Ekspresja emocji.

Emocje
podstawowe i pochodne

Dariusz Doliński

szyscy wiemy, że nasza sją emocji, spróbujemy odpowiedzieć w tym

W
twarz, a często także i inne rozdziale.
części naszego ciaia, na
przykład ręce lub plecy, wy­
glądają zupełnie odmien­ 26.1
nie podczas przeżywania przez nas poszcze­
gólnych emocji. Wiemy, co znaczy uśmiech
szczęścia, i wiemy, czym są Izy rozpaczy. Ekspresja emocji
Wiemy również, że szczęśliwy człowiek prze­
ważnie nie je st przygarbiony i skulony, a roz­ Zacznijmy od definicji terminu, o którym
złoszczonego poznać możemy po żaciśnię- będzie mowa w tym podrozdziale. E k s p re ­
tych zębach i pięściach. Dlaczego jednak sja em ocji to w sze lk ie sygnały (zm iany
nasze ciało przybiera taki właśnie wygląd? w w yglądzie o rganizm u, ru ch y i d źw ięki)
Do jakiego stopnia ludzie różnią się eks­ em ito w an e p rze z je d n o stk ę , b ęd ą ce dla
presją poszczególnych emocji? Czy ważne kogoś innego w sk a z ó w k ą p rze ży w an ia
jest to, w jakim kraju i w jakiej atmo­ p rze z tę osobę o k reślo n ej em ocji.
sferze rodzinnej się wychowali? Czy czło­ Wspomniane sygnały niekoniecznie mu­
wiek musi uczyć się śmiać i złościć, czy szą być intencjonalne. W wypadku sponta­
też jest to umiejętność wrodzona? Na te nicznych emocji większość spośród nich po­
oraz na inne pytania, związane z ekspre­ jawia się całkowicie poza kontrolą jednostki.
 2 6 . 1.1
Ewolucyjne podstawy
ekspresji emocji
Jednym z ważniejszych pytań dotyczących
ekspresji emocji jest problem genezy tych fe­
nomenów. Już Charles Darwin zwrócił uwagę
na podobieństwo ekspresji niektórych em o­
cji u łudzi i zwierząt oraz na ich przystoso­
wawczą funkcję. Cofanie głowy w wypadku
strachu, typowe dla wielu organizmów ży­
wych, zmniejsza niebezpieczeństwo uszko­
dzenia tej, tak ważnej, części ciała, gdy je st
się przedmiotem ataku. Odsłanianie zębów
i wysunięcie głowy do przodu w wypadku
złości może natomiast ułatwić prowadzenie
ataku. Warto zauważyć, że poszczególne eks­
presje wyprzedzają w czasie odmienne reak­
cje behawioralne (odpowiednio: ucieczkę lub
znieruchomienie oraz atak).
R. J. Andrew (1963, 1965) zwraca uwagę,
że wspomniane ekspresje ciała mają nie tylko
bezpośrednie znaczenie biologiczne, ale też
pełnią funkcję komunikacyjną. Często prze­
cież dochodzimy do wniosku, że ktoś jest
smutny, szczęśliwy lub rozzłoszczony na pod­
stawie obserwacji jego twarzy, rąk czy syl­
wetki. Zdaniem Andrewa, emocjonalna eks­
presja uśmiechania się, marszczenia brwi
czy odsłaniania zębów ma korzenie w na­
szej ewolucyjnej przeszłości. Początkowo nie
miała ona charakteru emocjonalnego. Były to
tylko przystosowawcze odruchy organizmu,
optymalizujące jego funkcjonowanie. Ponie­
waż jednak poszczególne odruchy wyprze­
dzały różne reakcje behawioralne, z czasem
zaczęły być one społecznie rozpoznawalne.
Inne osobniki tego samego gatunku (a także
inne gatunki) nauczyły się czerpać z tych sy­
gnałów wiedzę o intencjach danego osobnika.
Odruchy nabierały zatem stopniowo znacze­
nia komunikacyjnego, stały się przedjęzyko-
wymi formami sygnalizowania intencji.
Sygnały takie zaczęły też prawdopodobnie
odgrywać coraz ważniejszą rolę w interak­
cjach między osobnikami tego samego ga­
tunku. Wzajemne komunikowanie sobie po­
zytywnego ustosunkowania mogło stać się
podstawą formowania więzi społecznych.
Ekspresja emocji przestała w tym momen­
cie służyć wyłącznie komunikowaniu oto­
czeniu własnych intencji, ponieważ umożli­
wiała również wywoływanie analogicznej lub
innej ekspresji u odbiorców. Dziś szczątki
tej dwustronnej komunikacji przedjęzykowej
możemy zaobserwować na przykład wtedy,
gdy na widok osoby, która się do nas uśmie­
cha, natychmiast automatycznie odwzajem­
niamy uśmiech, czy wtedy, gdy nasza twarz
przybiera smutny lub przestraszony wyraz,
kiedy wchodzimy do pomieszczenia pełnego
ludzi o zatroskanych obliczach.
Zgodnie z przedstawionym tu rozumowa­
niem, ekspresja emocjonalna jest wytworem
ewolucji. Powinna być zatem fenomenem,
którego współczesny człowiek nie musi się
już uczyć. Rodzi się wyposażony w różne
wzorce ekspresji emocji, odpowiadające po­
szczególnym doznaniom. Czy tak je st w isto­
cie? Odpowiedzi na to pytanie dostarczyć
mogą badania I. Eibl-Eibesfeldta (1973). Ob­
serwował on zachowania dzieci ślepych i głu­
chych od urodzenia. Dzieci takie są odcięte
od wzrokowych i akustycznych informacji po­
chodzących ze środowiska zewnętrznego i nie
mogą nauczyć się od osobników dorosłych
ekspresji poszczególnych emocji. Okazało się
jednak, że dzieci takie uśmiechają się, płaczą,
marszczą brwi. Dorośli (widzący i słyszący)
nie miełi wątpliwości, że twarze tych dzieci
wskazują na to, iż dziwią się one, boją i dą­
sają. Zaobserwowano także, że dzieci takie
opuszczają ramiona, gdy są smutne, i zaci­
skają pięści, gdy przeżywają złość. Wydają
także dźwięki brzmiące wrogo lub radośnie.
Jeśli ekspresja emocji jest wytworem
ewolucji, należałoby także spodziewać się, że
ludzie żyjący w różnych kulturach będą w sta­
nie trafnie odczytywać emocje malujące się na
twarzach ludzi, którzy żyją w zupełnie innych
kulturach.

RAMKA 26.2

Hansen i Hansen (1988) doszli do wniosku, że jeśli ekspresja emocji w toku ewolucji
przekształciła się w narzędzie komunikacji intencji, to widok czyjejś rozzłoszczo­
nej twarzy stanowić powinien dla drugiego człowieka sygnał osobistego zagrożenia.
Rozzłoszczona twarz była bowiem kiedyś zapowiedzią rychłego ataku. Widok, twarzy
Wyrażającej inne emocje także przynosił różne informacje, ale nie wiązało się to
z potrzebą tak szybkiej i zdecydowanej reakcji. Jeśli tak, to ludzie powinni mieć Większą
łatwość rozpoznawania ekspresji złości niż ekspresji innych, mniej zagrażających emocji.
W celu sprawdzenia, czy tak je st istotnie, autorzy, pokazywali swoijn badanym fotografię
przedstawiającą dziewięć osób. Na części zdjęć prawie wszystkie osoby miały rozrado­
wane twarze, a tylko jedna z nich miała twarz rozzłoszczoną. Na innych fotografiach było ;
dokładnie odwrotnie: osiem osób miało twarze rozzłoszczone,: ą. jedną uśmiechniętą.
Zadanie: osób badanych sprowadzało się do jak najszybszego wskazania twarzy, która
Wyraża inną emocję niż twarze pozostałe. Kiedy ludzie wyszukiwali uśmiechniętego
Osobnika, stojącego w grupie osób rozzłoszczonych, potrzebowali na to średnio 1,45
sekundy. Kiedy jednak szukali osoby rozzłoszczonej, stojącej w grupie ludzi, których
twarze wyrażały radość, wystarczało im zaledwie: 0,91 sekundy. W dodatku okazało się,
że gdy powiększano grupę ludzi na fotografiach, .wówczas wyraźnie wydłużało to czas
potrzebny badan^in na znalezienie radosnego człowieka w gronie ludzi rozzłoszczonych,
ale nie wpływało istotnie na czas potrzebny do znalezienia twarzy rozzłoszczonej wśród
tw arźy uśmiechniętych.’ r ' ‘ ! ; ' ! dwiema, a nie trzema (jak dorośli) fotografiami: ’V
W eksperymencie Ekmana i Friesena (1971) członkom egzotycznego plemienia Fore
czytano krótką historyjkę (na przykład: „Przyszli jego przyjaciele i on jest szczęśliwy”,
„Jej dziecko zmarło i ona czuje się bardzo smutna” lub „Ona właśnie patrzy na ćoś
nowego i nieoczekiwanego”). Zadaniem badanych było dokonanie wyboru zdjęcia przed­
stawiającego twarz bohatera tej historyjki - białego mieszkańca Stanów Zjednoczonych.
Wśród trzech fotografii twarzy tylko jedna przedstawiała emocję, o której mówiono
w opowiadaniu. Trafność rozpoznań emocji zarysowanych na twarzach współczesnych
Amerykanów była zaskakująco wysoka. Badani w 92,3% przypadków trafnie wskazywali
na twarz wyrażającą radość. Niemal równie często trafnie wybierali twarz wyrażającą
złość (85,3%) i w stręt (83,0%). Niewiele gorzej było w wypadku strachu (80,5%)
i smutku (79,0%). Natomiast relatywnie dużo trudności mieli badani z identyfikacją
zaskoczenia. W tym wypadku zanotowano 68,0% trafnych rozpoznań. Okazało się także,
że bardzo trudnym zadaniem dla członków plemienia Fore było różnicowanie strachu
i zaskoczenia. Gdy w zestawie trzech fotografii znajdowały się twarze wyrażające obie
te emocje, a historyjka dotyczyła jednej z nich, trafność wyboru właściwego zdjęcia
wynosiła zaledwie 42,7%.
na twarzach Amerykanów. Różnice te mogły jednak wynikać wyłącznie z tego, że dzieci
postawione zostały przed nieco łatwiejszym zadaniem: dokonywały wyboru między
 26 .1.2
Twarz w ekspresji emocji
- ponadkulturowy dowód
na rzecz ewolucyjnych
źródeł fenomenu
W wielu badaniach psychologicznych pokazy­
wano ludziom fotografie twarzy innych osób.
Twarze te wyrażały różne emocje. Badani za­
zwyczaj nie mieli problemów ze stw ierdze­
niem, czy osoba oglądana przez nich na foto­
grafii przeżywa akurat radość, smutek, złość
czy strach. Okazało się także, że trafne od­
czytywanie ekspresji emocji występuje nawet
wówczas, gdy osoby badane i osoby przed­
stawiane na zdjęciach pochodzą z zupełnie
innych kultur. Ekspresja twarzy Ameryka­
nów była trafnie odczytywana w Argentynie,
Chile, Brazylii i Japonii (Ekman, 1973). Wy­
nik taki przemawiałby za kulturową uniwer­
salnością ekspresji emocji. W stosunku do
wspomnianych badań wysunąć można jednak
poważne zastrzeżenie. Globalizacja współ­
czesnego świata powoduje, że ludzie mają
bardzo wiele kontaktów z osobami z kul­
tu r innych niż ich własne. Telewizja, filmy,
magazyny ilustrowane pokazują cieszących
się, smucących bądź rozzłoszczonych ludzi.
Chilijczycy lub Japończycy mogli więc się
nauczyć, jak wygląda twarz przeżywającego
różne emocje białego Amerykanina. Aby wy­
kazać kulturową uniwersalność ekspresji emo­
cji, trzeba by było znaleźć społeczność cał­
kowicie odseparowaną od innych ludów i na­
rodów. Ekman i Friesen (1971) znaleźli taką
właśnie populację. Dotarli do plemienia Fore -
ludu zamieszkującego góry w Nowej Gwinei.
Zbiorowość ta wciąż żyta w epoce kamiennej,
a większość jej członków nigdy nie spotkała
białego człowieka, ani też nie miała żadnych
kontaktów ze współczesną kulturą Zachodu
czy Wschodu. W badaniach wzięło udział 189
dorosłych oraz 130 dzieci. Technika badań
była dość prosta, pozwalała jednak na rzetelną
weryfikację hipotezy kulturowej uniwersal­
ności ekspresji twarzy. Przed dorosłą osobą
rozkładano trzy fotografie twarzy trzech róż­
nych białych łudzi. Ogółem w badaniach wy­
korzystano 40 fotografii 24 osób. Twarze te
wyrażały następujących sześć emocji: radość,
smutek, złość, zaskoczenie, w stręt i strach.
Autorzy, podsumowując swoje badania,
konkludują, że ich wyniki jednoznacznie po­
twierdzają hipotezę, iż poszczególne ekspre­
sje twarzy są w sposób uniwersalny powią­
zane z odpowiednimi emocjami. Odkrycie to
może być zatem traktowane jako dowód na
rzecz ewolucyjnych źródeł emocji.
Ekman i Friesen sfotografowali też twa­
rze członków plemienia Fore, wyrażające
wspomniane emocje radości, złości, smutku,
w strętu, zaskoczenia oraz strachu, i użyli tych
zdjęć do badań w Stanach Zjednoczonych.
Okazało się, że Amerykanie także trafnie łą­
czą fotografie twarży z odpowiednimi emo-
Nie mamy wątpliwości, że twarz tego przedstawiciela
egzotycznego dla nas plemienia wyraża radość, a nie
złość czy smutek. Podobnie przedstawiony na fotografii
cztowiek nie miałby kłopotów z dostrzeżeniem radości
na naszych twarzach.
mmmmmmmmmmmmmi
■ u r y c in a 2 6 - i
cjami (tak jak i nam nie sprawiałoby to kło­
potów - zob. ryc. 26-1) i że również mają
pewne problemy, gdy przychodzi im różni­
cować strach i zaskoczenie. Wydaje się, że
w ewolucyjnej przeszłości człowieka te dwie
emocje bardzo często były z sobą połączone.
Zaskoczenie znacznie częściej wiązało się
z pojawieniem się zagrożenia niż z pojawie­
niem się przyjemnej niespodzianki. Dlatego
też ekspresje tych dwóch emocji zawierają
wiele elementów wspólnych, czy też bardzo
podobnych. Konsekwencją tego je st trudność
w różnicowaniu twarzy wyrażających strach
i zaskoczenie.
Warto przy tym się zastanowić, które mię­
śnie twarzy napinają się, a które rozluźniają
w wypadku ekspresji poszczególnych emocji.
Jaką rolę odgrywają brwi, a jaką usta? Co
to właściwie znaczy, że oczy są smutne albo
radosne? Na tego rodzaju pytania spróbujemy
odpowiedzieć w następnym podrozdziale.
26 .1.3
Twarz w ekspresji
poszczególnych emocji
Gdy pozujemy do zdjęcia i wpatrujemy się
w obiektyw, możemy usłyszeć polecenie foto­
grafa: „Proszę się uśmiechnąć”. Choć nie za­
wsze mamy na to ochotę, spełnienie tego po­
lecenia zazwyczaj przychodzi nam bez trudu.
Aby się uśmiechnąć, wystarczy pobudzić do
działania jeden mięsień, tak zwany mięsień
jarzmowy większy. Rozciąga się on od kości
policzkowych do kącików ust. Jego skurcz
podciąga kąciki u st ukośnie do góry. Jak to
obrazowo ujmuje Carroll Izard (1977), usta
człowieka nabierają wówczas wyglądu „po­
większającego się księżyca”. W wypadku sil­
nego skurczu tego mięśnia następuje też wy­
brzuszenie skóry poniżej oczu i wystąpie­
nie zmarszczek przy zewnętrznych kącikach
oczu (Ekman, Friesen i Ancoli, 1980). Nad
mięśniem jarzmowym większym mamy dużą
kontrolę wolicjonalną, gdyż napinamy go i roz­
luźniamy niezwykle często - przede wszyst­
kim wtedy, gdy mówimy. Dlatego właśnie
łatwo przychodzi nam wykorzystanie go do
intencjonalnego uśmiechania się. Nie mamy
takiej kontroli nad małymi mięśniami orbicu­
laris oculi, otaczającymi nasze oczy. Mięśnie
te napinają się, gdy przeżywamy autentyczną
radość. Znakomita większość ludzi nie potrafi
nad nimi zapanować i w uśmiechu „na zawoła­
nie” uczestniczą zwykle tylko usta. Mało kto
potrafi jednak dostrzec brak zaangażowania
mięśni orbicularis oculi i odróżnić uśmiech
udawany od autentycznego.
Autentyczna radość maluje się nie tylko
wokół oczu, ale i w samych oczach. Wszy­
scy wiemy, że źrenice ludzkiego oka kurczą
Wydaje się, że większość ludzi je st
niezadowolona z własnych zdjęć odbie­
ranych od fotografa. Dlaczego tak się
dzieje? Powody na pewno mogą być
różne, ale interesującego wyjaśnienia
tego zjawiska dostarczyć może wie­
dza o ekspresji emocji. Fotograf stara
się zrobić zdjęcie doskonałe technicz­
nie, długo więc ustawia światło reflek­
torów, skupiając je na naszej twarzy.
My z kolei staramy się nadać swoim
ustom wygląd „powiększającego się
księżyca”, aby ujawnić na zdjęciu, że
jesteśm y mili i sympatyczni. Jedno­
cześnie staramy się nie mrugać. Któż
bowiem może przewidzieć, w którym
momencie naciśnięty zostanie spust
migawki. Lepiej mieć cały czas oczy
szeroko otwarte, aby nie zostać sfo­
tografowanym z zamkniętymi. W re ­
zultacie intensywne światło powoduje,
że nasze źrenice stają się coraz mniej­
sze. Zmniejszone źrenice kontrastują
z uśmiechem, który w tym kontekście
odbierany jest przez nas samych jako
sygnał fałszywy. Pamiętaj, Czytelniku,
aby takiego zdjęcia nie dołączać do po­
dania o pracę.
 się, gdy pada na nie światło, a rozszerzają się
w ciemności. Wiemy też, że istnieją substan­
cje chemiczne zmieniające wielkość źrenic,
jak na przykład popularna atropina. E. H ess
(1965,1975) wykazał jednak, że źrenice zmie­
niają swoją wielkość także pod wpływem
emocji. Przeżywanie radości należy do tych,
które rozszerzają źrenice.
Uśmiech kojarzy nam się wprawdzie z eks­
presją radości, ale w rzeczywistości może on
oznaczać także przeżywanie przez człowieka
innych stanów - na przykład zakłopotania,
lekceważenia, uległości czy przyjemnego za­
skoczenia. Paul Ekman (1997) wyróżnia po­
nad pięćdziesiąt (!) różnych rodzajów uśmie­
chu. Każdy z nich różni się pewnymi detalami
wyglądu twarzy, ale oprócz samego Ekmana
niewielu jest chyba ludzi, którzy potrafią pre­
cyzyjnie wszystkie te uśmiechy od siebie od­
różnić. Warto też pamiętać, że nawet przeży­
wanie ogromnej radości nie m usi wywoływać
uśmiechu (por. ryc. 26-2 i komentarz do niej).
Przypomnijmy, że w wypadku przeżywa­
nia radości źrenice człowieka stają się więk­
sze. Natomiast w wypadku odczuwania zło­
ści stają się one mniejsze. Można sądzić, że
dla naszych przodków informacja o wielkości
źrenic miała ogromne znaczenie. Spotykając
nieznajomego, można było z jego oczu wy­
czytać pokojowe, lub też wrogie intencje, co
ułatwiało właściwe układanie sobie stosun­
ków interpersonalnych z nowo poznawanymi
ludźmi.
Ekspresja złości nie ogranicza się, rzecz
jasna, wyłącznie do zmniejszenia źrenic.
W wypadku tej emocji brwi są opuszczone, "
choć od czasu do czasu mogą poruszać się
ku górze. Nozdrza rozszerzają się. Wargi stają
się zwężone, zwykle zanim jeszcze podmiot
uświadomi sobie tę emocję. Następnie usta
rozchylają się, przybierając kształt wąskiego
prostokąta, przez który widać zaciśnięte zęby.
Czasami złości towarzyszy zaczerwienienie
się twarzy (Tomkins, 1991), ale, zdaniem
Ekmana (1997), dzieje się tak tylko wtedy,
gdy złość nie je st kontrolowana lub gdy ktoś
próbuje kontrolować złość, która je st bliska
wybuchu.
W wypadku strachu, lęku, obawy lub prze­
rażenia brwi są podniesione i ściągnięte do
siebie. Stają się też mniej zaokrąglone (bar­
dziej wyprostowane). Górne powieki zostają
podniesione, natomiast dolne są wyraźnie na­
pięte. Oczy stają się zaokrąglone, a w sy­
tuacji silnego strachu - wręcz wybałuszone.
Nad brwiami i nosem pojawiają się podłużne
zmarszczki o długości wyraźnie krótszej niż
szerokość czoła (Izard, 1977; Tomkins, 1991).
W stanie zaskoczenia brwi się podnoszą.
Przez czoło przebiegają wówczas wyraźne po­
dłużne. zmarszczki, dłuższe niż podczas eks­
presji strachu. Oczy są wytrzeszczone, ale
dolna powieka nie je st naprężona, jak w wy­
padku strachu, lecz wyraźnie rozluźniona.
Także usta wyglądają inaczej niż podczas
przeżywania strachu - wargi nie są napięte
i przybierają bardziej owalny wygląd (Ekman
i Friesen, 1975).
Odczuwanie smutku, zmartwienia i żalu
wiąże się z opuszczeniem kącików ust przy
jednoczesnym pozostawieniu podbródka na
jego stałym miejscu. W sposób intencjonalny Zwycięzca w. zawodach sportowych przeżywa radość. Można by sądzić, że na ¡ego twarzy obecny będzie uśmiech
szczęścia. Hiszpańscy psychologowie J.-M. Fernandez-Dols i Maria-Angeles Ruiz-Belda (1995) przeanalizowali ekspresje
ruch taki potrafi wykonać tylko około 10% twarzy 22 zwycięzców igrzysk olimpijskich podczas ceremonii wręczania im złotych medali. Ceremonia taka sktada się
ludzi. Większość pozostałych może się tego z trzech faz: (1) oczekiwania przy podium na usłyszenie oficjalnego, komunikatu spikera, zapraszającego do wejścia na
nauczyć, ale wymaga to żmudnych kilkuset- podium, (2) stania na stopniach podium i interakcji społecznych z publicznością i dygnitarzami wręczającymi medale,
godzinnych ćwiczeń (Ekman, 1997). Smutek (3) oficjalnej ceremonii wciągania flagi na maszt i odgrywania hymnu narodowego. Szczęście okazuje się wywoływać
uśmiech głównie w warunkach interakcji społecznych: na twarzach złotych medalistów obserwowano go bardzo często
i zmartwienie poznać też można po tym, że
w fazie drugiej, a rzadko w pierwszej i trzeciej.
wewnętrzne końce brwi są uniesione do góry,
co górnym powiekom nadaje trójkątny kształt ■ M RYCINA 26-2
i powoduje powstanie zmarszczek na środku
czoła (Izard, 1977). W wypadku smutku cha­
rakterystyczne jest także spoglądanie w dół. okazję - spróbuję to naprawić”. Charakte­ Rumienienie się bywa tu rzadsze, a jeśli już
Ekspresja wstydu jest być może najbar­ rystyczne, że rumieniec pojawia się właśnie się pojawia, jest mniej intensywne. Zakłada
dziej specyficzna. Wszyscy wiemy z własnego na twarzy - części ciała, której widok jest się, że wina, w odróżnieniu od wstydu, ma
doświadczenia, czym jest oblewający nas ru­ dostępny dla innych. U kobiet rumieniec ten charakter prywatny - wysyłanie sygnałów do
mieniec. Co ciekawe, przeważnie zdajemy so­ niekiedy rozlewa się także na dekolt (często otoczenia jest tu więc mniej istotne. Ponadto
bie sprawę z tego, że ukaże się on na naszej przecież odsłonięty), a u wielu ludówpierwot- niektórzy badacze (np. Izard, 1977) twierdzą,
twarzy, na chwilę przed tym, zanim to rze­ nych obserwowany być może u mężczyzn nie że czas ekspresji poczucia winy je st dłuższy
czywiście nastąpi. M. Lewis (1992) sugeruje, tylko na twarzy, ale i na odsłoniętym torsie niż innych emocji.
że rumieniec wstydu jest sygnałem dla na­ Być może uważny Czytelnik zaczął się za­
(Izard, 1977).
szego otoczenia społecznego, że zdajemy so­ Emocje wstydu i poczucia winy łączy do­ stanawiać, dlaczego pisząc o emocjach rysu­
bie sprawę z tego, iż przekroczyliśmy normę, świadczane przez podmiot poczucie przekro­ jących się na twarzach ludzi, nie wspomniano
którą sami akceptujemy. Jest to więc sygnał, o łzach. Wbrew pozorom jednak łzy, jako czyn­
czenia akceptowanej przez siebie normy czy
który na język słów można przetłumaczyć: nik pozwalający na identyfikację emocji, są
przepisu. Ekspresja poczucia winy nieczęsto
„Żałuję tego, co zrobiłem, i jeśli będę miał bardzo niejednoznaczne. Choć powszechnie
je st jednak taka sama jak ekspresja wstydu.
 kojarzą się ze smutkiem i rozpaczą, mogą
pojawiać się także w stanach radości, dumy
i niekontrolowanego śmiechu.
Niejednoznaczność ta zbliża nas do pro­
blemu rozróżnienia autentycznych i udawa­
nych ekspresji emocji. Prawdziwe emocje
znajdują swoje odzwierciedlenie na ludzkich
twarzach, ponieważ pewne mięśnie mogą być
uruchamiane mimowolnie - bez intencji ich
napinania i rozluźniania. Mimika fałszywa czy
udawana powstaje dlatego, że wiele z tych
samych mięśni może być używanych świa­
domie i intencjonalnie. Dzięki tem u ludzie
mogą udawać, że nie przeżywają pewnych
emocji lub że przeżywają emocje inne niż rze­
czywiście doświadczane, jak to na przykład
czyni aktorka przedstawiona na rycinie 26-3.
Twarz je st zatem podwójnym system em -
obejmuje zarówno ekspresje pojawiające się
spontanicznie, jak i takie, które są mniej lub
bardziej intencjonalne.
Aktorom zwykle nie sprawia większych trudności ekspresja emocji, których w rzeczywistości nie przeżywają.
■ ■ RYCINA 26-3
trudno zaś je st im wpływać na barwę twarzy
Co ciekawe, mimowolnymi i dowolnymi
(blednięcie, czerwienienie się), a prawie nie­ W wypadku winy i wstydu charakterystyczne
ekspresjami twarzy zawiadują całkowicie róż­
możliwe je st kontrolowanie wielkości źrenic.
ne ośrodki w mózgu. Uszkodzenie dróg pi-
Jest jeszcze jedna, bardziej złożona i wciąż
ramidowych powoduje, że ludzie nie potra­
czekająca na wyjaśnienie kwestia.
fią wykonać polecenia uśmiechnięcia się, ale
Psychologów emocji bardzo intryguje pro­
śmieją się wtedy, gdy oglądają zabawny film
blem tak zwanej asymetrii ekspresji, czyli
lub słyszą doskonały dowcip. Uszkodzenie
sytuacji, gdy mimika je st wyraźniejsza po jed­ Ze smutkiem łączą się opuszczone ramiona
dróg pozapiramidowych rodzi sytuację do­
nej stronie twarzy (zwykle lewej). Jeszcze
kładnie odwrotną: człowiek dotknięty takim
w latach siedemdziesiątych zdawało się, że
nieszczęściem uśmiechnie się, gdy go o to po­
asymetria ekspresji je st czymś bardzo po­
prosimy, ale nie będzie śmiał się spontanicz­
wszechnym.
nie (Tschiassny, 1953). Zawiadowanie spon­
Ekman, Hager i Friesen (1981) zasuge­
tanicznymi i udawanymi ekspresjami przez
rowali jednak, że jeśli ekspresja twarzy ma
inne ośrodki mózgowe powoduje, że mogą się
charakter mimowolny i spontaniczny, to asy­
owe ekspresje od siebie różnić. Charaktery­
m etria ekspresji je st słabo zaznaczona albo
styczne jest, że większość ekspresji fałszy­
wręcz nieobecna. Asymetria - ich zdaniem
wych ma dłuższy od ekspresji spontanicznych
- je st charakterystyczna tylko wówczas, gdy
czas przebiegu. Nie zawsze też ludzie potrafią
zaangażować w sposób wolicjonalny wszyst­ ekspresja ma charakter intencjonalny. Róż­
nice te wynikają z tego, że kora mózgowa
kie te mięśnie twarzy, które napinają się
zdecydowanie wyraźniej wpływa na dowolne
w ekspresjach spontanicznych. Szczególnie
niż na mimowolne ruchy mięśni twarzy. Funk­
cjonalne różnice międzypółkulowe mózgu nie
mają zatem poważniejszych konsekwencji dla
spontanicznej ekspresji emocji, a znajdują od­ albo też wysoki stopień zdumienia. Gesty
zwierciedlenie w ekspresji udawanej.
Choć wspomniana teza wydaje się przeko­
nująca, wciąż trwa debata naukowa dotycząca
jej prawdziwości. Na razie sugestię Ekmana
i jego współpracowników traktować trzeba
jedynie jako interesującą hipotezę.
Zupełnie niekontrowersyjna jest natomiast
inna teza Ekmana, mówiąca, że emocję prze­
żywaną przez człowieka znacznie łatwiej roz­
szyfrować, jeśli nie ograniczamy się do jego
twarzy jako jedynego wiarygodnego źródła
użytecznych informacji.
26 .1.4
Sylwetka, gest i głos
w ekspresji emocji
Ekspresja emocji nie ogranicza się do samej
twarzy, choć bez wątpienia ta część ludzkiego
ciała je st dla niej najważniejsza. Sam wygląd
a n a a — «m m « sylwetki człowieka również przynosi infor­
macje o przeżywanych przez niego emocjach.
je st kurczenie się całego ciała - człowiek
wydaje się wówczas mniejszy, niż jest w isto­
cie. Towarzyszy temu dodatkowo spuszcze­
nie głowy. Strach może wiązać się z cofnię­
ciem głowy i schowaniem jej w ramionach.
i zgarbienie się. Złość z kolei związana je st
z zaciśnięciem pięści i wysunięciem głowy
nieco do przodu. W wypadku zaskoczenia na­
tomiast cała sylwetka odchyla się nieco do
tyłu (Frijda, 1986; Parkinson, 1995).
Szczególnie wiele uwagi poświęcili psy­
chologowie tak zwanym em b lem ato m , czyli
św iad o m ie w y k o n y w an y m p rz e z ludzi
g esto m , m ający m ściśle o k reślo n e z n a ­
czen ie w p oszczególnych k rę g a c h k u ltu ­
row ych.
Przykładem emblematu może być kiwa­
nie głową. W Polsce i wielu innych krajach
kiwanie „pionowe” oznacza potwierdzanie,
mówienie „tak”; kiwanie „poziome” oznacza
natomiast zaprzeczanie - mówienie „nie” -
te mają jednak zupełnie odwrotne znacze­
nie na przykład w Bułgarii, o czym miało
okazję przekonać się wielu polskich tury­
stów, przeżywających w tym kraju niekoń­
czące się nieporozumienia związane z tymi
gestami. Wiele emblematów ma podkreślać
przeżywane albo udawane przez człowieka
emocje. Wskazujący i środkowy palec wy­
ciągnięte na kształt litery „V” z zaciśniętej
pięści to powszechnie znany gest triumfu
i okazywanej radości lub nadziei. Jeśli jednak
dłoń z takim samym układem palców zosta­
nie odwrócona, wówczas w Wielkiej Brytanii
gest ten zostanie odczytany jako znak po­
gardy (zwykle z konotacją seksualną). W ba­
senie Morza Śródziemnego taki gest nie
zostałby jednak zrozumiany. Jego odpowied­
nikiem jest tu wyciągana w kierunku obraża­
nego zaciśnięta dłoń, z której wysuwają się
palce - mały i wskazujący. W Stanach Zjed­
noczonych z kolei odpowiednikiem takiego
gestu jest wyciągnięty ze skierowanej w górę
pięści palec środkowy. Nieznajomość kultu­
 rowego znaczenia gestów może być źródłem
różnych nieporozumień i kłopotów (por. np.
opis ryc. 26-4).
Dużą rolę w ekspresji emocji odgrywa
sposób, w jaki mówimy. Już dawno temu
psychologowie stwierdzili, że w stanie po­
budzenia emocjonalnego na ogól wzrasta na­
tężenie głosu (Reykowski, 1974). Nowsze
badania przyniosły także pewne ustalenia
związane z innymi parametrami wokalizacji.
Ekman (1997), podsumowując swoje długo­
letnie studia, stwierdza, że u około 70% lu­
dzi wysokość tonu głosu podnosi się wtedy,
gdy są podenerwowani. Szczególnie wyraźne
zmiany wysokości tonu zaobserwowano przy
tym wówczas, gdy ludzie przeżywali złość
lub strach. Inne wyniki badań Ekmana suge­
rują natomiast, że wysokość tonu głosu spada
w wypadku smutku i zmartwienia. Te ostatnie
zależności nie są jednak jeszcze dostatecznie
Nieznajomość kulturowego znaczenia gestów wyraża­
jących emocje może być źródłem poważnych kłopotów.
Oatley i Jenkins (1996) opisują przypadek amery­
kańskiego prezydenta George'a Busha, który podczas
swojej wizyty w Australii chciał pokazać, jak bardzo
zadowolony jest z pobytu na tym kontynencie i z go­
ścinności jego mieszkańców. Uniósł do góry pięść
w takim geście, jak przedstawiony na rysunku. W jego
mniemaniu gest ten znaczył po prostu OK. Bush nie
wiedział jednak, że emblemat ten ma zupełnie inne
znaczenie w Australii. Nie zdawał sobie sprawy, że
okazał gest pogardy z wyraźną konotacją seksualną.
Zdjęcia uśmiechniętego Busha i skonsternowanych
towarzyszących mu dyplomatów australijskich obie­
gły caty świat. Emblematy bywają więc jak słowa,
które w dwóch językach mogą brzmieć tak samo, ale
oznaczać zupełnie co innego. Za granicą lepiej zatem
nie nadużywać gestów, bo można zostać opacznie
zrozumianym.
zweryfikowane. Bardziej jednoznaczne wy­
dają się wyniki badań wskazujące na zmianę
tempa mówienia w czasie przeżywania róż­
nych emocji. Odczuwaniu smutku towarzyszy
często spowolniona i cichsza mowa. Złość
i strach z kolei sprawiają, że mowa staje się
szybsza i głośniejsza.
Warto zauważyć, że taki układ wyników
pokrywałby się z ogólną tendencją do ener-
getyzacji organizmu w wypadku przeżywa­
nia emocji związanych z koniecznością wy­
korzystania jego zasobów do walki lub do
ucieczki (złość, strach), a także do oszczę­
dzania zasobów wtedy, gdy beznadziejna sy­
tuacja czyni bezsensownym ich zużywanie
(smutek).
Zagadnienia ekspresji emocji rodzą też py­
tania o rozwojowy aspekt tych procesów i ich
kulturową różnorodność.
26 .1.5
Rozwojowe aspekty
ekspresji emocji
Ludzka twarz je st szczególnym bodźcem już
dla bardzo małych dzieci. W wieku trzech
tygodni niemowlęta skupiają wzrok na oczach
patrzącego na nie dorosłego człowieka. Dwu­
miesięczne niemowlaki chętniej spontanicz­
nie koncentrują swój wzrok na twarzy żywego
człowieka niż na twarzy manekina (Izard,
1994). Ludzka twarz (lub nawet tylko jej
śthem at) okazuje się budzić większą uwagę
małych dzieci niż najróżniejsze inne bodźce,
takie jak butelka, miś panda czy szachownica.
Jedynie oko byka może konkurować z ludzką
twarzą o zainteresowanie niemowlaków (Ka-
gan i Lewis, 1965).
Badania eksperymentalne pokazują też,
że ludzie bardzo szybko uzyskują zdolność
do ekspresji emocji. Już bardzo małe dzieci
zdolne są nie tylko do spontanicznych eks­
presji poszczególnych emocji, ale i do ich
odczytywania z twarzy innych ludzi.
Czy jednak ekspresje poszczególnych
emocji pojawiają się w tym samym, bar­
dzo wczesnym momencie rozwoju? Bez
wątpienia nie. Ontogenetycznie najwcześ­
niejszą ekspresją jest plącz noworodka,
będący zgeneralizowanym wyrazem prze­
żywania negatywnego stanu afektywnego.
Pojawia się on już w chwilę po urodzeniu.
Bardzo szybko pojawia się również ekspre­
sja mimiczna wstrętu, czy też obrzydzenia.
Noworodki ujawniają ją wtedy, gdy podaje
im się do ssania gorzki pokarm (Steiner,
1979). Uśmiech pojawia się w wieku trzech
lub czterech tygodni (Malatesta, Culver,
Tesman i Shepard, 1989). Dziecko trzymie­
sięczne uśmiecha się już w odpowiedzi
na sytuacje, które sprawiają radość dzieciom
starszym i dorosłym, a więc na przykład
wtedy, gdy samo wywołuje pewne zmiany
w otoczeniu (Lewis, Alessandri i Sullivan,
1990). W tym samym mniej więcej czasie
pojawiają się też ekspresje smutku i zło­
ści jako reakcje na zabranie przez ekspe­
rymentatorów zabawki lub unieruchomie­
nie ręki (Stenberg, Campos i Emde, 1983).
Wyraz twarzy, który jednoznacznie wskazuje
na strach, obserwuje się dopiero u dzieci
siedmiomiesięcznych, a ekspresje nieśmiało­
ści i wstydu dopiero pod koniec pierwszego
roku życia.
Ogólnie można powiedzieć, że na początku
rozwoju pojawia się wyraźna ekspresja n e­
gatywnego stanu afektywnego (płacz), a nie­
długo potem ekspresja stanu pozytywnego
(uśmiech). W tym okresie negatywne eks­
presje wystarczają niemowlakowi do sygna­
lizowania dyskomfortu. Sygnał ten skłania
społeczne otoczenie niemowlęcia do zaspoka­
jania jego różnych potrzeb. Ekspresje pozy­
tywne służą natomiast do wzbudzania zainte­
resowania opiekuna - czynią go szczęśliwym
i przekonanym, że wszelkie potrzeby nie­
mowlęcia zostały spełnione. Komunikat, że
wszystko jest w porządku (uśmiech), nie wy­
maga uszczegółowienia. Komunikat, że coś
je st nie w porządku (płacz), wiąże się z nie­
jasnością na tem at przyczyn dyskomfortu;
Z wolna dochodzi jednak do coraz lepszego
krystalizowania się poszczególnych emocji
negatywnych.
Pod koniec pierwszego roku życia dzieci
zaczynają wykorzystywać informacje o mi­
micznym wyrazie innych ludzi do regulowa­
nia własnego zachowania. Patrzą wówczas na
swoich opiekunów, poszukując na ich twa­
rzach wskazówek, gdy nie są pewne słuszno­
ści swego postępowania (Hirshberg i Svejda,
1990). W jednym z eksperymentów wkła­
dano roczne dziecko do kojca, umieszczonego
mniej więcej m etr nad podłogą. Część pod­
łoża tego kojca stanowiła gruba, przezroczy­
sta szyba. Dziecko miało więc przed oczami
pozorne urwisko. Za tym urwiskiem stała
matka z atrakcyjną zabawką. Eksperym en­
tatorzy prosili matki o okazywanie ekspre­
sji różnych emocji na twarzy. Okazało się,
że gdy twarz matki wyrażała zainteresowa­
nie lub radość, większość dzieci przekra­
czała krawędź pozornego urwiska. Gdy jed­
nak twarz ta wyrażała gniew lub strach, tylko
nieliczne dzieci decydowały się na to (Walden
i Ogan, 1988).
Izard wraz ze swymi współpracowni­
kami badał dzieci w wieku od dwóch
i pół do dziewięciu i pól miesiąca
(Izard, Haynes, Fantauzzo, Slomine
i Castle, 1993). Matki .proszone były
o to, aby w zabawie z dziećmi uda­
wały ekspresję zainteresowania i ra­
dości, albo też - w innych warunkach
- smutku lub złości. Miały to czynić
za pomocą mimiki i modulacji tonu
oraz siły głosu. Okazało się, że pod­
czas każdej interakcji z matką twarze
dzieci bardzo szybko zaczynają wyra­
żać analogiczne emocje, jak prezento­
wane przez ich matki. Zaobserwowano
to już bardzo wyraźnie u dzieci dwu-
ipółmiesięcznyćh i, jak konkludują au­
torzy, zasadniczy wzorzec ich ekspre­
sji pozostawał stabilny przez następne
miesiące życia.

Oczywiście, człowiek dojrzewa w określo­
nym środowisku społecznym i kulturowym.
Choć więc - jak wykazali Ekman i Friesen
-podstaw ow e wzorce ekspresji emocjonalnej
są nam dane biologicznie, to sytuacje i bodźce,
które poszczególne emocje wywołują, oraz
różne detale ekspresji twarzy, pantomimiki
czy ekspresji głosowej mogą być silnie uzależ­
nione od środowiska, w którym człowiek jest
wychowywany i w którym dorasta.
.
2 6 1.6
Kulturowe aspekty
ekspresji emocji
Każda kultura zawiera zbiór przepisów doty­
czących tego, co wypada i czego nie wypada
robić w najróżniejszych sytuacjach. Wiele
z tych przepisów dotyczy ekspresji emocji.
Dzieci uczą się od dorosłych, że w sytu­
acji otrzymywania prezentu należy się uśm ie­
chać, że nie należy okazywać znudzenia pod­
czas nieciekawej rozmowy, lub też złości
w obecności osób o wyższym statusie. Dora­
stając, uczymy się tych reguł tak dobrze, że
z czasem stają się one głęboko zakorzenio­
nymi nawykami. Ponieważ reguły dotyczące
tego, co wypada, a czego nie, są niekiedy od­
mienne w poszczególnych kulturach, znajduje
to swój wyraz w różnicach w ekspresji emocji.
Szczególnie wiele interesujących różnic
międzykulturowych wykazano w badaniach
nad złością. Wśród Eskimosów Utku czło­
wiek okazujący taką emocję spotyka się ze
społecznym ostracyzmem. Dlatego też Eski­
mosi ci nie reagują złością nawet w takich
sytuacjach, które przeciętnego Europejczyka
doprowadziłyby do furii (Briggs, 1970). Zu­
pełnie inaczej je st natomiast w niektórych
społecznościach arabskich. Mężczyzna, który
się nie złości, spostrzegany je st tam jako czło­
wiek, którem u brakuje honoru (Abu-Lughold,
1986). Podobnie w Albanii ekspresja złości
jest zdecydowanie bardziej aprobowana spo­
łecznie niż w kulturze naszej czy am erykań­
skiej (Black-Michaud, 1975).
W niektórych społecznościach pierwot­
nych dorastający ludzie muszą przechodzić
bolesne procedury inicjacyjne. Wcześniejsza
socjalizacja nastawiona jest w tych zbioro-
wościach na nauczenie dzieci nieokazywania
odczuwania bólu, strachu i smutku. Ujawnia­
nie takich emocji przez młodego człowieka
bezpośrednio przed procedurą inicjacji, w jej
trakcie albo po niej jest bowiem ogromnym
dyshonorem dla całej bliższej i dalszej rodziny.
Socjalizacja taka prowadzi do poważnego za­
niku ekspresji wspomnianych emocji u osób
dorosłych (Harkness i Super, 1985).
Na innym aspekcie kultury skoncentrował
się w swoich badaniach H. Triandis (1994).
Zwraca on uwagę, że w kulturach kolekty­
wistycznych (na przykład dalekowschodnich
czy w kulturze meksykańskiej) bardziej ty­
powe jest reagowanie wstydem, a w kultu­
rach indywidualistycznych (na przykład pół­
nocnoamerykańskiej czy zachodnioeuropej­
skiej) - poczuciem winy. Ludzie z kultur
kolektywistycznych doświadczają też czę­
ściej różnych emocji negatywnych wtedy, gdy
przebywają sami i gdy grupę, z którą się
identyfikują, dotyka niepowodzenie. Wyraź­
niej niż ludzie z kultur indywidualistycz­
nych reagują też ekspresją negatywnych
emocji, gdy ktoś łamie reguły życia społecz­
nego. Triandis opisuje na przykład reakcje
Japończyków na zachowanie człowieka, który
przeszedł przez ulicę na czerwonym świe­
tle, upewniwszy się przedtem, że po jezdni
nie jedzie żaden samochód. Jeszcze długo
po tym incydencie był on obiektem wrogich
okrzyków przechodniów, świadomych jego
wykroczenia.
Odmienności kulturowe dotyczą także spo­
sobu interpretacji różnych zdarzeń, co w kon­
sekwencji prowadzić może do pojawiania się
określonej emocji w jednej z kultur i nie-
pojawienia się jej w innej, albo też do poja­
wiania się w obu kulturach emocji odmien­
nych (zob. mechanizm oceny poznawczej,
omawiany w rozdz. 25.). Phoebe Ellsworth
(1994) przedstawia w swojej pracy badania,
w których porównywano mieszkańców No­
wego Jorku z Hindusami z Allahabad. Okazało
się, że Nowojorczycy są bardziej od Hindusów w zakresie ekspresji emocji różnice między
skłonni do spostrzegania innych ludzi jako ludźmi żyjącymi w poszczególnych społecz­
nościach nie są duże (por. np. Kitayama i Mar­
przyczyn różnych negatywnych stanów rze­
kus, 1994). Być może wpływ na to ma unifi­
czy i w rezultacie ujawniają częstsze i silniej­
kacja kulturowa, jakiej obecnie wszyscy do­
sze reakcje złości. Także Japończycy w bardzo
świadczamy.
wielu sytuacjach okazują się mniej skłonni
niż Amerykanie do dostrzegania w człowieku
czynnika sprawczego, wywołującego różne 26.2
stany rzeczy (zarówno negatywne, jak i po­
zytywne). Skutkuje to tym, że w wielu sy­
tuacjach Amerykanie odczuwają emocje zło­
Em ocje podstawowe
ści, radości czy podziwu, a Japończycy bądź 8 pochodne
ich nie odczuwają, bądź też przejawiają emo­
cje słabsze. Szereg innych przykładów star­ Co to właściwie znaczy, że jakieś emocje są
szych badań, dotyczących wpływu kultury na podstawowe, inne zaś nie? Czy takie rozróż­
ekspresję emocji, przedstawia J. Reykowski nienie ma jakikolwiek sens? Co może stano­
(1974). wić kryterium takich podziałów? W jakiej re ­
Choć badacze są na ogół nastawieni na lacji pozostają względem siebie poszczególne
poszukiwanie odrębności, a nie podobieństw emocje? Na te i na inne pytania postaramy się
międzykulturowych, zwykle okazuje się, że odpowiedzieć poniżej.
Kulturowym normom podlega też deklaracja odczuwanego nastroju. W Stanach Zjed­
noczonych na przykład od ludzi oczekuje się, aby na każdym kroku demonstrowali
optymizm, wiarę we własne siły, a także pogodny nastrój. Jeszcze przed II wojną
światową B. W. Johnson (1937) przeprowadził badanie, w którym trzydziestu studentów
przez 65 kolejnych dni wypełniało jedenastostopniową skalę, służącą do oceny prze­
żywanego nastroju. Jeden kraniec skali, oznaczony liczbą -5 , opisany został słowami
oznaczającymi przeżywanie fatalnego nastroju, drugi, oznaczony liczbą +5, opisano
słowami oznaczającymi przeżywanie nastroju doskonałego. Badani za każdym razem
porównywali nastrój, w którym aktualnie się znajdowali, do ich nastroju typowego, to
je st takiego, w jakim znajdują się zwykle (odpowiadał on punktowi 0, umieszczonemu
w samym środku skali). Oczywiście, czasem jesteśm y w lepszym nastroju niż zwykle,
czasem w gorszym, przeważnie zaś w tym najbardziej dla nas typowym. Po 65 dniach
średnia dla każdego z badanych - a tym samym dla całej grupy - powinna więc wynosić
mniej więcej zero. Tymczasem średnia dla wszystkich wyniosła +1,2. Oznacza to, że
amerykańscy studenci przeważnie czuli się lepiej niż zwykle (a przynajmniej deklarowali
taki właśnie nastrój). W Polsce żyjemy w kulturze, w której obowiązują często zupełnie
inne normy niż w Stanach Zjednoczonych. Czy polscy studenci szacowaliby zatem swój
nastrój podobnie do swoich amerykańskich kolegów? Postanowiliśmy to sprawdzić,
prosząc 24 osoby o wypełnianie skali nastroju przez 100 kolejnych dni (Doliński, 1996).
Okazało się, że wszyscy studenci osiągnęli średnią niższą od zera, przy czym w 19
przypadkach różnica ta była statystycznie istotna. Inaczej mówiąc, polscy studenci są
przeważnie w gorszym nastroju niż zwykle!
364
26 .2.1
Ekspresja twarzy jako
podstawa klasyfikacji
Zacznijmy od przypomnienia badań Paula Ek-
mana i jego współpracowników. Wykazano
w nich istnienie ponadkulturowej uniwersal­
ności wzorców ekspresji niektórych emocji.
Ekman zakładał w związku z tym, że wła­
śnie te emocje: strach, złość, smutek, radość,
w stręt i zaskoczenie, należy traktować jako
podstawowe. Są one bowiem doświadczane
i rozpoznawane przez wszystkich ludzi. Inne
emocje, o których nie można tego powiedzieć,
są - zdaniem Ekmana - mieszanką emocji
podstawowych, a ich ekspresja pozostaje pod
silnym wpływem czynników kulturowych.
Sporo kontrowersji wiąże się z zakwali­
fikowaniem do emocji podstawowych stanu
zaskoczenia. Niektórzy badacze wątpią, czy
zaskoczenie w ogóle je st emocją (wszystko
jedno - podstawową czy nie). Sugerują, że
jest ono raczej odruchem przebiegającym na
poziomie całego ciała.
Złość możemy odczuwać z małą lub dużą
intensywnością. Podobnie je st ze strachem
lub radością. Zaskoczenie i pod tym wzglę­
dem jest odmienne. Pojawia się ono zawsze
z dużą, nigdy z małą intensywnością. Poza tym
zaskoczenie znacznie częściej niż inne emocje
pojawia się bez jakiejkolwiek oceny poznaw­
czej. Wszystkie te odmienności doprowadziły
w końcu Ekmana (1992) do ograniczenia listy
emocji podstawowych do pięciu, to jest: stra- -
chu, złości, smutku, radości i wstrętu.
Także Carroll Izard swoją listę podstawo­
wych emocji opiera na uniwersalności eks­
presji twarzy i warunku jednoznacznej odróż-
nialności poszczególnych ekspresji. Uważa on
jednak, że aby uznać emocję za podstawową,
muszą zostać spełnione dwa dodatkowe wa­
runki: specyficzność substratu neuronalnego
i odróżniałna jakość subiektywna (Izard, 1977,
1994). Według niego, podstawowymi emo­
cjami (oprócz tych, które proponuje Ekman)
są też: wstyd, poczucie winy, zaskoczenie,
zainteresowanie i pogarda.
Carroll E. Izard
Widzimy więc, że uniwersalność ekspresji
twarzy nie jest jedynym kryterium, na któ­
rym opierają się psychologowie wyróżniający
emocje podstawowe i pochodne.
26 .2.2
Podstawowe, czyli nie tylko
ludzkie - podejście ewolucyjne
Robert Plutchik (1962, 1980, 1994) wyszedł
z założenia, że emocje podstawowe to takie,
które mogą być obserwowane na różnych po­
ziomach filogenetycznych i które mają adapta­
cyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku
o przetrwanie. Wyróżnił on osiem takich emo­
cji: strach, złość, smutek, radość, akcepta­
cję, w stręt, antycypację i zaskoczenie. Zwróci!
przy tym uwagę, że nie należy specjalnie przy­
wiązywać się do samych terminów. Wymie­
nione emocje można bowiem opisywać w róż­
nych językach. W języku behawioralnym, na
przykład, używalibyśmy kategorii związanych
ze zbliżaniem się do danego obiektu, oddala­
niem się od niego bądź utrzymywaniem dy­
stansu. W języku funkcjonalnym używaliby­
śmy kategorii ilustrujących sens lub celowość
poszczególnych emocji. W języku subiektyw­
nych odczuć introspekcyjnych nazwy te od­
zwierciedlałyby z kolei nasycenie poszczegól­
nych emocji intensywnością odczuć.
Propozycja Plutchika zgodna jest z ideą
Darwina, który wprawdzie explicite nie wy­
mienił listy emocji podstawowych, ale suge­
rował, że powinny to być stany doświadczane
zarówno przez ludzi, jak i przez zwierzęta.
Ekman wraz ze swymi współpracow­
nikami (Ekman, Friesen i Simons,
1985) postanowił empirycznie zbadać
emocję zaskoczenia. W serii ekspe­
rymentów zza .pleców osoby badanej
strzelano z pistoletu ślepymi nabo­
jami. W niektórych wypadkach było
to dla badanego całkowitym zaskocze­
:.iü t niem, w innych - uprzedzano go o tym,
w jeszcze innych - uprzedzano i pro­
szono o nieokazywanie zaskoczenia.
Część badanych poprószono, też, aby
wyobrazili sobie strzał i udali zasko­
czenie. Analiza wyników wykazała, że
tak jak w wypadku innych emocji pod­
stawowych, ekspresja twarzy w sy­
spfS tuacjach zaskoczenia jest u różnych
¡88 badanych bardzo podobna. Z drugiej
strony jednak, w przeciwieństwie do
pozostałych pięciu emocji, bardzo ła­
two jest wywołać u ludzi stan zasko­
czenia, a zarazem bardzo trudno jest
im powstrzymać się od okazania za­
skoczenia w momencie zadziałania sil­
nego bodźca (i to mimo wiedzy, że
nieuchronnie się on pojawi).
Podejście odmienne od podejść opartych
zarówno na założeniach ewolucyjnych, jak i na
założeniach uniwersalności ekspresji propo­
nują psychologowie o orientacji lingwis­
tycznej.
»
26 .2.3
Podstawowe,
czyli prototypowe
Kiedy studenci otrzymują jakieś kłopotliwe
pytanie, najczęściej usiłują odpowiedzieć na
nie, posiłkując się odpowiednim przykładem.
Aby odpowiedzieć na pytanie, czym są emo­
cje, można więc - idąc tym sprawdzonym
tropem - spróbować wymienić ich przykłady.
Te emocje, które wydają się najbardziej ty ­
powe, powinny być wymieniane najszybciej
i najczęściej. Ponieważ są one typowe, można
uznać je za podstawowe. Te wymieniane
rzadziej i po dłuższym namyśle mogą być
z kolei uznane za pochodne. Podejście ta­
kie, umożliwiające identyfikację rozumienia
przez ludzi najróżniejszych pojęć, nazywane
jest w psychologii prototypowym (Rosch,
1978).
W badaniach opartych na takim właśnie
założeniu najczęściej okazywało się, że do
emocji, które najszybciej przychodzą ludziom
na myśl, należą: miłość, strach, złość, sm utek
i szczęście (np. Fehr i Russell, 1984; Shaver,
Schwartz, Kirson i O’Connor, 1987). Warto
zwrócić uwagę, że większość z nich znajduje
się też na listach sporządzonych na podstawie
innych, omówionych wcześniej, kryteriów.
Z drugiej strony jednak trzeba podkreślić,
że badani bardzo rzadko wymieniali w stręt -
przez wielu psychologów uznawany za emo­
cję podstawową.
Nie jest więc do końca jasne, które emocje
są podstawowe, a które pochodne. Między po­
szczególnymi badaczami istnieją tu bardzo po­
ważne rozbieżności - zarówno w zakresie ich
listy, jak i kryteriów jej sporządzania - które
znacznie wykraczają poza przedstawione trzy
podejścia (zob. też Maruszewski i Ścigała,
1995).
Ponieważ wielu psychologów wciąż po­
sługuje się pojęciem emocji podstawowych,
powstaje pytanie, w jaki sposób pojawiają
się emocje pochodne i w jakiej pozostają
one relacji wobec emocji uznawanych za
podstawowe?
 366
2 6 .2 .4
Jak powstają emocje pochodne?
Większość badaczy po wymienieniu emocji
uznanych przez siebie za podstawowe do­
daje, że emocje pochodne powstają jako ich
mieszanka. Niestety, przeważnie na tym koń­
czą i wspomniane intrygujące zdanie nie
jest wstępem do bardziej precyzyjnego opisu.
Jeszcze rzadziej przedmiotem weryfikacji em ­
pirycznej bywa teza zakładająca, że połącze­
nie emocji podstawowych prowadzi do poja­
wienia się emocji pochodnych. Jednym z nie­
licznych psychologów prowadzących badania
w tym obszarze je st Plutchik. Zgodnie z wy­
nikami jego studiów, radość i akceptacja wy­
wołują łącznie emocje miłości lub przyjaźni.
Strach wraz z zaskoczeniem przynoszą em o­
cje grozy lub trwogi. Strach zmieszany ze
wstrętem może natomiast prowadzić do nie­
pokoju i ostrożności, a poczucie winy może
być skutkiem łącznego odczuwania radości
i strachu. Wrogość jest natomiast mieszanką
złości i w strętu, duma zaś - radości i złości
(Plutchik, 1980).
Badania Plutchika oparte są na w erbal­
nych deklaracjach osób badanych, mogą więc
być obciążone wadą braku uniwersalności kul­
turowej. Innym ich minusem je st to, że nie
wyjaśniają one, w jaki właściwie sposób em o­
cje podstawowe łączą się i tworzą pochodną.
Interesujące propozycje teoretyczne w tej
materii nie są z kolei dobrze (albo nie są
w ogóle) zweryfikowane empirycznie. Przy- -
kładem może tu być propozycja T. D. Kem-
pera (1987), który zakłada, że emocje po­
chodne powstają w skutek pojawiania się em o­
cji podstawowych w specyficznych sytuacjach
społecznych. Poczucie winy je st więc - w jego
ujęciu - rezultatem strachu przed karą za
przejawienie zabronionego działania. Wstyd
je st poczuciem złości skierowanej na sa­
mego siebie (jest to zatem złość wywołana
błędnym albo niepotrzebnym zachowaniem).
Duma je st rodzajem satysfakcji lub radości
wynikającej z tego, że ktoś we własnych
oczach okazał się osobą wartościową.
EMOCJE I M O TYWACJĘ
m— — —mmmm— —«■—■— g
Pozostaje mieć nadzieję, że przyszłe bada­
nia wykażą, czy je st tak istotnie.
Ilustraqą rozbieżności stanowisk do- 'A j
tyczących listy emocji podstawowych -
je st wynik badania, w którym A.. Or- .'. i .
tony i T. J. Turner (1990) popro- :-j !
sili czternastu wybitnych psychologów
0 podanie listy emocji podstawowych.
Okazało się, że najmniej wątpi i w o - :
ści budziło zaliczenie db nich stra -^ f| -
chu. Znalazł.się on na dziewięciu li- !fj .
stach. Złość jako emocja "podstawowa
znalazła uznanie w oczach dokładnie i,1
połowy badanych autorytetów, w stręt ;
uzyskał sześć głosów, smutek, radość < i lub pochodne, pow stają-jego zdaniem - jako
1 zaskoczenie - po pięć.'Irihe em o-“ -:
cje zostały zaproponowane przez ężtę7
rech lub mniejszą liczbę psychologów.
Ortony i Turner konkludują więc, ze i
wobec takiego braku zgody co do li- ; :
sty emocji podstawowych i niejedno- -
znaczności kryteriów klasyfikacyjnych
nie powinno się w ogóle stosować tą- ;
kiej kategorii terminologicznej.
26.3
Podsumowanie
Emocje, choć są całkowicie prywatne (prze­
żywa je podmiot), są zarazem publiczne, bo
dzięki ich ekspresji mogą być obserwowane
przez innych ludzi. Jednym z ważniejszych .*
pytań dotyczących ekspresji emocji je st pro­
blem ich genezy. Już Darwin zwrócił uwagę
na podobieństwo ekspresji niektórych emocji
u ludzi i zwierząt oraz na ich przystosowawczą
funkcję. Jeśli ekspresja emocji je st wytwo­
rem ewolucji, należałoby się spodziewać, że
ludzie żyjący w różnych kulturach będą umieli
EKSPRESJA EMOCJI. EMOCJE PODSTAWOWE I POCHODNE 36J
wolicjonalnie kontrolować wszystkich mięśni
trafnie odczytywać emocje malujące się na
twarzy, a ponadto w sytuacji gdy tylko udaje
twarzach ludzi żyjących w zupełnie innych
kulturach. Ekman i Friesen dotarli do plemie­ przeżywanie emocji, ekspresja zwykle trwa
nia Fore - ludu żyjącego w epoce kamien­ zbyt długo.
nej i zamieszkującego góry w Nowej Gwinei. Ekspresja emocji nie ogranicza się jedynie
Okazało się, że członkowie plemienia Fore do mięśni twarzy. Szereg badań wykazuje, że
trafnie rozpoznawali emocje rysujące się na istotny jest także wygląd oczu (zwłaszcza źre­
twarzach przedstawianych im na fotografiach nic), całej sylwetki oraz sposób mówienia (ton
białych ludzi. głosu, tempo, szybkość wypowiadania słów).
Wyniki tych badań jednoznacznie potwier­ Ludzka twarz jest szczególnym bodźcem
dzają hipotezę, że określone ekspresje twarzy już dla bardzo małych dzieci. W wieku trzech
są w sposób uniwersalny powiązane z po­ tygodni niemowlęta skupiają wzrok na oczach
szczególnymi emocjami. Odkrycie to może patrzącego na nie człowieka dorosłego. Naj­
być zatem traktowane jako dowód na rzecz wcześniejszą ekspresją je st plącz noworodka,
ewolucyjnych źródeł emocji. będący zgeneralizowanym wyrazem przeży­
Na podstawie tego i innych badań Ekman wania negatywnego afektu. Pojawia się on
uznał radość, strach, złość, w stręt i sm utek już w chwilę po urodzeniu. Bardzo szybko
za emocje podstawowe. Inne emocje, w tórne ujawnia się też ekspresja mimiczna w strętu.
Doświadczanie emocji i ich ekspresje po­
mieszanka wspomnianych emocji podstawo­ zostają też pod wpływem kultury. W społe­
wych. Inni badacze stosują jednak odmienne czeństwach, w których reagowanie złością
kryteria rozróżniania emocji podstawowych odbierane jest jako coś niewłaściwego, bar­
i pochodnych (na przykład neurologiczne bądź dzo trudno jest zaobserwować ekspresję tej
lingwistyczne). Prowadzi to niekiedy do za­ emocji. Zupełnie inaczej jest w kulturach,
kwalifikowania do obu wspomnianych katego­ w których niereagowanie złością interpreto­
rii nieco odmiennych emocji. wane je st jako oznaka słabości lub braku ho­
Ludzie są nie tylko zdolni do spontanicz­ noru. Tam ekspresje złości są bardzo częste
nej ekspresji emocji, ale też potrafią udawać i wyraźne. Zaobserwowano również wpływ
przeżywanie określonej emocji albo masko­ kultury na częstość i intensywność ekspresji
wać jej doświadczanie. Ekspresje intencjo­ emocji strachu oraz skłonność do reagowania
nalne - udawane - różnią się od ekspresji w podobnej sytuacji poczuciem wstydu albo
spontanicznych. Człowiek nie jest w stanie poczuciem winy.
8® 8B S S IK 8^ ^
1. Czy ekspresja emocji ma charakter wrodzony, czy wyuczony?
2. Na czym polega komunikacyjna funkcja ekspresji emocji?
3. Czy u niemowląt szybciej pojawia się ekspresja pozytywnych, czy też negatywnych stanów
afektywnych?
4. W jaki sposób kultura wpływa na doświadczanie i ekspresję emocji?
5. Na podstawie jakich kryteriów rozróżnia się emocje podstawowe i pochodne?
Ekman, P. (1997). Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce, małżeństwie (rozdz. 5.).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ekman, P., Davidson, R. J. (red.). (1998). Natura emocji. Podstawowe pytania. (Pytanie 1., ^
i 11.). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maruszewski, T., Ścigała, E. (1995). Poznawcza reprezentacja emocji. Przegląd Psychologiczni
38, 245-278.
Reykowski, J. (1974). Eksperymentalna psychologia emocji (wyd. II; rozdz. 3.). Warszaw:
Książka i Wiedza.