You are on page 1of 13

100 -87 ‫ ص‬،)2022( 2 :‫ العـــذد‬/ 7 ‫المجلذ‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫الجنون واملجانين في مدينة تونس خالل النصف الثاني من القرن التاسع عشر‬
Madness and madmen in the city of Tunis during the second half of the
nineteenth century

‫ محمذ البشير رازقي‬.‫د‬
)‫أستار مساعذ بالمعهذ العالي للعلىم اإلنسانية بجنذوبة (تىنس‬
Rezgui.medd@gmail.com
2022/09/06 ‫ تاريخ النشر‬2022/05/16 ‫ تاريخ القبول‬2022/05/03 :‫تاريخ االتسلما‬

:‫ممخص‬
‫هػ ؿ‬ ‫ ػػا‬.‫ما ػػ‬ ‫ مو إلػ اف هػ‬.‫ ه ػػ‬.‫ فػػاف و ػ أع اػػ‬.‫ ػػف ملنػ ه ي‬.‫سػػنا أف قػػمـ ػػف هػ ؿ عػ م مون ػػؿ إل افػػ‬
‫ ون ػؼ ر ػ ك يفاػر ػف افػؿ موسػي ف صاػب واصػـ ف نػاي يثاػر‬.‫ نرض مو إل اف و إل اف‬.19 ‫ف موقرف‬ ‫مو صؼ موث‬
‫ وػػـ اي ذ ػ مو إل ػ ف ػ وؾ صاػػب وػػـ واهن ػ مو إل ػػاف و ن ػ ز فػػؿ و ن ػ ؿ اموصإل ػ‬. ‫ فماػػم‬.‫ا وشػػي ي صاوػػر صػػار طاػػ‬
‫ ػػف‬..‫موذ ػػر مو راهاػػ‬ ‫ مو قػػمـ موطفػ هػ أارافػ هػ ؿ ذػ‬.‫ مو ا سػػا‬.‫امالاصػ و اوػػـ وااميػػب مو طفاػػب امونػ ز هػ ملا وػػ‬
‫اه ػ موص ػ و اف سػػإلؿ‬ ‫ ػػا ف صػػره ي يثاػػر ف ػ موطراػػؼ ا ف ػ مون ذ ػ‬.‫ أهػػرّ أثػػب مو إل ػػاف هن ػ و ما ػػ‬.‫صاػػ‬
.‫ غاافر‬.‫اموس ط‬ ‫ امو إل‬. ‫صناره مو ك ص اوي مون‬
. ‫ مواصـ مالإل ف‬. ‫ مو إل‬.‫ مو إل اف‬. ‫ ا‬19 ‫ موقرف‬:‫كممات مفتاحية‬

Abstract:
We sought to present through this work a set of additions. We show the importance of
the "madmen" category in the city of Tunis during the second half of the 19th century.
Al-Majnoun was subjected to a group of symbolic violence by the population, as he was
stigmatized with many labels and many stereotypes were formed around him. Society
was not satisfied with that, as the insane were not subjected to treatment, but to
isolation, confinement and exclusion, and the treatment and treatment in the Tunisian
state did not keep pace with medical progress in Europe during the same historical
period. On the other hand, the insane person furnished the space of Tunis with many
funny and violent behaviors, and in both cases he recorded his presence, which the
family, society and the authority tried to hide.
Keywords:
19th century. Tunis. Madness. Society. Social Stigma

‫ محمذ البشير رازقي‬:‫ المؤلف المرسل‬


‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫‪ .1‬مقدمة‪:‬‬
‫هقط ه موف م مو ا سا‪ .‬فؿ ه‬ ‫ث ي سأو‪ .‬رماف‪ .‬مو إل اف اموساطر ف ار ع إلس أس سا ه ؿ موقرف ‪ 19‬وا‬
‫أ يف ه ذ‪ .‬ف مون وـ‪ . 1‬أثري مو ق ا ي امو ف رمي موطفا‪ .‬امون إلا‪ .‬ه ؿ موقرف ‪ 19‬ف و طار مون‬
‫امالي ش ه ي موطفا‪ .2.‬اام أصفح وا ظر و إل اف ظر أيثر ف ا‪ .‬افق ا‪ .‬ه ؿ ع ه موذ ر ق ر ‪ .‬فأ ‪.‬‬
‫س فق‪ .‬ثؿ مونصر مواساط ث ‪.3‬‬
‫مو ا س ف ى ن ا ي ف ‪ .‬ف ـ ف وإل اف امو إل اف امف‬ ‫مص اي مواث ؽ مأل ا‪ .‬مو صذاظ‪ .‬ف ألرشاؼ مواط‬
‫ع م مو ق ؿ مون ؿ ف ى ه ‪ .‬مإل فا‪.‬‬ ‫ي ي ن ا ي فرنا‪ .‬ااث ؽ غار هصص‪ .‬و إل اف‪ .‬ص او ه‬
‫إل اف‪ .‬ف ملشي وا ي اأع ف ‪ :‬ياؼ ظري موس ط‪ .‬اسي ف ما ‪.‬‬ ‫موااي اطرص‬ ‫ذ‬ ‫ف ‪ .‬ا ف ش‪ .‬ه‬
‫مو إل اف؟‬ ‫ـ ن ؿ فف‬ ‫ع مألس واب مو‬ ‫و إل اف؟‬ ‫ا‬
‫‪ .2‬المجنون والتصنيفات‬
‫مو صمرا‪ ..‬ا ف ه ؿ‬ ‫صاظ‪ .‬ف ه ؿ ما‬ ‫ما و‪ .‬موقرف مو س فشر فصذ‪.‬‬ ‫فر ي ظ عر موإل اف ه‬
‫صمام‬ ‫اه‬ ‫ف ن فـ ‪ 10‬س و ا‪ 17‬افامك اافاما‪ .‬امصم‬ ‫اث ق مس طن مصص و ‪ 162‬ص و‪ .‬إل اف‬
‫ف أعؿ مالا و‪ ..‬أ موذ ‪ .‬مون را‪ .‬وف ه موذ ‪ .‬هأغ ففـ يفاؿ‪.‬‬ ‫فشر أارافااف امونمم موف ا‬
‫ففاؿ ‪ / 5‬اما فنق ف‬ ‫‪/‬‬ ‫‪4‬‬
‫اام ـ مس هممـ فم صط ص ي و نفار فف ع ه موظ عر ثؿ اما فنق ر ه ؿ‬
‫‪ /‬اا فنق ر‬ ‫‪10‬‬
‫ف اع ه فق ر ‪ / 9‬اما فنق ر هف ؿ‬ ‫مه ؿ ‪ / 6‬ه فؿ ه فق ر ‪ / 7‬ص ف‪ .‬ف وإل اف ‪/ 8‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪ /‬اما فنق ر هفؿ ‪ /13‬م أر ف اف‪ .‬فف إل اف‬ ‫‪12‬‬
‫‪ /‬اما فنق ر فنض موهف ؿ ‪ /‬ن اه ه فق ر‬ ‫‪11‬‬
‫مه ف ؿ‬
‫‪ /‬ف مو اف ال‬ ‫‪18‬‬
‫‪ /‬ه ؿ مونقؿ‬ ‫‪17‬‬
‫ر موإل اف‬ ‫‪ /‬رإلؿ ان اف‬ ‫‪16‬‬
‫‪ /‬فنق ر فنض هف ؿ‬ ‫‪15‬‬
‫م أر اما فنق ف‬
‫‪/‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪ /‬رإلؿ وفف و‬ ‫‪20‬‬
‫مونقؿ ف مو إل اب‬ ‫‪ /‬فنض ه‬ ‫‪19‬‬
‫اق ـ ف افـ صم أل ر ف موفف ‪ ...‬ف اع ه فق ر‬
‫‪ /‬رإل‬ ‫‪24‬‬
‫‪ /‬مرااش نرب رإلؿ ا وؾ ف ا ‪ .‬فق ر‬ ‫‪23‬‬
‫رإلؿ ه ف مه ف ال يفا مر ه فق ر‬ ‫‪22‬‬
‫أصم مو إل اف‬
‫ا غشاـ ‪.26‬‬ ‫‪25‬‬
‫س اب مونقؿ‬
‫مالا و‪ .‬سامو مث ا أا ما ا أا إل سا ف ع ه موظ عر صاب إلم‬ ‫أان وـ اس ـ أك ياف ف يا ي إل‬
‫إل اف‪/ 30‬‬ ‫موافامك عامه ففاؿ‪ / 27‬موافاما‪ .‬ف ا ف ي ش واـ‪ /28‬فسيرك إل اف‪ / 29‬موص ز ط ف ي مو غرف‬
‫إل اف‪ / 33‬وط‬ ‫إل اف‪ / 32‬أص م فف ف ر موغرف‬ ‫موامرا‬ ‫شاش ف إل اف‪ / 31‬ص م فف ف‬ ‫س وـ فف ف‬
‫ف ص ا‪ .‬ماط وا ور شفر ف ه ؿ مونقؿ ‪ .35‬ا سإلؿ ف ه ؿ مواث ؽ ظر نف فا‪.‬‬ ‫فر هف ؿ‪ / 34‬ص مر‬
‫مف رمه رض ف اع مو إل اف فصاب أ ر ايف رميف‬ ‫صف اص‬ ‫و رض موإل اف‪ ,‬صاب إلم ث ف ر مونا‬
‫ـ موإل اف ف و قمـ ه‬ ‫ممف ر هاسقط موى مألرض ف صاب ال اشنر ف ذسر ‪.36‬اه اث ؽ أهرّ ا يف أف ا‬
‫‪37‬‬
‫موسف‪ ,‬صاب إلم فسيرك ظفر ف ار ماله ؿ فنق ر ا يفر س ر ‪.‬‬
‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫‪ .3‬تفاعل مجتمع مدينة تونس مع المجنون‬


‫مو إل اف ه موذ ر مو مراس‪ .‬فقسا ثؿ ص و‪ .‬فسيرك نرب رإلؿ وففَ وِ ‪...‬فارما‪ .‬مو يص ‪.‬‬ ‫ـ مو ن ؿ‬
‫ف ى رأسر ص ى س ؿ م ر ‪ .38‬ي أفامف مونفطا‪ .‬ف صا فـ اإلمام موافامك عامه ه مو اؿ اعا إل اف‬
‫أك قام ف وصمام‪ .‬ا ا إلم اوم اا ور مه ف ال فنق ر‪...‬عا مآلف ثقؿ ف وصمام ه ممره ‪.40‬‬ ‫‪39‬‬
‫اام ي ف صمم‬
‫فا ر أصم‬ ‫اف م يؿ ف اذقم ام مر ر مونق ا‪ .‬صسب مو ن اار مو إل نا‪ .‬و ذ ر مو مراس‪ .‬ا نرض و سإلف اع م‬
‫مواث ؽ صاب موصيـ ه موق اف اسإلف ف هرز فف صم مو اا فسير أا إل اف موى أف اذاؽ ‪ .41‬صاب إلم‬
‫‪42‬‬
‫ا موص ز ص ف ام‬ ‫ن قؿ ه سإلف مونفطا‪ .‬اام ـ قاامه فشف ؾ موسإلف‬ ‫ف اع ه فق ر‬ ‫افامك‬ ‫ث‬
‫مونفطا‪ .‬فأف اإل م فأرفن ا‪ .‬إل مه ا اسإلف‪...‬اعا وـ‬ ‫إل‬ ‫ه ار افر مه ف ؿ فقؿ صيـ ف ار ه‬ ‫مو غرف‬
‫أصف ر موافام أف اقاماه ف صؿ ‪ .44‬أان م أر إل ا ‪.‬‬ ‫ا شى ر ش و ‪ .43‬اع م موافامك أاصى ف ار مو إل‬
‫ثؿ س ‪ .‬أطذ ؿ‬ ‫مآلهر‬ ‫ف وسإلف‪ .45‬اام نرض مو إل اف ونم صناف ي صاف مو امصؿ‬ ‫سإل ف مو إل‬
‫‪46‬‬
‫ا موص ز في ر فف س وـ مو فا ‪ .‬مش يى ف وفشار سريا ‪.‬‬ ‫ففاؿ ا عـ ا اشام هار‬ ‫أه ام ا صقاف افامك‬
‫صفره مفا أ ر اا فنق ر ه ؿ ارام سإل ر ف و رس ف ‪ .47‬ا صظ ف ه ؿ ثؿ ع م مورإلؿ أف مو رس ف‬
‫أك عا ي ف و ه ص ف أفف و ع م مو راض اسإل ر‬ ‫ي ف و ممام ا مو ن ه‬ ‫عا فف ر فف سإلف ا وا‬
‫اف ور فف مأل ظ ر‪.‬‬
‫‪48‬‬
‫اقاـ فر‬ ‫اع م ملإلرمو ف م‬ ‫مو إل اف عا مرس ور و رس ف‬ ‫ـ مو ن ؿ فف‬ ‫ا ف مالإلرمومي مو‬
‫رس فـ موه ص صاب إلم افامك إل اف‬ ‫صظ ف ه ؿ أصم مواث ؽ أف و افام‬ ‫مونفطا‪ .49.‬ا‬ ‫إل‬
‫يذؿ فر ف ر‪ .51‬أ مو أر‬ ‫هأرسؿ و رس ف موافام ‪ .50‬أ طن ـ مو راض ف و رس ف هن م‬ ‫نرب رإل‬
‫هقم أرس ي موى مو يا‪....‬غ ي ف وصمام ففاي ف وممر مو يار اي ف‬ ‫ثؿ ص و‪ .‬مو أر ماو‪ .‬ف ي ص م مو ا‬
‫ف وص اط ه ا ني فننف ا‬ ‫ف وفاي نف م أر أهرّ ه ‪ .‬مونقؿ‪...‬هن مي مو أر مو يار موى موصإل ر مو‬
‫ر ي فر مو أر مو يار ‪.52‬‬
‫ثؿ ذر هر س اك اا ور مه ف ؿ فنق ر ط ب موق صؿ‬ ‫اا يف أف وارصؿ مو إل اف مألارافااف موى ف مم فـ‬
‫اااذر ف و س شذى مونسيرك موى أف اريفر ه موذ فار موذر س اك ‪ .53‬ا إلم أان أف فسيرا اا ور هف ؿ فنق ر‬
‫ؿ فماؿ موفامو ‪ .54‬امإلرمو مهر م ه نم مو إل اف‪ ,‬صاب إلم ذر ف‬ ‫اصيـ ف ار موطفاب ف و اإلر ورمم‬
‫مالف فام مونسير ‪.55‬‬ ‫مون ‪....‬اا ور ماله ف ؿ ه فق ر هان فقصف‪ .‬مو س ار مو‬
‫‪56‬‬
‫ارإلؿ مهر‬ ‫ا يف أف ا طار اا ذ اـ ف م مو راض ثؿ ص و‪ .‬رإلؿ اا فنق ر ه ؿ قاّ فر‬ ‫امو رض مونق‬
‫ف م سفن‪ .‬أا ـ ه رط‪ .‬اا ور فنق ر مه ف ؿ ايثر فر وؾ ‪ .57‬أا ا يف أف ياف فامرنر سطصا‪ .‬ثؿ‬
‫‪58‬‬
‫اان فر مالغ و ف فامرض موإل اف صاب‬
‫موذا ارك‪...‬فنق ر فنض هف ؿ ‪ .‬و‬ ‫فارماك موطرمف س‬ ‫مورإلؿ ف‬
‫الجنون واملجانين في مدينة تونس خالل النصف الثاني من القرن التاسع عشر‬ ‫محمذ البشير رازقي‬

‫س هاؿ ف ر أرامح موإل ف ‪ .59‬اا يف أف ا ن هى مو راض ف موإل اف ثؿ ص و‪ .‬فسيرك اا ور هف ؿ فنق ر‬


‫‪60‬‬
‫افسيرك آهر مه ؿ فق ر ا عب و رس ف‪ ,‬ثـ فنم‬ ‫ا سإلف ف و رس ف ا ن هى ثـ أ ى ا همـ ف وقش ‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫افسيرااف نرنام و رض اأرس و رس ف‬ ‫س ‪ .‬أشفر أهفر ف ر اياؿ مو رس ف أ ر مالف رإل فق ر‬
‫ف مو ذراف‪...‬ف ه ع مهلل ا مف مؿ فق ف ‪.62‬‬ ‫ا ي‬
‫مش يى‬ ‫فف مفرمعاـ موإلف و‬ ‫أصم مواث ؽ إلم أف ف‬ ‫نرض نرض ف افؿ صاطر وقسا ف وغ‪ ..‬هذ‬
‫ف وافامك مي فف ش واـ مفا أ ر ف مه مفف ففاؿ صمم ففاي ( أك قام فصمام موى موص ط) ه ممره اعا‬
‫إل ار ور موص اط ف وص اط اأ ر افمـ ور ه ص اطر ص ى قفر أه هار يثار (أك فسفب نرفر و ص ط ا ص او‪.‬‬
‫ف اف ه فق ر‬ ‫اس ى صا ر فسا‬ ‫هؾ ذسر ف موصمام)‪ .63‬اه اثاق‪ .‬سإلؿ أف افاما ص ا‪ .‬موذر سا‬
‫اور م ثق ف وصمام فممره هقط موصمام اهرز اطاؼ ف أل ا‪ .‬ثـ نرب ذسر فس ح ص م إلرح راف ر ‪ .64‬رإلؿ‬
‫فف موص ز ف ر مو غرف‬ ‫مونرف‬ ‫اثاؽ فف ف وص اط ‪ .65‬أ‬ ‫آهر سإلف ف و رس ف ا هصصي ور س س ‪.‬‬
‫اا فن ق ر مه ف ؿ ايثر فر وؾ أهنى موص ؿ موى اامام ور امار فصمام هشا‪ .‬ا ؿ ذسر أل ر ر اه ؽ‬ ‫موإلام‬
‫أصم مألا ـ اي فف ر مو ؿ سفب ا ر موغرؽ‪...‬ااإلمام اممه‬ ‫راصر ا ر ارام فح ذسر ثـ اإلم ع م ه‬
‫نر ف ذ مك موغرؽ‪.‬‬ ‫اثاا ف ‪ .66‬اثاؽ امه ع‬
‫ف مورإلؿ مو راض اال مو أر فؿ‬ ‫مف مي ق ا‪ .‬مو صمام و ساطر ف ى مو إل اف اع اسا ‪ .‬ؤو ‪ .‬وـ اس ـ‬
‫س ط‪ .‬مون ‪ .‬هقط فؿ موس ط‪ .‬موما ا‪ .‬أان ‪ .‬اا ثؿ مو صمام فرفط‬ ‫صظ أف مو شرؼ ف ى ف ا‪ .‬مو صمام وا‬
‫أصم مواث ؽ إلم أف موافامك ف ا اف مش يى ف وافامك وا ه فف انقاب‬ ‫أرإلؿ مو إل اف فس س ‪ .‬صماما‪ ..‬هذ‬
‫مفا ف ار أ ر ف مه افاما‪ .‬م أر اما فنق ف ا ي ف صممع مألصف ر ا سافف اإلن ي عرإلر ف وممر ا‬ ‫صره‬
‫يسري مو امفف ط وف ور فرمع ي ي ي ‪ .67‬إ م ق ا‪ .‬مو صمام رغـ اسا ف إال أ ف ي ي ه نن‪ .‬ال ذ ؽ‬
‫ف موذن و‬ ‫ف اف ارن ر فف ‪ .‬اع م مواؿ أان ف ى مو ف امالاص و مو ك نرض ور مو راض مونق‬ ‫مو إل‬
‫أك موصا موه ص ا ف موصا مون ـ‪ .‬ا مس هممـ ع ه مو ق ا‪ .‬عمهف و ممرمي امهذ و مو راض امر‬ ‫مون‬
‫اا ور فنق ر ماله ف ؿ اام أ ر إل مونفطا‪.‬‬ ‫هأص م فف صم م موارشذ‬ ‫مال ي ف فف أفاف مو إل‬
‫أع ر فصذظر ف وصمام هصذظاه ‪.68‬‬
‫ي ف مس شذ و صاب‬ ‫صظ أف مو رس ف ـ مو ن ؿ نر ف ف ف ره سإلف وؿ مو إل اف اوا‬ ‫ا ف ه ؿ اث ق‬
‫مفا‪ .‬أ ر اا فنق ر ه ؿ ا أس و وف‬ ‫أش يي ف اإلف مونرف مونا‬ ‫إلم ث أف مو أر ص وص‪ .‬ف ي ه ا‬
‫ثؿ أعؿ موص نر ه ؿ موقرف مو س فشر عا ففئ اإلب‬ ‫رام سإل ر ف و رس ف ‪ . 69‬إ م مو إل اف ه‬
‫موى مون ‪ .‬اعا فف ر فف ف ر اإلب مفن مه فف مألفاف اسإل ر ف و رس ف‬ ‫مو ه ص ر ص ى اوا ي ف ا‬
‫صظ ما ففـ فصناف‪ .‬ممام ع م‬ ‫ا صمامه ال ممام ر‪ .‬إ م ف ه ؿ ظر أعؿ مالا و‪ .‬و راض مونق‬
‫رؾ اظاذ‪.‬‬ ‫ومافـ و مار مون إل مو ك ا يف أف اقاـ فر مو رس ف ع م‬ ‫مو اع ف مو رض اغا ب شفر ي‬
‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫ف و رس ف مو ى أف‬ ‫إل اف ف و رس ف سإل ر مو إل‬ ‫س شذر ه أصم مواث ؽ صاب ان‬ ‫مو ممام هلل اع م‬
‫ان هار مهلل ‪.70‬‬
‫ص إل م ص ى فاف مألـ امف ف صاب مش يي مو أر ع ا ‪ .‬ف ي ف ر موصغار‬ ‫ع اننا‪ .‬موإل اف ا يف أف ص‬
‫مونفطا‪ ).‬ف ف ف ص وح ‪...‬أ ر اا ور ه ؿ ه فق ر رام سإل ر ف و رس ف ‪ .71‬أان مو أر ا ر‬ ‫(موى إل‬
‫فراي‪ .‬ف ي ف‬ ‫ف ف ف ‪ ...‬مفا‪ .‬أ ر اا فنق ر ه ؿ رام سإل ر ‪ .72‬اع م ص ؿ مو أر‬ ‫ف ي فا ام مش يي‬
‫ا اموم أهرّ رض مف ف ا رام سإل ر ‪ .74‬ا راض مهر أ ام‬ ‫‪73‬‬
‫رام سإل ر ف و رس ف‬ ‫مف ف‬ ‫موق س‬
‫ر ش و‪...‬أرس ر‬ ‫مونفطا‪ ).‬أمفام أ ر اا فنق ر هف ؿ ط وفاف فسإل ر ألال اصمب‬ ‫فر أف و ف ر (و إل‬
‫و رس ف ‪ .75‬ارإلؿ مهر مش يى فه ور مفا أ ر اا ور ه فق ر ه ؿ ارام سإل ر ‪.76‬‬ ‫مو إل‬
‫‪ .3‬المجنون وتفاعمه مع محيطه‪:‬‬
‫صظ ف ه ؿ مواث ؽ أ ر ف أعـ أسف ب سن أعؿ مو راض و ه ص ر امفن مه فف موصا مون ـ اموصا‬
‫موإلارمف‪ .‬اافر ع م مو نطى‬ ‫مو ر أا‬ ‫ام ا سفب فف مو راض سامو‬ ‫موه ص عا إل ب مو مف ي مو‬
‫ف ه ؿ أصم مواث ؽ صاب مش يى رإلؿ ف ف ر ‪ ...‬مفا ف ار فأ ر اا ونق ر ه ؿ هاذ ال اؤ ك أصم ‪ .77‬اه‬
‫‪78‬‬
‫اأصم مو إل اف مهؿ موى ما ر مو‬ ‫اثاق‪ .‬أهرّ إلم أف أصم مو رنى مهؿ موى ممر ف غار م ف أع ف‬
‫ا مو سا اصرهاف ‪ .79‬ا رإلؿ آهر ف اع اإلمه هرغاؿ مونفطا‪....‬فامه يص ‪ .‬ن ره ارام أف اصرهف ‪.80‬‬
‫‪81‬‬
‫ا ر فر‬ ‫موماارك‪ ...‬ف اع ه فق ر اي‬ ‫ا ص وح فف ف‬ ‫ا راض آهر مف رض امارك ا هري ور امره‬
‫ف ور‪ . 83‬ا ص وح مو ارك انرب ف وصإلر ا ايسر ه‬ ‫مألام‬ ‫ا ؽ ور صاماإلر ‪ . 82‬امهر ايسر ه‬
‫موفاف ف ‪ .84‬ارإلؿ مهر مهؿ ف ى م أر موى فاي مورمص‪....‬هأ ذإلني ف وؾ اا وف أوـ يفار ‪ .85‬ام أر مهرّ‬
‫ف وف اا فف أوـ ا اإل ففط ف وثفاي أف فف ص ؿ ‪ .86‬امهر أه اش ـ ه‬ ‫راض مهر اع‬ ‫رافف‬
‫ذؿ ف ى اإلر رإل ف فممر ا صؿ موسف ااؿ ‪.88‬‬ ‫مو ص رّ ا غارعـ ‪ .87‬ا راض مهر‬
‫ه ط ب مومرمعـ ‪ .89‬ارإلؿ‬ ‫ايثر امإلم مو إل اف ه مألسامؽ ا مأل ا‪....‬ا صاف ف ى مو‬ ‫أ ر يثا مر‬ ‫ي‬
‫أثره ارام ا ر‬ ‫امار فر‪...‬ا ف ى اإلم افاما اريض ه‬ ‫فق ر اص ر ص ؿ فامه ه‬ ‫آهر فر هف ؿ ه‬
‫ف‬ ‫ف ى‬ ‫‪...‬إل ف‪ .‬ف موافام‪ ...‬شيام فأف صره فـ ا ناش فـ نط ي‪ . 90‬ا موصناف ي مو‬ ‫ف وذ‬
‫مو إل اف وـ قؼ ف م صم سإل ر ف و رس ف فؿ إلم نرض و فب ه مو رس ف ذسر صاب إلم ث أصم‬
‫مو إل اف رهني اإل ر ص ؿ موطن ـ موار اعا ف و رس ف ‪.91‬‬
‫أع ر ا‬ ‫يؿ مألع و ا ه اف فف مو إل اف ‪ .‬صاب إلم ه فمم ف مواث ؽ أف مو إل اف اسيف‬ ‫ويف وا‬
‫موإلارمف‪ .92‬امفق و مو راض ف ؿ أع ر ا يف أف‬ ‫مو ر أا‬ ‫مف ي ف انرنفـ ف م موى فنض مو فب‬
‫اياف فسفب صف‪ .‬أع ر ور ا ا يف أان أف اياف فسفب مون ر مو ك ا صؽ مون ‪ .‬فسفب مهاؿ أصم أهرممع‬
‫إلم صممه ه أصم مواث ؽ ه إلم أف فث ف مو ارك اما فنق ر هف ؿ اأرمم‬ ‫مو رس ف فسفب موإل اف اع م‬
‫الجنون واملجانين في مدينة تونس خالل النصف الثاني من القرن التاسع عشر‬ ‫محمذ البشير رازقي‬

‫مونفطا‪ .‬ص ر ا صمامه ف و رس ف ط ب أهار أف اصممه فممره أس ر ه يف ف‬ ‫أرمم إل‬ ‫ا ؿ مف ر ه‬


‫ا يف أف رؾ مون ‪ .‬مف ف مو راض ف مع ثـ صفح غار ا مر ف ى ص ؿ أفف وه ها ـ س ا ر‬ ‫وؾ ‪ .93‬ي‬
‫هذ أصم مواث ؽ إلم أف ف ر فف ف ر موقراك أ ي فر اموم ر فنم مو غرب ون فط فس‪ .‬ف ب‬ ‫موى مو إل‬
‫وف ط ا‪ .‬ف ى سير ‪.94‬‬ ‫موفصر ا ممفي أف مف ف مو يار اا فنق ر مه ف ؿ ا وا‬
‫فار‪...‬ط ناع صا‪ .‬مال أ ف‬ ‫ص اؿ فمم ف مو إل اف مالاممـ ف ى مال ص ر ثؿ ص و‪ .‬إ أر ر ي ف ذسف ه‬
‫ف ‪...‬أ ى اإلف ا ي في‬ ‫نرار ا س اف ط اص‪ .‬ا ش ش‪ .‬ريف ف مونظـ ظ عر‬ ‫م اغ ا فا ف‬ ‫رأسف‬
‫شاش ف ‪...‬ر ف ذسر ففار‪...‬ارب ف ب سنماف أل ر اما‬ ‫ص ف‪ .‬ف وإل اف ‪ . 95‬ا س وـ فف ف‬ ‫سإل ‪ .‬فأ ف‬
‫ذسف ف وفار ‪ .97‬ا رإلؿ‬ ‫و رس ف ‪ .96‬ام أر فف هف ؿ فنق ف ا أرممي أف ر‬ ‫فنق ر هف ؿ‪.‬أرس ر مو إل‬
‫هقم‬ ‫أص م موارشذ‬ ‫اما فنق ر فنض ه ؿ‪...‬نرب ذسر فذرم صغار ف ى هـ ا فر ه ي ف صا ر ‪ .98‬أ‬
‫ن ؽ ف راف ر ف رش ر اعا فاف موسم‬ ‫اا ور فنق ر ماله ف ؿ‪...‬ش ؽ ذسر ه موسم موي ا ر ففا ر ‪...‬اإلماه‬
‫ا مألرض ‪.99‬‬
‫‪100‬‬
‫أا إل ا ه و ن اار مو إل نا‪.‬‬ ‫مو ما ‪ .‬سامو ف ه ؿ صرمهر‬ ‫سإلؿ مو إل اف صناره موه ص ه‬ ‫ي‬
‫‪101‬‬
‫موى سطح أصم‬ ‫ط‬ ‫مو ذ‬ ‫ص م فف ف‬ ‫أ‬ ‫ير‬ ‫ثؿ ص م موط ط ف اا فنق ر ه ؿ‪...‬هنؿ‬
‫يب صي‬ ‫موإلارمف اعا ه ار افنق ر ه ؿ ‪ .102‬ا مو اف فامرف و‪ .‬اإلمه هرغاؿ مونفطا‪ .‬ف غار ه ر‬
‫ه فؿ ه فق ر فامه‬ ‫ه مو أياؿ ‪ .104‬امهر‬ ‫ص اط ا فنق ر فنض هف ؿ ‪ .103‬ا إل اف مهر اهطؼ و‬
‫ساؼ ام أشفره ف غ مه ‪.105‬ا مهر فامه ف ام ايؿ ف ر ف وطراؽ انرفر ‪ .106‬امهر ص ر ا يش مو‬
‫فق ر مه ف ؿ سإلف‪...‬ف و س شذى موص مؽ (أك‬ ‫موطرا ي ا اهطؼ وفـ صاماإلفـ ‪ . 107‬ارإلؿ مهر ه‬ ‫ه‬
‫سفاؿ مهلل اصاب ي ف ي ر هار صاار و رمص‪ .‬صذظ ه‬ ‫م اقاؿ موإلف م ه‬ ‫موص ما ) ‪...‬فثر ف ار‪...‬‬
‫ف و س شذى ‪.108‬‬
‫يب فقفا ي و إل اب اهرز‬ ‫أان و إل اف صره ر مو مؿ ف ار اون ف امإلمه ه موصا مون ـ ثؿ رإلؿ‬
‫فى‬ ‫ر موى ف فف هاش ـ غار ناف ا اس أس و ال ونرؼ اارإل موى ص ر اام ا ؿ ي ب مو قرار أ‬
‫صنر ف إل س أصم ف ى ع ر موص و‪ .‬ال فم ف مرس ور موى مو رس ف ‪ .109‬ا أفامف مونفطا‪ .‬اإلمام سنامه‬
‫ف ي ص ك فنق ف ه ؿ ا ر أ ـ مو رس ف أ ام فف ‪ .110‬ي مش يى موافامك مفرمعـ ف وافاما‪ .‬ف ا ف ي ش واـ‬
‫وممره يؿ س ف‪ .‬ا إلنؿ عرإل‪ .‬ا نري‪ .‬ا سب اش ـ ا فا ط ‪.111‬‬ ‫مفا أ ف اما فنق ف مه ؿ ا أ‬
‫رإلؿ آهر مش يى “ف وافامك ص اـ مفا ف ار فأ ر هفشر ه اإلفر هظفر أ ر ه فؿ ه فق ر ‪ .112‬ارإلؿ‬
‫فصإلر يسر ور‬ ‫مهر فصإلر ف ى رأسر هشإلر فر شإلر ه مصر انرب أان مونفط‬ ‫إل اف نرب رإل‬
‫ؿ أصم‬ ‫يؿ ااـ موى‬ ‫مونفطا‪ ).‬إال فإلفم إلفام ‪ .113‬اأهرّ ص ري أ‬ ‫سف ط ر‪...‬ا أ ام فر ( موى إل‬
‫وممر ا صؿ مو اسف ا فقى صاح فسقاؼ‬ ‫مورإل ؿ ا صار صإلر هافـ ‪ .114‬اافاما‪ .‬ف اف‪ .‬ه فق ف ‪ ...‬أ‬
‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫ممر موق صؿ ‪ .115‬أ موافاما‪ .‬إل ا ‪ .‬ف ي مسص ؽ هقم مش يي ف وافامك ص ك طاب ن اه ه فق ر مفا‪ .‬ف ار‬
‫فأ ر ش ف ا نرفف ‪ .116‬أ موافامك مسص ؽ اما فنق ر هفؿ هقم مس فؿ (أك فاؿ) ف ى ففم مورص ف فف‬
‫فق ر ‪ .118‬أ‬ ‫ا انرب ف اع ه‬ ‫مو‬ ‫اإلماه اش ـ ه‬ ‫فف مفرمعاـ موإلف و‬ ‫ص م موامرا ‪ .117‬ا ف‬
‫موص ز ط ف ي مو غرف اإلم فف ب موفصر ه ا مر اعا ف اع ه فق ر ا اش ـ ه موق صؿ ا ه إل ا مو‬
‫مو ص رّ ‪.120‬امهر ف م موى ص مر ا‪ .‬رميف‪ .‬ف ى ها و عفطف موى مألرض‬ ‫اام إلنؿ نري‪.‬‬ ‫‪119‬‬
‫ف وسب‬
‫صاب م ذإلني ‪ .121‬ا إل اف آهر مـ ف ى رإلؿ فص ا ر انرفر فصإلر ف ى امه ‪ .122‬ارإلؿ مش يى فأهار‬
‫اإلمه هرغاؿ مونفطا‪ .‬اإلاؿ ه مأل ا‪.‬‬ ‫مونرف فف ااسؼ مونا‬ ‫إل اف ف ؿ وفـ ه رف‪ .‬ه موممر ‪ .123‬أ‬
‫و رس ف ‪ .124‬ارإلؿ إل اف مهر أه انرب‬ ‫ا ور هف ؿ فنق ر أ ام فر سإلف موى موصف ح ثـ أرس ر مو إل‬
‫أف رإل‬ ‫ظ عر أهرّ صاب إلم ث‬ ‫ف طرؼ مو إل اف ه‬ ‫ؿ ف وصإل ر ‪ .125‬إل ى مون ؼ أان‬ ‫أصم مو‬
‫فصإلر ف ى‬ ‫رميب ف ى صص ف هنرفر رإلؿ إل اف ص ى ط ح ف ى مألرض ‪ .126‬إل اف آهر نرب رإل‬
‫رافف ‪ .128‬مو إل اف مس همـ‬ ‫وطا‪ .‬فهم‬ ‫اإلفر إلرصر ‪ .127‬ا إلم إل اف مهر فمم ف ى طذ ‪ .‬صغار‬
‫‪ .131‬موطذؿ أان يثا مر‬ ‫ص مر‬ ‫يثا مر مالا ص‪ .‬موص م ‪ .129‬ا إلم ران مهر نرب أف ه‪ .130‬ا مهر نرب‬
‫ه‬ ‫ي ف نصا‪ .‬نرب مو إل اف ور‪ .132‬رإلؿ مهر راض اإلمه أفامف مونفطا‪ .‬انرب ا مهر نرب‬
‫ذسر‬ ‫ا صؿ ماط وا ‪ . 134‬امهر أرمم أف اق ؿ أه ر ا ار‬ ‫مو ير ‪ . 133‬امهر اسب ه‬ ‫مو سا ا ا ي ـ ه‬
‫فق ر ور‬ ‫صسا ‪ .‬موذا ش ف اع ه‬ ‫يف ف ى اموم ر ا ش ف ف ونرب ‪ .136‬أ‬ ‫ف وفار ‪ .135‬ا إل اف مهر‬
‫‪.137‬ا مهر فامه ش اار ‪ .138‬ا ـ أان مو إل اف فن ا ي سرا‪ ..‬أ ه موى ص ا ر ا‬ ‫فام فامه انرب فر مو‬
‫سرؽ ور صصذر ‪ .139‬ا يف أان و ن اه أف ا ـ وا ه موش رع‪.140‬‬
‫إوى ما رمؼ مون ؼ نم أارب أارف و مو راض ثؿ ص و‪ .‬فث ف مو ارك اما فنق ر‬ ‫أصا‬ ‫ااؤمك مو رض مونق‬
‫أرممي‬ ‫هف ؿ ه يف ف ى مف ر صغار ا أرمم ر ار ف وفار ا إلنؿ عرإلر يفاره ف وممر ‪ .141‬امو أر ه ط ‪ .‬ف ي ف‬
‫نف أصم مورإل ؿ عرفي موى ماا‪ .‬سامك موص ذ اك ا مه ي صي مو فاي ‪ .142‬ارإلؿ مهر اما‬ ‫ا ؿ مف ف ه‬
‫فنق ر هف ؿ‪ ...‬يف ف ى مف ر طذؿ صغار‪...‬نرفر ا رهنر ا أوق ه ف ألرض ‪.143‬‬
‫ث ‪ .‬ن ف نص ا ف ؼ مو إل اف‪ .‬ي أف مو إل اف ه أصا ف يثار‬ ‫ي ي‬ ‫صظ أف يؿ يا ي مو إل‬
‫م أر فنق ف مه ف ؿ‪...‬أه ي ي اف اإلن ر ف و ر اانن ر فاف رإل اف‬ ‫اياف نصا‪ .‬ذسر صاب إلم ث‬
‫هأه ي مو ر هاف ا ي‪.144‬‬
‫إل ا ‪ .‬اسفص‪ .‬ه‬ ‫أف مونفطا‪ .‬اإلمام م أر‬ ‫ف ه ؿ مو فا ‪ .‬إلم ث‬ ‫فر صنار مو إل اف أان‬
‫ط ؽ ف ار صاب إلم رإلؿ ف اع مس ر‬ ‫أان إل ى ف م مو إل اف ف ه ؿ موي ا‪ .‬مو‬ ‫راف ف ‪ .145‬مو فا‬
‫ص مه شاموؽ ‪ .146‬اي ‪ .‬شاموؽ ع ن مألس ؿ أك موثا ب موقما ‪ .‬مو فر ‪ .‬مو ا‪ ..‬اع م وافر فاناح‬
‫ا مو إل اف ف ى س اّ فاسر ه موذن و مون ـ‪ .‬ه فنض مألصا ف ا يف و إل اف أف ا ه ى فف فنض‬
‫ف فاسر هذ أصم مو ا و نفطا‪ .‬موص نر ا إلمام ذر ف اع ه فق ر فف ب موفصر يشاؼ مونار ‪.147‬‬
‫الجنون واملجانين في مدينة تونس خالل النصف الثاني من القرن التاسع عشر‬ ‫محمذ البشير رازقي‬

‫ه موش رع أا اسيف ف م أع ر أا ه مو رس ف اه أصم مواث ؽ م أر‬ ‫أ أ يف ما ‪ .‬مو إل اف ه إلمه أصا‬


‫افر موى موصا مون ـ ه‬ ‫فنق ف هف ؿ سيف فممر فامعر ‪ .148‬ا صظ ف ه ؿ اث ق أف مو إل اف ف م‬
‫فنض موص الي موى موإل اف‪ .151‬ي‬ ‫فؿ أف موه ر ا يف أف اؤمك ه‬ ‫‪150‬‬
‫اياف ه ا مر‬ ‫اأصا‬ ‫‪149‬‬
‫مو اؿ‬
‫هرغاؿ مونفطا‪ .‬اإلمام ف ي‬ ‫أصم مو ا و‬ ‫سإلؿ أف ف ؿ موسف وـ ايف ص إل م أ ـ مأل رمض مونق ا‪ .‬هذ‬
‫رمعق‪ .‬فساؽ موف غ‪ .‬ف اف‪ .‬ه فق ف ‪...‬هف غاع وممر امومع ‪.152‬‬
‫ف ى فمم ف مو إل اف ف موصرع ثؿ ص و‪ .‬أصم مورإل ؿ ان اف ر موإل اف‪...‬ه ف رمه موصرع هر ى ف ذسر‬
‫ه موفار ه ي ف صا ر ‪ .153‬ا إلم أان أف مو ك اص ب ف وإل اف ا ـ هص ر فف ف ر ا اطرح ف مو ـ‬
‫اله ؿ فق ر ا فمـ صرهر ا مالف ف و رس ف ‪ .155‬أ‬ ‫‪ .‬ثؿ نفط أهرز ف موهم ‪.‬‬ ‫‪154‬‬
‫اله ف ؿ فق ر‬
‫فف ص م ف ؿ ف مونفطا‪ .‬أل ر ف اع ه فق ر ا ال ا اؽ ف وهم ‪ .156 .‬اموإل اف أان سإلؿ‬ ‫مونفط ف‬
‫‪157‬‬
‫صناره ف ى س اّ طافا ا ا موذن و مون ـ صاب إلم ا ؽ اس ى مراف‪ .‬موإل اف ‪.‬‬
‫‪ .4‬خاتمة‪:‬‬
‫ما ‪ .‬ا‬ ‫سنا أف قمـ ف ه ؿ ع م مون ؿ إل اف‪ .‬ف ملن ه ي‪ .‬فاف و أع ا‪ .‬ه ‪ .‬مو إل اف ه‬
‫ف موقرف ‪ .19‬نرض مو إل اف و إل اف‪ .‬ون ؼ ر ك يفار ف افؿ موسي ف صاب واصـ‬ ‫ه ؿ مو صؼ موث‬
‫اشي ي صاور صار طا‪ .‬فمام ‪ .‬وـ اي ذ مو إل ف وؾ صاب وـ واهن مو إل اف و ن ز فؿ‬ ‫ف ناي يثار و‬
‫و ن ؿ اموصإل امالاص و اوـ وااميب مو طفاب امون ز ه ملا و‪ .‬مو ا سا‪ .‬مو قمـ موطف ه أاراف ه ؿ ذ‬
‫ف موطراؼ ا ف‬ ‫ف صره ي يثار‬ ‫موذ ر مو راها‪ ..‬ف صا‪ .‬أهرّ أثب مو إل اف هن و ما ‪ .‬ا‬
‫اموس ط‪ .‬غاافر‪.‬‬ ‫اه موص و اف سإلؿ صناره مو ك ص اوي مون ‪ .‬امو إل‬ ‫مون ذ‬
‫‪ .5‬قائمة المصادر والمراجع‪:‬‬
‫مونرفا‪.‬‬
‫مو ص مر‪:‬‬
‫‪32 -1‬‬ ‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ 602‬مو ؼ موذرف‬ ‫مو ا س‬ ‫مألرشاؼ مواط‬
‫مه ر ‪1498‬‬
‫مه ر ‪3471‬‬
‫مه ر ‪3499‬‬

‫مو رمإل ‪:‬‬


‫مو غرب ‪2010‬‬ ‫اشاؿ هايا تاريخ الجنون في العصر الكالسيكي رإل ‪ :.‬سنام ف يرمم مو ري موثق ه مونرف‬

‫مو رمإل مألإل فا‪:.‬‬


‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫‪Cl. Quétel, « Garder les fous dans un asile de province au 19e siècle. Le Bon-Sauveur de Caen »,‬‬
‫‪Annales de Normandie, Année 1979, 29-1, pp. 75-107‬‬
‫‪Claude Quétel, Pierre Morel, Les Fous et leurs médecines : De la Renaissance au 20e siècle, Hachette,‬‬
‫‪Paris, 1979‬‬

‫الهوامش‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Cl. Quétel, « Garder les fous dans un asile de province au 19e siècle. Le Bon-Sauveur de Caen »,‬‬
‫‪Annales de Normandie, Année 1979, 29-1, pp. 75-107‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Claude Quétel, Pierre Morel, Les Fous et leurs médecines : De la Renaissance au 20e siècle,‬‬
‫‪Hachette, Paris, 1979‬‬
‫‪3‬‬
‫مو غرب ‪.2010‬‬ ‫اشاؿ هايا تاريخ الجنون في العصر الكالسيكي رإل ‪ :.‬سنام ف يرمم مو ري موثق ه مونرف‬
‫‪4‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69096 + 69072‬‬ ‫مو ا س‬ ‫مألرشاؼ مواط‬
‫‪5‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70001‬‬
‫‪6‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70001‬‬
‫‪7‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪68079‬‬
‫‪8‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪68091‬‬
‫‪9‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69006‬‬
‫‪10‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69010‬‬
‫‪11‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم‪70545‬‬
‫‪12‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69011‬‬
‫‪13‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69013‬‬
‫‪14‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70028‬‬
‫‪15‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70066‬‬
‫‪16‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70153‬‬
‫‪17‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70237‬‬
‫‪18‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70342‬‬
‫‪19‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 12 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70766‬‬
‫‪20‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 13 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71317‬‬
‫‪21‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 16 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72089‬‬
‫‪22‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 21 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪73430‬‬
‫‪23‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 24 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪74067‬‬
‫‪24‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ 219‬يرر‪ .‬مو ؼ فمم ‪ 337‬يرر‪.‬مو ؼ موذرف ‪ 3/2 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪113‬‬
‫‪25‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .120‬مو ؼ فمم ‪ .421‬مواثاق‪ .‬فمم ‪1075‬‬
‫‪26‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مو ؼ موذرف ‪ .9‬فمم مواثاق‪70276 .‬‬
‫‪27‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69072‬‬
‫الجنون واملجانين في مدينة تونس خالل النصف الثاني من القرن التاسع عشر‬ ‫محمذ البشير رازقي‬

‫‪28‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70001‬‬
‫‪29‬‬
‫مه ر ‪ 15 / 3471‬شنف ف ‪1277‬‬
‫‪30‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69030‬‬
‫‪31‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69010‬‬
‫‪32‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70150‬‬
‫‪33‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70146‬‬
‫‪34‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70484‬‬
‫‪35‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 26 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪74512‬‬
‫‪36‬‬
‫مه ر ‪ 2 / 3498‬إل مّ مألاوى ‪1278‬‬
‫‪37‬مه ر ‪ 12 / 3499‬إل مّ موث ا‪1278 .‬‬
‫‪38‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 16 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72089‬‬
‫‪39‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69072‬‬
‫‪40‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مو ؼ موذرف ‪ .23‬فمم مواثاق‪74013 .‬‬
‫‪41‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مو ؼ موذرف ‪ .13 .‬فمم مواثاق‪71034 .‬‬
‫‪42‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 13 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71046‬‬
‫‪43‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 18 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72763‬‬
‫‪44‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 13 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71046‬‬
‫‪45‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 12 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70891‬‬
‫‪46‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70001‬‬
‫‪47‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69097‬‬
‫‪48‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69092‬‬
‫‪49‬‬
‫مواثاق‪.‬‬ ‫ذ‬ ‫أ ظر ث‬
‫‪50‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪68079‬‬
‫‪51‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70062‬‬
‫‪52‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 15 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71836‬‬
‫‪53‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 30 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪75651‬‬
‫‪54‬‬
‫مه ر ‪ 23 / 3482‬ك موصإل‪1277 .‬‬
‫‪55‬‬
‫مه ر ‪ 10 – 9 / 3484‬صرـ ‪1278‬‬
‫‪56‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70083‬‬
‫‪57‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 17 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72273‬‬
‫‪58‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70336‬‬
‫‪59‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70746‬‬
‫‪60‬‬
‫مه ر ‪ / 3463‬صذر ‪1277‬‬
‫‪61‬‬
‫مه ر ‪ 15 / 3471‬شنف ف ‪1277‬‬
‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫‪62‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .609‬مواثاق‪ .‬فمم ‪67442‬‬
‫‪63‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70044‬‬
‫‪64‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 12 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70815‬‬
‫‪65‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 25 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪74162‬‬
‫‪66‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 17 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72273‬‬
‫‪67‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70066‬‬
‫‪68‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 19 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72825‬‬
‫‪69‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69016‬‬
‫‪70‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪1‬‬
‫‪71‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70023‬‬
‫‪72‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70031‬‬
‫‪73‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70044 + 70038‬‬
‫‪74‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70194‬‬
‫‪75‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70212‬‬
‫‪76‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70292‬‬
‫‪77‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70127‬‬
‫‪78‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70151‬‬
‫‪79‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70208‬‬
‫‪80‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70201‬‬
‫‪81‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70202‬‬
‫‪82‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70315‬‬
‫‪83‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70329‬‬
‫‪84‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70388‬‬
‫‪85‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70473‬‬
‫‪86‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم‪70545‬‬
‫‪87‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70592‬‬
‫‪88‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 12 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70776‬‬
‫‪89‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 13 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71317‬‬
‫‪90‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ 219‬يرر‪ .‬مو ؼ فمم ‪ 337‬يرر‪.‬مو ؼ موذرف ‪ 7/3 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪346‬‬
‫‪91‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70062‬‬
‫‪92‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70028+70114‬‬
‫‪93‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70464‬‬
‫‪94‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70681‬‬
‫‪95‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪68091‬‬
‫‪96‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69010‬‬
‫الجنون واملجانين في مدينة تونس خالل النصف الثاني من القرن التاسع عشر‬ ‫محمذ البشير رازقي‬

‫‪97‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪ 70169‬ا أ ظر أان ا‪ + 71171.‬موس س ‪ .‬مو راها‪..‬‬
‫موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪1‬‬
‫‪98‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70343‬‬
‫‪99‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 19 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72825‬‬
‫‪100‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72175‬‬
‫‪101‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69092‬‬
‫‪102‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69096‬‬
‫‪103‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70153‬‬
‫‪104‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70477‬‬
‫‪105‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم‪70645‬‬
‫‪106‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 12 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70762‬‬
‫‪107‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 24 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪74054‬‬
‫‪108‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 24 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪74137‬‬
‫‪109‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 13 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71317‬‬
‫‪110‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70293‬‬
‫‪111‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70001‬‬
‫‪112‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪68079‬‬
‫‪113‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪...69006 / 70185‬‬
‫‪114‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70186‬‬
‫‪115‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 12 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70891‬‬
‫‪116‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69011‬‬
‫‪117‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69013‬‬
‫‪118‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70043‬‬
‫‪119‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪69030‬‬
‫‪120‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70017‬‬
‫‪121‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70223‬‬
‫‪122‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70006‬‬
‫‪123‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70019‬‬
‫‪124‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70021‬‬
‫‪125‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70021‬‬
‫‪126‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70060‬‬
‫‪127‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70091 + 70080‬‬
‫‪128‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪...70091 + 70195‬‬
‫‪129‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪...70202 / 70479‬‬
‫المجلذ ‪ / 7‬العـــذد‪ ،)2022( 2 :‬ص ‪100 -87‬‬ ‫المجلة الجسائرية للذراسات التاريخية والقانىنية‬

‫‪130‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70108‬‬
‫‪131‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70185‬‬
‫‪132‬‬
‫أ ظر ث موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70118 + 70487‬‬
‫‪133‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70146‬‬
‫‪134‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70155‬‬
‫‪135‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70171‬‬
‫‪136‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70536‬‬
‫‪137‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70423‬‬
‫‪138‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 28 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪75163‬‬
‫‪80‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70337 + 70282 / 70056 / 70181‬‬
‫‪140‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70033‬‬
‫‪141‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70464‬‬
‫‪142‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70471‬‬
‫‪143‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم‪70610‬‬
‫‪144‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 15 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71728‬‬
‫‪145‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70025‬‬
‫‪146‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70091‬‬
‫‪147‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70208‬‬
‫‪148‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم‪70649‬‬
‫أ ظر ث مواث ؽ‪ .‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪70021+ 70025 + .‬‬
‫‪149‬فمم‪70028 +70157‬‬
‫‪...70202 / 70155‬‬ ‫‪150‬موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪/ 70198 / 70175‬‬
‫‪151‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 27 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪74907‬‬
‫‪152‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70025‬‬
‫‪153‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪ .602‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70237‬‬
‫‪154‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70741‬‬
‫‪155‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 13 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪71353‬‬
‫‪156‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 17 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪72452‬‬
‫‪157‬‬
‫موس س ‪ .‬مو راها‪ ..‬موص ماؽ فمم ‪ .55‬مو ؼ فمم ‪.602‬مو ؼ موذرف ‪ 11 .‬مواثاق‪ .‬فمم ‪70719‬‬

You might also like