Relativity

i
Teoria e Relativitetit
ii
Permbajtja
1 Teoria e relativitetit 1
1.1 Relativiteti special dhe ai i përgjithshëm . . . . . . . . . . 1
1.2 Sistemet e referimit. Eksperimenti Majkëllson–Morli . . . 2
1.3 Postulatet e teorisë speciale të relativitetit dhe ngadalësimi
i kohës . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.3.1 Ngadalësimi i kohës . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3.2 Paradoksi i binjakëve . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.4 Tkurrja e gjatësive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.5 Shndërrimet e Lorencit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.6 Hapësirë–koha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.7 Impulsi dhe energjia relativiste . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.7.1 Energjia kinetike relativiste . . . . . . . . . . . . . 25
1.8 Mbledhja relativiste e shpejtësive . . . . . . . . . . . . . . 26
1.9 Efekti Doppler relativist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.10 Bymimi gravitacional i kohës në teorinë e përgjithshme
të relativitetit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.10.1 Vrimat e zeza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
1.11 TPR dhe sistemi global i pozicionimit . . . . . . . . . . . 36
1.12 Problema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
iv PERMBAJTJA
Kapitulli 1
Teoria e relativitetit
1.1 Relativiteti special dhe ai i përgjithshëm

Teoria e relativitetit ndahet në atë speciale dhe të përgjithshme. Në këtë
kapitull do të trajtojmë kryesisht relativitetin special, por në fund do të
paraqesim edhe konceptet kryesore të relativitetit të përgjithshëm.
Relativiteti special përshkruan se si vrojtues që janë në lëvizje
lidhur me njëri–tjetrin masin vlera të ndryshme të të njëjtave madhësi
fizike. Këto diferenca janë të qenësishme, kur shpejtësia relative e vro-
jtuesve është e krahasueshme me shpejtësinë e dritës (c = 3.00·108 m/s),
por mund të neglizhohen, kur kjo shpejtësi relative është mjaft e vogël.
Mbase rezultati më i çuditshëm i relativitetit special është se koha e
vrojtuesve në lëvizje rrjedh më ngadalë; ky efekt njihet si ngadalësimi
i kohës. Edhe gjatësia varet nga sistemi i referimit i vrojtuesit. Për
pasojë, konceptet e energjisë kinetike dhe impulsit (sasisë së lëvizjes) do
të duhet të modifikohen. Teoria e relativitetit i trajton hapësirën dhe
kohën si komponente të një hapësire të vetme katërpërmasore, të njohur
si hapësirë–koha.
Duket se shpejtësia e dritës është kufiri i sipërm i shpejtësive në
Gjithësi. Efektet relativiste mbi kohën, gjatësinë, impulsin dhe energjinë
kinetike bëhen të dukshme kur shpejtësia e trupit i afrohet asaj të dritës.
Një rrjedhojë tjetër e rëndësishme e relativitetit është se energjia dhe
masa shihen si aspekte të ndryshme të të njëjtit atribut dhe trupat kanë
energji falë faktit që ata kanë masë.
Sikurse e thotë edhe emri, relativiteti i përgjithshëm është një
formë më e përgjithshme e relativitetit, por edhe një teori radikalisht e
re e rëndesës (gravitacionit). Relativiteti i përgjithshëm nuk e trajton
2 Teoria e relativitetit
rëndesën si forcë, por propozon që masat e përkulin hapësirë–kohën dhe

më pas trupat zhvendosen në këtë hapësirë–kohë të shformuar ashtu si
detyrohen nga kurbatura e saj. Kurbatura e shkaktuar nga masa e Tokës
është e vogël, por efektet e saj janë të matshme. Efektet e kurbaturës së
shkaktuar nga trupa shumë të dendur, si bërthamat e yjeve apo vrimat
e zeza, janë ekstreme dhe mjaft të çuditshme.
Me teorinë e relativitetit është pak e vështirë të mësohemi, sepse
ajo duket sikur kundërshton atë që na duket afërmendsh nga përvoja e
përditshme. Megjithatë, idetë e relativitetit, special dhe të përgjithshëm,
janë provuar nga një numër i madh eksperimentesh të kryera në Tokë apo
vrojtime të trupave në hapësirë. P.sh., vrojtimet e shpërbërjes së grim-
cave subatomike të paqëndrueshme që lëvizin me shpejtësi të afërta me
atë të dritës kanë konfirmuar se ngadalësimi i kohës ndodh ekzaktësisht
siç e parashikon relativiteti special.
1.2 Sistemet e referimit. Eksperimenti Majkëllson–

Morli
Historia e relativitetit fillon me shpejtësinë e dritës. Siç keni parë në
elektrodinamikë, ekuacionet e Maksuellit, që në mënyrë shumë elegante
përmblodhën elektricitetin dhe magnetizmin, çonin drejtpërsëdrejti tek
një lidhje ndërmjet shpejtësisë së valëve elektromagnetike në vakuum (c)
dhe produktit të përshkueshmërive magnetike (µ0 ) dhe elektrike (ε0 ) të
vakuumit:
1
c= √ (1.1)
ε0 µ0
Në këtë mënyrë qenë unifikuar elektriciteti, magnetizmi dhe optika. Në
këtë kapitull do të shohim se shpejtësia e dritës luan një rol kyç edhe në
mekanikë.
Në gjysmën e dytë të shekullit XIX fizikanët mendonin se valët elek-
tromagnetike përhapen në një mjedis të quajtur eter, i cili nuk ka masë
dhe është i palëvizshëm (lidhur me Tokën.) Ndaj duhej të mateshin
shpejtësitë e valës elektromagnetike (p.sh., dritës) që përhapet në drej-
time të ndryshme. Diferencat e këtyre shpejtësive do të ndihmonin për
të përcaktuar shpejtësinë e zhvendosjes së eterit lidhur me vrojtuesin.
Për këtë u bënë shumë përpjekje, më e famshmja ndër të cilat ishin
eksperimentet me interferometër (që janë shumë të ndieshme, falë fak-
1.2 Sistemet e referimit. Eksperimenti Majkëllson–Morli 3
Figura 1.1: Version i thjeshtuar i eksperimentit Majkëllson–Morli.
tit që shpejtësia e dritës është shumë e madhe), të kryera nga Albert
Majkëllson (Albert Michelson) dhe Eduard Morli (Edward Morley), të
cilët punonin në universitetin që sot njihet si Case Western Reserve Uni-
versity në Klivlend, Ohajo (Cleveland, Ohio). Interferometrat janë në
gjendje të masin ndryshime të vogla të largësive (të krahasueshme me
gjatësinë e valës të dritës) dhe, po qe se largësitë mbahen konstante,
ndryshime të vogla të shpejtësisë së dritës. Interferometri mat zhven-
dosjen e tablosë së interferencës, kur hyjnë në lojë këto ndryshime të
vogla.
Një version i thjeshtuar i këtij eksperimenti paraqitet në figurën 1.1.
Interferometri i Majkëllsonit e ndan dritën që vjen nga burimi në dy tufa
me ndihmën e një gjysmëpasqyre. Këto dy tufa përhapen në drejtime të
ndryshme, e më pas ribashkohen, duke na dhënë një tablo interference.
Në këtë eksperiment rrugët pingule janë ekzaktësisht të njëjta. Duke
ndryshuar orientimin e aparatit lidhur me lëvizjen e Tokës rreth Diellit,
Majkëllson dhe Morli shpresonin të detektonin eterin. Pra, eksper-
imenti Majkëllson–Morli ishte një përpjekje për të përcaktuar sh-
pejtësinë e eterit me ndihmën e një interferometri.
Prandojmë se eteri zhvendoset nga e djathta në të majtë me shpejtësi
v, si në figurën 1.2. Atëherë tufa që zhvendoset bashkë me eterin ka
shpejtësi c+v, kurse tufa tjetër, që zhvendoset kundër eterit ka shpejtësi
c − v. Koha e udhëtimit vajtje–ardhje është
d d
tk = + (1.2)
c−v c+v
ku d është largësia e përshkuar.
Tani shohim rastin kur eteri zhvendoset √ në drejtimin pingul (figura
1.3). Atëherë shpejtësia relative do të jetë c2 − v 2 dhe koha e nevo-
jshme do të jetë
Figura 1.2: Drita zhvendoset paralel ose antiparalel me eterin.
Figura 1.3: Zhvendosja pingul me eterin.
2d
t⊥ = √ (1.3)
c2− v2
Tregohet se kohët që japin relacionet (1.2) dhe (1.3) nuk janë të
barabarta. Ndaj një eksperiment me precizion të lartë do të na tregonte
drejtimin dhe shpejtësinë e zhvendosjes së eterit. Meqë Toka zhvendoset
në orbitën rreth Diellit me shpejtësi rreth 30km/s, Majkëllson e Morli
shpresonin që, duke e orientuar interferometrin me njërin krah paralel
me këtë lëvizje, do të detektonin diferencën e shpejtësive të dy tufave të
dritës.
Së pari Majkëllsoni e provoi këtë eksperiment në 1881, kur ai punonte
në Gjermani. Pasi vajti në SHBA, ai punoi me Morlin për të rritur
ndjeshëm precizionin e aparatit, por eksperimentet e kryera prej tyre në
1887 sërish nuk treguan ndonjë ndryshim të shpejtësive të dritës sipas
dy udhëve. Ajnshtajni (Einstein), i cili tregoi interes për këtë çështje
qëkur ishte në shkollë të mesme, donte të kryente të njëjtin eksperiment
kur ishte student në Zyrih, Zvicër, por profesori i vet nuk e lejoi ta
kryente atë në laboratorin e universitetit. Eksperimentet moderne, të
kryera me precizion të lartë, kanë konfirmuar rezultatin zero të marrë
nga Majkëllson e Morli.
Në atë kohë u bënë përpjekje të ndryshme për të shpjeguar rezultatin
e marrë: zero diferencë. U tha se zhvendosja e eterit lidhur me Tokën
është minimale (interferometri mund të maste shpejtësi deri 2km/s).
Disa fizikanë thanë se eteri ishte i pranishëm, por zhvendosej bashkë me
1.3 Postulatet e teorisë speciale të relativitetit dhe
ngadalësimi i kohës 5
Tokën, gjë që dukej joprobabël. Një ide tjetër ishte se eteri i ngjeshte
trupat, duke anuluar rezultatet e kërkuara të interferencës. Por inter-
pretimi më i thjeshtë i mundshëm është padyshim që eteri nuk ekziston,
ndaj të gjithë vrojtuesit do të marrin të njëjtën vlerë të shpejtësisë së
dritës. Siç do ta shohim këtu më poshtë, ideja se shpejtësia e dritës
nuk varet nga sistemi i referimit është pikënisja e teorisë speciale të
relativitetit.
1.3 Postulatet e teorisë speciale të relativitetit

dhe ngadalësimi i kohës
Relativiteti special vlen për sistemet inerciale të referimit, të cilat
janë sisteme referimi në të cilat vlejnë ligjet e Njutonit. Këto sisteme
referimi nuk lëvizin me nxitim. Shembuj të sistemeve joinerciale të
referimit janë ato që rrotullohen ose përshpejtojnë.
Për të derivuar relativitetin special, Ajnshtajni bri dy supozime:
• Vrojtuesit që ndodhen në sisteme të ndryshme inerciale

të referimit bien dakord për ligjet e fizikës, ndonëse vlerat
e madhësive fizike të matura prej tyre mund të jenë të ndryshme.
Ndonëse nuk mund të provojmë se ligjet e fizikës janë të njëjta
kudo në Gjithësi, deri tani asgjë nuk e kundërshton këtë supozim.
• Vlera e shpejtësisë së dritës, e matur nga të gjithë vro-

jtuesit, është e njëjtë. P.sh., po të ndodhemi në një anije
kozmike që kalon pranë një planeti me shpejtësi sa gjysma e asaj
të dritës dhe të lëshojmë nga anija një rreze drite laser, ne dhe një
vrojtues në sipërfaqen e planetit do të marrim të njëjtën vlerë, kur
të masim shpejtësinë e dritës laser. Bazuar mbi interpretimin më të
thjeshtë të mundshëm të rezultatit të eksperimentit të Majkëllson–
Morlit, duke qenë se eteri nuk ekziston, të gjithë vrojtuesit duhet
të marrin të njëjtin rezultat për shpejtësinë e dritës në vakuum.
Në këtë kapitull termin ngjarje (event) do ta përdorim shpesh. Në

teorinë e relativitetit, një ngjarje është diçka që ndodh pavarësisht nga
sistemi i referimit (në hapësirë dhe kohë) në të cilin e përshkruajmë
këtë ngjarje. Në sisteme të ndryshme të referimit të njëjtës ngjarje i
atribuohen vlera të ndryshme të koordinatave dhe kohës. Disa shembuj
ngjarjesh janë emetimi i një fotoni nga një atom, emetimi i një grimce
Figura 1.4: Ora që bazohet mbi intervalin e kohës që i nevojitet dritës
për të përshkuar një largësi të caktuar. Në këtë rast ora është në prehje
në lidhje me vrojtuesin.
α nga një bërthamë radioaktive, lëshimi i një fishekzjarri, apo goditja e

dy grimcave me njëra–tjetrën.
1.3.1 Ngadalësimi i kohës

Tani do të shohim se si postulatet e Ajnshtajnit çojnë në një rezultat
spektakolar: ngadalësimi i kohës. Fillojmë me një eksperiment të
menduar. Në një të tillë ne shfrytëzojmë rezultatet e eksperimenteve
të kryera në praktikë për të parashikuar rezultatin e një eksperimenti
hipotetik, të cilin nuk mundemi ta kryejmë. Këto u përdorën shumë nga
Njutoni, Ajnshtajni, dhe disa nga themeluesit e Mekanikës Kuantike.
Konsiderojmë një orë që bazohet mbi kohën që i nevojitet dritës për
të përshkuar njëfarë largësie, si në figurën 1.4. Në figurë paraqitet një
sinjal dritor që niset nga pika e poshtme, përshkon largësinë d deri tek
pasqyra e sipërme, e pastaj detektohet kur kthehet në pikën e poshtme.
Do të pranojmë se brenda orën ka vakuum dhe se ora është në prehje
në lidhje me sistemin e referimit ku kryhen matjet. Kohën që i duhet
dritës për të përshkuar gjithë largësinë vajtje–ardhje do ta zgjedhim si
njësi të kohës. Atë e shënojmë me t0 :
2d
t0 = (1.4)
c
Tani imagjinojmë të njëjtën orë që zhvendoset djathtas me shpejtësi
v lidhur me të njëjtin vrojtues. Meqë e gjithë ora zhvendoset me të
njëjtën shpejtësi konstante, rrezja e dritës do të pasqyrohet nga e njëjta
pikë e pasqyrës, por largësia s e përshkuar nga drita, siç e sheh vrojtuesi
në prehje, do të jetë paksa më e madhe, si në figurën 1.5. Këtë kohë,
të matur nga ora në lëvizje, do ta shënojmë me t. Ne duam të gjejmë
Figura 1.5: Ora që zhvendoset djathtas me shpejtësi v në lidhje me

vrojtuesin.
lidhjen mes kohëve të matura nga ora në prehje dhe ajo në lëvizje, t0 e
t.
Teorema e Pitagorës na jep këtë lidhje mes s e d:
r
v 2 t2
s= d2 + (1.5)
4
Kujtojmë se koha që nevojitet për të përshkuar gjysmën e largësisë është
t/2.
Postulati i dytë i relativitetit thotë se të dy vrojtuesit, ai në prehje
dhe ai në lëvizje, do të masin të njëjtën vlerë të shpejtësisë së dritës c.
Ndaj koha që i duhet dritës për të përshkuar largësinë në orën në lëvizje
jepet nga
p √
2s 2 d2 + v 2 t2 /4 4d2 + v 2 t2
t= = = (1.6)
c c c
Ngremë të dyja anët në katror dhe zëvendësojmë d nga (1.4) dhe
marrim
4d2 + v 2 t2 c2 t20 + v 2 t2 v2 2
t2 = = = t 2
0 + t (1.7)
c2 c2 c2
Pas veprimesh të thjeshta, marrim lidhjen mes kohëve të matura nga
dy orët:
t0
t= p (1.8)
1 − v 2 /c2
Zakinisht ato që na interesojnë janë intervalet kohore ndërmjet ng-
jarjeve, p.sh., koha që kalon nga nisja deri tek mbërritja e anijes kozmike
apo ndërmjet lindjes dhe anihilimit të një grimce subatomike. Ndaj za-
konisht relacionin e ngadalësimit të kohës e shkruajmë për intervalet e
kohës:
∆t0
∆t = p (1.9)
1 − v 2 /c2
∆t0 njihet si intervali kohor vetiak (ose i vetë). Koha vetiake është
ajo që matet nga ai vrojtues, për të cilin dy ngjarjet ndodhin në të
njëjtat koordinata të hapësirës.
Vrojtuesit janë në prehje në lidhje me sistemin e vet të referimit.
Ndaj koha vetiake është ajo që matet nga ai vrojtues, që është në prehje
lidhur me orën me të cilën kryhet matja. Koha vetiake e një trupi në
lëvizje është ajo që mat ora që lëviz bashkë me trupin.
Relacioni (1.9) quhet ngadalësimi i kohës në relativitetin special. Ky
relacion vlen kur vrojtuesit lëvizin me shpejtësi konstante lidhur me
njëri–tjetrin. Më vonë do të shohim se kemi edhe një efekt tjetër të
ngadalësimit të kohës, i cili lidhet me fushat e fuqishme gravitacionale.
Ndonëse vrojtuesit që ndodhen në sisteme të tjerë të referimit nuk
masin kohën vetiake, matjet e tyre janë koherente dhe njëlloj të vlefshme.
Emetimi dhe detektimi i dritës kryhen në të njëjtën pikë në sistemin e
referimit të lidhur me orën në prehje (figura 1.4), por në sistemin e lidhur
me orën në lëvizje (figura 1.5) nuk ndodh kështu.
Vërejmë se emëruesi në relacionin (1.9) është gjithnjë më i vogël se
1, sepse v < c. Ndaj
∆t > ∆t0 (1.10)

Pra, për çdo çift ngjarjesh, intervali kohor vetiak është më i shkurtër se
ai i matur në çfarëdo sistemi tjetër të referimit. Mund të mendojmë se
ky konkluzion lidhet vetëm me intervalet kohore që maten me ndihmën
e dritës, sepse këtë rezultat ne e nxorrëm duke u bazuar mbi një orë që
punon pikërisht kështu. Por eksperimente të shumta dhe të përsëritura
kanë treguar se ngadalësimi i kohës ndikon mbi çdo proces që fizikanët
kanë qenë në gjendje të masin. Duket se orët në lëvizje të çfarëdo lloji:
mekanike, elektronike, biologjike, kimike, apo atomike, ecin më ngadalë
në sistemet në lëvizje. Pra, koha vetë rrjedh më ngadalë dhe ndikon mbi
të gjitha proceset. Për pasojë, vrojtuesi nuk mund ta identifikojë këtë
ngadalësim, po qe se kryen matje vetëm mbi trupa në sistemin e vet të
referimit.
Shembull 1. Ngadalësimi i kohës së myonit

Myoni (µ–mezoni) është një grimcë subatomike e paqëndrueshme, me
ngarkesë të barabartë me atë të elektronit dhe me masë rreth 207 herë
më të madhe se e tij. Myonet në prehje “jetojnë” mesatarisht rreth
2.20µs. Rrezet kozmike që hyjnë në atmosferën e Tokës mund të kri-
jojnë myone që zhvendosen me shpejtësi të afërt me atë të dritës. Pra-
nojmë se një prej këtyre myoneve e ka shpejtësinë 0.990c. Vërejmë se
sistemet e referimit nuk janë ekzaktësisht inerciale, për shkak të rrotul-
limit të Tokës, por këtë mund ta neglizhojmë, duke qenë se shpejtësia e
rrotullimit është shumë më e vogël se ajo e dritës.
(a) Sa është kohëzgjatja e jetës së myonit, e matur nga një vrojtues në
Tokë?
(b) Sa është rruga e përshkuar nga myoni, e matur nga vrojtuesi në
Tokë?
Zgjidhje:
(a) Kohëzgjatja e jetës së myonit përcaktohet nga çifti i ngjarjeve lindje
dhe anihilim. Është e qartë se këto dy ngjarje ndodhin në të njëjtin
vend vetëm në sistemin e referimit që është i lidhur me myonin. Pra,
vrojtuesi në sistemin e referimit që zhvendoset bashkë me myonin mat
kohën vetiake dhe ∆t0 = 2.20 · 10−6 s. Duam të gjejmë intervalin kohor
të matur nga vrojtuesi në Tokë. Shpejtësia e myonit lidhur me Tokën
është v = 0.990c. Relacioni (1.9) jep
∆t0 2.20 · 10−6

∆t = p =p = 1.56 · 10−5 s (1.11)
2
1 − v /c2 1 − (0.990)2
(b) Vrojtuesi në Tokë sheh një myon, kohëzgjatja e jetës së të cilit është
ajo e llogaritur në pikën (a), dhe që zhvendoset me shpejtësi 0.990c.
Ndaj largësia e përshkuar nga myoni, sipas këtij vrojtuesi, është
∆x = 0.990 · 3.0 · 108 · 1.56 · 10−5 = 4630m (1.12)

Interpretimi i rezultatit
Myoni zhvendoset shumë shpejt lidhur me vrojtuesin, ndaj ky i fundit e
sheh myonin “me xhiro të ngadalta”. Ndaj është normale që vrojtuesi
në Tokë të masë një kohëzgjatje të jetës së myonit që është 10 herë më
e gjatë se ajo vetiake. Vrojtimet e myoneve në shtresat e sipërme të
atmosferës vërtet konfirmojnë ngadalësimin e kohës të parashikuar nga
relativiteti special.
1.3.2 Paradoksi i binjakëve

Konsiderojmë një eksperiment të menduar, në të cilin dy binjakë ndahen:
njëri qëndron ë Tokë, kurse tjetri largohet me një anije kozmike, e cila
udhëton me një shpejtësi të afërt me atë të dritës, e më pas kthehet në
Tokë, me po të njëjtën shpejtësi. Po të konsiderojmë kohën e nevojshme
vetëm për udhëtimin e vajtjes, binjaku që udhëton është ai që mat kohën
vetiake, sepse për atë pikat e nisjes dhe mbërritjes përputhen në hapësirë.
Pra, binjaku që mbetet në Tokë duhet të masë një interval kohor më të
gjatë. I njëjti arsyetim vlen edhe për udhëtimin e kthimit, ndaj do
të prisnim që binjaku në Tokë të jetë më i vjetër se ai që udhëton në
hapësirë, kur ky i fundit kthehet në Tokë.
Tani le ta shohim gjithë historinë në një sistem tjetër referimi, meqë
lëvizja është relative. Po ta shohim situatën nga sistemi i referimit i
binjakut që udhëton në hapësirë, është Toka ajo që largohet me shpejtësi
të madhe, pastaj kthehet me të njëjtën shpejtësi. Nga ky këndvështrim
është binjaku tjetër ai që mat kohën vetiake. Atëherë binjaku që mbetet
në Tokë do të duhej të jetë më i ri se tjetri. Në pamje të parë duket
paradoks që secili nga binjakët pret që tjetri të jetë më ri kur ata të
takohen. Ky njihet si paradoksi i binjakëve.
Zgjidhja e paradoksit qëndron në faktin se lëvizja e binjakëve nuk
është simetrike. Binjaku që mbetet në Tokë është gjithë kohën në të
njëjtin sistem të referimit, ndërsa ai që udhëton është duke përshpejtuar:
kur largohet nga Toka, kur ndryshon kahun e lëvizjes dhe kur mbërrin
në Tokë. Ai ndodhet në një sistem referimi gjatë rrugës së vajtjes dhe në
një tjetër gjatë asaj të kthimit; ndërmjet tyre ka periudha kur ai lëviz
me nxitim. Relativiteti special zbatohet vetëm për sisteme inerciale të
referimit dhe binjaku që udhëton nuk ndodhet në një sistem inercial
gjatë kohës që lëviz me nxitim. Ndaj binjaku që udhëton do të jetë më i
ri kur të mbërrijë në Tokë. Një mënyrë për ta parë këtë paradoks është:
sipas relativitetit të përgjithshëm, nuk ka dallim ndërmjet një sistemi
të referimit që lëviz me nxitim dhe një sistemi në fushë gravitacionale.
Ne do të shohim se, kur jemi në fusha të fuqishme gravitacionale, koha
rrjedh më ngadalë.
Shpesh në problemat e relativitetit përkufizohet një madhësi pa përmasa
që njihet si parametri i shpejtësisë β:
v
β≡ (1.13)
c
Atëherë relacioni (1.9) mund të shkruhet në trajtën
1.4 Tkurrja e gjatësive 11
∆t0
∆t = p (1.14)
1 − β2
Parashikimet e TSR testohen çdo ditë në më shumë se 30 000 përshpejtuesit
e grimcave që funksionojnë anekënd botës. Përshpejtuesi më i fuqishëm
është Large Hadron Collider (LHC), në të cilin, që nga 2015, u krijuan
goditje mes protoneve me energji totale rreth 14TeV. Protonet me këtë
energji zhvendosen me shpejtësi rreth 0.999 999 991c, ndaj efektet rela-
tiviste të ngadalësimit të kohës janë shumë të ndjeshme. Ngadalësimi i
kohës është testuar shumë herë me ndihmën e orëve atomike.
Ngadalësimi i kohës është një rezultat spektakolar. I tillë është edhe
fakti që këtë mund ta marrim vetëm me ndihmën e dy postulateve dhe
një eksperimenti të menduar. Siç do ta shohim, ngadalësimi i kohës është
thelbësor për funksionimin e sistemeve GPS. Por nga lëvizja e vrojtuesit
nuk varet vetëm shpejtësia e rrjedhjes së kohës. Në paragrafin pasardhës
do të shohim edhe që në drejtimin e lëvizjes vërehet edhe një tkurrje e
gjatësive.
Disa prej jush mund të kenë dëshirë të “luajnë” me simulime. Në
www.compadre.org do të gjeni një program në Java, të shkruar nga Kiril
Simov dhe Wolfgang Christian, i cili simulon paradoksin e binjakëve.
Aty keni një diagramë të hapësirë–kohës, bashkë me orët që tregojnë
kohët e matura nga dy vrojtuesit. Parametrat si largësia dhe shpejtësia
mund të zgjidhen prej jush.
1.4 Tkurrja e gjatësive

Në këtë paragraf do të shohim se TSR parashikon edhe se gjatësia e një
objekti që zhvendoset lidhur me një vrojtues është më e vogël. Për të
kuptuar tkurrjen e përmasave, së pari përkufizojmë gjatësinë vetiake
në një mënyrë analoge me atë me të cilën përkufizuam kohën vetiake.
Vrojtuesi, lidhur me të cilin trupi nuk lëviz, mat gjatësinë vetiake L0 të
atij trupi. Vrojtuesit që ndodhen në sisteme të tjera të referimit masin
një gjatësi tjetër L.
Konsiderojmë një udhëtim hipotetik me anije kozmike, i cili kryhet
me shpejtësi konstante v dhe ju çon nga ekzoplaneti A tek ai B. Dy
ekzoplanetet nuk lëvizin lidhur me njëri–tjetrin. (Sistemet e lidhura me
planetet do t’i përafrojmë si inerciale, meqë lëvizjet ku ato marrin pjesë
Figura 1.6: Në sistemin e referimit të lidhur me njërin nga planetet
(sipër) largësia ndërmjet tyre është L0 dhe udhëtimi kërkon kohën ∆t.
Vrojtuesi në anijen kozmike do të masë kohën ∆t0 dhe largësinë L.
kanë shpejtësi shumë të vogla.) Vrojtuesit që ndodhen në këto ekzoplan-
ete masin gjatësinë vetiake të largësisë ndërmjet tyre, L0 , por nuk masin
kohën vetiake, sepse pikat e fillimit dhe mbarimit të udhëtimit kanë koor-
dinata të ndryshme në sistemin e referimit të planetit (figura 1.6, sipër).
Vrojtuesi në planet mat një kohë të ngadalësuar ∆t. Vrojtuesi që ndod-
het në anijen kozmike (figura 1.6, poshtë) mat kohën vetiake ∆t0 , sepse,
në këtë sistem të referimit, pikat e nisjes dhe mbërritjes kanë të njëjtat
koordinata hapësinore. Por ky vrojtues nuk mat gjatësinë vetiake, sepse
anija kozmike është në lëvizje lidhur me A dhe B.
Sipas vrojtuesit në planet, shpejtësia e anijes kozmike është
L0
v= (1.15)
∆t
Në mënyrë të ngjashme, nga këndvështrimi i vrojtuesit në anijen
kozmike, shpejtësia e anijes është
L
v= (1.16)
∆t0
Konsiderojmë dy sisteme inerciale të referimit që zhvendosen me
shpejtësi v lidhur me njëri–tjetrin. Nëse njëri prej tyre mendon se tjetri
zhvendoset sipas x–ve pozitive me shpejtësi v, atëherë i dyti do të thotë
se i pari zhvendoset sipas x–ve negative me të njëjtën shpejtësi. Pra, ata
nuk bien dakord për kahun e shpejtësisë, por bien dakord për madhësinë
e saj. Atëherë, nga (1.15) dhe (1.16), marrim
L0 ∆t0
L= (1.17)
∆t
1.4 Tkurrja e gjatësive 13
Pasi zëvendësojmë relacionin e ngadalësimit të kohës, prej këtu marrim

atë të tkurrjes së gjatësisë:
p
L = L0 1 − v 2 /c2 (1.18)
Shembull 2. Tkurrja e anijes kozmike

Një anije kozmike me gjatësi 25.0m, e matur në sistemin e vet të referimit,
zhvendoset me shpejtësi sa 90% e shpejtësisë së dritës. Sa është gjatësia
e matur e anijes?
Zgjidhje:
Së pari pyesni veten: Kush e mat gjatësinë vetiake? Vrojtuesi që ndod-
het në anije. Pra, L0 = 25.0m dhe v = 0.90c. Atëherë
p p
L = L0 1 − v 2 /c2 = 25.0 · 1 − (0.90)2 = 10.9m (1.19)
Siç pritej, anija kozmike në lëvizje shkurtohet sipas drejtimit të lëvizjes.
Vlera e gjatësisë së matur është më e vogël se gjatësia vetiake e anijes.
Kujtojmë se tkurrja ndodh vetëm sipas drejtimit të lëvzijes së trupit.
TSR bën të mundur (të paktën teorikisht) udhëtimin drejt ekzoplan-
eteve të largëta brenda kohëzgjatjes së jetës së njeriut. P.sh., po qe se
zhvendosemi me shpejtësi 0.99c, një udhëtim që zgjat 10 vjet sipas sis-
temit të referimit të lidhur me Tokën do të zgjasë vetëm 1.4 vjet për
vrojtuesin në anijen kozmike. Por më vonë do të mësojmë se energjia
e nevojshme që anija kozmike të mbërrijë këto shpejtësi është gjigande.
Po ashtu, problem janë efektet psikologjike të nxitimit që duhet për të
mbërritur shpejtësi të tilla, si edhe koha që nevojitet për ta përshpejtuar
anijen deri në këto shpejtësi.
Në problemet që lidhen me udhëtimin në hapësirë, shpesh është e
volitshme të përdorim 1 vit dritë si njësi të gjatësisë. Atë e shënojmë
në trajtën c· vit. Kjo na mundëson të thjeshtojmë shpejtësinë e dritës
c. Gjithashtu shpejtësitë i shprehim si fraksione të shpejtësisë së dritës
dhe si njësi të kohës përdorim vitet. Kjo ilustrohet në shembullin 3.
Shembull 3. Udhëtimi në hapësirë

Një anije kozmike udhëton me shpejtësi 0.98c drejt një ekzoplaneti që
ndodhet 45.0vd larg.
(a) Sa është largësia e përshkuar, sipas vrojtuesit në Tokë dhe atij në
anijen kozmike?
(b) Sa është koha që i nevojitet anijes për të mbërritur në ekzoplanet,
sipas vrojtuesit në Tokë?
(c) Po sipas astronautëve, sa është kjo kohë?
Vërejmë se po neglizhohet koha e përshpejtimit dhe ngadalësimit.
Zgjidhje:
Astronauti mat kohën vetiake të udhëtimit, sepse në sistemin e referimit
të lidhur me anijen kozmike, udhëtimi nis dhe përfundon në të njëjtën
pikë.
(a) Vrojtuesi në Tokë mat largësinë vetiake, 45.0 vite dritë. Për të
gjetur largësinë sipas vrojtuesit në anijen kozmike, përdorim relacionin
e tkurrjes së përmasave. Si njësi gjatësi përdorim 1 vit dritë:
p p
L = L0 1 − v 2 /c2 = 45.0 1 − 0.982 = 8.95vd (1.20)
(b) Vrojtuesi në Tokë thotë se largësia nga ekzoplaneti është 45.0vd, pra
45.0c vite. Meqë shpejtësia e anijes është 0.98c, koha që i duhet anijes
për të mbërritur është
45.0c
∆t = = 45.9vite (1.21)
0.98c
(c) Për të gjetur kohën sipas astronautit, shfrytëzojmë rezultatin e pikës
(a):
8.95c
∆t0 = = 9.13vite (1.22)
0.98c
ose relacionin e bymimit të kohës:
p p
∆t0 = ∆t 1 − v 2 /c2 = 45.9 1 − 0.982 = 9.13vite (1.23)
Siç pritej, tkurrja e gjatësive dhe bymimi i kohës japin rezultate të njëjta.
1.5 Shndërrimet e Lorencit

Ndonëse njohuritë e marra deri tani na mjaftojnë për të zgjidhur prob-
lemat e relativitetit special ku hyn koha dhe largësia, shpesh është më
1.5 Shndërrimet e Lorencit 15
Figura 1.7: Sistemi koordinativ me prim zhvendoset me shpejtësi v në

kahun pozitiv të boshtit x lidhur me sistemin pa prim. Në t = 0 dy
sistemet përputhen. Pika përfaqëson një ngjarje në hapësirë–kohë, ko-
ordinatat e së cilës mund të maten në secilin prej sistemeve.
e volitshme të përdorim shndërrimet e koordinatave dhe kohës së vro-

jtuesve të ndryshëm inercialë.
Së pari, konsiderojmë shndërrimin e koordinatave në situatën e përdit-
shme jorelativiste. Siç tregohet në figurën 1.7, sistemi i referimit me prim
lëviz me shpejtësi v sipas x–ve pozitive në lidhje me sistemin pa prim.
Ky sistemet koordinative përputhen në t = 0. E zëmë se ndodh një ng-
jarje në hapësirë–kohë (pika në figurë). Në sistemin pa prim koordinatat
e kësaj ngjarjeje janë (t, x, y, z) dhe në atë me prim (t′ , x′ , y ′ , z ′ ).
Kujtojmë se në t = 0 origjinat e dy sistemeve përputhen dhe se në
tablonë klasike koha rrjedh njëlloj në të gjitha sistemet (pavarësisht nga
shpejtësia). Atëherë koordinatat shndërrohen si më poshtë:
x′ = x − vt
y′ = y
z′ = z (1.24)
′
t =t
Këto shndërrime jorelativiste (dhe të anasjelltat e tyre) shpesh quhen

shndërrimet e Galileut apo Njutonit. Ato nuk vlejnë për shpejtësi rela-
tiviste.
Tani konsiderojmë çfarë trajte do të merrnin këto shndërrime në
situatë relativiste. Duhet të marrim parasysh tkurrjen e gjatësive në
drejtimin e lëvizjes dhe bymimin e kohës. Kujtojmë se gjatësia vetiake
L0 dhe ajo në një sistem tjetër të referimit L lidhen përmes
p
L − L0 1 − v 2 /c2 (1.25)
Në sistemin me prim largësia nga origjina e koordinatave deri tek ngjarja
në hapësirë–kohë do të ishte x − vt, e modifikuar nga efektet e tkurrjes
relativiste, e cila bën që objektet të duken më të gjatë në sistemin me
prim në lëvizje, sesa në atë pa prim. Kjo na sjell lidhjen e mëposhtme:
x − vt
x′ = p (1.26)
1 − v 2 /c2
Për simetri, shndërrimi nga x′ në x merret duke zëvendësuar v me −v.

Meqë tkurrja ndodh vetëm në drejtimin e lëvizjes, y dhe z janë njëlloj
në të dyja sitemet.
Nxjerrja e formulës që jep shndërrimin e kohës është pak më e vështirë.
Në të do të jetë i pranishëm bymimi i kohës, por duhet të marrim
parasysh edhe diferencën e koordinatave hapësinore që nga koha kur
u sinkronizuan dy orët. Këto paraqiten në lidhjen e mëposhtme, ku
numëruesi vjen nga ndryshimi i koordinatave hapësinore dhe emëruesi
nga bymimi i kohës:
t − vx/c2
t′ = p (1.27)
1 − v 2 /c2
Mund të verifikohet lehtë se, kur v ≪ c dhe efektet relativiste nuk
janë të rëndësishme, shndërrimet (1.26) e (1.27) reduktohen tek ato të
Galileut.
Shndërrimet e plota jepen këtu më poshtë dhe njihen si shndërrimet
e Lorencit (Hendrik A. Lorentz, 1853–1928). Lorenci besonte tek ekzis-
tenca e eterit dhe i mori këto lidhje para se të formulohej teoria speciale
e relativitetit, duke u përpjekur të shpjegojë vrojtimet e kryera lidhur
me valët elektromagnetike. Ajnshtajni i interpretoi ato në dritën e inte-
grimit të hapësirës me kohën dhe ato u bënë pjesë kyçe e TSR:
x − vt
x′ = p
1 − v 2 /c2
y′ = y
z′ = z (1.28)
t − vx/c2
t′ = p
1 − v 2 /c2
Shndërrimet e anasjellta merren duke zëvendësuar v me −v:

1.5 Shndërrimet e Lorencit 17
x′ + vt′
x= p
1 − v 2 /c2
y = y′
z = z′ (1.29)
t′ + vx′ /c2
t= p
1 − v 2 /c2
Shembull 4:
Sistemi me prim√ zhvendoset sipas x pozitive me shpejtësi që i korre-
spondon β = 3/2. Në sistemin pa prim ngjarja ndodh në t = 0, x =
100.0m, y = 200.0m, z = 300.0m. Sa do të jetë koordinata x′ e kësaj
ngjarjeje në hapësirë–kohë?
Zgjidhje:
√ vlera e β–s, nxjerrim se shpejtësia e sistemit me prim është v =
Nga
3c/2. Ndaj
x − vt 100 − v · 0
x′ = 2 2
= = 200.0m (1.30)
1 − v /c 1 − 3/4
Koordinatat y ′ dhe z ′ do të jenë të pandryshuara, sepse sistemi zhven-
doset sipas x.
Shndërrimet shkruhen në një trajtë elegante me ndihmën e matricave.

Duke qenë se të katër koordinatat duhet të kenë dimensione të njëjta,
në vend të kohës shkruhet ct. Gjithashtu shfrytëzojmë parametrin e
shpejtësisë β, të përkufizuar në (1.13), si edhe përkufizojmë faktorin e
Lorencit si më poshtë:
1 1
γ≡ = (1.31)
1 − v 2 /c2 1 − β2
Me këto shënime, shndërrimet e Lorencit marrin trajtën:
ct′
    
γ −βγ 0 0 ct
 x′   −βγ γ 0 0   x 
 y′  =  0
    
0 1 0  y 
z′ 0 0 0 1 z
Po të zëvendësojmë v me −v, marrim shndërrimin e anasjelltë:

    ′ 
ct γ +βγ 0 0 ct
 x   +βγ γ 0 0   x′
  
 y = 0
   
0 1 0   y′ 
z 0 0 0 1 z′
Shndërrimet e Lorencit kanë kuptim më të thellë. Jo vetëm koordi-

natat e hapësirë–kohës, por edhe përbërëset e energji–impulsit, shndë-
rrohen sipas tyre. Këtë do ta shohim në paragrafin 7.
1.6 Hapësirë–koha
Kur zgjidhim problema që lidhen me relativitetin, koordinatat dhe kohën
duhet t’i konsiderojmë të integruara në një sistem të hapësirë–kohës.
Çdo ngjarje në këtë sistem specifikohet nga katër koordinatat (ct, x, y, z).
Koordinata kohore shumëzohet me c, në mënyrë që ajo të ketë dimen-
sionet e gjatësisë, njëlloj si koordinatat e tjera. E njëjta ngjarje, në
një sistem tjetër, do të ketë koordinata (ct′ , x′ , y ′ , z ′ ), njëlloj sikurse dy
vrojtues do ta përshkruanin pozicionin e së njëjtës pikë në hapësirën
tripërmasore me koordinata të ndryshme. Por gjithsesi, për të dy këta
vrojtues, largësia ndërmjet dy pikave do të ishte e njëjtë.
Situata është e ngjashme në hapësirë–kohë, ku vrojtues të ndryshëm
masin të njëjtën vlerë të intervalit, i përkufizuar këtu më poshtë:
(∆s)2 = (c∆t)2 − (∆x)2 − (∆y)2 − (∆z)2 (1.32)

Në disa tekste si vlerë e intervalit merret ∆s.
Invarianca e intervalit mund të shfrytëzohet për të zgjidhur prob-
lemat e TSR. Diagramat katërpërmasore të hapësirë–kohës njihen si di-
agrama të Minkovskit (Hermann Minkowski).
Në TSR një madhësi quhet invariante, po qe se ajo ka vlerë të
njëjtë në të gjitha sistemet inerciale të referimit. Intervali i hapësirë–
kohës është shembull i një madhësie invariante. Një mënyrë e mund-
shme për të justifikuar invariancën e intervalit të hapësirë–kohës është
duke konsideruar dy orë dritore që zhvendosen me shpejtësi konstante,
por të ndryshme nga njëra–tjetra (figura 1.8). Në njërin nga sistemet
e referimit intervali kohor që sinjali dritor të përshkojë gjithë rrugën
vajtje–ardhje është ∆t1 dhe ndërkohë ora zhvendoset me ∆x1 përgjatë
1.6 Hapësirë–koha 19
Figura 1.8: Dy orë që zhvendosen me shpejtësi konstante, por të

ndryshme nga njëra–tjetra, përgjatë boshtin x. Në figurë paraqitet sit-
uata për gjysmë cikli.
boshtit x. Në sistemin tjetër të referimit këto dy madhësi janë ∆t2 dhe
∆x2 .
Largësia d është e njëjtë për të dyja orët. Kjo na lejon të shkruajmë
shprehjet që vijojnë, me ndihmën e teoremës së Pitagorës:
∆t1 2 ∆x1 2

2
d = c −
2 2
2
∆x2 2

2 ∆t2
d = c −
2 2
Dy shprehjet janë të barabarta, gjë që na jep:
(c∆t1 )2 − (∆x1 )2 = (c∆t2 )2 − (∆x2 )2 (1.33)

Duke patur parasysh se në dy drejtimet e tjera nuk ndodh asnjë ndryshim,
marrim (1.32).
Shembull 5: Intervali në hapësirë–kohë

Një vrojtues sheh dy ngjarje që ndodhin në të njëjtin vend, por me
largësi kohore prej 2.50µs nga njëra–tjetra. Një vrojtues i dytë i sheh dy
ngjarjet të ndara nga një interval kohor prej 3.50µs. Sa është largësia
ndërmjet dy ngjarjeve sipas vrojtuesit të dytë?
Zgjidhje:
Për vrojtuesin e parë ∆x = ∆y = ∆z, ndaj intervali i hapësirë–kohës

është:
(∆s)2 = (c∆t)2 − (∆x)2 − (∆y)2 − (∆z)2 = 5.62 · 105 m2 (1.34)
Por intervali i hapësirë–kohës është i njëjtë për të dy vrojtuesit. Ndaj

për vrojtuesin e dytë:
(∆s)2 = 5.62 · 105 m2 = (c∆t′ )2 − (∆x′ )2 (1.35)

Prej nga ∆x′ = 735m.
Duke qenë se në shprehjen e intervalit të hapësirë–kohës katrori i largësisë
euklidiane zbritet nga katrori i koordinatës kohore, këto dy pjesë rriten
dhe zvogëlohen sëbashku. Ndaj vrojtuesi i parë, për të cilin ngjarjet
janë në të njëjtën pikë mat një interval kohor më të shkurtër se i dyti,
për të cilin edhe largësia në hapësirë, edhe intervali kohor janë më të
gjatë.
Shembull 6: Shndërrimet e Lorencit dhe intervalet në hapësirë–kohë

Konsiderojmë dy ngjarje A e B në hapësirë–kohë. Për vrojtuesin 1
ngjarja A ndodh në t1A = 1.00µs, x1A = 50.0m, y1A = 10.0m, z1A =
20.0m, kurse ngjarja B ndodh në t1B = 2.00µs, x1B = 100.0m, y1B =
50.0m, z1B = 60.0m.
(a) Sa është intervali i hapësirë–kohës ndërmjet dy ngjarjeve?
(b) Sa do të jenë koordinatat e dy ngjarjeve √në një sistem referimi që
zhvendoset sipas x pozitive me shpejtësi v = 23 c?
(c) Llogaritni intervalin e hapësirë–kohës ndërmjet dy ngjarjeve në sis-
temin e dytë të referimit. Çfarë konkluzioni nxirrni?
Zgjidhje:
(a) Intervali i hapësirë–kohës është
(∆s1 )2 = (c(t1B −t1A ))2 −(x1B −x1A )2 −(y1B −y1A )2 −(z1B −z1A )2 = 84 300m2
(1.36)
(b) Nga formulat e shndërrimeve të Lorencit, duke zëvendësuar vlerat e
koordinatave të ngjarjeve A e B në hapësirë kohë, marrim:
t2A = 1.71µs, x2A = −420m, y2A = 10.0m, z2A = 20.0m
1.7 Impulsi dhe energjia relativiste 21
t2B = 3.42µs, x2B = −839m, y2B = 50.0m, z2B = 60.0m.

(c) Tani me këto vlera llogarisim intervalin e hapësirë–kohës në sistemin
2:
(∆s2 )2 = (c(t2B −t2A ))2 −(x2B −x2A )2 −(y2B −y2A )2 −(z2B −z2A )2 = 84 300m2
(1.37)
Siç duhet ta prisnim, intervali i hapësirë–kohës në dy sistemet është
i njëjtë. Pra, shndërrimet e Lorencit ruajnë invariancën e intervalit.
Thuhet se intervali është Lorenc–invariant.
Duhet theksuar se, ndonëse koordinatat e ngjarjeve në sisteme të

ndryshme nuk përputhen, intervali i hapësirë–kohës mbetet invariant.
Ne e pamë këtë përmes shembullit të mësipërm. Me ndihmën e shndërri-
meve të Lorencit, mund të tregohet se kjo është gjithnjë e vërtetë.
Vërejmë se intervali i hapësirë–kohës mund të ishte përkufizuar me
shenjë të kundërt (pra, komponentet hapësinore të jenë pozitive dhe ajo
kohore negative). Por ne zgjodhëm përkufizimin më të përdorshëm.
Intervali ∆s = 0 quhet dritor. Ky interval i korrespondon ngjarjeve
që kanë të bëjnë me përhapjen e dritës në vakuum (p.sh., emetimi dhe
detektimi i një sinjali dritor). Duke qenë se shpejtësia e dritës është më
e madhja e mundshme në natyrë, dy ngjarje në hapësirë–kohë, të cilat
kanë lidhje shkak–pasojë ndërmjet tyre, dhe ku nuk hyn sinjali dritor,
kanë (∆s)2 > 0; ato quhen kohore. Nga ana tjetër, nëse për dy ngjarje
(∆s)2 < 0, ato nuk mund të kenë kurrsesi lidhje të tipit shkak–pasojë;
ky interval quhet hapësinor.
Bashkësia e koordinatave të hapësirë–kohës (ct, x, y, z) quhet katër-
vektor . Katrori i këtij vektori është (ct)2 − x2 − y 2 − z 2 . Katërvektorët
janë Lorenc–invariantë. Këtu më poshtë do të shohim një katërvektor
tjetër.
1.7 Impulsi dhe energjia relativiste

Në TSR, impulsi (sasia e lëvizjes) vijon të jepet nga shprehja p = mv,
por në të shfaqet një term që modifikon masën e trupit në lëvizje, në
raport me masën e prehjes m0 . Kjo e fundit është masa e trupit në
sistemin e referimit në të cilin ai është në prehje. Impulsi relativist
jepet nga:
m0 v
p= p (1.38)
1 − v 2 /c2
Ruajtja e sasisë së lëvizjes është një nga gurët e themelit të fizikës
klasike. Në paragrafin që vijon do të shohim si shndërrohen shpejtësitë
në TSR. Nëse impulsi përkufizohet thjesht si produkti i masës së prehjes
me shpejtësinë, ai nuk ruhet. Ndaj u kërkua një përkufizim relativist i
impulsit, që do të ruhej edhe kur të shihej në sisteme të ndryshme të
referimit. Tregohet se (1.38) e kënaq këtë kusht.
Një mënyrë e mundshme për të mbërritur tek kjo shprehje e impulsit
relativist është të shkruajmë fillimisht shpejtësinë në sistemin vetiak të
referimit të grimcës. Aty do të hyjë masa e prehjes dhe koha vetiake,
sepse ky sistem referimi është i lidhur me grimcën. Megjithatë, largësia
që hyn në të nuk është ajo vetiake, ndaj në relacionin e mëposhtëm
largësinë e shënojmë me ∆x:
∆x
p = m0 (1.39)
∆t0
Tani konsiderojmë grimcën në një sistem tjetër referimi. Po të shprehim
∆t në funksion të ∆t0 , marrim rezultatin që vijon, ku ∆x/∆t është
shpejtësia e grimcës në sistemin tjetër të referimit:
∆x m0 ∆x m0 v
p = m0 p =p =p = γm0 v
∆t 1 − v /c 2 2 1 − v /c ∆t
2 2 1 − v 2 /c2
(1.40)
Marrim një rezultat që përputhet me (1.38).
Mund të duket tunduese ta konsiderojmë γm0 si masë relativiste që
varet nga shpejtësia dhe ka plot fizikanë që e shohin atë në këtë mënyrë
(duke përfshirë Ajnshtajnin, në artikujt e tij të parë), por tashmë shu-
mica pëlqejnë ta konsiderojnë masën e trupave si invariante dhe faktorin
γ si pjesë të sasisë së lëvizjes.
Kryesorja është se sasia e lëvizjes (impulsi), përkufizuar sipas (1.38),
ruhet, pavarësisht nga sistemi i referimit. Për shpejtësi v ≪ c, impulsi
relativist përputhet me atë klasik. Me rritjen e shpejtësisë, shprehja
relativiste na jep një sasi lëvizjeje më të madhe se ajo klasike.
Mbase ekuacioni më i famshëm i shkencës është ekuivalenca e masës
me energjinë, i formuluar nga Ajnshtajni në një nga artikujt që botoi në
“vitin e mrekullueshëm” 1905:
E = mc2 (1.41)
Në fakt, ekuacioni (1.41) nuk u shfaq asnjëherë në artikullin e Ajnshta-
jnit. Por ai përmbante pohimin se, nëse një trup humbet energji, masa
e tij ndryshon me raportin e sasisë së energjisë së humbur me katrorin
e shpejtësisë së dritës. Sipas këtij relacioni, masa mund të shndërrohet
në energji dhe anasjelltas.
Ajnshtajni e justifikoi ekuivalencën e masës me energjinë me faktin
se valët elektromagnetike kanë impuls. Në shekullin XIX fizikanët kishin
përcaktuar se paketa e valëve elektromagnetike me energji E mbart
sasinë e lëvizjes p = E/c.
Ndonëse derivimi nga Ajnshtajni i këtij relacioni është mjaft i ndërli-
kuar dhe ne nuk po e japim këtu, po demonstrojmë parimin mbi të cilin
ai bazohet. Nëse energjia e valës dritore ka masën e vet ekuivalente m,
sasia e lëvizjes e saj do të ishte p = mv = mc, sepse ajo përhapet me
shpejtësinë e dritës. Siç vumë në dukje më sipër, sasia e lëvizjes e valës
dritore është e barabartë me E/c, e kështu marrim menjëherë E = mc2 .
Megjithatë, vërtetimi i mirëfilltë i këtij relacioni dhe formulës së impulsit
relativist vjen nga numri i madh i eksperimenteve që kanë vërtetuar se
Gjithësia funksionon në një mënyrë që përputhet me këtë relacion.
Një shembull i shfrytëzimit të shndërrimit të masës në energji janë
reaktorët bërthamorë, ku ndodh copëtimi i bërthamave të rënda në dy
apo më shumë “bija”. Një pjesë e vogël e masës fillestare të bërthamës së
rëndë shndërrohet në energji. Nga ana tjetër, Dielli dhe yje të ngjashëm
me të e marrin energjinë prej reaksioneve bërthamore që ndodhin në
zemrën e tyre, ku temperatura dhe shtypja janë shumë të larta. Në
këto reaksione ndodh bashkimi i bërthamave të lehta, duke na dhënë
elementë më të rëndë. Secili prej këtyre reaksioneve shoqërohet me një
humbje të vogël të masës, e cila korrespondon me energjinë e çliruar. Në
fakt, edhe reaksionet kimike e marrin energjinë nga ndryshimet e lehta
të masës që ndodhin gjatë tyre.
Shembull 7: Shndërrimi i masës në energji brenda Diellit

Në reaksionin kryesor termobërthamor që ndodh në Diell, katër bërthama
hidrogjeni bashkohen në një bërthamë heliumi (grimcë α), duke emetuar
dy pozitrone dhe dy neutrino me masë të neglizhueshme. Masa e pro-
tonit është 1.007 276 467 u, kurse ajo e grimcës α është 4.001 507 177 u,
ku u është njësia atomike e masës (1u= 1.660539 · 10−27 kg). Brenda
yjeve lënda është në gjendje të jonizuar, ndaj në llogaritje përdorim
masën e bërthamave, jo të atomeve elektroneutrale. Masa e pozitronit
është 9.10938 · 10−31 kg.
(a) Sa masë humbet gjatë këtij reaksioni termobërthamor?

(b) Sa përqind e masës fillestare ka humbur?
(c) Sa energji çlirohet gjatë këtij reaksioni? Shpreheni atë në xhul dhe
elektronvolt.
(d) Fuqia e çliruar nga Dielli është 3.85 · 1026 W. Sa reaksione ndodhin
në një sekondë në Diell?
Zgjidhje:
(a) Reaksioni i përmbledhur është 4 protone → 1 grimcë α + 2 pozitrone
+ energji.
Masa e reaktantëve:
4 protone: 4 · 1.007276467 · 1.660539 · 10−27 = 6.6904874289 · 10−27 kg
Masa e produkteve:
Grimca α: 4.0015061747 · 1.660539 · 10−27 = 6.644657062 · 10−27 kg
2 pozitrone: 2 · 9.10938 · 10−31 = 1.821876 · 10−30 kg
Pra, humbja e masës gjatë reaksionit është 4.400849 · 10−29 kg.
(b) Përqindja e masës së humbur është 0.658 %.
(c) Për të llogaritur sasinë e energjisë së çliruar, mjafton të shumëzojmë
rezultatin e pikës (a) me c2 . Veprimet aritmetike na japin 3.96 · 10−12 J
dhe, duke pjesëtuar me 1.60 · 10−19 , marrim rezultatin 2.48 · 107 eV ose
24.8MeV.
(d) Për të gjetur numrin e reaksioneve që ndodhin në një sekondë,
pjesëtojmë fuqinë e çliruar ng Dielli me energjinë e çliruar nga një reak-
sion dhe marrim 9.72 · 1037 reaksione.
Interpretimi i rezultatit:
Në çdo reaksion termobërthamor humbet një sasi shumë e vogël mase.
Vërejmë se nga një reaksion bërthamor çlirohet shumë më tepër energji
se nga një reaksion kimik. Çdo sekondë në Diell ndodh një numër shumë i
madh reaksionesh bërthamore. Në secilin prej tyre çlirohen dy neutrino.
Vlerësohet se numri i neutrinove që kalon përmes secilit prej nesh në
sekondë është rreth 100 trilionë.
Pra, shohim se trupat, edhe kur janë në prehje, zotërojnë energji,
sepse kanë masë. Kjo energji njihet si energji e prehjes E0 dhe, bazuar
mbi ekuivalencën e masës me energjinë, jepet nga
E0 = m0 c2 (1.42)
Atëherë energjia e grimcës së lirë do të jepet nga shuma e energjisë së
prehjes dhe asaj kinetike K
E = E0 + K = m0 c2 + K (1.43)
Le ta shohim më me kujdes energjinë e plotë E. Në analogji me
impulsin relativist, do të prisnim që energjia e plotë të jepet nga
E = mc2 = γm0 c2 (1.44)

Siç thamë më sipër, shumë fizikanë nuk pëlqejnë të flasin për masën
relativiste, por vetëm për një masë. Këta shkruajnë kudo m, e asnjëherë
m0 . Në analogji me kohën dhe gjatësinë vetiake, flitet edhe për masën e
prehjes, por gjithmonë duhet të mbajmë parasysh argumentat e të dyja
palëve. E rëndësishme është se ana e djathtë e ekuacionit (1.44) ka këtë
trajtë, pavarësisht argumentave lidhur me masën.
1.7.1 Energjia kinetike relativiste

Shprehja klasike e energjisë kinetike nuk vlen në shpejtësi relativiste.
Energjia kinetike relativiste është diferenca ndërmjet energjisë së
plotë dhe energjisë së prehjes të grimcës së lirë:
!
1
K = E − m0 c2 = m0 c2 p −1 (1.45)
1 − v 2 /c2
Po si lidhet kjo me shprehjen klasike të energjisë kinetike? Po të shpërthejmë
rrënjën katrore të (1.45) në seri të Tejlorit, marrim
4
5 v6

1 2 3v
K = m0 v − m0 − + ... (1.46)
2 8 c2 16 c4
Për v ≪ c, të gjithë termat, përveç të parit, mund të neglizhohen, duke
na lënë vetëm energjinë kinetike jorelativiste.
Shembull 8: Energjia kinetike dhe impulsi relativist

Masa e prehjes e një anijeje kozmike që lëviz me shpejtësi 0.9c është
2000kg.
(a) Sa është energjia kinetike e kësaj anijeje kozmike?
(b) Sa është energjia kinetike klasike e saj?
(c) Sa është impulsi relativist i anijes kozmike?
Zgjidhje:
(a) Sipas ekuacionit (1.45), Krel = 2.33 · 1020 J.
(b) Nga formula e energjisë kinetike klasike K = mv 2 /2 marrim K =
7.29 · 1019 J.
(c) Sasia e lëvizjes ka të njëjtin drejtim e kah me shpejtësinë; madhësia
e saj është p = 1.24 · 1012 kgm/s.
Shohim se energjia kinetike relativiste është shumë më e madhe se ajo
klasike, e po ashtu edhe impulsi relativist në krahasim me atë klasik.
Pra, efektet relativiste bëhen të fuqishme, ndërsa v i afrohet c. Po qe

se një trup mund të zhvendoset me shpejtësinë e dritës, energjia e tij do
të shkojë drejt infinitit, ndërsa gjatësia drejt zeros. Shpejtësia e dritës
duket të jetë një kufi i sipërm i shpejtësive. Disa modele teorike sug-
jerojnë se ka grimca që zhvendosen gjithmonë me shpejtësi më të madhe
se ajo e dritës. Këto grimca, të quajtura takione, nuk janë vrojtuar
kurrë.
Kur prezantuam katërvektorin e koordinatë–kohës, përmendëm se
kemi edhe katërvektorë të tjerë, ndër të cilët njëri ka për përbërëse en-
ergjinë dhe përbërëset e impulsit (E/c, px , py , pz ). Si edhe më parë, E
është energjia e plotë e trupit. Kur kalojmë nga një sistem inercial në
një tjetër, ky katërvektor shndërrohet sipas Lorencit.
Atëherë madhësia që vijon do të jetë invariante:
2
E
− p2x − p2y − p2z = invariant (1.47)
c
Madhësia invariante ka dimensionet e energjisë pjesëtuar me c2 dhe në

ushtrimet ju do të tregoni se ajo është e barabartë me (m0 c)2 . Atëherë:
E 2 − (pc)2 = (m0 c2 )2 . (1.48)
1.8 Mbledhja relativiste e shpejtësive

Konsiderojmë situatën e figurës 1.9, në të cilën sistemi i referimit S ′
zhvendoset me shpejtësi konstante v sipas x–ve pozitive, lidhur me sis-
temin S. Pranojmë se në t = 0 origjinat e dy sistemeve përputhen.
1.8 Mbledhja relativiste e shpejtësive 27
Figura 1.9: Sistemi S ′ zhvendoset lidhur me S me shpejtësi v të drejtuar

sipas x–ve pozitive. Në t = 0 origjinat e dy sistemeve përputhen. Trupi
zhvendoset me shpejtësi u lidhur me S dhe u′ lidhur me S ′ .
Pranojmë se një trup zhvendoset në sistemin S ′ sipas x pozitive me sh-

pejtësi u′ . Në mungesë të efekteve relativiste, shpejtësia e këtij trupi në
sistemin S do të jepej nga
u = u′ + v (1.49)
Kjo duket afërmendsh, por mund të merret formalisht duke derivuar
shndërrimin e Galileut (Njutonit) lidhur me kohën. Prej këtu marrim u′
u′ = u − v (1.50)
Këto lidhje nuk duhet të vlejnë në rastin relativist, sepse, edhe kur
të dyja shpejtësitë u′ dhe v janë të krahasueshme me atë të dritës, sërish
shpejtësia u duhet të jetë më e vogël se c.
Rregullën relativiste të mbledhjes së shpejtësive mund ta marrim
duke u nisur nga shndërrimet e Lorencit:
x − vt
x′ = p (1.51)
1 − v 2 /c2
dhe
t − vx/c2
t′ = p (1.52)
1 − v 2 /c2
Shpejtësia në sistemin me prim merret si më poshtë, ku kemi shkruar t′
dhe x′ në funksion të t, v, x:
dx′ d(x − vt)

u′ = ′
= (1.53)
dt d(t − vx/c2 )
Figura 1.10: Figura e shembullit 9.
Duket e tmerrshme, por kujtojmë se c dhe v janë konstante, ndaj thyesën

mund ta shkruajmë si më poshtë:
dx − vdt
u′ = (1.54)
dt − vdx/c2
Pjesëtojmë lart e poshtë me dt dhe marrim:
dx/dt − vdt/dt
u′ = (1.55)
dt/dt − vdx/c2 dt
Kujtojmë se u = dx/dt dhe përfundimisht marrim
u−v
u′ = (1.56)
1 − uv/c2
Vërejmë se, në limitin klasik, relacioni (1.56) sillet ashtu siç duhet.
Nga shndërrimi i anasjelltë i Lorencit mund të nxjerrim:
u′ + v
u= (1.57)
1 + u′ v/c2
Kur dy shpejtësitë u e v janë shumë më të vogla se c, rimarrim shndërri-
min Galilean të shpejtësive. Kur të dyja ato janë të krahasueshme me
shpejtësinë e dritës, edhe u′ do të jetë e krahasueshme me shpejtësinë e
dritës dhe, siç e kërkon teoria e relativitetit, nuk do ta kalojë atë.
Këtu kemi trajtuar lëvizjen në një përmasë; kujtojmë se shenjat janë
shumë të rëndësishme.
Shembull 9: Mbledhja e shpejtësive të galaktikave

Galaktika G1 i largohet Tokës me shpejtësi 0.50c. Galaktika G2 gjithashtu
i largohet Tokës, por duke lëvizur në kah të kundërt me G1 me shpejtësi
0.40c (figura 1.10). Sa do të jetë shpejtësia e galaktikës G1, e matur nga
një vrojtues që ndodhet në galaktikën G2?
Zgjidhje:
1.9 Efekti Doppler relativist 29
Figura 1.11: Tani G2 është sistemi S dhe Toka është sistemi S ′ .
Në gjuhën e përdorur më sipër, zgjedhim G2 si sistemin S dhe Tokën

si sistemin S ′ . Atëherë situata është si në figurën 1.11. Është e qartë
se, nëse G2 zhvendoset majtas lidhur me Tokën, kjo e fundit zhvendoset
djathtas lidhur me G2.
Tani mund të llogarisim shpejtësinë e G1 në sistemin e G2 me ndihmën
e lidhjes (1.57):
u′ + v 0.50c + 0.40c
u= = = 0.75c (1.58)
1 + u′ v/c2 1 + 0.50c · 0.40c/c2
Shndërrimi i Galileut do të na jepte vlerën 0.90c, ndaj do të prisnim që
rezultati relativist të jetë më i vogël, siç ndodh vërtet.
1.9 Efekti Doppler relativist

Keni parë se, kur burimi i largohet vrojtuesit me shpejtësi vb , lidhja mes
frekuencës së emetuar fb dhe asaj të vrojtuar fm jepet nga
v
fm = fb (1.59)
v + vb
ku v është shpejtësia e përhapjes së valës.
Në rastin e dritës, do të mendonim se mjafton të zëvendësojmë v me
c, si vijon:
c
fm = fb (1.60)
c + vb
Por ne treguam se intervalet kohore në relativitet bëhen më të gjata. Po
të kujtojmë se f ∼ 1/∆t dhe të shfrytëzojmë relacionin e bymimit të
kohës, kuptojmë se lidhja (1.60) duhet të modifikohet me faktorin γ:
c 1
fm = fb (1.61)
c + vb γ
Pjesëtojmë lart e poshtë me c dhe marrim:

p
1 1 − vb /c
q
fm = 1− vb2 /c2 fb =p fb (1.62)
1 + vb /c 1 + vb /c
Kur burimi i afrohet marrësit, mjafton të ndryshojmë shenjën para vb .
Duke qenë se shpejtësia e dritës është konstante, nga c = f λ konklu-
dojmë se λ ∼ 1/f dhe formula e efektit Doppler në gjuhën e gjatësive
të valës është:
p √
λm 1 + vb /c c + vb
=p =√ (1.63)
λb 1 − vb /c c − vb
Kur drita vjen nga një burim që na largohet me shpejtësi të kraha-
sueshme me atë të dritës, gjatësia e valës e vrojtuar do të jetë më e
madhe se ajo e emetuar nga burimi. Kjo quhet zhvendosje e kuqe
(redshift). Kur burimi na afrohet, gjatësia e valës e vrojtuar do të jetë
më e vogël; kjo quhet zhvendosje blu (blueshift). Është e qartë se
drita me zhvendosje të kuqe nuk është domosdoshmërisht e kuqe; ajo
thjesht është e zhvendosur drejt gjatësive më të mëdha të valës.
Astrofizikanët përkufizojnë parametrin e zhvendosje së kuqe nëpërmjet:
λm ∆λ
z= −1= (1.64)
λb λb
Po të zëvendësojmë këtu raportin (1.63), marrim:
p
1 + vb /c
z= −1 (1.65)
1 − vb /c
Kur shpejtësia e burimit nuk është shumë afër asaj të dritës, kjo mund
të përafrohet me:
1 + vb /2c 2vb vb
z≈ −1= ≈ (1.66)
1 − vb /2c 2c − vb c
Kjo shprehje mund të përdoret për shpejtësi të yjeve jo më të mëdha se
0.1c.
Në shembullin 10 do të shohim se shpejtësia e largimit të galaktikave
të largëta matet me ndihmën e zhvendosjes së kuqe. Hablli (Hubble)
dhe bashkëpunëtorët e tij nxorrën përfundimin se galaktikat e largëta
largohen më shpejt prej nesh, gjë që tregon se Gjithësia është në zgjerim.
Shembull 10: Zhvendosja e kuqe e galaktikës M101

të relativitetit 31
Galaktika M101, e zbuluar në 1781, është një nga më të bukurat. Ajo
ndodhet në largësinë 27 milionë vite dritë prej nesh dhe na largohet me
shpejtësi 241 km/s.
(a) Llogaritni parametrin e zhvendosjes së kuqe me shprehjen ekzakte
dhe atë të përafruar.
(b) Po qe se kjo galaktikë emeton vijën spektrale të hidrogjenit me
gjatësi vale 486.13 nm, sa do të jetë gjatësia e valës e kësaj vije spektrale,
e matur nga detektorët në Tokë?
Zgjidhje:
(a) Duke zëvendësuar vlerat në formulën ekzakte, marrim
z = 8.037 · 10−4 . Shprehja e përafruar na jep z = 8.033 · 10−4 .
(b) Meqë galaktika na largohet, vija spektrale do të zhvendoset nga e
kuqja. Shprehja ekzakte dhe ajo e përafruar na japin të njëjtin rezultat
λm = 486.52nm.
Meqë shpejtësia e largimit të kësaj galaktike është shumë e vogël në
krahasim me atë të dritës, presim që rezultatet që merren me formulën
ekzakte dhe atë të përafruar të jenë shumë afër njëri–tjetrit. Në fakt,
rezultatet nuk dallohen deri në dy shifra pas presjes dhjetore.
1.10 Bymimi gravitacional i kohës në teorinë e

përgjithshme të relativitetit
Relacioni i Ajnshtajnit E = mc2 na bën të mendojmë se, për sa kohë
që respektohen ligjet e ruajtjes, energjia mund të shndërrohet në masë.
Sipas ligjit të tërheqjes së gjithësishme të Njutonit, masat ekzistuese do
të ndienin në çast forcën gravitacionale që ushtron masa e sapolindur.
Por ky efekt i menjëhershëm kërkon që sinjalet të përhapen me shpejtësi
më të madhe se ajo e dritës, gjë që është në kundërshtim me relativitetin
special. Ndërsa zhvillonte TSR, Ajnshtajni e realizoi që këtu kishte një
problem, ndaj shpenzoi një dekadë për të gjetur zgjidhjen: teorinë e
përgjithshme të relativitetit (TPR).
Hapi i parë ishte parimi i ekuivalencës, i cili thotë se efekti i një
sistemi joinercial dhe ai i gravitetit nuk mund të dallohen nga njëri–
tjetri. P.sh., po të jeni brenda një kutie të vogël pa dritare, nuk mund
të dalloni praninë e një fushe gravitacionale nga ndodhja në një anije
Figura 1.12: Në zonën përreth masës hapësirë–koha është e përkulur.
kozmike që përshpejton, por që ndodhet shumë larg gjithë masave të
tjera. Në atë që Ajnshtajni më vonë e cilësoi si mendimin e tij më të
lumtur (disa parapëlqejnë “më fatlum”), ai realizoi se, për të hequr qafe
efektet e gravitetit, duhet të jesh në rënie të lirë.
Por, nëse jo forcë, çfarë është graviteti në TPR? Përgjigja e kësaj
pyetjeje është se masat përkulin hapësirë–kohën. Imagjinoni që fillimisht
në Gjithësi nuk kishte masa. Hapësirë–koha do të ishte e sheshtë dhe nuk
do të ndryshonte nga njëri vend në një tjetër. Po qe se diku vendosim
një masë, p.sh., një yll të dendur, në zonën përreth tij hapësirë–koha
përkulet, si në figurën 1.12. Lëvizja e trupave ndjek këtë hapësirë–kohë
të përkulur, në mënyrë të ngjashme me atë sesi lëvizja në hapësirën e
zakonshme diktohet nga konturet e relievit. Fizikani i shquar teorik
amerikan John Archibald Wheeler (1911–2008) e ka përmbledhur TPR
në mënyrë koncize si vijon: lënda i thotë hapësirë–kohës se si të përkulet
(shformohet), kurse hapësirë–koha e shformuar i thotë lëndës si të lëvizë.
Ekuacionet e fushës që përshkruajnë TPR janë shumë të ndërlikuar
nga pikëpamja matematikore, madje edhe në rastet simetrike.
Ju mund të pyesni pse këto quhen ekuacione të fushës. Në këtë
rast na ndihmon analogjia me ekuacionet e fushës elektromagnetike.
Fushat elektromagnetike krijohen nga ngarkesat dhe lëvizja e tyre dhe
fusha në një pikë na tregon si do të lëvizë një ngarkesë e vogël provë, e
vendosur në atë pikë. Në TPR shpërndarja e masë–energjisë dhe sasisë së
lëvizjes përcakton gjeometrinë e hapësirë–kohës, e kështu, edhe lëvizjen
e një mase provë. Ekuacionet e fushës janë shumë të ndërlikuara dhe
shkruhen me ndihmën e tenzorëve. Ekuacionet e fushës në TPR mund
të zgjidhen ekzaktësisht vetëm në situata shumë simetrike, por për sit-
uata të tjera janë zhvilluar teknika numerike shumë të fuqishme.
Relativiteti i përgjithshëm na ofron një teori alternative të asaj të
tërheqjes së gjithësishme të Njutonit, për të na ndihmuar të shpjegojmë
lëvizjen e planetëve dhe trupave të tjerë në orbita eliptike përreth Diellit.
Shpejtësia e trupit ndryshon nga njëra pikë e orbitës eliptike në një
tjetër, sepse kurbatura e hapësirë–kohës në afërsi të Diellit është më e
madhe.
Prania e masave nuk shkakton vetëm përkuljen e hapësirë–kohës;
ato shkaktojnë edhe ngadalësimin e kohës. Sa më shumë të përkulet
hapësirë–koha, aq më ngadalë rrjedh koha. Ky efekt njihet si bymimi
gravitacional i kohës. Këtu ne do të konsiderojmë një efekt që lidhet
me të: zhvendosjen e kuqe gravitacionale.
Tregohet se bymimi gravitacional i kohës jepet nga lidhja e mëposhtme:
2GM 1/2

∆t0
= 1− (1.67)
∆t∞ R0 c2
ku M është masa (shpërndarja e së cilës gëzon simetri sferike), R0 është
largësia e vrojtuesit që mat ∆t0 nga qendra e masës M dhe ∆t∞ është
koha e matur nga një vrojtues në largësi infinit, ku hapësirë–koha pra-
nohet të jetë e sheshtë. Meqë shprehja brenda kllapave është gjithmonë
më e vogël se 1, ∆t0 < ∆t∞ dhe koha ecën më ngadalë në hapësirë–kohën
e përkulur.
Frekuenca është në përpjesëtim të zhdrejtë me periodën, ndaj frekuenca
e valës elektromagnetike duhet të ndryshojë sipas ligjit:
1/2
f∞ 2GM
= 1− (1.68)
f0 R0 c2
Vala elektromagnetike e emetuar në largësi infinit (ku hapësirë–koha
është e sheshtë) me frekuencë f∞ do të vrojtohet se ka frekuencën f0 në
R0 . Vërejmë se f0 > f∞ .
Shpejtësia e dritës është e njëjtë në të gjitha sistemet e referimit,
ndaj frekuenca f dhe gjatësia e valës λ janë në përpjesëtim të zhdrejtë.
Atëherë (1.68) mund ta shkruajmë
1/2
λ0 2GM
= 1− (1.69)
λ∞ R0 c2
Kjo njihet si formula e zhvendosjes së kuqe gravitacionale. Drita
me gjatësi vale λ0 , e emetuar nga hapësirë–koha e përkulur, (p.sh., nga
një pikë që është në largësi R0 nga qendra e një ylli të dendur sferik
me masë M ), në hapësirë–kohën e sheshtë do të detektohet me gjatësi
vale më të madhe, λ∞ > λ0 (ndaj quhet zhvendosje e kuqe). Duhet të
dallojmë këtë zhvendosje të kuqe nga ajo që shkakton efekti Doppler. Po
qe se burimi zhvendoset lidhur me vrojtuesin, duhet t’i marrim parasysh
të dyja llojet e zhvendosjes së kuqe.
Vrojtime të shumta kanë treguar se përkulja e hapësirë–kohës vërtet
shkakton zhvendosje të kuqe.
Shembull 11: Bymimi gravitacional i kohës në afërsi të një ylli xhuxh
Të themi se në një pikë në infinit (në hapësirë–kohë të shehstë) kalojnë
100.000 sekonda. Sa kohë kalon në afërsi të sipërfaqes së një xhuxhi të
bardhë me masë 1.80000 · 1030 kg dhe rreze 6.10000 · 106 m?
Zgjidhje:
Zëvendësojmë të dhënat në relacionin (1.67):
1/2
2GM
∆t0 = ∆t∞ 1− = 99.978s (1.70)
R0 c2
Edhe në afërsi të trupave me dendësi të madhe, si xhuxhat e bardhë,
efekti i bymimit gravitacional të kohës është shumë i dobët.
1.10.1 Vrimat e zeza

Ana e djathtë e (1.67) bëhet zero për
2GM
R0 = (1.71)
c2
Vrojtuesi që ndodhet në largësinë R0 do të maste një interval kohor
me gjatësi zero, sadoqoftë intervali kohor që mat vrojtuesi në hapësirë–
kohën e sheshtë. Për këtë arsye, R0 quhet horizont i ngjarjes. Ndalimi
i kohës në këtë largësi nga masa justifikon shprehjen “në horizontin e
ngjarjes nuk ndodh kurrë asgjë”. Shprehja (1.71) na jep edhe përmasën
e një vrime të zezë.
Ideja e ekzistencës së vrimave të zeza, pra, të zonave nga të cilat
nuk largohet dot as drita, mund të duket e ekzagjeruar, por tashmë ekzis-
tojnë prova të pakundërshtueshme të ekzistencës së tipeve të ndryshme
të vrimave të zeza në Gjithësi. Së pari, le të derivojmë madhësinë e një
vrime të zezë me ndihmën e një argumenti klasik. Madhësia e vrimës
së zezë tregon ku ndodhet kufiri i saj, në kuptimin që, po e kapërceve
këtë kufi, nuk do të mundesh më të komunikosh me pjesën tjetër të
Gjithësisë.
Kujtojmë se, për t’u larguar nga sipërfaqja e një trupi sferik me masë
M dhe rreze R, duhet që energjia e plotë të jetë të paktën zero:
1 mM
mv 2 − G ≥0 (1.72)
2 R
Po të thjeshtojmë m, të barazojmë shpejtësinë me c dhe të kërkojmë
minimumin e energjisë (zero), do të marrim këtë vlerë të R, që do ta
shënojmë me RS
2GM
RS = (1.73)
c2
Ndonëse ky argument nuk është rigoroz, ekuacionet e fushës në TPR
japin ekzaktësisht të njëjtin rezultat, kur i zgjidhim për një shpërndarje
të masës me simetri sferike (si vrimat e zeza). Kufiri nga i cili drita nuk
largohet dot më RS quhet rreze e Shvarcshildit, për nder të fizikanit
gjerman Karl Schwarzschild (1873–1916), i cili ishte i pari që zgjidhi
ekuacionet e Ajnshtajnit për rastin e vrimave të zeza.
Po çfarë janë vrimat e zeza nga pikëpamja e TPR? Masa e vrimave
të zeza është kaq e përqëndruar, sa shkakton kurbëzimin ekstrem të
hapësirë–kohës. Bymimi gravitacional i kohës në rrezen e Shvarcshildit
(horizontin e ngjarjeve) në thelb e ngadalëson kohën deri në ndalim.
Dikush që ndodhet brenda horizontit të ngjarjeve të një vrime të zezë
nuk mundet të largohet kurrë prej saj, e as të dërgojë informacion përtej
horizontit të ngjarjeve të vrimës së zezë. Pra, rrezja e Shvarcshildit
vlerëson përmasat e vrimës së zezë. Po qe se përmasat fizike të një trupi
tkurren derisa të bëhen më të vogla se ky limit, trupi do të shndërrohet
në vrimë të zezë. Që një trup me masën e Tokës të bëhet vrimë e zezë,
rrezja e tij duhet të zvogëlohet në më pak se 8mm. Disa yje shumë masive
bëhen vrima të zeza, pasi e shpenzojnë gjithë karburantin bërthamor
dhe tkurren nën efektin e gravitetit të vet. Duket se proceset natyrore
formojnë vrima të zeza shumë më të mëdha në qendrat e galaktikave.
Konceptet e relativitetit të përgjithshëm kanë ndikim në shumë fusha
të astrofizikës. P.sh., hapësirë–koha e përkulur në afërsi të trupave qiel-
lorë masivë e përthyen dritën pas a shumë njëlloj si thjerrat konvekse.
Kjo dukuri njihet si përthyerje gravitacionale. Megjithatë, thjerrëzat
në hapësirë–kohë janë shumë të parregullta në krahasim me ato prej qelqi
që përdorni në eksperimentet e optikës. Ndaj përthyerja gravitacionale
zakonisht jep shembëllime të shtrembëruara, pak a shumë si në rastin
kur shohim një llambë të rrugës përmes një gote vere.
Figura 1.13: Konfiguracioni i satelitëve të sistemit GPS.
1.11 TPR dhe sistemi global i pozicionimit

Sistemi global i pozicionimit (GPS) mat vonesat e sinjaleve të dërguara
nga katër satelitë të ndryshëm. Me këtë informacion jemi në gjendje të
llogarisim koordinatat e marrësit dhe të marrim kohën ekzakte.
Analogjia në hapësirën dypërmasore është me rastin kur njohim
largësitë nga dy pika të ndryshme. Atëherë pika jonë është në njërën nga
pikëprerjet e dy rrathëve me qendra dy pikat e referencës dhe rreze sa
largësitë nga secila pikë. Për të përcaktuar se cila nga këto dy pikëprerje
është pika jonë, na nevojitet edhe largësia nga një pikë e tretë. Sistemi
GPS e përcakton kështu pozicionin në hapësirën tripërmasore.
GPS e zakonshëm e përcaktojnë pozicionin me saktësi të rendit 1m.
(Ushtria dhe qeveria përdorin marrës me precizion më të lartë.) Sot
sistemi GPS shfrytëzon më shumë se 30 satelitë, të cilët rrotullohen
në largësi afërsisht sa katërfishi i rrezes së Tokës në gjashtë plane që
formojnë këndin afërsisht 550 me ekuatorin, si në figurën 1.13. Secili
prej këtyre satelitëve kryen rreth dy rrotullime në ditë rreth Tokës.
Po qe se precizioni i dëshiruar është i rendit të 1m, koha duhet të
matet me saktësi sa ajo largësi pjesëtuar me shpejtësinë e dritës, ose
afërsisht 3.3 ns. Orët atomike (me cezium) që janë vendosur në satelitët
kanë precizion të mjaftueshëm (orët atomike me cezium kanë precizion
të paktën 1ns). Por këto orë lëvizin në lidhje me marrësin në sipërfaqen
e Tokës dhe ato janë në largësi disa herë më të madhe prej qendrës së
Tokës.
1.12 Problema 37
Ndonëse në afërsi të Tokës hapësirë–koha nuk ka përkulje të madhe,
prapëseprapë efekti i bymimit gravitacional të kohës është i pranishëm.
Në zonat e hapësirë–kohës që janë në afërsi të sipërfaqes së Tokës koha
rrjedh më ngadalë. Ndaj orët që ndodhen në satelit ecin më shpejt se
ato në Tokë. Diferenca është rreth 46µs në ditë; aq e madhe sa precizioni
i kërkuar prej 3.3ns humbet në më pak se 10s.
Por duhet të konsiderojmë edhe bymimin e kohës për shkak të rel-
ativitetit special, sepse shpejtësia e satelitëve në orbitë është e kon-
siderueshme. Ndonëse këto shpejtësi nuk i afrohen asaj të dritës, pre-
cizioni i kërkuar është shumë i lartë dhe efektet relativiste mbeten të
rëndësishme. Vërejmë se bymimi relativist i kohës bën që koha në satelit
të ecë rreth 7µs në ditë më ngadalë se orët në sipërfaqen e Tokës. Meqë
dy efektet kanë kahe të kundërta, gabimi neto është i rendit të 39µs në
ditë.
Inxhinierët që ndërtuan sistemin GPS i kanë llogaritur të dyja efektet
dhe i kanë futur korrigjimet në sistem. Me këto korrigjime, të bazuara
drejtpërsëdrejti mbi zbulimet e Ajnshtajnit të para një shekulli, sot ne
kemi një sistem jashtëzakonisht të saktë të navigimit në botë.
1.12 Problema
1. Në eksperimentin e vitit 1887, largësia d në interferometrin Majkëllson
e Morli ishte 1.10m. Njëri krah i interferometrit është paralel me lëvizjen
e Tokës, e cila zhvendoset në orbitë me shpejtësi 29800m/s. Llogaritni
diferencën e kohëve që i duhen dritës për t’u përhapur sipas dy rrugëve,
duke i mbledhur shpejtësitë sipas Galileut.
2. (a) Sipas vrojtuesit në Tokë, sa zgjat një fluturim rreth Tokës në
lartësi 1000km mbi sipërfaqen e saj, kur shpejtësia e fluturimit është sa
gjysma e asaj të dritës? Konsiderojini sistemet e referimit si inerciale.
(b) Po sipas personit që fluturon rreth Tokës, sa zgjat ky udhëtim?
3. Një grimcë elementare e quajtur myon ka jetëgjatësi 2.20µs. Myonet

që vijnë me rrezet kozmike në atmosferën e Tokës kanë jetëgjatësi 15.0µs,
sipas vrojtuesit në Tokë. Sa duhet të jetë shpejtësia e këtyre myoneve?
4. Ylli më i afërt me ne është Alfa Centauri, 4.40 vite dritë larg. Po qe
se udhëtojmë me shpejtësi 0.75c, sa kohë do të nevojitej për të shkuar
nga Toka deri te ky yll, e matur nga:

(a) një vrojtues në Tokë?
(b) një vrojtues në anijen kozmike?
Pranojmë se udhëtimi kryhet me shpejtësi konstante.
5.
(a) Po qe se udhëtimi vajtje–ardhje deri tek një yll që ndodhet në
largësinë 400.0 vite dritë nga Toka (e matur nga vrojtuesi në Tokë)
kryhet për 40.00 vjet (sipas udhëtarëve), sa është shpejtësia e anijes
kozmike? (Pranojmë se koha që nevojitet për të përshpejtuar anijen
mund të neglizhohet.)
(b) Sa do të jetë koha e udhëtimit sipas një vrojtuesi që ndodhet në
Tokë?
(c) Sa është largësia e këtij ylli nga Toka sipas kozmonautëve?
6. Sistemi i referimit S ′ zhvendoset sipas drejtimit x me shpejtësi 0.75c

lidhur me sistemin S. Në t = 0 origjinat e dy sistemeve përputhen. Në
sistemin S ′ koordinatat e një ngjarjeje janë t′ = 1.15µs, x′ = 1250m, y ′ =
300m, z ′ = 420m. Me ndihmën e shndërrimeve të Lorencit gjeni koordi-
natat e kësaj ngjarjeje në sistemin S.
7. Sistemi S ′ zhvendoset sipas x pozitive me shpejtësi 0.900c lidhur me

sistemin S. Në t = 0 origjinat e sy sistemeve përputhen. Në sistemin S
koordinatat e një ngjarjeje janë t = 0.950µs, x = 270m, y = 450m, z =
150m. Gjeni koordinatat e kësaj ngjarjeje në sistemin S ′ .
8. Shndërrimi i Lorencit ndërmjet sistemeve të referimit S e S ′ jepet

nga
 ′   √ √  
ct 2/ √3 −1/√ 3 0 0 ct
 x′   −1/ 3 2/ 3 0 0   x 
 =  
 y′   0 0 1 0  y 
z′ 0 0 0 1 z
Përshkruani lëvizjen e sistemit S ′ lidhur me S.
9. Shndërrimi i Lorencit ndërmjet sistemeve S ′ e S jepet nga

 ′    
ct 5/3 −4/3 0 0 ct
 x′   −4/3 5/3 0 0   x 
 
 y′  =  0
  
0 1 0   y 
z′ 0 0 0 1 z
1.12 Problema 39
(a) Përshkruani lëvizjen e S ′ lidhur me S.

(b) Po qe se koordinatat e një ngjarjeje në S janë t = 1.50µs, x =
120m, y = 150m, z = 250m, cilat do të jenë koordinatat e kësaj ngjarjeje
në S ′ ?
(c) Shkruani shndërrimin e anasjelltë nga S ′ në S.
(d) Me ndihmën e shndërrimit që gjetët në pikën (c), shndërroni ngjarjen
t′ = 2.40µs, x′ = 420m, y ′ = 390m, z ′ = 560m në sistemin S.
10. Konsiderojmë sistemet e referimit S, S ′ , S”. S ′ zhvendoset sipas x

pozitive me shpejtësi 0.75c dhe S” zhvendoset po në të njëjtin drejtim
me shpejtësi 0.90c lidhur me S. Origjinat e tri sistemeve përputhen në
t = 0. Intervali ndërmjet dy ngjarjeve, i matur në S është 8.40 · 103 m2 .
Sa do të jetë vlera e këtij intervali në S ′ e S”?
11. Sipas një vrojtuesi, dy ngjarje kanë koordinata si më poshtë: t1 =

12.0µs, x1 = 250m, y1 = 300m, z1 = 400m dhe t2 = 8.00µs, x2 =
400m, y2 = 500m, z2 = 600m.
(a) Llogaritni intervalin ndërmjet dy ngjarjeve.
(b) Cila është natyra e këtij intervali: kohor, hapësinor apo dritor?
12. Sipas një vrojtuesi, dy ngjarje kanë koordinata si më poshtë: t1 =

4.5µs, x1 = 750m, y1 = 100m, z1 = 200m dhe t2 = 5.50µs, x2 = 900m, y2 =
500m, z2 = 300m.
(a) Llogaritni intervalin ndërmjet dy ngjarjeve.
(b) Cila është natyra e këtij intervali: kohor, hapësinor apo dritor?
(c) A mund të ketë lidhje shkak–pasojë ndërmjet këtyre dy ngjarjeve?
13. Një vrojtues sheh dy ngjarje të njëkohshme, por që ndodhin në
largësi 300m nga njëra–tjetra. Një vrojtues i dytë i sheh këto dy ngjarje
në largësi 500m nga njëra–tjetra. Sa është intervali kohor ndërmjet dy
ngjarjeve sipas vrojtuesit të dytë?
14. Një vrojtues sheh dy ngjarje të ndara nga 10.0ns në kohë, që ndodhin
në largësi 3.0m nga njëra–tjetra. Një vrojtues i dytë i sheh këto dy
ngjarje të ndodhin njëkohësisht. Sa është largësia ndërmjet dy ngjarjeve
sipas vrojtuesit të dytë?
15. (a) Një vrojtues sheh dy ngjarje që ndodhin në të njëjtin vend,
por e dyta ndodh 2.00µs pas të parës. Një vrojtues i dytë i sheh këto
dy ngjarje në largësi 100m nga njëra–tjetra. Sa është intervali kohor

ndërmjet dy ngjarjeve sipas vrojtuesit të dytë?
(b) Sa është shpejtësia relative e dy vrojtuesve?
16. Një grimcë zhvendoset me shpejtësi 0.960c. Sa është raporti i im-

pulsit relativist të grimcës me vlerën klasike?
17. Shpejtësia e një elektroni është 0.980c.

(a) Sa është energjia e plotë E e elektronit?
(b) Sa është energjia e tij kinetike?
18. Energjia e plotë e një grimce me masë të prehjes m0 është E =

2m0 c2 . Sa është impulsi i saj në funksion të m0 e c?
19. Një proton e ka energjinë kinetike relativiste 75.0pJ. Sa është sh-

pejtësia e këtij protoni në lidhje me Tokën?
20. Neutroni i lirë mund të zbërthehet, duke na dhënë një proton, një
elektron dhe një antineutrino. Masa e neutronit është 1.674927·10−27 kg,
ajo e protonit 1.672622·10−27 kg dhe e elektronit 9.10938·10−31 kg. Masa
e prehjes e antineutrinos është zero. Sa është energjia kinetike e grimcave
që çlirohen nga ky zbërthim? Shpreheni rezultatin në J dhe eV.
21. Tokës po i afrohen dy anije kozmike, nga drejtime të kundërta.

Anija kozmike A afrohet me shpejtësi 0.80c, kurse ajo B me shpejtësi
0.90c. Sa është shpejtësia e anijes kozmike B e matur nga anija kozmike
A?
22. Grimca A i largohet Tokës me shpejtësi radiale 0.900c. Ajo zbërthehet

në dy grimca, njëra prej të cilave, B, gjithashtu i largohet Tokës me sh-
pejtësi radiale 0.950c lidhur me grimcën A. Sa është shpejtësia e grimcës
B lidhur me Tokën?
23. Një grimcë e ka shpejtësinë 0.985c lidhur me sistemin S dhe 0.965c

lidhur me S ′ . Sa është shpejtësia e S ′ lidhur me S? Pranojmë se të
gjitha lëvizjet kryhen sipas të njëjtit drejtim.
24. Një grimcë e ka shpejtësinë 0.850c lidhur me sistemin S dhe 0.750c

lidhur me S ′ . Sa është shpejtësia e S ′ lidhur me S? Pranojmë se të
1.12 Problema 41
gjitha lëvizjet kryhen sipas të njëjtit drejtim.
25. Sistemi S ′ zhvendoset lidhur me S me shpejtësi 0.600c sipas x

pozitive, kurse S” zhvendoset lidhur me S ′ me shpejtësi 0.700c, po sipas
x pozitive. Një trup zhvendoset sipas të njëjtit drejtim, me shpejtësi
0.800c të matur në S”. Sa është shpejtësia e këtij trupi, e matur në S?
26. Një burim astrofizik largohet prej nesh me shpejtësi 0.400c. Ai

emeton valë elektromagnetike me frekuencë 6.35 · 1015 Hz. Sa do të jetë
frekuenca e matur nga detektori në Tokë?
27. Një galaktikë na largohet me shpejtësi 0.200c. Sa do të jetë gjatësia

e valës së vijës spektrale të hidrogjenit, e matur nga detektori në Tokë?
(Kjo vijë spektrale ka gjatësi vale 410.174nm, kur burimi është në pre-
hje.)
28. Një vijë spektrale e hidrogjenit e ka gjatësinë e valës 21.106114cm.

Ky rrezatim vjen nga një mjegullnajë ndërgalaktikore me gjatësi vale
21.106026cm.
(a) Në cilën zonë të spektrit elektromagnetik ndodhet kjo vijë?
(b) Na afrohet apo na largohet mjegullnaja?
(c) Sa është shpejtësia e saj?
29. Një nga vijat e serisë Balmer e ka gjatësinë e valës 656.2852nm.

Detektori mat një gjatësi vale prej 658.3453nm.
(a) Na afrohet apo na largohet burimi?
(b) Sa është parametri z i zhvendosjes së kuqe?
(c) Duke pranuar se vlen përafrimi për shpejtësi të vogla, sa është sh-
pejtësia e burimit lidhur me Tokën?
30. Një kuazar, që na largohet me shpejtësi 0.550c, emeton dritë me

gjatësi vale 486.13nm.
(a) Sa është parametri z i zhvendosjes së kuqe?
(b) Sa është gjatësia e valës e matur nga detektori në Tokë? Mund të
neglizhoni zhvendosjen e kuqe gravitacionale.
31. Konsiderojmë dy vende: njëri në nivelin e detit dhe tjetri në lartësinë
3400m mbi nivelin e detit.
(a) Ku rrjedh koha më ngadalë?
(b) Sa do të ishte diferenca në kohë, e akumuluar përgjatë 70 vjetëve,

për shkak të ngadalësimit gravitacional?
32. Masa e një vrime të zezë është sa 12–fishi i asaj të Diellit. Sa është
rrezja e horizontit të ngjarjes përreth kësaj vrime të zezë?
33. Masa e një ekzoplaneti është sa dyfishi i asaj të Tokës dhe rrezja
sa 85% e masës së Tokës. Perioda e rrotullimit e këtij planeti lidhur
me yjet e largët (sidereale) është 7.45 · 104 s. E zëmë se ky planet ka
një sistem GPS të ngjashëm me tonin dhe se perioda e rrotullimit të
satelitëve të sistemit GPS është sa gjysma e asaj sidereale.
(a) Sa është largësia e satelitëve nga qendra e planetit?
(b) Sa është diferenca e kohës ndërmjet satelitit dhe sipërfaqes së plan-
etit, për shkak të relativitetit special? Shpreheni këtë diferenca për
“ditë” sidereale të planetit.
(c) Sa është kjo diferencë për shkak të relativitetit të përgjithshëm?
(d) Sa është diferenca neto për një ditë?
34. Largësia e yllit Vega nga Toka është 25.3 vite dritë. Në filmin
Contact shihet planeti që vërtitet rreth tij.
(a) Sa kohë i duhet sinjalit radio të lëshuar nga Toka, për të mbërritur
tek ky planet e për t’u kthyer në Tokë?
(b) Sa kohë i duhet një anijeje kozmike që udhëton me shpejtësi 0.985c
për të shkuar në planet dhe për t’u kthyer sërish në Tokë, sipas një
vrojtuesi në Tokë?
(c) Po sipas një vrojtuesi në anijen kozmike?
35. Një anije kozmike që zhvendoset me shpejtësi 0.80c e ka gjatësinë

5.2m dhe lartësinë 1.5m, sipas një vrojtuesi në Tokë. Ajo zhvendoset
paralel me gjatësinë e saj.
(a) Sa janë gjatësia dhe lartësia e anijes sipas kozmonautëve në të?
(b) Masa e prehjes e anijes është 5.0 ton. Sa është energjia kinetike
relativiste e saj?
36. Një linjë hipotetike transporti të çon nga Halifaksi në Vankuver, në
një largësi prej rreth 6000km, me shpejtësi të tillë, që koha e matur nga
pasagjerët është sa gjysma e asaj të matur nga orët e stacionit.
(a) Sa është shpejtësia e mjeteve të transportit?
(b) Sa është koha e udhëtimit sipas orëve në stacion?
1.12 Problema 43
37. Televizorët dhe monitorët e vjetër kishin ekrane me tuba katodikë

(CRT–cathode ray tube). Pranojmë se në një tub të tillë, elektronet
përshpejtohen në diferencë potencialesh prej 32.0kV.
(a) Përcaktoni shpejtësinë e elektroneve me formulën klasike të energjisë
kinetike.
(b) Tani bëni të njëjtën gjë me formulën relativiste.
(c) A ka diferencë të madhe trajtimi klasik nga ai relativist në këtë rast?
38. Përsëritni ushtrimin e mësipërm, kur diferenca e potencialeve është

8.00MV.
39. (a) Një sondë ndëryjore që zhvendoset me shpejtësi 0.85c përplaset
me një meteorit, masa e të cilit është 1.6 gram. Gjeni energjinë kinetike
relativiste të meteoritit lidhur me sondën.
(b) Gjeni sasinë e TNT që çliron një sasi energjie të barabartë me atë
kinetike të meteoritit, po qe se 1kg TNT çliron afërsisht 4.2MJ.
40. Dielli rrezaton me fuqi 3.85 · 1026 W.

(a) Sa është masa e lëndës që duhet të konvertojë Dielli në sekondë, për
të gjeneruar këtë sasi energjie?
(b) Reaksioni më i rëndësishëm termobërthamor që ndodh në Diell është
ai në të cilin bashkohen katër bërthama të hidrogjenit (protone), duke
na dhënë një bërthamë të heliumit (grimcë α) dhe disa neutrino. Në këtë
reaksion shndërrohet në energji 0.66% e masës fillestare të hidrogjenit.
Sa hidrogjen duhet shndërruar në helium në Diell në një vit?
Masa e Diellit tani është rreth 2.0 · 1030 kg. Rreth 10% e saj është e
përdorshme për reaksionin termobërthamor. Për sa kohë do të mundet
Dielli të prodhojë këtë fuqi?
41. Rrezja e Diellit është 6.96 · 108 m.

(a) Duke pranuar se Dielli është sferik, sa është dendësia e tij?
(b) A mund të bëhet vrimë e zezë një yll që e ka dendësinë sa të Diellit,
por masën më të madhe? Sa do të duhej të ishte rrezja e tij?
A është e domosdoshme që një trup të ketë dendësi shumë të madhe, për
t’u shndërruar në vrimë të zezë? (Në 1792, shkencëtari i madh francez
Laplas (Pierre Simon de Laplace) komentoi se si një yll me përmasa të
tilla do të “gëlltiste” dritën.)
42. Dr. Steven Hawking dhe të tjerë kanë propozuar mundësinë që,
menjëherë pas Shpërthimit të Madh (Big Bang) të jenë formuar disa
vrima të zeza të vogla. Mendohet se masat e tyre variojnë nga 1.0·10−8 kg
në 1.0 · 1035 kg. Llogaritni rrezen e Shvarcshildit të më të madhes ndër
këto vrima të zeza dhe dendësinë e saj.
43. Po qe se dendësia e një trupi është sa ajo e ujit, sa do të duhej të
ishte rrezja e tij, që ai të shndërrohej në vrimë të zezë?
44. Përshpejtuesi më i fuqishëm i grimcave në botë, LHC në CERN, filloi
punën në 2008–2009. ATLAS, një nga dy eksperimentet kryesore, kryhet
nga mëse 1000 shkencëtarë nga e gjithë bota. Këtu tufat e protoneve
dërgohen në kahe të kundërta në një trajektore rrethore me rreze 27km.
Pasi përshpejtohen deri në shpejtësi shumë të mëdha, disa nga këto
protone goditen ballazi, duke çliruar një sasi energjie të mjaftueshme
për të krijuar disa grimca të ndryshme.
(a) Energjia kinetike e këtyre protoneve është e rendit të 7.0TeV. Sa
përqind më e vogël është shpejtësia e tyre se ajo e dritës?
(b) Sa herë në sekondë e përshkon ky proton rrethin me rreze 27km?
(c) Sa është impulsi relativist i këtyre protoneve?
45. Eksperimenti ALTA (Alberta Large–area Time–coincidence Array)

synon detektimin e rrezeve kozmike, duke kërkuar ngjarje që përkojnë
në kohë në një sipërfaqe shumë të madhe. Ndonjëherë ato kapin rreze
kozmike me energji të rendit 1.0·1019 eV. Duhet vënë në dukje se origjina
e këtyre rrezeve kozmike është akoma e panjohur.
(a) Cilat grimca kanë energji më të lartë: ato të LHC, apo rrezet
kozmike? Sa herë më të lartë?
(b) Sa përqind më e vogël se shpejtësia e dritës është shpejtësia e këtyre
protoneve?
(c) Sa është impulsi i tyre relativist?
(d) Sipas nesh, për sa kohë e përshkon një proton i tillë galaktikën tonë,
në një largësi prej rreth 280000 vite dritë?
(e) Po sipas protonit, sa është kjo kohë?
46. Një vrojtues sheh dy grimca, secila me masë të prehjes m0 dhe
shpejtësi 0.80c, të goditen ballazi. Një vrojtues tjetër sheh të njëjtën
goditje, por nga një sistem referimi në të cilin njëra nga grimcat është
në prehje.
1.12 Problema 45
(a) Sa është shpejtësia e grimcës tjetër në atë sistem referimi?

(b) Gjeni energjitë kinetike të grimcave në sistemin e parë.
(c) Gjeni energjinë kinetike të grimcës në lëvizje në sistemin e dytë.
47. Një grimcë me masë m0 zhvendoset sipas x pozitive me shpejtësi

v. Ajo goditet në mënyrë absolutisht inelastike me një grimcë me masë
të prehjes m0 /2, që zhvendoset me shpejtësi v sipas x negative. Sa
është masa e prehjes e grimcës së krijuar nga goditja? (Udhëzim: gjatë
goditjes ruhen impulsi dhe energjia relativiste.)
48. Energjia dhe impulsi i një grimce lidhen sipas relacionit: E 2 =

m20 c4 + p2 c2 . Nxirreni këtë relacion. (Udhëzim: nisuni nga shprehja e
impulsit relativist, ngrijeni atë në katror dhe shumëzoni anë me anë me
c2 .)
49. Vlerësimet fillestare për bashkimin e parë të dy vrimave të zeza
sugjeronin se masa e plotë fillestare e dy vrimave të zeza ishte rreth
65 masa diellore, kurse ajo përfundimtare pas bashkimit rreth 62 masa
diellore. Pranojmë se procesi i bashkimit zgjati rreth 0.10s dhe largësia
e tyre prej nesh rreth 1.3 miliardë vite dritë.
(a) Sa energji çlirohet gjatë bashkimit të dy vrimave të zeza? Pranojmë
se shumica e energjisë rrezatohet në trajtën e valëve gravitacionale.
(b) Sa është fuqia mesatare e rrezatuar gjatë këtij procesi?
(c) Fuqia e rrezatuar nga Dielli është rreth 3.85·1026 W. Fuqia e rrezatuar
gjatë bashkimit të vrimave të zeza i korrespondon fuqisë së rrezatuar të
sa yjeve si Dielli?
(d) Duke pranuar se rrezatimi është izotrop, sa do të jetë intensiteti që
mbërrin në Tokë (në W/m2 )?
50. Tabela e mëposhtme jep vlerën e impulsit relativist p dhe energjisë

kinetike relativiste K për disa shpejtësi të panjohura. Analizoni nu-
merikisht të dhënat dhe përgjigjuni këtyre pyetjeve.
(a) Sa është masa e prehjes e trupit?
(b) Cili është intervali i shpejtësive që u korrespondojnë vlerave të
madhësive në tabelë, shprehur në funksion të shpejtësisë së dritës?
(c) Sa është vlera e panjohur e impulsit relativist?
(d) Sa është vlera e panjohur e energjisë kinetike relativiste?
(e) Plotësoni kolonën e tretë me energjitë e plota E.
p (kgm/s) K (J) E (J)

7.54 · 107 1.13 · 1015 .
1.53 · 108 4.64 · 1015 .
2.36 · 108 1.09 · 1016 .
3.27 · 108 2.05 · 1016 .
4.33 · 108 3.48 · 1016 .
5.63 · 108 5.63 · 1016 .
. 9.01 · 1016 .
1.00 · 109 . .

Relativity

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Relativity

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

1.1 Relativiteti special dhe ai i përgjithshëm

rëndesën si forcë, por propozon që masat e përkulin hapësirë–kohën dhe

1.2 Sistemet e referimit. Eksperimenti Majkëllson–

Figura 1.1: Version i thjeshtuar i eksperimentit Majkëllson–Morli.

Figura 1.2: Drita zhvendoset paralel ose antiparalel me eterin.

Figura 1.3: Zhvendosja pingul me eterin.

1.3 Postulatet e teorisë speciale të relativitetit

• Vrojtuesit që ndodhen në sisteme të ndryshme inerciale

• Vlera e shpejtësisë së dritës, e matur nga të gjithë vro-

Në këtë kapitull termin ngjarje (event) do ta përdorim shpesh. Në

α nga një bërthamë radioaktive, lëshimi i një fishekzjarri, apo goditja e

1.3.1 Ngadalësimi i kohës

Figura 1.5: Ora që zhvendoset djathtas me shpejtësi v në lidhje me

∆t > ∆t0 (1.10)

Shembull 1. Ngadalësimi i kohës së myonit

∆t0 2.20 · 10−6

∆x = 0.990 · 3.0 · 108 · 1.56 · 10−5 = 4630m (1.12)

1.3.2 Paradoksi i binjakëve

1.4 Tkurrja e gjatësive

Pasi zëvendësojmë relacionin e ngadalësimit të kohës, prej këtu marrim

Shembull 2. Tkurrja e anijes kozmike

Shembull 3. Udhëtimi në hapësirë

1.5 Shndërrimet e Lorencit

Figura 1.7: Sistemi koordinativ me prim zhvendoset me shpejtësi v në

e volitshme të përdorim shndërrimet e koordinatave dhe kohës së vro-

Këto shndërrime jorelativiste (dhe të anasjelltat e tyre) shpesh quhen

Për simetri, shndërrimi nga x′ në x merret duke zëvendësuar v me −v.

Shndërrimet e anasjellta merren duke zëvendësuar v me −v:

Shndërrimet shkruhen në një trajtë elegante me ndihmën e matricave.

Po të zëvendësojmë v me −v, marrim shndërrimin e anasjelltë:

Shndërrimet e Lorencit kanë kuptim më të thellë. Jo vetëm koordi-

(∆s)2 = (c∆t)2 − (∆x)2 − (∆y)2 − (∆z)2 (1.32)

Figura 1.8: Dy orë që zhvendosen me shpejtësi konstante, por të

(c∆t1 )2 − (∆x1 )2 = (c∆t2 )2 − (∆x2 )2 (1.33)

Shembull 5: Intervali në hapësirë–kohë

Për vrojtuesin e parë ∆x = ∆y = ∆z, ndaj intervali i hapësirë–kohës

(∆s)2 = (c∆t)2 − (∆x)2 − (∆y)2 − (∆z)2 = 5.62 · 105 m2 (1.34)

Por intervali i hapësirë–kohës është i njëjtë për të dy vrojtuesit. Ndaj

(∆s)2 = 5.62 · 105 m2 = (c∆t′ )2 − (∆x′ )2 (1.35)

Shembull 6: Shndërrimet e Lorencit dhe intervalet në hapësirë–kohë

t2B = 3.42µs, x2B = −839m, y2B = 50.0m, z2B = 60.0m.

Duhet theksuar se, ndonëse koordinatat e ngjarjeve në sisteme të

1.7 Impulsi dhe energjia relativiste

Shembull 7: Shndërrimi i masës në energji brenda Diellit

(a) Sa masë humbet gjatë këtij reaksioni termobërthamor?

E = mc2 = γm0 c2 (1.44)

1.7.1 Energjia kinetike relativiste

Shembull 8: Energjia kinetike dhe impulsi relativist

Pra, efektet relativiste bëhen të fuqishme, ndërsa v i afrohet c. Po qe

Madhësia invariante ka dimensionet e energjisë pjesëtuar me c2 dhe në

E 2 − (pc)2 = (m0 c2 )2 . (1.48)

1.8 Mbledhja relativiste e shpejtësive

Figura 1.9: Sistemi S ′ zhvendoset lidhur me S me shpejtësi v të drejtuar

Pranojmë se një trup zhvendoset në sistemin S ′ sipas x pozitive me sh-

dx′ d(x − vt)

Figura 1.10: Figura e shembullit 9.

Duket e tmerrshme, por kujtojmë se c dhe v janë konstante, ndaj thyesën

Shembull 9: Mbledhja e shpejtësive të galaktikave

Figura 1.11: Tani G2 është sistemi S dhe Toka është sistemi S ′ .

Në gjuhën e përdorur më sipër, zgjedhim G2 si sistemin S dhe Tokën

1.9 Efekti Doppler relativist

Pjesëtojmë lart e poshtë me c dhe marrim: