Rozwój turystyki kulturowej i przyrodniczej na pograniczu polsko-słowackim

PPWSZ, Nowy Targ 2012, s. 141–152

Rozvoj kultúrneho a prírodného turizmu na slovensko-poľskom pohraničí
PPWSZ, Nowy Targ 2012, s. 141–152
— Ilustracje kolorowe: s. XXV–XXVII —

P S
Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Instytut Rekreacji i Turystyki

Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce

jako walory turystyki kulturowej

Pamiatky vojenských dejín v južnom Malopoľsku

ako hodnoty kultúrneho turizmu

Monuments of the Military History in Southern Little Poland

as Attractions for Cultural Tourism

Abstrakt: Búrlivé novoveké a súčasné dejiny nechali mnohé materiálne a nemateriálne stopy na územiach, na ktorých sa
odohrali. Často sú to stopy neveľmi príťažlivé a z tohto dôvodu podceňované osobami, ktoré sa venujú vlastivede. Na území
Malopoľska sa zachovalo veľmi veľa stôp spojených s vojenskými dejinami 17.–20. storočia a najmä z obdobia barskej
konfederácie (1768–1772) a obdobia prvej a druhej svetovej vojny. Stopy vojenských dejín môžeme zapojiť do následujú-
cich hlavných skupín: miestá bitiek, miestá udalostí spojených s armádou, fortifikácie (pevnosti, opevnenia a pod.), miestá
prebývania vojenských jednotiek a partizánov, cintoríny a hroby, pamiatky, múzeá a expozície, cesty vojenského turizmu.
Dôležitú úlohu odohrávajú tu nielen jednotlivé zachované objekty a miestá, ale celkovo historická krajina. Časť z nich má
svoju hodnotu aj z uhla pohľadu architektúry a techniky. Po inventarizácii, valorizácii a sprístupnení, ktoré je často spojené
s čiastočnou rekonštrukciou, historické vojenské stopy môžu sa stať dôležitými hodnotami kultúrneho turizmu (vojenský
turizmus). Súčasne môžu tiež uľahčiť kontakt s tzv. živou históriou, okrem iného pomocou realizácie na pôvodných mies-
tách historických rekonštrukcií a aj podporovať tvorenie regionálnej totožnosti a aj patriotickej postavy. Spojené spoločnou
témou, môžu sa stať unikátnymi prvkami kultúrnych ciest. Momentálne na území Malopoľska existuje Cesta vojenských
cintorínov z obdobia 1. svetovej vojny a aj celý rad kratších historických ciest a chodníkov. Pripravuje sa tiež Cestu dejín
letectva, v ktorých epizódy spojené s vojnou a armádou odohrávajú zvláštnu rolu. Cesta dejín fortifikácií, Cesta barských
konfederátov alebo Cesta Čiernej brigády – sú ďalšie návrhy na rozšírenie ponuky kultúrneho turizmu vojvodstva, vrátane
prihraničných oblastí. (preklad Magdalena Gromadzka)
Abstract: The turbulent modern times and contemporary history have left numerous tangible and intangible traces and
monuments in the areas where they happened. These traces are often not very impressive, so they are underestimated by the
researchers. A large number of military history traces have remained in Little Poland, particularly related to the Bar Con-
federation (1768–1772) and the years of World War I and World War II. Traces and monuments of military history could be
classified into main groups: battlefields, places of other events associated with military history, fortifications (i.a. strongholds,
trenches), army and partisan detachments quarters, war cemeteries and graves, monuments, museums and exhibitions, military
tourism trails. A significant role play not only the remained objectives and places, but the entire historic landscape. Some of
them are also the values for history of architecture or engineering. After the field survey, valorisation and making accessible,
often connected with partial reconstruction, the military history traces may become important attractions for cultural tourism
(military tourism). They can also make the contact with live history easier, i.a. by organizing the historical reenactment in the
places of authentic events, and promote the creation of regional identity and patriotic attitudes. Linked by the certain topic,
they may become the unique elements of cultural tourist trails. At present, in Little Poland exits the Trail of WWI Military
Cemeteries l, as well as series of shorter trails and historical paths. An Aviation History Trail, where some episodes related
with military history play a special role, is being implemented. Trail of the Fortification History, Bar Confederates Trail or
Black Brigade Trail are the further ideas for expanding the offer of cultural tourism in Malopolskie voivodeship, including
its border areas. (translated by the author)
 142 Piotr Sadowski

Słowa kluczowe: Małopolska, historia wojskowości, atrakcje turystyczne, turystyka militarna

Kľúčové slová: Malopoľsko, vojenské dejiny, turistické hodnoty, vojenský turizmus
Keywords: Little Poland region, military history, tourist attractions, military tourism

Wprowadzenie
Konflikty zbrojne były i są nieodłącznym elementem historii cywilizacji. Współcześnie napotykamy
na ich liczne ślady, niezależnie od tego, czy chodzi o wydarzenia z okresu starożytnego, czy z ostatniej
wojny światowej. Zdarza się, że znaczące destynacje turystyki są związane z pojedynczymi, lecz ważny-
mi epizodami militarnymi (Termopile, Waterloo, Gettysburg czy w Polsce – Grunwald). Takie miejsca
są znane i identyfikowalne w danym kręgu kulturowym, stając się płaszczyznami, w których pamięć
zbiorowa o wydarzeniach przeszłości spotyka się z jej śladami. Przejawem takiego zjawiska w turystyce
są odwiedziny miejsc historycznych, w szczególności tych, które są związane ze słynnymi ludźmi czy
cywilizacjami, ale także z historią wojen i wojskowości.
Pamięć zbiorowa (niem. Erinnerungskultur, dosł. kultura pamięci; Steinecke 2007) to tylko jedna
z kilku możliwych motywacji odwiedzania miejsc związanych z wojnami i wojskowością. Często taka
aktywność podejmowana jest dla zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb poznawczych lub wskutek
specjalnego zainteresowania tematyką wojskową. Stąd wszelkie pozostałości historii militarnej leżą
w zakresie zainteresowania turystyki poznawczej i historycznej, a w najwęższej specjalizacji – kulturo-
wej turystyki militarnej (von Rohrscheidt 2008). Turystyka militarna posiada szerszy zakres tematyczny,
wykraczający poza chronologiczne ramy konfliktów zbrojnych – przedmiotem jej zainteresowania są
bowiem także obiekty wojskowe budowane w czasach pokoju. W szczególnych zaś przypadkach ślady
historii militarnej będą należały do zakresu innych rodzajów turystyki kulturowej, takich jak:
– turystyka dziedzictwa kulturowego w wypadku odwiedzania zabytkowych obiektów militarnych,
– turystyka muzealna, gdyż przedmiotem jej zainteresowania są również muzea wojskowe oraz
ekspozycje militariów w innych placówkach,
– turystyka „żywej historii”, jeżeli w obiektach lub miejscach historycznych urządzane są imprezy
edukacyjne lub inscenizacje.
Ten przedmiot zainteresowania bywa również cenny dla turystyki hobbystycznej, w przypadku gdy
mamy do czynienia z odwiedzającymi szczególnie zainteresowanymi militariami i zabytkami militarny-
mi. Ponieważ konflikty zbrojne pociągały za sobą wiele ofiar, a ich świadectwem są m.in. pola bitew
i nekropolie, a także inne miejsca cierpienia i zagłady związane z okresami wojen (miejsca martyrologii,
obozy koncentracyjne i jenieckie), miejsca tego rodzaju mogą być również przedmiotem zainteresowania
tanatoturystyki czy też „mrocznej turystyki” (ang. dark tourism) (Stone 2006).
Osobliwością turystyki militarnej jest fakt, że podróże są podejmowane w odpowiedzi na potrze-
bę poznania źródła patriotyzmu i heroizmu jako postaw zbiorowości, ale także z chęci poznania losów
zwykłych ludzi. Jako przykład można tu wskazać sentymentalne podróże weteranów, wędrujących często
wraz z rodzinami, czy też peregrynacje rodzin poszukujących mogił swoich krewnych i chcących zoba-
czyć miejsca, w których spędzili oni ostatnie dni swojego życia. Dla postronnych osób istotą turystyki
militarnej powinna być edukacja, nie tylko ta powierzchowna, polegająca na poznaniu historii czy techniki
wojskowej, ale także głębsza – zmierzająca do refleksji nad okrucieństwem wojen.
W przypadku turystyki w skali ponadregionalnej mamy do czynienia najczęściej ze znanymi i spek-
takularnymi miejscami związanymi z dziejami konfliktów zbrojnych – są to pola decydujących bitew,
w których przejawił się geniusz wielkich wodzów, dzieła wybitnych inżynierów (np. twierdze Vaubana)
czy kolekcje cennych okazów techniki wojskowej. Okazuje się, że w skali regionalnej i lokalnej tych
śladów – swoistych, nieraz unikatowych „odcisków palca” historii – jest znacznie więcej; są one jednak
mało znane lub wręcz nieznane, dlatego należy ich uważniej poszukiwać. Niektóre miejsca, takie jak na
przykład ulotne fortyfikacje polowe, nie zdobyły uznania zawodowych historyków i muszą być niejako na
nowo odkrywane. Paradoksalnie, w powszechnej świadomości ruiny średniowiecznego zamku są znacznie
 Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce jako walory turystyki kulturowej 143

ciekawsze niż ziemne szańce z XVIII stulecia czy zespół schronów z okresu ostatniej wojny, stanowiący
przykład fortyfikacji rozproszonej. Inwentaryzacja tych śladów stanowi wyzwanie dla krajoznawców –
często będących historykami-amatorami.
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie, że niedostrzegane dotąd obiekty związane z historią
militarną stanowią duży potencjał, przydatny w kreowaniu regionalnych szlaków turystyki kulturowej.
Zakres opracowania obejmuje karpacką część województwa małopolskiego, na południe od doliny Wisły
i ciągu komunikacyjnego Kraków – Tarnów.

Turystyka militarna w małopolskich Karpatach

Działania wojenne, które przetoczyły się przez tereny Małopolski, pozostawiły po sobie liczne
ślady. Dotyczą one w szczególności czasów nowożytnych i współczesnych, kiedy nastąpił znaczny po-
stęp w rozwoju sztuki wojennej, a także wzrost skali i intensywności działań. Starsze ślady materialne są
relatywnie rzadkie – to na przykład kolekcje średniowiecznej broni lub relikty założeń obronnych miast
i rycerskich rezydencji.
W czasach nowożytnych Małopolska doświadczyła najazdów w okresach II („potop szwedzki”)
i III wojny północnej, które nie pozostawiły zbyt wiele śladów w terenie, być może ze względu na to,
że miały miejsce w bardzo odległym w czasie. Dosyć liczne ślady i miejsca pamięci dotyczą natomiast
dwóch konfliktów nowożytnych – konfederacji barskiej (1768–1772) oraz insurekcji kościuszkowskiej
(1794). Zaznaczyły się tu również epizody powstań z XIX w., szczególnie powstania krakowskiego i –
w północnej części regionu – styczniowego. W latach I wojny światowej na terenie Małopolski stoczono
trzy wielkie bitwy frontu wschodniego (pod Krakowem, Limanową i Gorlicami), jednak przyćmiła ją
zasięgiem II wojna światowa, a zwłaszcza kampania 1939 r., działania partyzanckie oraz ofensywa armii
radzieckiej w 1945 r.
Wspomniane wydarzenia rozgrywały się także w innych częściach kraju, pozostawiając tam mniej
lub bardziej liczne ślady. Współcześnie stanowią one dosyć liczną grupę pośród najważniejszych obiektów
dziedzictwa narodowego. W Małopolsce znajduje się jedyny w kraju obiekt światowego dziedzictwa
UNESCO związany z latami wojen – kompleks obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau, dziś
licznie odwiedzany przez turystów z całego świata. Na liście narodowych pomników historii mamy pięć
obiektów militarnych – pola bitew pod Grunwaldem, na Westerplatte oraz pod Racławicami (to ostatnie
w woj. małopolskim), a także twierdzę w Srebrnej Górze i krajobraz kulturowy Góry św. Anny, którego
element stanowi pomnik-mauzoleum powstańców śląskich (Lista...). Do Kanonu krajoznawczego Polski
jest obecnie wpisanych 48 miejsc związanych z wojnami i wojskowością, z czego w Małopolsce zaledwie
trzy: obóz koncentracyjny Auschwitz, pole bitwy racławickiej, a także cmentarz z I wojny światowej
w Gorlicach (red. Mościcki, Wielocha 2005).
Wymienione miejsca, stanowiące przedmiot zainteresowania turystyki militarnej, ale także krajo-
znawstwa, to tylko część tego, co turysta zainteresowany historią militarną może znaleźć w wojewódz-
twie małopolskim. Ważniejsze obiekty związane z tym tematem, znajdujące się w południowej części
województwa, zestawiono w tabeli 1.
Z powyższego zestawienia wynika, że południowa część województwa małopolskiego ma duży
potencjał w kierunku rozwijania turystyki militarnej, przejawiający się w dużej różnorodności walorów,
związanych z różnymi okresami dziejów. Niestety, w znakomitej większości są to walory znane tylko
wąskiemu gronu badaczy i regionalistów, nieposiadające zagospodarowania turystycznego, a często
położone z dala od istniejących szlaków turystycznych. Dzieje się tak dlatego, że znaczna część śladów
konfliktów nowożytnych to obiekty mało spektakularne, rozproszone czy wręcz trudne do zauważenia
z powodu swoich właściwości – jak choćby fortyfikacje polowe. Przez krajoznawców, przewodników
czy badaczy historii regionalnej są traktowane bardziej jako ciekawostki dla koneserów niż obiekty godne
pokazania mieszkańcom i turystom.
 144 Piotr Sadowski

Tab. 1. Ważniejsze zespoły i obiekty południowej Małopolski, stanowiące przedmiot zainteresowania

turystyki militarnej
Kategoria Okres historyczny, kampania Miejscowość, szlak
potop szwedzki (1655) Wojnicz
konfederacja barska ( 1768–1772) Nowy Targ, Izby, Lanckorona
powstanie krakowskie (1846) Gdów

pola bitew I wojna światowa (1914–1915) Krzywopłoty, Limanowa, Gorlice

kampania polska (1939) Jordanów, Mogilany, Tylmanowa
walki partyzanckie (1944–45) Poznachowice Dln., Jamna, Ochotnica Grn.
zimowa ofensywa Armii Czerwo-
Nowy Sącz, Lipnica Wielka
nej (1945)
konfederacja barska ( 1768–1772) Palcza, Sucha Beskidzka
powstanie krakowskie (1846) Gdów
zespół zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych
cmentarze, I wojna światowa (1914–1915) (m.in. Limanowa, Leszczyna, Łowczówek, Łużna–Pust-
mogiły ki, Gorlice)
kampania polska (1939) Wysoka
zimowa ofensywa Armii Czerwo- zespół cmentarzy Armii Czerwonej (m.in. Nowy Targ,
nej (1945) Rabka, Sucha Besk., Wadowice, Dobczyce)
nowożytne rezydencje obronne Rożnów, Nowy Wiśnicz
konfederacja barska ( 1768–1772) Muszynka, Izby (relikty), Lanckorona
linia fortyfikacji polowych na południe od twierdzy
I wojna światowa (1914–1915) Kraków (Tokarnia, Bielanka, Klikuszowa), Sękowa,
fortyfikacje Osieczany
Osielec, Chabówka – wzg. Piątkowa, Tylmanowa –
kampania polska (1939)
wzg. Wietrznica, Rytro
niemieckie prace fortyfikacyjne pozycja a1 (Tuchów), pozycja a2 (Bochnia, Czchów),
(1944) pozycja b1 (Stryszów, Zawoja), pozycja Bx (Łopuszna)
konfederacja barska ( 1768–1772) Lanckorona
muzea,
I wojna światowa (1914–1915) Gorlice
ekspozycje
II wojna światowa (1939–1945) Dobczyce, Ochotnica Górna, Wadowice
Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej, Szlak
I wojna światowa (1914–1915)
szlaki Cmentarzy Wojskowych z I Wojny Światowej
turystyczne ścieżka historyczna „Wietrznica”, Szlak Historii Lotnic-
II wojna światowa (1939–1945)
twa (w trakcie realizacji)
Źródło: opracowanie własne.

Niemniej jednak zauważyć można pozytywną, oddolną tendencję do chęci eksponowania tych hi-
storycznych miejsc. W 2009 r. w Tylmanowej, staraniem gminy Ochotnica Dolna, przy udziale Polskiego
Towarzystwa Historycznego, Oddział Nowy Targ (PTH), wyznakowano ścieżkę historyczną, umożliwia-
jącą zwiedzenie unikatowego zespołu fortyfikacji polowych z września 1939 r. na wzgórzu Wietrznica.
Jako lokalną atrakcję przedstawia się również zachowane odcinki fortyfikacji niemieckich w rejonie
Tuchowa, stanowiącą część systemu pozycji obronnej a1 (Chrzanowski, Gniadek, Firlej 2010). Ukazują
się specjalistyczne przewodniki po innych fragmentach umocnień (np. Jasiński 2008). W Wadowicach
istnieją dwa prywatne muzea o tematyce wojskowej – Muzeum 12 Pułku Piechoty Ziemi Wadowickiej
i ekspozycja „Hell’s Angel”. Powstają kolejne miejsca poświęcone wojennym epizodom lotniczych,
 Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce jako walory turystyki kulturowej 145

wplecione w powstający Szlak Historii Lotnictwa – w Ochotnicy Górnej czy Pcimiu (Sadowski 2009b).
Ciekawą inicjatywę podjęło Towarzystwo Przyjaciół Lanckorony, które w ciągu kilku lat oznakowało
miejsca związane z wydarzeniami konfederacji barskiej w rejonie tej miejscowości.
Badania inwentaryzacyjne, zmierzające do utrwalenia śladów historii w powszechnej świadomości
oraz turystycznego udostępnienia nowych miejsc wciąż trwają. Prowadzą je interdyscyplinarne grupy
miłośników historii, a także indywidualni krajoznawcy. Nowotarski oddział PTH prowadzi od 2004 r.
badania umocnień polowych na Podhalu, uczestniczy też w koordynowanym przez Gorczański Park
Narodowy, unikatowym w skali kraju programie badawczym „Gorczańskie Cienie”, którego celem jest
dokumentacja miejsc historycznych. Szczegółowe, interdyscyplinarne badania zachowanych w terenie
śladów wydarzeń militarnych pozwalają często na ustalenie lub doprecyzowanie faktów historycznych.
Drzemiący w pamiątkach przeszłości potencjał dostrzegają także niektóre samorządy. Wiele cen-
nych inicjatyw podjęto na terenie gminy Ochotnica Dolna, a Gmina Lanckorona zleciła przygotowanie
koncepcji udostępnienia turystycznego twierdzy lanckorońskiej, która jest zresztą znakomitym przykładem
wspomnianego wyżej zjawiska niedostrzegania przez turystów miejsc obdarzonych bogatymi walorami
historycznymi i kulturowymi. Do niedawna w literaturze krajoznawczej i krajobrazie dostrzegano je-
dynie znajdujące się na Lanckorońskiej Górze ruiny zamku z XIV w. Prace badawcze z lat 2008–2009
doprowadziły do odkrycia znakomicie zachowanych śladów umocnień z czasów konfederacji barskiej
i pierwszego okresu po zaborze tych ziem przez Austrię. W ten sposób, wokół malowniczych ruin, poja-
wiła się kolejna atrakcja – nowoczesna w swoim czasie, górska twierdza bastionowa z końca XVIII w.,
o powierzchni ponad 4 ha (ryc. 1). Jej unikatowość wiąże się nie tylko z okresem, w którym powstała, ale
także z faktem zastosowania na poszczególnych odcinkach obrony trzech różnych systemów fortyfikacji:
bastionowego, kleszczowego i poligonalnego.
W celu udostępnienia poszczególnych elementów obronnych zaprojektowano ścieżkę dydaktyczną
(Sadowski 2009a).

Ryc. 1. Twierdza w Lanckoronie (Sadowski 2009a, uzupełnione)

Objaśnienia: 1. zamek starostów lanckorońskich (XIV w.); 2. relikty średniowiecznego mostu zwodzonego; 3. relikty
bastei, dwuramienników i galerii wokół zamku; 4. fosa zamkowa (XIV w.), miejsce po cysternie na wodę; 5. miejsce po
drewnianej reducie de la Serre’a (1771); 6. miejsce po drewnianych koszarach konfederackich; 7. miejsce po środkowej
wartowni; 8. miejsce starej drogi dojazdowej do zamku i twierdzy; 9. Rawelin (1772); 10. wał – relikt bariery osłaniającej
starą drogę (1772); 11. miejsce po wartowni (1772); 12. bastion wschodni z nadszańcem (1771–72); 13. nowa droga
wjazdowa do twierdzy; 14. relikty konfederackiego frontu kleszczowego (1771); 15. częściowo zdegradowany bastion
centralny (1772); 16. półbastion zachodni z reliktami fosy (1772); 17. dwuramienniki przed frontem bastionowym
(1772); 18. relikty konfederackiego frontu kleszczowego (1771) i miejsce po budynku prochowni (1772); 19. front
poligonalny (1771/72); 20. miejsce po półkaponierze; 21. dwuramiennik o charakterze obniżonej kaponiery (1771/72);
22. półkaponiera; 23. główna prochownia (1772); 24. front kleszczowy (1772); 25. fosa; 26. relikty kleszczy (1772);
27. miejsce po schronieniu dla załogi (1772)
 146 Piotr Sadowski

Kolejną czynnością (obok inwentaryzacji) jest odpowiednio przeprowadzona waloryzacja, której

efektem będzie wybór miejsc nadających się do udostępnienia turystycznego, a także wskazanie sposobu
samego udostępnienia i założeń ochronnych. Przy kreowaniu nowych turystycznych szlaków i ścieżek
tematycznych wybiera się elementy najbardziej wartościowe: poglądowe, dobrze zachowane, możliwe do
ewentualnej rekonstrukcji (np. odtworzenia odcinka umocnień) oraz niosące dodatkowe wartości, takie
jak możliwość ustawienia tablic edukacyjnych, urządzania imprez „żywej historii” czy stałej ekspozycji.
W przypadku obiektów zlokalizowanych przy istniejących szlakach turystycznych (np. pieszych czy
rowerowych) wystarczy je oznaczyć w terenie lub opisać w przewodniku.
Należy w tym miejscu rozważyć kilka aspektów związanych z faktem istnienia materialnych bądź
niematerialnych śladów historii. Bardzo istotny jest ich kontekst krajobrazowy, związany ze stopniem
zagospodarowania otoczenia od czasów wydarzeń historycznych. Dynamiczny rozwój przestrzenny zabu-
dowy w ostatnich dekadach spowodował, że ten element uległ w wielu miejscach zatarciu. Tym większą
troską należałoby otoczyć te obszary, których krajobraz nie został w znaczący sposób zmieniony. Jako
przykład można tu wymienić pole bitwy pod Wysoką – największego starcia w rejonie południowej granicy
Polski we wrześniu 1939 r. (fot. XXXVII). W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej tego rodzaju
miejsca są objęte ochroną krajobrazową jako narodowe pola bitew czy narodowe parki militarne (Lee
1973). Uzyskały one w ten sposób status prawny oraz gwarancję finansowania (American...). W Polsce
możliwa jest podobna ochrona miejsc pamięci, jednak brak jest odpowiednich uregulowań prawnych.
Kolejnym problemem, na który należy zwrócić uwagę, jest swego rodzaju zbiorowy subiektywizm
w postrzeganiu obiektów militarnych. Z różnych przyczyn wielu miłośników militariów ma tendencję
do doceniania nie tego, co jest rodzime, ale tego, co obce – na przykład niemieckie. Zjawisko to zaob-
serwować można także w odniesieniu do obiektów (np. cmentarzy wojennych). Wspaniały zespół ponad
350 zachowanych zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych już w momencie powstania był określany
jako miejsce, do którego będą podróżować rodziny poległych oraz osoby postronne (Broch, Hauptmann
1918). Wskutek zmian politycznych oraz zepchnięcia Wielkiej Wojny na drugi plan przez wydarzenia
lat 1939–1945 te znakomite zabytki zostały zapomniane i w końcu XX w. musiały być odkrywane na
nowo (Patoczka 1978; Frodyma 1985; Garduła, Ogórek 1988). Ponowne zainteresowanie nekropoliami
oraz ich walorami architektoniczno-krajobrazowymi traktowanymi jako elementy dziedzictwa I wojny
światowej znacząco wpłynęło na ich ochronę (fot. XXXVIII). W cieniu jednak pozostaje zespół cmenta-
rzy żołnierzy Armii Czerwonej, budowanych w końcu lat 40. XX w., których w małopolskich Karpatach
jest kilkanaście. Również one stanowią przedmiot zainteresowania turystycznego, zwłaszcza w aspekcie
sentymentalnym, można bowiem obserwować rosnące w ostatnich latach zainteresowanie nimi ze strony
turystów z terenów b. ZSRR.
Innymi elementami krajobrazu, które są narażone na niepamięć, są fortyfikacje polowe. Wykonane
z ziemi, nierzucające się w oczy, zachowały się praktycznie tylko na terenach leśnych. Obecnie podej-
mowane są akcje inwentaryzacyjne, mające na celu ochronę i przywrócenie pamięci o tych miejscach,
nierzadko o dużej wartości historycznej i edukacyjnej (Kubska i in. 2009). Przykładem ciekawej fortyfi-
kacji, relatywnie łatwej do zaprezentowania turystom, jest punkt oporu dla plutonu piechoty na wzgórzu
Marszałek k. Krościenka, położony przy Głównym Szlaku Beskidzkim (ryc. 2).

Szlaki historii militarnej w Małopolsce

Z punktu widzenia krajoznawstwa turystyka militarna interesuje się pojedynczymi obiektami bądź
zespołami krajoznawczymi (Kruczek, Kurek, Nowacki 2012). Część z nich stanowi osnowę szlaków
turystyki kulturowej, które stanowią regionalne produkty turystyczne (von Rohrscheidt 2010), czy też
krótszych ścieżek historycznych, będących takimi produktami w skali lokalnej. Jednocześnie – szlaki są
najlepszym sposobem na kompleksowe, uporządkowane przedstawienie walorów historycznych turystom,
ale także są odpowiedzią na potrzeby poznawcze – lokalnych społeczności, które w ten sposób rozwijają
możliwości edukacji w zakresie dziedzictwa historycznego regionu.
 Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce jako walory turystyki kulturowej 147

Ryc. 2. Punkt oporu na Marszałku (rys. P. Sadowski 2011)

Obecnie, w górskiej części Małopolski, istnieją dwa szlaki kulturowe, które są związane z tematyką
wojenną – w obu przypadkach dotyczą I wojny światowej. Zainteresowanie tym okresem, w przededniu
setnej rocznicy wydarzeń, przeżywa prawdziwy renesans. Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Świato-
wej jest szlakiem krajowym, obejmującym obszar sześciu województw. W karpackiej części Małopolski
obejmuje on głównie najciekawsze cmentarze wojenne: w Zakliczynie n. Dunajcem, Lubince i Dąbrówce
Szczepanowskiej, Łowczówku, Bogoniowicach, Staszkówce, Łużnej (wzgórze Pustki), Gorlicach, Mała-
stowie, Nowym Sączu, Marinkowicach, Limanowej (wzgórze Jabłoniec), Kamionce Małej i Leszczynie.
Poczesne miejsce zajmują miejsca związane z tradycją walk legionowych – obok cmentarzy w Marcin-
kowicach, Nowym Sączu i Łowczówku w skład szlaku wchodzą miejsca pobytu Józefa Piłsudskiego
w Marcinkowicach i Limanowej, Dąb Wolności w Nowym Sączu oraz obelisk na Przełęczy Rydza-Śmi-
głego w Beskidzie Wyspowym (Szlak Frontu...). Drugim szlakiem o podobnej tematyce jest regionalny
Szlak Cmentarzy z I Wojny Światowej, obejmujący 34 najciekawsze nekropolie na terenie powiatów
tarnowskiego i gorlickiego (Szlak Cmentarzy...).
Sieć szlaków turystycznych uzupełniają ścieżki tematyczne. Przykładem dobrze wykonanej pracy
w tym zakresie jest wspomniana ścieżka ukazująca zespół polskich fortyfikacji polowych na wzgórzu
Wietrznica w dolinie Dunajca. Trasę turystyczną zaprojektowano, wykorzystując istniejącą sieć dróg
gruntowych, z których turysta jest kierowany do poszczególnych odcinków umocnień (fot. XXXIX).
Opisy ważniejszych elementów tych odcinków (jak np. stanowiska ogniowe) znajdują się na inspirujących
odbiorcę tablicach, które nie zakłócają przestrzeni.
Znaczna liczba miejsc historycznych znajduje się także na wirtualnych szlakach turystycznych
(tj. takich, które nie są oznaczone w terenie i nie funkcjonują jako produkty turystyczne). Zalicza się do
nich również te propozycje tras, które mają szansę stać się w przyszłości szlakami realnymi, lecz obecnie
znajdują się w fazie koncepcji lub na początkowym etapie tworzenia (von Rohrscheidt 2010). W pierwszej
kolejności należy wymienić szlaki wymienione w planie zagospodarowania przestrzennego województwa:
Szlak Historii Fortyfikacji Nowożytnej i Najnowszej oraz Szlak Historii Lotnictwa (Plan...).
Pierwszy z nich ma na celu ukazanie bogactwa i różnorodności zachowanych na terenie Małopolski
dzieł obronnych, powstałych w okresie od XVII w. do 1945 r. W regionie tym znajdują się modelowe
przykłady umocnień z okresu Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jedna z największych twierdz pierście-
 148 Piotr Sadowski

niowych Europy – twierdza Kraków, a także liczne i dobrze zachowane przykłady umocnień polowych
z obu wojen światowych. Potencjał do rozwoju turystyki, której przedmiotem są obiekty fortyfikacyjne,
jest więc bardzo duży, w dodatku są one rozmieszczone dosyć równomiernie na całym obszarze (mapa 1).

Mapa 1. Ciekawsze przykłady fortyfikacji nowożytnych i najnowszych w południowej Małopolsce –

potencjalne obiekty na szlaku turystyki kulturowej (oprac. aut.)

Powstający Szlak Historii Lotnictwa ma na celu udostępnienie „miejsc lotniczych”, znajdujących

się na terenie województwa, rozumianych zarówno jako istniejące fizycznie obiekty (lotniska, koszary,
hangary, mogiły lotników, muzea i wystawy), jak również miejsca, w których wydarzyły się różne epizody
lotnicze (zrzuty dla Armii Krajowej czy katastrofy samolotów; Środulska-Wielgus, Wielgus 2005). To
właśnie miejsca katastrof samolotów z okresu II wojny światowej, obok rejonów ważnych operacji lotni-
czych i lotnisk wojskowych, są tymi grupami tematycznymi, które najbardziej dotykają historii militarnej.
Fenomenem w przypadku tematów na szlaku jest ich wielonarodowość, wynikająca z faktu, że w wyda-
rzeniach lotniczych rozgrywających się na tym terenie w latach wojen uczestniczyli lotnicy wielu nacji.
Możliwości tworzenia szlaków wirtualnych wydają się niemal nieograniczone. W tym miejscu
chciałbym przedstawić dwa autorskie pomysły na rozszerzenie oferty turystyki kulturowej województwa:
koncepcję Szlaku Konfederatów Barskich i Szlaku Czarnej Brygady, których tłem historycznym są epizody
walk o zachowanie suwerenności Polski.
Szlak Konfederatów Barskich powstał pierwotnie w rejonie Lanckorony w 2006 r. i obejmował
10 miejsc związanych z czasami konfederacji (1768–1772). Staraniem Towarzystwa Przyjaciół Lanc-
korony miejsca te zostały odnowione, oznaczone w terenie i opracowane w postaci foldera. W 2007 r.,
w rozmowie z działaczami TPL, Fryderykiem Koźbiałem i Zbigniewem Lenikiem, pojawił się pomysł
rozszerzenia szlaku na teren województwa, tzn. połączenia trasą tematyczną miejsc związanych z kon-
federatami. Celem koncepcji jest przybliżenie burzliwego w dziejach narodu epizodu (i bohaterów z nim
związanych), który w okresie międzywojennym został nazwany pierwszym powstaniem narodowym
 Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce jako walory turystyki kulturowej 149

(Konopczyński 2001) Problematyka konfederacji, wciąż budząca liczne kontrowersje wśród historyków,
miałaby zostać przedstawiona w oparciu o zachowane w terenie ślady materialne i niematerialne. Efekty
wykonanej kwerendy materiałów źródłowych oraz inwentaryzacji terenowej przeszły najśmielsze ocze-
kiwania. Dotychczas opisano kilkadziesiąt miejsc i zaproponowano przebieg trasy turystycznej. Dużą
część lokalizacji stanowią konfederackie mogiły (fot. XL) oraz miejsca potyczek, z których część – ze
względu na upływający czas – można wskazać jedynie w przybliżeniu. Ze względu na duży obszar,
głównymi elementami szlaku jest sześć połączonych ze sobą, krótszych tras regionalnych (Sadowski
2009a; Sadowski 2011). Istnieje możliwość rozszerzenia szlaku na teren województw śląskiego i podkar-
packiego, a także na teren Słowacji, gdyż część wydarzeń rozgrywała się za ówczesną granicą węgierską
(tab. 2, mapa 2).

Tab. 2. Przystanki na proponowanym Szlaku Konfederatów Barskich (Sadowski 2011)

Trasa regionalna Miejscowość i obiekt
Kraków: Wawel (B), Kazimierz (B), Krzemionki (L), Tyniec (F, B); Piekary (B);
Kraków i okolice
Wieliczka (B)
Lanckorona Kalwaria Zebrzydowska (P, M); Lanckorona (F, B, M – 2, E); Palcza (M – 2); Harbuto-
i okolice wice (M – 2, P); Jastrzębia (P)
Budzów (M); Sucha Beskidzka (L, M – 2, P); Maków Podhalański – Grzechynia (B);
Sucha Beskidzka
Żarnówka (M); Kocoń (woj. śląskie, M, B, P); Przełęcz Brona (Lt – dostępne tylko
i okolice
szlakiem pieszym)
Myślenice (B, M – 2); Dobczyce (L, M); Kasina Wielka: (Bt, M); góra Śnieżnica (Ot);
Beskid Wyspowy
Pcim (Mt)
Nowa Biała (L); Nowy Targ (B); Szaflary (Bt); Czerwienne (M); Ratułów Górny (M);
Podhale i Spisz Chochołów (Bt, Mt); Czarny Dunajec (L, Mt); Bielanka (G); szczyt Czoło Turbacza
(Pt – dostępny tylko szlakiem pieszym)
Krynica (P); góra Huzary (T); Muszynka (O – dostępny tylko szlakiem pieszym, Pt);
Ziemia Sądecka Izby (O, B); Blechnarka (On, B); Lackowa (L); Przeł. Pułaskiego (T); Wojakowa (G);
Muszyna (B); Piwniczna (B)
Poza trasami Bobrek (F); Kęty (P); Bochnia (On); Zakliczyn n. Dunajcem (B); Świerzowa k. Biecza
regionalnymi (B); Kobylanka (On); Konieczna (On)
Lokalizacje na Preszów (L); Stara Lubowla (B); Cigelka (L); Bardiów (L); Zborów (L), Stara Wieś
terenie Słowacji Spiska (L)
Żródło: Sadowski 2011.
Objaśnienia: B – pole bitwy lub potyczki, M – mogiły, F – zachowane fortyfikacje, O – obozy konfederatów, L – miejsce
związane z postojem lub przemarszem konfederatów, P – pomniki, kaplice poświęcone konfederatom oraz inne pamiątki,
T – toponimy związane z konfederacją barską, G – wał graniczny z 1770 r. (zbudowany po zaborze Podhala i części Ziemi
Sądeckiej przez Austrię), E – izba muzealna, t – miejsca nie potwierdzone badaniami, ale występujące w miejscowej
tradycji, n – miejsca potwierdzone w źródłach, których ślady nie zachowały się w terenie. Liczba oznacza ilość obiektów
danej kategorii na terenie miejscowości.

Celem koncepcji drugiej trasy – wspomnianego Szlaku Czarnej Brygady – jest pokazanie miejsc
znajdujących się na szlaku bojowym 10. Brygady Kawalerii w rejonie Jordanowa i w Beskidzie Wyspo-
wym. Brygada dowodzona przez płk. Stanisława Maczka była w wojsku polskim pierwszą jednostką
w pełni zmotoryzowaną, a jej skuteczne działania obronne na tym obszarze (1–6 września 1939) przeszły
do legendy. Co ważne, istnieje społeczna potrzeba wyznakowania takiego szlaku, zgłaszana przez środo-
wiska zainteresowanych historią turystów, zawodowych historyków oraz wojskowych, organizujących
studialne podróże historyczne. Szlak jest odpowiedzią na postulaty, sformułowane niezależnie przez Jana
Stawarza, nestora Koła Przewodników Beskidzkich i Terenowych im. Tadeusza Prus-Wiśniowskiego
w Myślenicach, który od kilkudziesięciu lat organizuje wycieczki śladami walk brygady płk. Maczka, oraz
Tomasza Jastrzębskiego, szefa Grupy Eksploracyjno-Badawczej PTH Nowy Targ. Docelowo szlak będzie
 150 Piotr Sadowski

Mapa 2. Koncepcja Szlaku Konfederatów Barskich (Sadowski 2009a, 2011)

obejmował tereny walk (oglądane z punktów widokowych), umocnienia, żołnierskie mogiły oraz pomniki
(jak np. unikatowy pomnik wykonany z wieży czołgu Vickers w Kasinie Wielkiej; tab. 3; fot. XLI). W tym
czasie brygada operowała równolegle na kilku kierunkach, determinowanych przez układ dolin górskich,
dlatego też proponowany szlak tworzą dwie równoległe trasy, łączące Jordanów i Nowy Wiśnicz, możliwe
do odwiedzania oddzielnie lub łącznie, w formie pętli (mapa 3).

Mapa 3. Koncepcja Szlaku Czarnej Brygady (oprac. aut.)

 Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce jako walory turystyki kulturowej 151

Tab. 3. Przystanki na proponowanym Szlaku Czarnej Brygady

Obiekty do odwiedzenia na szlaku

ścieżek temat.
fortyfikacje

lub wystaw
urządzenia
pole bitwy

możliwość
Miejscowość

widokowy

pomniki

sztabów
miejsca
postoju
mogiły
punkt
(przystanek)

Wysoka ● ● ● ● ● ●
Jordanów ● ● ●
Osielec ● ●
Łętownia ●
Skomielna Biała ● ● ● ●
Krzeczów ● ●
Lubień ● ● ● ●
Pcim ● ● ● ● ● ● ●
Stróża ● ● ●
Myślenice ● ● ● ●
Wiśniowa ● ● ●
Dobczyce ● ● ●
Zręczyce ●
Podolany ● ● ●
Piątkowa ● ● ●
Rabka ●
Mszana Dolna ● ●
Kasina Wielka ● ● ● ● ● ●
Wierzbanowa ●
Skrzydlna ● ● ● ●
Krzesławice ● ●
Zegartowice ●
Ubrzeż ●
Trzciana ● ● ●
Nowy Wiśnicz ● ●
Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z badań terenowych.

Podsumowanie
Małopolska posiada duży potencjał w zakresie rozwijania kulturowej turystyki militarnej. W tere-
nie istnieją liczne ślady wydarzeń dziejowych – szczególnie z okresu obu wojen światowych. Często są
to jednak ślady ukryte – niewidoczne dla przeciętnego turysty i nieopisane w literaturze. Podejmowane
działania inwentaryzacyjne pozwalają na ocalenie tych miejsc od zapomnienia, a istniejące i projektowane
szlaki turystyki kulturowej są szansą na ich prezentację szerszemu gronu odbiorców Tego typu inicja-
tywy, wykorzystujące istniejące walory historyczne, stanowią naturalnie podstawę do dalszego rozwoju
zrównoważonej turystyki.
Realizacja planowanych działań powinna przynieść wymierne korzyści, przejawiające się we wzro-
ście liczby odwiedzających te miejscowości, w których znajdują się pamiątki historii militarnej, a tym
samym będą działać stymulująco na zrównoważony rozwój poszczególnych gmin czy regionów. Jest to
szczególnie ważne w obszarach górskich, mających liczne ograniczenia dla innych form gospodarowania.
 152 Piotr Sadowski

Przybliżanie mieszkańcom dramatycznych epizodów z historii ich otoczenia sprzyja także wzmacnianiu
więzi z własnym regionem oraz budowaniu patriotyzmu wśród młodzieży.
Spodziewane efekty podejmowanych działań to:
– zróżnicowanie oferty turystycznej regionu (nowe szlaki i obiekty),
– wzrost atrakcyjności turystycznej miejscowości, gmin i powiatów,
– wyeksponowanie mało znanych walorów historycznych,
– aktywizacja różnych grup społecznych w celu rozwijania turystyki kulturowej, ochrony dziedzictwa
historycznego i prezentowania „żywej historii”,
– umocnienie tożsamości narodowej, a także tożsamości regionalnej u społeczności lokalnej,
– rozwijanie postaw patriotycznych u młodego pokolenia.
Projekty w zakresie rozwijania oferty turystyki militarnej, które zostały dotąd zrealizowane przez
różne samorządy, instytucje i grupy inicjatywne, zostały dobrze przyjęte przez środowiska naukowe
i turystyczne. Droga postępowania została wytyczona – pozostaje tylko zagosopodarować turystycznie
tereny, na których znajdują się zachowane ślady przeszłości.

Literatura

American Battlefield Protection Act of 1996, http://www.nps.gov/history/local–law/FHPL_AmBtlefieldPrtc.pdf, dostęp:

16.04.2012.
Broch R., Hauptmann H., 1918, Die westgalizischen Heldengräber aus den Jahren Weltkrieges 1914–1915, Wien.
Chrzanowski W., Gniadek B., Firlej P., 2010, Mapa miejsc niezwykłych, Pogórzańskie Stow. Rozwoju, Tuchów.
Frodyma R., 1985, Cmentarze wojenne z I wojny światowej w rejonie Beskidu Niskiego i Pogórza, SKPB, Warszawa.
Garduła K., Ogórek L., 1988, Śladami I wojny światowej między Rabą a Dunajcem, OA PTTK, Kraków.
Jasiński M., 2008, OKH Stellung a-2 pomiędzy Bochnią a Nowym Sączem, Muzeum im. S. Fischera, Bochnia.
Konopczyński W., 1991, Konfederacja barska, Volumen, Warszawa.
Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., 2012, Krajoznawstwo. Teoria i metodyka, Proksenia, Kraków.
Kubska A., Leonowicz P., Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Fortyfikacje austriackie na Podhalu. Ślady, interpretacja i kie-
runki zagospodarowania, [w:] R. Kowalski (red.), Małopolska i Podhale w latach Wielkiej Wojny 1914–1918, Prace
Komisji Historii Wojskowości, 4, 2, s. 7–52.
Lee R.F., 1973, The Origin & Evolution of the National Military Park Idea, http://www.nps.gov/history/history/online_books/
history_military/index.htm, dostęp: 25.12.2011
Lista obiektów uznanych przez Prezydenta RP za pomniki historii, http://www.nid.pl/idm,81,lista-obiektow-uznanych-przez-
prezydenta-rp-za-pomniki-historii.html, dostęp; 15.04.2012
Mościcki B., Wielocha A.,2005, Kanon Krajoznawczy Polski, wyd. II, PTTK „Kraj”, Warszawa.
Patoczka P., 1978, Cmentarze wojenne w krajobrazie Beskidu Niskiego, Teka Kom. Architektury i Urbanistyki, 12, Kraków,
s. 81–88.
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego,
Kraków 2004.
Rohrscheidt A.M. von, 2008, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał perspektywy, GWSHM Milenium, Gniezno.
Rohrscheidt A.M. von, 2010, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja, Proksenia, Kraków.
Sadowski P., 2009a, Studium i koncepcja udostępnienia turystycznego twierdzy konfederackiej Lanckorona, mps, arch. UG
Lanckorona.
Sadowski P., 2009b, Lotnicze ślady na ziemi myślenickiej, PTTK, Myślenice.
Sadowski P., 2011, Szlak Konfederatów Barskich jako propozycja rozszerzenia oferty turystyki kulturowej w Małopolsce, mps
złożony do druku w almanachu Podhalańskie Zapiski Historyczne.
Steinecke A., 2007, Kulturtourismus. Marktstrukturen, Fallstudien, Perspektiven. Oldenbourg Verlag, München-Wien 2007.
Stone P.R., 2006, A Dark Tourism Spectrum: Towards a Typology of Death and Macabre Related Tourist Sites, Attractions
and Exhibitions, Tourism: An Interdisciplinary International Journal, 52 (2), s. 145–160.
Szlak cmentarzy I wojny światowej, http://www.powiatgorlicki.pl/szlak-cmentarzy-z-i-wojny-swiatowej/szlak-cmentarzy-z-
-i-wojny-swiat.html, dostęp: 10.04.2012.
Szlak Frontu Wschodniego I wojny światowej, http://www.malopolskie.pl/Turystyka/Odkrywanie/?id=2318, dostęp:
10.04.2012.
Środulska-Wielgus J., Wielgus K., 2005, Szlak historii lotnictwa, [w:] K. Radwan (red.), Środkowoeuropejskie dziedzictwo
lotnicze, MLP, Kraków, s. 206–220.
Treść artykułu: str. 141–152

P S
Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Instytut Rekreacji i Turystyki

Pamiątki historii militarnej w południowej Małopolsce

jako walory turystyki kulturowej

Pamiatky vojenských dejín v južnom Malopoľsku

ako hodnoty kultúrneho turizmu

Monuments of the Military History in Southern Little Poland

as Attractions of Cultural Tourism

Fot. XXXVII. Krajobraz kulturowy pola bitwy z września 1939 r. pod Wysoką – widok ze wzgórza Dział,
głównej pozycji polskiej obrony (Kultúrna pamiatka bojiska zo septembra 1939 pod Wysokou – výhľad
z vrchu Dział, hlavnej pozície poľskej strany) (fot. P. Sadowski)

XXV
 Fot. XXXVIII. Cmentarz wojenny nr 303 w Rajbrocie (Vojenský cintorín č. 303 v Rajbrote)
(fot. P. Sadowski)

Fot. XXXIX. Ścieżka historyczna Wietrznica – odcinek przebiegający wzdłuż rowu strzeleckiego
(Historický chodník Wietrznica – úsek vedľa opevnení ) (fot. P. Sadowski)

XXVI
Fot. XL. Teren cmentarza konfederatów barskich w Palczy (las Groby), widoczna nowa kaplica
św. Michała (Územie cintorína príslušníkov barskej konfederácie v Palczi (les Groby), nová kaplnka
sv. Michala) (fot. P. Sadowski)

Fot. XLI. Pomnik żołnierzy 24 pułku ułanów, poległych pod Kasiną Wielką, wykonany z wieży czołgu
Vickers, wyk. S. Dobrowolski (Pamiatka vojakov 24. pluku huľanov pri obci Kasina Wielka, vykonaný
z veži tanku Vickers, umelec S. Dobrowolski) (fot. P. Sadowski)

XXVII