Państwowa Uczelnia Stanisława Staszica w Pile

Katedra Mechaniki

Laboratorium Fizyczne

Ćwiczenie nr 6.1

Temat: 6.1 Statystyczny charakter promieniowania ciał promieniotwórczych – rozkład Poissona i rozkład
Gaussa .

Rok akademicki: 2021/2022 Wykonawcy: Data wykonania ćwiczenia:

19.03.2022
Kierunek:MiBM

Specjalność: -------

Studia:
stacjonarne wieczorowe

Nr grupy: ------- Ocena:

Uwagi:

Str.1
1. Wprowadzenie
1.1 Procesowi rozpadu jąder atomowych zawsze towarzyszy promieniowanie, które określa się
mianem promieniowania jądrowego lub jonizującego. Kiedy prowadzono badania nad
promieniowaniem wysyłanym przez rozpadające się jądra atomowe, brakowało odpowiedniej
aparatury i wiedzy, które umożliwiłyby naukowcom dokładną identyfikację jego składników.
Stwierdzono wtedy, że izotopy promieniotwórcze mogą emitować trzy rodzaje promieniowania,
które nazwano promieniowaniem α , β i γ . Dalsze badania wykazały, że cząstkami α są jądra helu,
zawierające 2 protony i 2 neutrony, natomiast promieniowanie β to strumień elektronów. Jedne
izotopy promieniotwórcze podczas rozpadu wydzielają cząstki α, inne – cząstki β. Często emisji
tych cząstek towarzyszy także promieniowanie γ. Nieodłącznym elementem rozpadu jest
wydzielenie się dużej ilości energii.

Rys. 1 Opis wizualny promieniowania α, β. γ

1.2 Rodzaje promieniowania jonizującego

α (alfa) - polega na emitowaniu tzw. cząsteczek α (heliony), które składają się z dwóch protonów i
dwóch neutronów, mają ładunek dodatni i są identyczna z jądrem atomu izotopu 4He, więc często
oznacza się ją jako He2+. Cząsteczki takie są emitowane przez jądra w trakcie rozpadu
promieniotwórczego uranu i radu (tzw. rozpad α). Promieniowanie α cechuje się ograniczonym
zasięgiem (w powietrzu kilka centymetrów) i niską zdolnością przenikania oraz wysoką
skutecznością jonizowania tkanek biologicznych, dlatego jest niebezpieczne gdy przeniknie do
organizmu (Fig. 2);

β (beta) - polega na emisji pozytonu +e z jądra atomowego lub emisji elektronu -e. Zdolność
cząsteczek β do jonizacji jest mniejsza niż cząstek α;

γ (gamma) - jest emitowanie przez wzbudzone jądro atomu podczas zmiany stanu energetycznego.
Towarzyszy promieniowaniu α i β. Jest to najbardziej przenikliwy rodzaj promieniowania jądrowego,
chociaż jego właściwości jonizujące są najmniejsze;

rentgenowskie X - jest to promieniowanie elektromagnetyczne, które jest emitowanie w lampach

rentgenowskich. Długości fal pokrywają się z promieniowaniem γ;

neutronowe - to strumień neutronów o dużej przenikliwości i o słabym działaniu jonizującym.

Powstaje głównie w reaktorach elektrowni jądrowych (także promieniowanie kosmiczne). Osłonę
przed nim stanowi gruba warstwa ołowiu lub betonu;

Str.2
1.3 Każdy rodzaj promieniowania wytwarzany przez substancje radioaktywne ma inny zasięg
i przenikliwość przez materiały. Promieniowanie α ma najmniejszy zasięg i może zostać
zatrzymane już przez kartkę papieru. Do zatrzymania cząstek β jest potrzebna nieco grubsza
warstwa innego materiału, np. cienka blacha z ołowiu lub aluminium. Promieniowanie γ jest
najbardziej przenikliwe – do ochrony przed nim są potrzebne kilkucentymetrowej grubości
osłony z ołowiu.

Rys. 2 Wizualizacja przenikalności promieniowania przez różne materiały

1.4 Odkrycie promieni X (promieni Roentgena) przez Wilhelma Roentge w 1895 roku
zapoczątkowało serię badań, które doprowadziły do uzyskania promieniotwórczych
pierwiastków. Rok po ogłoszeniu przez Roentgena swojego odkrycia Henri Becquerel podał do
wiadomości informacje o istnieniu promieniowania wysyłanego przez uran. Niedługo po tym
wydarzeniu Polka Maria Skłodowska-Curie, w ramach swojej pracy doktorskiej, rozpoczęła
badania nad promieniotwórczością uranu. Wraz z mężem Piotrem Curie, który dołączył do tych
prac, odkryła dwa nowe pierwiastki i nazywała je: polon oraz rad. Prace badaczy zostały
uhonorowane najwyższym wyróżnieniem w świecie nauki – w 1903 roku małżonkowie wraz
z Henri Becquerelem otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za badania nad
promieniotwórczością oraz odkrycie polonu i radu. Po śmierci męża w 1906 roku Maria
kontynuowała działalność naukową i została pierwszą kobietą profesorem na paryskiej Sorbonie.
W 1911 roku Szwedzka Akademia Nauk przyznała jej po raz drugi, tym razem samodzielnie,
Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za prace nad radem.

1.5 Prawo zaniku promieniotwórczego

W wyniku samoistnego rozpadu jądra atomowego następuje emisja promieniowania. Jeżeli
w próbce znajduje się N atomów i w danym czasie Δt nastąpił rozpad ΔN atomów, a λ oznacza
stałą zaniku promieniotwórczego to:

Wzór 1.5.1 . Prawo zaniku promieniotwórczego

1.6. Aktywność promieniotwórcza

Aktywnością promieniotwórcza próbki nazywamy liczbę rozpadów promieniotwórczych, które
zachodzą w jednostkowym czasie:

Wzór 1.6.1.Aktywność promieniotwórcza

Str.3
1.7. Rozkład Poissona i rozkład normalny Gaussa
 Zjawisko emitowania z jąder atomowych promieniowania α, β i γ ma charakter
statystyczny i tylko z pewnym prawdopodobieństwem można przewidzieć, które konkretne
jądro ulegnie rozpadowi promieniotwórczemu. Rejestrowania przez detektor ilość cząstek
pochodzących z rozpadu jest zmienną losową zachodzącego procesu rozpadu . Zmienna losowa X
podlega rozkładowi Poissona, jeżeli prawdopodobieństwo przyjęcia przez nią pewnej
wartości x z przedziału określa wzór x ={ 1,2,3,,}

Wzór 1.7.1. Rozkład Poissona

Natomiast kiedy rozkład staje się bardziej symetryczny i wtedy lepiej jest zastosować
rozkład normalny Gaussa:

Wzór 1.7.. Rozkład Gaussa

2. Opis ćwiczenia

2.1 Doświadczenie wykonujemy dysponując:

- konsolą pomiarową Cobra3 do której podłączony jest licznik Geigera-Müllera. Licznik
Geigera jest dość znanym pojęciem lecz raczej mało kto zastanawia się czym on dokładnie jest.
Został on opracowany w 1928 roku przez niemieckiego fizyka jądrowego Hansa Geigera, a
następnie ulepszony przez Waltera Müllera. Urządzenie umożliwia detekcję niemal wszystkich
czynników jonizujących (bez możliwości rozdzielenia na poszczególne rodzaje promieniowania i
bez możliwości badania natężenia cząstek jonizujących). Głównym elementem wykonawczym
każdego detektora jest tuba Geigera-Müllera (Rys. 3). Jest to prosta lampa gazowa składająca się
z dwóch elektrod - dodatniej anody i ujemnej katody. Katodę stanowi zewnętrzna obudowa.
Stanowi ją hermetyczna, cylindryczna rurka wykonana z metalu bądź szkła. W przypadku
rurek szklanych, od środka napylona jest na nie warstewka substancji przewodzącej.
Wnętrze rurki jest wypełnione argonem (Ar) z niewielkim dodatkiem par alkoholu . Wzdłuż jej
osi symetrii jest umieszczony cienki drut wolframowy o średnicy około 0,1mm. Stanowi on
elektrodę dodatnią - anodę.

Rys.3 Zasada działania licznika G-M

Str.4

- koszulki AUERA jako źródło promieniowania. Taka koszulka jest niczym innym jak bawełnianym
krążkiem nasyconych nietrwałymi termicznie solami toru (ThO2 - 99%) i dwutlenku ceru (CeO2- 1%) .
Stosowana jako żarnik w lampach gazowych przyczyniła się do rozpowszechnienia
oświetlenia gazowego w XIX wieku. Została wynaleziona przez Carla Auera von Welsbacha .
Oczywiście choć zawierają Tor sama moc jaka emitują nawet te najbardziej radioaktywne sztuki, nie
jest z żaden sposób niebezpieczna, jednak w momencie spalania jej w lampie gazowej istnieje ryzyko
wchłonięcia radioaktywnego pyłu, który emituje cząstki alfa.

Rys. 4 Koszulka AUERA

2.2 Po włączeniu komputera z podłączoną konsolą pomiarową Cobra3 uruchamiamy program

<Measure>, a następnie dobieramy tak odległość między licznikiem a źródłem promieniowania,
aby średnia liczba zliczeń impulsów była wystarczająco mała (do 3 zliczeń na dany przedział
czasu).

2.3 Celem ćwiczenia jest przeanalizować wyniki i odpowiedzieć na pytanie, kiedy dopasowanie
rozkładem Gaussa jest lepsze od dopasowania rozkładem Poissona? Rozpad promieniotwórczy
jąder atomowych, jest zdarzeniem statystycznym, liczba rozpadających się jąder w jednostce
czasu to wartość zmienna losowa. Nie można, zatem mówić o rzeczywistej liczbie rozpadów w
tym znaczeniu, w którym posługujemy się mówiąc o wartości rzeczywistej długości czy masy.

3. Pomiary
3.1 Pomiar pierwszy – Koszulka Auera nr.1 . Czas trwania pomiaru – 10 min. Odległość czujnika
Geigera-Müllera od materiału badanego - 10mm

Wykres 3.1.1. Wykres przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w
przedziale czasu 0,1 s dla rozkładu Poissona .
Str.5
 Wykres 3.1.2. Wykres końcowy przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji
zliczeń w przedziale czasu 0,1 s dla obu funkcji - ( z przyczyn technicznych brak tabelki dopasowania
funkcji ( Gaussa )

3.2 Pomiar drugi – Koszulka Auera nr.2 . Czas trwania pomiaru – 10 min. Odległość czujnika
Geigera-Müllera od materiału badanego - 10mm

Wykres 3.2.1. Wykres przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w przedziale
czasu 0,1 s dla rozkładu Poissona .

Str.6
Wykres 3.2.2. Wykres końcowy przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w
przedziale czasu 0,1 s dla obu funkcji - z dołączonym dopasowaniem funkcji dla rozkładu Gaussa

3.3 Pomiar trzeci – Koszulki Auera nr.1 i 2 badane razem . Czas trwania pomiaru – 10 min. Odległość
czujnika Geigera-Müllera od materiału badanego - 1mm

Wykres 3.3.1.Wykres przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w przedziale
czasu 0,1 s dla rozkładu Poissona ( z przyczyn technicznych brak tabelki dopasowania funkcji )

Str.7
Wykres 3.3.2. Wykres końcowy przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w
przedziale czasu 0,1 s dla obu funkcji - z dołączonym dopasowaniem funkcji dla rozkładu Gaussa

3.4 Pomiar pierwszy – Koszulki Auera nr.1 i 2 badane razem . Czas trwania pomiaru – 10 min. Odległość
czujnika Geigera-Müllera od materiału badanego - 10mm

Wykres 3.4.1. Wykres przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w przedziale
czasu 0,1 s dla rozkładu Poissona .

Str.8
Wykres 3.4.2. Wykres końcowy przedstawiający rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w
przedziale czasu 0,1 s dla obu funkcji - z dołączonym dopasowaniem funkcji dla rozkładu Gaussa

4. Wyniki

Tab.4.1 Wyniki zsumowane ze wszystkich pomiarów. ( Niestety z przyczyn technicznych brak niektórych wyników )

5. Dyskusja

Podczas pomiarów fizycznych często szukamy wartości jak najbardziej zbliżonej do wartości
rzeczywistej mierzonej wielkości. W przypadku pomiarów długości, czy masy ciała intuicyjnie czujemy, że
istnieją wartości rzeczywiste tych wielkości, a wykonując dostatecznie dużo dokładnych pomiarów
możemy otrzymać wynik bardzo do nich zbliżony. Jednak w przypadku zdarzeń statystycznych, takich jak
rozpad promieniotwórczy jąder atomowych, liczba rozpadających się jąder w jednostce czasu (więc
również liczba emitowanych cząsteczek) podlega fluktuacjom. Tak więc nie można tu mówić o
rzeczywistej liczbie rozpadów tak jak to możemy powiedzieć w przypadku wspomnianej wcześniej
wartości masy czy długości. Kiedy będziemy dokonywać wielokrotnie długości jakiegoś elementu to te
wyniki będą się powtarzać. Możemy narysować zależność częstości pojawiania się danego wyniku oraz
jego wartości. Częstość ta będzie równa liczbie powtórzeń podzielnej przez liczbę wszystkich pomiarów.
Dzięki temu otrzymamy rozkład wyników który będzie symetryczny względem średniej mierzonej
wielkości. I to właśnie wyrażenie które opisuje ten rozkład znane jest jako rozkład Gaussa.

Str.9
 Ale sytuacja ulega zmianie w przypadku wielokrotnych pomiarów liczby rozpadów jąder
promieniotwórczych w ustalonym przedziale czasu. Dzieje się tak ponieważ rozpad promieniotwórczy
ma charakter spontaniczny i podlega prawom statystyki. Oznacza to, że liczba cząsteczek emitowanych w
wyniku rozpadu w jednostce czasu, a więc również liczba impulsów elektrycznych rejestrowanych przez
układ pomiarowy zmienia się w sposób przypadkowy(każdy impuls elektryczny odpowiada
zarejestrowaniu cząstki pochodzącej z rozpadu promieniotwórczego).Wyniki wielokrotnie powtarzanych
pomiarów wykazują odchylenia zwane fluktuacjami statystycznymi. Można wykazać teoretycznie, ze
rozkład wyników doświadczalnych w przypadku takich zjawisk daje się opisać następującą funkcją
analityczną, zwaną rozkładem Poissona:

Wzór.1 Funkcja analityczna rozkładu Poissona

Rozkład Poissona daje prawdopodobieństwo 𝑃(N) tego, że w danym odstępie czasu będzie miało
miejsce N zdarzeń (rozpadów promieniotwórczych), gdy średnia wartość ze wszystkich pomiarów wynosi
N. Wartość średnia N. jest jedynym parametrem charakteryzującym rozkład Poissona, czyli jednoznacznie
określa rozrzut wartości doświadczalnych. Rozkład Poissona jest nieciągły (liczba rozpadów może być
tylko liczba całkowitą) i asymetryczną. Co to oznacza? Przejdźmy do wniosków

6. Wnioski

Może oprzyjmy się o nasze pomiary. Każdy z pomiarów został wykonany w tym samym
przedziale czasowym i wartości uzyskane są bardzo podobne. Pomiar 3.1 i 3.2 nie ma większych różnic
między sobą. Ilości rozpadów promieniotwórczych w funkcji zliczeń w przedziale czasu 0,1 s są podobne.
Jest to wynikiem tego ,że oba pomiary odbywały się w tych samych ramach czasowych ( 10 min. )oraz
odległość czujnika Geigera od koszulek AUERA była taka sama w obu przypadkach ( 10mm ). Trochę się to
zmienia kiedy weźmiemy pod uwagę pomiar 3.3 i 3.4. Tu mierzyliśmy dwie koszulki AUERA naraz i to
przy dwóch różnych odległościach od czujnika Geigera-Müllera. Różnice są bardziej widoczne. Ale
szkoda ,że nie można było na to ćwiczenie poświęcić jeszcze więcej czasu i dokonać większej liczby
pomiarów np. z różnym ich czasem pomiarowym - gdzie rozkład ilości rozpadów promieniotwórczych w
funkcji zliczeń był by większy. Na pewno dało by to szerszy obraz zależności między rozpadem Gaussa a
Poissona, i tego ,że w pewnym stopniu są porównywalnymi narzędziami które mogą się uzupełniać.
Dlaczego tak mówimy? Sumując te wywody - można powiedzieć, że dla dużych wartości N rozkład
Poissona można przybliżyć rozkładem Gaussa. Oczywiście wzór Poissona jest słuszny i prawidłowy dla
wszystkich przypadków czy to będą małe czy to bardzo duże N. Poza tym obliczenia te są dokładniejsze.
Jednak musimy pamiętać , że stosowanie go dla dużych wartości N może być problematyczne
rachunkowo ze względu na występujące w nim wyrażenia matematyczne. W takich przypadkach
wygodniej jest posługiwać się postacią przybliżoną ( Gaussa ) ponieważ obliczeń możemy dokonać w
prostszy sposób. Co do zmian parametrów a i b w rozkładzie Poissona oraz a,b i c w rozkładzie Gaussa –
ciężko mi jednoznacznie stwierdzić czym są i jaki mają związek ze wzorami teoretycznymi. Być może
gdybym miał wykonanych więcej pomiarów , np. z różnym czasem pomiarowym lub z kilkoma
odległościami od materiału promieniotwórczego to być może łatwiej by było znaleźć zależności między
nimi.

Str.10