 325-331.
30
Fuat Aydın, agm., s. 11-13.
31
Ermenilerin M.S 301 tarihinde Hıristiyanlığı kabul ettikleri ve kendilerini ilk Hıristiyan Devlet
olarak tanıttıkları söylenmektedir. Hıristiyanlığı kabul etmeleriyle birlikte yeni alfabelerini yeni
dillerini ve yeni kültürlerini geliştirip ilerleterek bir halk olmaktan çıkıp bir millet haline gelmişlerdir.
Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Turhan Kaçar, ‘’Geç Antik Çağda Ermeniler ve
Hıristiyanlaşmaları Üzerine Notlar’’, Tarihte Türkler ve Ermeniler, 1, TTK, 2014, s. 121- 131; Vrej
Nersessian, Treasures From The Ark 1700 Years of Armenian Christian Art, Oxford Üniversitesi
Yayınları, 2001, s. 14- 18; Mehmet Ersan, age., s. 2; Mehmet Özmenli, ‘’Doğu Anadolu’da
Hıristiyanlık’’, Karadeniz Araştırmaları, 5/17, 2008, s. 43-50.
32
Mehmet Özmenli, agm., s. 44-45.
12
ayırmışlardır. Slavlara ilişkin ilk yazılı belgeler miladi 1. yüzyıldan sonra Yunan
tarihçilerinin yazmış olduğu kaynaklarda geçtiği söylenmektedir. Ancak adı geçen bu
Slav topluluğunun hangi gruba ait olduğu bilinmemektedir. Araştırmacıların çoğu
Doğu Slavlarının 7 ve 8. yüzyıllar arasında Don Nehri yakınlarına yerleşmiş
olduklarını öne sürmektedirler. Bu durumdan yola çıkarak Rus Hıristiyanlık tarihinin
9. yüzyıldan sonra başlamış olduğu söyleyebilir. 33
Rusların devlet olarak gelişimi tarihsel olarak Kiev Derebeyliği ile

başlamıştır. Rusların siyasi ve ekonomik alanda olmak üzere birçok hedefi olması
dolayısıyla Bizans ile ilişki kurmasına sebep olmuştur. 3410. yüzyılda knezlik 35 olarak
yönetilmeye başlayan devlet Hıristiyanlık dinini Bizans’tan öğrenmiştir. 36 Bizans
Ruslar adına misyonerlik faaliyetleri yürüterek bazı yeni oluşumlara gitmiştir.
Rusların Hıristiyanlık dinini kolaylıkla öğrenip benimsemeleri amacıyla misyonerler
ilk iş olarak konuşulmakta olan Slav diline dair bir alfabe hazırlamışlardır. Daha
sonra Ortodoks metinleri tercüme edilmeye başlamış ve yapılan bu çalışmalar
sonucunda Kilise Slavcası olarak glagolitik 37denilen yeni bir alfabe ortaya çıkmıştır.
Hıristiyanlığın yayılması için yapılan diğer bir çalışma ise Rusya’da kullanımı
devam eden Kyrilik 38(Kiril) alfabesidir. Misyonerlik faaliyetleri sırasında verilen
33
Şir Muhammed Dualı, XX. Yüzyıl Rusya'sı Sosyo-Politik Yapısında Rus Ortodoks Kilisesinin Rolü,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2012, s. 3.
34
Fatma Koçak ve Murat Özkan, ‘’Bizans’tan Ruslara Miras: Hıristiyanlık’’, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, 8/ 37, 2015, s. 376- 383.
35
Knezlik; krallık ve prensliğin Slav toplumlarında kullanılan adıdır. Yani bir yönetim biçimidir.
Knezlikte yöneticiye ise Knez denilmektedir. Erişim: [https://www.uludagsozluk.com/k/knezlik/]
Erişim: 21.11.2022.
36
Rusya henüz knezlik şeklinde bir sisteme geçmeden önce Karadeniz’de yer alan pazarların varlığı
ve gelişerek aktif bir hale gelmesi sonucunda bu bölgelerde etkin bir güç olmak isteği ortaya çıkmıştır.
Bu doğrultuda Karadeniz’in güney kesimlerine indikleri bilinmektedir. 860 tarihinde Karadeniz kıyı
kesimine saldırılar düzenleyerek ilerlemiş ve Konstantinopolis’in surlarını tehdit etmeye
başlamışlardır. Bu saldırı ve tehditler sonucunda Bizans, daha önce bilmediği ve temellerinin yeni
atılmış olduğu Kiev Knezliği ile ilişki kurmaya başlamıştır. Büyük Patrik bu doğrultuda ‘’
imparatorluğa yapılan bu tehditleri geri çevirmenin en iyi yolu Hıristiyanlaştırmak ve Bizans’ın nüfuz
alanına sokmaktır ‘’ düşüncesiyle bir yol izlenmiştir. Bk. Fatma Koçak ve Murat Özkan, agm., s. 376-
383; Ayrıca bk. Regan Denarde Shrumm, ‘’Windows into Heaven: Russian Icons of the Brown
Collectıon’’, The Arbutus Review, 3/ 1, 2012, s. 91-92.
37
Glagolitik alfabenin ortaya çıkışı ve gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi için bz. Gülşah Hasgüçmen,
‘’Slav Yazı Dilinin Başlangıcı’’, Türk Tarihi Araştırmalar Dergisi, 2, 2017, s. 155- 166
38
Konstantinos 869 tarihinde ölümünden önce manastır için ismini değiştirmiş ve daha sonra Kyrillos
adını almasıyla bu alfabeye onun ismi verilmiştir. Bk. Fatma Koçak ve Murat Özkan, agm., s. 377.
13
vaazlar ve dualar Slavca yapılarak 39 bölgedeki halkın Ortodoks inancını kısa
zamanda benimsemelerine yardımcı olmuştur. 40
Rusya’nın tarihi açısından en önemli noktalardan biri Kiev Knezi I. Vladimir

Svyatoslavoviç 41 döneminde Hıristiyanlık dininin kabul edilmesidir. Rusların
Hıristiyanlığı hangi tarihlerde kabul ettikleri tam olarak bilinmiyor olsa da I.
Vladimir Svyatoslavoviç’in iktidarda olduğu tarihlerde, 988 ya da 989’da olduğu
düşünülmektedir. 42 Hıristiyanlığın resmî din olarak kabul edilmesiyle beraber
Rusya’nın tarihinde yeni bir sayfa açılmıştır. 43 Ortodoksluk hem devletin gelişimi
hem de kültürel anlamda önemli bir hale gelmiştir. Rusya’da ve Ruslara bağlı diğer
bölgelerde dinin yayılması amacıyla kiliseler yaptırılmıştır. Rusya’da kabul edilen
Hıristiyanlık öncelikle Kiev ve Novgorod civarında yayılım göstermiştir. 44
Yeni dinin yankıları Rus sanatında da hissedilmiştir. Rus sanatında yaklaşık

700 yıllık bir süreci kapsayan ikonaların yapımına başlanmıştır. İlk Rus ikona
sanatçılarının ikona ressamlığını Bizans’tan öğrendiği bilinmektedir. Öğretiler
doğrultusunda var olan ikona yapımında kurallara sadık kalan yerel sanatçılar daha
sonra kendi stillerini oluşturarak ikona sanatına yeni boyutlar kazandırmıştır. 45
39
Rus bilimci Lomonosov, vaftiz töreninin misyoner Krill ve Methodios’un öğrencileri tarafından
yapıldığını söylemektedir. Ayrıca Photius, Askold ve Dir dönüş sırasında yanlarına Kiev topraklarına
dağılıp Hıristiyanlık dinini anlatmaları için çok sayıda din adamını vermiştir. Askold vaftiz adını
Nikolay olarak almış ve bunun sonucunda Kiev Knezlik tarihine Hıristiyanlığı ilk kabul eden kişi ve
komutan olmuştur. Fakat bu görüşü doğru bulmayan bazı Rus bilim insanları Bizans kaynaklarını
referans alarak karşı çıkmışlar ve bu kişilerden önce Hıristiyanlığı kabul eden Slav beyleri ve
komutanları var olduğunu ileri sürmüşlerdir. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Mualla Uydu Yücel,
‘’Slav/Rusların Hıristiyanlığı Kabulü ve Rus Ortodoks Kilisesinin Kuruluşu’’, Proceedings of the 4th
Congress of İnternational Eastern European Studies, Platform of Internatıonal European Studıes,
Eskişehir 2020, s. 46-80.
40
Fatma Koçak ve Murat Özkan, agm., s. 377.
41
I.Vladimir Svyatoslavoviç, Knez Svyatoslav’ın oğludur. 969 tarihinden itibaren Novgorod, 980
yılında ise Kiev Knezliği yapmıştır. Kiev Rusya’sı, onun knezlik döneminde büyük bir ilerleme
yaşamıştır. Bk. Lütfiye Çopur, agt., s. 1.
42
Bazı Rus araştırmacılar Hıristiyanlığın Rusya’ya miladi 1. yüzyılda Havari Andreas tarafından
getirildiğini savunmaktadır. Bu araştırmacıların başında 19. yüzyıl Rus kilise tarihçisi B. Makariy
gelmektedir. Makariy ‘’Hıristiyanlık Tarihi’’ adlı çalışmasında ‘’ Hiç şüphe yok ki havari Andreas
Rus topraklarında yaşayan Slavlara yani ecdadımıza, Hıristiyanlığı tebliğ etmiştir.’’ cümlesi ile bu
görüşü dile getirmiştir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Şir Muhammed Dualı, Başlangıçtan
Günümüze Rusya’da Din- Devlet İlişkileri, İz Yayıncılık Limited Şirketi, İstanbul 2014, s. 24-26.
43
Lütfiye Çopur, agt., s. 1.
44
Şir Muhammed Dualı, agt., s. 5.
45
Fatma Koçak ve Murat Özkan, age, s. 382.
14
2.4.1. Eski İnananlar
Yunanca kökenli sci/sma (схизма) sözcüğünden gelen ‘’raskol’’

(parçalanma), toplumsal sistemlerde ortaya çıkan bir durumdur. Raskol, yeniliklerin
yönetici veya din adamları olmak üzere toplumun belli bir kesiminde
benimsenmesiyle ortaya çıkar. Raskol denilen bu parçalanmanın yaşandığı bir
toplumda, toplumsal düzensizlik meydana gelmekle beraber, toplum ile devlet
arasında, din adamları, halk ve yöneticiler arasında büyük bir iletişimsizlik durumu
ortaya çıkmaktadır. 46
Toplumda meydana gelen parçalanmayı ifade eden raskol, 17. yüzyılda

Rusya’da önce kiliseyi sonra toplumu ikiye bölmüştür. En geniş şekliyle 17. yüzyılın
ortalarında Çar Aleksey Mihayloviç’in (1645-1676) döneminde Rus Patriği
Nikon’un (1605-1681) öncülüğünde başlatılmıştır. Aleksey Mihayloviç döneminin
başlıca sorunu yabancı değerleri Rusya’ya taşımanın yollarını bulmaktır. Bunu
yapabilmek için öncelikle başvurduğu ana yol Rus halkının dini olan Ortodoks inancı
olmuştur. 16 yaşında tahta çıkan Aleksey Mihayloviç çevresinden oldukça
etkilenmiştir. Bu durum parçalanma sürecini etkileyen başlıca sebepler arasındadır.
Çarın düşüncelerinde ve kararlarında, oldukça dindar ve Ortodoks geleneklere sıkı
sıkıya bağlı olan Boyar Morozov, çarlık din adamı Stefan Vonifatyev ve yakın
arkadaşı Fyodor Rtişevden oluşan üç isim etkili olmuşlardır. Daha sonra çarın yakın
çevresinde içerisinde Nikon’un da bulunduğu ‘’Tanrı severler’’ (krujok revniteley
blagoçestviya) olarak adlandırılan bir grup oluşmuştur. IV. İvan döneminde 1551
yılında toplanan Stoglav konsilinde Raskol dönemini şekillendiren konular yer
almaktadır. Konsilde Rus halkının ahlaki kurallarını, din adamlarının davranışlarını
ve yaşam biçimlerini düzenlemek amaçlanmıştır. Bunların yanı sıra Rus dini
ritüellerindeki farklılıklar konusunda da kararlar alınmıştır. 47
Patrik Nikon’un 1652 yılında Rus Ortodoksluğunu Yunan kültürü bağlamında

yeniden oluşturmaya çalışması ülkede krize yol açmıştır. Bu gibi yenilikleri
onaylamayan Rus kiliseleri Raskol (Eski İnananlar) adında yeni bir mezhep
46
Nazan Coşkun Karataş, ‘’Toplumsal Politik ve Dini Çerçeveden 17. yüzyıl Rus Kilise Raskolü’’,
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/96, 2019a, s. 186.
47
Nazan Coşkun Karataş, agm., s. 191-192; Nazan Coşkun Karataş, ‘’19. yüzyıl Rus Düşünce ve
Edebiyatında Raskol ve Eski İnançlılar’’, Al-Farabi International Journal on Social Sciences, 3/4,
2019b, s. 14-15.
15
oluşturmuştur. Kısa bir süre sonra bu mezhep kendi içerisinde Belokrinitskaya ve
Lipovan Ortodoks kiliseleri olmak üzere ikiye ayrıldı. Bugün özellikle önemli olan
Belokrinitskaya kilisesi Rusya’da hâlâ popülerdir. 1686’da Kiev metropolitliğinin
kontrolü İstanbul’dan Moskova’ya geçince Rus kilisesinin egemenlik alanı ciddi
anlamda genişledi. Büyük Petro döneminde Rus Ortodoksluğu giderek devletin resmî
çizgisine girdi. 17. yüzyıldan itibaren kilisenin siyasallaşması ve resmî hale
gelmesini ifade eden bu süreç çarizm adıyla bilinmektedir.
1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra Rus Ortodoksluğu ciddi bir takibata

uğramış, II. Dünya Savaşı’nda Moskova Teoloji Akademisi’nin açılışı bu süreci
kısmen de olsa yumuşatmıştır. 1988’de “Kiev Rusyası’nın vaftizi” adıyla bilinen
törenin uzun aradan sonra yeniden yapılması ve pek çok kilisenin tekrar açılması Rus
Ortodoksluğu tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. 48
Dini açıdan eski inanışlardan farklı olarak bazı yeni ritüeller ortaya çıkmıştır.
Öncelikle iki parmakla yapılan haç çıkartma 49 üç parmakla yapılmaya başlamıştır. 50
Sekiz köşeli haç dört köşeli haç biçimine geçmiştir. Alt kısmı düz, yuvarlak papaz
başlığından, eşit biçimde geniş papaz cübbelerine geçiş yapılmıştır. Ekşi olarak
yapılan yedi sakrament 51 ekmeği tatlı yapılmaya başlamış ve sakramentler beş olarak
belirlenmiştir. Vaftiz sırasında suya girmek yerine, vaftiz olacak kişinin üzerine su
48
Eski İnananların Rus Ortodoksluğundan ayrışma süreci ve bu süreçte yaşanan siyasi ve dini
gelişmeler üzerine ayrıntılı bilgi için bk. Kürşat Demirci, agm., s. 411; Lütfiye Çopur, agt, s. 42-43;
Anton Serge Beliajeff, ‘’Old Belıevers and the Manufacturıng of Copper Icons’’ Richard Eighme
Ahlborn (Ed), Russian Copper Icons and Crosses from the Kunz Collection: Castings of Faith,
Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington, D.C., 1991, s. 17-22
49
Takdis; Hz. İsa'yı hatırlama, kurtuluşa ulaşma, iyiliğin kötülüğe karşı zaferi, insan hayatında
Tanrı'nın varlığını simgeler. Bk. Lütfiye Çopur, agm., s. 45-46
50
Rus Ortodoksluğunda kullanılan tasvirler, ikonaların yapımı ve dini açıdan yapılan değişiklikler için
bk. N.I. Davydov, Dukhovnyy Mir Pravoslavnoy Litoy İkony – Mednaya Plastika s Obrazom Lisusa
hrista, Radunıtsa Yayınevi, Moskova 2010; Richard Eighme Ahlborn, age., 1991, s. 1- 41
51
Sakrament kelimesi “kutsal şey” anlamına gelmektedir. İsa’nın düzenlediğine inanılan ve kilise
tarafından da açıklanıp onaylanmış olan yedi “sakrament” ortaya konulmuştur. Kutsallığın işareti
olarak görülen Sakrament terimi yemin, vaat, bağ anlamında kullanılan, Latince sakramentum
kelimesinden türemiştir. Ortodoksluk mezhebinde de sakrament sayısı Katolik mezhebindeki gibi
yedidir. Katoliklerde sakramentler kurtarıcılık yönüyle ön plandayken Ortodokslarda ise ikona
kültüyle bağlantılıdır. Bu yüzden sakramentler Ortodoks mezhebinde törensel bir anlam taşır. Bugün
Ortodokslar tarafından kabul gören yedi sakrament şu şekildedir: Vaftiz, Ekmek-Şarap (Ökaristi),
Güçlendirme (Konfirmasyon), Günah İtirafı, Son Yağlama, Rahip Takdisi ve Nikahtır. Sakramentlik
ve kabul edilen yedi sakrament hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Kürşat Demirci, agm., s. 412.
16
dökme ritüeli ortaya çıkmıştır. Din adamlarının boyunlarında devamlı haç taşıma
anlayışı, yeni ritüelde terk edilmiştir. 52
52
Lütfiye Çopur, agt., s. 46.
17
18
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN MADENİ

HIRİSTİYAN ESERLERİ
Müzede bulunan ve sağlam durumdaki eserlerin Bizans, Ermeni ve Rus

sanatına ait olduğu tespit edildiği için eserler bu toplumların kültürel yönü ön planda
tutularak ele alınmıştır. Bu bölüm haçlar, ikonalar, kaplama levhalar ve işlevi
belirlenemeyen eserlerin konu alındığı diğer eserler başlıkları altında
gruplandırılmıştır.
3.1. Haçlar
Haç, Hıristiyanlar ve Hıristiyan sanatı için sembolik anlamı ve liturjideki 53

yerinin yanında süslemenin önemli bir parçası olması nedeniyle önemli bir yere
sahiptir. 54Farklı din ve kültürlerde haç, farklı anlam ve sembollerde karşımıza
çıkmaktadır. Haç, Hıristiyan dini ve kültürü açısından İsa’nın çarmıha gerilişiyle
beraber önemli ve vazgeçilmez bir sembol niteliği taşımaktadır. Tertullian 55 haçın
önemini göz önünde bulundurarak Hıristiyan dinine mensup olan halkın haçı daima
yanlarında ve her yapıda bulundurmaları konusunda tavsiyede bulunmuştur. 56
Haç geleneği 4. yüzyılda Bizans İmparatoru Büyük Konstantin’in Milvian

Köprüsü’ndeki savaş esnasında görmüş olduğu rüya ile önemli hale gelir. Büyük
53
İmparatorluk, doğum, ölüm, vaftiz, ökaristi belli başlı liturjilerdir. Liturji esnasında kullanılan
eşyalar ve yapılan eylemler Hıristiyanlık dini açısından büyük önem taşımaktadır. Bizans Ortodoks
kiliselerindeki liturjinin en önemlisi Ökaristidir. Bk. Meryem Acara Eser, age, 2020, s. 22-23
54
Meryem Acara Eser, ‘’Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Ermeni Haçı’’,
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 21/1, 2004a, s. 143-151
55
Tertullian, 2. yüzyılın ortalarında Kartaca’da doğmuştur. Yapılan bazı araştırmalarda Tertullian’ın
MS. 150 ve 140 yılında bazıları ise MS. 160 yılında yaşadığı öne sürülmektedir. Pagan bir aileden
gelen Tertullian Romalı bir yüzbaşının oğludur. Montanizmi benimseyen Tertullian MS. 220(?)
yılında ölmüştür. Bk. Nuh Yılmaz, ‘’Tertullian’ın Vaftiz Anlayışı’’, Sakarya Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 17/31, 2015, s. 121-140.
56
Hicran Özdemir, Gökçen K. Öztaşkın, ‘’Denizli Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemi
Maden Haçlarından Bir Grup’’, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazılarıve Sanat Tarihi Araştırmaları
Sempozyumu Bildirileri, Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü
Yayınları, 2009, s. 490.
19
Konstantin dönemi tarihçisi Eusebios Konstantin’in anlattığı rüyayı şu şekilde
yansıtır:
“Güneşin tepede görüldüğü bir gün gökyüzünde güneş ışığından oluşan bir
haç işareti gördüm ve altında güneşten bir yazıyla ‘Bununla zafere ulaşacaksın’
yazıyordu.” 57
Gördüğü rüyadaki bu yazıda EN TOYTOÛ NIKA (Bunda Kazanacaksın)

yazmaktadır. 58 İmparator gördüğü rüya sonrasında savaşı kazanınca haç sembolünün
kullanımını serbest hale getirir. İkonoklasmus Döneminde (726-843) haç tasvirlerinin
yapılmasına ve ibadet esnasında kullanımına izin verilmiştir. 59 İmparator I.
Konstantin’nin annesi Helena’nın gerçek haçı bulmak için çıktığı ruhani yolculuğun
ardından inanan kesim, haç kültünün gelişimine katkıda bulunmuştur. 60
Hıristiyan sanatında haç, dini bir sembol haline gelmiştir. Sembolik olarak
özel bayramlar (İsa’nın doğumu, çarmıha gerilişi, ölüm karşısında kazanılan zaferi
gibi) askeri törenler ve imparatorlara ait törenlerde (kabul töreni ve taç giyme töreni
gibi) doğal afetlerden sonra kent içinde yapılan ayinlerde taşınan en önemli eşyanın
haçlar olduğu hem görsel hem de yazılı kaynaklarda yer almaktadır (Foto. 3). Dini
törenler sırasında haç taşındığına dair en eski kaynak 6. yüzyıla tarihlendirilen ve
haçın onuruna, Venantius Fortunatus tarafından yazılmış olan bir hymnostur. 61
Bunun dışında VII. Konstantinus Porphryrogennetos da Seromoniler adlı kitabında
haçın tipleri ve kullanımına dair bilgiler sunmaktadır. 62 Roma İmparatorluğu’nun
57
Yunus Kaymaz, Konstantin ve Hıristiyanlık, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2014.
58
Meryem Acara Eser, agm., s. 144.
59
John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses. Dumbarton Oaks Byzantine Collection
Publications, No.10, Washington D.C. 1994, s. 5; Meryem Acara Eser, agm., s. 144
60
Konu hakkında ayrıca bk. Gerhard Podskalsky; “Cross”, Oxford Dictionary of Byzantium ,1, Oxford,
1991, s. 549-550.
61
Hymnos, tanrıları övmek için ya da tanrıların onuruna okunan ilahilerdir. Bk. Meryem Acara Eser
‘’Hıristiyanlıkta Haç Kültü ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir
Grup Haç’’, Bizans ve Çevre Kültürler Prof. Dr. Yıldız Ötüken’e Armağan, 2010, s. 28.
62
Hıristiyanlıkta haç ve haçın kullanımı, formları üzerine ayrıntılı bilgi için bk. Meryem Acara Eser
agm., 1998, s. 195; Meryem Acara Eser, agm., 2004a, s. 144; John Cotsonis, age., s. 8-10; Ayrıca bk.
Berna Yıldırım Ateş, İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Bizans Dönemi Liturjik Eserler,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2021, s. 279-
284.
20
erken dönemlerinde tören ve ayinler sırasında kullanılan standart, vexillum ve
tropaeum gibi eşyaların yerine Bizans Dönemi’nde haçlar geçmiştir. 63
Yaygın olarak kullanılan yaklaşık üç yüz seksen beşten fazla haç tipi vardır.
En çok kullanılan haç tipleri arasında: Latin Haçı, Yunan/Ortodoks Haçı, Antonius
Haçı, Andreas Haçı (Christo monogram), Cruxmonogrammatica, Kulplu Haç, Çapa
Haç, Petrus Haçı, Patrik Haçı, Papa Haçı, Vaftiz Haçı, Gamalı Haç, Malta Haçı,
Jerusalem (Kudüs) Haçı, Staurogram ve Potent Haçı, Slav haçı sayılabilir. 64
Fotoğraf 3. Kuraklıktan kurtulmak için Konstantinapolis’te yapılan dua töreni.

Ioannes Skylitzes’e ait Madrid Kroniği MS Graecus Vitr. 26-2, fol. 210v -İspanya
Ulusal Kütüphanesi, (Cotsonis 1994: res. 8, s. 23)
Haçların yapımında genellikle gümüş, bronz ve bakır malzeme kullanılırken

nadir olarak altın da kullanılmıştır. Altın haçlar genellikle bayramlarda düzenlenen
törenlerde ve yüksek altar üzerine koymak için yapılmıştır.65
Genellikle kiliselere dileklerin gerçekleşmesi için sunulan adak haçları

çoğunlukla Latin haçı biçimindedir ve haç kolları genellikle düzdür. Adak haçlarında
adak veya ithaf yazıtı bulunmaktadır. Üzerinde figürün yer aldığı örneklerin yanı sıra
63
Standart: Alem, bayrak; Vexillum: Tören esnasında taşınan askeri alem, bayrak; Tropaeum: Savaşta
yenilen düşmanın silahlarının asıldığı ağacın gövdesine denilmektedir. Bk. Meryem Acara Eser agm,
2010, s. 27.
64
Haçın ortaya çıkışı gelişimi ve haç formları hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Kadir Albayrak, ‘’Dinsel
Bir Sembol Olarak Haç’ın Tarihi’’, Dini Araştırmalar Dergisi, 7/19, 2004, s. 105-129; Tuğba Taş ve
Fikret Özcan, ‘’MS. 4-7. yüzyıllar Arasında Haç Motiflerinin Gelişimi’’, Süleyman Demirel
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21, 2014, s. 247-275; Ayrıca bk. Zeliha Demirel
Gökalp, Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları,
Ankara 2009, s. 35
65
Berna Yıldırım Ateş, agt., s. 50-52.
21
sade örnekler de vardır. 66 Farklı boyutlara sahip olabilen adak haçların üzerinde bir
yere sabitleyebilmek amacıyla açılmış delikler bulunurken bazılarında bu delikler
yoktur. 67
Tören haçları da genellikle ‘’Latin Haçı’’ biçimindedir. Döküm tekniği ile

yapılan farklı boyutlara sahip olan bu haçların kolları merkezden uçlara doğru
genişler, kol uçları düz ya da ikişer damla, daire, palmet veya üç yapraklı yonca
şeklinde sonlanır. Diğer kollara nazaran daha uzun olan alttaki kolda haçın
taşınabilmesi için bir tutacak kısmı yer alır. Söz konusu tutacak bir kaideye, kaide de
ahşap bir asaya geçirilerek haçın yüksekte taşınması sağlanır. Tutacak kısmı yassı ve
uca doğru sivrilen formda olabileceği gibi, doğrudan ahşap asanın geçirilebilmesi
için silindirik formlu da olabilir. Haç, bayramlar, İmparatorluk törenleri, askeri
törenler ve Ökaristi 68 ayinlerinin en önemli unsurlarından birisidir. Büyük boyutlu
haçlar, 4. yüzyılın sonlarında taç giyme törenlerinde kullanılırken, küçük boyutlu
olanlar ayin sırasında rahip tarafından elde taşınırdı. 69
Pandantif terim olarak Latin kökenlidir ve ‘’göğüste’’ anlamına gelmektedir.

Genellikle boyuna bir ip, zincir veya kemer yardımıyla asılmaktadır. 70 Hastalık,
kötülük ve nazar gibi durumlardan koruyacağına inanıldığı için kadınlar ve erkekler
tarafından boyuna takılırdı. Pandantif haçların yoğun olarak 9-12. yüzyıl arasında
üretildiği ve kullanıldığı günümüze gelen buluntulardan anlaşılmaktadır. 9. yüzyıldan
özellikle ikonoklasmusdan sonra Hıristiyanlar pandantif haç kullanımını
66
Biçim ve figür üslubu açısından benzer örnekler ve tarihlendirme için bk. John Cotsonis, age., no.12,
s. 102-103; Meryem Acara Eser, agm, No.1- 5, s. 27-43; Meryem Acara Eser, agm, 2004b, Res. 3, s.
57
67
Meryem Acara Eser, 2010, s. 29
68
Ökaristi; Hıristiyan liturjisinin ana ayinine denilmektedir. Ayinin temeli İsa’nın havarileri ile yediği
‘’Son Akşam Yemeğine’’ dayanmaktadır. Ayin esnasında İsa’nın bedeni ve kanı olduğuna inanılan
ekmek ve şarap kutsanmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bk. Meryem Acara Eser, Bizans Maden Sanatında
Dini Törenler Sırasında Kullanılan (Liturjik) Eserler, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1997; Meryem Acara Eser, agm., 1998, s. 183-201.
69
Meryem Acara Eser, 2004b, s. 51-58; Meryem Acara Eser, agm., 2004a, s. 144-145
70
Kazımıerz Grazawskı, ‘’Encolpıon Z Zamku Krzyzackıego W Brodnıcy Woj. Kujawsko-
Pomorskıe’’, Arkeolojik Raporlar, 55, 2003, s. 231-236; Shila D. Campbell ve Anthony Cutler, ‘’
Encolpıon’’, The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, Oxford Universıty Press, 1991, s. 700; Zeynep
Çakmakçı, agm., s. 45-46
22
benimsemiştir. 12. yüzyılda ise piskoposlara ait kıyafetlerin bir parçası haline
gelmiştir. 71
Boyunda taşınan pandantif haçlar, Bizans resim sanatı örneklerinde de

karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Kapadokya Bölgesi’nde bulunan kaya kiliselerinde
yer alan duvar resimlerinde pandantif haçların kullanımını destekler nitelikte aziz
tasvirleri yer almaktadır. Bu kilise resimlerine örnek olarak Niğde Andabalis
Kilisesi’nde Aziz Mamas ve Göreme Karanlık Kilise’de Aziz Orestes’in boynunda
bir zincire geçirilmiş pandantif haçları taşımalarını söylenebilir (Foto. 4). 72
Fotoğraf 4. Niğde Andabalis Kilisesi Aziz Mamas (Altun 2020, Res. 2a, s. 137)
Rölik; kutsal kişi, din şehitleri (martir) ve aziz denilen kendilerini dine
adamış kişilere ait kutsal olarak nitelendirilen eşyaları, kalıntıları ifade etmektedir.
Bununla beraber kutsal kişinin yaşamış olduğu dönem içerisinde, ona temas etmiş
71
Meryem Acara Eser, agm., s. 38; Zeynep Çakmakçı, agm., s. 45-46; Cengiz Çetin, agm, s. 18-19.
Ayrıca bk. Feride İmrana Altun, ‘’Bandırma Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemine Ait
Bronz Haçlar’’, DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, 7 /1, 2020, s. 137.
72
Feride İmrana Altun, agm., s. 137-138.
23
olan giysi, eşya veya bunların parçaları, öldükten sonra mezarındaki toprak, kumaş
parçası, yağ, su gibi nesnelerde birer rölik olarak kabul edilmiştir. 73
İki farklı rölik türü vardır. Bunlardan asıl rölik yani (primer rölik), aziz veya
martirin fiziksel kalıntısını, ikinci derecede rölik ise (sekunder veya kontakt/temas
rölik) fiziksel kalıntıya herhangi bir şekilde temas etmiş olan kumaş ya da giysi
parçası gibi nesneleri ifade etmektedir. 74
Rölik kültü sadece Hıristiyanlığa özgü bir kült değildir. Başka dinlerde de
rölik kültü bulunmaktadır. Hıristiyanlıkta bu kült ilk olarak, İsa’nın hasta bir kadının
giysisine dokunup iyileşmesi konusunun anlatıldığı Yeni Ahit’te geçmektedir. 75
İsa'nın üzerinde öldüğü haç ve mezarı, Hıristiyanlar için en önemli rölikler

olarak kabul edilmiştir. Kutsal haçtan alınan rölik parçaları için ‘’staurothek’’ adı
verilen özel kutular yapılmıştır.76 Hıristiyanlıkta, rölik geleneğinde ilk sırayı İsa’ya
ait rölikler almaktadır. Yaşadığı dönemden öldüğü ana kadar temasta bulunduğu her
türlü nesne birer röliktir. 77 İnsanlık ve inançları adına kurban edilip şehit olan
martirlerin rölikleri de İsa’nın rölikleri gibi büyük önem kazanmıştır. 78 Kutsal olana
yakınlıkları göz önüne alınarak kötü ruhlardan ve hastalıklardan korunmak, şifa ve
iyileştiren mucize verici gücünden faydalanmak gibi inançlar doğrultusunda
taşınmaktadır. 79
73
Ayşe Aydın, Lahit Formlu Rölikerler, Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü,
Antalya, 2011, s. 21; Frank R. Trobley ve Alexander Kazhdan, ‘’Relıcs’’, The Oxford Dictionary of
Byzantium, 3, Oxford Universıty Press; 1991, s. 1779-1781; Ayrıca bk. Semavi Eyice, ‘’Rölik
Mahfazaları Hakkında Bir Kitap ve Bu Münasebetle Anadolu'dan Bazı Rölik Mahfazaları’’ Sanat
Tarihi Yıllığı, 8, 1979, s. 57-94
74
Ayşe Aydın, age., s. 21.
75
"Tam o sırada on iki yıldır kanaması olan bir kadın İsa'nın arkasından yetişip giysisinin eteğine
dokundu. İçinden, "Giysisine bir dokunsam kurtulacağım" diyordu. İsa arkasını dönüp onu görünce,
"Cesur ol, kızım! İmanın seni kurtardı." dedi. Ve kadın o anda iyileşti" (Matta 9:20-22).
76
Konstantinus'un annesi Helena’nın 4. yüzyıl ikinci yarısında Antik Dönem'e ait bir tapınak içinde
bulmuş olduğu haç, Rahibe Egeria'ya göre Kudüs'deki Kutsal Mezar Kilisesi'nde bulunmaktadır.
Kiliseye gelen tüm hacıların onu görebilmesi için yaldızlanmış gümüş rölikerinden alınıp, bir masaya
konurdu. Zaman zaman bu kutsal rölikten bir parça alabilmeyi başaran hacıların olduğunu da ifade
etmektedir. Bk. Ayşe Aydın, age., s. 29.
77
İsa öldükten sonra göğe yükseldiği için asıl rölik özelliği gösteren rölikleri yoktur. Bk. Ayşe Aydın,
age., s. 29.
78
Ayşe Aydın, ‘’Hristiyan Dinindeki Martir-Aziz ve Rölik Kültürünün Kilikya- İsaurya Bölgesi
Hıristiyanlığına Yansıması’’, OLBA, 17, 2009, s. 63-82; Ayşe Aydın, age., s. 29.
79
Zeynep Çakmakçı, ‘’Şükrü Tül Eski Eserler Koleksiyonundaki Bizans Dönemi Madeni Eserler’’,
Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 2017, s. 45-46; Margoret E. Frazer ve Antony
24
Röliker; Kutsal kabul edilen kişilerin röliklerinin konulduğu farklı formdaki
objelere verilen addır. 80 4. yüzyıldan itibaren bu tür kutular altarın içine veya altına
konulmaya başlamıştır. Rölikerlerin formları zenginleştirilmiş ve staurotheklerin
yanı sıra inanan kişilerin üzerlerinde taşımaları için enkolpion bir diğer adıyla röliker
kolyeler yapılmıştır. Menteşelerle birleştirilmiş ve iki parçadan oluşan bu açılıp
kapanabilen kutuların içerisinde rölik parçası ya da nadiren de olsa kutsal kitaptan bir
bölümün yer aldığı kısa metinler yer almaktadır. Kare, yuvarlak, dört yapraklı yonca
ve haç biçiminde enkolpionlar kullanılmaktadır. Enkolpion yapımında genellikle
gümüş, altın ve bronz malzeme kullanılmış ve süslemesinde ise niello ve mine gibi
bezeme tekniklerinin yanı sıra kazıma ve kabartma tekniğinde yapılmış örnekler de
vardır. 81
Röliker haçlar küçük boyutlu ve pandantif gibi boyunda taşınması kolay olan
objelerdir. Röliker genellikle Latin haçı formunda yapılmaktadır. Röliker haçlar iki
parçadan oluşmakta ve bu parçaların birleşmesini sağlayan halka biçiminde küçük
kilit sistemleri bulunmakta ve içinde kalan oyuk kısma ise rölik yerleştirilmektedir. 82
Röliker haçların genellikle her iki yüzünde yazıt, figür veya geometrik
süsleme bulunmaktadır. 83 Süslemelerin yapımında genellikle kazıma ve kabartma
tekniği kullanılmıştır. 84 Haçın üzerinde en çok kullanılan kutsal kişi tasvirleri İsa ve
Meryem’dir. Bunların dışında aziz tasvirleri de yer almaktadır. Röliker haçların
üzerinde genellikle İsa’nın Çarmıha Gerilişi, orans duruşta 85 Meryem gibi tasvirler
Cutler, ‘’Relıquary’’, The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, Oxford Universıty Press, 1991, s. 1782-
1783
80
Cengiz Çetin, ‘’Isparta Müzesi’nde Bir Grup Bronz Eser’’, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler
Ensitüsü Dergisi, 20, 2015, s. 11-31
81
Ayşe Aydın, age., s. 30.
82
Meryem Acara Eser, ‘’Komana Kazısı Metal Buluntularından Bir Grup: Röliker Haçlar’’, D. B.
Erciyas ve M. Acara Eser (Ed.), Komana’da Ortaçağ Yerleşimi, İstanbul 2015, s. 167; Meryem Acara
Eser, ‘’Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı’’, Ayla Ödekan (Ed.), Kalanlar, 12. ve 13.
yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, Vehbi Koç Vakfı, İstanbul 2007, s. 38; Zeynep Çakmakçı, agm., s. 53
83
Ayşe Aydın, agm., s. 69- 70
84
Yapılan arkeolojik kazı ve araştırmalar ışığında eserlerde en çok kullanılan tekniğin kazıma ve
kabartma olduğu ortaya çıkarılmıştır. Kabartma rölikerler daha çok 13. yüzyılda yaygın olarak
kullanılmıştır. Bk. Cengiz Çetin, ‘’Isparta Müzesi’nde Bir Grup Bronz Eser’’, Pamukkale Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 2015, s. 18-19
85
Orans duruş; Erken Hıristiyanlık döneminde duaya verilen isimdir. Vücut dik ve önden, eller omuz
hizasına kadar kaldırılmış iki yana açık şekilde tasvir edilmektedir. Genellikle dindarlığı temsil etmek
amacıyla kullanılır. Ayrıntılı tanımı için bk. Tahsin Korkut, ‘’Tao-Klarceti Bölgesi Hıristiyan Dini
Mimarisi Plastik Bezemelerinde Orans Duruş Geleneği’’, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar
Enstitüsü Dergisi, 43; 2019, s. 44-56; Annemarie Weyl Carr, ‘’Orans’’ The Oxford Dictionary of
25
yer alır. İsa ve Meryem tek başlarına tasvir edildiği gibi haç kollarında azizler, İncil
yazarları ya da baş meleklerin büst olarak tasvir edildiği de görülmektedir. İsa ve
Meryem tasvirlerinin yanlarında kimliklerini belirten yazıt ve monogramlar yer alır. 86
Röliker haçların bezemeli örneklerinin yanı sıra bezemesiz örnekleri de
bulunmaktadır.
3.2. İkonalar
İkon terimi, Yunanca ‘’imge‘’ (eikon) kelimesinden türemiştir. Kelime olarak

benzemek, resim, tasvir, suret anlamına gelmektedir. Bunun yanı sıra dini alanda
yapılan eserleri veya ruhsal varoluşu, dini gerçekliği ortaya koymak amacını taşıyan
ve dua etme aracı olarak kullanılan kutsal figürler veya nesne tasviri olarak da
açıklanabilmektedir. 87
İkona Hıristiyanlık dininin kutsal metin ve kitabında yer alan olayları
içermektedir. İkonalarda yer alan figür ve konuların başında İsa, Meryem ve azizler
gelmektedir. 88
İkonalar ahşap, mermer, kâğıt, metal, seramik, fildişi ve tekstil gibi farklı
malzemeler üzerine yapılmaktadır. Ortodoks ikonalar iki ana gruba ayrılır. Bunlar,
“ibadet ikonaları” ve “tanımlayıcı didaktik ikonalar” dır. İbadet ikonaları grubunda
sadece kutsal kabul edilen kişilere ait tasvirlere yer verilmiştir. Tamamlayıcı ve
didaktik ikonalarda ise Eski ve Yeni Ahit’ten, Meryem’in yaşamından, azizlerin,
martirlerin yaşamlarından sahneler ve yapmış oldukları işler yer almaktadır. 89
Byzantium, 3, Oxford Universıty Press; 1991, s. 1531; A. Özmen Özdemiroğlu, ‘’Orans Duruş
Geleneği’’, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 134, İstanbul 2010, s. 105-110.
86
Cengiz Çetin, agm., s.18; Zeynep Çakmakçı, agm., s. 52-54
87
Feride İmrana Altun, ‘’Bandırma Müzesi’nde Bulunan Don (Rus) Kazaklarına Ait İki İkona’’,
Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Teori ve Araştırmalar, 2, 2020, s. 76; Şener Barış, Bolu Müzesi Bizans
Dönemi Eserleri, Yüksek Lisans Tezi, 2011, s. 105-106; Tayfun Akkaya, Ortodoks İkonaları,
Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2014, s. 9.
88
Basil Lefchick, ‘’Iconographıc form and Content ın the Kunz Collectıon’’ Richard Eighme Ahlborn
(Ed), Russian Copper Icon sand Crosses from the Kunz Collection: Castings of Faith, Smıthsonıan
Instıtutıon Press, Washington, D.C., 1991, s. 22-29; Tayfun Akkaya, age., s. 9.
89
Feride İmrana Altun, agm., s. 76; Şener Barış, agt., s. 105-106; Tayfun Akkaya, age., s. 9-10.
26
Ortodoks mezhebinde ikonalar tapınma ve ritüellerde kullanılan eşyalardır. 90
İbadet, ikonalar üzerindeki figürlere yoğunlaşarak, mistik bir birleşme sağlayıp
dileklerin ve duaların ikonalar sayesinde kabul olacağına inanılmasını içeren üç
aşamadan oluşmaktadır. 91
Müzede Rus metal ikonalarının bulunması ve tez kapsamında incelenmesi
nedeniyle bu konuyu Rus ikona geleneği üzerinden ele almak doğru olacaktır.
Ruslar Hıristiyanlığı 9. yüzyılda kabul etmiş ve Ortodoks mezhebini
seçmişlerdir. Bizans ile siyasi ve kültürel etkileşim içerisine giren Rusya ikona
sanatını Bizans’tan gelen ikona ustalarından öğrenmişlerdir. 12-13. yüzyılda üretilen
Rus ikonalarının Bizans üslubunu yansıttığı görülmektedir. 13. yüzyılda Moğollar ve
Tatarlar tarafından istilaya uğrayınca sanatsal ikona üretimi sekteye uğramıştır. 14.
yüzyılda yeni kiliselerin inşa edilmesiyle birlikte ikona yapım çalışmaları tekrar
başlamıştır. Bizans ikona geleneğini yansıtan Rus ikona atölyeleri bir süre sonra
kendi üslubunu oluşturmaya başlamıştır. 15. yüzyılda başta Andrei Roublev olmak
üzere birçok ikona ressamı ortaya çıkmış ve daha sonra Rusya’da bazı bölgelerde
birçok ikona ekolü doğmuştur. Moskova, Vladimir, Suzdal, Kiev, Novgorod, Rostov
ve Psikov başlıca ekollerdir. 16. yüzyıllarda didaktik ve teolojik konular öne çıkar.
17. yüzyılda ikonalar taşınabilir durumdaki gümüş, tunç, pirinç malzemeyle
yapılmıştır. 18-19. yüzyılda üretilen ikonaların ise batı sanatından etkilendiği
görülmektedir. 92 Rus dini ritüellerinde ikona, kiliselerin yanı sıra evlerdeki ibadet
köşesinin önemli bir parçasıdır (Foto. 5). 93
90
İkonografi kuralları ve teknikleri üzerine bilgileri, 1700 yıllarında Agion Oros’ta yaşamış Fournalı
Dionysios adlı keşişin “Hermenia” adlı eserinden kapsamlı bir şekilde yer almaktadır. Bk. Feride
İmrana Altun, agm., s. 77.
91
Kürşat Demirci, agm., s. 412; Vera Beaver-Bricken Espinola, ‘’Copper Icons ın Daıly Use ın Old
Russıa’’ Richard Eighme Ahlborn (Ed.), Russian Copper Icons and Crosses from the Kunz
Collection: Castings of Faith, Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington, D.C., 1991, s. 8-11.
92
Tayfun Akkaya, age,. s. 18; Feride İmrana Altun, agm., s. 77-78.
93
Kürşat Demirci, agm., s. 412
27
Fotoğraf 5. Rus Ortodoks Evlerde İbadet Köşesi
(Victoria Vlasova, 2011, Res. 6, s. 121)
Rus Hıristiyanlık geleneğinde; ikonalar öpülüp, tütsülenip, önünde kandiller

ve mumlar yakılarak dua edilen, saygı duyulan kutsal nesnelerdir. 94 Metal ikonaların
ve haçların üzerinde yer alan figürlerin göz kısımları silinmiş duruma gelmişse ibadet
esnasında kullanılmazdı. Kullanılmıyor olsa da bu eşyalar atılmazdı. 95 Bir beze
sarılarak ya toprağa gömülür ya suyun içerisine bırakılır ya da ateşe atılırdı. 96
İkonalar küçük boyutlu ve taşınması kolay olmasından dolayı ‘’ seyahat
ikonaları’’ olarak da bilinmektedir. Rahip W. Sparrow Simpson, 1867 tarihinde
Kırım savaşından sonra İngiltere'ye getirilen benzer yirmi dokuz ikona hakkında
şunları yazmıştır:
‘’Bir köylü, oğlunu askere gönderdiği sırada boynundaki, kendisi ve atalarına
ait ikonayı çıkarıp kutsar ve genç askerin boynuna asar. Bu asker için ikona,
94
Kunz Koleksiyonunda yer alan bazı ikona ve haçlar üzerinde yüzyıla aşkın bir süredir bakırla olan
temasından dolayı yeşil renge dönmüş olan mum kalıntıları bulunmuştur. Bk. Vera Beaver ve Bricken
Espinola, ‘Copper Icons in Daily Use in Old Russia’’ Richard Eighme Ahlborn (Ed), Russian Copper
Icons and Crosses from the Kunz Collection: Castings of Faith, Smıthsonıan Instıtutıon Press,
Washington, D.C., 1991, s. 8-10.
95
Washington D.C.’de Smithsonian Enstitüsü dergisinde yayımlanan Kunz Koleksiyonu’nda yer alan
birçok ikona ve haç, gömme belirtisi olarak silisli malzeme ile yoğun bir etkileşime girmiştir. Ateşe
atıldığını gösteren kuvars ve feldispat kalıntıları tespit edilmiştir. Bk. Vera Beaver ve Bricken
Espinola, agm., s.8-10. Koleksiyonda yer alan ikona ve haçlar için Bk. Richard Eighme Ahlborn
(Ed), age., s. 1-84.
96
Yapılan bu imha yöntemleri ne dini bir eylem ne de bir kilise kuralıdır. Bu sadece bireysel veya
bölgesel olarak; bu eşyalara gösterilen saygıdan kaynaklanır. Ayrıntılı bilgi için bk. Vera Beaver ve
Bricken Espinola, agm., s. 8-10.
28
ailesinin ve dininin bir hatırası olarak görülür. İkonalar üzerinde genellikle
bazı Rus azizlerin, çoğunlukla koruyucu Aziz Nikolaos’un tasviri yer
almaktadır. Dua ederken triptiğini ya da diptiğini açar ve portatif bir sunak gibi
önünde diz çöker. İkonayı savaştığı süre boyunca boynunda taşır ve savaş sona
erip evine döndüğünde, onu savaş esnasında koruduğu için köy kilisesine sık sık
giderek ikonostasise 97 adak sunusu bırakır.’’ 98
Eski İnananların Ortodoks geleneğine son dönemlerde ölüm ikonaları da
eklenmiştir. İkona geleneği kilise ve evlerde yapılan ibadetlerde kullanımının yanı
sıra Eski İnananların mezarlarında ahşap direkler üzerine çivi ile sabitleyerek ve
yapıştırarak da kullanılmıştır (Foto. 6). 99
Fotoğraf 6. İkona oyuğu bulunan mezar haçı,

Pokcha köyü, Verkhnyaya Pechora. (Victoria Vlasova, 2011, Res. 5, s. 121)
İkona ve haçların kalıbı öncelikle dayanıklı bir ahşap oyulup istenilen

kabartma şekil verilerek yapılır. Kalıp üzerine bakır alaşımlı malzeme dökülerek
97
İkonostasis; ikonalar ile süslenmiş, Ortodoks dini mimarisinde kullanılan ve kilisenin ana bölümü
olan naos ile din adamlarına ayrılan bema denilen kısımdan ayıran mimari bölme duvarı olan
Templona post Bizans döneminde verilen addır. Bk. Laskarina Bouras, ‘’İconostasis’’ The Oxford
Dictionary of Byzantium, 3, Oxford Universıty Press; 1991, s. 977.
98
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., s. 9.
99
Richard A. Morris, ‘Icons Amidst Russian Old Believers of Oregon and Alaska’’ Richard Eighme
Ahlborn (Ed), Russian Copper Icons and Crosses from the Kunz Collection: Castings of Faith,
Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington, D.C., 1991, s. 11-14.
29
yapılan ikonanın üzerinde düzeltmeler yapılıp son şekli oluşturulur. Ahşap bir model
elde etmek, karmaşık bir sanatsal oyma türünün uygulanmasıyla ilişkilidir (Foto.7). 100
Eski İnananların geleneğine göre ikona yapmak erkeklerin görevidir. Görev
için seçilen kişi büyük bir manevi sorumluluk üstlenir. Ahşap kalıbın hazırlanması,
kalıba metalin dökülme süreci dua edilerek gerçekleştirilmektedir. Sanatsal bir
yetenek gerektiren ikona kalıbına yazı yazmak ve ikonaların kalıbını hazırlama
görevi genç erkeklere verilerek sorumluluk üstlenmeye teşvik edilirler. 101
Fotoğraf 7. Bogorodsk bölgesinde bakır döküm atölyesi,

Haçlar ve ikonaların kalıplanması (İvanoviç Davydov 2010: res. 1, s.27)
Eski İnananlar’da ikonaların temizlenmesi ise kadınların görevidir. İkonaları

temizleyecek olan kadınlarda belli şartlar aranmaktaydı. Öncelikle ikonaları
temizleyecek olan dul yani evlilik hayatı olmayan ve çocuk doğurma yaşı geçmiş kişi
olmalıdır. Bazı özel durumlarda ergenlik öncesi, bakire bir kız ikona temizliği
yapabilirdi. Fakat dul bir kadına bu görevde daha çok saygı duyulurdu. İkonaların
temizliği Noel 102 ve Paskalya’dan 103 hemen önce yapılırdı. Tüm evin içi ve dışı
100
N.I.Davydov Dukhovny, age., s. 25-27; Richard A. Morris, agm., s. 13- 14.
101
Richard A. Morris, agm., s. 12-13
102
Hıristiyanlıkta İsa’nın doğduğu gün olarak kabul edilen Noel (25 Aralık) kavramı dilimize
Fransızcadan (Noël) geçmiştir. Kavramın Latince ve Batı dillerindeki kullanımları için bk. Hicret
30
temizlendikten sonra sarı fasülye kaynatılarak çorbaya benzer bir su hazırlanırdı.
Temizleyecek olan kişi metal ikonayı bir süre bu suyun içinde bekletir ve ardından
durulardı. 104
Rus maden sanatında tek parçadan oluşan kare ya da kareye yakın dikdörtgen
formunda ikonaların yanı sıra skladen ikonalar yoğun olarak kullanılmıştır. Skladen;
İki kanadıyla birlikte üç metal parçadan oluşan küçük boyutlu ve taşınması kolay
olduğu için seyahat ikonası olarak da bilinen bir ikona türüdür. Yapımında genellikle
bronz ve bakır kullanılmıştır. 105 Bu ikonalar ahşap malzemeye kıyasla daha ucuz
olduğu ve üretimi seri yapılabildiği için daha çok tercih edilmiştir. Bir sakladen
örneğinden yüzlerce kopya elde etmek mümkündür. 106 Genellikle döküm tekniğinde
yapılmaktadır. Kabartma, döküm ve mine teknikleri başta olmak üzere farklı süsleme
teknikleri kullanılmaktadır. 107
3.3. Kitap Kaplama Levhaları
Erken Hıristiyan toplumlarından beri kullanılan kitap kapakları değerli

madenler kullanılarak üretilmiştir. İlerleyen yıllarda farklı tasarımlarla
geliştirilmiştir. Farklı teknikler ve değerli taşlarla süslemelerden oluştuğu için
sanatsal açıdan önemli yere sahiptir. Kitap kapakları özel olarak kütüphanenin yanı
sıra kilisede yapılan ayinler sırasında kullanılan liturjik eşyaların önemli bir parçası
haline gelmiştir. Farklı dönemlerde form ve süslemelerde farklılıklar oluşmuştur.
Kitap kapakları, dua kitabı ya da kutsal kitapların korunması amacıyla

kullanılmaktadır. 108Antik dönemlerden bu yana el yazması kitapların kapakları deri,
Kiraz Toprak, ‘’ Modern Dünyada Kültürel Bir İnşa Olarak Noel’’, Eskiyeni, 44, Ankara 2021, s. 663-
678.
103
Paskalya (24 Nisan) Hıristiyanlık dininde İsa’nın çarmıha gerildikten üç gün sonraki dirilişini ifade
etmektedir. Paskalya İbranice ‘’geçiş’’ anlamına gelen ‘’pesah’’ (Türkçe’de fısıh), kelimesinden
gelmektedir. Grekçe ve Latince’de ise ‘’pascha’’ kelimesinin karşılığıdır. Konu hakkında ayrıntılı
bilgi için bk. Mehmet Katar, ‘’ Paskalya’’, TDV İslam Ansiklopedisi, 34, İstanbul 2007, s. 181-182
104
İkonaların yapımı ve temizlenme süreci hakkında bk. Richard A. Morris, agm., s. 13- 14.
105
Regan D. Shrumm, “Windows into Heaven: Russian Icons of the Brown Collection”, The Arbutus
Review, 3 /1, 2012, s. 17.
106
Raoul Smıth, ‘’Skladen’’, Iconography Terms, Compiled by Nicholas Roumas, Worcester
Polytechnic Institute Nick Beinor, Boston College, 2015, s. 94.
107
Skladen ile aynı anlamı karşılayan Triptikon’un yapımı, malzemesi ve süslemesi hakkında ayrıntılı
bilgi için bk. Anthony Cutler, ‘’Trıptych’’, The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, Oxford
Universıty Press; 1991, s. 2120-2121.
108
Meryem Acara, 1997, age., s. 55; Meryem Acara Eser, age., 2020, s. 36.
31
ahşap, fildişi, ipek ve metal malzemelerden yapılmıştır. Metal malzemeden yapılan
kapaklarda daha çok altın ve gümüş kullanılmıştır. 11. yüzyıldan sonra kilise
envanterinde kayıtları tutulmaya başlanan kitap kapakları bölümlere ayrılarak farklı
isimlerle adlandırılmıştır. Bu kayıtlarda kapağın merkezinde bulunan haç biçimli
panele stauroi; köşe kısımlarındaki L biçiminde olanlara gammata; menteşeli
bantlara kompothelika; madalyon biçimindekilere boulai; çivilerin baş kısımlarına
karphia gibi isimler verilmiştir 109. İnce işçiliğe sahip olan kapaklar genellikle ökaristi
ayini sırasında Küçük Giriş boyunca taşınan veya altarda duran İncilleri korumak
amacıyla kullanılmıştır. 110
Kitap kapaklarının üzerinde kullanılan altın ve gümüş levhalar, Eski ve Yeni

Ahitten alınmış konuları ele alarak biçimlendirilmiştir. Kapaklarda genellikle İsa’nın
çarmıha gerilişi ve dirilişi, Meryem, İncil yazarları ve sembolleri, aziz figürleri
bulunmaktadır. 111 Figürlerin yanı sıra geometrik ve bitkisel motiflerde yer
almaktadır.
3.4. Diğer Eserler
Müze envanterine kayıtlı işlevi bilinmeyen yüzeyi süslemeli metal bir kâse,
biri dikdörtgen diğeri daire biçiminde figürlü süslemeye sahip iki aplik
bulunmaktadır.
109
Demet Okuyucu Yılmaz, ‘’Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan Hıristiyanlık Dönemi Litürjik
Objelerden Örnekler’’, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 35, Erzurum 2015, s.
146-180.
110
Demet Okuyucu Yılmaz, agm., s. 162
111
Meryem Acara Eser, age., s. 36.
32
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. DEĞERLENDİRME
Bu çalışmada, Kars Müzesi’nde bulunan Bizans, Ermeni ve Ruslara ait

Hıristiyan maden eserleri incelenmiştir. Müzede bulunan on dokuz haç, on bir ikona,
yedi kitap kaplama levhası, iki aplik ve bir kâse tez kapsamında değerlendirmeye
alınmıştır. Eserlerin hiçbirisi yayınlanmamıştır, fakat Türkiye ve Türkiye dışındaki
müze ve koleksiyonlarda benzer örnekleri bulunmaktadır.
Eserlerin işlevleri ve nitelikleri göz önüne alınarak, malzeme ve teknik, form

ve ölçü, süsleme, ikonografi, üslup ve tarihlendirme başlıkları altında incelenmiştir.
Değerlendirme yurtiçi ve yurtdışındaki müzeler ve koleksiyonlarda bulunan benzer
örnekleriyle karşılaştırmaları içermektedir.
4.1. Malzeme
Müzede; yirmi bronz, yedi gümüş, on üç bakır ve iki gümüş kaplama bronz
eser tespit edilmiştir.
Gümüş; Hıristiyanlıkta, özellikle de erken dönem kilise eşyalarının

yapımında en fazla kullanılan malzemelerden biridir. Birçok kutsal kilise eşyasının
yapımında gümüş kullanılmıştır.
Gümüş kullanımı Roma dönemine ait bir gelenektir. 4-5. yüzyıl Geç Roma
Dönemine tarihlenen kaplarda kullanılan gümüş, 6-7. yüzyılda da tercih edilen
malzeme olmuştur. 8-13. yüzyıl Orta Bizans Döneminde bu durum değişmiş ve
gümüş malzeme kullanım ve üretiminde ekonomik koşullardan dolayı azalma
yaşanmıştır. 112 18-19. yüzyıl Rus sanatında ise, gümüş başta kitap kapağı ve haç
olmak üzere birçok kilise eşyasının yapımında kullanılmıştır.
Katalogda Bizans dönemine ve Ermenilere ait gümüş eser bulunmamaktadır.

Sadece 11-12. yüzyıla tarihlenen bir röliker haçın (Kat. No: 15) yüzeyinde gümüş
112
Meryem Acara Eser, age, s. 80.
33
kaplama kullanılırken, 12-13. yüzyıla tarihlenen ve işlevi bilinmeyen bir diğer haçın
(Kat. No:3) yüzeyindeki süslemede gümüş tel kullanılmıştır.
Tamamı Rus maden sanatına ait yedi kitap kaplama levhasının malzemesi
gümüştür (Kat. No. 31a,b,c, 32a,b,c, 33). Bu gümüş eserler üzerinde ayar olarak 84
damgası kullanılmıştır. 84 ‘’zolotnik’’ 113 875 (% 87,5) saf gümüşe eşdeğerdir. 114 Rus
metrik oranlarının değiştiği 1927 tarihine kadar bu oranlar oldukça yüksek değeri
göstermektedir. Gümüşün en düşük değeri 36 zolotnik, en yüksek değeri ise 96
zolotniktir. Bu da gümüş alaşımın 96 parçasından 84'ünün gümüş olduğunu
göstermektedir. Levhalar üzerindeki 84 damgası, hem gümüşten yapıldıklarını
göstermekte hem de 18-19. yüzyıl Rus üretimi olduklarını anlamamıza yardımcı
olmaktadır.
Bizans döneminde üretilen kitap kapaklarında, 5-6. yüzyılda yapılan

örneklerde gümüş kullanıldığı görülür. Kumluca Hazinesinde ele geçen ve şu anda
Antalya Müzesi ve Washington D.C., Dumbarton Oaks Koleksiyonu’nda yer alan
kitap kapaklarında ve Antakya hazinesinde bulunan ve 5-6. yüzyıla tarihlendirilen
kitap kapaklarında gümüş malzeme kullanılmıştır. Orta Bizans döneminde daha çok
üzeri yaldızlı gümüş, altın-mine tekniğinde kitap kapakları görülürken 18-19. yüzyıl
Ermeni ve Rus işlerinde yine gümüş kullanımı dikkati çeker. Bu kitap kapaklarına;
Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 19. yüzyıla, Rusya Novgorod Devlet Sanat
Müzesi koleksiyonunda bulunan 18. yüzyıla, Budapeşte Uygulamalı Sanatlar
Müzesi’nde bulunan ve yine 18. yüzyıla tarihlenen gümüş malzemeden yapılmış
kitap kaplama levhaları örnek verilebilir. 115
Bronz; liturjik eşyalarda erken dönemden itibaren kullanılan bir malzemedir.

Diğer madenlere göre döküm tekniğine, dolayısı ile seri üretime oldukça elverişlidir.
Bazı eser türlerinin yapımında bronz kullanımı hangi yüzyılda yapıldığına bağlıdır,
bazılarında ise seri üretime uygun olduğu için daima tercih edilen bir malzeme
113
Zolotnik: Küçük bir Rus ağırlık birimidir. 10. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar kullanımı devam eden
bu ölçü biriminin adı altın anlamına gelen Rusça zolota kelimesinden türetilmiştir. Metrik sistemine
göre bir zolotnik 4.265 grama eşittir. Erişim: [https://www.silvercollection.it/russiansil verhallmark.
html ] Erişim Tarihi: 30 Mayıs 2023.
114
Gümüşün ölçüleri ve karşılık değerleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Erişim:
[https://www.antiquesinoxford.co.uk/silver-standards ] Erişim: 30 Mayıs 2023.
115
Meryem Acara Eser, age, Ek- 10: No.1-5, Foto.158-159, s. 82; Demet Okuyucu Yılmaz, agm, Kat.
No.4, Foto. 8-9, Çiz. 3, s. 150-151; P. P. Balakin, age, Kat. No.3, s. 28; S. Gnutova ve E. Zotova, age,
Kat.No.100, Fig.100, s. 231.
34
olmuştur. 116 Bronz sadece Bizans İmparatorluğunda değil, Ermeni ve Rus başta
olmak üzere farklı toplumların el sanatı örneklerinde de yoğun kullanılan malzemeler
arasında yer almıştır. Liturjik ve günlük kullanım eşyalarında bronz oldukça
yaygındır.
Katalogdaki on sekiz haç, bir aplik ve bir kâsenin malzemesi bronzdur.

Tamamı bronz olan yedi röliker haçın sadece birisinin yüzeyinde gümüş kaplama
kullanılmıştır. (Kat. No:15). Ayrıca üç pandantif haç (Kat. No:16,18,19), bir adak
haçı (Kat. No:1) ve dört tören haçının (Kat. No: 2,4,5,6) yanı sıra işlevi tam olarak
bilinmeyen üç haçın (Kat No: 3, 7,17) yapımında da bronz malzeme kullanılmıştır.
Röliker haçlarda en çok kullanılan malzeme bronzdur. Hem ülkemizde hem

de yurtdışındaki müzelerde çok sayıda bronzdan yapılmış röliker haç örneği
bulunmaktadır. Katalogda tamamı 9-12. yüzyıl arasına, Orta Bizans dönemine
tarihlenen yedi röliker haçın yapımında bronz kullanılmıştır (Kat. No:
9,10,11,12,13,14,15). Bunlara; Tokat Komana Kazıları’nda ele geçen 10-12.
yüzyıllar arasına tarihlenen bronz röliker haçların yanı sıra, 117 müze ve
koleksiyonlardan Şükrü Tül Eski Eserler Koleksiyonu’nda bulunan 10-12. yüzyıllar
arasına tarihlenen röliker haçlar 118, Burdur Müzesi’nden 9-12. yüzyıla 119, Giresun
Müzesi’nden 9-11. yüzyıla 120, Silifke Müzesi’nden 10-12. yüzyıla 121, İstanbul
Arkeoloji Müzesi’nden 9. yüzyıla 122, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nden
10-12. yüzyıla 123, Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi’nden 124 ve Washington D.C.,
Dumbarton Oaks Koleksiyonu’ndan 125 11-12. yüzyıla tarihlenen röliker haçlar örnek
verilebilir.
Katalogda yer alan eserlerden, 9-12. yüzyıl arasına, Orta Bizans dönemine
tarihlenen bir adak haçı (Kat. No. 1), üç tören haçı (Kat. No. 2,5,6), bir pandantif haç
116
117
Meryem Acara Eser, agm., Kat.No. 1, Fig. 3-4, s. 168.
118
Zeynep Çakmakçı, agm, Kat.No. 6, Foto. 6, s. 52-53.
119
Hüseyin Metin, agm, Res.1, s. 416-418.
120
Hasan Buyruk, agm, 2014a, Kat.No. 3, Res. 11-12, s. 138.
121
Hasan Buyruk, agm, 2014b, Kat.No. 1, Res. 1-2, s. 505-506.
122
Brigitte Pitarakis, age, Fig. 7, s. 26.
123
Brigitte Pitarakis, age, Kat.No. 238, s. 262; Marco Muresu, agm, Fig.9, s. 268-269; Ayşe Aydın,
’’Reliqienkreuze Im Museum Von Ankara (Anadolu Medeniyetleri Müzesi)’’, Sanat Tarihi Dergisi,
12/12, 2003, Kat. No. 2, s. 26.
124
Oğuz Koçyiğit, agm, Kat.No.6, Res. 6, s. 117.
125
Brigitte Pitarakis, age, Fig. 9, s. 27.
35
(Kat. No. 16) ve işlevi bilinmeyen bir diğer haçın (Kat. No. 17) yapımında bronz
kullanılmıştır. Bunlara; Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunan 10-12.
yüzyıla tarihlenen adak haçı 126, İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 6-7. yüzyıla,
Selçuk Efes Müzesi, Uşak Müzesi ve İzmir Müzesi’nde bulunan 10-11. yüzyıla
tarihlenen 127, Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi’nde bulunan 8-10. yüzyıla 128 ve
Ejmiadsin Müzesi’nde 11-12. yüzyıla 129, tarihlenen bronzdan yapılmış tören haçları
örnek gösterilebilir. Müzede 11-12. yüzyıl Bizans dönemi tarihlenen bronzdan
yapılmış bir tören haçı bulunmaktadır (Kat. No. 4). Bu haça Ejmiadsin Müzesi’nde
12-13. yüzyıla 130 tarihlenen, üzerinde Ermeni harfleriyle yazılmış ithaf yazıtının yer
aldığı tören haçı benzer örnek verilebilir. Ermeni yazıtı, haç üzerine sonradan
eklenmiş olabileceği düşünülmektedir.
Katalogda bronzdan yapılmış, 18-19. yüzyıl Rus maden sanatına ait iki
pandantif haç (Kat. No. 18,19) ve işlevi bilinmeyen biri 11-12. yüzyıla tarihli
(Kat.No. 3), diğeri 18-19. yüzyıla ait iki haç (Kat. No. 7) yer almaktadır. Ayrıca 17-
18. yüzyıl Ermenilere ait bir aplik ve işlevi ve tarihi bilinmeyen kâse de (Kat. No.
34,36) bronzdan yapılmıştır. Müze ve koleksiyonlarda bu iki esere benzer bronz
örneğe rastlanamamıştır.
Özellikle Orta Bizans döneminde değerli maden kullanımı azalmış, bronz ve

bakır kullanımını arttırmıştır. Bakırı kalaylayarak kutsal eşyalara gümüş görünümü
vermek ekonomik anlamda faydalı bir çözüm haline gelmiştir. 131 18-19. yüzyılda
Rus maden sanatında, başta ikona ve haçlar olmak üzere birçok liturjik ve günlük
kullanım eşyasında bakır yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Katalogda 18-19. yüzyıla
tarihlenen bir haç (Kat. No. 8), altısı pandantif (Kat. No. 20-25) ve beşi skladen (Kat.
No. 26-30) olan on bir ikonanın tamamı bakırdan yapılmıştır. Müze ve
koleksiyonlarda bakırdan yapılmış 18-19. yüzyıla tarihlenen haç örneği
126
Meryem Acara Eser, agm, 2004b, Res.3, s. 53; Meryem Acara Eser, agm, 2010, No.2, Res. 1,
No.4, Res. 2, s. 30-31.
127
Meryem Acara Eser, age, Kat. No.105, 106, 109, 110, Foto. 189, 190, 196, 197.
128
Oğuz Koçyiğit, agm, Kat.No.1, Res. 1, s. 116.
129
Vrej Nersessian, age, Kat.No.27, s. 121.
130
(Ed) Jannıc Durand ve Ioanna Rapti et Dorota Giovannoni, Armenia sacra Mémoire chrétienne des
Arméniens (IVe-XVIIIe siècle). Musée Du Louvre Edıtıons, 2007, No.90, 91, 92, s. 215-217.
131
Meryem Acara Eser, age, s. 84
36
bulunamamıştır. İkonaların; Walters Müzesi’nde bulunan 19. yüzyıla 132, Gerhard
Richwien Koleksiyonu’nda 19. yüzyıla 133, Andrey Rublev Müzesi’nde 18.
yüzyıla 134, George Kunz Koleksiyonu’nda 18-19. yüzyıla 135 tarihlenen bakır
örnekleri bulunmaktadır. Skladen ikonaların, Gerhard Richwien Koleksiyonu’nda
18-19. yüzyıla, Andre Rublev Müzesi’nde 18. yüzyıla 136, George Kunz
Koleksiyonu’nda 18-19. yüzyıla 137 tarihlenen bakır örnekleri görülmektedir.
Katalogda 17-18. yüzyıl Ermenilere ait bakırdan yapılmış, işlevi bilinmeyen

bir aplik (Kat. No. 35) bulunmaktadır. Aplik üzerindeki izlerden yola çıkarak bir yere
sabitlendiği anlaşılmaktadır. Boyutları göz önüne alındığında Kat. no. 4 te olduğu
gibi bu apliğinde bir haçın merkezine sabitlenerek kullanılmış olabilir. Apliğin müze
ve koleksiyonlarda benzer bir örneği saptanamamıştır.
4.2. Teknik
Müzedeki eserlerden; otuz üç eser döküm, yedi eser dövme tekniği ile
biçimlenmiş ve bunlardan ikisinde lehim, birinde ise perçin kullanılmıştır.
Maden sanatında, eski çağlardan itibaren en çok kullanılan yapım tekniği

döküm ve dövmedir. Döküm tekniği bronzda, dövme tekniği ise daha çok gümüş ve
bakır gibi işlenmesi daha kolay eserlerde kullanılmıştır. Tercih edilen malzemenin
niteliği yapım tekniği seçiminde etkili olmaktadır. Gümüş ve bakır yumuşak bir
yapıda olduğu için dövme, bronz sert ve dayanıklı bir yapıda olduğu için döküm
tekniği bu malzemelerde daha elverişli bir yöntemdir. 138
Katalogda yer alan haçların tamamı (Kat. No. 1-19) döküm tekniğinde
yapılmıştır. Bunların birinde süslemeli parçayı (Kat. No. 4) diğerinde gümüş teli
sabitlemek amacıyla lehim ve bir diğer haçın yüzeyinde (Kat. No. 3) ise perçin
132
Erişim: [https://art.thewalters.org/detail/17069/st-george-and-the-dragon-2/ ] Erişim Tarihi: 29
Mart 2023, Env. No: 54.2612, 54.2613, 54.2614,
133
Gerhard Richwien, Metall ikonen und -kreuze der Sammlung CW Inventarisation u. İkonografische
Bearbeitung. EIKON Gesellschaft der Freunde der Ikonenkunste. V. Recklinghausen, 2021.
134
S. Gnutova ve E. Zotova, Kresty Ikony Skladni (Mednoye Khudozhestvennoye Lıt'ye XI — Nachala
XX Veka Iz Sobranıya Tsentral'nogo Muzeya Drevnerusskoy Kul'tury ı Iskusstva Imenı Andreya
Rubleva, Moskova 2000, No.203, Fig. 203.
135
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.19, 20, 23, s. 56-57-59.
136
S. Gnutova ve E. Zotova, age, Fig. 223, No.226-227, Fig. 224-225-226.
137
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.19-20-23, s. 56-57-59.
138
Meryem Acara Eser, age, s. 86; Ülker Erginsoy, age, s. 13.
37
kullanılmıştır. İkonalar (Kat. No. 20-30) aplikler (Kat. No. 34-35) ve kâse (Kat. No.
36) döküm, kitap kaplama levhaları (Kat. No. 31a-b-c, ve Kat. No. 32a-b-c, Kat. No.
33,) ise dövme tekniğinde yapılmıştır.
Katalogda incelenen eserlerin; yirmi biri kabartma, dokuzu kazıma, ikisi

baskı üçü kabartma ve kazıma, biri kazıma ve baskı, ikisi kabartma ve mine, biri ise
kabartma ve altın yaldız tekniği kullanılarak bezenmiştir.
Müzede yer alan ve tez kapsamında incelenen Hıristiyan maden eserlerinde

en çok kullanılan süsleme teknikleri; kabartma, kalıpla kabartma, kazıma, mine ve
yaldızdır. Roma döneminden bu yana kullanılan gümüş eserlerin yüzeyindeki
kabartma tekniği Bizans ve Ermeni sanatında da görülmektedir. Ermeni liturjik
eserleri ve 18-19. yüzyıl Rus sanatında gümüş kitap kapakları ve kaplama
levhalarında kabartma tekniği kullanılmıştır. Gümüşte arkadan çekiçleme yöntemiyle
yapılan kabartma tekniği (repoussé), bronz ve bakırda kalıba döküm tekniği ile elde
edilmiştir.
Katalogda yer alan bronz ve bakır eserlerin süslemesi kabartma ve kazıma

tekniğinde yapılmıştır. Haçların dördünde kabartma (Kat. No. 5,16,18,19),
dokuzunda kazıma (Kat. No. 1,3,7,9,10,11,14,15,17), birinde baskı (Kat. No. 13),
üçünde kabartma ve kazıma (Kat. No. 4,6,8), birinde ise kazıma ve baskı tekniği
(Kat. No. 12) kullanılmıştır. İkonaların (Kat. No: 20-30), kitap kaplama levhalarının
ve apliklerin (Kat. No. 34-35) tamamı kabartma tekniğinde yapılmıştır. İkonaların
ikisinin yüzeyinde mavinin tonları ve beyaz renkte mine ile dolgu yapılmış (Kat. No.
25,29) bir diğerinde ise altın yaldız (Kat. No. 26) kullanılarak süsleme yapılmıştır.
Kâsenin ağız kısmında ve iç yüzeyinde yer alan süslemede ise baskı tekniği
kullanılmıştır (Kat. No. 36).
Bizans maden sanatında altın yaldız, liturjik veya liturjik olmayan eserlerde
yalnızca gümüş olan eserlerde kullanılmıştır. 139 Ancak katalogdaki Rus ikonasının
(Kat. No. 26) yanı sıra, Andrey Rublev Müzesi’nde 19. yüzyıla 140 ve George Kunz
139
140
S. V. Gnutova ve E. Zotova, age, Fig. 225-226.
38
Koleksiyonu’nda 18-19. yüzyıla 141 tarihlenen skladen ikona örneklerinde bakır
üzerine altın yaldız kullanıldığı görülmektedir.
Kazıma tekniği tüm malzemelerde kullanılmaya elverişlidir. Gümüş ve bronz

yumuşak yapısı dolayısıyla kabartmanın yanı sıra kazıma tekniğinin kullanımı için
uygun malzemelerdir. Süslemenin türü ne olursa olsun gümüş, bronz ve bakır
eserlerin yüzeyinde kazıma tekniği kullanılmaktadır. 10-11. yüzyıl bronz ve bakır
eserlerde kazıma tekniğinin kullanımı bu tekniğin Orta Bizans Dönemi (8-13. yüzyıl)
süslemelerinde daha çok tercih edildiğini göstermektedir. Kazıma tekniği, eserlerin
yüzeyine yapılan haç, paralel çizgiler, iç içe daire motifi gibi basit kompozisyonlarda
karşımıza çıkmaktadır. 142
Katalogda; 10-12. yüzyıl arasına, Orta Bizans dönemine (Kat. No.

1,3,6,9,10,11,12,14,15,17), 11-12. yüzyıl Bizans (Kat. No. 4) ve 18-19. yüzyıl Rus
(Kat. No. 6,7) sanatına ait madeni haçların süslemesinde kazıma tekniği
kullanılmıştır. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunan ve 11-12. yüzyıla
tarihlenen adak, tören ve takdis haçları, İstanbul Rahmi Koç Müzesi’nde bulunan 10-
11. yüzyıla tarihlenen röliker haçlar, Şükrü Tül Eski Eserler Koleksiyonu’nda ve
Burdur Müzesi’nde bulunan 9-12. yüzyıl arasına tarihlenen röliker haçlar Orta
Bizans döneminde kazıma tekniği ile bezenen eserlere örnek verilebilir. 143 18-19.
yüzyılda kazıma tekniği kullanılan Rus maden eserlerine ise Andrey Rublev
Müzesi’nde bulunan 19. yüzyıla ait tören haçı örnek gösterilebilir. 144
İç içe geçmiş daire motifi gibi süslemeler eserin yüzeyine yapılırken farklı
boyutlarda ve farklı sayıda yapıldığı için kazıma tekniğinden ziyade süslemeden
zaman kazanmak ve estetik görünümünü bozmamak amacıyla bu tip süslemelerde
baskı tekniği de kullanılmıştır.
141
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.14, s. 51.
142
143
Meryem Acara Eser, 2004b, agm, Res. 3, s. 53-56; Meryem Acara Eser, 2010, agm, No:
1,2,4,10,11, Res. 1,2, s. 30-36; Brigitte Pitarakis, age., No.595-596, s. 374; Zeynep Çakmakçı, agm,
Kat.No.6, Foto. 6, s. 52-53; Hüseyin Metin, agm, Res.1, s. 416-417.
144
L.P. Tarasenko ve S. V. Gnutova, Muzey Imeni Andreya Rubleva Iz Novykh Postuplenıy. Moskova
1995, Kat.No.152, Res. 119, s. 75.
39
4.3.Form ve Ölçüler
4.3.1. Haçlar
Katalogda on dördü sağlam, altısı kırık durumda olan farklı işlevlerde haç
incelenmiş ve bu bölümde form ve ölçüler açısından değerlendirilmiştir. Sağlam
durumdaki haçların tamamı Latin haçı formundadır.
Haçları tip olarak şu şekilde gruplandırabiliriz (Tab. 1):
Tip I: Haç kolları merkezden uçlara doğru genişler ve düz bir şekilde sonlanır
(Kat. No. 1,16).
Tip II-a: Haç kolları merkezden uçlara doğru genişler ve kol uçları ikişer
daire/damla biçiminde sonlanır (Kat. No. 2,6).
Tip II-b: Haç kolları merkezden uçlara doğru genişler ve kol uçları ikişer üç
yapraklı yonca biçiminde sonlanır (Kat. No. 4,5).
Tip III-a: Haç, merkezden kollara doğru genişleyerek yarım daire biçiminde
sonlanır. Haç kollarının kenarları köşelidir (Kat. No. 18).
Tip III-b: Haç kolları düz olup, her kol ucu üç yapraklı yonca biçiminde
sonlanır (Kat. No. 3,8).
Tip IV: Oval kesitli haç kolları merkezden uçlara doğru genişler (Kat. No.
17).
40
Tablo 1. Haç Tipleri (Çizim G. Alkan 2022)
4.3.1.1. Tören Haçı
Katalogda tören haçı olarak değerlendirdiğimiz beş haç bulunmaktadır (Kat.

No. 2,4,5,6,8,). Bu haçlar Tip II-a, Tip II-b ve Tip III-b formlarındadır.
Tip II-a formundaki haçın (Kat. No. 2), yatay kolları kırıktır, fakat sağlam
durumdaki dikey haç kolundan Latin haçı formunda olduğu anlaşılmaktadır. Alt
kolda yer alan sap kısmı, tören haçı olduğunu kanıtlar. Aynı formdaki diğer haç
parçasının (Kat. No. 6) yatay kolunun biri mevcut, diğer kısımları eksiktir. Tip olarak
2 no’lu haça benzerliğinden yola çıkarak bir tören haçı parçası olduğu söylenebilir.
Bu formdaki tören haçlarına, Uşak Müzesi’nde 6-7. yüzyıla, Selçuk- Efes
Müzesi’nde 10-11. yüzyıla 145, Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi’nde 8-10.
yüzyıla 146 tarihlenen haçlar örnek verilebilir.
Tip II-b formundaki 11-12. yüzyıl arasına tarihlenen Bizans dönemine ait haç
parçasının (Kat. No. 4) sadece yatay kolunun biri bölümü mevcuttur. Tören
haçlarının yatay ve dikey kolları üzerinde, küçük boyutlu haçlar yer alabilmektedir.
Katalogdaki, tören haçı olarak nitelendirdiğimiz haç kolunun üzerindeki şerit, bu tip
küçük bir haça ait olmalıdır. Aynı forma sahip, sağlam durumda olan haçın (Kat. No.
5) alt kısmında sap izi bulunmaktadır. Haç kaidesine sabitlendiği kısımda lehim izleri
yer almaktadır. Bu forma, İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ndeki 6-7. yüzyıla tarihlenen
145
Meryem Acara Eser, age, Kat.No.89, 92, Foto. 171, 176, s. 355,357.
146
Oğuz Koçyiğit, agm., Kat.No.1, Res.1, s. 116.
41
tören haçı, Ani’de bulunmuş 11-12. yüzyıla tarihlenen Ejmiadzin Katoliklik
Müzesi’ndeki takdis haçı 147, Ani’de bulunmuş ve Ejmiadzin Saint-Siége Müzesi’nde
sergilenen 12-13. yüzyıla tarihlenen iki haç 148 örnek verilebilir. Ayrıca haç kaidesine
sabitlenmiş olan tören haçlarına Münih’teki Christian Schmidt koleksiyonunda yer
alan ve 12. yüzyıla tarihlenen tören haçı örnek olarak gösterilebilir (Foto. 8). 149
Fotoğraf 8. Tören Haçı, Doğu Akdeniz, 12. yüzyıl Bronz, döküm, Y. 21,7 cm, G.
13,3 cm. Münih, Christian Schmidt Koleksiyonu, Env. No. 697 (Stiegemann 2001:
I.52.1, s.152)
Tip III-b formundaki 18-19. yüzyıla tarihlenen haçın alt kolunda bir tutacak
kısmı bulunmaktadır (Kat. No. 8). Bu nedenle, haçın bir tören haçı olduğunu ve elde
taşınarak kullanıldığını söyleyebiliriz. Bu formun Andrey Rublev Müzesi’nde 1803
yılına tarihli benzer bir örneği bulunmaktadır. 150
Tören haçı olarak değerlendirdiğimiz sağlam durumdaki haçların yüksekliği

10. 4-16.4 cm arasındadır. Haçların genişliği ise 12.1-14.5 cm arasındadır (Kat. No.
147
Vrej Nersessian, age., No.27, s. 121
148
Jannie Durand, Ioanna Rapti ve Dorota Giovannoni, age., No.91-92, s. 216-217.
149
Christoph Stiegemann, age., I.52.1, s. 152.
150
L.P. Tarasenko ve S. V. Gnutova, age., Kat.No.152, Res. 119, s. 75.
42
2,5,8). Sadece bir parçası günümüze gelmiş olan haçlar için ölçülerinden ziyade
mevcut parçanın formundan yola çıkarak bir tören haçı olduğu söylenebilmektedir.
4.3.1.2. Adak Haçı
Katalogdaki 1 numaralı haç, yapılan gruplandırmada Tip I formunda

değerlendirilmiştir. Haçın alt kolunda taşınabilmesi için bir sap izi, üst kolunda
asılabilmesi için bir halka ya da delik bulunmamaktadır. Muhtemelen bu haç bir adak
amacı ile yapılmıştır. 6.9 cm yüksekliğe 4.8 genişliğe sahip haçın, Anadolu
Medeniyetleri Müzesi’nde 10-12. yüzyıllar arasına, Konya Arkeoloji Müzesi’nde 11.
yüzyıla ve Kanada Royal Ontario Museum’da 11-12. yüzyıllara tarihlenen form
benzerleri bulunmaktadır. 151
4.3.1.3. Pandantif Haçlar
Katalogda Latin haçı formunda, üst kolunda asılabilmesi için bir halka
bulunan üç pandantif haç bulunmaktadır. 9-11. yüzyıllar arasına, Orta Bizans
dönemine tarihlenen haç (Kat. No. 16) Tip I formunda değerlendirilmiştir. Haçın,
Niğde Müzesi’nde, 9-11. yüzyıllar arasına tarihlenen form benzerleri tespit
edilmiştir. 152
18-19. yüzyıl arasına tarihlendirdiğimiz haç (Kat. No. 18) Tip III-a formunda
değerlendirilmiştir. Üst kısmındaki kırık askı deliği pandantif olarak kullanıldığını
göstermektedir. Tip III-a formundaki haça, benzer formda bir örnek tespit
edilememiştir.
Pandantif haçların katalogdaki diğer örneği (Kat. No. 19), ayrı ayrı yapılıp
birbirine çivi ile sabitlenmiş iki parçadan oluşmaktadır. İsa heykeli, çarmıha gerildiği
anda avuç içine çakılan çivileri yansıtmak adına, avuç içinden ve ayak bastığı
suppedaneumdan üç çivi ile haça çakılmıştır. Ayrıca müzelerde ve yayınlarda benzer
örnekleri bulunmasa da müzayedelerde satışa sunulmuş bu tip haçların boyuna
asılarak kullanıldığı görülmektedir.
151
Benzer formdaki örnekler için bk. Meryem Acara Eser, agm., 2004b, Res.3, s. 57; Meryem Acara
Eser, agm., 2010, No:1, s. 30; Brigitte Pitarakis, age., Fig.96, s. 158;
152
Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.4, Res. 14, s. 26.
43
4.3.1.4. Röliker Haç
Katalogda Latin haçı formunda yedi röliker haç bulunmaktadır (Kat. No.
9,10,11,12,13,14,15). Röliker haçların tamamının sadece bir kapağı mevcuttur ve
askı halkaları kırıktır.
Katalogda yer alan röliker haçların form tipleri Pitarakis’in röliker haçlar için
yaptığı tipolojiye göre 153 şu şekildedir (Tab. 2);
Tip I: Latin Haçı formundadır. Alt kolu diğer kollardan daha uzun, üst kol ve
yatay kollar ise birbirleri ile eşit uzunluktadır. Haçın kolları merkezden uçlara doğru
genişlemektedir (Kat. No. 9,12).
Tip IV: Tip I’ den farklı olarak yatay haç kolları üst koldan daha kısadır (Kat.
No. 11,13,14,15).
Tip VII: Haç kolları merkezden uçlara doğru düz bir şekilde sonlanmaktadır
(Kat. No. 10).
Tip I formundaki röliker haçların Komana Kazısı’nda ele geçen 11-12. yüzyıl
arasına tarihlenen benzer örnekleri bulunmaktadır. Ayrıca G. Pilichos
Koleksiyonu’nda bulunan 11-12. yüzyıl arasına tarihlenen, New York Metropolitan
Müzesi’nde 11. yüzyıla, Benaki Müzesi, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ve
Selçuk-Efes Müzesi’nde 10-11. yüzyıla ve Ereğli Müzesi’nde 9-10. yüzyıl arasına
tarihlenen benzer formda örnekler bulunmaktadır. 154
Tip IV formundaki röliker haçların 11. yüzyıla tarihlenen benzer bir örneği
Komana Kazısı’nda bulunmuştur. Ayrıca Niğde Müzesi’nde 11-12. yüzyıla, Chicago
Üniversitesi Sanat Müzesi’nde 10-12. yüzyıllar arasına, British Museum’da 11.
yüzyıla tarihlenen benzer formda örnekleri de bulunmaktadır. 155
153
Brigitte Pitarakis, age, Fig. 10-12, s. 30.
154
Aynı formdaki benzer röliker haç örnekleri için bk. Meryem Acara Eser, agm., 2015, No.2, Fig. 5-
6, s. 169; Demetre Papanıkola - Bakırtzı, Everyday Life in Byzantium. Athens: Hellenıc Mınıstry of
Culture. 2002, No. 216. s. 194; Brigitte Pitarakis, age, No.212,221,222,224, s. 253, 257-258; Yakup
Ünlüler, agt., Kat.No.103, Res. 113, s. 125.
155
Meryem Acara Eser, agm., No.1- 2, Fig. 3-6, s. 168-169; Yakup Ünlüler, agt., Kat.No.112, Res.
122, s.134; Brigitte Pıtarakıs, age, No.129, s.225.
44
Tip VII formundaki röliker haçların Denizli Arkeoloji Müzesi’nde, Paris
Louvre Müzesi’nde 12. yüzyıla ve İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde 11. yüzyıla
tarihlenen benzer formda örnekleri bulunmaktadır. 156
Tablo 2. Röliker Haç Tipleri (Pitarakis, 2006: 30, Fig. 12)
Röliker haçların yüksekliği 5.3-7.1 cm, genişliği 3.5-5.8 cm arasında

değişmektedir. Birinde yükseklik 5.3 cm’dir (Kat. No. 15), dördünde 6.3-6.8 cm
(Kat. No. 10,12,13,14), ikisinde ise 7.1-7.5 cm (Kat. No. 9,11) arasındadır. Haç
genişliği birinde 3.5 cm (Kat. No. 15), dördünde 4.3-4.9 cm (Kat. No. 9,12,13,14),
ikisinde ise 5.2.-5.8 cm (Kat. No. 10-11) arasındadır. Röliker haçların ölçüleri göz
önüne alındığında yükseklik ve genişlik arasında doğru orantıdan bahsedilemez.
Buradan yola çıkarak asıl önemli olan, röliker haçların tamamının Latin haçı
formunda olmasıdır. Alt kol her zaman diğer kollardan daha uzundur.
4.3.1.5. Diğer Haçlar
Katalogda dikey haç kolunda kırık olan iki haç yer alır. Kırıkların dikey haç
kolunda olması form ve işlevinin kesin olarak tespit edilmesine izin vermez. Haçların
ikisinde de kollar merkezden uçlara doğru genişler ve üç yapraklı yonca şeklinde
sonlanır (Kat. No. 3,7). 14-15. yüzyıla tarihlendirdiğimiz haçın (Kat No. 3) dikey haç
kolunun hem alt hem de üst kısmında kırık vardır. Kırık olduğu için kulp ya da askı
156
Hicran Özdemir ve Gökçen K. Öztaşkıran, agm., Kat.No .21, Res.6, s.496; Brigitte Pıtarakıs, age,
No.187, s. 241; Brigitte Pıtarakıs, age, No.579, s. 369.
45
deliğinin olup olmadığı anlaşılamamaktadır. Pandantif haç ya da bir kitap kaplama
levhası olabilir. Benzer ölçü ve forma sahip eserler bu haçın kitap kaplama levhası
olma olasılığını arttırmaktadır. Kilikya Ermeni Katolikosluğu’na ait 1254 tarihli
Kostantin Bardzraberdtsi İncili’nin kapağını süsleyen gümüşten yapılmış, haç
formundaki kaplama levha bu kullanıma örnek gösterilebilir. 157 Kitap kapağı olarak
değerlendirilse de, haç üzerinde herhangi bir aplik deliği mevcut değildir.
18-19. yüzyıl Rus dönemine tarihlendirdiğimiz haçın (Kat No. 7) üst kolunda
herhangi bir askı deliği olmamakla birlikte alt kolunun bir bölümü kırıktır. Bu
yüzden sap kısmının olup olmadığı anlaşılamamaktadır. Ancak bir tören haçı olması
muhtemeldir.
Bir diğer haç (Kat. No. 17), Tip IV formunda değerlendirilmiştir. Latin haçı
formundaki eserin üst kolunda asılabilmesi için bir halka ya da delik
bulunmamaktadır. Alt kolunda yer alan oyuktan yola çıkarak bir tütsü kabı ya da
kandilin kapağına sabitlenip kullanılmış olması muhtemeldir. Münih, Christian
Schmidt Koleksiyonunda yer alan bir kandil kapağında lehimle sabitlenmiş, kolları
daire kesitli bir haç bulunmaktadır (Foto. 9). 158 Ayrıca tören haçlarının yatay ve
dikey kolları üzerine sabitlenen bir haç da olabilir. İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki
bir tören haçı bu kullanıma örnek verilebilir. Haçın yatay kolları üzerinde Latin haçı
formunda iki küçük haç bulunmaktadır. 159 Oval formdaki haçın Selanik Bizans
Kültür Müzesi’nde 12-13. yüzyıla, Kayseri Müzesi ve Niğde Müzesi’nde 9-12.
yüzyıllar arasına tarihlenen pandantif kolye olarak kullanılan benzer formda
örnekleri bulunmaktadır. 160
157
Vrej Nersessian, age, Kat.No. 35a-b, s. 125; Fatma Yaşar ve İlker Mete Mimiroğlu, ‘’Ankara
Etnografya Müzesi’ndeki İki Gümüş Kitap Kapağı Üzerine Görüşler’’ Gaziantep Unıversıty Journal
of Socıal Scıences, 21/4, 2022, Şek. 15, s. 1828.
158
Christoph Stiegemann, Byzanz. Das Licht aus dem Osten, Saverne, 2002, Kat. No.II. 1.2, s. 206.
159
Tören haçları üzerinde kullanımlarına dair benzer formdaki örnek için bk. Meryem Acara Eser,
age., Kat. No.106, Foto. 190, s. 216.
160
Form olarak benzer örnekler için bk. Yakup Ünlüler, agt., Kat. No. 96-97, Resim 106-107, s. 118-
119
46
Fotoğraf 9. Christian Schmidt Koleksiyonunda yer alan bronz kandil (Stiegemann
2001: Kat. No. II. 1.2, s. 206)
4.3.2. İkonalar
Katalogda 18-19. yüzyıl Rus maden sanatı ürünü olarak değerlendirdiğimiz

altı pandantif ve beş skladen ikona bulunmaktadır. Üç levhadan oluşan skladenlerin
sadece tek levhası günümüze gelmiştir. Skladenlerin ikisi orta levha ve kare formda,
yan kanatlara ait üç levhanın ikisi kare, biri dikdörtgen formdadır.
4.3.2.1. Pandantif İkona
Pandantifleri tip olarak iki gruba ayırabiliriz (Tab. 3).
Tip I-a: Kare formlu. (Kat. No. 20,21,24,25).
Tip I-b: Kare formlu. Üstte tepelik kısmı yer alır (Kat. No.22).
Tip II: Üst kısmı yuvarlatılmış kare formlu. Üstte tepelik kısmı yer alır. (Kat.
No. 23).
Tip I-a ve Tip-I-b formundaki beş pandantif ikonanın, yüksekliği 5.2-6.5 cm,
genişliği 5.3-5.6 cm arasındadır. Walters Sanat Müzesi’nde 19. yüzyıla, George
47
Kunz Koleksiyonu’nda 18-19. yüzyıla 161 ve Andrey Rublev Müzesi’nde 19.
yüzyıla 162 tarihlenen örnekleri bulunmaktadır.
Tip II formundaki pandantif ikonanın, yüksekliği 4.2 cm, genişliği 3.7 cm dir.
Andrey Rublev Müzesi’nde 18-19. yüzyıla 163 tarihlenen ve George Kunz
koleksiyonunda 17. yüzyıla ait örnekleri bulunmaktadır.
Tablo 3. Pandantif İkona Tipleri (Çizim: G. Alkan)
4.3.2.2. Skladen İkona
Skladenler Tip I ve Tip II olmak üzere iki grupta ele alınmıştır.
Tablo 4. Skladen İkona Tipleri (Çizim. G. Alkan 2022)
Tip I: Kare formda üç levhadan oluşmaktadır. Yan kanatlar orta levha üzerine
üst üste kapandığı için orta levha daha büyük, sağ kanat sol kanattan daha küçük
boyutludur. Orta levhanın iki yanındaki ikişer menteşe yuvasına, yan kanatlardaki
161
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., s. 1-80.
162
S. V. Gnutova ve E. Zotova, age, Fig. 225.
163
48
menteşeler, ince metal çubuk geçirilerek bağlanır. Orta levhanın üst kısmında
asılabilmesi için zincir veya ip delikleri bulunur.
Katalogda Tip I formunda, sağ ve sol kanadı oluşturan iki levha yer
almaktadır. (Kat No. 28,29). Kanatların mevcut ölçüleri 5.7 x 5.4 cm arasındadır. Üç
parçasının da mevcut olduğu skladenlerden, George Kunz Koleksiyonu’nda 18-19.
yüzyıla 164 ve Andrey Rublev Müzesi’nde 19. yüzyıla 165 tarihlenen örnekler göz
önüne alındığında, kanatları açık durumdaki skladenlerin yüksekliğinin 6.4 – 6.5 cm,
genişliğinin ise 17.0-17.5 cm arasında olduğu söylenebilir.
Tip II: Orta levha kare, yan kanatlar ise dikdörtgen formdadır. Orta levha yan
kanatlardan daima büyüktür. Orta levhanın dört köşesindeki delikli menteşe
yuvalarına yan kanatların üst ve alt kısmında yer alan iki parça geçirilerek bağlanır.
Kanatlar çift kapılı pencere gibi yan yana kapatılmaktadır. Orta levhanın üst
bölümünde farklı boyut ve şekillerde, başlık kısmı yer alır. Başlık kısmının arkasında
askı deliği bulunmaktadır.
Katalogda Tip II formunda, ikisi orta levha, biri sol kanat olan üç skladen yer
almaktadır (Kat. No. 26,27,30). Orta levhaların yüksekliği 5.0 cm, genişliği 5.2
cm’dir. Kanadın yüksekliği 4.8 cm, genişliği 2.5 cm dir. Üç parçanın da benzer
forma sahip örnekleri 18-19. yüzyıla tarihlenen George Kunz Koleksiyonu’nda ve
Andrey Rublev Müzesi’nde 166 yer alır. Sağlam durumdaki örneklerinden yola
çıkarak bu tip skladen ikonaların kanatları açık durumdaki yüksekliği 6.6 – 8.3 cm,
genişliği ise 9.5-11.1 cm arasındadır. Bu tipteki ikonaların boyutları yaklaşık aynı
ölçülerdedir fakat başlık kısımlarının boyutu ve formları değişiklik göstermektedir.
4.3.3. Kitap Kaplama Levhası
11. yüzyıldan sonra kilise envanterinde kayıtları tutulmaya başlayan kitap

kapakları dua kitabı ya da kutsal kitapların korunması amacıyla yapılmaktadır.
Kaplama levhalar kitabın merkezine ve köşelerine çivilerle tutturularak
kullanılmaktadır. Katalogda 18-19. yüzyıl Rus sanatına tarihlendirilen yedi kitap
164
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., No.20, s. 57.
165
166
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., No.23, s. 59; S. V. Gnutova ve E. Zotova, age, Fig. 196, s.
102.
49
kaplama levhası bulunmaktadır. Levhaların altısı kapağın köşelerinde, biri ise
merkezinde kullanılmak için yapılmıştır. Köşe kısımlarındaki levhalar L (gammata)
formunda (Kat. No. 31-a,b,c, 32-a,b,c) kitap kapağının merkezindeki levha ise sekiz
kollu yıldız formundadır (Kat. No. 33, Çiz. 1).
Çizim 1. Kitap Kaplama Levhaları, restitüsyon (Çizim G. Alkan 2022)
Köşe levhalarının üçünün boyutları 5.9/6.5-5.2/5.5 cm arasındadır (Kat. No.

31-a,b,c). Diğer üç köşe levhasının boyutları 8-6.3/6.5 cm arasındadır (Kat. No. 32-
a,b,c). Ölçüler, tasvirler ve üslup dikkate alındığında 31-a-b-c numaralı köşe
levhaları aynı kitap kapağında, 32-a-b-c numaralı köşe levhaları bir başka kitap
kapağında kullanılmış olmalıdır. Köşe levhalarının form açısından 17-18. yüzyıla
tarihlenen benzerleri Nizhny Novgorod Devlet Sanat Müzesi’nde 167 bulunmaktadır.
Kitap kapağının merkezinde kullanılmış olan sekiz kollu yıldız formundaki levhanın
boyutları 10.2-8.6 cm’ dir (Kat. No. 33).
4.3.4. Aplik
Katalogda biri 17-18. yüzyıl arasına (Kat. No. 34) diğeri 18-19. yüzyıl arasına
(Kat. No. 35) tarihlenen iki metal aplik bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu Kat. No.
34’ün yüksekliği 8,4 cm, genişliği ise 3.5 cm’dir. Kenarlarında başka bir yüzeye
aplik edildiğini gösteren perçin delikleri bulunur.
167
P.P. Balakin, age., No.8, s. 31.
50
İç ve dış bükey ‘’C’’ kıvrımları ile oluşturulmuş dilimli, altıgen formundaki
aplik (Kat. No. 35) 4 cm yüksekliğinde, 4.6 cm genişliğindedir. Apliğin iki yanında
bir yüzeyden koptuğunu gösteren izler bulunmaktadır.
Apliklerin müze ve koleksiyonlarda form açısından benzer örnekleri tesbit

edilememiştir. Her iki aplik de bir kitap kapağı üzerine perçin ile sabitlenerek
kullanılmış olmalıdır.
4.3.5. Kâse
Katalogda hem ağız kenarı hem gövdesi dokuz köşeli, üç ayaklı bir kâse
bulunmaktadır (Kat. No.36). Kâsenin kare kesitli ayakları ortada birer küre ile
bölünmüştür, dip kısmına genişleyen bir kavisle birleşmektedir. Yüksekliği 7.2 cm,
derinliği 7.9 cm, ağız çapı 18 cm, gövde çapı 14.5 cm ve ayak yüksekliği 3.4 cm olan
kasenin işlevi kesin olarak saptanamamıştır. Derinliği, içerisine sıvı konulması için
ideal olan kâse, vaftiz töreni esnasında kullanılan vaftiz kasesi ya da din adamlarının
ellerini yıkadıkları kap olabilir.
4.4. Süsleme ve İkonografi
Katalogda yer alan Hıristiyan maden eserleri süsleme açısından; dini içerikli
tasvirler, hayvan figürleri, bitkisel ve geometrik motifler olmak üzere dört gruba
ayrılarak incelenmiştir.
4.4.1. Dini İçerikli Tasvirler
Haç, ikona, kitap kaplama levhası ve işlevi saptanamayan apliklerde dini

içerikli tasvirler yer almaktadır: İsa, Meryem, İncil yazarları, azizler, martirler,
melekler ve sembolik tasvirlerinden oluşmaktadır.
4.4.1.1. İsa
İsa tasvirleri katalogda yer alan eserlerden, haçlar ve ikonalarda karşımıza

çıkmaktadır. Çarmıh sahnesi ve Mandylion başta olmak üzere tek başına ya da diğer
kutsal kişi tasvirleriyle beraber karşımıza çıkmaktadır.
51
Çarmıha gerilmiş İsa’nın iki tip tasviri görülmektedir. Birinde İsa’nın
üzerinde kolobion denilen tunik tarzında kıyafet bulunmaktadır. (Kat. No. 1, 16).
Kolobion giymiş İsa tasviri köken olarak Doğu’ya dayandırılmaktadır. Bu tasvirin en
erken örneği 586 tarihli Rabula İncili’nde yer alır (Foto 10). Daha sonra Roma
Forumu'ndaki Santa Maria Antiqua Kilisesi’ndeki (6. yüzyıl ortası) duvar resminde
bu tipte Çarmıha gerilmiş İsa tasviri tespit edilmiştir. 168 Benzer örnekleri Sardinya/
Telti’de bulunan röliker haçlarda 169, Baltimore, Walters Sanat Müzesi’nde170 ve
Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde 171 yer alan 10-11. yüzyıla tarihli röliker
haçlarda bu tasvire benzer örnekler bulunmaktadır.
Fotoğraf 10. İsa’nın Çarmıha Gerilişi, Rabula İncili, Biblioteca Medicea

Laurenziana, Floransa, Plut. I.56, fol. 13r, 586 (Muresu 2015: Fig.1, s. 276)
Adak haçındaki İsa figürü oldukça stilize bir üslupta yapılmıştır. İsa’nın yüz
detayları belirgin olmasa da göz, burun ve ağız detayları görülebilir. İsa’nın elleri ve
ayakları vücuduna oranla oldukça büyüktür. Çarmıhın üst koluna bitişik küçük
boyutlu bir çarmıh tasviri daha bulunmaktadır (Kat. No.1). Buna benzer
kompozisyonlar Baltimore, Walters Sanat Müzesi ve Ankara Anadolu Medeniyetleri
168
Marco. Muresu,''L'enkolpıon di Telti (Sardegna). Proposte per una Nuova İpotesi di Attribuzione
Cronologia''. Theologica and Historica, 24, 2015, s. 260.
169
Marco Muresu, agm., s. 257-279.
170
Brigitte Pitarakis, age., No.258, s. 267.
171
52
Müzesi’nde 10-11. yüzyıla tarihlendirilen röliker haçlar üzerinde görülmektedir. 172
Adak haçındaki çarmıh sahnesinde (Foto. 13, Çizim 2) İsa tek başına tasvir edilirken,
Pandantif haç (Foto. 32, Çizim 21) üzerinde, yatay haç kollarında Meryem ve İncilci
Yahya figürleri yer alır.
İkinci tipte ise çarmıha gerilmiş olan İsa’nın üzerinde sadece bel bölgesini
örten kısa peştamal bulunmaktadır. Katalogda biri tören haçı, ikisi pandantif olmak
üzere toplamda beş haçın üzerinde bu tipte İsa tasviri yer almaktadır (Kat. No.
3,6,7,18,19). Haçların yatay kolunda Meryem ve İncilci Yahya tasvirleri
bulunmaktadır.
Dikey haç kollarında kırık ve kopma olan haçın (Kat. No. 3) ön yüzünde
Çarmıha gerilmiş İsa tasvirinde göğüs uçları, göbek deliği ve elindeki çivi detayları
belirtilmiştir. Meryem tasvirinin yüzü silinmiş durumdadır. Haçın üzerindeki İsa ve
İncilci Yahya’nın belirgin yüz şekli diğer eserlerdeki tasvirlerden farklıdır (Foto. 15,
Çizim 4). Haçtaki hafif kavisli düz kaş, oval göz, dolgun yanaklar ve küçük ağızlı
figürler üslup olarak Gazneli ve Selçuklu sanatını yansıtmaktadır. Gazneli Dönemi
(963-1186) resim sanatı örneklerinin yer aldığı 1036 yılında yapılan Leşkeri Bazar
Sarayı’ndaki duvar resimlerinde ve 1236 yılında Alâeddin Keykubat’ın emriyle
yaptırılan Beyşehir Kubadabad Saray çinilerindeki figürlerde (Foto. 11) aynı yüz
tipine benzer özellikler görülmektedir. Ayrıca 1455 yılında yazılan ve Baltimore,
Walters Sanat Müzesi’nde sergilenen Ermeni İncil sayfasında aynı üslup
görülmektedir. 173 Bu benzerlikten yola çıkarak 14-15. yüzyıla tarihlendirdiğimiz
haçın süslemesi Türk ya da Ermeni bir usta tarafından yapıldığı söylenebilir.
172
Brigitte Pitarakis, age., No.224,238, s. 258-262.
173
Hatice Özge Kaya ve Naile Rengin Oyman, ‘’Farklı Kültürlerden Osmanlı ve Ermeni Minyatür
Sanatındaki Dini İçerikli Minyatürlerin Karşılaştırılması’’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
11/55, 2018, Şek. 28, s. 395.
53
Fotoğraf 11. Kubadabad Sarayı, Çini pano (Alsan 2019: Res. 19, s. 296)
Tören haçının (Kat. No. 8) ön yüzündeki çarmıha gerilmiş İsa tasvirinin

üzerinde kısa peştamal yer alır. Sakallı ve haçlı haleli İsa’nın göğüs çizgileri
belirgindir. Üstteki haç kolunda kutsal ruhu simgeleyen güvercin tasvirinin sadece
kanatları belirgindir. Yatay kollarda ise Meryem ve İncilci Yahya figürleri yer alır
(Foto. 23-24, Çizim 12-13). Aynı figür yerleşimi Rus maden sanatında birçok tören,
takdis ve pandantif haç üzerinde görülmektedir. Andrey Rublev Müzesi’nde 1803
tarihli bir tören haçında aynı süsleme kompozisyonu yer almaktadır. 174
Alttaki kolu kırık olan haçın (Kat. No. 7) merkezinde, üzerinde peştamal olan
çarmıha gerilmiş İsa tasviri yer almaktadır. Elleri büyük, göğüs kısmı belirgin, göz,
burun ve ağız kısmı stilize bir şekilde yapılmıştır. Üstte tanrının simgesi olan üçgen
içinde göz, yatay kollarda ise Meryem ve İncilci Yahya yer almaktadır (Foto. 21-22,
Çizim 10-11). Andrey Rublev Müzesi’ndeki 18-19. yüzyıla tarihlenen tören ve takdis
haçlarında benzer bir süsleme bulunmaktadır. 175
174
L. Tarasenko ve S. V. Gnutova, Министерство культуры Российской Федерации
Центральный музей древнерусской культуры и искусства имени Андрея Рублева:Из Новых
Поступлений (Ministry of Culture of the Russian Federation Andrey Rublev Central Museum of
Ancient Russian Culture and Art: From New Arrıvals). Moskova 1995, Kat.152, Fig. 119.
175
L.D. Galuzinskaya, ve N.V. Svirin, Коллекция Художественного Серебра XV-Начала XX вв. В
Собрании Нижегородского Государственного Художественного Музея (Artistic Silver
Collection XV- Early XX centuries. In the Collection of The Nizhny Novgorod State Art Museum).
Nizhny Novgorod 2011, No.37, s. 22.
54
Katalogda yer alan pandantif haçın (Kat. No. 18) ön yüzündeki çarmıha
gerilmiş İsa, zayıf düşmüş bedeni ve çektiği acıyı gösterir şekilde tasvir edilmiştir.
Kolları ve bacakları zayıf, kaburga detayları belirgin olarak gösterilmiştir. Acıyı
izleyiciye yansıtan İsa tasviri, 18- 19. yüzyıl Rus resim sanatında en çok görülen
kompozisyonlardan biridir (Foto. 34, Çizim 23). 19. yüzyıl başına tarihlenen Andrey
Rublev Müzesi’ndeki üç tören haçında buna benzer bir süsleme bulunmaktadır. 176
Katalogda yer alan 19 no.lu haç diğer pandantif haçlardan farklıdır. Haç ve
İsa döküm tekniği ile ayrı ayrı yapılarak perçin ile birbirine tutturulmuştur. Üzerinde
sadece bir peştamal olan İsa’nın vücut oranları gerçeğe yakındır. Başının hemen
üzerinde yıldız şeklinde bir hale yer almaktadır. Bu yıldızın yol gösterici yani İsa’nın
doğduğunda görülen yıldızı simgelediğini söyleyebiliriz (Foto 35-36). Haçın, müze
ve yayınlarda benzer örneklerine rastlanmamıştır. Üzerinde yer alan Rus alfabesiyle
yazılmış harflerden Rus üretimi ve üslubu 18-19. yüzyıl tarihli olduğunu
düşündürmektedir.
Yunanca ‘’Mandylion’’, Hıristiyanlıkta İsa’nın yüzünün izi bulunduğuna

inanılan kumaş parçasıdır. 177 Mandylion İsa tasviri, kumaş biçimindeki alan
içerisinde, uzun saçlı ve sakallı ve büst şeklindedir. Mandylion İsa ikonunun en eski
örneğinin, Sinai Azize Katerina Manastırı’nda 10. yüzyılın ortalarına tarihlenen bir
triptiğin üzerinde olduğu bilinmektedir. Fakat merkezi paneldeki tasvir yoktur sadece
176
Çarmıha gerilen İsa’nın çektiği çileyi vücudunu güçsüz, kaburgalarını detaylı göstererek, zayıf ve
güçsüz bir şekilde tasvir ederek izleyiciye yansıtılması Rus maden sanatında oldukça sık kullanılan bir
kompozisyondur. Bu tip kompozisyona sahip Rus madeni haçlar için bk. S. Gnutova ve E. Zotova,
agm., Fig. 171-173, s. 86-88.
177
Mandylion, İsa’nın gerçek bir benzeri olmasının yanı sıra İsa’nın kendi isteğiyle bu benzerliği
yapmış olduğu söylenmektedir. bu nedenle hem bedeniyle temas ettiği şekliyle enkarnasyonunun
gerçekleşmesinin hem de İsa böylece yüzünün yapılmasını onayladığının bir kanıtıdır. Mandyliondan
ilk kez 6. yüzyılda bahsedilmiştir. Kral V. Abgar Ukkama M.S. 13-50 arasındaki ikinci saltanatı
sırasında hastalığa yakalanır ve onu iyileştirmesi için İsa’ya yalvarır. İsa kralın yanına gitmek yerine
yüzünü bastırdığı ve yüz hatlarının belirdiği havluyu elçiyle Abgar’a gönderir. Mendil muhafaza
edilmesi için şehrin batı kapısı yanındaki surlar üzerinde bir yere saklanır. Hastalıktan kurtulan ve
Pagan adetlerini bırakan Abgar, Hıristiyanlığa inanmaya başlar. Edessa Krallığı, Hıristiyanlığı resmi
din olarak kabul eden ilk krallık olmuştur. 944 yılında Edessa’yı kuşatan John Kourkouas, kuşatmayı
kaldırmanın karşılığında Mandylion’u alır. Mandylıon Konstantinopolise, Büyük Saray’daki Pharos
Şapeline getirilir. Konstantin VII. Porphyrogennetos dönemiyle birlikte 16 Ağustos 944’te her yıl
kutlama yapılmaya başlanmıştır. Mandylion, Kral IX Louis tarafından 1247 yılında satın alınıp
Paris’e götürülen kutsal emanetlerden olabilir. Nancy Patterson Sevcenko, ‘’Mandylion’’, Oxford
Dictionary of Byzantium, Oxford Unıversity Press, 2, Oxford 1991, s. 1282-1283. Ayrıca bk. S. Sabri
Kürkçüoğlu ‘’Hz. İsa ve Abgar Mektuplaşması ile Kutsal Mendil/Kefen’in Kudüs-Şanlıurfa (Edessa)-
İstanbul-Torino Serüveni ve Kültürel Miras Turizmindeki Yeri’’ Türk bilim Dergisi, 2018, s. 60-75;
Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
2015, s. 259.
55
içinde Kral Abgar tasvirinin yer aldığı yan kanat günümüze gelmiştir. 178 Doğuya
yayılan bu ikonun varlığı Rus Ortodoks resim sanatında da oldukça yaygındır. 12.
yüzyıldan sonra Novgorod’da yayılmaya başlayan Mandylion İsa tasviri birçok sanat
eserinde görülür. 179 Tek başına bir pandantifte tasvir edildiği gibi pandantif ve
skladenlerin tepelik kısmında da yer almaktadır.
Mandylion İsa tasviri katalogda bir pandantif ikona (Kat. No. 20) üzerinde
görülmektedir. Mandylion İsa tasvirinin bulunduğu pandantif ikona üzerinde, aldığı
hasar sonucu ya da bilerek açılmış bir delik bulunmaktadır. Askı deliği kırık olduğu
için tekrar kullanmak için delik açılmış olması muhtemeldir (Foto. 37, Çizim 24).
Tasvirin süsleme açısından tıpkı benzeri Andrey Rublev Müzesi ve George Kunz
Koleksiyonu’nda 19. yüzyıla tarihlenen bir pandantif ikonada görülmektedir. 180
İsa tasviri, aynı zamanda pandantif ve skladenlerin tepelik kısmında portre

biçiminde karşımıza çıkmaktadır (Kat. No. 22,27). Andrey Rublev Müzesi’nde ve
Macar Koleksiyonu’nda, 18-19. yüzyıla tarihlenen skladen ve pandantiflerde benzer
örnekler görülmektedir. 181
4.4.1.2. Meryem
Meryem, 9-12. yüzyıllar arasına, Orta Bizans Dönemine tarihlenen haçlar da

(Kat. No. 3,16) tek başına ve ¾ profilden tasvir edilmiştir. Bu tipteki Meryem tasviri
18-19. yüzyılda, Rus yapımı haçlarda da (Kat. No. 8,7,18) karşımıza çıkmaktadır.
Meryem’in 11-12. yüzyıllar arasına, Bizans dönemine tarihlenen haçta kucağında
kundağa sarılı bebek İsa ile (Kat. No. 4) tasviri bulunmaktadır. 18-19. yüzyıllar
arasına tarihlendirdiğimiz Rus ikonalarında ise Hodegetria Meryem (Kat. No.
21,22,26) tasvirleri yer almaktadır.
178
V.K. McCarty, "The Disturbing Beauty of the Face of Christ in the Romanov Mandylion Icon"
Sophia Inst Conference, 2011, s.12; Sinai Azize Katerina Manastırı’ndaki ikonalar için ayrıca bk.
Ferit Ulubatlı, Sinai Azize Katerina Manastırı’nda 11.-13. Yüzyıllar Arasında İkona Üretimi ve
Atölyeler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara 2020, s. 77-85
179
V.K. McCarty, agm., s. 12-13.
180
Müze ve koleksiyonlarda yer alan Mandylion İsa tasvirli pandantif ikonalar için bk. Vera Beaver
ve Bricken Espinola, agm, No.36, s. 70; Gnutova ve Zotova age., Kat. No.131, Fig.131, s. 68; N.
Davydov, agm., Tab. II, Fig. 1, s. 168.
181
Tepelik kısımlarında İsa portresi bulunan skladen ve pandantif ikonalar için bk. S. Gnutova ve E.
Zotova, agm., Fig. 96; S. Gnutova ve E. Zotova, age, No.173, s. 140.
56
Katalogda yer alan ve Çarmıh sahnesinin tasvir edildiği beş haç üzerinde
Meryem, karşısındaki İncilci Yahya ile çarmıhın bir yanında görülmektedir (Kat. No.
3,8,7,16,18). ¾ profilden tasvir edilen Meryem, uzun, kapalı giysisi ile ve halelidir.
İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde 9. yüzyıla, Atina, Benaki Müzesi’nde, Niğde
Müzesi’nde ve Ereğli Müzesi’nde 10-11. yüzyıla tarihlenen röliker haçlarda benzer
kompozisyonlar bulunmaktadır. Ayrıca Moskova Andrey Rublev Müzesi’ndeki 12-
13. yüzyıla tarihlenen bir röliker haçta ve 1803 tarihli tören haçında benzer tasvirler
bulunmaktadır. 182
12. yüzyılda yaygınlaşan Hodegetria Meryem (Yol Gösteren Meryem)

ikonası, Bizans döneminde en yaygın kullanılan ikonalardan biridir. Meryem, bir
elinde Çocuk İsa’yı tutarken diğer eliyle İsa’yı işaret etmektedir. 183 Rus maden
sanatında Hodegetria Meryem tasviri farklı isimlerle karşımıza çıkmaktadır.
Rus ikonalarında yer alan Hodegetria Meryem tasvirinden biri Smolensk

Hodegetria Meryem’dir. 184 Adını Rusya’nın Smolensk kentindeki kiliseden alan
tasvirde Meryem ve İsa’nın duruş biçimleri diğer Hodegetria tasvirlerinden farklılık
göstermektedir. Meryem’in başı dik biçimde, Çocuk İsa (Immanuel İsa) Meryem’in
182
Çarmıha gerilmiş İsa, Meryem ve İncilci Yahya tasvirlerinin yer aldığı haçlar için bk. Brigitte
Pitarakis, age., No.58-59, s. 206,214; N. Davydov, agm., No.10; John. A. Cotsonis, age., No.18a-b,
24, s. 42, 64; Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.117-118, s. 129-130.
183
Hodegetria ikonasının kaynağı, eski Mısır’da ikonik bir karakter olan Isis’e kadar uzanmaktadır.
Isis dönemi, Bakire Meryem’e tapınmanın yaygınlık kazandığı bu dönemdir. İlk Hodegetria tasvirinin
Kanonik İncil yazarlarından Aziz Luka tarafından yapıldığı söylenmektedir. Aziz Luka'nın bir ahşap
panel üzerine Meryem’e bakarak boyadığına inanılan ikonanın orjinali, 5. yüzyılda Kudüs’ten alınarak
Konstantinopolis'teki Hodegon Manastırı'na taşınmıştır. Hodegon Manastırının bu ikona için
yaptırıldığına inanılmaktadır. Manastır ikona sayesinde en çok ziyaret edilen mekanlardan biri haline
gelmiş ve şehrin törensel yaşantısında önemli bir yer olmuştur. Geç ve Post Bizans dönemlerine ait
elyazmalarında ressamlar, Aziz Luka’yı, Bakire Meryem ikonasını çizerken de resmetmiştir. Vildan
Işık Şen, ‘’Bizans İkonalarından Günümüze Sanatta Meryem ve Çocuk Motifi’’, İdil Dergisi, 6/32,
2017, s. 1365-1366.
184
Bizans imparatoru 9. Konstantin Monomakhos, kızı Anna’yı 1046 yılında Rus prensi Yaroslov
Mudrıy’ın oğlu Vsevolod ile evlendirdiği sırada Hodegetria Meryem tasviriyle kutsamıştır. Vsevolod
öldükten sonra bu ikona, oğlu Vladimir Monomakhos’a kalmıştır. Vladimir Monamakhos, Hodegetria
ikonasını Smolensk Kilisesi’ne götürmüştür. 14. yüzyılda Smolensk, Litvanya hükümdarlarının
hakimiyeti altına girmiştir ve daha sonra Litvanya Prens’i Vytautas’un kızı, Moskova prensi Vasiliy
Dmitriyeviç ile evlendirilmiştir. 1398 yılında genç kadın Smolenskteki Hodegetria ikonunu Moskova
Kremlin’e getirmiştir. 16. yüzyılda ikon oradan alınarak, tekrardan Smolensk’e götürülür ve böylece
ikona “Smolensk Hodegetria”sı adını alır. Böylelikle ikona, eski dönem Rus resim sanatında önemli
bir yere sahip olmuştur. Bu tasvir şekli, daha sonraki dönemlerde Rus topraklarında yapılan çok
sayıda ikona örneklerinde görülmeye başlamıştır. Hepsi birbirinden farklı şekilde detaylandırılan
ikonalarda bazılarında Meryem Ana ve İsa’nın verdiği poz, kimilerinde ise adlandırıldıkları yerlerde
saygın bulunan kıyafetlerin renklerinde ve biçimlerinde değişiklikler gözlemlenir. Şule Gedikli ve
Gülhanım Bihter Yetki, ‘’Rus İkonografisinde Başlıca ‘’Meryem Ana’’ Tasvirleri: Eleousa,
Hodegetria, Oranta’’, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, s. 40-41.
57
sol kolunda oturmakta ya da ayakta durmaktadır. Bu tipteki Hodegetria tasvirinde,
İsa’nın yüzünde, şefkat ve gerçeğin çok ötesinde olan bilgeliği yansıtılır. 185
Katalogda bir pandantif ikona üzerinde (Kat. No. 22) Smolensk Hodegetria
Meryem tasviri yer alır. Sade bir çerçeve içerisinde tasvir edilen İsa ve Meryem’in
boynunda tsata 186 denilen bir boyunluk yer almaktadır (Foto. 39, Çizim 26). Bu
boyunluk İsa ve Meryem’e olan saygıyı ve kutsallıklarını simgelemektedir. Rus
resim sanatında oldukça yaygın bir kullanıma sahip olan bu tasvir birçok alanda
yapılmış eserler üzerinde olduğu gibi maden sanatında da görülmektedir. Smolensk
Hodegetria Meryem tasviri, pandantif ikonalar ve skladen ikonalarda sıkça
kullanılmıştır. Bu tasvir skladenlerin hem orta levhasında hem de sol kanat üzerinde
uygulanmıştır. Macar Koleksiyonu’nda bulunan iki pandantif ikona ve Kereszteny
Müzesi koleksiyonunda bulunan bir skladen ikonanın orta levhasında yer alan 18-19.
yüzyıla tarihlenen Smolensk Hodegetria Meryem tasvirinin boynunda ‘’tsata’’
denilen boyunluk yer almaktadır. Ayrıca, Andrey Rublev Müzesi Koleksiyonunda
yer alan ahşap oymadan yapılmış bir eserin orta kısmına oyularak yerleştirilmiş bakır
bir ikonanın yüzeyindeki Aziz Nikolaos tasvirinin boynunda aynı süsleme
bulunmaktadır. 187 Kunz Koleksiyonundaki 18. yüzyıla tarihlendirilmiş bir
pandantifte ve skladen ikonada tsata takmış tasvirler yer almaktadır. 188
İkincisi ise; Kazan Hodegetriası’dır. İlk olarak 1579 yılında Tator Hanat’ın
başkenti Kazan’da ortaya çıkmıştır. Bu ikona, 1612 ve 1812 Savaşı’nda Moskova’yı
Polonyalılardan kurtaran Rus birlikleri için önemli bir rol oynamıştır. Kazan
185
Basil Lefchick, ‘’ Iconographic Form and Content in the Kunz Collection’’, Russian Copper Icons
and Crosses from the Kunz Collection: Castings of Faith, Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington,
D.C 1991, s. 24-25.
186
‘’ЦАТА’’ Tsata, Eski Rusça ‘’СКАТЬ’’"skat" kelimesinden gelmektedir. "СКАНЬ" ‘’skan’’
Türkçede altın, gümüş ya da bakır tellerin ince bir tabaka halinde metal bir zemin üzerine iple sarılma
veya lehimlenme ile yapılan telkari sanatının Rusça karşılığıdır. Eski Rusya'da, göğüs üzerindeki
yarım daire şeklindeki süs, sahibinin yüksek sosyal statüsünü ifade eden boyun Grivnası olarak
adlandırılıyordu. 15. ve 16. yüzyıllardaki Muskovit Rusya'sında çemberler düğün kıyafetlerinin bir
parçası haline geldi. Yavaş yavaş, saygının simgesi olarak kiliselerde yer alan ikonalarda da
kullanılmaya başlamıştır. Erişim: [https://ornamika.com/ru/pattern/11512/ ] Erişim Tarihi: 21 Mayıs
2023
187
S. Gnutova ve E. Zotova, Kresty Ikony Skladni (Mednoye Khudozhestvennoye Lıt'ye XI - Nachala
Rubleva, Moskova, 2000, No.130; S. Gnutova, ve E. Zotova, Players Locked in Bronze Russian Metal
Icons. Budapest, 2005, No.66,114,169,170, s. 86,114,214.
188
Smolensk Hodegetria Meryem tasvirlerinin, pandantif kolye ve skladen ikonaların üzerinde yer
alan benzer örnekleri için bk. Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.23, 38, s. 59, 71.
58
Hodegetria Meryem’i Rusya’daki en yaygın kullanılan ikonalardan biri haline
gelmiştir. Hodegetria Meryem’in bu tasvirde başını bir anne şefkati ile çocuk İsa’ya
doğru eğdiği görülmektedir. Bir kraliçe gibi değil, daha çok bir anne olarak
nitelendirilmektedir. 189
Katalogda yer alan bir pandantif (Kat. No. 21) ve bir skladen (Kat. No. 26)
ikona üzerinde Kazan Hodegetria Meryem tasviri bulunmaktadır. Pandantifte yer
alan Meryem ve İsa’nın yüz detayları belirsizdir. İsa ve Meryem tasviri dışındaki
kısımlar oldukça sade ve bezemesizdir (Foto. 38, Çizim 25). Bu ikonanın aksine
skladenin orta levhası olan diğer eserde Meryem ve İsa’nın kıyafeti ve haleler başta
olmak üzere, figürler dışında kalan alan ve çerçeve, hiç boşluk kalmayacak şekilde
bezemeli ve eserin yüzeyi altın yaldızlıdır (Foto. 43, Çizim 30). Rus sanatında sade
kompozisyonların yanı sıra altın yaldız ve mine kullanımı da yaygındır.
Kazan Hodegetria Meryem tasviri pandantiflerde ana kompozisyonda yer

alırken, skladende hem orta levhada hem de sol kanat üzerinde karşımıza
çıkmaktadır. Macar Koleksiyonunda bulunan ve 19. yüzyıla tarihlenen pandantif
ikona bu tasvire örnek verilebilir. Fakat bu örnekte katalogdaki ikonadan farklı
olarak süslemesinde mine kullanılmıştır. Budapeşte Iparművészeti Müzesi’nde yer
alan ve 18. yüzyıla tarihlendirilen skladenin sol kanadında Kazan Hodegetriası tasviri
yer almaktadır. 190
Katalogda 11-12. yüzyıla tarihlenen bir tören haçı parçasında, yarım boy
Meryem ve kucağında kundağa sarılı İsa tasviri bulunmaktadır (Kat. No. 4). Müze ve
koleksiyonlarda bu tasvire benzer örnek bulunamamıştır.
4.4.1.3. İncil Yazarları
Kitap kapaklarının köşe levhalarında genellikle dört İncil yazarı olan Matta,
Markos, Luka ve Yahya sembolleriyle beraber tasvir edilmektedir. Merkezde ise haç
sembolü, Çarmıhta İsa, Deisis ve İsa’nın Doğumu gibi sahneler yer almaktadır. Aynı
kitap kapağında kullanılan üç köşe levhasının (Kat No. 32 a,b ve c) dördüncüsü
kayıptır. Mevcut levhaların üzerinde İncil yazarlarından Markos, Luka ve Matta
189
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, s. 27-28.
190
Kazan Hodegetria Meryem tasvirlerinin yer aldığı pandantif ve skladen örnekleri için bk. S.
Gnutova, ve E. Zotova, agm., 2005, No.68,321-323, s. 158, 215.
59
tasvirleri yer almaktadır. Markos’un yanında sembolü olan aslan (Foto. 53, Çizim
38), Luka’nın yanında boğa (Foto. 54, Çizim 39) ve Matta’nın yanında da melek
figürü (Foto. 55, Çizim 40) bulunmaktadır. Levhaların formu, figürlerin duruş ve
oturuş biçiminden kitabın hangi köşesinde kullanıldığı anlaşılmaktadır. Markos’un
bulunduğu levha (Kat. No. 32a) sol alt köşeye, Luka’nın bulunduğu levha (Kat. No.
32a) sağ alt köşeye, Matta’nın bulunduğu levha (Kat. No. 32c) sol üst köşeye aittir.
Benzer olarak Erzurum Müzesi’nde 20. yüzyıla, Nizhny Novgorod Devlet Sanat
Müzesi’ndeki 1703 yılına ait kitap kaplama levhaları örnek verilebilir. 191
İncilci Yahya’nın beş haçın yatay kolu üzerinde tasviri bulunmaktadır.

Çarmıh sahnesinin bulunduğu haçların sol kolunda Meryem, sağ kolunda ise İncilci
Yahya tasviri yer alır. (Kat. No. 3,7,16).
4.4.1.4. Azizler ve Martirler
18-19. yüzyıl Rus sanatında en çok tasvir edilen azizlerden biri olan Aziz
Nikolaos’un iki geleneksel tasviri vardır. Biri Mucizeler İşçisi Aziz Nikolaos, diğeri
ise Mozhaısk’li Aziz Nikolaos 192 tasviridir. Bunların dışında aziz ve martirler ile
birlikte tasvir edilmiştir. Kataloğumuzdaki üç eserde Aziz Nikolaos (Kat. No.
23,27,29), üçünde Aziz Georgios (Kat. No. 24,25,30), birinde Aziz Zosima (Kat. No.
28), birinde Aziz Philip (Kat. No. 29), birinde Aziz Basileos (Kat. No. 30), birinde
Aziz Ioannes Khrysostomos (Kat. No. 30), birinde Aziz Peter (Kat. No. 30) ve
birinde ise Aziz Simon (Kat. No. 34) tasviri bulunmaktadır.
Aziz Nikolaos Ruslar arasında ‘’Mucizeler İşçisi’’ olarak bilinir ve en

tanınmış azizler arasında yer alır. Aziz Nikolaos şefkatli, sevgi dolu ve ihtiyacı
olanın yardımına yetişmeye her daim hazır olan biri olduğu için bu isimle
anılmaktadır. Aziz Nikolaos piskopos olduktan sonra ‘’insan kendisi için değil
başkaları için yaşasın’’ düşüncesini savunduğu bilinmektedir. Aziz Nikolaos’un bu
tasvirinde, üzerinde himation denilen bol ve dökümlü kıyafet, boynunda ise
191
Kitap kapakları, kapak levhaları üzerinde yer alan benzer figürler ve ayrıntılı bilgi için bk. Demet
Okuyucu Yılmaz, agm, No.4, Foto. 8-9; L.D. Galuzinskaya, ve N.V. Svirin, agm., No.32, s. 19.
192
Efsaneye göre Mozhaisky düşmanlar tarafından kuşatılmış ve şehirdeki insanlar Aziz Nicholaos'a
dua etmeye başlamışlardır ve bir anda Aziz Nicholaos katedralin üzerinde, gökyüzünde korkunç bir
şekilde belirmiştir. Sağ elinde parlak bir kılıç ve sol elinde ise Mozhay şehri olduğu
söylenmektedir. Ardından tüm düşmanlar korku içinde kaçmışlardır. O günden beri, Aziz Nikolaos
Mozhaisky şehrinin koruyucu azizi olarak kabul edilmiştir. Erişim: [https://www.pravmir.ru/svyatitel-
nikolaj-19-dekabrya-2023/ ] Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2023.
60
piskoposluğun tanımlayıcısı olan mophorion (palyum) 193 bulunmaktadır. 194
Katalogda bu tasvir pandantif ikona (Kat. No. 23) üzerinde görülmektedir. Tasvirde
Aziz Nikolaos sağ eliyle takdis ederken, sol elinde ise kitap tutmaktadır (Foto. 40,
Çizim 27). Andrey Rublev Müzesi’nde ve George Kunz koleksiyonunda 18-19.
yüzyıla tarihlenen birçok pandantif ikonada benzer kompozisyona sahip Aziz
Nikolaos tasvirleri bulunmaktadır. 195
Mozhaısk’li Aziz Nikolaos tasvirinde (Kat. No. 27) ise Aziz Nikolaos tam
boydan, sağ elinde bir kılıç ve sol elinde bir kilise tutmaktadır. Başının sağında İsa,
solunda Meryem bir bulut üzerine bağdaş kurmuş şekilde, göklerde tasvir edilmiştir
(Foto. 44, Çizim 31). Rus sanatında, kılıç ve kilise tasvirleri ruhsal silahlanmayı
sembolize etmektedir. Aziz Nikolaos’un, imanın saflığı için girmiş olduğu savaşı ve
kendisine emanet edilen topluluğu sapkınlıklardan koruyan kişi olması, elinde
tuttuğu kılıç ve kilise maketini ile yansıtılmıştır. 196 Aziz Nikolaos’un bu tipteki
tasviri katalogdaki bir skladen ikonanın orta levhası üzerinde karşımıza çıkmaktadır.
Aziz Nikolaos’un tasviri orta levhada ise yan kanatlarda genellikle İsa’nın
yaşamından sahneler ya da ¾ profilden ve alt alta ikişerli şekilde sıralanmış baş
melekler, azizler ve martirlerin tasvirleri bulunmaktadır. Andrey Rublev Müzesi’nde
18-19. yüzyıla tarihlenen pandantif ve skladen ikonalar üzerinde benzer
kompozisyona sahip Aziz Nikolaos tasvirleri bulunmaktadır. 197
Skladenin sol kanadındaki (Kat. No. 29) sakallı ve yaşlı Aziz Nikolaos, bir
aziz ve bir İncil yazarıyla birlikte tasvir edilmiştir. Katalogda, sadece sol kanadı
193
Maphorion: Daha ziyade bir manastır giysisi olarak kabul edilmiş olan, başı ve omuz kısımlarını
örten mor renkteki kadın giysisidir. Daha detaylı bilgi için bk. Alexander Kazdan ve Nancy Patterson
Sevcenko, “Maphorion”, Oxford Dictionary of Byzantium, 2, Oxford University Press, Oxford 1991,
s. 1294.
194
Konstantinopolis Patriği (2-846) Aziz Methodius’un anlattığı bir hikâyeye göre piskopos seçildiği
sırada, İsa İncil’i Aziz Nikolaos’a verirken, Theotokos ise piskoposluk mophorionunu omuzlarına
yerleştirmiştir. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, s. 26-27.
195
N. Davydov, Духовный Мир Православной Литой Иконы Медная Пластика С Образом
Святителя Николая Чудотворца (The Spırıtual World of The Orthodox Cast Icon Wıth The Image
of St. Nıcholas The Wonderworker). Moskova 2013, Tab.3, Fig. 1-2-3, s. 74; G. Richwien,
Metallikonenund -kreuze der Sammlung CW Inventarisation u. İkonografische Bearbeitung. EIKON
Gesellschaft der Freunde der Ikonenkunste. V. Recklinghausen, 2021, Bil. No.I.; Vera Beaver ve
Bricken, agm., No.50, s. 77.
196
Pandantiflerdeki Mucizenin İşçisi Aziz Nikolaos tasvirlerinin benzer örnekleri için bk. Vera
Beaver ve Bricken Espinola, agm, s. 27; N. Davydov, agm., 2013, s. 150-151.
197
Pandantif ve skladen ikonalardaki Mozhaısk’li Aziz Nikolaos’un benzer tasvirleri için bk. N.
Davydov, agm., Tab.23, Fig. 2, Tab.25, Fig. 2-3, s. 160,165.
61
günümüze gelen skladen üzerindeki tasvirin bazı kısımlarında hasar mevcuttur.
Benzer tasvirlerinden yola çıkarak elinde bir kitap tuttuğu anlaşılmaktadır (Foto. 46,
Çizim 33).
Tasvir edilen bir diğer aziz Aziz Georgios (Aziz Yorgi)’dur. ‘’Hagiografik’’
(azizlerin hayatlarının anlatıldığı) eserlerde beyaz bir at üzerinde, savaşçı kişiliğe
sahip bir aziz ve Hıristiyanlık uğruna şehit olan biri olarak tasvir edilmektedir. Aziz
Georgios, Hıristiyan savaşçıların yanı sıra tarımın, sürülerin ve çobanların
koruyucusu olarak da kabul edilmiştir. 198 Aziz Georgios’un ikonografik olarak en
önemli tasviri, yapmış olduğu mücadeleyi, şehitliği ve kötülüğe karşı savaşı
kazanmasını sembolize eden Ejderhayı Öldürme sahnesidir. At üzerinde görülen
Aziz, elinde mızrağı ile atının ayakları altındaki bir ejderhayı öldürmektedir. Ejderha,
Ortodoks ikonalarında insan şeklinde tasvir edilmektedir. Düşmanlar tarafından
yapılan kötülüklerin bir kahraman tarafından yok edilmesi ile kurtuluşu sembolize
eden bu tasvir Rus ikonografisinde oldukça sık kullanılmaktadır. 199
Katalogda biri sade (Kat. No. 24), diğeri ise mine süslemeli olan (Kat. No.
25) iki pandantif ikona üzerinde Aziz Georgios tasviri bulunmaktadır. Asker kıyafeti,
şaha kalkmış atı, ağzını açarak yaşadığı ölüm korkusunu yansıtan ejderha ile olay
oldukça gerçekçi bir şekilde yansıtılmıştır. Zaferinin tanrı tarafından verilmiş olduğu
gerçeği Tanrının, gökyüzünü temsil eden sağ üst köşeden Aziz Georgios’a doğru
uzattığı eliyle gösterilmiştir (Foto. 41, Çizim 28) (Foto. 42, Çizim 29). Çevresinde
bulunan yıldızlar mücadelenin gece karanlığında yaşandığını veya yıldızlar, gece
çobanların yolunu bulmalarına yardım ettiği için, Aziz Georgios’un çobanların ve
sürülerin koruyucusu olmasını da sembolize ediyor olmalıdır. Yıldızların sekiz kollu
olması, bu yıldızları Beytüllahim yıldızı ile ilişkilendirmemize neden olur, ayrıca
verdiği mücadelede İsa’nın yıldızlarla Aziz Georgios’a yol gösterip, yolunu
aydınlattığını simgelediği düşünülebilir. Bu tasvire; Macar ve George Kunz
koleksiyonlarında bulunan ve 19. yüzyıla tarihlenen, Budapeşte Iparművészeti
198
Dursun Ali Aykıt, ‘’Müslümanların ve Hıristiyanların Ortak Ziyaretgahlarından Biri Olarak Aya
Yorgi (Saınt George) Manastırı’’, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/1, 2013, s.
121-122.
199
Dursun Ali Aykıt, agm., s. 22
62
Müzesi’nde bulunan ve 18. yüzyıla tarihlenen sade ve mine süslemeli pandantifler
örnek verilebilir. 200
Katalogda işlevi bilinmeyen bir aplik (Kat. No. 34) üzerinde boydan ve ¾
profilden verilmiş Havari Simon (Gayyur/Yurtsever Simun) tasviri yer almaktadır.
Havari Simon elinde simgesi olan testere tutmaktadır. Üzerinde bulunan çivi
deliklerinden yola çıkarak bir yere sabitlenerek kullanıldığı anlaşılmaktadır (Foto.
57, Çizim 42). Havari Simon’un buna benzer bir tasviri 1678 yılında Kayseri’de
yapılmış ve şu anda Lizbon'daki Calouste Gulbenkian Müzesi'nde sergilenen altın bir
Ermeni pyx (kutsanmış ekmek için yapılmış dini kap) (Foto. 12) ve İstanbul
Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 12 havarinin atribüleri ile tasvir edildiği gümüş
kasedeki tasvirle benzerlik göstermektedir. 201
Bir simge özelliği olan testereden, aynı zamanda bazı peygamberlerin ölümü
ile ilgili konularda da bahsedildiği görülmektedir. Hz. Zekeriya ve Hz. Şa’ya’nın
(İşaya) üzerine yazılmış kaynaklarda ikisinin de ölüm şekilleri birbirine
bezemektedir. Hz. Talmut Efsanesi’de 202 Hz. Şa’ya’nın sedir ağacının içinde testere
ile doğranarak öldürüldüğü söylenmektedir. Hz. Zekeriya’nın da aynı şekilde öldüğü
kaynaklarda yer almaktadır. 203
200
Aziz Georgios’un Ejderhayı Öldürmesi tasvirlerinin yer aldığı pandantif örnekler için bk. S.
Gnutova ve E. Zotova, agm., 2005, Kat.No.236, Fig. 94,339, s.164, 227; Y. Golubeva, Simboly ı
Obrazy: Skladni Ikony Krety Kontsa XVII- XX Vekov. Gronski Tisk Priting Hause, Slovenya 2002,
Kat. No.147, s. 146; G. Richwien, agm., Bil. No.I.; Vera Beaver ve Bricken Espinola, No.48, agm, s.
76.
201
Calouste Gulbenkian Müzesi'nde sergilenen Ermeni pyxi ve Havari Simon’un simgesi olan testere
hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Vrej Nersessian, age., No.34, s. 124; Meryem Acara Eser,
‘’17.-18. Yüzyıllarda Anadolu'da Ermeni Sanatçılar ve Gümüş İşçiliği’’, X. Ortaçağ ve Türk
Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri ‘’ Prof. Dr. H. Örcün
Barışta’ya Armağan’’, Ankara, 2009, Res. 5,6, s.7-9.
202
Erişim: [ https://www.jewishencyclopedia.com/articles/8235-isaiah ] Erişim Tarihi: 26 Mayıs
2023
203
Peygamberler tarihi kitaplarında anlatılana göre; Hz. Zekeriya İsa’yı ve oğlu Yahya’yı kral
Herode’ten saklamıştır. Kralın kâhinleri, İsrail’de yeni bir krallığın doğacağını söylemesi üzerine
endişeye kapılan kral yeni doğan çocukları toplamaya karar vermiştir. İsa, Meryem ve Yusuf’un
saklanmasına yardım eden Zekeriya peygamber askerler tarafından şehit edilmiştir. Bk. Fatmanur
Bezirci, Kitab-ı Mukaddes ve Kur'an-ı Kerim’e Göre Hz. Zekeriya, Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2010, s. 58-60.
63
Fotoğraf 12. Ermeni pyx, 1678, Calouste Gulbenkian Müzesi, Lizbon Erişim:
[https://www.facebook.com/620198037997134/photos/a.748180468532223/5637044
769645744/?type=3&theater ] Erişim Tarihi: 22.7.2023
18-19. yüzyıl Rus ikonalarında, Eski İnananlar tarafından kutsal kabul edilen
seçilmiş aziz, martir ve melek figürlerinin yan yana tasvirleri yer almaktadır (Kat.
No. 28,29). Pandantiflerde ve Tip I formundaki skladenlerde sıkça kullanılan bir
kompozisyondur. Figürler orta levha üzerinde yer alan sahnedeki kutsal kişi ya da
kişilere odaklanmış şekilde sağdakiler sola, soldakiler sağa dönüktür. Yan
kanatlardaki tasvirler orta levhadaki sahnenin bir parçasıdır. Katalogda farklı
skladenlere ait bir sağ (Foto. 46, Çizim 33) bir de sol kanat (Foto. 45, Çizim 32)
bulunmaktadır. Sağ kanada ait ikona mine kaplamalı, sol kanada ait olan ise sadedir.
Sağ kanat (Kat. No. 29) üzerindeki figürlerin başlarının üstünde isimlerinin
yer aldığı yazıt bulunmaktadır. İzleyiciye göre solda, başında ‘’mitre’’ (piskoposluk
tacı) bulunan Moskova Metropoliti Aziz Philip204, ortada Aziz Nikolaos 205 ve sağda
ise İncilci Yahya tasviri yer almaktadır. Sol kanat (Kat. No. 28) üzerindeki figürlerin
başları üzerinde de isimlerinin yer aldığı yazıt bulunmaktadır. İzleyiciye göre solda
Koruyucu Melek, ortada Aziz Zosima, sağda ise Solovetsky’li Savvaty tasvirleri yer
alır. Soldaki kanatlı melek tasviri, sağ elinde bir Slav haçı, sol elinde ise bir kılıç
204
Moskova Metropoliti Aziz Philip, Solovetsky Manastırı’nın eski rahibidir. Ayrıntılı bilgi için bk.
N. Davydov, age., 2013, s. 139.
205
Aziz Nikolaos hakkında bilgi için Azizler ve Martirler bölümüne bakınız.
64
tutmaktadır. Haç ve kılıç meleğin koruyucu statüsünü ortaya çıkarmaktadır.
Yanındaki azizler ise dua etmektedir.
Aynı kalıp ve aynı atölyede üretildiği anlaşılan, katalogdaki iki farklı

skladene ait bu parçaların, üslup olarak aynı sahneye ait olduğu söylenebilir. Rus
ikona geleneğinde sıkça kullanılan bir üsluba sahiptir. Figürler genellikle aynı kanat
üzerine tasvir edilmektedir. Sağ kanattaki figürler sağ, sol kanattakiler ise sol kanatta
bulunmaktadır. Bu figürlerin yer aldığı skladenlerin orta levhasında genellikle Deesis
ve Çarmıhta İsa sahneleri yer almaktadır. Andrey Rublev Müzesi ve Kunz
Koleksiyonu başta olmak üzere müze ve koleksiyonlarda yer alan 18-19. yüzyıla
tarihli ikonalarda bu tasvirlerin benzer örnekleri bulunmaktadır. 206
Rus ikonalarında en çok kullanılan formların bir diğeri ise Tip II formundaki
skladenlerdir. Yan kanatları üzerinde yer alan figürler ve ikişerli olarak, alt alta, üç
sıra halinde sıralıdır. Belden yukarısı tasvir edilen figürler ¾ profilden verilmiştir.
Sağ kanattaki figürler sola, soldakiler ise sağa dönük durmaktadır. Katalogda bir
skladenin sol kanadı olan levha yer alır (Kat. No.30). Üzerinde; en üstte Baş Melek
Mikael ve Havari Petrus, orta bölümde Büyük Aziz Basileos ve Büyük Martir
Georgios, altta ise Aziz Ioannes Khrysostomos ve Kiev Metropoliti Aziz Peter’in
tasvirleri yer almaktadır. Tasvirlerin hepsinin üzerinde isimlerinin bulunduğu yazıt
bulunmaktadır (Foto. 47, Çizim 34). Sağ kanat kayıptır fakat benzer örneklerden yola
çıkarak; en üstte Baş Melek Gabriel ve Havari Pavlus, ortada Aziz Grigor ve Aziz
Athanasius, altta ise Aziz Dimitri ve Martir Vlasius olması muhtemeldir. Andrey
Rublev Müzesi ve Kunz Koleksiyonu başta olmak üzere müze ve koleksiyonlarda
18- 19. yüzyıla tarihlenen ikonalarda benzer tasvir örnekleri bulunmaktadır. 207
4.4.1.5. Melekler
Hıristiyan resim sanatında melek figürü en çok kullanılan tasvirler arasındadır

ve liturjik eserlerin bezemesinde görülür. Figürlü süslemenin yaygın hale geldiği 9-
12. yüzyıllarda kazıma tekniğinin imkanlarından yararlanarak röliker haçların
206
Benzer tasvirler ve ayrıntılı bilgi için bk. N. Davydov, agm., 2010, Tab. 2, Fig. 3a, s.166; N.
Davydov, agm., 2013, Tab.20, Fig.1a,2a,4a, s. 140-141; N. Davydov, agm., 2013, Puc. 13, s. 143.
207
Benzer tasvirler ve ayrıntılı bilgi için bk. Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.19,23, s.
56,59; N. Davydov, agm., 2010, Tab. 15, Res.5, s. 118; S. Gnutova ve E. Zotova, agm., Kat. No.95,
Fig.95, s. 228; Y. Golubeva, agm., Kat. No.29, s. 52; G. Richwien, Bil. No.I, II, III.
65
üzerinde stilize edilmiş, basit çizgilerin kullanıldığı ve aynı atölyede yapılmış gibi
benzer üsluplara sahip melek tasvirleri yer almaktadır.
Katalogda, 11-12. yüzyıllar arasına tarihlendirilen iki röliker haçta (Kat. No.
9,10) kazıma tekniğinde yapılmış baş melek Mikael tasviri bulunmaktadır. Stilize
üslupta yapılmış tasvirler, orans duruşundadır ve giysileri ayrıntılı şekilde işlenmiştir.
Figürün başının üzerinde Mikael yazısı bulunmaktadır. Baş melek Mikael, röliker
haçlarda genellikle kanatlı şekilde tasvir edilirken katalogdaki eserlerde kanat yerine
orans biçiminde kollar yer almaktadır. Kanat olmadığı için figürlerin baş melek
Mikael olduğu sadece başının üzerindeki, adının yer aldığı ‘’MIXAIA’’ yazıtından
anlaşılmaktadır (Foto. 25, Çizim 14) (Foto, 26, Çizim 15). Baş melek Mikael
tasvirinin Saint-Petersburg Ermitaj Müzesi, Atina Benaki Müzesi ve Konya
Arkeoloji Müzesi’ndeki 11. yüzyıla tarihlenen röliker haçlarda kanatlı örnekleri yer
alırken 208, Sırbistan Ulusal Müzesi’nde 11-12. yüzyıllara tarihlenen röliker haçta
orans duruşunda örneği bulunmaktadır. Fakat bu eserde Mikael ¾ profilden tasvir
edilmiştir. 209
Katalogda, bir diğer baş melek Mikael tasviri 18-19. yüzyıl, Rus skladen
ikonanın sağ kanadı (Kat. No. 30) üzerinde yer alır. Azizlerle bir arada tasvir edilen
baş melek Mikael levhanın sol üst köşesinde yer almaktadır. Mikael, kabartma
tekniğinde, ¾ profilden ve portre olarak tasvir edilmiştir (Foto. 47, Çizim 34).
Levhanın diğer parçaları kayıp olsa da benzer örneklerden yola çıkarak, kayıp olan
sol kanat üzerinde baş melek Gabriel tasvirinin yer aldığını söyleyebiliriz. Bu
kompozisyonun 18-19. yüzyıl Rus ikona sanatında kullanılan bir kalıp olduğu
söylenebilir. 210
18-19. yüzyıl Rus maden sanatında kullanılan bir diğer tasvir koruyucu
melektir. Genellikle skladenlerin sağ kanadında iki azizle birlikte tasvir edilen melek
sağ elinde Slav haçı, sol elinde ise kılıç tutmaktadır. Meleğin kanat ve kıyafet
208
Baş melek Mikael’in kanatlı tasvirlerinin yer aldığı röliker haçlar için bk. Brigitte Pitarakis, age.,
No.429, 435, 439, s. 321,323,325.
209
Baş melek Mikael’in röliker haçlarda yer alan kanatsız, kollarını iki yana açmış dua eder şekilde
(orans) tasvirinin olduğu benzer örneği için bk. Brigitte Pitarakis, age., No.432, s. 322.
210
Baş melek Mikael tasvirinin yer aldığı benzer skladen örnekleri için bk. Vera Beaver ve Bricken
Espinola, agm, No.19,23, s. 56,59; N. Davydov, agm., 2010, Tab. 15, Res.5, s. 118; S. Gnutova ve E.
Zotova, agm., Kat. No.95, Fig.95, s. 228; Y. Golubeva, agm., Kat. No.29, s. 52; G. Richwien, Bil.
No.I, II, III.
66
detayları belirgindir. Andrey Rublev Müzesi ve George Kunz Koleksiyonu başta
olmak üzere yurt içi ve yurt dışında bulunan müze ve koleksiyonlarda buna benzer
birçok örnek bulunmaktadır. 211
Melek tasvirinin görüldüğü bir diğer eser, yine 18-19. yüzyıla tarihlenen bir
Rus eseri olan kabartma (repousse) tekniği kullanılarak bezenmiş kitap kaplama
levhasıdır (Kat. No. 32c). Levhada, İncil yazarı Matta tasvirinin yanında sembolü
olan melek tasviri görülür. Kanatlı ve genç bir figür olan melek sol eliyle Matta’nın
yazdığı kitabın köşesinden tutmaktadır (Foto. 55, Çizim 40). Nizhny Novgorod
Devlet Sanat Müzesi’ndeki 1703 ve 1706 tarihli iki İncil kapağındaki levhalar buna
örnek verilebilir. 212
4.4.1.6. Sembolik Tasvirler
Dini içerikli tasvirlerin bir diğer grubunu haç, kalis, el ve ışık-yaşam yazısı
gibi sembolik tasvirler oluşturmaktadır.
Katalogda yer alan 18-19. yüzyıl, Rus sanatına ait tören haçı (Kat. No. 8),
pandantif ikona (Kat. No. 23,24), skladen ikona (Kat. No. 28, 29) ve kitap kaplama
levhasında (Kat. No. 33) kullanılan haç tasviri, liturjik eşyalarda sıkça kullanılan
semboller arasında yer alır. Pandantif ikonalar (Kat. No. 23,24) ve bir skladen ikona
(Kat. No. 29) üzerinde Yunan haçı, tören haçı (Kat. No. 8) üzerinde Latin haçı,
skladen ikona (Kat. No. 28) ve kitap kaplama levhası (Kat. No. 33) üzerinde ise Slav
haçı 213 tasvir edilmiştir.
İsa’nın çarmıha gerilişini sembolize eden haç motifi, liturjik maden eşyaların
yanı sıra cam, seramik ve fildişi gibi birçok el sanatı ürününde ve anıtsal resim
211
Koruyucu melek tasvirinin yer aldığı benzer skladen örnekleri için bk. Vera Beaver ve Bricken
Espinola, agm, No.19,23, s. 56,59; N. Davydov, agm., 2010, Tab. 15, Res.5, s. 118; S. Gnutova ve E.
Zotova, agm., Kat. No.95, Fig.95, s. 228; Y. Golubeva, agm., Kat. No.29, s. 52; G. Richwien, Bil.
No.I, II, III.
212
L.D. Galuzinskaya, ve N.V. Svirin, agm., No.3,8, s. 28-31.
213
Slav Haçı: Doğu Katolik ve Rus Ortodoks Kiliseleri’nde kullanılan bir semboldür. Haçın alt
kısmındaki dayanak diyagonal şekilde durmaktadır. Bu şekil İsa’nın çarmıha gerildiği sırada çektiği
ızdırabın sonucu olarak gösterilmektedir. Düşük olan kısmın günahkâr olanları ve cehennemi, yüksek
olan kısmın ise göğü ve cenneti simgelediği söylenmektedir. Haçlar ve anlamları için bk. Kadir
Albayrak, ‘’Dinsel Bir Sembol Olarak Haçın Tarihi’’, Dini Araştırmalar Dergisi, 7/19, s. 127.
67
sanatında 4. yüzyıldan itibaren yoğun olarak kullanılmıştır. 214 Haç motifi, katalogda
sadece 18-19. yüzyıla tarihlenen Rus sanatı örneklerinde mevcuttur.
Katalogda yer alan tören haçının (Kat. No. 8) arka yüzünü tamamen
kaplayan, kazıma tekniğinde yapılmış haç motifi, ikonalarda figürlerle birlikte (Kat.
No. 23,24,28,29) kullanılmıştır.
Haç tasviri ayrıca katalogda yer alan bir kitap kaplama levhasında tek başına
bir süslemenin ana kompozisyonunu oluşturur. Kitap kapağının merkezinde
kullanılan levha üzerinde bir Slav haçı yer alır. Haçın yatay kollarının altında, biri
süngerli iki mızrak yere saplanmış şekilde durmaktadır. Haçın alt kısmında Golgota
Tepesi’ni simgeleyen kuru kafa, arkada ise şehri yansıtan yapı tasvirleri
bulunmaktadır (Kat. No. 33). Bu kompozisyon Rus ikona geleneğinde oldukça sık
kullanılmaktadır. Kitap kapağının yanı sıra skladen ve pandantif ikonaların arka
yüzünde karşımıza çıkan bir kompozisyondur. Bu kompozisyona, Andrey Rublev
Müzesi’nde bulunan 18-19. yüzyıla ve Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 19.
yüzyıla tarihlendirilmiş skladenler örnek verilebilir. 215
Kalis, Hıristiyanlıkta İsa’nın kanını sembolize eden şarabın konulduğu

kaplara verilen addır. Patrik I. Germanos, kalisin İsa’nın çarmıha gerildiği esnada
damlayan kanının toplandığı kap olduğunu belirtir ve ‘’İsa’nın Son Akşam
Yemeği’’nde kullanılan kalis ile bir ilişki kurmaktadır. 216
Katalogdaki 18-19. yüzyıl arasına tarihlenen haçın (Kat. No.7) arka yüzünde,
merkezinde gövdesi U biçiminde ve konik ayaklı, etrafı ışık huzmeleriyle çevrili
kalis tasviri bulunmaktadır. Kalisin gövde kısmında haç motifi yer alır. Kalis İsa’nın
kanını, haç ise ölümünü sembolize etmektedir (Foto. 21-22, Çizim 10-11). Kalisin bir
süsleme öğesi olarak haç üzerinde kullanılan örneğine rastlanamamıştır.
Gökyüzünden uzanan el motifi Tanrıyı simgelemektedir. Katalogda iki

pandantif ikonada (Foto. 41-42, Çizim 28-29) Aziz Georgios’un Ejderhayı
Öldürmesi sahnesinde karşımıza çıkmaktadır. El, izleyiciye göre sağ üst köşede, bir
bulut içerisinde, takdis etmektedir. Bu sembol, Tanrının Aziz Georgios’u kutsadığını
214
Meryem Acara Eser, age., s. 116.
215
Demet Okuyucu Yılmaz, agm., Foto. 29, s. 160.
216
Meryem Acara Eser, ‘’Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler’’, Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15/1, s. 193; Meryem Acara Eser, age., s. 33
68
ve koruduğunu göstermektedir. Tanrının eli sembolüne 18-19. yüzyıl Rus
ikonalarında Aziz Georgios’un Ejderhayı Öldürmesi sahnesi dışında
217
rastlanmamıştır.
Müze koleksiyonunda yer alan röliker haç (Kat. No. 15) üzerinde kazıma
tekniğinde yazılmış Yunanca harfler yer almaktadır; sol kolda Z, sağ kolda H, alttaki
kolda W, C ve ortada Φ. Yukarıdan aşağıya ve soldan sağa okunduğunda
‘‘ΦWC’’(ışık) ve ‘‘ΖWΗ’’ (yaşam) yazısı görülmektedir (Foto. 31, Çizim 20).
Bizans sanatında madeni haçlar, seramik ve taş eser gibi farklı türde yapılmış
eserlerin üzerinde sıkça görülen bu harfler İsa’nın İncil’de yer alan bir cümlesinden
oluşan Akrostikon’dur; 218
‘‘Ben dünyanın ışığıyım. Her kim beni izlerse, asla karanlıkta kalmaz, aksine
yaşam ışığına sahip olur.’’ (Yahya 8: 12)
Dünyada ve ahiretteki inancın ve kurtuluşun sembolü olan “Işık” ve “Yaşam”

kelimeleri 6. yüzyıldan itibaren Doğu Kilisesi’nde kullanılmakta olan liturjik
eşyalarda karşımıza çıkmaktadır. Adana Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 5-6. yüzyıla
ait mermer röliker üzerinde yer alan Işık ve Yaşam kelimeleri İsa’nın yolundan
gidenlerin ahirette tekrar yaşama kavuşacaklarını vurgulamaktadır. Demre’nin
kuzeyinde bulunan 6. yüzyıla tarihli Karabel Manastır Kilisesi’nin apsis levhasındaki
kabartma haçta, Demre- Myra Aziz Nikolaos Kilisesi’nde 2001 yılında yapılan
kazıda ortaya çıkan taş levha üzerindeki haçın kollarında aynı sembol yer
almaktadır. 219
St. Petersburg Ermitaj Müzesi’ndeki, 5-6. yüzyıllara tarihlenen tılsımlı

papirüsün üzerinde, siyah ve kırmızı boyalarla yazılmış Işık ve Yaşam kelimeleri yer
almaktadır. 220
217
Gnutova, ve E. Zotova, agm., 2005, Kat.No.236, Fig. 94,339, s. 164, 227; Y. Golubeva, Simboly ı
Obrazy: Skladni Ikony Krety Kontsa XVII- XX Vekov. Slovenya: Gronski Tisk Priting Hause, 2002,
Kat. No.147, s. 146; G. Richwien, agm., Bil. No.I.
218
S. Yıldız Ötüken, ''Işık- Yaşam PWC- ZWH'', C. Işık ve Zeynep Çizmeli Öğün. CALBİS Baki
Öğün'e Armağan (s. 131-139), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. 131.
219
S. Yıldız Ötüken, agm., Res.1, 4, s. 131-132.
220
Mısır’da bulunan papirüs, 1945 yılında Patrik Aleksios tarafından müzeye hediye edilmiştir.
Tılsımlı papirüs için ayrıntılı bilgi için bk. M.B. Piotrovsky, Xристиане Hа Bостоке (Chrıstıans ın
the Holy Land), St. Petersburg 1998, No.186, s. 147
69
Selanik Bizans Medeniyetleri Müzesi ve Atina Benaki Müzesi’nde 11.
yüzyıla tarihli röliker haçlarda, Kiev Khanenko Müzesi’nde yer alan 11-12. yüzyıla
tarihlenen röliker haçta, Balıkesir Bandırma Arkeoloji Müzesi’nde yer alan 12-13.
yüzyıla tarihlenen adak haçında bu sembolleri görmek mümkündür. 221
4.4.2. Hayvan Tasvirleri
Hayvan figürleri, katalogda tanıtılan bir tören haçı (Kat No. 8), iki kitap
kaplama levhası (Kat No. 32a,b), iki pandantif ikonada (Kat. No. 24,25)
görülmektedir. Kullanılan bu figürler; güvercin, aslan, boğa, ejderha ve attır.
Kutsal ruhun sembolü olan güvercin tasviri, İsa’nın hayatından sahnelerin yer
aldığı süslemelerde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Güvercin, İsa’nın vaftiz edilişi
sahnesinde, gökten kanatları açık biçimde vaftiz edilen İsa’nın üzerine inmektedir. 222
Bizans tasvir sanatında, Vaftiz sahnesinde gördüğümüz güvercin figürü, Rus tasvir
sanatında İsa’nın çarmıha gerilişi sahnesinde karşımıza çıkmaktadır. Haçlar üzerinde,
genellikle üstteki haç kolunda, kanatları açık şekilde görülmektedir. Katalogdaki
tören haçının (Foto. 23-24, Çizim 12-13) üst kolunda, çevresi tanrının aydınlatıcı
yönünü simgeleyen ışık huzmeleri ile çevrelenmiş güvercin figürü bulunmaktadır.
19. yüzyıl ortalarına tarihlenen ve Moskova’da, özel bir koleksiyonda yer alan pirinç
üzerine kazıma tekniğinde yapılmış haçın ön yüzünde güvercin, arka yüzünde üçgen
içinde göz sembolü bulunmaktadır. 223 Kazıma tekniğinde yapılmış olan sembollerin
çevresi katalogdaki haçta olduğu gibi ışık huzmeleriyle çevrilmiştir. 224
Hıristiyan ikonografisinde yeniden doğuşu simgeleyen boğa figürü İncil

yazarı Luka’nın sembolüdür. Güç, mutlak iktidar, cesaret ve soğukkanlılığın simgesi
olan aslan ise, İncil yazarı Markos’un sembolüdür. Katalogda yer alan gümüş kitap
kaplama levhası üzerinde (Kat. No. 32a, 32b), kabartma tekniğinde yapılmış İncil
221
Brigitte Pitarakis, age., No.628, 639, s. 383,387.; A. Peskova, ve L. Strokova, Cristıan Antıquıtıes
of Byzantıum ın the '' Syrıan Collectıon'' of Bogdan Khanenko and Varvara Khanenko. St. Petersburg:
St. Petersburg Centre for Oriental Studies Publishers. 2012, Kat.No.35, s. 118; Feride İmrana Altun,
agm., Res. 3. s. 138-139.
222
‘’İsa vaftiz olur olmaz sudan çıktı. O anda gökler açıldı ve İsa, Tanrı’nın Ruhu’nun güvercin gibi
inip üzerine konduğunu gördü. Göklerden gelen bir ses ‘’Sevgili Oğlum budur, O’ndan
hoşnudum.’’dedi. (Matta 3:16-17; Markos 1:10-11; Luka 3:21-22).
223
Güvercin tasviri için sayfa 69 ‘a, üçgen içinde göz tasvirinin anlamı için sayfa 73’e bakınız.
224
Erişim: [http://www.cirota.ru/forum/view.php?subj=71204vefullview=1veorder=asc] Erişim
Tarihi 11 Haziran 2023.
70
yazarı Markos ve Luka’nın yanı başında, sembolleri olan boğa ve aslan tasvirleri
bulunmaktadır (Foto. 53, Çizim 38) (Foto. 54, Çizim 39) Erzurum Müzesi’nde 20.
yüzyıla tarihli kaplama levhalarda, Nizhny Novgorod Devlet Sanat Müzesi’ndeki
1703 yılında yapılmış İncil kapaklarındaki levhalarda benzer tasvir ve
kompozisyonlar bulunmaktadır. 225
Ejderha mitolojide önemli bir figürdür. Hıristiyan ikonografisinde, ejderhayı

öldüren atlı bir figür olarak Aziz Georgios sıklıkla tasvir edilmiştir. 226 Hıristiyanlığa
karşı olan kötü güçleri yenmek için verilen mücadeleyi anlatan bu sahnede,
ejderhanın kuyruğunun düğümlenmiş olması kötü güçlerin yenilgisini sembolize
etmektedir. 227
Katalogda yer alan 18-19. yüzyıl Rus üretimi olan iki bakır pandantif ikona
(Kat. No. 24,25) üzerinde, kabartma tekniğinde yapılmış, Aziz Georgios’un
Ejderhayı Öldürmesi tasvirinde hem at hem de ejderha figürleri görülmektedir.
George Kunz koleksiyonunda bulunan 18. yüzyıla, Macar koleksiyonunda bulunan
19. yüzyıla ait bakır pandantif ikonalarda, Budapeşte Iparművészeti Müzesi’nde
bulunan 18. yüzyıla ait sade ve mine süslemeli pandantifler üzerinde benzer tasvirler
bulunmaktadır. 228 Maden ikonaların yanı sıra ahşaptan yapılmış ikonalar üzerinde de
aynı sahnenin tasvir edildiği birçok örnek mevcuttur. Andrey Rublev Müzesi’nde
bulunan ve 19. yüzyıla tarihli ahşap ikona üzerine tempera yapımı Aziz Georgios’un
Ejderhayı Öldürmesi tasvirinde benzer kompozisyon yer almaktadır. 229
225
Kitap kapakları, kapak levhaları üzerinde yer alan benzer figürler ve ayrıntılı bilgi için bk. Demet
Okuyucu Yılmaz, agm, No.4,5, Foto. 7-8,9; L.D. Galuzinskaya, ve N.V. Svirin, agm., No.32, s. 19.
226
Eski Babil Krallığında Tanrıça Tiamat, Tanrı Marduk ile yaptığı savaşta ölür. Babillerde Tiarnat,
genellikle büyük bir yılan veya ejderha biçiminde tasvir edilmiş ve su ile ilişkilendirilmiştir. Ayrıca
Çin kültüründe ejderhanın çok önemli bir yeri vardır. Güzel enerji ile rahatlık ve bolluğu sembolize
etmektedir. Dursun Ali Aykıt, agm., s. 22.
227
Clare Gibson, Semboller Nasıl Okunur? , Yem Yayınları, İstanbul, 2009, s .229.
228
Gnutova, ve E. Zotova, agm., 2005, Kat.No.236, Fig. 94,339, s. 164, 227; Y. Golubeva, Simboly ı
Obrazy: Skladni Ikony Krety Kontsa XVII- XX Vekov. Slovenya: Gronski Tisk Priting Hause, 2002,
Kat. No.147, s. 146; G. Richwien, agm., Bil. No.I.; Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., No.48, s.
76.
229
L. Tarasenko, ve S. V. Gnutova, agm., No.84, Fig. 88.
71
4.4.3. Bitkisel Motifler
Bitkisel motifler, katalogda tanıtılan bir röliker haç (Kat No. 15), bir skladen
ikona (Kat No. 26) ve dört kitap kaplama levhasında (Kat. No. 31a,b,c,33)
görülmektedir. Bitkisel süslemelerde kullanılan motifler; buğday başağı, çiçek ve
yapraklı kıvrık dallardır.
Orta Bizans dönemi ve 18-19. yüzyıl Rus maden üretimi liturjik eserlerde,
bitkisel motifler figürlü, geometrik ve sembolik motifler ile birlikte kullanılmıştır.
Skladen ve pandantif ikonaların yanı sıra kaplama levhalarda görülen bitkisel
süslemeler, dini içerikli tasvirlere çerçeve oluşturmasının yanı sıra, bezenecek
yüzeyin tamamını ya da bir bölümünü oluşturur.
Hıristiyanlıkta, iyiliği ve kötülüğü bilme ağacından yapıldığı düşünülen,

İsa’nın gerildiği çarmıh, Golgota Tepesi’ne dikilmiştir. Çarmıha gerildiği sırada
İsa’dan akan kanla ıslanan toprakta, kutsal olarak bilinen zeytin, buğday ve üzüm
gibi bitkiler yeşermiştir. 230 Buğday başağı motifi, katalogda yer alan 11-12. yüzyıl
arasına tarihlenen röliker haçın (Kat. No.15) üzerinde yer almaktadır. Işık ve yaşam
kelimeleri ile süslemeyi oluşturan buğday başağı motifinin, İsa’nın öldükten sonra
tekrar hayata dönüşünü sembolize ettiği söylenebilir.
Katalogda yer alan 18-19. yüzyıla tarihlenen üç kitap kaplama levhasının

üzerinde kabartma tekniğinde yapılmış sekiz yapraklı çiçek motifi, etrafında ise
kıvrık dallar ve yapraklarla çevrili süsleme yer almaktadır (Kat. No. 31a,b,c). Sekiz
kollu yıldız formundaki kaplama levhasının (Kat. No. 33) kollarında, alternatif
dizilmiş bitkisel motifler bulunmaktadır. Bitkisel süslemenin yer aldığı levhalar
genellikle kitabın arka kapağında kullanılmaktadır. Benzer bitkisel motiflerin yer
aldığı kaplama levhalar, yayınlarda yer alan örneklerine bakıldığında arka kapakta
kullanıldığı görülmektedir. Buradan yola çıkarak katalogda bulunan bitkisel motifli
levhaların da, arka kapağı oluşturan levhalar olduğu söylenebilir. Andrey Rublev
Müzesi’nde yer alan ve 1681 yılına tarihlenen, Rus üretimi iki kitap kapağının
süslemesi, bu düzenleme ve süslemeye örnek verilebilir. 231
230
Semiha Altıer, ‘’Anadolu Türk Kültüründe Buğday/Başak ve Görsel Dile Aktarımı’’, Kültür
Araştırmaları Dergisi, 12, 2022, s. 34.
231
L.D. Galuzinskaya ve N.V. Svirin, agm., No.32,33, s. 19.
72
Yapraklı kıvrık dallar, dini içerikli tasvirlere çerçeve oluşturur (Kat. No. 26)
ya da merkezde yer alan çiçek motifi ya da sembolik tasvirlerin olduğu süslemelerde
boş kalan yüzeyi doldurmak için yapılır (Kat. No. 31a,b,c, 33). George Kunz
koleksiyonunda yer alan sağlam durumdaki skladen üzerindeki figürün, çevresinde
benzer süsleme bulunmaktadır. 232
4.4.4. Geometrik Motifler
Geometrik motifler, katalogda tanıtılan bir tören haçı (Kat No. 7), dört röliker
haç (Kat No. 9,12,13,14) bir pandantif ikona (Kat. No. 23), bir skladen ikona (Kat.
No. 26), dört kitap kaplama levhası (Kat. No. 32a, b,c,33) ve bir kasede
görülmektedir. Geometrik süslemede kullanılan motifler; sekiz kollu yıldız, üçgen,
eşkenar dörtgen, daire, iç içe daire, paralel çizgiler, geçmeler ve dil motifidir.
Geometrik motifler Bizans sanatında 9-12. yüzyıllar arasında, Ermeni

sanatında ve 18-19. yüzyıl Rus üretimi maden eserlerin süslemesinde yer almaktadır.
18-19. yüzyıl Rus ikonalarında tasvir edilen sekiz kollu yıldız Beytüllahim yıldızını
dolayısı ile İsa'nın doğumunu sembolize etmektedir. İncil’de, çobanlara yol gösteren
yıldız olarak karşımıza çıkmaktadır. Katalogda, Rus ikona geleneğinde sıkça
kullanılan sekiz kollu yıldız motifi Aziz Georgios ve Aziz Nikolaos’un yer aldığı
ikonalarda görülmektedir.
Sekiz kollu yıldız motifi, katalogda yer alan üç pandantif ikonada (Kat. No.
23,24,25), kabartma tekniğinde yapılmış Ejderha’yı Öldüren Aziz Georgios (Foto.
40) ve Aziz Nikolaos (Foto. 42, Çizim 29) tasvirlerinin olduğu eserlerde karşımıza
çıkmaktadır.
18-19. yüzyıl Rus resim sanatında sıkça kullanılan diğer bir sembol, üçgen
içinde yer alan göz motifidir. Rus Hıristiyanlık eserlerinde, tanrıyı sembolize eden
göz tasviri, Geç Rönesans döneminde üçgen içinde gösterilmeye başlamıştır.233
Tanrının her şeyi gördüğünü, bildiğini ve her yerde olduğunu anlatmaktadır.
Katalogda yer alan ve arka yüzünde kalis motifi bulunan haçın (Kat No. 7) ön
yüzünde ise “üçgen içinde göz” tasviri bulunmaktadır (Foto. 21-22, Çizim 10-11).
232
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., No.14.
233
Seda Toksoy, Semboller ve İşaretler, Alfa Yayınları, İstanbul 2019, s. 107.
73
19. yüzyıl sonlarına tarihlenen ve Moskova’da özel bir koleksiyonda yer alan
röliker haçın üzerine kazıma tekniğinde yapılmış çarmıh sahnesinin üst kısmında, bir
bulut üzerinde üçgen içinde göz sembolü bulunmaktadır. 234
Daire; haç parçasının (Kat. No. 6) arka yüzünde görülmektedir. Daire motifi
hem liturjik hem de günlük kullanım eşyaları üzerinde sıkça karşımıza çıkmaktadır.
İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde ve Muğla Fethiye Müzesi’nde bulunan, 6-7.
yüzyıllara (Erken Bizans dönemi) tarihlenen iki kâsede, İstanbul Arkeoloji
Müzesi’nde ve Bursa Müzesi’ndeki haçların merkezinde ve kol uçlarında daireler
bulunmaktadır. 235
İç içe daire motifi, Bizans’ın erken döneminde (4-7. yüzyıl) kullanılmaya

başlanan, liturjide ve günlük kullanım eşyalarında sıklıkla karşımıza çıkan bir
motiftir. 236 Röliker haçların (Kat. No. 12,13,14) merkezinde ya da kollarda düzenli
olarak yerleştirilmiş şekilde karşımıza çıkmaktadır (Foto. 28,29,30, Çizim 17,18,19).
İç içe daire motifiyle bezenmiş olan röliker haçlara, Giresun Müzesi’ndeki 7-11.
yüzyıllar arasına tarihlenen röliker haçlar 237, Aksaray Müzesi’ndeki 10-11. yüzyıllara
tarihlenen röliker haçlar 238 örnek verilebilir.
Kâsenin iç yüzeyi ve ağız kısmı belli bir düzen içerisinde iç içe daire motifi
ile bezenmiştir (Kat. No. 36). Yurt içinde ve yurt dışındaki müze ve koleksiyonlarda
benzer bir süslemeye sahip kâse örneği saptanamamıştır.
Kâsenin dokuz köşeli bir forma sahip olması, Hıristiyanlık açısından

sembolik bir anlamı olabileceğini düşündürmektedir. Dokuz rakamının farklı
sembolik anlamları bulunmaktadır. İsa, sabah saat dokuzda239 çarmıha gerilmiştir. 240
234
Erişim: [http://www.cirota.ru/forum/view.php?subj=71204vefullview=1veorder=asc ] Erişim
Tarihi 11 Haziran 2023.
235
Daire motifinin yer aldığı bezeme örnekleri için bk. Meryem Acara Eser, age., Kat.
95,115,121,122, Foto. 179,200,212,213, s. 210, 220,224.
236
Meryem Acara Eser, agm., 2004b, s. 56.
237
Hasan Buyruk, agm., 2014a, No.4, Res. 13-14, s. 138.
238
Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.146, Res. 156, Çiz. 146, s. 168.
239
Günbatımı eski çağlarda, yeni bir günün başlangıcı sayılırdı. Gece on iki saatte ya da ‘’nöbet’’
denilen üçer ya da dörder saatlik zaman dilimlerine bölünmüştür. Gündüz ise gün doğumundan
başlayarak on iki saate bölünmüştür. Örnek verilecek olursa, bu düzenlemeye göre gündüz altıncı saat
öğlen vaktidir. Dokuzuncu saat ise saat on beştir. Bk. Kutsal Kitap (Yeni Çeviri), Yeni Yaşam
Yayınları, İstanbul 2013, s. 1364.
74
İncil’de Hıristiyanların yaşamında temel nitelikler olarak kabul edilen Kutsal Ruh’un
dokuz meyvesi vardır. 241 Yahudilerin Şabat 242 (Sebt) günü ayın dokuzuncu gününün
akşamında başlayıp ertesi akşama kadar sürer. 243 Eski Ahit’te İbrahim’in 99 yaşında
adını aldığı söylenmektedir. 244 Bu sembollerden yola çıkarak kâsenin dokuz köşeli
olması bir rastlantı değildir, kutsal bir kişi ya da olayı temsil ediyor olmalıdır.
Sembolik açıdan bakıldığında kâsenin liturjide kullanılmış olduğu düşünülebilir.
Eşkenar dörtgen; 10-11. yüzyıla (Orta Bizans dönemine) ait röliker haçtaki
(Kat. No. 9) figürün kıyafetinin süslemesinde, 18-19. yüzyıllar arasına tarihlenen,
Ruslara ait pandantif ikonanın (Kat. No. 23) çerçevesinde görülmektedir. Giresun
Müzesi’ndeki 9-10. yüzyıla tarihlenen röliker haçta da aynı bezeme görülmektedir. 245
George Kunz Koleksiyonu ve Andrey Rublev Müzesi’nde 18-19. yüzyıla ait
pandantif ikonalarda da 246 aynı bezeme yer almaktadır.
Birbiri içinden geçen geometrik bezemeler, kitap kaplama levhalarında (Kat.

No. 31a, b,c,32a,b,c) bulunan figürlü tasvirler ve bitkisel motiflere çerçeve
240
İsa'yı Golgota, yani Kafatası denilen yere götürdüler. O'na mürle karışık şarap vermek istediler,
ama içmedi. Sonra O'nu çarmıha gerdiler. Kim ne alacak diye kura çekerek giysilerini aralarında
paylaştılar. Öğlen on ikiden üçe kadar bütün ülkenin üzerine karanlık çöktü. İsa'yı çarmıha
gerdiklerinde saat üçtü. (Matta 27:32-45)
241
“Ruh'un ürünüyse sevgi, sevinç, esenlik, sabır, şevkat, iyilik, bağlılık, yumuşak huyluluk ve
özdenetimdir. Bu tür nitelikleri yasaklayan bir yasa yoktur.” (Galatyalılar 5:22–23)
242
Yahudilerin dini ibadet ve uygulamalarını yapmış oldukları takvime göre gün akşam vakti
başlamaktadır. Dolayısıyla Şabat gününe de cuma günü güneşin batmasıyla girilmektedir. Cumartesi
günü güneş battıktan sonra üç yıldız gökyüzünde görüldükten sonra Şabat da bitmiş olur. Yahudi
geleneğine göre Şabat gününün kutsallığı ve bununla ilgili kural, yasak ve uygulamalar, Yahudi kutsal
metinlerinden Eski Ahit literatüründeki dünyanın yaratılması ve Mısır’dan çıkışla birlikte
İsrailoğulları’nın kölelikten kurtulması olayına dayandırılmaktadır. Yusuf Ağkuş ve Abdullah
Altuncu, ‘’Yahudi Kutsal Metinlerinde ve Kur'an'da Şabat (Cumartesi) Yasakları ve Mesh Hadisesi’’,
İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6/5, 2017, s. 2776-2777. Eski Ahit’te “Yer ve gök
bütün öğeleriyle tamamlandı. Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi. Yaptığı
işten o gün dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün
yaptığı, yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.” (Yaratılış, 2:1-3) ifadeleriyle cumartesi gününü Tanrı,
dinlenme günü olarak seçtiği belirtilir.
243
“Sebt günü sizin için dinlenme günüdür ve kendinizi inkâr etmelisiniz. Ayın dokuzuncu gününün
akşamından ertesi akşama kadar Sebt gününü kutlayacaksın.” (Levililer 23:32)
244
“Artık sana Avram denmeyecek; Adın İbrahim olacak, çünkü seni birçok ulusun babası
yapacağım. Seni çok verimli kılacağım. Soyundan uluslar doğacak, krallar çıkacak. Anlaşmamı
seninle ve soyunla kuşaklar boyunca, sonsuza dek sürdüreceğim. Senin, senden sonra da soyunun
Tanrısı olacağım.” (Yaratılış 17:5–7).
245
Hasan Buyruk, agm., No.6, Res. 17-18, s. 139.
246
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm., No.23, s. 59; S. V. Gnutova ve E. Zotova, age, Fig. 196,
s. 102.
75
oluşturmak için yapılmıştır. Bu motif, 18-19. yüzyıl Rus el sanatlarında, kitap
kaplamalarında sıkça kullanılan bir süslemedir.
Bu grupta ele alınan dil motifi ise, kitap kapağının (Kat. No. 33) merkezinde
kullanılan sekiz kollu yıldız formundaki levha üzerinde yer almaktadır (Foto. 56,
Çizim 41). 18-19. yüzyıllara tarihlenen, Ruslara ait olan levhadaki bu süslemenin
benzeri bir örnek saptanamamıştır.
4.5. Üslup
Katalogda tanıtılan figürlü, sembolik, bitkisel ve geometrik motifli

süslemelerin yer aldığı haç, ikona, kitap kaplama levhası, aplik, kâse ve işlevi
belirlenemeyen maden eserlerin, dönem ve malzemeleri farklı olduğu için üslupları
da farklılık göstermektedir. Bu başlık altında, Bizans, Ermeni ve Rus eserleri ile
dönemi ve ait olduğu kültür tespit edilemeyen maden eserler üslup açısından
değerlendirilmiştir.
4.5.1. Bizans Dönemine Tarihlenen Eserler
Çarmıha gerilmiş İsa’nın tasvir edildiği 11-12. yüzyıla tarihlenen adak haçı
(Kat. No. 1) ve 9-11. yüzyıllar arasına tarihlenen pandantif haçta (Kat. No. 16); İsa
haçın merkezinde yer almaktadır. Adak haçında tek figür olarak tasvir edilen İsa,
pandantif haçta Meryem ve İncilci Yahya birlikte tasvir edilmiştir. Çarmıhta İsa
tasvirinin en erken örneği Rabula İncili’nde 247 (586) yer alırken, Londra British
Museum (9. yüzyıl) ve Baltimore, Walters Art Gallery’deki 248 (10-11. yüzyıl) röliker
haçlarla üslup olarak benzerlik göstermektedir.
Bir kısmı günümüze gelmiş üç yapraklı yonca biçimindeki tören haçının (Kat.
No. 4) merkezinde, kabartma olarak Meryem ve kucağında Bebek İsa tasviri yer
almaktadır. 11-12. yüzyıl Bizans dönemine tarihlenen haçın üzerindeki figürler ayrı
yapılarak haçın merkezine lehimle sabitlenmiştir.
Merkezden kol uçuna doğru genişleyip üç daire ile sonlanan tören haçı
parçası (Kat. No. 6), kol ucunun formu ve madalyona benzer orta yuvarlak
içerisindeki portre biçimdeki figür üslup açısından Atina Benaki Müzesi’ndeki tören
247
Marco Muresu, agm., s. 260.
248
76
haçındaki İncilci Yahya tasvirine olan benzerliğinden yola çıkarak 10-12. yüzyıl
Bizans dönemine tarihlenebilir.
Orans duruşundaki, kanatsız baş melek Mikael (Kat. No. 9,10) ve aziz (Kat.
No. 11) tasviri, 10-11. yüzyıl Orta Bizans dönemine tarihlenen röliker haçların
merkezinde tek figür olarak yer almaktadır. Eller iki yana açık, yüz karşıya dönük ve
boydan tasvir edilmişlerdir. Baş melek Mikael tasvirinin St. Petersburg’ da ki Ermitaj
Müzesi’nde, Atina Benaki Müzesi ve Konya Arkeoloji Müzesi’ndeki 11. yüzyıla
tarihlenen röliker haçlarda kanatlı örnekleri yer alırken 249 Sırbistan Ulusal
Müzesi’ndeki 11-12. yüzyıla tarihli röliker haçta 250 kanatsız örneği bulunmaktadır.
İç içe daire motifi, Bizans sanatında erken dönemden (4-7. yüzyıl) itibaren
sıklıkla kullanılan bir motiftir. Katalogdaki 10-11. yüzyıla tarihlenen iki röliker haçın
(Kat. No. 12,13) merkezinde ve kollarda belli sıra ve sayılarda karşımıza
çıkmaktadır. Giresun Müzesi’ndeki (7-11. yüzyıl), İstanbul Rahmi Koç Müzesi (10-
11. yüzyıl) 251 ve Aksaray Müzesi’ndeki (10-11. yüzyıl) röliker haçlarda benzer
üslupta örnekleri yer almaktadır. 252
‘‘ΦWC’’(ışık) ve ‘‘ΖWΗ’’ (yaşam) yazısı Erken Bizans Döneminde (5-6.

yüzyıl) mermer röliker, papirüs, taş kabartma ve seramikler başta olmak üzere birçok
eserde yer alırken Orta Bizans döneminde (9-12. yüzyıl) madeni haçlarda
görülmektedir. Yunan alfabesiyle yazılmış; sol kolda Z, sağ kolda H, alttaki kolda
W, C ve ortada Φ. Yukarıdan aşağıya ve soldan sağa okunduğunda ‘‘ΦWC’’(ışık) ve
‘‘ΖWΗ’’ (yaşam) yazısı oluşmaktadır (Kat. No. 15). Bizans sanatında madeni haçlar,
seramik ve taş eser gibi farklı türde yapılmış eserlerin süslemesinde sıkça görülen bu
harfler İsa’nın İncil’de yer alan; ‘‘Ben dünyanın ışığıyım. Her kim beni izlerse, asla
karanlıkta kalmaz, aksine yaşam ışığına sahip olur.’’ (Yahya 8:12) cümlesini
253
oluşturan akrostikondur. Adana Arkeoloji Müzesi’nde mermer rölikerde (5-6.
yüzyıl), Demre- Myra Aziz Nikolaos Kilisesi’nde 2001 yılında yapılan kazıda ortaya
249
Baş melek Mikael’in kanatlı tasvirlerinin yer aldığı röliker haçlar için bk. Brigitte Pitarakis, age.,
No.429, 435, 439, s. 321,323,325.
250
251
Brigitte Pitarakis, age., No.595,596, s. 374.
252
Hasan Buyruk, agm., 2014a, No.4, Res. 13-14, s. 138; Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.146, Res. 156,
Çiz. 146, s. 168.
253
S. Yıldız Ötüken, agm., s. 131.
77
çıkan taş levhada 254, Selanik Museum of Byzantine Culture ve Atina Benaki
Müzesi’ndeki (11. yüzyıl) bronz röliker haçlarda tıpkı benzer harfler yer
almaktadır. 255
Katalogda yer alan, çarmıhta İsa tasvirli pandantif haçta (Kat. No. 19), haç ve
İsa figürü döküm tekniği ile ayrı ayrı yapılarak lehim ile birleştirilmiştir. Müze ve
koleksiyonlardan yayınlı benzer örnekleri olmayan günümüz üretimi olması
muhtemel haçın sosyal ağlarda satışı yapılmaktadır. 256
Müzede incelenen eserler içerisinde bir grup geliş yerinin bilinmesi ile önem
taşımaktadır. Söz konusu 10 eser (Kat. No. 1-2, 4, 6, 9-14) Iğdır, Tuzluca
Karakale’de DSİ’nin yaptığı çalışmalar sırasında ele geçmiştir. Stratigrafik ve
bilimsel bir kazı olmamakla birlikte buluntu yerinin bilinmesi, genellikle satın alma
yolu ile müzeye gelen eserler arasında dikkati çekmelerine neden olmaktadır. Iğdır il
sınırının 25 km batısında, Aras ırmağının güneyinde, sarp bir kaya parçasının
üzerinde, vadiye hakim bir noktada yer alan Karakale’de, küçük bir kilisenin yanı
sıra bazı yapı kalıntılarının bulunduğu yapılan çalışmalar ile belgelenmiştir. Erken ve
257
Orta çağ dönemi özellikleri taşıyan Karakale, bölgenin en önemli kalesidir.
Bölgede ele geçen ve 17 Ağustos 1971 tarihinde Kars Müzesi’ne teslim edilen adak
haçı, tören haçı ve röliker haçlardan oluşan grubun kilise ve belki de manastır
kuruluşuna ait olduğu anlaşılmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı kazı sonuç
raporları 1980 yılından sonra yayınlanmaya başladığı için haçların bulunuşuna ve
tam olarak nerede bulunduğuna dair daha net bir bilginin elde edilebileceği bir bildiri
ya da rapora ulaşılamamıştır. Katalogda detaylı olarak tanımlanan figürlü ve
geometrik süslemeye sahip farklı işlevlerdeki haçlar form ve üslup açısından başta
Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi başta olmak üzere hem yurt içi hem de yurt
dışındaki müze ve koleksiyonlarda Bizans dönemine, 11-12. yüzyıla tarihlenen
254
S. Yıldız Ötüken, agm., Res.1, s.131.
255
Brigitte Pitarakis, age., No.628, 639, s.383,387; Ayrıca bk. A. Peskova, ve L. Strokova, age.,
Kat.No.35, s. 118; Feride İmrana Altun, agm., Res. 3. S.138-139.
256
Erişim:[https://marytown-press-gift-store.myshopify.com/products/crucifix-bronze-pewter-10]
Erişim Tarihi: 08 Ağustos 2023
257
İ. Kılıç Ökten, ‘’Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor’’, Belleten, 7/27, 1943, s. 602;
Alparslan Ceylan, ‘’2002 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları’’, 21.
Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, Ankara 2003, s. 269; Hasan Buyruk, ‘’Iğdır’ın Hıristiyan
Mimarisi’’, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/47, 2011, s. 96-97.
78
örnekler ile benzerlik göstermekte ve bulunduğu bölgenin Orta Bizans dönemindeki
yaşamına kanıt oluşturmaktadır.
4.5.2. Ermeni Eserleri
İşlevi kesin olarak tespit edilemeyen, tören haçı veya kaplama levhası
olabilecek Ermeni haçının (Kat. No. 3) merkezinde çarmıha gerilmiş İsa tasviri,
yatay kollarda Meryem ve İncilci Yahya tasviri bulunmaktadır. İsa, çarmıha gerilmiş
biçimde durur fakat arkasında çarmıh yer almamaktadır. Düz zemin üzerinde tasvir
edilmiştir. Figürler hafif kavisli düz kaş, oval göz, dolgun yanaklı süsleme üslubuyla
Baltimore, Walters Sanat Müzesi’nde sergilenen Ermeni İncil’indeki (1455) Hz.
İbrahim’ in oğlu İshak’ ı kurban edişi sahnesinde yer alan melek tasviriyle benzerlik
göstermektedir. 258
İşlevi bilinmeyen aplikteki (Kat. No. 34), testere tutan Havari Simon
(Gayyur/Yurtsever Simun) tasviri Lizbon'daki Calouste Gulbenkian Müzesi'nde
sergilenen ve 17-18. yüzyıl Ermeni dönemine tarihlenen pyxdeki ve İstanbul
Arkeoloji Müzesi’nde bulunan 12 havarinin atribüleri ile tasvir edildiği gümüş
kasedeki tasvire benzerlik gösterir. 259 Elinde tuttuğu testere Havari Simon’un
marangozlukla ilgilendiğini kanıtlar niteliktedir. 260
Altıgen formundaki aplikte elinde rulo ve stylus tutan kimliği belirsiz figürün
(Kat. No. 35), İncil yazarı ya da homilyesi olan bir kilise babası olması muhtemeldir.
17-18. yüzyıl Ermeni üretimi olan apliğin üzerindeki perçin izlerinden, Kat. no. 4
‘teki gibi bir haçın merkez noktasına sabitlenerek kullanılmış olabileceği
anlaşılmaktadır.
4.5.3. Rus Eserleri
Çarmıha gerilmiş İsa’nın tasvir edildiği 18-19. yüzyıla tarihlenen, Ruslara ait
tören (Kat. No. 8), pandantif (Kat. No. 7) ve işlevi bilinmeyen (Kat. No.18) haçlarda
benzer üslup özellikleri görülmektedir. Merkezde çarmıha gerilmiş İsa, yatay
kollarda Meryem ve İncilci Yahya tasvirleri bulunmaktadır. Andrey Rublev
258
Hatice Özge Kaya ve Naile Rengin Oyman, agm., Şek. 28, s. 395.
259
Vrej Nersessian, age., No.34, s. 124; Meryem Acara Eser, agm., 2009, s. 7-9.
260
‘’Testere’’, Metin Sözen ve Uğur Tanyeli, age., s. 300-301.
79
Müzesi’ndeki tören haçında (18-19. yüzyıl) aynı üslup görülmektedir. 261 Tören
haçının ve işlevi bilinmeyen haçın ön yüzünde, üstteki haç kolunda tanrıyı sembolize
eden tasvirler yer alır. Birinde güvercin (Kat. No. 7), diğerinde ise üçgen içinde göz
(Kat. No. 7) tasviri bulunmaktadır. Moskova’da, özel bir koleksiyonda yer alan haçın
ön yüzünde güvercin, arka yüzünde üçgen içinde göz sembolü bulunmaktadır.
Kazıma tekniğinde yapılmış olan sembollerin çevresi katalogdaki haçta olduğu gibi
ışık huzmeleriyle çevrilmiştir. 262 Tören haçının arka yüzünde büyük bir haç motifi
diğer haçın arka yüzünde, merkezde kalis tasviri yer almaktadır. İsa’nın kanını
sembolize eden kalis, ön yüzdeki çarmıh sahnesiyle bağlantılı olabilir. Çarmıh
sahnesinin benzerinin yer aldığı pandantif haçın alt kolunda diğer haçlardan farklı
olarak Golgota Tepesi’ni simgeleyen kuru kafa tasviri yer almaktadır.
Bakırdan yapılmış pandantif ikona üzerindeki Mandylion İsa tasviri (Kat.
No.20) büst şeklinde tasvir edilmiştir. İsa çerçeve içerisini dolduracak boyutlardadır.
Andrey Rublev Müzesi ve George Kunz Koleksiyonunda benzer üslupta örnekleri
bulunmaktadır. 263
18-19. yüzyıla tarihlendirilmiş, Ruslara ait iki pandantif (Kat. No. 21,22) ve
bir skladen ikonada (Kat. No. 26) Hodegetria Meryem tasviri yer almaktadır.
Çerçeveyi dolduracak boyutlarda yapılan tasvirlerin birinde, diğerlerinden farklı
olarak İsa ve Meryem’e olan saygıyı ve kutsallıklarını simgelemek amacıyla tsata
denilen boyunluk bulunur. Kereszteny Müzesi koleksiyonunda bulunan bir skladen
ikonanın orta levhasında, 18-19. yüzyıla tarihlenen Smolensk Hodegetria Meryem
tasvirde ve Andrey Rublev Müzesi Koleksiyonundaki ahşap oymadan yapılmış
yuvanın ortasına yerleştirilmiş bakır bir ikonadaki Aziz Nikolaos tasvirinin boynunda
benzer süsleme bulunmaktadır. 264 Ayrıca Kunz Koleksiyonundaki 18. yüzyıla
261
L. Tarasenko ve S. V. Gnutova, age., Kat.152, Fig. 119.
262
Erişim: [http://www.cirota.ru/forum/view.php?subj=71204vefullview=1veorder=asc ] Erişim Tarihi
11 Haziran 2023.
263
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.36, s. 70; Gnutova ve Zotova age., Kat. No.131,
Fig.131, s. 68; N. Davydov, agm., Tab. II, Fig. 1, s. 168.
264
S. Gnutova ve E. Zotova, Kresty Ikony Skladni (Mednoye Khudozhestvennoye Lıt'ye XI- Nachala
Rubleva, Moskova, 2000, No.130; S. Gnutova ve E. Zotova, Players Locked in Bronze Russian Metal
Icons. Budapest 2005, No.66,114,169,170, s. 86,114,214
80
tarihlendirilmiş bir pandantifte ve skladen ikonada tsata takmış Meryem ve İsa
tasvirleri bulunmaktadır. 265
Üst kenarı oval olan pandantif ikonada (Kat. No. 23), Mucizeler İşçisi Aziz
Nikolaos’ın tasviri yer almaktadır. Yarım boy cepheden tasvir edilen Aziz Nikolaos
dışında figür bulunmamaktadır. Andrey Rublev Müzesi’nde (18-19. yüzyıl) form,
işçilik ve süsleme açısından benzer örneği yer almaktadır. 266
Katalogda, skladenin orta levhasını oluşturan (Kat. No. 27) ikonada Aziz
Nikolaos ve başının iki yanında İsa ve Meryem tasvirleri bulunmaktadır. Aziz
Nikolaos cepheden ve boydan, İsa ve Meryem profilden ve yarım boydan tasvir
edilmiştir. Mozhaısk’li Aziz Nikolaos tasvirinde genel olarak, bir elinde kılıç, diğer
elinde yapı maketi tutmaktadır. Üslup ve işçilik açısından Andrey Rublev
Müzesi’ndeki 18-19. yüzyıllar arasına tarihlendirilen, Rus ikonasına üslup açısından
benzerlik göstermektedir. 267
Ejderhayı öldüren Aziz Georgios tasvirinin yer aldığı 18-19. yüzyıla

tarihlenen, Ruslara ait iki pandantif ikona sahne seçimi ve üslup açısından benzerdir
(Kat. No.24,25). İkonalardan birinin yüzeyinde mavi ve yeşil renkte mine
kullanılmıştır (Kat. No. 25). Sahnede yer alan yıldız tasvirleri olayın gece yaşandığı
kanıtlar niteliktedir. Süslemenin tıpkı benzeri Macar koleksiyonu ve George Kunz
koleksiyonundaki (18-19. yüzyıl) pandantif ikonalarda görülmektedir. 268
Katalogda, 18-19. yüzyıllara tarihlenen, Ruslara ait biri sade (Kat. No. 28),
diğeri mine süslemeli (Kat. No. 29) kare formdaki iki skladen levhası; kimlikleri
farklı olan figürlerin duruşu ve üslubu açısından benzerdir. İkonaların birinde (Kat.
No. 28) figürler sola dönük ve kimlikleri belirlenmiştir. Elinde haç ve kılıç bulunan
Koruyucu Melek, oran duruşundaki Aziz Zosima ve Solovetsky’li Savvaty tasvirleri
bulunmaktadır. Sağa dönük olan (Kat. No. 29) ikonada ise Aziz Philip, Aziz
Nikolaos, İncilci Yahya tasvirleri bulunmaktadır. İncilci Yahya’nın elinde, İncil
265
Smolensk Hodegetria Meryem tasvirlerinin, pandantif kolye ve skladen ikonaların üzerinde yer
alan benzer örnekleri için bk. Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.23, 38, s. 59, 71.
266
N. Davydov, agm., Tab.3, Fig. 1-2-3, s. 74; G. Richwien, agm., Bil. No.I.; Vera Beaver ve Bricken,
agm., No.50, s. 77.
267
N. Davydov, agm., Tab.23, Fig. 2, Tab.25, Fig. 2-3, s. 160,165.
268
S. Gnutova ve E. Zotova, agm., age., 2005, Kat.No.236, Fig. 94,339, s. 164, 227; Y. Golubeva,
age., Kat. No.147, s.146; G. Richwien, agm., Bil. No.I.; Vera Beaver ve Bricken Espinola, No.48,
agm, s. 76.
81
yazarı olduğunu kanıtlayan bir kitap tutarken diğer figürlerin elinde tuttukları nesne
belirsizdir. İki ikonanın da üslup, işçilik ve süsleme açısından Andrey Rublev Müzesi
ve Kunz koleksiyonundaki skladen ikonalarda ki tasvirlerde (18-19. yüzyıl)
benzerdir. 269
18-19. yüzyıla tarihlenen, Ruslara ait dikdörtgen formdaki ikona kanadındaki

(Kat. No. 30) tasvirler ikişerli, alt alta ve üç sıra halinde yerleştirilmiştir. En üstte;
Baş Melek Mikael ve Havari Petrus, orta bölümde; Büyük Aziz Basileos ve Büyük
Şehit Georgios, Altta; Aziz Ioannes Khrysostomos ve Kiev Metropoliti Aziz Peter’in
tasvirleri yer alır. Figürlerin tamamı aynı boyutlarda, yarım boy ¾ profilden tasvir
edilmiştir. Skladenin sol kanadı olan ikonadaki süsleme üslubunun tıpkı benzeri
Andrey Rublev Müzesi ve Kunz koleksiyonundaki 18-19. yüzyıllar arasına
tarihlenen skladenn de bulunmaktadır. 270
Katalogda biri merkezde altısı ise köşelerde kullanılmış yedi gümüş kitap
kaplama levhası (Kat. No. 31a,b,c, 32a,b,c, 33) İncil yazarları ve sembolleri, bitkisel
ve geometrik motiflerle yapılmış süslemeye sahiptir. Hepsinin üzerinde 84 damgası
yer alırken, orta levhada buna ek olarak Slav haçı sembolü bulunmaktadır. Bu da
levhaların Rus üretimi olduğunu kanıtlamamktadır. Üç levhanın süslemesinde
kullanılan çiçek motifleri ve geometrik çerçeve benzerlik gösterir (31a,b,c). Kitap
kapağında yerleştirildikleri köşeye uygun olarak, kaplama levhalardaki figürlerin
duruşları ve yönleri farklılık göstermektedir. Bu durum levhaların kapak üzerinde
sabitlendikleri yerin tespit edilmesine yardımcı olmaktadır. Üslup açısından Rus
Erzurum Arkeoloji Müzesi, Rusya Novgorod Devlet Sanat Müzesi ve Budapeşte
Uygulamalı Sanatlar Müzesi’nde 18-20. yüzyıla tarihlenen kitap kapaklarındaki
süslemeler benzerlik gösterirler. 271
Kitap kapağının merkezine yerleştirilerek kullanıldığı anlaşılan sekiz kollu

yıldız formundaki levhada (Kat. No. 33) Rus Ortodoks kilisesinde yaygın olarak
kullanılan Slav haçı bulunmaktadır. Haçın iki yanındaki mızraklar, alt kısımda
269
N. Davydov, agm., 2010, Tab. 2, Fig. 3a, s. 166; N. Davydov, agm., 2013, Tab.20, Fig.1a,2a,4a,
s.140-141; N. Davydov, agm., 2013, Fig. 13, s. 143.
270
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.19,23, s. 56,59; N. Davydov, agm., 2010, Tab. 15,
Res.5, s. 118; S. Gnutova ve E. Zotova, agm., Kat. No.95, Fig.95, s. 228; Y. Golubeva, agm., Kat.
No.29, s. 52; G. Richwien, Bil. No.I, II, III.
271
Demet Okuyucu Yılmaz, agm, No.4, Foto. 8-9; L.D. Galuzinskaya, ve N.V. Svirin, agm., No.32,
s. 19.
82
Golgota Tepesini simgeleyen kuru kafa ve arkadaki şehrin surları çarmıh sahnesini
yansıtmaktadır. George Kunz koleksiyonunda (20. yüzyıl) Slav haçının yer aldığı
örnekler bulunmaktadır. 272 Kitap kaplama levhalarından farklı olarak ikonanın arka
yüzünde, oval çerçeve içerisindeki haçın çevresinde IC XC monogramları başta
olmak üzere birçok monogram yer almaktadır. Yıldızın kolları boş bırakmamak
adına alternatif dizilmiş geometrik ve bitkisel motifler kullanılmıştır.
4.5.4. Diğer Eserler
İşlevi ve dönemi tespit edilemeyen dokuzgen formundaki kâsenin (Kat. No.

36) iç içe daire motifli bezeme üslubu, Giresun Müzesi’ndeki 7-11. yüzyıla, İstanbul
Rahmi Koç Müzesi 10-11. yüzyıla 273 ve Aksaray Müzesi’ndeki 10-11. yüzyıl Orta
Bizans dönemine tarihlenen röliker haçlar yer almaktadır. 274
4.6. Tarihlendirme
Katalogda yer alan adak haçı (Kat. No. 1), Ankara Anadolu Medeniyetleri
Müzesi’ndeki benzer formdaki örneklerinden yola çıkarak 11-12. yüzyıl, Orta Bizans
Dönemine tarihlenebilir. 275 Ayrıca adak haçındaki benzeri süsleme ve üslup
özelliklerine sahip röliker haçları Brigitte Pitarakis 10-11. yüzyıla
tarihlendirmektedir. 276
Kol uçları ikişer daire veya damla şeklinde sonlanan tören haçı (Kat. No. 2)
form açısından Denizli Arkeoloji Müzesi, Afyon Müzesi’nde (11. yüzyıl) Ankara
Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde ve Efes Müzesi’nde (11-12. yüzyıl) bulunan
tören haçlarıyla form olarak benzerlik gösterir. Bu benzerlikten yola çıkarak haç, 11-
12. yüzyıl, Orta Bizans Dönemine tarihlendirilebilir. 277
272
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.11, s.49; Ayrıca bk., Demet Okuyucu Yılmaz. agm.,
No.29, Foto. 27-28, s. 159-160.
273
Brigitte Pitarakis, age., No.595,596, s. 374.
274
Hasan Buyruk, agm., 2014a, No.4, Res. 13-14, s.138; Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.146, Res. 156,
Çiz. 146, s. 168.
275
Adak haçları için bk. Meryem Acara Eser, agm., 2004b, Res. 3, s.53; Meryem Acara Eser, agm.,
2010, Kat No.1-5, Res.1-2, s. 31-32; John Cotsonis, age., No.12, s. 102-103; Brigitte Pitarakis, age.,
Fig. 96, s. 158.
276
277
Haçlar için bk. Meryem Acara Eser, agm., 2004b, Res.55, s. 5; Meryem Acara Eser, agm., 2007,
Res.2, 121, s. 39; Meryem Acara Eser, agm., 2010, Res.10,11,12, s. 477-478; Meryem Acara Eser,
83
Dikey haç kolunun bir bölümü kırık olan üç yapraklı yonca biçimindeki haçta
(Kat. No.3) kulp ya da askı deliğinin olup olmadığı tespit edilemediği için işlevi
bilinmemektedir. Form olarak benzerlik gösteren Kilikya Ermeni Katolikosluğu’na
ait 1254 tarihli Kostantin Bardzraberdtsi İncili’nin kapağını süsleyen gümüşten
yapılmış, levha 278 göz önüne alındığında, eserin kitap kaplama levhası olması
muhtemeldir. Buna ek olarak figürler hafif kavisli kaş, oval göz, dolgun yanaklar ve
küçük ağız yapısıyla Baltimore, Walters Sanat Müzesi’nde sergilenen Ermeni
İncilindeki (1455) figürlere 279 benzerlik göstermektedir. Benzer form ve süslemeye
sahip örneklerden yola çıkarak 13-15. yüzyıl Ermeni üretimi olduğunu söyleyebiliriz.
Kol uçları üç yapraklı yonca biçiminde sonlanan tören haçı (Kat. No. 4)
Erivan, Ermenistan Tarih Müzesi’nde (11-12. yüzyıl) 280, Saint-Siège
d'Etchmiadzin’de (12-13. yüzyıl) 281 Denizli Arkeoloji Müzesi’nde 282 bulunan tören
haçına form olarak benzerlik göstermektedir. Form olarak 11-12. yüzyıl Bizans
dönemine tarihlendirdiğimiz eserin üzerindeki Ermenice yazıtın Ermeniler tarafından
sonradan eklenmiş olduğu muhtemeldir. Haçın formu ve yazıtın benzeri Erivan,
Ermenistan Tarih Müzesi’ndeki 11-12. yüzyıllar arasına tarihli tören haçıyla
benzerdir. 283
Kol uçları üç yapraklı yonca biçiminde sonlanan tören haçı (Kat. No. 5)
Erivan Ermenistan Tarih Müzesi’ndeki (11-12. yüzyıl) 284, Ejmiadzin Katoliklik
Müzesi’ndeki (11-12. yüzyıl) 285 ve Münih’teki Christian Schmidt koleksiyonundaki
(12. yüzyıl) tören haçıyla form olarak benzerlik göstermektedir. 286 Bu benzerlikten
yola çıkarak 11-12. yüzyıla tarihlendirilebilir.
age., 2020, Kat. No.113, 116, Foto. 198, 201, s. 363-364; Brigitte Pitarakis, age., Fig. 71, s. 103;
Hicran Özdemir ve Gökçen K. Öztaşkın, agm., Kat. No.16, Res. 3, s. 499
278
Vrej Nersessian, age, Kat.No. 35a-b, s. 125; Fatma Yaşar ve İlker Mete Mimiroğlu, agm., Şek.15, s.
1828.
279
Hatice Özge Kaya ve Naile Rengin Oyman, agm., Şek. 28, s. 395.
280
Vrej Nersessian, age., Kat. No.27 s. 121.
281
Durand- Giovannoni, age., No.87,90,91, s. 214, 215,216.
282
Hicran Özdemir ve Gökçen K. Öztaşkın, agm., Kat. No.19, Res. 4, s. 495
283
Ermeni yazıtının yer aldığı haç örneği için bk. Jannic Durand ve Ioanna Rapti et Dorota
Giovannoni, age., No.87, s. 214.
284
Vrej Nersessian, age., Kat. No.27 s. 121.
285
Kol uçları üç yapraklı yonca biçiminde sonlanan haçlar için bk. Christoph Stiegemann, age.,
No.I.52.1-2, s. 152; Jannic Durand ve Ioanna Rapti et Dorota Giovannoni, age., No.90,91,92, s. 215-
217.
286
Jannie Durand ve Ioanna Rapti et Dorota Giovannoni, age., No.91-92, s. 216-217; Christoph
Stiegemann, age., I.52.1, s. 152.
84
Kol uçları üç yapraklı yonca biçiminde sonlanan tören haçı (Kat. No. 8) form
olarak Rus üretimi tören haçlarına benzerlik göstermektedir. Andrey Rublev
Müzesi’ndeki (1803) benzer formdaki örneği ve üzerindeki yazıttan yola çıkarak 18-
19. yüzyıl Ruslara ait olduğu söylenebilir. 287
İşlevi tam olarak belirlenemeyen haç (Kat. No.7), üzerindeki Rus alfabesiyle
yazılmış olan yazıttan yola çıkarak 18-19. yüzyıl, Rus üretimidir. Moskova’da
bulunan özel bir koleksiyonda, üzerinde üçgen göz tasvirinin yer aldığı haçlar
yapılan dönem değerlendirmesini destekler niteliktedir.
Merkezden uca doğru genişleyip üç daire ile sonlanan tören haçı parçası (Kat.
No. 6), kol ucunun formu ve süslemesi açısından Atina Benaki Müzesi’ndeki benzer
örneğinden yola çıkarak 10-12. yüzyıllar arası Bizans dönemine tarihlenebilir. 288
Pitarakis’in tipolojisine göre; Tip I (Kat. No. 9) ve Tip VII (Kat. No. 10)
formundaki iki röliker haçın da, üzerinde kazıma tekniğinde orans duruşunda, stilize
baş melek Mikael tasviri yer almaktadır. Haçlar, meleğin kanat yerine kollarının
olması, duruş şekilleri ve üsluptan yola çıkarak 10-11. yüzyıllar arasına, Orta Bizans
Dönemine tarihlenebilir. Mikael bu tasvirinde kanatsızdır ve sadece kollar yer alır.
Sırbistan Ulusal Müzesi’ndeki 11-12. yüzyıllara tarihli röliker haç, tarihlendirmeye
ilişkin bu düşüncemizi destekler niteliktedir. 289
Figürün kimliğine dair bir veri ya da yazıt olmayan Röliker haç (Kat. No. 11),
orans duruş ve stilize edilmiş süsleme üslubundan yola çıkarak 10-11. yüzyıl Orta
Bizans dönemine tarihlendirilebilir. 290
Erken Bizans Döneminden (4-7. yüzyıl) itibaren liturjik ve günlük kullanım

eşyalarında sıkça kullanılan iç içe daire motifi katalogdaki iki röliker haçın (Kat. No.
12,13) bezemesinde de görülmektedir. Bezeme açısından Giresun Müzesi’nde (7-11.
287
Benzer haç örnekleri için bk. L. Tarasenko ve S.V. Gnutova, age., Kat. 152, Res. 119, s. 75.
288
Üç daire ile sonlanan haç için bk. John Cotsonis, age., Fig.18a-b, s. 42-43; Brigitte Pitarakis, age.,
Fig. 15
289
290
John Cotsonis ve Maria Kouroumali, age., Kat. No.4, s. 7; Oğuz Koçyiğit, agm., Kat. No.6, Res. 6,
s. 117; Brigitte Pitarakis, age., No.432, s. 322
85
yüzyıl) ve Aksaray Müzesi’nde (10-11. yüzyıl) bulunan röliker haçlara olan
benzerliği dikkate alındığında 10-11. yüzyıl Orta Bizans dönemine tarihlenebilir. 291
Röliker haçlardan birinin (Kat. No. 14) yüzeyinde iç kısmı değerli taşlar
yerleştirmek amacıyla oyulmuştur daire biçimli yuvalar bulunmaktadır. Aynı
süsleme Atina Kanellopoulou Müzesi’ndeki 11. yüzyıla tarihlenen röliker haçlarda
görülmektedir. 292 Röliker haçlar bezeme, form ve benzer örneklerinden yola çıkarak
10-11. yüzyıl, Orta Bizans dönemine ait olduğu söylenebilir.
Müze koleksiyonunda yer alan bir diğer röliker haç (Kat. No.15) üzerindeki
kazıma tekniğinde, Yunan alfabesiyle yazılmış ‘‘ΦWC’’(ışık) ve ‘‘ΖWΗ’’ (yaşam)
yazısından yola çıkarak 11-12. yüzyıl, Orta Bizans Dönemine tarihlenebilir. Selanik
Bizans Medeniyetleri Müzesi ve Atina Benaki Müzesi’ndeki (11. yüzyıla) röliker
haç, Kiev Khanenko Müzesi’ndeki (11-12. Yüzyıl) röliker haç ve Balıkesir Bandırma
Arkeoloji Müzesi’ndeki 12-13. yüzyıla tarihlenen adak haçının bezemesi, ışık-yaşam
sembolleri kullanılarak yapılmıştır. 293
Katalogdaki kol uçları düz bir şekilde sonlanan pandantif haçta (Kat. No. 16),
İsa’nın giydiği uzun tunik tarzındaki kıyafetinden doğu ikonografisinin bir
özelliğidir. Haçın form ve süslemesi açısından Baltimore, Walters Sanat Müzesi ve
Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde 10-11. yüzyıla tarihlenen 294 benzer
örneklerinden yola çıkarak 9-11. yüzyıllar arasına, Orta Bizans Dönemine
tarihlendirilmiştir.
Katalogdaki, pandantif haçın (Kat No. 18) üzerindeki alfabeden yola çıkarak
Rus üretimi olduğu ve 18-19. yüzyıllara ait olduğu anlaşılmaktadır.
İşlevi bilinmeyen oval kesitli haçın (Kat. No. 17), formu ve alt kısmında
bulunan oyuk, Christian Schmidt Koleksiyonundaki kandil kapağına lehimli haça
benzerlik göstermektedir. Oval kesitli haçın, Kayseri Müzesi ve Niğde Müzesi’nde
291
İç içe geçmiş daire motifinin yer aldığı haçlar için bk. Brigitte Pitarakis, age., No.596,603,606, s.
374,377,379; Hasan Buyruk, agm., 2014a, No.4, Res. 13-14, s. 138; Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.146,
Res. 156, Çiz. 146, s. 168.
292
Brigitte Pitarakis, age., No.616, s. 380; Demetre Papanıkola - Bakırtzı, age., Kat. 213, s.191.
293
Brigitte Pitarakis, age., No.628, 639, s. 383,387; A. Peskova ve L. Strokova, agm., Kat.No.35, s.
118; Feride İmrana Altun, agm., Res. 3. s. 138-139.
294
86
9-12. yüzyıllar arasına tarihlenen pandantif örnekleri bulunmaktadır. 295 Kullanım
açısından kesin bir sonuca ulaşılmasa da form olarak benzerlerinden yola çıkarak 10-
12. yüzyıllar arasına, Orta Bizans dönemine tarihlendirilebilir. Bunların Orta Bizans
dönemine tarihli, mezarlardan çıkmış zincir halkalı örnekleri de bulunmaktadır.
Aksaray Müzesi’nde, Ereğli Müzesi’nde ve Kayseri Müzesi’nde (9-12. yüzyıl)
benzer formda zincir halkalı örnekleri bulunmaktadır. 296
Katalogda yer alan, çarmıhta İsa tasvirli pandantif haç (Kat. No. 19), haç ve
İsa’nın döküm tekniği ile ayrı ayrı yapılarak lehim ile birleştirilmesi ile elde
edilmiştir. Bu nedenle Bizans haçlarından farklılık göstermektedir. Müze ve
koleksiyonlardan yayınlı benzer örneklerine ulaşılamamakla birlikte 17. yüzyıl
sonrasında üretilen ve kullanılan haçlardandır. Kilise duvarına asmak için ya da dini
tören sırasında taşımak için kullanıldığı düşünülen 19-20. yüzyıl üretimi bu haçlar
günümüzde farklı sosyal ağlarda satışa sunulmaktadır. 297
Katalogdaki kare biçimli pandantif ikonaların üzerinde Mandylion İsa (Kat.

No.20), Hodegetria Meryem (Kat. No. 21,22) ve ejderhayı öldüren Aziz Georgios
(Kat. No. 24, 25) tasvirleri yer almaktadır. İkonaların üzeri sade olduğu gibi mineli
(Kat. No. 25) örnekleri de bulunmaktadır. Andrey Rublev Müzesi, Budapeşte
Iparművészeti Müzesi, George Kunz koleksiyonu ve Macar koleksiyonunda 298 yer
alan hem sade hem de mineli benzer örneklerinden hareketle eserleri 18-19. yüzyıl
Rus eserleri olduğu anlaşılmaktadır.
Bir diğer pandantif ikona ise üst iki kenarı yuvarlatılmış kare formdadır.
Üzerinde Mucizeler İşçisi Aziz Nikolaos tasviri (Kat. No. 23) bulunan ikonanın üst
kısmında bezemeli bir tepelik yer alır. Andrey Rublev Müzesi’ndeki benzer
örneklerinden yola çıkarak 18-19. yüzyıllar arasında Rus üretimi olduğu
anlaşılmaktadır. 299
295
Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.96-97, Res. 106-107, s. 118-119
296
Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.81,86,87, Res. 91, 96, 97, s. 103,108,109.
297
Erişim: [ https://marytown-press-gift-store.myshopify.com/products/crucifix-bronze-pewter-10 ]
Erişim Tarihi 08 Ağustos 2023
298
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.36, 48, s. 70, 76; Gnutova ve Zotova age., Kat. No.131,
Fig.131, s. 68; N. Davydov, agm., Tab. II, Fig. 1, s. 168; S. Gnutova ve E. Zotova, age., 2005, No.66,
68, 114, 169, 170, 236, 321, 323, Fig. 94, 339, s. 86, 114, 158, 164, 214, 215, 227; G. Richwien, agm.,
Bil. No.I
299
Kaynaklar ve müzelerdeki eserler incelendiğinde bu formdaki pandantif ikonalar üzerinde
genellikle Aziz Nikolaos tasviri bulunmaktadır. Benzer form ve süsleme örneği için bk. S. V. Gnutova
87
Taşınması kolay, üç kanattan oluşan skladen ikonaların; tümü kare formda
olan (Kat. No. 28,29) ve orta levhası kare yan kanatları dikdörtgen (Kat. No.
26,27,30) olmak üzere iki farklı formu vardır. Hem orta hem de yan kanatlarda
birden fazla figür kullanılır. Figürler, boydan ya da bele kadar yarım boy tasvir
edilir. Dini içerikli tasvirlerin yanı sıra bitkisel ve geometrik motifler de süslemede
kullanılmaktadır. Sade olanların yanı sıra altın yaldız (Kat. No. 30) ve mine
süslemeye (Kat. No. 29) sahip eserler bulunmaktadır. Skladenlerin bir diğer özelliği
ise orta levhanın üst bölümünde süslü tepelik yer almasıdır (Kat. No. 27). Andrey
Rublev Müzesi, George Kunz koleksiyonunda 300 benzer form ve üsluba sahip sağlam
durumda skladen ikonalar yer almaktadır. Benzer örneklerinden yola çıkarak tüm
skladenlerin 18-19. yüzyıllar arasında, Ruslar tarafından üretildiği
söylenebilmektedir.
Katalogda yer alan biri merkezde, altısı ise köşelerde kullanılmış yedi gümüş
kitap kaplama levhasının (Kat. No. 31a,b,c, 32a,b,c, 33) üzerinde, Rus maden
sanatında sıkça kullanılan ve gümüşün ayarını gösteren 84 damgası ve malzemeden
yola çıkarak 18-19. yüzyıl, Ruslara ait olduğu söylenebilir. Ayrıca kitabın
merkezinde kullanılan levhadaki (Kat. No. 33) Slav haçı bu tarihlendirmeyi
desteklemektedir. Erzurum Arkeoloji Müzesi, Rusya Novgorod Devlet Sanat Müzesi
ve Budapeşte Uygulamalı Sanatlar Müzesi’nde bu levhalara benzer örnekler yer
almaktadır. 301
İşlevi bilinmeyen aplik üzerindeki (Kat. No. 34) Havari Simon

(Gayyur/Yurtsever Simun) tasviri, Lizbon'daki Calouste Gulbenkian Müzesi'nde
sergilenen Ermeni pyxindeki tasvirle benzerlik gösterir. Aplik, bu benzerlikten yola
çıkarak 17-18. yüzyıla ait Ermeni maden sanatının bir örneğidir. 302
Dilimli altıgen formundaki aplikte (Kat. No. 35), bir elinde rulo diğerinde
stylus tutan kimliği tespit edilemeyen figür ya bir incil yazarı ya da homilyesi olan
ve E. Zotova, age, Fig. 226; N. Davydov, age., Tab.3, Fig. 1-2-3, s.74; G. Richwien, age., Bil. No.I.;
Vera Beaver ve Bricken, agm., No.50, s. 77.
300
N. Davydov, agm., Tab.15, 20, 23, 25, Fig. 1a,2,2a,3,3a, 4a, 5, s. 118, 140, 141, 143,160, 165, 166;
Vera Beaver ve Bricken Espinola, agm, No.19,23, s. 56,59; S. Gnutova ve E. Zotova, agm., Kat.
No.95, Fig.95, s. 228; Y. Golubeva, agm., Kat. No.29, s.52; G. Richwien, age., Bil. No.I, II, III.
301
Meryem Acara Eser, age, Ek- 10: No.1-5, Foto.158-159, s. 82; Demet Okuyucu Yılmaz, agm, Kat.
No.4, Foto. 8-9, çiz. 3, s. 150-151; P. P. Balakin, age, Kat. No.3, s. 28; S. Gnutova ve E. Zotova, age,
Kat.No.100, Fig.100, s. 231.
302
Vrej Nersessian, age., No.34, s. 124; Meryem Acara Eser, agm., 2009, s. 7-9.
88
bir kilise babası olabilir. Form olarak benzeri tespit edilemeyen aplik Kat. no. 4’teki
gibi bir haç üzerine sabitlenerek kullanılmış olabileceği düşüncesinden yola çıkarak
17-18. yüzyıl Ermeni üretimi olduğunu söyleyebiliriz. Figürün yüz hatları ve
kıyafetindeki kalın kıvrımlar eserin geç döneme ait olduğunu işaret etmektedir.
Dokuzgen gövdeli üç ayaklı kâsenin dönem ve tarihi tespit edilememiştir,

fakat dini törenlerde kullanılmış olması muhtemeldir. İç yüzeyi ve ağız kısmındaki iç
içe daire motifleri 9-12. yüzyıllar arasına tarihlenen, Giresun Müzesi’nde 303 ve
Aksaray Müzesi’ndeki 10-11. yüzyıllara tarihlenen Bizans dönemi röliker haçlara304
benzerlik gösterir. Fakat bu benzerlik dönem ve tarihlendirme açısından yeterli veri
oluşturmamaktadır.
303
Hasan Buyruk, agm., 2014a, No.4, Res. 13-14, s. 138.
304
Yakup Ünlüler, agt., Kat. No.146, Res. 156, Çiz. 146, s. 168.
89
90
SONUÇ
Bu araştırma, Kars Müzesi’nde bulunan ve daha önce yayımlanmamış,
Hıristiyanlığa ait maden eserleri, Türkiye ve yurt dışındaki müzelerde ve
koleksiyonlarda bulunan, yayınlardan tespit edilebilen benzer örneklerinden
yararlanarak inceleme ve değerlendirme imkânı sağlamıştır. Çalışmalar sonucunda;
9-12. yüzyıllar arası Bizans, 17-18. yüzyıl Ermeni ve 18-19. yüzyılda Rus üretimi
Hıristiyan maden eserleri malzeme, teknik, form, ölçü, süsleme, ikonografi ve üslup
açısından değerlendirilerek tarihlendirilmiştir. Eserlerde yüzyıllar içerisinde farklı
kültür, ekonomik ortam ve üslup sebebiyle değişiklikler olduğu belirlenmiştir.
Eserlerin bazıları sağlam bazıları ise eksik ya da kırıktır. On iki haç Bizans
dönemine; iki haç ve bir aplik Ermenilere, üç haç, ikona ve kitap kaplama
levhalarının tamamı Ruslara aittir.
Bizans, Ermeni ve Rus Ortodoks kiliseleri ve evdeki ibadet alanında

kullanılan haç, ikona, kitap kaplama levhası gibi maden eserlerin yanı sıra aplik ve
kâse katalogda yer alan başlıca eserlerdir. Eserler kendi içinde form ve ölçü olarak
farklı tipte gruplara ayrılmaktadır. Maden eserlerin ölçüsü ve formu nasıl bir
kullanıma sahip olduğu hakkında fikir vermektedir.
Bizans ve Ermenilere ait maden eserlerin malzemesi bronzdur. Rus dönemi

maden eserlerinin yapımında bronzun yanı sıra bakır ve gümüş kullanılmıştır. Bronz
ve bakırdan yapılan eserlerde döküm, gümüşle yapılan eserlerde ise dövme tekniği
kullanılmıştır. Yapım tekniği malzemenin kalitesi ile ilgilidir. Malzeme kalitesinin
yanı sıra elde edilecek form ve süsleme yapım tekniğini etkileyen diğer unsurlardır.
Maden eşyaların süsleme teknikleri ise; kazıma, kabartma, kalıpla kabartma,

baskı, yaldız ve minedir. Arkadan çekiçleme yöntemiyle kabartma yapılan eserler
malzemenin niteliğinden dolayı gümüş, döküm tekniğinde kabartma yapılan eserlerin
ise malzemesi bronz ve bakırdır. Baskı, mine ve yaldız tekniği ise yine kabartması
dökümle elde edilmiş olan bronz ve bakır üzerine uygulanmıştır. Kazıma tekniği
Erken Bizans Döneminden itibaren kullanımı devam etmiş olan bir tekniktir.
Figürler, bitkisel ve geometrik motiflerin yapımında kazıma tekniği kullanılmıştır.
Bizans Dönemine ait röliker haçların süslemesinde kullanılan baskı tekniği, belli bir
motifi seri bir şekilde tekrar etmek amacıyla kullanılan bir tekniktir. Erken Bizans
91
Dönemi’nden itibaren kullanılan ve esere altın görünümü kazandırmak amacıyla
yapılan yaldızlama tekniği, katalogda yer alan bakırdan yapılmış Rus skladen
ikonasında karşımıza çıkmaktadır. Mine tekniği, maden eserlerin yüzeyine parlak ve
renkli bir görünüm kazandırmak amacıyla kullanılan bir tekniktir. Ruslara ait
pandantif ve skladen ikonaların yüzeyinde sıklıkla yer almaktadır. Mavi ve
tonlarından oluşan mineler figürlerin dışında kalan kısımların süslemesinde
kullanılmıştır.
Süsleme; İsa, Meryem, İncil yazarı, aziz, martir, melek ve sembollerden

oluşan dini içerikli tasvirler, hayvan tasviri, bitkisel ve geometrik motiflerden
oluşmaktadır. Sahnelerden ve yazıtlardan figürlerin kimliği tespit edilmiştir. Bitkisel
ve geometrik motifler; çerçeve oluşturmak, figürlerin dışında kalan kısımları ve
çerçeveyi doldurmak ve bir eserin genel süslemesini oluşturmak amacıyla
kullanılmıştır.
Maden eserlerdeki yazıtlar tarihlendirme açısından önemli veriler ortaya

koymaktadır. Dönemin ve yüzyılın belirlenmesinin yanı sıra eser üzerindeki tasvirin
kimlik tespitinde yardımcı olmaktadır. Yazıtta kullanılan alfabe, adak ya da ithaf
edilen kişi ya da kişiler, tarihleme konusunda büyük önem taşımaktadır.
Müzedeki eserlerin bir kısmının buluntu yeri bellidir fakat büyük bir kısmı
hibe ve satın alma yoluyla müze koleksiyonuna kazandırılmıştır. Tarihlendirme
yapılırken buluntu yeri bilinen eserlerin dışında karşılaşılan en önemli sıkıntı buluntu
yeri bilinmeyen eserlerdir. Eserlerin 10’u Iğdır’da, 1’i Ardahan’da, 1’i Elazığ’da ve
28 eser ise Kars ve çevresinde ele geçmiş; bunların 10’u hibe edilmiş, 10’u kurtarma
kazısında bulunmuş ve 20 eser ise satın alma yoluyla müzeye alınmıştır.
Tarihlendirme yapılırken form, üzerinde yer alan yazıt, damga ve süsleme

gibi verilerin yayınlanmış ve tarihlendirilmiş benzer örnekleri dikkate alınmıştır.
Madeni eserler dışında seramik, taş ve resim sanatı gibi alanlardaki eserlerle
karşılaştırma yapılıp sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır.
Kars Müzesi, bulunduğu coğrafya ve bölgede yaşayan Hıristiyanların dini

inançlarını ve sanatlarını yansıtan farklı işlev ve üsluplarda maden eserler içermesi
açısından önemli bir müzedir. Kars Müzesi, bulunduğu coğrafya ve bölgede yaşayan
Hıristiyanların dini inançlarını ve sanatlarını yansıtan farklı işlev ve üsluplarda
92
maden eserler içermesi açısından önemli bir müzedir. Çoğu satın alma ile müzeye
gelen eserler içerisinde DSİ'nin Karakale'de yaptığı çalışma sırasında bulunan ve
tarih bütünlüğü gösteren Bizans dönemine ait haçlar, bir kilise ve başka yapı
kalıntılarının da bulunduğu bölgede ele geçmiş olması ile bu önemi
desteklemektedir.
93
94
KAYNAKÇA
ACARA Meryem, ''Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler'',
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15/1: 1998, s. 183-201.
ACARA ESER Meryem, ''Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan

Bir Ermeni Haçı'', Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
21/12004a, s. 143-151.
ACARA ESER Meryem, ''Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'ndeki Bizans

Maden Eserleri: Ağırlıklar ve Haçlar'', Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2/22,
2004b, s. 51-58.
ACARA ESER Meryem, ''Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Eserler'', (Ed.

Ayla Ödekan), ''Kalanlar'' 12. ve 13. Yüzyılda Türkiye'de Bizans, Vehbi Koç
Vakfı, İstanbul 2007, s. 37-41.
ACARA ESER Meryem, ''12. ve 13. Yüzyılda Bizans Liturjisi ve Liturjik Eserlerde
Değişimin Tanıkları'', I. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları
Sempozyumu, VEKAM Yayınları. 2007. İstanbul 2010a. s. 470- 479.
ACARA ESER Meryem, ''Hıristiyanlıkta Haç Kültü ve Anadolu Medeniyetleri

Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Grup Haç'', (Ed. Sema Doğan ve Mine
Kadiroğlu), Bizans ve Çevre Kültürler Prof. Dr. S. Yıldız Ötüken'e Armağan,
Promat Basın Yayın, İstanbul 2010b, s. 27-43.
ACARA ESER Meryem, ''Komana Kazısı Metal Buluntularından Bir Grup: Röliker
Haç'', (Ed. D. B. Erciyas ve M. Acara Eser), Komana Ortaçağ Yerleşimi, Ege
Yayınları, İstanbul 2015, s. 167-180.
ACARA ESER Meryem, ''Objects from Daily Life at Komana: Jewelry'', (Ed. D. B.
Erciyas ve M. N. Tatbul), Komana Small Finds, Ege Yayınları, İstanbul 2019,
s. (77-102),
ACARA ESER Meryem, Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan

(Liturjik) Eşyalar, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara 2020.
AKKAYA Tayfun, Ortodoks İkonaları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
95
AKKURT Muazzez, Rusların Erzurum ve Kars'taki Dini Mimarisi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2019.
AKYÜZ Jülide, ‘’16. ve 19. Yüzyıllar Arasında Kars Tarihi’’, Kars, Beyaz Uykusuz
Uzakta, İstanbul 2006, s. 81-83.
ALBAYRAK Kadir, ''Dinsel Bir Sembol Olarak Haçın Tarihi'', Dini Araştırmalar
Dergisi, 7/19, 2004, s. 105-129.
ALTIER Semiha, ‘’Anadolu Türk Kültüründe Buğday/Başak ve Görsel Dile

Aktarımı’’, Kültür Araştırmaları Dergisi, 12, 2022, s. 30-62.
ALTUN Feride İmrana, ''Bandırma Arkeoloji Müzesi'nde Yer Alan Bizans

Dönemine Ait Bronz Haçlar'', Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 7/1, 2020, s. 133-151.
ALTUN Feride İmrana ve ERGİNER Gülsüm Elif. ''İzmir Arkeoloji Müzesi

Envanterine Kayıtlı Bir Grup Bronz Eser'', Sanat Tarihi Dergisi, 29/2, 2020,
s. 541-565.
AMİR Emre, ''Hıristiyan'dan Öte Ortodoks Hıristiyan Bir Millet: Rus

İmparatorluğu'nun Tarih Okuması, Universal Journal of History and Culture,
1/1, 2019, s. 174-188.
ATASAĞUN Galip, İlahi Dinlerde (Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam'da) Dini

Semboller, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya
1996.
ATASOY Sümer, ''Anadolu'da Maden Sanatı (M.Ö 7.yy – M.S 4.yy)'', Trakya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1-2/1, 2010, s. 52-59.
ATTALEİATES Michael, Tarih, Çev.: Bilge Umar, İstanbul 2000, s. 88-89.
AVDYUSHEVA Elena ve EGOROVA İrina, ''Communıcative Value of the Russian

Orthodox Icon'', Procedia Social and Behaioral Seciences. (2016), s. (305-
309)
AYDIN Ayşe, ’’Reliquienkreuze Im Museum Von Ankara (Anadolu Medeniyetleri

Müzesi)’’, Sanat Tarihi Dergisi, 12/12, 2003, s. 25-40.
96
AYDIN Ayşe, ''Kahramanmaraş, Malatya ve Taşucu Amfora Müzesi'ndeki
Rölikerler'', 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1/24. 2006. s. 127-142.
AYDIN Ayşe, ''Türkiye Müzelerindeki Lahit Formlu Rölikerler'', 26. Araştırma

Sonuç Toplantısı, 1, 2008, s. 65-74.
AYDIN Ayşe, ''Hıristiyan Dininde Martir-Aziz ve Rölik Kültürünün Kilikya İsaurya

Bölgesi Hristiyanlığına Yansımaları'', OLBA, 17, 2009a, s. 63-82.
AYDIN Ayşe, ‘‘Türkiye Müzeleri'ndeki Suriye Tipi Rölikerler’’, Sanat Tarihi

Dergisi,18, 2009b, s. 1-23.
AYDIN Ayşe, Lahit Formlu Rölikerler, Suna ve İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri
Araştırma Enstitüsü, Antalya 2011.
AYDIN Fuat, ‘’Hıristiyanlık’’, Evrenin Sırları Dergisi, 2015, s. 1-89.
BAKATKİNA M. Sergeevna, ‘’Hands off That Sacred Image’’, The Viladimir Icon
and ıts Power Deportment of Slavic Language and Literature Universıt of
Virginia, 2017.
BALAKİN P. Petrovich ve SVİRİN N.V. (Ed.), Коллекция Художественного

Серебра XV-Начала XX вв, В Собрании Нижегородского
Государственного Художественного Музея (Artistic Silver Collection XV-
Early XX centuries. In the Collection of The Nizhny Novgorod State Art
Museum), Nizhny Novgorod 2011.
BANK Alisa, Прикладное Искусство Византии IX-XI вв, (Applıed Art of Byzantıa
IX-XI Centuries), Moskova 1978.
BARIŞ Şener, Bolu Müzesi Bizans Dönemi Eserleri, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011.
BEAVER Vera ve ESPİNOLA Bricken, ''Copper Icons ın Daıly Use ın Old Russıa'',
(Ed. Richard, E, Ahlborn), Russian Copper Icons and Crosses from the Kunz
Collection: Castings of Faith Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington,
D.C. 1991, s. 8-11.
BELİAJEFF S. Anton, ''Old Believers and the Manufacturıng of Copper Icons'', (Ed.
Richard, E. Ahlborn), Russian Copper Icons and Crosses from the Kunz
97
Collection: Castings of Faith Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington, D.
C. 1991, s. 17-22.
BELTİNG Hans, Образ и Культ История Образа До Эпохи Искусства (The

Image and the Cult The History of the Image Before the Age of Art), C.H.
Beck, Münih 2002.
BEZİRCİ Fatmanur, Kitab-ı Mukaddes ve Kuran-ı Kerim'e Göre Hz. Zekeriya,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010.
BOURAS Laskarina, ‘’İconostasis’’ The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford
Universıty Press, 2, Oxford, 1991, s.977.
BOY Arzu, ''1877-1878'den 1920'ye Kadar Kars ve Çevresinde Rus- Ermeni

İşbirliği'', Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10/18, 2018,
s. 109-132.
BROWN Peter, Geç Antikçağda Roma ve Bizans Dünyası, Çev.: Turan Kaçar, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
BUCKTON David, Byzantıum Treasures Byzantıne Art and Culture, British Museum
Press, Londra 1994.
BUYRUK Hasan, ‘’Iğdır’ın Hıristiyan Mimarisi’’, Atatürk Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/47, 2011, 93-107.
BUYRUK Hasan, ''Giresun Müzesi'nde Bulunan Rölikerler'', Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi, 7/29, 2014a, s. 16-144.
BUYRUK Hasan, ''Silifke Müzesi'ndeki Haç Rölikerler'', Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi, 7/33, 2014b, s. 504- 512.
BUYURGAN, Serap (Ed.), Müzede Eğitim: Öğrenme Ortamı Olarak Müzeler,

Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2019.
CAMPBELL Shila ve CUTLER Anthony, ‘’Encolpıon’’, The Oxford Dictionary of

Byzantium, Oxford Universıty Press, 1, Oxford, 1991, s. 700.
CEYLAN Alparslan, ‘’2002 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey
Araştırmaları’’, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, Ankara 2003, s. s.
263-272.
98
COŞKUN Ali ve ÖZBEY Ali Ulvi, ‘’Pavlus Hristiyanlığından Protestan
Evanjelizmine Misyonerlik Süreci’’ Yönetim, Ekonomi, Edebiyat, İslami ve
Politik Bilimler Dergisi, 2/2, 2017, s. 145-161.
COŞKUN KARATAŞ Nazan, ‘’Toplumsal Politik ve Dini Çerçeveden 17. yüzyıl

Rus Kilise Raskolü’’, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/96, 2019a, s.
185-200.
COŞKUN KARATAŞ Nazan, ‘’19. yüzyıl Rus Düşünce ve Edebiyatında Raskol ve

Eski İnançlılar’’, Al-Farabi International Journal on Social Sciences, 3/4,
2019b, s. 14-15.
COTSONİS John, Byzantıne Fıgural Processıonal Crosses Dumbarton Oaks

Research Library and Collection, Washington D.C., 1994.
COTSONİS John ve KOUROVMALİ Maria, Greek, Roman and Byzantıne Object

From the Archbıshop Lakovos Collectıon, 2012.
CÖMERT Bedrettin, Mitoloji ve İkonografi, De Ki Basım Yayınları, Ankara 1999.
ÇAKMAKÇI Zeynep, ''Şükrü Tül Eski Eser Koleksiyonundaki Bizans Dönemi

Madeni Eserleri'', TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, Ankara 2017, s. 45-62.
ÇETİN Cengiz, ''Isparta Müzesi'nde Bir Grup Bronz Eser'', Pamukkale Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 2015, s. 11-31
ÇOPUR Lütfiye, Rus Kültür Tarihinde Raskol Dönemi ve Bu Dönemin Mücahidi

Avvakum (Hayatı ve Eserleri), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006.
CUTLER Anthony, ‘’Trıptych’’, The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford
Universıty Press, 3, Oxford, 1991, s. 2120-2121
DAVYDOV N. İvanoviç, Духовный Мир Православной Литой Иконы Медная

Пластика с Образом Иисуса Христа (The Spırıtual World of The Orthodox
Cast Icon Copper plastic with the image of Jesus Chrıst), Moskova 2010.
DAVYDOV N. İvanoviç, Духовный Мир Православной Литой Иконы Медная

Пластика С Образом Святителя Николая Чудотворца (The Spırıtual
99
World of The Orthodox Cast Icon Wıth The Image of St, Nıcholas The
Wonderworker), Moskova 2013.
DEMİRCİ Kürşat, ''Ortodoksluk’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV

Yayınları Ankara 1983, s. 409-414
DEMİREL GÖKALP Zeliha, Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri, Kültür Varlıkları ve

Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2009.
DEMİREL GÖKALP Zeliha, ''Kütahya Müzesi'ndeki Bir Grup Maden Eser'',

Kütahya Müzesi 2015 Yıllığı, 2016, s. 241-268.
DUALI S. Muhammed, XX, Yüzyıl Rusya'sı Sosyo-Politik Yapısında Rus Ortodoks

Kilisesinin Rolü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
İstanbul 2012.
DUALI S. Muhammed, Başlangıçtan Günümüze Rusya’da Din- Devlet İlişkileri, İz

Yayıncılık Limited Şirketi, İstanbul 2014.
DURAND Jannic ve GİOVANNONİ Dorota, Armenia sacra Mémoire chrétienne

des Arméniens (IVe-XVIIIe siècle), Musée Du Louvre Edıtıons, Paris 2007.
EİGHME Richard ve BEAVER, Vera (Ed.), Russıan Copper Icons and Crosses from
the Kunz Collectıon: Castings Faith, Smithsonıan Instutıon Press,
Washington D.C. 1991.
EFE Haydar ve KIZIL Murat, ''Osmanlı'nın Kuzey ve Doğu Politikası ve Rusya'nın ''
Sıcak Denizlere İnme Politikası'' Kapsamında Şekillenen Doğu Sınırları'',
Kafkas Üniversitesi İkdisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9/17, 2018,
s. 297-334.
ERGİNSOY Ülker, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları,

İstanbul 1978.
EVANS C. Helen ve WİXOM William (Ed.), The Glory of Byzantıum, The

Metropolitan Museum of Art, New York 1997.
EROĞLU A. Hikmet, ''Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış'', Ankara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41/1, 2000, s. 309-325
ERHAT Azra, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993
100
ERSAN Mehmet, Selçuklu Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara 2019.
ELYİĞİT Ufuk, ‘’Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki Madeni Haç Örnekleri’’, Art-Sanat,

18, 2022, s. 173-200.
FRAZER Margoret ve CUTLER Antony, ‘’Relıquary’’, The Oxford Dictionary of
Byzantium, Oxford Universıty Press, 3, Oxford, 1991, s.1782-1783
GEDİKLİ Şule ve YETKİN G. Bihter, ''Rus İkonografisinde Başlıca ''Meryem Ana''

Tasvirleri: Elaousa, Hodegetria, Oranta'', Sanat Tarihi Araştırmaları, 2019, s.
29-45
GİBSON Clare, Semboller Nasıl Okunur?, Çev.: Cem Alpan. Yem Yayınları,
İstanbul 2009.
GNUTOVA S. ve ZOTOVA E, Кресты, иконы, складни: Медное

художественное литье XI - начала XX века (Crosses, icons, folding:
Artistic copper casting of the 11th - early 20th centuries), Moskova 2000.
GNUTOVA S. ve ZOTOVA E, Игроки заперты в бронзе Русские металлические

иконы (Players Locked in Bronze Russian Metal Icons), Budapest 2005.
GOLUBEVA Y, Изображения символов: Синтаксические иконы Крита Конца

XVII- XX Веков (Simboly ı Obrazy: Skladni Ikony Krety Kontsa XVII - XX
Vekov), Gronski Tisk Priting Hause, Slovenya 2002.
GÜNDÜZ Tufan, ''Kars'‘, TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 24), İstanbul 2001, s. 515-
518.
GÜNDÜZ Şinasi, Hıristiyanlık, Isam Yayınları, İstanbul 2004.
HASGÜÇMEN Gülşah, ''Slav Yazı Dilinin Başlangıcı'', Türk Tarihi Araştırmalar

Dergisi, 2, 2017, s. 155-166.
HONİGMAN Ernest, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Çev.: Fikret Işıltan, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
Иконы, Изображения Марии Из Собрания Национального Музея В Варшаве,

Национального Музея В Варшаве, (Icons, Marian representations from the
101
collection of the National Museum in Warsaw, National Museum in Warsaw),
2004.
IŞIK ŞEN Vildan, ''Bizans İkonalarından Günümüze Sanatta Meryem ve Çocuk

Motifi'', İdil Dergisi, 6/32, 2017, s. 1359-1383.
İNAN Afet, Tarih Üzerine İnceleme ve Makaleler, Ankara 1960.
İNCE Fatma, ''Bizans Devleti’ndeki Ariusçuluk Tartışmalarının Hıristiyanlık

Üzerindeki İzleri'', Selçuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
42, 2019, s. 325-331.
JECKEL Stefan, Bronze – Ikonen aus Russland, Vier-Türme-Verlag,

Munsterschwarzach 1986.
KAÇAR Turhan, ''Geç Antik Çağda Ermeniler ve Hıristiyanlaşmaları Üzerine

Notlar'', Tarihte Türkler ve Ermeniler, 1, Türk Tarih Kurumu, 2014, s. 121-
131.
KANDEMİR Özge ve UÇAR Özlem, ‘’Değişen Müze Kavramı ve Çağdaş Müze

Mekanlarının Oluşturulmasına Yönelik Tasarım Girdileri’’, Sanat ve Tasarım
Dergisi, 9/2, 2015, s. 103-111.
KARADENİZ Ceren, Müze Kültür Toplum, İmge Kitabevi, 2018.
’’Kars’’, İl İl Büyük Türkiye Ansiklopedisi, 2, İstanbul 1989, s. 571-582.
KATAR Mehmet, ‘’Paskalya’’, TDV İslam Ansiklopedisi, 34, İstanbul 2007, s. 181-
182.
KAYA Şennur ve ADIGÜZEL Hatice, Türkiye’de Müzecilik: 100 Müze 1000 Eser,
(Ed. Ara Altun), 2, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2007.
KAYA H. Özge ve OYMAN N. Rengin, “Farklı Kültürlerden Osmanlı ve Ermeni

Minyatür Sanatındaki Dini İçerikli Minyatürlerin Karşılaştırılması’’,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/55, 2018, s. 395.
KAYMAZ Yunus, Konstantin ve Hıristiyanlık, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2014.
KELEŞ Vedat ‘’Modern Müzecilik ve Türk Müzeciliği’’, Atatürk Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2/1-2, 2003, s. 1-17.
102
KERVANKİRAN İsmail, ‘’Dünyada Değişen Müze Algısı Ekseninde Türkiye’deki
Müze Turizmine Bakış’’, Turkısh Studies. 9/11, Ankara 2014, s. 345-369.
KHAIREDINOVA E. A., ''Early Medıeval Crosses from the South- Western

Crimea'', (Ed. B. Böhlendorf Arslan ve Alessandra Ricci), Byzas 15-
Byzantıne Small Fınds In Archaeologıcal Contecxts, Ege Yayınları, 2012, s.
417-440.
KOÇAK Fatma ve ÖZKAN Murat, ''Bizans'tan Ruslara Miras Hıristiyanlık'',

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8/37, 2015, s. 376-383.
KOÇYİĞİT Oğuz, ''Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi Bizans Dönemi Maden

Haçları'', Hacettepe Üniversiesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 35/2, 2018, s.
110-121.
KORKUT Tahsin, ''Tao- Klarceti Bölgesi Hıristiyan Dini Mimarisi Plastik

Bezemelerinde Orans Duruş Geleneği'', Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar
Enstitüsü Dergisi, 43, 2019, s. 44-56.
KÖROĞLU Gülgün, ‘’Rezan Has Müzesindeki Örnekleri Işığında Geç Roma-

Bizans Döneminde Tılsımlar’’, Akdeniz Sanat Dergisi, 13, 2019, s. 399-424
KURAT A. Nimet, Başlangıçtan 1917'ye Kadar Rusya Tarihi, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 1987.
KURULOĞLU Fehim, ‘’Osmanlı Devleti’nde Müzecilik’’, Tarih Okulu Dergisi, 6,

2010, s. 45-61.
ÖZTAŞKIN K. Gökçen, ‘’Olympos Antik Kentinden Staurogram Motifli Taş

Eserler’’, Antalya’nın Arkeolojik Mirası: Antalya Müzesi 100 Yaşında, (Ed.
Mustafa Demirel ve Murat Arslan), 2, Ankara 2022, s. 701-711.
LAZAREV Viktor, Искусство Новгорода (Art of Novgorod), Gosudarstvennoye

Izdatel'stvo Iskussvo, Moskova 1947.
LAZAREV Viktor, Новгородская икона – Живопись (Novgorod Icon – Painting),

Iskusstvo Publıshers, Moskova 1976.
LAZAREV Viktor, История Византийской Живописи Таблицы (Hıstory Of

Byzantıne Paıntıng Tables), Искусство (Art), Moskova 1986.
103
LEFCHİCK B., ‘’Iconographic Form and Content in the Kunz Collection’’, Russian
Copper Icons and Crosses from the Kunz Collection: Castings of Faith
Smıthsonıan Instıtutıon Press, Washington, D.C. 1991, s. 22-28.
METİN Hüseyin, ''Burdur Müzesi'nde Bir Röliker Haç'', Kafkas Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi 24, 2019, s. 413-418.
MİMİROĞLU İlker Mete ve YAŞAR Fatma. ‘‘Ankara Etnografya Müzesindeki İki

Gümüş Kitap Kapağı Üzerine Görüşler’’. Gaziantep Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi. 2022, s.1818-1845.
MURESU Marco, ''L'enkolpıon di Telti (Sardegna), Proposte per una Nuova İpotesi
di Attribuzione Cronologia'', Theologica and Historica, 24, 2015, s. 257-279.
NERSESSİAN Vrej, Treasures From the Ark: 1700 Years of Armenian Cristıan Art,
The British Library Board, 2001.
NİKOLAYEVA T., Prikladnoye Iskusstvo Moskovskoy Rusı, Nauka, Moskova 1976.
NİKOLAYEVA T., Plastıc Art of old Russıa Small Carvıngs and Castıngs 11th to
16th Century, Sovıetsky Khudozhnık Publıshıng House, Moskova 1987.
OKUYUCU YILMAZ Demet, ''Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde Bulunan

Hıristiyanlık Dönemi Liturjik Objelerden Örnekler'', Atatürk Üniversitesi
Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. 35, 2015, s. 146-180.
ORTAYLI İlber, ''Çarlık Rusya Yönetiminde Kars'', İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 1978, s. 343-362.
OSTROGORSKY Georgi, Bizans Devleti Tarihi, Çev.: Fikret Işıltan, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
The Oxford Dictionary of Byzantium, 1,2,3, Oxford Universıty Press; Oxford 1991.
ÖKTEN İ. Kılıç, ‘’Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor’’, Belleten, 7/27,
1943, s. 601-613.
ÖTÜKEN S. Yıldız, ''Işık- Yaşam PWC- ZWH'', (Ed.) Cengiz Işık ve Zeynep
Çizmeli Öğün, CALBİS Baki Öğün'e Armağan Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara 2007, s. 131-139.
104
ÖZMENLİ Mehmet, ''Doğu Anadolu’da Hıristiyanlık'', Karadeniz Araştırmaları, 5,
2008, s. 43-50.
ÖZDEMİR Hicran ve ÖZTAŞKIN Gökçen, ''Denizli Arkeoloji Müzesi'nde Yer Alan

Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup'', XIII, Ortaçağ ve Türk Dönemi
Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Biltur Basım
Yayın, 2009, s. 489-499.
ÖZDEMİROĞLU A Özmen, ‘’Orans Duruş Geleneği’’, Arkeoloji ve Sanat Dergisi,

134, İstanbul 2010, s. 105-110.
PAQARİZİ Sead. ‘’Balkanlarda Ortodoks Kiliseleri’’, Balkan Araştırmaları

Dergisi,1/2, 2010, s. 175-198.
PAPANIKOLA- BAKIRTZI Demetra, Everyday Life in Byzantium, Hellenıc

Mınıstry of Culture, Kapon Editions, Atina 2002.
PATTERSON S. Nancy, ‘’Mandylion’’, The Oxford Dictionary of Byzantium,

Oxford Unıversity Press, 2, Oxford, 1991, s. 1282-1283.
PESKOVA Anna ve STROKOVA Liudmila, Cristıan Antıquıtıes of Byzantıum ın the
'' Syrıan Collectıon'' of Bogdan Khanenko and Varvara Khanenko, St.,
Petersburg Centre for Oriental Studies Publishers, St. Petersburg 2012.
PİOTROVSKY M. Borisoviç, Xристиане Hа Bостоке (Chrıstıans ın the Holy

Land), St, Petersburg 1998.
PİTARAKİS Brigitte, Les Croix- Reliquaires Pectorales Byzantines en Bronze,

(Bibliotheque des Cahiers Archeologiques, 16), Picard, Paris 2006.
PODSKALSKY Gerhard; “Cross”, The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford
Universıty Press ,1, Oxford, 1991, s. 549-550.
POPOVA O. S., Византийские и Древнерусские Миниатюры (Byzantine and Old

Russian Miniatures), Moskova 2003.
RİCHWİEN G., Metall ikonen und -kreuze der Sammlung CW Inventarisation u,

İkonografische Bearbeitung, EIKON Gesellschaft der Freunde der
Ikonenkunste, 5, Recklinghausen 2021.
105
RYAPTSEVA S., ''Pectoral Relıquary - Crosses From the Carpatıan - Dnıester
Regıon, 11th - 16th Centurıes'', M, Salamon, ve M, Wolosyn, Rome,
Costantınople and Newly - Converted Europe Archaelogical and Historical
Evidence 2, Warszawa 2012, s. 527-543.
SAGONA Antonio ‘’Ortaçağ’dan Önce Kars’’, Kars, Beyaz Uykusuz Uzakta,

İstanbul 2006, s. 11-29.
SAĞIR Güner, ''10. Yüzyılda Kars ve Ermeni Dini Mimarisi'', Yeni Türkiye Dergisi,
60, 2014, s. 857-863.
SAKA Erdem, ''Osmanlı İmparatorluğu'nda Bakır Madenleri (1453-1789)'', Journal

of Universal History Studies, 2/2, 2019, s. 223-238.
SHALİNA I., Variatıvnost Obrazov Svyatogo Nikolaya v Vızantıyskam ı Russkom

Iskusstve XIV Novootkrytaya Ikona Iz Chastnogo Muzeya Russkay Ikony'',
(Ed. A. Batalov ve E. Smirnova), Russıan Medıeval Art, Materials of
International Symposium, 2005, s. 267-294.
SHRUMM Regan, ''Windows into Heaven: Russıan Icons of the Collectıon'', The
Arbutus Review, 3/1, 2012, s. 91-112.
SMITH Raoul, ‘’Skladen’’, Iconography Terms, Compiled by Nicholas Roumas,

Worcester Polytechnic Institute Nick Beinor, Boston College 2015.
SOYKAN, A. Nazlı, ‘’Sivas Arkeoloji Müzesinde Bulunan Lahit Formlu

Rölikerler’’, Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, 5/2, 2022, s.
316-323.
SÖZEN Metin ve TANYELİ Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi

Kitabevi, İstanbul 2011.
STİEGEMANN Christoph, Byzanz- Das Licht aus dem Osten: Kult und Alltag im
Byzantinischen Reich vom 4. bis 15. Jahrhundert, Verlag Phılıpp Von Zabern,
Maınz 2001.
SUBAŞI Ömer, ''Arap Akınlarına Kadar Artvin ve Çevresi'', A.Ü. Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 49, 2013, s. 323-342.
106
SUNAY Serkan. ''Erken Hıristiyan ve Bizans Sanatında Hale'', Ekev Akademi
Dergisi, 50, 2012, s. 197-213.
ŞARLAK E. Aleksandru, Post- Bizans Dönemi İstanbul Kiliseleri'nde Duvardan

Bağımsız İkonalar, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
İstanbul 2001.
ŞİMŞEK H. Betül, XI. Yüzyılın İlk Yarısında Doğu Anadolu’da Bizans Askeri
Varlığı, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Samsun 2015.
TARASENKO L. ve GNUTOVA S. V., Министерство культуры Российской

Федерации Центральный музей древнерусской культуры и искусства
имени Андрея Рублева:Из Новых Поступлений (Ministry of Culture of the
Russian Federation Andrey Rublev Central Museum of Ancient Russian
Culture and Art: From New Arrıvals), Moskova 1995
TARASOV Oleg, Icon and Devotıon - Sacred Spaces ın Imperıal Russia, Çev.:
Robin Minler- Gulland, Londra 2002.
TAŞ Tuğba ve ÖZCAN Fikret, ''M.S. 4-7. Yüzyıllar Arasında Haç Motiflerinin
Gelişimi'', Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
21, 2015, s. 247-275.
TROBLEY Frank ve KAZHDAN Alexander, ‘’Relıcs’’, The Oxford Dictionary of

Byzantium, Oxford Universıty Press, 3, Oxford, 1991, s. 1779-1781.
TURAN Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları,

Ankara 1965.
TÜYSÜZ Cem, ''Doğunun Uygar Kenti Kars'', (Ed. Filiz Özdem), Kars ''Beyaz
Uykusuz Uzakta'' Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006, s. 31-73.
URAS Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
ÜNLÜLER Yakup, Kapadokya Bölgesi Müzeleri'ndeki Bizans Dönemine Ait Madeni

Haçlar, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Konya 2019.
107
VASSILAKI Maria, ''Icons'', Robin Cormack, ve John F. Haldon, The Oxford
Handbook of Byzantıne Studıes. Oxford Unıversity Press, Oxford 2008, s.
758-766.
VLASOVA Victoria, ''Copper Castıng ın the Daıly Lıfe and Rıtual Practıces of Komı
old Belıevers'', Archaeology Ethnology and Antropology of Eurasia, 39/1,
2011, s. 115-123.
XANTHOPOULOU Maria, ''Le Mobilier Ecclesiastique Metallique de la Basilique

de Saint- Tite a Gortyne (Crete Centrale)'', Cahiers Archeologiques. Fin de
L'antiquite et Moyen Age, 46, 1998, s. 103-119.
WEYL CARR Annemarie, ‘’Orans’’ The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford

Universıty Press, 3, Oxford 1991, s. 1531.
YALÇIN Ünsal, ''Anadolu Madencilik Tarihine Toplu Bir Bakış'', Yeraltı Kaynakları
Dergisi, 5/9, 2016), s. 3-13.
YANDIM Sercan, ''The Russıan- Ortodox Icon Painting and its Repercussions on the
Russian Art of the 20 th Century'', Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 24/1, 2007, s. 271-282.
YAŞAR Fatma ve YAVUZ Selim, ‘’Malatya Arkeoloji Müzesi’ndeki Metal Haçların

Değerlendirilmesi’’, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 2022, s.
62-85.
YILDIRIM ATEŞ Berna, İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Bizans Dönemi

Liturjik Eserler, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
Eskişehir 2021.
YILMAZ Nuh, ‘’Tertullıan’ın Vaftiz Anlayışı’’, Sakarya Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 17/31, 2015, s. 121-140.
YÜCEL U. Mualla, ''Slav/ Rusların Hıristiyanlığı Kabulü ve Rus Ortodoks

Kilisesinin Kuruluşu'', 4, Uluslararası Doğu Avrupa Çalışmaları Kongresi
Bildiri Kitabı, 2020, s. 46-81.
108
İnternet Kaynakları
http://www.kars.bel.tr/kars.php?icerik_id=47 (Erişim Tarihi: 16 Aralık 2021)
https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/muze-ve-oren-yerlerinin-ziyaretci-sayisi-
2021de-yuzde-82-artti/2467712 (Erişim Tarihi: 2 Nisan 2023)
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c9/Kars_museum%2C_Turkey_
02.jpg (Erişim Tarihi: 9 Ağustos 2023)
https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-69904/turkiye39de-muzecilik.html (Erişim Tarihi: 10

Aralık 2021)
https://turkishmuseums.com/museum/detail/2107-kars-muzesi/2107/1 (Erişim Tarihi:

10 Mart 2023)
https://islamansiklopedisi.org.tr/aramice (Erişim Tarihi: 26 Aralık 2021)
https://www.uludagsozluk.com/k/knezlik/ (Erişim Tarihi: 21 Kasım 2022)
https://www.silvercollection.it/russiansilverhallmark.html (Erişim Tarihi: 30 Mayıs

2023)
https://www.antiquesinoxford.co.uk/silver-standards (Erişim Tarihi: 30. Mayıs 2023)
https://marytown-press-gift-store.myshopify.com/products/crucifix-bronze-pewter-
(Erişim Tarihi 08 Ağustos 2023)
109
110
EKLER
EK – 1 Katalog
1. Adak Haçı (Fotoğraf 13, Çizim 2)

Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi, Teşhir
salonu 1 V- 17/ 5.1.1971
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Iğdır –
Tuzluca / Karakale DSİ kazısı
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm / Kazıma
Ölçüleri: Yük: 6.9 cm; Gen: 4.8 cm; Kal: 0.5 cm
Eserin Tanımı: Sağlam olan eserin yüzeyinde
korozyonlar mevcuttur. Latin haçı formundadır.
Haç kolları merkezden dışa doğru genişler ve düz
bir şekilde sonlanır. Arka yüzü bezemesiz olan haçın ön yüzünde kazıma tekniğinde
Çarmıhta İsa tasvir edilmiştir. Haçın üzerinde kulp ya da delik olmadığı için
muhtemelen bir adak haçıdır.
Haçlı haleli, üzerinde ‘‘kolobion’’ denilen tunik tarzında kıyafet bulunan

İsa’nın yüzü uzun, detayları tam belirgin değildir. Figürün elleri ve ayakları
vücuduna göre orantısızdır. Kıyafetindeki stilize edilmiş kumaş kıvrımları
belirgindir. Önemli bir kısmı silinmiş olsa da, çarmıhın altında iki yanda izleyiciye
göre solda IC XC / sağda NI KA yazıtı yer almaktadır.
Tarih: Bizans, 11-12. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Acara Eser 2004b: 53, Res. 3; Acara Eser 2010: 31-32,
Kat No.1-5, Res.1-2; Cotsonis 1994, 102-103, No. 12; Pitarakis 2006, 158, Fig. 96
111
2. Tören Haçı (Fotoğraf 14, Çizim 3)
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi, Depo /
9.1.1971
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Iğdır / Tuzluca
Karakale DSİ kazısı
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm
Ölçüleri: Yük: 10 cm; Gen (k): 4.4 cm; Kal: 0.4 cm; Sap
Yük: 1.6 cm, Gen.0.8 cm
Eserin Tanımı: Yatay kolları eksiktir. Alt kolda yer alan
dairelerin birinde çatlak vardır. Latin haçı formundadır.
Haç kolları merkezden uçlara doğru genişler ve kol
uçları ikişer daire ile sonlanır. Alt kolda sap kısmı
bulunmaktadır. Eserin yüzeyinde bezeme
bulunmamaktadır.
Tarih: Bizans, 11- 12. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Acara Eser 2004b: 55, Res.5; Acara Eser 2007: 39, Res.2,
121; Acara Eser 2010: 477, Res.10, Res. 11, 478, Res.12; Acara Eser 2020, 363-364,
Foto. 198, 201, Kat. No. 113, 116; Barış 2011, 46, Kat. No. 20, Res. 55, Çiz. 24;
Buckton 1994, 148, Kat. No. 161, Fot. 161; Demirel Gökalp 2016, Foto. 3, Kat. No.
5-6, Foto. 4, Kat. No. 7-8; Evans ve Wixom 1994, 58, 22, 59,23; Kariophyllis 2011:
Foto. 122 a-b; Koçyiğit 2018, 116, Kat. No. 1, Res. 1; Peskova ve Strokova 2012,
174, Kat. No. 70; Pıtarakıs 2006, 103, Fig. 71; Taş- Özcan 2015, 267, Kat. No. 13;
Özdemir ve Öztaşkın 2009, 495, Kat. No. 20, Res.5; Yıldırım Ateş 2021: Kat. no. 16
112
3. Tören/ Pandantif/ Kaplama (?) Haçı
(Fotoğraf 15, Çizim 4)
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi,
Depo/6.6.1989
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars
Ani Örenyeri/ Emniyet Genel Müdürlüğü
tarafından Alaaddin Bağmancı’dan istirdat
Malzeme / Teknik: Bronz /Gümüş / Döküm /
Kazıma ve Lehim
Ölçüleri: Yük (k): 6.7 cm; Gen: 9.2 cm; Kal:
0.2 cm
Eserin Tanımı: Dikey haç kolları kırık ve eksiktir. Her iki yüzeyinde de
korozyonlar mevcuttur. Merkezden uçlara doğru genişleyen kollar yarım daire
biçiminde kavisli sonlanır ve yarım dairelerin kollarla birleştiği kısımda birer küçük
yarım daire daha vardır. Böylece kol ucları üç dilimli bir görünüme sahip olmuştur.
Haçın kenarlarını lehimli spiral biçiminde bükülmüş tellerle çevrelenmiştir. Ön
yüzünde kazıma tekniğinde figürler yer alırken arka yüzü bezemesizdir.
Haçın ön yüzünde dikey kolda Çarmıhta İsa tasviri vardır. İsa haçlı haleli ve
sakalsızdır. Haçın alt kolu kırık olduğu için bacakları görülemez. Göbek deliği,
göğsü ve çarmıha gerildiği sırada eline çakılan çivi detayı verilmiştir. İsa’nın elleri
vücuduna oranla oldukça büyüktür. Yatay kollarda ise; solda haleli Meryem tasviri,
sağda ise sakalsız, haleli ve İncilci Yahya tasviri yer alır. İsa ve İncilci Yahya’nın
kavisli kaş ve oval göz detayları oldukça belirgin verilmiştir.
Tarih: Ermeni 14-15. yüzyıl (Alkan 2023)
Benzer Örnekler: Nersessian 2001, 125, No. 35; Sayın 2019, 296, Res. 19;
Yaşar ve Mimiroğlu 2022, 1828, Şek. 15
113
4. Tören Haçı (Fotoğraf 16-17, Çizim 5-6)
Depo/11.1.1971
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Iğdır /
Tuzluca Karakale DSİ kazısı
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/ Lehim,
Kabartma ve Kazıma
Ölçüleri: Yük (k): 8.4 cm; Gen (k): 7 cm; Kal: 0.3
cm
Eserin Tanımı: Yüzeyi korozyon ile kaplıdır.
Kırıklar mevcuttur. Haçın merkezi ve bir yatay kolu
günümüze ulaşmıştır.
Merkezden uca doğru genişleyen yaklaşık üçgen

formundaki haç kolu iki köşede üç yapraklı yonca ile
sonlanır. Üstteki üç yapraklı yoncadan bir şerit
uzanmaktadır. Benzer örnekler göz önüne
alındığında küçük bir haçın alt kolu olması
mümkündür.
Haçın ön yüzünde merkezde, kabartma tekniğinde ayrıca yapılıp sonradan

haçın yüzeyine lehimle tutturulmuş Meryem ve kucağında bebek İsa tasviri yer alır.
Meryem haleli ve başı kapalıdır, bebek İsa figürü de halelidir. İki figüründe yüzleri
birbirlerine dönüktür. Meryem’in yüzü belirgin fakat İsa’nın yüz detayları belirgin
değildir. Arka yüzünde kazınarak yapılmış Ermeni alfabesiyle;
բր….
Խաւմյ...ու
ւսա..իս
չ…. yazmaktadır. Yazıt çözümlenememiştir.
Tarih: Bizans 11- 12. yüzyıl (Alkan 2023)
114
Benzer Örnekler: Acara Eser 2020, Kat. No. 106, Fot. 190; 214, no. 87;
Durand ve Giovannoni 2007, s. 215, no. 90; Evans ve Wixom 1994, 55, 21A;
Nersessian 2001, 121, Kat. No. 27; Özdemir ve Öztaşkın 2009, 495, Kat. No. 19,
Res. 4; Zabern 2001, 152, Kat. No.1.52.1
115
5. Tören Haçı (Fotoğraf 18, Çizim 7)
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi, Depo /
1.2.1993
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars Ani
Ocaklı Köyü / Leman Öncül’den satın alma
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/ Kabartma
Ölçüleri: Yük: 21 cm; Gen: 14 cm; Kal: 0.4 cm; Sap.
Yük: 1.2cm, Gen: 1.5 cm
Eserin Tanımı: Yüzeyi korozyonludur. Sap kısmının
bir bölümü kırıktır. Latin haçı formundadır. Merkezden
kollara doğru genişleyip, uç kısımları üç yapraklı yonca ile sonlanır. Yonca
şekillerinin arasında yaprak şeklinde parçalar yer alır. Alttaki haç kolunda sap kısmı
yer alır. Eserin her iki yüzü de bezemesizdir.

Benzer Örnekler: Acara Eser 2020, Kat. No. 106, Fot. 190; Durand ve
Giovannoni 2007, s. 216-217, no. 91-92; Evans ve Wixom 1994, 55, 21A;
Nersessian 2001, 121, Kat. No. 27; Özdemir ve Öztaşkın 2009, 495, Kat. No. 19,
Res. 4; Zabern 2001, 231, Kat. No.100, Res. 100
116
6. Tören Haçı Parçası (Fotoğraf 19-20, Çizim 8-9)
Depo/10.1.1971
Tuzluca Karakale DSİ Kazısı
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/ Kabartma
ve Kazıma
Ölçüleri: Yük (k): 7 cm; Gen(k): 8.7 cm; Kal: 0.3
cm
Eserin Tanımı: Üç kolu eksik olan haçın yüzeyi
temiz durumdadır. Merkezden uca doğru
genişleyen haç kolu biri merkezde ikisi köşelerde
olmak üzere üç daire ile sonlanmaktadır. Mevcut
kol, üzerindeki süsleme haçın izleyiciye göre
yatay sağ koluna ait olduğunu göstermektedir.
Haç parçasının ön yüzü kazıma tekniği ile yapılmış içi art arda dizilmiş
noktalarla bezeli paralel iki şerit ile çevrilidir. Köşelerdeki dairelerin ortasında yarım
küre şeklinde kabartma, ortadaki dairede ise bir insan portresi yer alır. Arka yüzünde
ise tam merkezde kazıma tekniğinde çift şeritli bir daire motifi, içerisinde ise sekiz
kollu yıldız motifi yer alır. Şeridin ve yıldızın içinde nokta bezemeler bulunmaktadır.
Kol uçlarının ortasındaki dairede kazıma tekniğinde yapılmış tanımlanamayan bir
süsleme ye alır.
Tarih: Bizans 10-12. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Bank 1978, Fig.19-20; Cotsonis 1994, 42-43, Fig.18a-b;
Pitarakis 2006, 34, Fig. 15; Sterligova 1996, 143, Kat. No.12; Xanthopoulou 1998,
105, Fig. 5
117
7. Tören Haçı? (Fotoğraf 21-22, Çizim 10-11)
Salonu 1 V- 17 / 1.1.1977
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars /
Erdinç Polatlı’dan satın alma
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/ Kazıma
Ölçüleri: Yük (k): 10.2 cm; Gen: 14 cm; Kal: 0.4
cm
Eserin Tanımı: Haçın alt kolu kırık ve eksiktir.
Merkezden kol uçlarına doğru genişleyen haç kolları

üç yapraklı yoncaya benzer bir formda sonlanır. Haç
kollarının merkezi kare formdadır. Haçın ön ve arka
yüzünde kazıma tekniğinde süslemeler yer alır.
Haçın ön yüzünde merkezde, Çarmıhta İsa

tasvir edilmiştir. Haçlı haleli, uzun saçlı, kısa sakallı
ve üzerinde bel bölgesini kapatan bir kumaş ile
tasvir edilmiştir. Yatay kollarda ise solda haleli
Meryem, sağda sakalsız İncilci Yahya tasvir edilmiştir. Çarmıhın üst kısmında Rus
alfabesi ile ІНЦІ harfleri yer almaktadır. Çarmıh kollarının arası ışın demetleri ile
bezenmiştir. Üst kolda piramit şeklindeki üçgen içerisinde bir göz tasviri bulunur.
Üçgenin çevresi de ışın demetleri ile bezenmiştir.
Arka yüzünde ise merkezde içerisinde yüksek kaideli, ağız kısmı dışa dönük
ve gövde ile kaidesi arasında silindirik bir bölüm bulunan kalis yer almaktadır.
Kalisin gövde kısmında bir haç bulunmaktadır. Çevresi ışık huzmesiyle
çevrelenmiştir. Gövde ile kaide arasındaki alanda ise birbirini kesen çizgisel bezeme
yer alır. Haç kollarında ise geometrik süslemeler yer alır.
Tarih: Rus 18-19. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: -
118
8. Tören Haçı (Fotoğraf 23-24, Çizim 12-13)
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi, Teşhir Salonu 1
V- 17/8.5.1962
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars / Milli Emlak
Şefliğinden bedelsiz olarak alınmıştır.
Malzeme / Teknik: Bakır / Döküm ve Perçin/ Kazıma ve
Kabartma
Ölçüleri: Yük: 16.4 cm; Gen: 12.1 cm; Kal: 0.5 cm; Sap.
Yük. 6.4, Gen. 3cm
Eserin Tanımı: Genel olarak sağlam olan eserin oksitlenme
ve tutacak kısımda kırık mevcuttur. Latin haçı formundadır.
Haç kolları düz olup, uçları üç yapraklı yonca ile sonlanır.
Damla şeklinde tutacak kısmı bulunmaktadır. İki haçın
birleşmesinden oluşan eser, kol uçlarındaki perçinlerle
birbirine tutturulmuştur.
Haçın ön yüzünde dikey kolda kabartma tekniğinde

Çarmıhta İsa tasvir edilmiştir. Haçlı haleli, uzun saçlı ve
sakallı olan İsa’nın üzerinde sadece vücudunun alt kısmını
kapatan bir peştamal vardır. Yatay kollarda ise solda haleli
ve uzun kıyafetli Meryem sağda ise İncilci Yahya yer alır.
Çarmıhın üst kısmında Rus alfabesiyle ІНЦІ harfleri,
İsa’nın başının iki yanında ise IC ve XC kısaltması yer almaktadır. Üstteki haç
kolunda sadece kanat kısımlarının sağlam olduğu, kutsal ruhu simgeleyen güvercin
tasviri yer almaktadır. Figürün çevresi kazıma tekniğinde yapılmış, ışık huzmeleri ile
çevrelenmiştir. Arka yüzünde ise büyük bir haç ve kollarda bu haça birleşik küçük
haç motifleri yer almaktadır.
Tarih: Rus, 18 – 19. Yüzyıl (Alkan 2023)
Benzer Örnekler: Balakin 2011, 22, Kat. No. 37; Tarasenko ve Gnutova
1995, 75, Kat.no. 152, Res. 119
119
9. Röliker Haç (Fotoğraf 25, Çizim 14)
salonu 1 V- 17/ 3.1.1971
Ölçüleri: Yük: 6.1 cm; Gen: 4.9 cm; Kal: 0.5 cm; Men.
Yük: 0.7 – 0.8 cm, Gen: 1.2- 0.8 cm
Eserin Tanımı: Temiz durumdaki haçın diğer kapağı
eksiktir. Latin haçı biçiminde, röliker haç kapağıdır. Haç
merkezden kollara doğru genişleyerek düz bir şekilde
sonlanır. Üst ve alt haç kollarında diğer kapakla bağlantı
sağlayan menteşeler yer almaktadır.
Haçın ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış, ayakta ve cepheden tasvir

edilmiş, haleli, uzun kıyafetli ve elleri iki yana açık şekilde dua eden ‘’ oran
duruşunda’’ figür bulunmaktadır. Figürün başının üzerinde ‘’MIXAIA’’ ‘’Mikael’’
yazıtı yer alır. Baş kısmı uzun ve yüzü, elleri ve ayakları stilize şekilde tasvir
edilmiştir. Kıyafetinde birbirini kesen çizgilerden oluşan süsleme bulunmaktadır.

Benzer Örnekler: Acara Eser 2015, Kat. No. 1, Fig. 3-4; Barış 2011, 56,
Kat. No. 26, Res. 62, 63, 64, Çizim 31, 32; Buyruk 2014a, 138-139, Kat. No. 5, Res.
15-16; Buyruk 2014b, 506, Kat. No. 3, Res. 5-6; Cotsonis ve Kouroumali 2012; 7,
Kat No.4; Çakmakçı 2017, 52- 53, Kat. No. 6, Fot. 6, Çiz. 1; Eryiğit 2022, 188-189,
G. 7-10; Koçyiğit 2018, 116, Kat. No. 4, Res. 4; Metin 2019, 418, Res. 1;
Papanıkola- Bakırtzı 2002, 194, 216; Peskova ve Strokova 2012, 69, Kat. No. 5;
Pıtarakıs 2006, Kat. No.1-2, 189; Ünlüer 2019, 128, Kat. No. 106, Res. 116,Çiz. 106
120
salonu 1 V- 17 / 4.1.1971
Ölçüleri: Yük: 7.3 cm; G: 5.8 cm; Kal: 0.6 cm; Men.
Yük: 0.3- 0.4 cm
eksiktir. Latin haçı biçiminde, röliker haç kapağıdır.
Haç kolları düz sonlanmaktadır. Dikey haç kollarında
diğer kapakla bağlanan menteşeler yer almaktadır.
Haçın ön yüzünde kazıma tekniğinde

yapılmış, ayakta ve cepheden tasvir edilmiş, haleli, uzun kıyafetli ve elleri iki yana
açık şekilde dua eden ‘’ oran duruşunda’’ figür bulunmaktadır. Figürün başının
üzerinde ‘’MIXAIA’’ ‘’Mikael’’ yazıtı yer alır. Baş kısmı uzun ve yüzü, elleri ve
ayakları stilize şekilde tasvir edilmiştir. Giydiği kıyafetin kıvrımları ve süsleme
çizgiseldir.

Benzer Örnekler: Buyruk 2014a, 138-139, Kat. No. 5, Res. 15-16; Buyruk
2014b, 506, Kat. No. 3, Res. 5-6; Çakmakçı 2017, 52- 53, Kat. No. 6, Fot. 6, Çiz. 1;
Koçyiğit 2018, 116, Kat. No. 4, Res. 4; Metin 2019, 418, Res. 1; Peskova ve
Strokova 2012, 69, Kat. No. 5; Pıtarakıs 2006, Kat. No.187, 241; Özdemir ve
Öztaşkın 2009, 495, Kat. No. 21, Res. 6
121
salonu 1 V- 17 /6.1.1971
Ölçüleri: Yük: 6.5 cm; Gen: 5.2 cm; Kal: 0.2 cm;
Men. Yük: 0.3 (k) – 0.6 cm, Gen: 0.6-1.3 cm
Eserin Tanımı: Temiz durumdaki haçın diğer
kapağı eksik, alt koldaki menteşesi kırıktır. Latin
haçı biçiminde, röliker haç kapağıdır. Haç kolları
merkezden uçlara doğru genişlemektedir. Dikey haç
kolunda menteşeler yer almaktadır.
Haçın ön yüzünde ayakta ve cepheden tasvir edilmiş, haleli, uzun kıyafetli

ve elleri iki yana açık şekilde dua eden ‘’orans duruşunda’’ figür bulunmaktadır.
Haçın üzerinde figürün kimliğini belirleyecek bir yazıt bulunmamaktadır. Tasvirin
baş kısmı uzun ve yüz detayları belirgindir. Yüz, eller ve ayaklar stilize, kıyafet
üzerindeki kıvrımlar ve desenler çizgiler ile verilmiştir.

Kat. No. 26, Res. 62, 63, 64, Çizim 31, 32; Buyruk 2014a, 138-139, Kat. No. 5, Res.
15-16; Buyruk 2014b, 506, Kat. No. 3, Res. 5-6; Cotsonis ve Kouroumali 2012; 7,
Kat No.4; Çakmakçı 2017, 52- 53, Kat. No. 6, Fot. 6, Çiz. 1; Koçyiğit 2018, 116,
Kat. No. 4, Res. 4; Metin 2019, 418, Res. 1; Mursi 2015, 278, Fig. 12; Pıtarakıs
2006, Kat. No.129, 225; Peskova ve Strokova 2012, 69, Kat. No. 5; Ünlüer 2019,
151, Kat. No. 129, Res. 139,Çiz. 129
122
salonu 1 V- 17 / 2.1.1971
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm /Kazıma ve
Baskı
Men. Yük: 0.6 – 0.6 cm
Eserin Tanımı: Temiz durumdaki haçın diğer
kapağı eksiktir. Latin haçı biçiminde, röliker haç
kapağıdır. Haç kolları düz bir şekilde sonlanır.
Dikey kolların ucunda diğer kapakla bağlantıyı
sağlayan iki menteşe yer almaktadır. Haçın ön
yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış, merkezde dört, kollarda üçer olmak üzere
toplamda on altı iç içe daire motifi yer almaktadır.

Kat. No. 26, Res. 62, 63, 64, Çizim 31, 32; Cotsonis ve Kouroumali 2012; Eryiğit
2022, 188-189, G. 7-10; Koçyiğit 2018, 116, Kat. No. 4, Res. 4; 7, Kat No.4;
Papanıkola- Bakırtzı 2002, 194, 216; Peskova ve Strokova 2012, 117, Kat. No. 24;
Pıtarakıs 2006, Kat. No.1-2, 189; Ünlüer 2019, 128, Kat. No. 106, Res. 116, Çiz.
106; Yaşar veYavuz 2022, 66-67, Kat. No. 7, Res. 8
123
salonu 1 V- 17 / 7.1.1971
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm / Baskı
Yük: 0.6 – 0.7 cm, Gen. 1.3- 0.9
merkezden kollara doğru düz bir şekilde sonlanmaktadır.
Dikey kol uçlarına bitişik iki çift menteşe yer
almaktadır. Haçın yüzeyinde baskı tekniğinde yapılmış,
merkezde bir, haç kollarında üçer olmak üzere toplamda
on üç iç içe daire motifi yer almaktadır.

Benzer Örnekler: Buyruk 2014a, 138, Kat. No. 4, Res. 13-14; Papanıkola-
Bakırtzı 2002, 191, 213; Peskova ve Strokova 2012, 117, Kat. No. 24; Pıtarakıs
2006, Kat. No.129, 225; Ünlüer 2019, 151, Kat. No. 129, Res. 139,Çiz. 129; Yaşar
ve Yavuz 2022, 66-67, Kat. No. 7, Res. 8
124
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi, Teşhir salonu
1 V- 17 / 8.1.1971
Yük: 0.8 – 0.7 cm
eksiktir. Latin haçı biçimindeki eser, röliker haç
kapağıdır. Haç kolları merkezden uçlara doğru
genişleyerek düz sonlanmaktadır. Dikey kol uçlarında
diğer kapakla bağlantıyı sağlayan birer menteşe yer
almaktadır. Haçın yüzeyinde biri merkezde diğerleri kol uçlarında olmak üzere, daire
biçimli beş yuva vardır. Renkli cam kakma için yapılan yuvaların içi boştur.

Benzer Örnekler: Papanıkola- Bakırtzı 2002, 194, 216; Peskova ve Strokova
2012, 34, Kat. No. 30, Fig. 14; Pıtarakıs 2006, Kat. No.129, 225; Ünlüer 2019, 128,
Kat. No. 143, Res. 153, Çiz. 163; Yaşar ve Yavuz 2022, 68, 75, Kat. No. 10,24, Res.
11, 25
125
salonu 1 V- 17 / 4.4.1978
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Elazığ / Berdan
Karagözden satın alma
Malzeme / Teknik: Bronz-Gümüş / Döküm/ Kazıma
Yük: 0.5 – 0.6 cm, Gen: 1.2- 0.2 (k) cm
kolları merkezden uçlara doğru genişleyerek düz bir
şekilde sonlanır. Haçın yüzeyi gümüş kaplamalıdır.
Dikey kol uçlarında diğer kapakla bağlantı sağlayan
menteşeler yer almaktadır. Dikey haç kolunda kazıma tekniğinde yapılmış başak
motifleri bulunmaktadır. Dikey kollarda ‘’ΦWC’’(ışık), yatay kollarda ‘’ΖWΗ’’
(yaşam) kelimeleri yazılıdır.

Benzer Örnekler: Peskova ve Strokova 2012, 118, Kat. No. 35; Pıtarakıs
2006, Kat. No.129, 225; Ünlüer 2019, 151, Kat. No. 129, Res. 139, Çiz. 129; S.
Yıldız Ötüken, 2007, 131-132, Res.1, 4; M.B. Piotrovsky, 1998, 147, No. 186,
126
16. Pandantif/KolyeHaç (Fotoğraf 32, Çizim 31)
salonu 1 V- 17 / 1.6.2007
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Ocaklı Köyü -
Kars / Fehmi Çiftçi’ den satın alma.
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/Kabartma
Ölçüleri: Yük: 7.1 cm Gen: 5.2 cm Kal: 0.2 cm
Eserin Tanımı: Sağlam durumdaki eserin yüzeyi
korozyona uğramıştır. Latin haçı formundadır. Haç
kolları merkezden uçlara doğru genişleyerek düz bir
şekilde sonlanır. Boyunda taşınmak için yapılmış bir
pandantiftir. Üst kolunda zincir veya ipin geçtiği askı
deliği bulunmaktadır.
Haçın ön yüzünde, kabartma tekniğinde yapılmış Çarmıhta İsa tasviri yer alır.
Haleli, üzerinde ’’kolobion’’ denilen tunik tarzında kıyafet bulunan İsa’nın vücut
hatları belirgin değildir. Ancak İsa’nın vücuduna göre ellerinin daha büyük olduğu
görülmektedir. Haçın yan kolları üzerine yüzleri İsa’ ya dönük, boydan, dizlerine
kadar tasvir edilmiş Meryem ve İncilci Yahya tasvirleri bulunmaktadır. Eserin arka
yüzü bezemesizdir.
Tarih: Bizans, 9 - 11. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Khaıredınova 2012, 434, Fig. 2; Pitarakis 2006, 25, Fig. 6
127
17. Haç (Fotoğraf 33, Çizim 22)
salonu 1 V- 17/ 1.7.1973
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars / Durdağı
Uygur’dan satın alma
Eserin Tanımı: Latin haçı biçimindeki eserin asılarak
kullanıldığına dair bir veri yoktur. Dikey haç kolunun
alt kısmında bir oyuk bulunmaktadır. Haç, oyuk olan
kısımdan bir yere sabitlenerek kullanılmış olabilir. Oval
kesitli haç kolları merkezden uçlara doğru genişler. Haçın merkezinde kazıma
tekniğinde yapılmış ”X” harfi/işareti yer almaktadır.
Benzer Örnekler: Acara Eser 2019, 88, Cat. No.7; Altun 2020, 143, Kat. No.
9, Res. 8a; Khaıredınova 2012, 420-421, Fig. 2-3; Papanıkola- Bakırtzı 2002, 505,
693; Yaşar ve Yavuz 2022, 64-65, Kat. No. 3, Res. 4; Ünlüler 2019, 118-119, Kat.
No. 96-97, Resim 106-107
128
18. Pandantif/ Kolye Haç (Fotoğraf 34, Çizim 23)

Teşhir salonu 1 V- 17 / 2.7.1973
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars –

Durdağı Uygur’dan satın alma.
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/Kabartma
Ölçüleri: Yük: 4.9 cm Gen: 3.4 cm Kal: 0.1 cm
Eserin Tanımı: Sağlam olan haçın sadece askı

deliğinin bir kısmı kırıktır. Latin haçı
biçimindedir. Haç, merkezden kollara doğru
genişleyerek kol uçları yarım daire biçiminde
sonlanır, haç kollarının iki kenarı köşelidir.
Haçın merkezinde Çarmıhta İsa tasviri yer alırken, yatay haç kollarından;
soldakinde Meryem, sağdakinde ise İncilci Yahya tasvirleri bulunmaktadır.
Merkezdeki İsa figürü haleli, uzun saçlı ve sakallıdır. Zayıf bir vücuda sahip olan
İsa’nın kaburgalarının detayı dikkati çeker. Çıplak tasvir edilen İsa’nın belinde bir
peştamal vardır. Başı sağ omzuna düşmüş olan İsa’nın elleri gövdesine oranla
küçüktür. Kollarının alt kısmında IC – XC harfleri bulunmaktadır. Ayaklarının
ucunda Golgota Tepesi’ni simgeleyen kafatası ve çapraz şekilde duran iki kemik yer
almaktadır.
Sol haç kolunda yer alan Meryem haleli, başı kapalı ve yüzü sağa dönüktür.
Ellerini dua eder şekilde, göğüs hizasında tutmaktadır. Sağ haç kolunda yer alan
İncilci Yahya haleli, dua eder şekilde ve yüzü sola dönüktür. Her iki figürde bele
kadar tasvir edilmiştir. Üstteki haç kolunda en uçta tanımlanamayan süsleme yer
alırken, Çarmıhın üst kısmında Rus alfabesiyle І.Н.Ц.І. (INRI) kısaltması yer alır. Ön
yüzü nokta bezeme ile çevrelenmiştir. Arka yüzü bezemesizdir.
Tarih: Rus, 18-19. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: -
129
19. Pandantif/ Kolye Haç (Fotoğraf 35)
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars
Müzesi, Teşhir salonu 1 V- 17 /
1.8.1986
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş

Şekli: Kars – Dağıstan Karakoç
Veterinerlik Fakültesi’nden satın
alma.
Malzeme / Teknik: Bronz / Döküm/

Kabartma
Ölçüleri: Yük: 6.4 cm Gen: 3.1 cm
Kal: 0.4 cm
Eserin Tanımı: Eser temiz ve sağlam durundadır. İsa heykeli döküm

tekniğinde ayrıca yapılıp, yine döküm tekniğinde yapılmış haçın üzerine
sabitlenmiştir. Sabitleme İsa’nın avuçlarının içinde ve suppedaneum denilen ayak
bastığı yükselti üzerinde olmak üzere üç çivi çakılarak sağlanmıştır. Uzun saçlı ve
sakallı olarak tasvir edilen İsa’nın üzerinde sadece belini örtecek uzunlukta bir
peştemal bulunmaktadır. Başının hemen üzerinde yıldız şeklinde halesi
bulunmaktadır. Dikey haç kolunda ip ya da zincirin geçebileceği askı deliği
bulunmaktadır.
Tarih: Bizans Sonrası
Benzer Örnekler:-
130
20. Pandantif İkona (Fotoğraf 37, Çizim 24)
Bulunduğu Müze / Env. No: Kars Müzesi, Teşhir salonu
1 V- 17/ 6.6.1962
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars /Ali

Çomaklı’dan satın alma.
Malzeme / Teknik: Bakır/ Döküm/ Kabartma

Ölçüleri: Yük: 5.2 cm; Gen: 5.3 cm; Kal: 0.3 cm; Hal.
Yük (k): 0.2 cm, Gen. 0.3 cm
Eserin Tanımı: Sağlam durumdaki eserin askı deliğinin

bir kısmı kırık ve yüzeyi korozyona uğramıştır. Kare
formlu ikona boyunda taşınmak üzere yapılmış bir
pandantiftir. Eserin ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, Mandylion üzerinde
İsa büstü bulunmaktadır. Haçlı haleli, uzun saçlı ve sakallı olarak tasvir edilen
İsa’nın halesinin içinde Yunanca ΟωΝ harfleri bulunmaktadır. Hale içerisinde bir
delik mevcuttur.
Büstün hemen altında Rus alfabesiyle;
‘’ОБРАЗ НЕРУКОТВОРНЫЙ’’ ‘’OBRAZ NERUKOTVORNYY’’

(Mucizenin Resmi) yazıtı yer almaktadır.
Eserin arka yüzünde herhangi bir süsleme ya da yazı bulunmamaktadır.

Benzer Örnekler: Davydov 2010, 157, Tab. 1, 11; Gnutova ve Zotova 2005,
68, Kat. No.131, Fig.131; Golubeva 2002, 81, Kat. No. 58, Fig. 58; Richwien 2021,
Bil. No. III
131
Teşhir salonu 1 V- 17/1.2.1962

Kuyumcu Fevzi Abak’tan satın alma.
Malzeme / Teknik: Bakır / Döküm / Kabartma

Ölçüleri: Yük: 5.6 cm Gen: 5.5 cm Kal: 0.4 cm;
Hal. Yük: 0.4 cm, Gen. 0.3 cm
Eserin Tanımı: Eser sağlam durumdadır.

Yüzeyinde korozyonlar mevcuttur. Kare formlu
eser boyunda taşınmak üzere yapılmış bir
pandantif ikonadır. Eserin üst kısmında zincir ya da ipin geçirildiği bir askı deliği
bulunmaktadır. Ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, kalın çerçeve içerisinde
Hodegetria Meryem tasviri bulunmaktadır. Solda; haleli, başı kapalı olarak tasvir
edilmiş olan Meryem’in sadece belden yukarısı yer alır. Meryem, başını sola doğru
yani İsa’ya doğru hafifçe eğmiş ve ona doğru bakmaktadır. Meryem’in başının iki
yanında Yunanca; MP ve ΘY harfleri yer alırken, İsa’nın başının üstünde ise IC ve
XC harfleri yer almaktadır. Meryem’in solunda bulunan İsa, haleli, uzun kıyafetli
olarak tasvir edilmiştir. İsa sağ elini Meryem’e doğru uzatmıştır. İsa’nın dizlerinden
yukarısı görülmektedir. İsa ayakta duruyor olması ile bilinen Hodegetria Meryem
tasvirlerinden farklılık göstermektedir. Pandantif ikonanın arka kısmı düzdür.
Tarih: Rus, 18. -19. yy (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Richwien 2021, Bil. No. II
132
Teşhir salonu 1 V 17/5.5.1965
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli:Kars /

Mevlüt Ilgar’ dan satın alma
Malzeme / Teknik: Bakır / Döküm/ Kabartma

Tep. Yük: 1.3 cm, Gen. 0.8 cm

Yüzeyinde korozyonlar mevcuttur. Tepelik kısmı
kare formundadır ve üzerinde bir büst tasvir
edilmiştir. Büstün bulunduğu kısım ile ikonayı
dikine yivler ile bezeli daha dar bir parça birleştirmektedir.
Eserin ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, kalın bir çerçeve içerisinde

Hodegetria Meryem tasviri bulunmaktadır. Meryem haleli ve başı kapalıdır. Sağ elini
sol kolunda tuttuğu oturan İsa’ya yönelten Meryem portre şeklinde tasvir edilmiştir.
Çocuk İsa, haleli ve uzun kıyafetlidir. Her ikisinin boynunda da ‘’tsata’’ denilen
boyun halkası bulunmaktadır. Meryem’in başının sağ üst bölümünde bir kısmı
silinmiş MP -ΘY kısaltması yer alır. İsa’nın başının üzerinde ise IC - XC harfleri yer
almaktadır. İki figüründe yüzü korozyondan dolayı silinmiş durumdadır. Eserin arka

Benzer Örnekler: Golubeva 2002, 98, Kat. No. 86, Fig. 86; Richwien 2021,
Bil. No. II
133
Teşhir salonu 1 V- 17/6.5.1965


Tep. Yük: 0.7 cm, Gen. 0.5 cm
Eserin Tanımı: Sağlam durumdaki eserin

yüzeyinde korozyonlar mevcuttur. Kare
formundaki eserin üst kenarları yuvarlatılarak
oval bir görünüm kazandırılmıştır. Boyunda
taşınmak üzere yapılmış pandantif ikonadır ve üst kısmında askı deliği
bulunmaktadır. Ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, çerçeve içerisinde Aziz
Nikolaos tasvir edilmiştir.
Aziz Nikolaos haleli, sakallı ve yarım boy cepheden tasvir edilmiştir. Sağ
eliyle takdis ederken, sol elinde kitap tutmaktadır. Himationun üzerindeki atkı
biçimindeki ‘’mophorionda’’ (palyum) ve sol elinde tuttuğu kitabın kapağında haç
tasvirleri yer alır.
Aziz Nikolaos’ın başının iki yanında Rus alfabesiyle:
‘’СТЫЙ НИКОЛАЕ’’ ‘’STY NICHOLAE’’ (Aziz Nikolas) yazıtı

bulunmaktadır.
Çerçeve kısmı, belli aralıklarla dizilmiş olan dokuz yıldız ve sekiz kollu bu
yıldızların arasında eşkenar dörtgen şeklinde geometrik motiflerle doldurulmuştur.
Askı deliği üzerinde ise tanımlanamayan bir kabartma bulunmaktadır. Eserin arka
134
Benzer Örnekler: Davydov 2013, 74, Tab. 3, Res. 3, 5; Gnutova ve Zotova
2005, 64, Kat. No.114, Fig.114; Richwien 2021, Bil. No. I; Tarasenko ve Gnutova
1995, 69, Kat.no. 132, Res. 116
135

salonu 1 V- 17/3.3.1966
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars /A.

Haydar Kırzıoğlu’ndan satın alma.

Hal. Yük: 0.4 cm, Gen. 0.3 cm
Eserin Tanımı: Sağlam durumdaki eserin yüzeyinde

korozyonlar mevcuttur. Kareye yakın dikdörtgen
formundaki eser boyunda taşımak için yapılmış pandantif ikonadır. Ön yüzünde
kabartma tekniğinde yapılmış, çerçeve içerisinde Aziz Georgios’un Ejderhayı
Öldürmesi tasviri edilmiştir.
Üst kısımda Rus alfabesiyle:
‘’СВЯТOЙ ГЕОРГИЙ ‘’Ágios Geórgios‘’ (Aziz Georgios ) yazıtı yer alır.
At üzerinde tasvir edilen figür, sol eliyle atın dizginlerini tutarken sağ
elindeki mızrağı ejderhaya saplamaktadır. Haleli, pelerinli ve genç bir erkek figürü
olarak tasvir edilen Aziz Georgios’un pelerini atlı figürün hareket halinde olduğunu
gösterir biçimde uçuşmaktadır. Vücudunun bir bölümü ve yüzü cepheden tasvir
edilmiştir. At şahlanmış ve eyerin çekilmesiyle baş kısmı vücuduna doğru
bükülmüştür. Atın üzerinde koşum takımı, bulunmaktadır. Atın ayakları altında yer
alan ejderha, uzun kuyruklu ve kanatlıdır. Başı yukarıya dönük olan ejderhanın
kuyruğu atın arka ayağına sarılmıştır. Çerçevenin içindeki üst köşede, üçgen bulut
içerisinde tanrıyı simgeleyen takdis işareti yapan bir el, ayrıca figürün iki yanında
sekiz kollu beş yıldız motifi bulunmaktadır. Eserin arka yüzü bezemesizdir.
Tarih: Rus, 18. - 19. yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Gnutova ve Zotova 2005, 227, Kat. No.94, Fig.94;
Golubeva 2002, 146, Kat. No. 147; Richwien 2021, Bil. No. I
136

salonu 1 V- 17/3.1.1963

Malzeme / Teknik: Bakır ve Mine / Döküm/

Kabartma

Hal. Yük: 0.4 cm, Gen: 0.3 cm
yüzeyinde korozyonlar mevcuttur. Kareye yakın dikdörtgen formundaki eser
boyunda taşımak için yapılmış pandantif ikonadır. Ön yüzünde kabartma tekniğinde
yapılmış, çerçeve içerisinde Aziz Georgios’un Ejderhayı Öldürmesi tasvir edilmiştir.
‘’СВЯТOЙ ГЕОРГИЙ’’ ‘’Ágios Geórgios‘’ (Aziz Georgios ) yazıtı yer alır.
İkonanın yüzeyindeki Aziz Georgios’un Ejderhayı Öldürmesi” tasviri hemen

hemen Kat. No. 25 ile aynıdır. Farklı olarak mavinin tonları ve beyaz renkte mine ile
dolgu yapılmıştır. Arka yüzü bezemesizdir.
Tarih: Rus, 18-19. Yüzyıl (Alkan 2023)
Benzer Örnekler: Gnutova ve Zotova 2005, 227, Kat. No.94, Fig.94;

Golubeva 2002, 146, Kat. No. 147; Richwien 2021, Bil. No. I; Beaver & Espinola,
No. 48, s. 76.
137
26. Skladen İkona (Fotoğraf 43, Çizim 30)
Bulunduğu Müze/ Env. No: Kars Müzesi,
Teşhir salonu 1 V- 17/ 1.3.1982
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars

Ani Örenyeri – Milli Eğitim Bakanlığı
müfettişi tarafından hibe edilmiştir.
Malzeme / Teknik: Bakır-Altın yaldız /

Döküm / Kabartma
Ölçüleri: Yük: 5 cm Gen: 5.2 cm Kal: 0.2 cm
Eserin Tanımı: Eserin yan kanatları kayıp, sağ üst köşesinde kırık ve bazı yerlerinde
ise çatlaklar mevcuttur. Skladenin kare biçimli orta levhasıdır. Eserin yüzeyi altın
yaldızlıdır. İkonanın köşelerinde, yan paneller ile bağlantıyı sağlayan içi delikli
bölümler yer alır. Ön yüzünde içi bitkisel bezemelerle süslenmiş kalın çerçeve
içerisinde kabartma tekniğinde yapılmış, Hodegetria Meryem tasviri bulunmaktadır.
Hodegetria Meryem tasviri hemen hemen Kat. No. 21’de bulunan pandantif
ikonadaki tasvirle aynıdır.
Figürlerin dışında kalan kısımlarda geometrik motifler ve nokta bezeme

kullanılmıştır. Eserin arka yüzü bezemesizdir.
Tarih: Rus, 18.-19. Yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Richwien 2021, Bil. No. II; S. V. Gnutova ve E. Zotova
2005, Fig. 225-226
138
Depo/ 1.6.1981

Turan Erduranlı’dan satın alma
Ölçüleri: Yük: 5.1 cm; Gen: 5 cm; Kal: 0.3

cm; Tep. Yük: 1.7 cm, Gen: 1.5 cm
Eserin Tanımı: Sağlam durumdaki eserin yan
kanatları kayıp, üstteki menteşe deliklerinden
biri kırıktır. Skladenin kare biçimli orta
levhasıdır. Köşelerde yan kanatlarla bağlantıyı
sağlayan menteşe delikleri bulunmaktadır.
Eserin ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, çerçeve içerisinde Aziz

Nikolaos, İsa ve Meryem tasvirleri bulunmaktadır. Eserin merkezinde yer alan Aziz
Nikolaos haleli, uzun sakallı, ayakta ellerini iki yana açmış ve cepheden tasvir
edilmiştir. Üzerinde ‘’himation’’ denilen bol ve dökümlü kıyafet, boynunda ise
piskoposluğun tanımlayıcısı olan ‘’mophorion’’ (palyum) bulunmaktadır. Sağ elinde
bir kılıç sol elinde ise bir yapının maketi bulunmaktadır. Giydiği himation, ellerini
iki yana açmasıyla pelerin şeklinde açılmış ve üzerinde kıvrımlar oluşmuştur.
Yüzünün detayları görülmemektedir. Aziz Nikolaos’un başının sol tarafında İsa sağ
eli takdis ederken, sağda ise dua eder biçimde Meryem tasviri bulunmaktadır. İsa’nın
başının iki yanında IC ve XC, Meryem’in başının iki yanında ise MP ve ΘY
kısaltmaları yer almaktadır. Figürlerin dışında kalan boş alanlar eşkenar dikdörtgen,
zikzak motifi ve geometrik motiflerle doldurulmuştur. Eserin dikdörtgen formundaki
tepelik kısmında Mandylion İsa tasviri bulunmaktadır.
‘’СВЯТЫЙ НИКОЛАЕ МОЖАЙСКИЙ‘’ ‘‘Svyatyy Nıkolaye

Mozhayskıy’’ (Mozhaısky' nin Aziz Nikolas'ı) yazıt bulunmaktadır.
139
Benzer Örnekler: Davydov 2010, 165, Tab. 25, Res. 3,4, 5; Gnutova ve
Zotova2005, 221, Kat. No.80, Fig.80; Richwien 2021, Bil. No. I
140
Bulunduğu Müze/ Env No: Kars Müzesi,
Teşhir salonu 1 V-17/ 1.2.1977
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli:

Ardahan / Yakup İhtiyar’dan satın alma

Ölçüleri: Yük: 5.7cm; Gen: 5.4 cm; Kal: 0.2
cm; Men. Yük: 1 cm, Gen: 0.2 cm
Eserin Tanımı: Eserin orta ve sol kanadı

kayıptır. Üzerinde çatlaklar ve korozyonlar
oluşmuştur. Skladenin sağ kanadını oluşturan levhadır. Solda orta panel ile bağlantıyı
sağlayan 0.2 x 0.6 cm çapında iki pim yuvası bulunmaktadır. Kare formdaki eserin
ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, sola dönük üç figür bulunmaktadır.
Figürler ayakta ve yan yana durmaktadır. En solda haleli, kanatlı, sakalsız, uzun
kıyafetli olarak melek tasviridir. Sağ elinde bir Slav haçı, sol elinde ise bir kılıç
tutmaktadır. Kanat detayları ve kıyafet kıvrımları verilmiştir. Diğer iki figür ise
haleli, uzun saçlı ve sakallı, uzun kıyafetlidir. İki figürün de elleri dua eder
biçimdedir. Kıyafet kıvrımları vücudun hareketini bizlere yansıtmaktadır.
Figürlerin başlarının üzerinde soldan sağa doğru Rus alfabesiyle:

‘’АНГЕЛ ХРАНИТЕЛЬ’’ (Koruyucu Melek), ‘’ПРЕПОДОБНЫЕ
ЗОСИМА’’ (Aziz Zosima), ‘’САВВАТИЙ СОЛОВЕЦКИЕ’’ (Solovetsky’li
Savvaty) isimleri yer alır.
Benzer Örnekler: Davydov 2010, 140, Tab. 20, Res.1a-2a; Gnutova ve
Zotova 2005, 208, Kat. No.54, Fig.54; Golubeva 2002, 33, Kat. No. 17; Richwien
2021, Bil. No. III
141
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars -

Necmettin Ilgar’dan satın alma.
Malzeme / Teknik: Bakır / Döküm / Kabartma/

Mine
Ölçüleri: Yük: 5.6 cm; Gen:5.3 cm; Kal: 0.4
cm; Men. Yük: 1 cm, Gen: 0.2 cm
Eserin Tanımı: Eserin orta ve sağ kanadı

kayıptır. Sağlam durumdaki eserin yüzeyinde
korozyonlar oluşmuştur. Skladenin sol kanadını oluşturan levhadır. Sağda orta panel
ile bağlantıyı sağlayan 0.2 x 0.5 cm çapında iki pim yuvası bulunmaktadır. Kare
formdaki eserin ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, sağa dönük üç figür
bulunmaktadır. Figürler ayakta ve yan yana durmaktadır.
Figürler; haleli, uzun sakallı ve uzun kıyafetli olarak tasvir edilmişlerdir. En sağdaki
figür elinde bir kitap tutarken en solda yer alan figür ise elinde ne olduğu tam olarak
tanımlanamayan bir nesne tutmaktadır. Ortadaki figür korozyondan dolayı hasar
görmüştür. Figürlerin dışında kalan kısımlar mavi mine ile doldurulmuştur.
Figürlerin sağında ve solunda bulunan, yukarıdan aşağıya doğru dağınık halde,
ortaları oyuk daire yer alır.
Figürlerin başlarının üzerinde soldan sağa doğru Rus alfabesiyle:
‘’СВЯТИТЕЛЬ ФИЛИПП’’ (Aziz Philip), ‘’СВЯТИТЕЛЬ НИКОЛАЙ’’

(Aziz Nikolaos),‘’ИОАНН БОГОСЛОВ’’ (İncilci Yahya) isimlerinin yer aldığı yazıt
bulunur.
Tarih: Rus, 18 - 19. Yüzyıl (Alkan 2023)

Benzer Örnekler: Davydov 2010, 140, Tab. 20, Res.1a-2a; Gnutova ve
Zotova 2005, 208, Kat. No.54, Fig.54; Golubeva 2002, 33, Kat. No. 17; Richwien
2021, Bil. No. III
142
Bulunduğu Müze / Env No: Kars Müzesi, Depo/1.9.1973
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars – Fevzi
Akarçay’ dan satın alma.
Malzeme / Teknik: Bakır / Döküm / Kabartma

Eserin Tanımı: Eserde kırıklar vardır. Yüzeyinde
korozyonlar mevcuttur. Orta ve sağ kanadı kayıptır.
Dikdörtgen formundaki eser skladenin sol kanadıdır. Sağ
köşelerinde yer alan bağlantı noktalarından biri kırıktır.
Eserin ön yüzünde kabartma tekniğinde yapılmış, alt alta iki şeritle ayrılmış
bölümlerde, ¾ profilden ve cepheden tasvir edilmiş, ikişerli sıra halinde melek,
havari ve seçilmiş aziz figürleri yer almaktadır. Şeritler içerisinde figürlerin isimleri
yer almaktadır.
En üstte; ‘’МИХАИЛ’’ Baş Melek Mikael ve ‘’ПЕТР’’ Havari Petrus,
Orta bölümde; ‘’ВАСИЛЕИЙ’’ Büyük Aziz Basileos ve ‘’ГЕОРГИ’’ Büyük

Şehit Georgios,
Altta; ‘’ИОАНН’’ Aziz Ioannes Khrysostomos ve ‘’ПЕТР’’ Kiev Metropoliti

Aziz Peter’in isimleri yer almaktadır.
En üstte yer alan haleli, genç görünümlü baş melek Mikael sağ elinde üç
çatallı mızrak, sol elinde ise bir cisim tutmaktadır. Melek başını hafifçe öne
bükmüştür. Hemen yanında bulunan Havari Petrus ise haleli, kısa sakallı olarak
tasvir edilmiştir. Elinde ne olduğu belli olmayan bir cisim vardır. Aziz figürleri ise
haleli, Büyük Aziz Basil dışında hepsi uzun sakallı olarak tasvir edilmiştir. Azizler
sağ ellerini göğüs hizasında tutmuş takdis etmektedirler. Eserin arka yüzü
bezemesizdir.
143
Benzer Örnekler: Davydov 2010, 118, Tab. 15, Res.5; Gnutova ve Zotova 2005,
228, Kat. No.95, Fig.95; Golubeva
2002, 52, Kat. No. 29; Muzeum
Narodowew Warszawie 2004, 64, 4;
Richwien 2021, Bil. No. I, II, III
31 a. Kitap Kaplama Levhası

Bulunduğu Müze/ Env No: Kars
Müzesi, Depo/ 1.5.1962
Kars / Milli Emlak Şefliğinden bedelsiz olarak alınmış
Malzeme / Teknik: Gümüş / Dövme / Kabartma
Eserin Tanımı: Sağlam durumdadır. Üçgen formlu eser çok parçalı bir kitap
kapağı kaplama levhasından biridir. Kenarlarında perçin için aplike delikleri yer alan
levha kopma ve bükülmelerden dolayı kısmen deforme olmuştur. Levhanın dik açı
ile birbirine bağlanan kenarları düz, diğer kenarı ise motife uygun olarak kavislidir.
Ön yüzünde arkadan çekiçlenerek kabartma tekniğinde yapılmış geometrik geçmeler
ve bitkisel motifler yer alır. Merkezde daire biçimli çerçeve içerisinde sekiz yapraklı
çiçek motifi bulunmaktadır, etrafı ise kıvrık dallar ve yapraklarla çevrilidir.
Süslemenin içerisinde gümüşün ayarını gösteren 84 rakamı yer almaktadır.
Benzer Örnekler: Balakin 2011, 28, Kat. No. 3; Davydov 2010, 118, Puc.28,
1, 5; Gnutova ve Zotova 2005, 231, Kat. No.100, Fig.100; Okuyucu Yılmaz 2015,
150-151, Kat. No. 4, Fot. 8-9, çiz. 3
144
31 b. Kitap Kaplama Levhası
Bulunduğu Müze/ Env. No: Kars
Müzesi, Depo/ 2.5.1962
Kars / Milli Emlak Şefliğinden bedelsiz
olarak alınmış
Malzeme / Teknik: Gümüş / Dövme /
Kabartma
Ölçüleri: Yük: 6,3 cm; Gen: 5.2 cm; Kal:
0.1 cm
Eserin Tanımı: Kat. no. 31 a ile aynıdır.

Benzer Örnekler: Balakin 2011, 28, Kat. No. 3; Davydov 2010, 118, Puc. 28, 1, 5;
Gnutova ve Zotova 2005, 231, Kat. No.100, Fig.100; Okuyucu Yılmaz 2015, 150-
151, Kat. No. 4, Fot. 8-9, çiz. 3
31 c. Kitap Kaplama Levhası
Bulunduğu Müze /Env. No: Kars Müzesi, Teşhir

salonu 1 V- 17 / 3.5.1962
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars / Milli
Emlak Şefliğinden bedelsiz olarak alınmış
Malzeme / Teknik: Gümüş / Dövme / Kabartma
Eserin Tanımı: Kat. no. 31 a ve b ile aynıdır.
Tarih: Rus,18-19. yüzyıl (Alkan 2023)
Benzer Örnekler: Balakin 2011, 28, Kat. No. 3;
Davydov 2010, 118, Puc. 28, 1, 5; Gnutova ve Zotova 2005, 231, Kat. No.100,
Fig.100; Okuyucu Yılmaz 2015, 150-151,Kat. No. 4, Fot. 8-9, çiz. 3
145
32-a. Kitap Kaplama Levhası
Milli Emlak Şefliğinden bedelsiz olarak
alınmış
Malzeme / Teknik: Gümüş/ Dövme /
Kabartma
Ölçüleri: Yük: 8 cm; Gen: 6.5 cm; Kal: 0.1 cm
Yüzeyinde oksitlenmeler vardır. Üçgen formlu
eser çok parçalı bir kitap kapağı kaplama
levhasından biridir. Kenarlarında perçin için
aplike delikleri yer alan levha kopma ve bükülmelerden dolayı deforme olmuştur.
Levhanın dik açı ile birbirine bağlanan kenarları düz, diğer kenarı ise motife uygun
olarak kavislidir. Ön yüzeyinde arkadan çekiçlenerek kabartma tekniğinde yapılmış,
geometrik geçme motifleri ile yapılmış çerçevenin ortasında İncil yazarı Markos
tasviri yer alır. Sol eliyle İncil’i tutarken, sağ elinde stylus tutmaktadır.
Seyirciye göre sağa dönük şekilde oturan Markos uzun saçlı, uzun sakallı ve
bıyıklıdır. Haleli ve himation benzeri bol dökümlü bir kıyafeti vardır. Hemen
yanında İncil yazarı Markos’un sembolü olan aslan tasviri yer almaktadır.
Ayaklarının yanında gümüşün ayarını gösteren 84 rakamı ve ustanın adının baş
harfleri olan A.M. harfleri yer almaktadır.
Benzer Örnekler: Balakin 2011, 28, Kat. No. 3; Davydov 2010, 118, Puc.
28, 1, 5; Gnutova ve Zotova 2005, 231, Kat. No.100, Fig.100; Okuyucu Yılmaz
2015, 151, Kat. No. 4, Foto. 9-10, Çiz. 4
146
32 b. Kitap Kaplama Levhası
alınmış
Malzeme / Teknik: Gümüş / Dövme/
Kabartma
Ölçüleri: Yük: 8 cm; Gen: 6.5 cm; Kal: 0.1
cm
Eserin Tanımı: Biçim, kompozisyon ve
süsleme açısından Kat. No. 32 a ile hemen
hemen aynıdır.
Seyirciye göre sola dönük oturan Luka
sağ elinde İncil tutarken, sol elini ise göğsünün üzerinde tutmaktadır. Hemen yanında
İncil yazarı Luka’nın sembolü olan boğa tasviri yer almaktadır.
2015, 151, Kat. No. 4, Foto. 9-10, Çiz. 4
147
32 c. Kitap Kaplama Levhası
alınmış
Malzeme / Teknik: Gümüş / Dövme/
Kabartma
Ölçüleri: Yük: 8 cm; Gen: 6.3 cm; Kal: 0.1
cm
Eserin Tanımı: Biçim, kompozisyon ve
süsleme açısından Kat. No. 32 a ve b ile
aynıdır.
Seyirciye göre sağa dönük oturan İncil
yazarı Matta sol eliyle İncil tutarken, sağ elinde tuttuğu stylus ile yazma eylemini
gerçekleştirirken tasvir edilmiştir. Matta’nın solunda, sembolü olan melek figürü yer
almaktadır.
2015, 151, Kat. No. 4, Foto. 9-10, Çiz. 4
148
33. Kitap Kaplama Levha
alınmış
Malzeme / Süsleme Tekniği: Gümüş /
Dövme / Kabartma
Ölçüleri: Yük: 10.2 cm; Gen: 8.6 cm; Kal:
0.1 cm
Yüzeyinde oksitlenmeler ve kırıklar vardır.
Sekiz kollu yıldız formundaki eser çok parçalı
bir kitap kapağının orta levhasıdır. İkisi kırık olmakla birlikte yıldız kollarının
uçlarında aplike için perçin delikleri yer alan levhada kısmen kopma ve bükülmeler
görülmektedir.
Eserin ön yüzünde geometrik ve bitkisel süslemeler yer alır. Orta bölümünde
elips şeklindeki daire içerisinde Slav haçı yer alır. Haçın seyirciye göre solunda
mızrak ve sağında süngerli mızrak yere çakılmış şekilde durmaktadır. Arka tarafta
ise şehir öğeleri görülmektedir. Haçın alt kısmında Golgota tepesini simgeleyen kuru
kafa ve çapraz olarak yerleştirilmiş kemikler bulunmaktadır. Yıldız kollarında
birinde bitkisel birinde dil motifi olmak üzere alternatif dizilmiş birbirini tekrar eden
süsleme yer almaktadır. Haçın sol alt kısmında gümüşün ayarını gösteren 84 rakamı
sağ kısmında ise ustanın adının baş harfleri olan A.M. harfleri yer almaktadır.
2015, Foto. 29, s. 160.
149
34.Aplik
Bulunduğu Müze/ Env No: Kars Müzesi, Teşhir salonu
1 V- 17/ 1.3.1966
Bulunduğu Yer / Müzeye Geliş Şekli: Kars / A. Haydar
Kırzıoğlu’ndan satın alma
Malzeme / Süsleme Tekniği: Bronz / Döküm / Kabartma
Ölçüleri: Yük: 8,4 cm; Gen: 3.5 cm; Kal: 0.2 cm
Eserin Tanımı: Sağlam durumdaki eserin yüzeyinde
korozyonlar mevcuttur. Dikdörtgen biçimindeki levhanın
kenarlarında yaklaşık eşit aralıkla açılmış altı perçin
deliği bulunmaktadır. Eserin ön yüzünde kabartma
tekniğinde Havari Simon (Gayyur/Yurtsever Simun)
tasviri yer alır. Ayakta duran ve ¾ cepheden tasvir
edilmiş olan Havari Simon elinde simgesi olan testere
tutmaktadır. Kısa saçlı ve sakallı olarak tasvir edilen Havari Simon
(Gayyur/Yurtsever Simun)’un üzerinde bol dökümlü bir kıyafet bulunmaktadır.
Tarih: Ermeni, 17-18. yüzyıl (Alkan 2023)
Benzer Örnekler: Acara Eser 2006, 7-8, No.5, Fot.5
150
35. Aplik
Bulunduğu Müze: Kars Müzesi, Teşhir
salonu 1 V- 17
Env No:13.8.1974
Orhan Günaydın’dan satın alma
Malzeme / Süsleme Tekniği: Bakır/ Döküm /
Kabartma
Ölçüleri: Yük: 4 cm; Gen: 4.6 Kal: 0,2 cm
yüzeyinde oksitlenmeler mevcuttur. Aplik iç
ve dış bükey ‘’C’’ kıvrımları ile oluşturulmuş
dilimli, altıgen formundadır. Eserin
merkezinde kabartma tekniğinde yapılmış, oturur vaziyette bir aziz figürü yer
almaktadır. Haleli ve sakallı tasvir edilen aziz elinde açık bir rulo tutmaktadır. Sol eli
stylus tutar gibi durmaktadır. Figürün kıyafet kıvrımları ve stylusun üst ve alt
kenarları oldukça stilize şekilde tasvir edilmiştir. Eserin arka yüzü bezemesizdir.
Tarih: Ermeni, 17-18. yüzyıl
Benzer Örnekler: -
151
36. Kâse
Teşhir salonu 1 V- 17 / 20.8.1974
Orhan Güney’den satın alma
Malzeme / Süsleme Tekniği: Bronz / Döküm /
Baskı
Ölçüleri: Yük: 7.2 cm; Der: 7.9 cm; Kal: 0.2
cm; Ağz. Ç: 18 cm; Göv. Ç: 14.5 cm; Ay. Yük:
3.4 cm
Eserin Tanımı: Eserde kırık ve çatlaklar

mevcuttur. Eserin hem iç hem de dış
yüzeyinde korozyonlar görülmektedir. Hem
ağız hem de gövde kısmı dokuz köşeli olan
kâse üç ayaklıdır. Ayak kısımları kavis
oluşturarak ilerleyip ince silindirik şekilde
sonlanır. Eserin dış yüzeyi sade, ağız kenarı
ve iç yüzeyi baskı tekniğiyle yapılmış farklı boyutlarda iç içe geçmiş daireler yer alır.
Tarih: -
Benzer Örnekler:-
152
EK- 2 Katalogda Tanıtılan Eserler
Kat. Buluntu Yapım

Tür Env. No Malzeme Süsleme Tekniği Tarih ∗
No Yeri Tekniği
1 Haç 5.1.1971 Iğdır Bronz Döküm Kazıma Bizans 11-12.yy.
2 Haç 9.1.1971 Iğdır Bronz Döküm - Bizans 11-12.yy.
Bronz-
3 Haç 6.6.1989 Kars Döküm Kazıma/ Lehim Ermeni 13-15.yy.
Gümüş
Kabartma
4 Haç 11.1.1971 Iğdır Bronz Döküm Bizans 11-12.yy
/Kazıma/ Lehim
5 Haç 1.2.1993 Kars Bronz Döküm Kabartma Bizans 11-12.yy.
Döküm Kabartma/
6 Haç 10.1.1962 Iğdır Bronz Bizans 10.12.yy
Kazıma
7 Haç 1.1.1977 Kars Bronz Döküm Kazıma Rus 18-19.yy
Döküm Kabartma/
8 Haç 8.5. 1962 Kars Bakır Rus 18-19.yy
Perçin Kazıma
11 Haç 6.1.1971 Iğdır Bronz Döküm Kazıma Bizans 10- 11.yy.
12 Haç 2.1.1971 Iğdır Bronz Döküm Kazıma/ Baskı Bizans 10-11. yy.
13 Haç 7.1.1971 Iğdır Bronz Döküm Baskı Bizans 10-11.yy.
Bronz -
15 Haç 4.4.1978 Elazığ Döküm Kazıma Bizans 11-12.yy.
Gümüş
16 Haç 1.6.2007 Kars Bronz Döküm Kabartma Bizans 9.11.yy.
17 Haç 1.7.1973 Kars Bronz Döküm Kazıma Bizans 10-12.yy
18 Haç 2.7.1973 Kars Bronz Döküm Kabartma Rus 18- 19.yy.
19 Haç 1.8.1986 Kars Bronz Döküm Kabartma Bizans Sonrası
20 İkona 6.6.1962 Kars Bakır Döküm Kabartma Rus 18- 19.yy.
21 İkona 1.2.1962 Kars Bakır Döküm Kabartma Rus 18-19.yy.
24 İkona 3.3.1966 Kars Bakır Döküm Kabartma Rus 18-19.yy.
25 İkona 3.1.1963 Kars Bakır Döküm Kabartma/ Mine Rus 18-19.yy.
Kabartma/ Altın
26 İkona 1.3.1982 Kars Bakır Döküm Rus 18-19.yy.
Yaldız
28 İkona 1.2.1977 Ardahan Bakır Döküm Kabartma Rus 18- 19.yy.
29 İkona 2.7.1972 Kars Bakır Döküm Kabartma/ Mine Rus 18- 19.yy.
Kaplama Kabartma
31-a 1.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18- 19.yy.
Levha
Kaplama Kabartma
31-b 2.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18- 19.yy.
Levha
Kaplama Kabartma
31-c 3.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18- 19.yy.
Levha
Kaplama Kabartma
32-a 4.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18-19.yy.
Levha
Kaplama Kabartma
32-b 5.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18-19.yy.
Levha
Kaplama Kabartma
32-c 6.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18-19.yy.
Levha
Kaplama Kabartma
33 7.5.1962 Kars Gümüş Dövme Rus 18- 19.yy.
Levha
34 Aplik 1.3.1966 Kars Bronz Döküm Kabartma Ermeni 17-18.yy.
35 Aplik 13.8.1974 Kars Bakır Döküm Kabartma Ermeni 17-18.yy.
36 Kâse 20.8.1974 Kars Bronz Döküm Baskı -
∗
(*) Önerilen tarihi ifade eder.
153
154
EK- 3 Katalogda Tanıtılan Eserlerin Ölçü Listesi
HAÇ
Kat. No Men. Yük Men. Gen. Sap Yük. Sap Gen.

Env. No Yük. Gen. Kal.
1 5.1.1971 6.9 4.8 0.5 - - - -

2 9.1.1971 10 4.4 (k) 0.4 - - 1.6 0.8
3 6.6.1989 6.7 (k) 9.2 0.2 - - - -
4 11.1.1971 8.4 (k) 7 (k) 0.3 - - - -
5 1.2.1993 21 14 04 - - 1.2 1.5
6 10.1.1971 7(k) 8.7(k) 0.3 - - - -
7 1.1.1977 10.2 (k) 11.4 0.7 - - - -
8 8.5.1962 16.4 12.1 0.5 - - 6.4 3
9 3.1.1971 6.1 4.9 0.5 0.7- 0.8 1.2- 0.8 - -
10 4.1.1971 6.5 5.8 0.6 0.3-0.4 1.5-0.8 - -
11 6.1.1971 6.5 5.2 0.2 0.6- 0.3 1.3-0.6 - -
12 2.1.1971 5.1 4.5 0.3 0.6- 0.6 - - -
13 7.1.1971 5.7 4.5 0.3 0.6- 0.7 1.3-0.9 - -
14 8.1.1971 5.2 4.3 0.3 0.8- 0.7 - - -
15 4.4.1978 4.3 3.5 0.4 0.5- 0.6 1.2-0.2 - -
16 1.6.2007 7.1 5.2 0.2 - - - -
17 2.7.1973 4.9 3.4 0.1 - - - -
18 1.7.1973 4.3 3.3 0.5 - - - -
19 1.8.1986 6.4 3.1 0.4 - - - -
İKONA
Kat. Baş. Baş. Men. Men.

Env. No Yük. Gen. Kal.
No Yük Gen. Yük. Gen.
20 6.6.1962 5.2 5.3 0.3 0.3 0.3 - -
21 1.2.1962 5.6 5.5 0.4 0.4 0.3 - -
22 5.5.1965 5.8 5.1 0.3 1.3 0.8 - -
23 6.5.1965 4.2 3.7 0.3 0.7 0.5 - -
24 3.3.1966 6.3 5.4 0.5 0.4 0.3 - -
25 3.1.1963 6.5 5.6 0.5 0.4 0.3 - -
26 1.3.1982 5 5.2 0.2 - - - -
27 1.6.1981 5.1 5 0.3 1.7 1.5 - -
28 1.2.1977 5.7 5.4 0.2 - - 1 0.2
29 2.7.1972 5.6 5.3 0.4 - - 1 0.2
30 1.9.1973 4.8 2.5 0.1 - - - -
155
KAPLAMA LEVHA
Kat.
No Env. No Yük. Gen. Kal.
31-a 1.5.1962 6.3 5.5 0.1
31-b 2.5.1962 6.3 5.2 0.1
31-c 3.5.1962 5.9 5.5 0.1
32-a 4.5.1962 8 6.5 0.1
32-b 5.5.1962 8 6.5 0.1
32-c 6.5.1962 8 6.3 0.1
33 7.5.1962 10.2 8.6 0.1
APLİK
Kat.
Env. No Yük. Gen. Kal. Çap
No
34 1.3.1966 8.4 3.5 0.2 -
35 13.8.1974 - - 0.2 4.6
KASE
Kat. Ağ. Göv. Ay.

Env. No Yük. Der. Kal.
No Çap. Çap. Yük.
36 20.8.1974 7.2 7.9 0.2 18 14.5 3.4
156
Çizimler
Çizim 2- Adak Haçı, Çizim 3- Tören Haçı, Kat. no: 2

Kat. no: 1
Çizim 4- Tören/ Pandantif/ Çizim 5- Tören Haçı parçası

Kaplama (?) Haçı, Kat. no: 3 ön yüzü, Kat. no: 4
157
Çizim 6- Tören Haçı parçası Çizim 7- Tören Haçı, Kat. no: 5
arka yüzü, Kat. no: 4
Çizim 8- Tören Haçı parçası ön yüzü, Çizim 9- Tören Haçı parçası arka yüzü,
Kat. no: 6 Kat. no: 6
158
Çizim 10- Tören Haçı Çizim 11- Tören Haçı
(?) arka yüzü, Kat. No: 7
(?) ön yüzü, Kat. No: 7
Çizim 12- Tören Haçı Çizim 13- Tören Haçı

ön yüzü, Kat. no: 6 arka yüzü, Kat. no: 6
159
Çizim 14- Röliker Çizim 15- Röliker Çizim 16- Röliker
Haç, Kat.no: 9 Haç, Kat.no: 10 Haç, Kat.no: 11
Çizim 17- Röliker Çizim 18- Röliker Çizim 19- Röliker

Haç, Kat.no: 12 Haç, Kat.no: 13 Haç, Kat.no: 14
160
Çizim 20- Röliker Haç, Çizim 21- Pandantif Haç
Kat.no: 15 Kat.no: 16
Çizim 22- Haç, Kat.no: 17 Çizim 23- Pandantif Haç

Kat.no: 18
161
Çizim 24- Pandantif İkona, Çizim 25- Pandantif İkona,

162
Çizim 30- Skladen İkona, orta Çizim 31- Skladen İkona, orta
levha Kat.no: 26 levha Kat. no: 27
163
Çizim 32- Skladen İkona, Çizim 33- Skladen İkona,
sağ kanat. Kat.no: 28 sol kanat Kat.no: 29
Çizim 34- Skladen İkona, Çizim 35-Kitap Kaplama Levhası,

sol kanat. Kat. no: 30 Kat. no: 31-a
164
Çizim 36-Kitap Kaplama Levhası, Çizim 37-Kitap Kaplama Levhası,
Kat. no: 31-b Kat. no: 31-c
Çizim 38-Kitap Kaplama Levhası, Çizim 39-Kitap Kaplama Levhası,

sol alt köşe, Kat.no:32-a sağ alt köşe, Kat.no: 32-b
165
Çizim 40- Kitap Kaplama Levhası, Çizim 41- Kitap Kaplama
sol üst köşe, Kat. no: 32-c Levhası, orta kısım, Kat.no: 33
Çizim 42-Aplik, Kat. no: Çizim 43-Aplik, Kat.no: 35

34
166
Çizim 44-Kase, kesit, Kat. no:36
Çizim 45 -Kase, süsleme. Kat. no:36
167
Fotoğraflar
Fotoğraf 13 - Kat. no: 1, Fotoğraf 14 -Kat. no: 2,

Adak Haçı Tören Haçı
Fotoğraf 15 -Kat. no: 3, Fotoğraf 16 -Kat. no: 4, Tören

Tören/Pandantif/ Kaplama Haçı Haçı ön yüzü
168
Fotoğraf 17 -Kat. no: 4, Tören Fotoğraf 18 -Kat. no: 5, Tören
Haçı arka yüzü Haçı
Fotoğraf 19- Kat. no. 6 Tören

Haçı parçası ön yüzü Fotoğraf 20- Kat. no. 6 Tören
Haçı parçası arka yüz
169
Fotoğraf 21 -Kat. no: 7, Fotoğraf 22 -Kat. no: 7,
Tören/Kaplama Haçı ön yüzü Tören/Kaplama Haçı arka yüzü
Fotoğraf 23- Kat. no. 8 Fotoğraf 24- Kat. no. 8

Tören Haçı ön yüzü Tören Haçı arka yüzü
170
Fotoğraf 25 -Kat. Fotoğraf 26 -Kat. no: Fotoğraf 27-Kat. no:
no: 9, Röliker 10, Röliker Haç 11, Röliker Haç
Haç
Fotoğraf 28- Kat. no: Fotoğraf 29 -Kat. Fotoğraf 30 -Kat. no:

12, Röliker Haç no: 13, Röliker Haç 14, Röliker Haç
171
Fotoğraf 31 -Kat. no: Fotoğraf 32 -Kat. no: Fotoğraf 33 -Kat. no:
15, Röliker Haç 16, Pandantif Haç 17, Haç
Fotoğraf 34 -Kat. no: 18, Fotoğraf 35 -Kat. no:

Pandantif Haç 19, Pandantif Haç
172
Fotoğraf 37 -Kat. no: 20,
Pandantif İkona
Fotoğraf 36 -Kat. no:

19, Pandantif Haç

Pandantif İkona Pandantif İkona
173
Pandantif İkona Pandantif İkona
Fotoğraf 42 -Kat. no: Fotoğraf 43 -Kat. no: 26,

25, Pandantif İkona Skladen İkona orta levha
174
Skladen İkona orta levha Skladen İkona sağ kanat
Fotoğraf 46 -Kat. no: 29, Skladen Fotoğraf 47 -Kat. no: 30,

İkona sol kanat Skladen İkona sol kanat
175
Fotoğraf 48 -Kat. no: 31-a, Fotoğraf 49 -Kat. no: 31-a,
Kaplama Levha ön yüzü Kaplama Levha arka yüzü
Fotoğraf 50 -Kat. no: 31-b, Fotoğraf 51 -Kat. no: 31-b,

Kaplama Levha ön yüzü Kaplama Levha arka yüzü
yüzü
Fotoğraf 52 -Kat. no: 31-c, Fotoğraf 53 -Kat. no: 32-a,

Kaplama Levha Kaplama Levha, sol alt
köşe
176
Fotoğraf 54 -Kat. no: 32-b, Fotoğraf 55 -Kat. no: 32-c,
Kaplama Levha, sağ alt köşe Kaplama Levha, sol üst köşe
Fotoğraf 56 -Kat. no: 33, Fotoğraf 57 -Kat.

Kaplama Levha, orta kısım no: 34, Aplik
177
Kase dış yüzeyi
Fotoğraf 58-Kat. no: 35,
Aplik

Kase iç yüzeyi
178
ÖZ GEÇMİŞ
KİŞİSEL BİLGİLER
Adı Soyadı: Gülhan Alkan
Uyruğu: T.C.
179

Kars Müzesi̇'nde Bulunan Bi̇zans Ve Bi̇zans Sonrasi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kars Müzesi̇'nde Bulunan Bi̇zans Ve Bi̇zans Sonrasi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü

KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN BİZANS VE BİZANS SONRASI

Yüksek Lisans Tezi

KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN BİZANS VE BİZANS SONRASI

Yüksek Lisans Tezi

Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde hazırladığım bu Yüksek

1- Çeşitli yazarların çalışmalarından faydalandığımda bu çalışmaların ilgili

4- Başka yazarların kendi kelimeleriyle alıntıladığım metinlerini, tırnak içerisinde

Bu çalışmamda yanımda olan, yardımını asla esirgemeyen, eğitim hayatım

Akademik bilgi birikimini her koşulda bizimle paylaşan, hatalarımızdan ders

TABLO LİSTESİ ..................................................................................................... vii

FOTOĞRAF LİSTESİ ............................................................................................. ix

ÇİZİM LİSTESİ ........................................................................................................ xi

1.KARS COĞRAFYASI, TARİHİ VE KARS MÜZESİ ........................................ 3

1.1. Kars Coğrafyası ................................................................................................. 3

1.2. Kars’ın Tarihi .................................................................................................... 4

1.3. Kars Müzesi ...................................................................................................... 7

İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 9

2. ANADOLUNUN DOĞUSUNDA HIRİSTİYANLIĞIN YAYILIŞI .................. 9

2.1. Hıristiyanlık ...................................................................................................... 9

2.1.1. Ortodoksluk .............................................................................................. 11

2.2. Bizans Devleti’nde Hıristiyanlık ..................................................................... 11

2.3. Ermenilerde Hıristiyanlık ................................................................................ 12

2.4. Rusların Hıristiyanlaşma Süreci ...................................................................... 12

2.4.1. Eski İnananlar........................................................................................... 15

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .................................................................................................. 19

3. KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN MADENİ HIRİSTİYAN ESERLERİ ..... 19

3.1. Haçlar .............................................................................................................. 19

3.2. İkonalar ........................................................................................................... 26

3.4. Diğer Eserler ................................................................................................... 32

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................ 33

4.1. Malzeme .......................................................................................................... 33

4.3.Form ve Ölçüler ............................................................................................... 40

4.3.1. Haçlar ....................................................................................................... 40

4.3.1.1. Tören Haçı ......................................................................................... 41

4.3.1.2. Adak Haçı .......................................................................................... 43

4.3.1.3. Pandantif Haçlar ................................................................................ 43

4.3.1.4. Röliker Haç ....................................................................................... 44

4.3.1.5. Diğer Haçlar ...................................................................................... 45

4.3.2.1. Pandantif İkona ................................................................................. 47

4.3.2.2. Skladen İkona .................................................................................... 48

4.3.3. Kitap Kaplama Levhası ............................................................................ 49

4.3.4. Aplik ......................................................................................................... 50

4.3.5. Kâse .......................................................................................................... 51

4.4. Süsleme ve İkonografi ..................................................................................... 51

4.4.1. Dini İçerikli Tasvirler ............................................................................... 51

4.4.1.1. İsa ...................................................................................................... 51

4.4.1.2. Meryem ............................................................................................. 56

4.4.1.3. İncil Yazarları .................................................................................... 59

4.4.1.4. Azizler ve Martirler ........................................................................... 60

4.4.1.5. Melekler ............................................................................................ 65

4.4.2. Hayvan Tasvirleri ..................................................................................... 70

4.4.3. Bitkisel Motifler ....................................................................................... 72

4.4.4. Geometrik Motifler .................................................................................. 73

4.5. Üslup ............................................................................................................... 76

4.5.1. Bizans Dönemine Tarihlenen Eserler....................................................... 76

4.5.2. Ermeni Eserleri......................................................................................... 79

4.5.3. Rus Eserleri .............................................................................................. 79

4.5.4. Diğer Eserler ............................................................................................ 83

4.6. Tarihlendirme .................................................................................................. 83

EKLER .................................................................................................................... 111

EK – 1 Katalog ..................................................................................................... 111