BANDIRMA ON YEDİ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ

İNSAN VE TOPLUM BİLİMLERİ FAKÜLTESİ

SANAT TARİHİ Y.L.
BAHAR DÖNEMİ

BİZANS İKONA SANATI

PANTAKRATOR İSA VE HODEGETRİA MERYEM İKONALARI

DANIŞMAN Feride İmrana SIDDIKİ
Arzu YILMAZ 2315011055
• Bu çalışma kapsamında Bizans dünyasında ikonaların kökeni ve önemi
anlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca Bizans resim sanatında sıklıkla
gördüğümüz kutsal figürler olan Pantakrator İsa ve Hodegetria
Meryem tasvirlerinin ikonalarını örnekler kapsamında araştırılması
amaçlanmıştır.
• Bizans'ın belki de en önemli miraslarından biri ikonalardır. Bizans
toplumunun ve Ortodoks Kilisesinin en karakteristik ürünleridirler. İkon
kelimesinin kökeni Yunanca (eikon) olup, (eoikay) 'gibi olmak' fiilinden
türemiştir. Bu nedenle ikona üzerinde tasvir edilen kişinin gerçek
benzerliğidir ve kelimenin etimolojisi, ikonanın doğasıyla doğrudan
bağlantılıdır (Vassılakı,2008; 758).
• İkonalar Ortodoks inanç dünyasında çok önemli bir yere sahipti ve
günümüzde de devam etmektedir. Bir ikona duyulan hürmet ikona da tasvir
edilen kişiye aktarılır ve büyük saygı ve önem arz eder. 8.yüzyılda Aziz
İoannis şöyle ifade etmiştir ‘Biz imgelere saygı duyarız; maddeye değil,
madde aracılığıyla resmedilenlere hürmet edilir. Bir görüntüye verilen
herhangi bir onur, onun prototipine aktarılır' . Kimi araştırmacılar ikona
kültünün yayılması konusunda kadınların belirleyici bir rolü olduğunu
belirtir (Vassılakı,2008; 760
• İkonaların kökenine bakıldığında adını çoğunlukla bu bölgede bulunduğu
için bölgeden alan Fayyum portelerine dayandırılabilmektedir (Resim 1-2).
Mısır’da yer alan Fayyum bölgesinde, ölü mumyalandıktan sonra ölünün
hayatta iken yapılmış gerçek portresi tabutunun üstüne konulmaktadır. Son
derece gerçekçi olan bu portreler Ankostik denilen teknikle yapılmıştır. Bu
teknikte renk veren boyalar sıcak balmumu ve az miktarda yağ ile
karıştırılarak ahşap panoya sürülür, sürüldükten sonra fırça izlerinin
kalmaması ve düz bir tabaka oluşturması için metal bir panelle
desteklenirdi (Altun, 2021;531).
Bizans sanatının görülen ilk ikonaları kutsal kitapta adı
geçen saygın kişileri anmak için yapılmıştır. İsa, Meryem,
Peygamberler, Aziz sahneleri resmedilen önemli
betimlerdir. Günümüze ulaşan çoğu ikona özellikle 6. ve
7.yüzyıllara tarihlenenler Sina dağında bulunan
St.Catherine manastırından gelmiştir (Vassılakı, 2008;759).

II. İznik'in Yedinci Ekümenik Konseyi (787) ikonaya

hürmetin ilkelerini belirledi, ancak ikonalarla ilgili son
düzenlemeyi 843'te yaptı. Artık ikonlar özgürce üretilip
ibadet edilebilirlerdi. Ortodoksluğun yaptığı bir etkinlik olan
(HeAnastylosiston eikonon) İkonların Restorasyonu her yıl
Lent'in (paskalya öncesi perhiz) ilk Pazar günü kutlanır ve şu
anda Londra'daki British Museum'da bulunan küçük bir
ikonanın (Resim 3) konusudur (Vassılakı,2008;759).

Resim 3- The Restoration ıcons (İkonların restorasyonu)

https://www.britishmuseum.org/collection/object/H_1988-0411-1
• Bizans'ta üretilen en ünlü ve saygı duyulan boyalı
pano olan Meryem Ana Hodegetria ikonası,
İkonoklazma döneminde yazıldığı iddia edilen bir
metinde insan eliyle yapılmayan (acheiropoietai)
on iki mucizevi ikonadan biri olarak görülmektedir.
Başka bir mucizevi ikona ise Edessa'daki Kutsal
Mandylion (Resim 4) ve sırasıyla bir havlu ve bir
tuğla üzerinde İsa'nın yüzünün izlerini taşıyan
Kutsal Keramion'un ikonadır (Vassılakı,2008;761).

Resim 4- Mandylion triptik – 10.yy.

https://www.cambridge.org/core/books/divine-inspiration-in-byzantium/
acheiropoietos/7B91E513C19A6656CBB5987FAF2D2551
İkonaları iki grupta toplamak mümkündür. Birinci grupta yer alan ikonaları İbadet İkonaları oluşturur. Bu ikonalarım
Ortodoks olmayan veya Ortodoks inancı ve törenleri ile ilgili bilgisi olmayanların kavrayamayacağı ikonalardır. Bu
gruptaki ikonalar Ortodoks inancını ve özünü yansıtırlar. İbadet ikonalarında konular yalnızca kutsal kişilerin
tasvirlerinden oluşmaktadır. İsa, Meryem ve Aziz Yahya bu grupta Ortodoks kiliselerinin ikonastasisinde ibadet
açısından büyük öneme sahiptirler. Bu gruptaki ikonalar kökeni itibariyle insan elinden çıkmamış mucizevi ikonalar
özelliğine sahiptir. Diğer grup ise tamamlayıcı-didaktik ikonalardır.Konularını Eski Ahit’ten, İncil’den, Meryem’in
yaşamından, Azizlerin, Martirlerin yaşam hikayelerinden almıştır. Müjde, doğum, Meryem'in takdimi, Lazarus’un
dirilişi, Kudüs’e giriş, diriliş, Metamorfoz, vaftiz, göğe çıkma, paskalya, koimesis, çarmıh gibi tasvirler yer alır. Bu
tasvirler ikonastasisin en üst bölümünde yer alır ve resim sanatına paralel olarak gelişmişlerdir (Akkaya,2000;11).

Resim 5- Pantakrator İsa-6.yy. Sina Manastırı
https://www.etsy.com/market/sinai_monastery
İsa ikonalarının dogmatik temeli İsa’nın çarmıha götürülürken
terini sildiği ve yüzünün suretinin çıktığına inanılan kutsal mendile
dayanır. Bu tarz İsa tasvirleri 4. ve 5.yüzyılda yaygınlık kazanır.
Tiberus’un saltanatında yirmi yıl konsüllük yapan Lentulus’un
İmparatora yazdığı mektupla şöyle der ‘Gerçekten insan olarak
bahsedilirse, halk onun gerçek bir peygamber olduğunu söylüyor,
adının İsa olduğunu, Tanrı’nın oğlu olduğunu söylüyorlar. Ölüleri
dirilttiğini, Nasıralı tipinde, orta boylu, mavi gözlü, sıklıkla
ağlayan ama kahkaha atmayan, ağır başlı, dimdik duruşlu, elleri ve
kolları biçimli, açık alınlı, geniş lüleli saçlı, öyle ki sen Adem
oğullarından da güzelsin sözü ona uygundur’. İsa tipi bu
tasvirlerden sonra şekillenmeye başlar. İsa’nın karakterine uygun
olarak Kainatın Hakimi (Pantakrator), Öğretmen ve İncil’in Vaizi
İsa, Dünyanın Yargıcı İsa gibi değişik tasvirleri de ortaya
çıkmıştır(Akkaya,2000;21-23). Erken Bizans döneminde ahşap
ikona olarak en bilinen örneklerden biri İsa’ya ait ikonadır.
Pantakrator İsa ikonası (Resim 5) İmparator Justinianus tarafından
(527-565) başkent Konstantinopolis'ten Sina Manastırının kuruluşu
için gönderilmiştir (Vassilaki,2008;759).
• Diğer bir Pantakrator İsa ikonası 14.yüzyılın başlarına ait bir Bizans
ikonasıdır (Resim 6). Minyatürdür ve mozaik tekniğiyle yapılmıştır. İsa
burada yarım boy tasvir edilmiştir. İstanbul’da ki Khora Manastırı (Kariye
Cami) ve Pammakaristos Manastırı (Fethiye Camii)’n da gördüğümüz
Pantakrator İsa tasvirlerine benzemektedir (Resim 7-8). İsa kainatın hakimi
olarak sağ eliyle taktis işareti yapıp sol elinde ise İncil tutmaktadır. Yumuşak
,zarif bir üslupla resmedilmiştir (Akkaya,2000;22).

Resim 7-Kariye camii -Pantakrator İsa Resim 8- Fethiye Camii-Pantakrator İsa tasviri
tasviri YİLMAZ arşivi,2019 YİLMAZ arşivi,2019
Resim 6-Pantakrator İsa-14.yy
(Akkaya, Ortodoks İkonaları, 2000, res.1)
 İsa’nın yüzünde ciddi ve melankolik bir ifade vardır((Resim 9), açık büyük
gözlerle bakışına dikkat çekilmiştir. İsa ikonası başkentin yüksek kalitede
sanat tekniğini yansıtmaktadır (Chatzıdakıs,2016;221).

Resim 9- Pantakrator İsa, Petersburg, Ermitaj Müzesi (Athos Dağı menşeli), 14. Yüzyıl
https://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1698/img-11.png
 İKONALARDA HODEGETRİA MERYEM TASVİRİ

• 12.yüzyılda rehber önder ve yol gösterici

anlamlarına gelen Hodegetria ikonaları
ortaya çıkmış ve Bizans dünyasında en
çok kopyalanan tasvir konusu olmuştur.
Ayakta ve ya otururken tam veya yarım
boy kucağında çocuk İsa tutmakta olan
Meryem diğer eliyle de İsa’yı işaret
etmektedir (Resim 10).

Resim 10- Bakire Hodegetria ikonası 12.yüzyıl

https://en.wikipedia.org/wiki/Hodegetria
• Hodegitria Meryem’in kucağında daima çocuk İsa vardır ve
Meryem’in solunda -izleyiciye göre sağda- yer alır. Hodegitria
tasvirlerinde Meryem, açıkta olan eliyle İsa’yı işaret eder. Bu
nedenle bu Meryem tipine yol gösteren anlamında Hodegitria
denmektedir (Resim 11). Hodegetria’nın ilk ahşap ikonası
5.yüzyılda İncil yazarı Aziz Luka tarafından Meryem ‘e bakarak
boyadığı iddia edilir. 6.yüzyıl’da ikona Kudüs’ten
Konstantınapolis'te Hodegon Manastırı’na getirilir. Hristiyan
hacılar bu kutsal ikonayı görmek için kiliseye akın ederler ve kilise
Konstantınapolis’te önem kazanır. Geç ve post Bizans el
yazmalarında ressamlar Aziz Luka’yı Meryem’i resmederken
çizmişlerdir.İlk örnek olarak 6.yüzyıla ait Sina Manastırı'nda
yapılmış Aziz Luka’nın çizdiği Meryem ikonasına benzeyen bir
örnektir (Chatzıdakıs,2016;2172).
• Meryem bakışlarıyla ilgiyi dışarıya çekiyor ve çocuk İsa kollarında
rahat bir şekilde oturuyor , diğer eliyle İsa’yı işaret ediyor İa elinde
parşömen tutuyor. Bu tip 9.yüzyılda mühürlerde de
kullanılmıştır.Konstantınapolis’ın kurtarıcı olan Meryem ikonaları
özel günlerde kentte dolaştırılırmış (Chatzıdakıs,2016;2173). Resim 11-Meryem Hodegitria Deksiokratousa, ahşap
üzerine mozaik ikona, 13. yüzyılın ilk çeyreği, Katherina
Manastırı, Sina Dağı-Mısır (Vocotopoulos, 1995: görsel 74)
 SONUÇ

• Ioannes Khristomos kiliseyi yeryüzünde görsellik olarak tanımlamaktadır.Naos sonsuz

evren, kubbe gök, diğer bölümler ise yeryüzünün dört köşesini sembolize eder. İsa
ikonalarda bu tasvirle yeryüzünün yargıcı, hakimi konumundadır (Sıddıki-Sülek, 2024;68).
• İkonalarda en yaygın Meryem tipi olan Hodegitria’nın zamanla çeşitli tipleri ortaya çıkmış;
Meryem’in yüzüne oranla iri gözleri, belirgin ve yay biçimindeki kavisli kaşları, kaşlarının
ortasındaki üçgen biçimini alan gölgelendirme, sol yanaktaki kırmızı tonla yapılan vurgu
gibi bazı uygulamalar Kıbrıs üretimi ikonalarda görülür. Bu eserler Bizans sanatının
üslupsal özelliklerini yansıtırlar (Şen,2017;1368)
• İkonalar Pagan sanatının sökülüp atılamayacağı bir ortamda kendi özgünlükleri ile var
olmuşlardır. Bizans İmparatorluğunun 10. ve 14.yüzyılarında abidevi duvar resmi ve
minyatür ikonagrafileri değişmiştir. Ancak 11. ve 12. yüzyıllarda Ortodosk ikona sanatı en
popüler ve olgun yaşamıştır. Ortodoks dünyasında 13.yüzyılda var olan tanımlayıcı ve
didaktik ikonalar aynı zamanda bir sanat eseri olarak değerlendirilmeye başlanıyor
(Akkaya,2000;16).
 KAYNAKÇA

• AKKAYA,T,(2000), Ortodoks İkonaları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul

• ALTUN,F.(2021), İzmir Etnografya Envanterine Kayıtlı Bir Meryem İkonası,Sosyal Bilimler Işığında
Doğa, İnsan, Toplum ve Kültür Dergisi, Mayıs sayısı, Paradigma Akademi
• CHATZIDAKIS, N,(2016), Konstantinopolis'in ikonaları, Bizans Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, (ed.
Annie Pralong), İstanbul,
• IŞIK ŞEN, V. (2017). ‘‘Bizans İkonalarından Günümüze Sanatta Meryem ve Çocuk Motifi’’, İdil,6(32),
1359-1383.
• KAZHDAM, A. CUTLER, A. SEVCENKO, N.P. TALBOT,A.M. ve GREGORY, T.E. (1991).
‘‘Blachernai, Church and Palace of’’, The Oxford Dictionary of Byzantium, I,II,III.
• KAZHDAM, A. CUTLER, A. SEVCENKO, N.P. TALBOT,A.M. ve GREGORY, T.E. (1991).
‘‘Christ’’, The Oxford Dictionary of Byzantium, I,II,III.
• SIDDIKİ, F,A, SÜLEK ,E (2023), Manisa Müzesi Geç Hristiyanlık İkonaları, Manisa Yıllığı dergisi,
Manisa Celal Bayar Üniversitesi yayınları
• VASSSILAKI,M,(2008), ‘Icons’, The Oxford Handbook of Byzantıne Studıes (Ed. H JEFFREY S.E,
HALDON J, R CORMACK), Oxford Unıversıty Press,Newyork