Giáo án máy xây dựng Chương I

CH¦¥NG I: C¥ Së CHI TIÕT M¸Y

§ 1.1. KH¸I NIỆM CHUNG

I. §Þnh nghÜa:

Chi tiÕt m¸y lµ ®¬n vÞ nhá vµ hoµn chØnh cña m¸y. Mét sè chi tiÕt m¸y
®- îc ghÐp l¹i víi nhau theo mét s¬ ®å nguyªn lý nhÊt ®Þnh sÏ t¹o thµnh mét bé
phËn m¸y ®Ó thùc hiÖn mét chøc n¨ng cô thÓ nµo ®ã. Mét cç m¸y cã thÓ cã
nhiÒu bé phËn vµ mçi bé phËn l¹i cã nhiÒu chi tiÕt m¸y.

II. Ph©n lo¹i chi tiÕt m¸y:

C¸c chi tiÕt m¸y ®- îc ph©n lo¹i theo hai dÊu hiÖu ®ã lµ theo c«ng dông vµ
theo ph- ¬ng thøc chÕ t¹o.

1. Theo c«ng dông: C¸c chi tiÕt m¸y ®- îc chia thµnh hai nhãm:

a. Chi tiÕt m¸y cã c«ng dông chung:

Lµ nh÷ng chi tiÕt m¸y ®- îc dïng phæ biÕn trong nhiÒu lo¹i m¸y kh¸c
nhau. C«ng dông cña chóng kh«ng phô thuéc vµo c«ng dông cña m¸y. Nh÷ng
chi tiÕt m¸y thuéc nhãm nµy cã hai lo¹i chÝnh: C¸c chi tiÕt dïng ®Ó ghÐp nèi (bu
l«ng, ®ai èc…) vµ c¸c chi tiÕt dïng ®Ó truyÒn ®éng (æ bi, b¸nh r¨ng…).

b. Chi tiÕt m¸y cã c«ng dông riªng: Lµ nh÷ng chi tiÕt m¸y ®- îc
chÕ t¹o ®Ó dïng trong mét lo¹i m¸y nhÊt ®Þnh nh- trôc c¬, trôc cam, c¸nh b¬m…

2. Theo ph-¬ng thøc chÕ t¹o: C¸c chi tiÕt m¸y ®- îc chia thµnh hai
nhãm:

a. C¸c chi tiÕt ®-îc tiªu chuÈn ho¸: vµ ®- îc chÕ t¹o hµng lo¹t
nh- bu l«ng, ª cu, vßng bi…

b. C¸c chi tiÕt ®-îc chª t¹o ®¬n lÎ: hay nãi c¸ch kh¸c lµ nh÷ng
chi tiÕt nµy kh«ng ®- îc tiªu chuÈn ho¸ chØ ®- îc thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o ®Ó phôc vô
cho mét m¸y nhÊt ®Þnh nµo ®ã.

1
Giáo án máy xây dựng Chương I

Ngµy nay, c¸c nhµ chÕ t¹o m¸y lu«n h- íng tíi viÖc tiªu chuÈn ho¸ nh÷ng
chi tiÕt m¸y ®Ó cã thÓ l¾p lÉn vµ n©ng cao n¨ng suÊt chÕ t¹o m¸y. Tuy nhiªn, rÊt
nhiÒu nh÷ng chi tiÕt ph¶I s¶n xuÊt ®¬n lÎ vµ ®iÒu ®ã g©y rÊt nhiÒu khã kh¨n cho
ng- êi sö dông khi söa ch÷a vµ thay thÕ.

III. TÝnh to¸n thiÕt kÕ chi tiÕt m¸y:

Khi tÝnh to¸n thiÕt kÕ chi tiÕt m¸y, ph¶I c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cô
thÓ cña chi tiÕt m¸y ®ã nh- t¶I träng vµ nh÷ng yªu cÇu vÒ kh¶ n¨ng lµm viÖc ®Ó
chän vËt liÖu chÕ t¹o, h×nh d¸ng vµ kÝch th- íc sao cho hîp lý nhÊt ngoµi ra cßn
ph¶I tÝnh ®Õn tÝnh phï hîp trong c«ng nghÖ chÕ t¹o.

1. TÝnh c«ng nghÖ: Chi tiÕt m¸y ®- îc gäi lµ cã tÝnh c«ng nghÖ cao khi
®¸p øng ®- îc nh÷ng yªu cÇu sau:

- DÔ gia c«ng chÕ t¹o: Quy tr×nh c«ng nghÖ chÕ t¹o ph¶I ®¬n gi¶n

- Gi¸ thµnh rÎ: ®Ó ®¹t ®- îc ®iÒu nµy ph¶i: tèn Ýt nguyªn nhiªn liÖu, ph¶I
tiªu chuÈn ho¸ ®Ó s¶n xuÊt hµng lo¹t nh- ®· nãi ë trªn.

2. Kh¶ n¨ng lµm viÖc: Kh¶ n¨ng lµm viÖc ®- îc ®¸nh gi¸ b¨ng c¸c th«ng
sè sau:

- §é bÒn

- §é bÒn mái

- §é bÒn mßn

- §é cøng

- TÝnh chÞu nhiÖt

a. §é bÒn: Lµ kh¶ n¨ng cña chi tiÕt m¸y thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng cô
thÓ cña m×nh d- íi t¸c ®éng cña t¶I träng vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi kh¸c khi lµm
viÖc.

2
Giáo án máy xây dựng Chương I

§é bÒn lµ chØ tiªu quan träng nhÊt ®èi víi chi tiÕt m¸y. §iÒu kiÖn ®Ó ®¶m
b¶o ®é bÒn cña chi tiÕt m¸y lµ øng suÊt ph¸p  (hoÆc øng suÊt tiÕp ) sinh ra
d- íi t¸c dông cña t¶I träng kh«ng ®- îc v- ît qua øng suÊt cho phÐp:

   =
gh

Hoặc:

τ ≤ τ ≤
gh

Trong đó:

 và τ - ứng suất pháp và ứng suất tiếp cho phép;

σgh và τgh - ứng suất pháp và ứng suất tiếp giới hạn cụ thể với từng loại
vật liệu và ứng suất như sau:

σgh và τgh = giới hạn chảy của ứng suất pháp và ứng suất tiếp - đối với vật
liệu rễ chảy;

σgh và τgh = giới hạn bền của ứng suất pháp và ứng suất tiếp - đối với vật
liệu giòn;

σgh và τgh = giới hạn mỏi của ứng suất pháp và ứng suất tiếp - đối các chi
tiết làm việc với ứng suất thay đổi liên tục.

n – là hệ số an toàn

b. Độ cứng:

- Là khả năng của chi tiết máy chống lại sự biến dạng trong khi làm việc

- Độ cứng được chia làm hai loại: Độ cứng thể tích - chống lại sự biến
dạng về thể tích và độ cứng tiếp xúc - chống lại sự biến dạng bề mặt tiếp xúc.

c. Độ bền mòn: Là khả năng của chi tiết máy chống lại sự giảm kích
thước trong khi làm việc do ma sát hay do han gỉ.

3
Giáo án máy xây dựng Chương I

d. Tính dao động: Là khả năng của chi tiết máy làm việc trong phạm vi
tốc độ nào đó mà không bi dao động do tải trọng động gây nên.

e. Tính chịu nhiệt: Là khả năng làm việc của chi tiết máy mà không chịu
ảnh hưởng của sự thay đổi nhiệt độ do ma sát sinh ra trong quá trình làm việc.

3. Tính toán thiết kế chi tiết máy:

a. Tính kết cấu: Dựa vào tải trọng mà chi tiết máy sẽ làm việc để xác định
ứng suất cho phép và hệ số an toàn cho từng loại công việc cụ thể để xác định
các thông số hình học như hình dáng, kích thước… và vật liệu chế tạo chi tiết
máy.

b. Tính kiểm tra: Theo phương pháp này ta dựa trên các thông số hình
học như hình dáng, kích thước… và vật liệu chế tạo chi tiết máy đã co để kiểm
tra khả năng làm việc.

Nếu khả năng làm việc không đạt yêu cầu thì thí nghiệm thay đổi kích
thước kể cả vật liệu để tìm ra phương án tối ưu và thích hợp.

4
Giáo án máy xây dựng Chương I

§ 1.2. mèi ghÐp c¬ khÝ

Mối ghép cơ khí có nhiệm vụ liên kết các chi tiết máy thành một bộ phận
máy và liên kết các bộ phận máy với nhau theo một sơ đồ nguyên lý nào đó để
tạo thành một cỗ máy.

Các mối ghép cơ khí được phân loại như sau:

* Nhóm các mối ghép cố định:

+ Không tháo được

- Ghép bằng phương pháp hàn

- Ghép bằng đinh tán

- Ghép bằng độ dôi

+ Tháo được

- Ghép bằng then và then hoa

- Ghép bằng ren

* Nhóm các mối ghép động: Mối ghép trục - ổ trục

I. Mèi ghÐp b»ng ph-¬ng ph¸p hµn

1. Khái niệm: Hàn là mối ghép cơ khí không tháo được nhờ lực liên kết
giữa các phân tử kim loại để gắn chặt các chi tiết lại với nhau bằng cách nung
nóng cục bộ các chi tiết cần hàn tới trạng thái nóng chảy hoặc dẻo.

Trong nghành xây dựng thường dùng phương pháp hàn hồ quang điện cầm tay
loại bán tự động và tự động.

Que hàn có cấu tạo gồm hai phần: Phần lõi là thép hàn được đốt cháy tới
trạng thái nóng chảy cùng các chi tiết cần hàn và lấp kín tạo mạch hàn, phần vỏ
bọc ngoài được gọi là thuốc hàn, lớp thuốc này bị đốt cháy khi hàn tạo ra lớp khí
chơ, ngăn không cho không khí tiếp xúc với kim loại khi đang nóng chảy để tránh
bị ô xy hoá (tạo sỉ hàn).

5
Giáo án máy xây dựng Chương I

Que hàn được ký hiệu theo TCVN: E43, E51… trong đó E - electrode là
que hàn điện, hai số đi sau giới han bền của thép lõi que hàn kN/cm2

Ngoài ra còn có N42, N50 dùng để hàn thép hợp kim thấp.

2. Phân loại: Các mối ghép bằng phương pháp hàn được phân loại theo
các dấu hiệu sau:

+ Theo công nghệ hàn

+ Theo kiểu mối hàn

+ Theo mặt cắt tiết diện của mối hàn

a. Theo công nghệ hàn: Có hai cách hàn:

- Hàn chảy: Nung nóng cục bộ các chi tiết cần hàn tới trạng thái nóng
chảy, các chi tiết cần hàn tự gắn lại với nhau khi chất lỏng nguội đi và đông kết
lại: Hàn hồ quang điện, hàn hơi…

- Hàn ép: Nung nóng cục bộ các chi tiết cần hàn tới trạng thái dẻo rồi
dùng lực ép các chi tiết lại.

b. Theo kiểu mối hàn: Có ba kiểu mối hàn:

- Hàn giáp mối: Có dạng tiết diện hình chữ “I” khi các chi tiết hàn là các
tấm mỏng, có dạng tiết diện hình chữ “V, X, Y” khi các chi tiết hàn là các tấm dày
(h×nh 1.1).

H×nh 1.1.

- Hàn chồng: Mạch hàn có thể ngang, dọc, xiên hoặc hỗn hợp

6
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Hàn góc: Dùng để ghép cố định các chi tiết có bề mặt vuông góc với
nhau hoặc nghiêng với nhau một góc α nào đó. Hàn góc cũng được chia thành
hai nhóm là hàn chắc và hàn kín.

H×nh 1.2.

c. Theo mặt cắt tiết diện của mối hàn: Trên thực tế có ba dạng tiết diện
mối hàn sau:

7
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Tiết diện phẳng : Được sử dụng rộng

rãi hơn cả vì đơn giản và rễ thi công (h×nh
1.3.a).

- Tiết diện lõm: Là tiết diện lý tưởng vì

không gây ứng suất tập trung tại mạch hàn,
tuy nhiên phải gia công cơ khí sau hàn hoặc
H×nh 1.3.
Thợ hàn phải có trình độ rất cao mới thực
hiện được, vì vậy chỉ được sử dụng trong các
kết cấu quan trọng (h×nh 1.3.c).

- Tiết diện lồi: Kiểu tiết diện này đẩm bảo độ kín cho mối hàn nhưng gây
ứng suất tập trung tại mạch hàn do tiết diện thay đổi đột ngột (h×nh 1.3.b).

3. Tính toán mối hàn:

Việc tính toán mối hàn được thực hiện như tấm kim loại liền với mặt cắt
nguy hiểm chính là mạch hàn, chỉ cần lấy trị số ứng suất cho phép của mối hàn
bằng 90% trị số ứng suất cho phép của thép lõi que hàn:

υ = [σ],/ [σ] = [τ],/ [τ] = 0,9 ÷1,0

Trong đó: υ – là hệ số sức bền của mối hàn.

[σ] và [τ] – là ứng suất pháp và ứng suất tiếp cho phép của lõi thép
que hàn.

[σ], và [τ], - là ứng suất pháp và ứng suất tiếp cho phép của mối
hàn.

4. Ưu nhược điểm và phạm vi sử dụng:

a. Ưu điểm:

- Kết cấu gọn, tiết kiệm kim loại;

- Độ bền mối ghép tương đối đồng đều;

8
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Dễ dang thi công, có thể tự động hoá giảm giá thành

- Có thể phục hồi các chi tiết bị mòn, gãy, vỡ…

- Có thể hàn ở những vị trí chật hẹp

b. Nhược điểm:

- Cần nguồn điện, nhiệt cao;

- Chất lượng mối hàn phụ thuộc đáng kể vào trình độ của thợ hàn

- Thiết bị kiểm tra chất lượng đắt tiền (máy siêu âm).

c. Phạm vi sử dụng:

Mối ghép bằng phương pháp hàn được sử dụng rộng rãi trong các
nghành cơ khí, chế tạo các kết cấu kim loại trong xây dựng, trong đóng tàu…vv.

II. Ghép bằng đinh tán

1. Cấu tạo mối ghép: Mối ghép bằng đinh tán có cấu tạo như hình 1.4.

Các thông số hình học:

D = (1,6 ÷1,75)d

R = (0,85 ÷1,0)d

h = (0,6 ÷0,65)d

l = (1,5 ÷1,7)d + ΣSi

H×nh 1.4.
d0 = d + (0,5 ÷1,0) mm

Lỗ đinh được chế tạo bằng cách đột, khoan hoặc đột trước rồi khoan sau.
Đột lỗ là phương pháp có năng suất cao, song chỉ áp dụng được với những tấm
tương đối mỏng, hơn nữa lại tạo ra những vết nứt nhỏ quanh lỗ, do đó đối với
mối ghép quan trọng người ta dùng phương pháp đột lỗ nhỏ hơn kích thước cần
thiết, sau đó khoan cho vừa.

Đinh tán được chế tạo bằng thép tròn, một đầu có mũ sẵn, mũ còn lại
được tạo ra khi ghép (h×nh 1.5).

9
Giáo án máy xây dựng Chương I

Mũ đinh có nhiều kiểu khác nhau: Mũ tròn (phổ biến nhất), mũ phẳng, mũ
côn…

H×nh 1.5.

Các phương pháp tán đinh:

-Tán nguội: Áp dụng với đinh tán có đường kính d ≤ 10 mm và đinh tán
được chế tạo từ vật liệu mềm (kim loại màu).

- Tán nóng: Áp dụng với đinh tán có đường kính d > 10 mm bằng cách
nung nóng đầu cần tán tới trạng thái dẻo rồi tiến hành tán.

Ngoài các loại đinh tán kể trên, còn có các loại đinh tán đặc biệt như: Đinh
tán rỗng (để tán vào da, vải), đinh tán có mũ nổ vv…

2. Phân loại mối ghép bằng đinh tán:

a. Theo công dụng: mối ghép bằng đinh tán được chia thanh hai nhóm:

+ Mối ghép chắc: Dùng cho các kết cấu như cầu, dàn cần trục…

+ Mối ghép chắc kín: Dùng trong các nồi hơi, bình chứa khí nén hoặc chất lỏng
có áp suất cao.

b. Theo kết cấu mối ghép: mối ghép

bằng đinh tán được chia thanh hai nhóm:

+ Ghép chồng (hình 1.6.a)

+ Ghép giáp mối (hình 1.6.b, c).

3. Tính toán mối ghép bằng đinh tán:

Các mối ghép bằng đinh tán thường chịu H×nh 1.6.
lực kéo các tấm ghép gây ứng suất tiếp

10
Giáo án máy xây dựng Chương I

(ứng suất cắt) cho các đinh tán tại lỗ tán

Điều kiện để đảm bảo độ bền của mối ghép đinh tán như sau:

Pz = P/z < πd2[τ]/4

Trong đó: Pz - lực tác dụng lên một đinh tán, N;

P - lực kéo tấm ghép, N;

Z - số đinh tán có trong mối ghép;

d - đường kính của đinh tán, mm

[τ] - ứng suất cắt cho phép của vật liệu đinh tán, N/mm 2.

4. Ưu nhược điểm và phạm vi sử dụng

a. Ưu điểm: Mối ghép chắc chắn và rễ kiểm tra chất lượng mối ghép

b. Nhược điểm:

+ Mối ghép nặng do tốn kim loại

+ Thời gian thi công lâu dẫn tới giá thành cao

+ Gây ứng suất tập trung tại lỗ đinh tán.

c. phạm vi sử dụng:

Mối ghép bằng đinh tán ngày càng thu hẹp phạm vi sử dụng, tuy nhiên
mối ghép này vẫn được sử dụng trong những trường hợp sau:

+ Những mối ghép chịu tải trọng động và đặc biệt quan trọng như cầu kim
loại

+ Những tấm ghép không chịu được nhiệt nếu đốt nóng sẽ bị cong vênh
hoặc bị cháy…

+ Những tấm ghép không có tính hàn hoặc nếu dùng phương pháp ghép
bằng hàn thì giá thành quá cao.

III. GhÐp b»ng ®é d«i:

11
Giáo án máy xây dựng Chương I

GhÐp b»ng ®é d«i lµ ph- ¬ng ph¸p ghÐp c¨ng hai chi tiÕt m¸y khi kÝch
th- íc chi tiÕt bÞ bao lín h¬n kÝch th- íc lç cña chi tiÕt bao. Ph- ¬ng ph¸p nµy chñ
yÕu dïng ®Ó ghÐp c¸c chi tiÕt m¸y cã bÒ mÆt tiÕp xóc nhau lµ mÆt trô trßn.

1. CÊu t¹o mèi ghÐp: (h×nh 1.7) nhê biÕn d¹ng ®µn håi vµ dÎo cña kim
lo¹i, sau khi ghÐp kÝch th- íc chung cña trôc vµ lç t¹i chç ghÐp lµ D (D1 < D < D2).

Trªn bÒ mÆt tiÕp xóc xuÊt hiÖn ¸p suÊt P (N/mm2) lµm Ðp chÆt hai chi tiÕt
l¹i víi nhau. Lùc ma s¸t sinh ra d- íi ¸p suÊt P lµm cho hai chi tiÕt ghÐp kh«ng di
®éng t- ¬ng ®èi ®- îc víi nhau vµ cã thÓ truyÒn ®- îc m«men xo¾n, uèn vµ lùc
däc trôc khi c¸c lùc nµy bÐ h¬n lùc ma s¸t sinh ra gi÷a hai chi tiÕt.

H×nh 1.7.

2. C¸c ph-¬ng ph¸p l¾p mèi ghÐp b»ng bé d«i:

* L¾p b»ng lùc Ðp (khi l  1,5d):

F = (10  20). max. l

trong ®ã: max tÝnh b»ng m (10-6m), l - mm vµ F - N;

* L¾p b»ng c¸ch nung nãng chi tiÕt bao:

* L¾p b»ng c¸ch lµm l¹nh chi tiÕt bao.

3. TÝnh mèi ghÐp b»ng ®é d«i: NÕu mèi ghÐp ®ång thêi chÞu t¸c dông
cña lùc däc trôc F (N) vµ m«men xo¾n Mx (N.m) th× ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o ®é bÒn
mèi ghÐp:

12
Giáo án máy xây dựng Chương I

2
 2M x 
F 
2

 d   [P],
.f .d.l
Trong ®ã:

f: - hÖ sè ma s¸t trªn bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a hai chi tiÕt (®èi víi c¸c chi tiÕt
b»ng gang vµ thÐp: f = 0,08 khi l¾p b»ng ph- ¬ng ph¸p Ðp; f = 0,1 khi l¾p b»ng
c¸ch nung nãng hoÆc lµm l¹nh);

[P] - ¸p suÊt cho phÐp trªn bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a hai chi tiÕt.

4. ¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

a) ¦u ®iÓm:

- ChÞu ®- îc t¶i träng lín, kÓ c¶ t¶i träng va ®Ëp;

- §¶m b¶o ®é ®ång t©m cña c¸c chi tiÕt;

- Th¸o l¾p cã thÓ ®- îc mµ kh«ng háng ®Õn c¸c chi tiÕt ghÐp.

b) Nh-îc ®iÓm:

- L¾p vµ th¸o phøc t¹p, nÕu kh«ng cÈn thËn cã thÓ lµm háng bÒ mÆt c¸c
chi tiÕt khi l¾p vµ th¸o;

- Khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c kh¶ n¨ng chuyÒn lùc cña mèi ghÐp v× c¸c th«ng
sè , f thay ®æi trong ph¹m vi kh¸ réng.

c) Ph¹m vi sö dông: Mèi ghÐp b»ng ®é d«i th- êng dïng ®Ó ghÐp c¸c b¸nh
r¨ng, æ l¨n, ®Üa trôc tuarbin v.v... vµo c¸c trôc cao tèc (nhê - u ®iÓm thø ba).

IV. GhÐp b»ng then vµ then hoa:

a) Ph©n lo¹i then: C¸c lo¹i then ®- îc ph©n lo¹i theo s¬ ®å d- íi ®©y:

Then

Then ghÐp láng Then ghÐp c¨ng

13

Then Theo Theo b¸n Theo ma Then Then tiÕp

Giáo án máy xây dựng Chương I

b) CÊu t¹o c¸c lo¹i then:

- Then b»ng: (h×nh 1.8) then b»ng

cã tiÕt diÖn h×nh ch÷ nhËt, hai ®Çu ®- îc
v¸t trßn hoÆc b»ng. MÆt lµm viÖc lµ hai
mÆt bªn (diÖn tÝch bÐ h¬n).

Th«ng th- êng ng- êi ta chØ dïng

mét then, khi kÕt cÊu chÞu m«men xo¾n
lín ng- êi ta míi dïng hai hoÆc ba then
(n»m c¸ch ®Òu trªn vßng trßn trôc). Chi
H×nh 1.8.
tiÕt ghÐp nµo cã ®é bÒn kÐm h¬n th×
r·nh trªn chi tiÕt ®ã ph¶i s©u h¬n.

¦u ®iÓm: ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o vµ th¸o l¾p dÔ dµng.

Nh- îc ®iÓm: Kh«ng truyÒn ®- îc lùc däc trôc.

- Then dÉn h- íng: CÊu t¹o nh- then b»ng, chØ cã ®iÓm kh¸c lµ then ®- îc
b¾t vÝt cè ®Þnh vµo trôc, cßn r·nh trªn trôc bao (may ¬) dµi h¬n then ®Ó may-¬ cã
thÓ chuyÓn ®éng däc trôc. NÕu kho¶ng di chuyÓn qu¸ dµi th× then ®- îc b¾t vÝt
vµo may-¬ vµ r·nh trªn trôc ph¶i dµi.

Then dÉn h- íng ®- îc dïng trong nh÷ng tr- êng hîp cÇn di chuyÓn may-¬
däc trôc (trong hép sè «t«, m¸y kÐo...).

14
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Then b¸n nguyÖt: CÊu t¹o

t- ¬ng tù nh- then b»ng, nh- ng tiÕt
diÖn h×nh ch÷ nhËt thay ®æi theo chiÒu
däc trôc (h×nh 1.9).

NÕu may-¬ ng¾n th- êng dïng

mét then, cßn khi may-¬ dµi th× dïng
hai then.

¦u ®iÓm: ®¬n gi¶m, dÔ chÕ t¹o

vµ th¸o l¾p, cã kh¶ n¨ng tù thÝch øng H×nh 1.9.

víi ®é nghiªng cña r·nh may-¬.

Nh-îc ®iÓm: chØ truyÒn ®- îc m«men xo¾n kh«ng lín l¾m v× trôc bÞ yÕu do
cã r·nh s©u trªn trôc

- Then ma s¸t: Cã hai mÆt lµm viÖc lµ

mÆt trªn (víi ®é v¸t 1:100) vµ mÆt
d- íi (mÆt trô cïng víi ®- êng kÝnh
trôc), hai mÆt cßn l¹i cã thÓ cã khe
hö. Then cã thÓ cã ®Çu hoÆc kh«ng
cã ®Çu. Khi ®ãng then th× mÆt trªn
cña then ¸p chÆt vµo r·nh may-¬
cïng ®é dèc, mÆt d- íi cña then ¸p
chÆt vµo mÆt trôc. T¶i truyÒn tõ trôc H×nh 1.10.
sang may-¬ vµ ng- îc l¹i nhê lùc ma
s¸t (h1.10).

¦u ®iÓm: Kh«ng cÇn r·nh trªn trôc nªn kh«ng bÞ yÕu; cã thÓ l¾p ë bÊt kú
chç nµo trªn trôc; khi qu¸ t¶i, then cã t¸c dông ®¶m b¶o an toµn (tù tr- ît).

Nh-îc ®iÓm: Kh«ng truyÒn ®- îc m«men xo¾n vµ lùc däc trôc; g©y lÖch
t©m, t¨ng dung ®éng cña c¸c chi tiÕt ghÐp.

15
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Then v¸t: Cã cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc nh- then ma s¸t (h×nh 1.11).
ChØ cã hai ®iÓm kh¸c lµ mÆt d- íi cña then kh«ng ph¶i lµ mÆt trô, mµ lµ mÆt
ph¼ng vµ trªn trôc cã r·nh ®Ó ghÐp then vµo.

¦u ®iÓm: ChÞu ®- îc va ®Ëp, truyÒn ®- îc m«men xo¾n vµ lùc däc trôc.

Nh-îc ®iÓm: G©y quay lÖch t©m nh- then ma s¸t; trôc bÞ yÕu ®i so víi
dïng then ma s¸t; khi qu¸ t¶i, then kh«ng cã t¸c dông ®¶m b¶o an toµn.

- Then tiÕp tuyÕn:

Do hai then v¸t t¹o thµnh, nh- ng kh¸c víi then

ë phÇn trªn lµ mÆt v¸t cña hai then ®- îc ¸p
chÆt vµo nhau ®Ó ®ãng c¸c then vµo r·nh tõ hai
phÝa (h×nh 1.12). Hai mÆt lµm viÖc lµ hai mÆt
bªn (mçi mÆt cña mét then). ë ®©y ®é d«i theo
ph- ¬ng tiÕp tuyÕn chø kh«ng theo ph- ¬ng
h- íng t©m nh- ë then ma s¸t vµ then v¸t. Then
tiÕp tuyÕn dïng ®Ó ghÐp c¸c chi tiÕt truyÒn
m«men xo¾n lín. Khi truyÒn m«men xo¾n Mx H×nh 1.11.
mét chiÒu ng- êi ta dïng mét cÆp then, nÕu
truyÒn c¶ hai chiÒu th× dïng hai cÆp then ®Æt
c¸ch nhau mét gãc  = 12001350

c. TÝnh to¸n then:

C«ng dông chÝnh cña then lµ ®Ó ghÐp c¸c chi tiÕt chØ ®Ó
truyÒn m«men xo¾n Mx, rÊt Ýt khi ph¶i truyÒn c¶ lùc däc trôc. V×
vËy ë ®©y chØ xÐt ®Õn m«men xo¾n. §Ó ®¶m b¶o ®é bÒn cña
mèi ghÐp then th× cÇn ®¹t yªu cÇu sau:

Mx  0,5.d.b.l.c 

Trong ®ã: l - ®é dµi cña then; b vµ d xem trªn h×nh vÏ;

 - øng suÊt c¾t cho phÐp cña vËt liÖu lµm then.
c
H×nh 1.12.

16
Giáo án máy xây dựng Chương I

2. GhÐp b»ng then hoa: GhÐp b»ng then hoa lµ c¸ch ghÐp may-¬ vµo
trôc, nhê c¸c r¨ng cña trôc ®- îc lång vµo c¸c r·nh cã s½n cña may-¬.

a. Ph©n lo¹i: Cã hai c¸ch ghÐp then hoa nh- sau:

- GhÐp cè ®Þnh: May-¬ cè ®Þnh trªn trôc (trôc h×nh trô, h×nh nãn);

- GhÐp di ®éng: May ¬ cã thÓ tr- ît däc trôc (trôc h×nh trô).

b. CÊu t¹o: Trªn trôc (t¹i chç cÇn ghÐp

víi may-¬), ng- êi ta chÕ t¹o c¸c r¨ng dµi däc
trôc, chiÒu dµi r¨ng th- êng lín h¬n chiÒu réng
may-¬ mét chót (h×nh 1.13). R¨ng then hoa cã
c¸c d¹ng: r¨ng ch÷ nhËt (a); r¨ng th©n khai (b)
vµ r¨ng h×nh tam gi¸c (c), trong ®ã r¨ng h×nh
ch÷ nhËt ®- îc dïng phæ biÕn h¬n c¶ v× dÔ gia
H×nh 1.13.
c«ng chÕ t¹o.

c. TÝnh to¸n then hoa: Mèi ghÐp then hoa bÞ háng chñ yÕu do dËp bÒn
lµm viÖc cña r¨ng. §Ó ®¶m b¶o ®é bÒn mèi ghÐp cÇn tho¶ m·n ®iÒu kiÖn sau:

Mx
d    d  ,
R tb. .F.z.

Trong ®ã: Mx-m«men xo¾n truyÒn tõ trôc may-¬ qua then hoa;

Rtb- b¸n kÝnh trung b×nh cña trôc then hoa;

F- diÖn tÝch tÝnh to¸n bÒ mÆt lµm viÖc cña mét r¨ng;

z- sè r¨ng then hoa;

 - hÖ sè ph©n bæ t¶i träng gi÷a c¸c r¨ng,  = 0,75;

 - øng suÊt dËp cho phÐp (tra theo b¶ng dùa vµo chÕ ®é lµm
d

viÖc cña bé ghÐp).

d. ¦u vµ nh-îc ®iÓm:

¦u ®iÓm:

17
Giáo án máy xây dựng Chương I

- §¶m b¶o ®é ®ång t©m cña hÖ, dÔ di chuyÓn may-¬ däc trôc;

- Kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín h¬n so víi mèi ghÐp then cïng kÝch th- íc;

- ChÞu ®- îc va ®Ëp vµ t¶i träng ®éng.

Nh-îc ®iÓm: Khã chÕ t¹o, gi¸ thµnh cao h¬n so víi mèi ghÐp then.

V. GhÐp b»ng ren:

GhÐp b»ng ren lµ ph- ¬ng ph¸p ghÐp cè

®Þnh (cã thÓ th¸o l¾p ®- îc) hoÆc dïng ®Ó truyÒn
®éng. C¸c chi tiÕt ®- îc ghÐp víi nhau nhê sù ¨n
khíp cña ren trªn c¸c chi tiÕt ®ã.

1. Nguyªn lý cÊu t¹o ren: NÕu dïng mét

H×nh 1.14.
tam gi¸c vu«ng ABC quay xung quanh mét khèi trô
sao cho c¹nh ®¸y AB lu«n song song víi chu vi
®¸y khèi trô th× c¹nh huyÒn AC sÏ vÏ trªn mÆt trô
mét ®- êng xo¾n èc (h×nh 1.14).

NÕu thay thÕ tam gi¸c ABC thµnh mét h×nh

ph¼ng nµo ®ã (tam gi¸c, h×nh vu«ng, h×nh thang H×nh 1.15.
vv...) tr- ît theo h×nh xo¾n èc nãi trªn ta sÏ cã ren
tam gi¸c, ren vu«ng...(h×nh 1.15)

2. C¸c th«ng sè h×nh häc cña ren: (h×nh

1.16)

- §-êng kÝnh ngoµi d: lµ ®- êng kÝnh h×nh

trô bao quanh ®Ønh ren. Nã chÝnh lµ ®- êng kÝnh
danh nghÜa cña ren. VÝ dô bul«ng M16 th× d=16mm.
H×nh 1.16.
- §-êng kÝnh trong d1: lµ ®- êng kÝnh h×nh
trô bao ®Ønh ren trong;

- §-êng kÝnh trung b×nh d2: d2 = (d1+d)/2 lµ ®- êng kÝnh h×nh trô ph©n ®«i
tiÕt diÖn ren;

18
Giáo án máy xây dựng Chương I

- ChiÒu cao tiÕt diÖn lµm viÖc cña ren h0: h0=(d-d1):2.

- B-íc ren t: lµ kho¶ng c¸ch gi÷a hai mÆt song song cña hai ren liÒn kÒ
nhau (®o theo ph- ¬ng cña trôc);

- B-íc xo¾n èc S0: (h1.14) lµ kho¶ng di chuyÓn theo chiÒu däc trôc khi
xoay t- ¬ng ®èi gi÷a bu l«ng vµ ®ai èc mét vßng: S0=z.t. ë ®©y z lµ sè mèi ren;

- Gãc tiÕt diÖn  :  =600 víi ren hÖ mÐt,  =550- ren hÖ Anh;

- Gãc n©ng ren  : (h×nh 1.14) lµ gãc t¹o bëi tiÕp tuyÕn cña ®- êng xo¾n èc
(trªn h×nh trô trung b×nh) víi mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi trôc ren.

  arctgS0 / .d 2  ,

3. Ph©n lo¹i ren: Ren ®- îc ph©n lo¹i nh- sau:

a. Theo chiÒu xo¾n èc: ®- îc chia thµnh hai nhãm:

- Ren ph¶i: tÞnh tiÕn lªn phÝa tr- íc khi quay ®ai èc hoÆc bu l«ng theo
chiÒu kim ®ång hå.

- Ren tr¸i: tÞnh tiÕn lªn phÝa tr- íc khi quay ®ai èc hoÆc bu l«ng ng- îc
chiÒu kim ®ång hå.

b. Theo sè mèi ren: Cã ren mét mèi, ren hai mèi vµ ba mèi, trong ®ã ren
mét mèi ®- îc dïng phæ biÕn h¬n c¶. TÊt c¶ c¸c ren dïng ®Ó l¾p ghÐp ®Òu dïng
ren mét mèi. Ren hai vµ ba mèi dïng ®Ó truyÒn ®éng (truyÒn trôc vÝt...).

c. Theo c«ng dông: cã hai lo¹i chÝnh:

- Ren ghÐp chÆt: dïng ®Ó ghÐp chÆt c¸c chi tiÕt m¸y l¹i víi nhau. Ren
ghÐp chÆt th- êng lµ ren hÖ mÐt vµ ren hÖ Anh, kÝch th- íc tÝnh b»ng inch =
25,4mm vµ ren èng.

- Ren truyÒn ®éng: dïng ®Ó truyÒn ®éng c¬ cÊu vÝt hoÆc ®iÒu chØnh. Ren
truyÒn ®éng th- êng lµ ren vu«ng (h1.15), ren h×nh thang c©n (h1.15.c) hoÆc lµ
ren h×nh r¨ng c- a (h1.15.d).

4. CÊu t¹o mèi ghÐp ren: Mèi ghÐp ren dïng ®Ó ghÐp c¸c chi tiÕt m¸y:

19
Giáo án máy xây dựng Chương I

- C¸c chi tiÕt cã chiÒu dµy kh«ng lín l¾m;

- Th- êng ph¶i th¸o l¾p lu«n;

- Th- êng lµm b»ng vËt liÖu cã ®é bÒn t- ¬ng ®èi thÊp.

C¸c chi tiÕt cña mèi ghÐp ren (bul«ng, ®ai

èc, vßng ®Öm) rÊt ®a d¹ng, nh- ng nh×n chung cã
cÊu t¹o t- ¬ng tù nh- h×nh 1.17. C¸c chi tiÕt cã rÊt
nhiÒu kÝch cì kh¸c nhau, nh- ng tÊt c¶ c¸c th«ng
sè h×nh häc vµ vËt liÖu cña chóng ®· ®- îc tiªu
chuÈn ho¸ ®Ó s¶n xuÊt hµng lo¹t víi gi¸ thµnh
®¬n vÞ s¶n phÈm thÊp ®Ó tiÖn thay thÕ l¾p r¸p. Do
®ã khi thiÕt kÕ m¸y mãc ng- êi ta kh«ng thiÕt kÕ
bul«ng, ®ai èc vµ vßng ®Öm mµ chØ chän kiÓu
thÝch hîp nhÊt sau khi tÝnh to¸n ®é bÒn, sè l- îng
vµ ®- êng kÝnh danh nghÜa cÇn thiÕt cña c¸c chi H×nh 1.17.

tiÕt ghÐp.

VËt liÖu ®Ó chÕ t¹o c¸c chi tiÕt m¸y cã ren:

- ThÐp th- êng, thÐp Ýt vµ võa cacbon nh- Ct3, Ct5, Ct35... C¸c lo¹i thÐp
nµy biÕn d¹ng tèt, dÔ dËp, c¸n nguéi vµ l¨n ren nªn ®- îc dïng phæ biÕn ®Ó chÕ
t¹o c¸c chi tiÕt chÞu t¶i träng nhá vµ trung b×nh;

- ThÐp hîp kim nh- 40X, 30XH, 40XH vv... dïng ®Ó lµ c¸c chi tiÕt chÞu t¶i
träng lín, t¶i träng va ®Ëp hoÆc lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao.

- Trong mét sè tr- êng hîp ®Æc biÖt cÇn gi¶m l- îng m¸y (m¸y bay, tµu vò
trô...) ng- êi ta sö dông bu l«ng, ®ai èc vµ vßng ®Öm ®- îc lµm tõ hîp kim cã ti-tan
(Ti) cho phÐp gi¶m ®- îc 5060% träng l- îng mèi ghÐp so víi thÐp nÕu xÐt cïng
kh¶ n¨ng chÞu t¶i.

5. ¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

a. ¦u ®iÓm:

20
Giáo án máy xây dựng Chương I

- CÊu t¹o ®¬n gi¶n;

- Cã thÓ cè ®Þnh c¸c chi tiÕt ë bÊt kú vÞ trÝ nµo;

- DÔ th¸o l¾p mµ kh«ng lµm h- h¹i c¸c chi tiÕt ghÐp;

- Gi¸ thµnh thÊp (do ®- îc tiªu chuÈn ho¸ nªn cã thÓ chÕ t¹o hµng lo¹t
nh÷ng ph- ¬ng ph¸p cã n¨ng suÊt cao).

b. Nh-îc ®iÓm: Cã sù tËp trung øng suÊt ë ch©n r¨ng lµm gi¶m søc bÒn
mái cña mèi ghÐp, do ®ã mèi ghÐp kÐm bÒn khi t¶i träng thay ®æi th- êng xuyªn;
khi cã dung ®éng liªn tôc bu l«ng hay ®ai èc dÔ tù dêi nhau nªn kh«ng an toµn
mèi ghÐp.

c. Ph¹m vi sö dông: GhÐp b»ng ren ®- îc sö dông rÊt réng r·i trong tÊt
c¶ c¸c ngµnh c¬ khÝ nãi riªng vµ kinh tÕ nãi chung. C¸c chi tiÕt m¸y cã ren chiÕm
trªn 60% tæng sè c¸c chi tiÕt cã trong c¸c m¸y mãc hiÖn ®¹i.

VI. GhÐp "trôc - æ trôc":

Mèi ghÐp "trôc - æ trôc" thuéc lo¹i mèi ghÐp ®éng, tøc lµ trong qu¸ tr×nh
lµm viÖc trôc cã thÓ quay trong lßng æ trôc. CÊu t¹o mèi ghÐp "trôc - æ trôc" ®- îc
chØ trªn h×nh 1.18

A. Trôc: Trôc lµ chi tiÕt m¸y

dïng ®Ó ®ì c¸c chi tiÕt quay quanh nã
hoÆc ®Ó truyÒn m«men xo¾n, hay ®ång
thêi lµm c¶ hai nhiÖm vô trªn.
H×nh 1.18.
1. Ph©n lo¹i trôc: (h×nh 1.19) trôc
®- îc ph©n lo¹i nh- sau:

- Trôc t©m: ChØ ®ì c¸c chi tiÕt

m¸y quay xung quanh nã (chØ chÞu
m«men uèn).

- Trôc tuyÕn: Võa ®ì c¸c chi tiÕt

quay quanh nã, võa truyÒn m«men xo¾n

21
Giáo án máy xây dựng Chương I

(chÞu c¶ hai m«men uèn vµ xo¾n).

3. Theo d¹ng ®-êng t©m. Cã hai

lo¹i:

H×nh 1.19.

- Trôc th¼ng: gåm th¼ng tr¬n (h×nh 1.19.a,c) vµ th¼ng bËc thang (h1.19.b);

- Trôc khuûu: dïng trong c¸c lo¹i ®éng c¬ ®èt trong (h1.19.d).

4. Theo tiÕt diÖn: Cã trôc ®Æc vµ trôc èng.

5. Theo ®Æc tÝnh c¬ häc: Cã trôc cøng vµ trôc mÒm (h1.19.e)

6. KÕt cÊu trôc:

Trôc th- êng ®- îc chÕ t¹o cã h×nh trô trßn cã ®- êng kÝnh kh¸c nhau ®Ó dÔ
chÕ t¹o vµ l¾p r¸p. Ýt khi dïng trôc cã ®- êng kÝnh kh«ng ®æi (kiÓu trôc tr¬n) vµ
th- êng ®- îc chÕ t¹o víi ®- êng t©m kh«ng ®æi.

§Ó cè ®Þnh c¸c chi tiÕt m¸y ng- êi ta th- êng dïng vai trcô,
b¹c, vßng chÆn... Vai trôc th- êng ®- îc l- în trän cung
Ri(1,2,3) ®Ó gi¶m tËp trung øng suÊt do tiÕt diÖn thay ®æi
(h×nh 1.20). Riªng trôc mÒm lµ mét lo¹i ®Æc biÖt, Ýt khi gÆp
h¬n, nã bao gåm vá nhùa bäc ngoµi, bªn trong lµ mét líp
H×nh 1.20.
lß xo hoÆc nhiÒu líp lß xo cuèn ng- îc chiÒu nhau ®Ó

dÉn h- íng lâi mÒm b»ng kim lo¹i mµ nã bao quanh.Lâi th- êng ®- îc cuèn tõ
nhiÒu sîi d©y thÐp hoÆc d©y ®ång nhá vµ cã thÓ chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn so víi vá
(d©y phanh xe m« t«, xe ®¹p...) hoÆc quay trong lßng vá (d©y truyÒn ®éng ®Çm
dïi ®Ó ®Çm bª t«ng...). §Æc ®iÓm chñ yÕu cña trôc mÒm lµ chóng cã ®é cøng
v÷ng uèn thÊp nh- ng cã ®é cøng v÷ng xo¾n cao.

22
Giáo án máy xây dựng Chương I

PhÇn trôc tiÕp xóc víi æ trôc gäi lµ ngâng trôc. PhÇn trôc ®Ó l¾p c¸c chi tiÕt
m¸y gäi lµ th©n trôc. §Ó cè ®Þnh c¸c chi tiÕt m¸y trªn trôc theo chiÒu trôc th- êng
dïng vai trôc, gê, mÆt h×nh nãn, b¹c, vßng chÆn, ®ai èc, l¾p cã ®é d«i v.v... Vai
trôc th- êng ®- îc l- în trßn ®Ó gi¶m tËp trung øng suÊt do tiÕt diÖn thay ®æi.

VËt liÖu chÕ t¹o trôc th- êng ®- îc dïng thÐp c¸cbon vµ thÐp hîp kim. §èi
víi nh÷ng trôc chÞu øng suÊt kh«ng lín l¾m (t¶i träng nhá vµ trung b×nh), dïng
thÐp Ct5 kh«ng nhiÖt luyÖn. NÕu trôc chÞu t¶i t- ¬ng ®èi cao th× dïng thÐp CT45,
40X. Tr- êng hîp chÞu øng suÊt lín, lµm viÖc trong c¸c m¸y quan träng, trôc
®- îc chÕ t¹o b»ng thÐp 40XH, 40XH2MA, 3XTCA v.v... §èi víi trôc quay nhanh,
lµm viÖc víi æ tr- ît ngâng trôc cÇn cã ®é cøng rÊt cao th× dïng thÐp 20,20X thÊm
than vµ t«i; nÕu trôc lµm viÖc víi tèc ®é rÊt cao vµ øng suÊt rÊt lín dïng thÐp
12XH3A, 18XDTT v.v...thÊm than vµ t«i.

7. TÝnh to¸n trôc: Khi tÝnh to¸n søc bÒn cña trôc th¼ng ta coi nh- dÇm ®Æt
trªn c¸c gèi ®ì lµ æ tr- ît hoÆc æ l¨n. Th«ng th- êng trôc ®- îc tÝnh theo ®iÒu kiÖn
bÒn, ngoµi ra tuú tr- êng hîp cô thÓ cßn ph¶i xÐt ®Õn ®é cøng vµ dao ®éng cña
trôc.

Khi tÝnh gÇn ®óng trôc, ta xÐt ®Õn t¸c dông cña c¶ m«men uèn vµ m«men
xo¾n. §- êng kÝnh trôc t¹i tiÕt diÖn nguy hiÓm nhÊt ph¶i ®¹t ®iÒu kiÖn sau:

M td M 2u  0,75M 2x
d 3 3
0,1. 0,1

trong ®ã Mtd- m«men t- ¬ng ®- ¬ng;

Mu m«men uèn;

Mx- m«men xo¾n;

 - øng suÊt cho phÐp;

d- ®- êng kÝnh ®o¹n nguy hiÓm nhÊt trªn trôc.

Sau khi cã ®Çy ®ñ kÝch th- íc cña trôc qua c¸c b- íc tÝnh gÇn ®óng, cÇn
kiÓm nghiÖm søc bÒn mái theo ph- ¬ng ph¸p tÝnh chÝnh x¸c: kiÓm nghiÖm hÖ sè

23
Giáo án máy xây dựng Chương I

an toµn cña trôc. Ngoµi ra, tr- êng hîp trôc chÞu qu¸ t¶i ®ét ngét còng cÇn kiÓm
nghiÖm søc bÒn khi qu¸ t¶i.

B. æ trôc: Lµ chi tiÕt dïng ®Ó dì c¸c trôc quay. Nã chÞu t¸c dông cña
c¸c lùc ®Æt trªn trôc vµ truyÒn c¸c lùc nµy vµo th©n hoÆc bÖ m¸y. Nhê cã æ trôc
vµ trôc cã vÞ trÝ nhÊt ®Þnh vµ quay tù do quanh mét ®- êng t©m ®· ®Þnh.

1. Ph©n lo¹i æ trôc: æ trôc ®- îc ph©n lo¹i nh- sau:

a. Theo d¹ng ma s¸t trong æ: ng- êi ta chia ra æ ma s¸t tr- ît, gäi lµ æ
tr- ît vµ æ ma s¸t l¨n, gäi lµ æ l¨n.

b. Theo c«ng dông: æ ®- îc chia thµnh 3 lo¹i:

- æ dì: chÞu lùc h- íng t©m;

- æ chÆn: chÞu lùc däc trôc;

- æ dì chÆn: ChÞu c¶ lùc h- íng t©m vµ lùc däc trôc.

2. æ tr-ît: cã ba kiÓn lµ æ nguyªn, æ ghÐp vµ æ tù lùa.

a. æ nguyªn: (h×nh 1.21). §- îc cÊu

t¹o tõ hai chi tiÕt lµ th©n æ, lãt æ (b¹c). Trªn æ
cã lç ®Ó tra dÇu b«i tr¬n, trong b¹c cã r·nh
khoÐt ®Ó dÇu b«i tr¬n cã thÓ b«i ®- îc phÇn
tiÕp xóc gi÷a trôc vµ æ trôc. Th©n æ cã thÓ lµm
liÒn víi th©n (khung) m¸y trong tr- êng hîp
cÇn thiÕt. Lãt æ lµm b»ng vËt liÖu cã hÖ sè ma
s¸t thÊp (gang gi¶m ma s¸t, babit, ®ång...). H×nh 1.21.
PhÇn lín c¸c æ tr- ît cã l/d=0,50,9.

b. æ ghÐp: Cã cÊu t¹o hoµn toµn t- ¬ng tù nh- æ nguyªn, chØ cã ®iÓm kh¸c
lµ ®- îc chÕ t¹o thµnh hai nöa b»ng nhau ®Ó dÔ l¾p vµo trôc vµ dÔ ®iÒu chØnh khe
hoÎ gi÷a lãt æ vµ trôc khi lãt æ bÞ mßn. Hai nöa æ ®- îc ghÐp víi nhau b»ng vÝt
cÊy, hay bu l«ng.

24
Giáo án máy xây dựng Chương I

c. æ tr-ît tù lùa: VÒ nguyªn lý cÊu t¹o t- ¬ng tù nh- æ nguyªn vµ æ ghÐp,

tøc lµ còng cã hai chi tiÕt: th©n æ vµ b¹c (h×nh 1.22). §- îc chÕ t¹o thµnh hai nöa
nh- æ ghÐp ®Ó cã thÓ lång lãt vµo th©n æ v× mÆt ngoµi cña lãt æ cã gê h×nh cÇu ¸p
chÆt vµo r·nh vßng h×nh m¸ng trªn th©n æ. Nhê bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a th©n æ vµ
lãt æ lµ mÆt cÇu nªn trong qu¸ tr×nh lµm viÖc lãt æ vµ trôc cã thÓ nghiªng ®i mét
gãc  =0,510 mµ kh«ng lµm háng mÐp th©n æ.

d. ¦u nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

 ¦u ®iÓm:

- Lµm viÖc ªm, kh«ng ån, kh«ng xãc;

- Kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín, kÓ c¶ t¶i träng ®éng vµ va

®Ëp (nhê t¸c ®éng gi¶m chÊn cña líp dÇu b«i tr¬n);

- DÔ chÕ t¹o vµ th¸o l¾p.

 Nh-îc ®iÓm: nh- îc ®iÓm chung cña æ tr- ît lµ

H×nh 1.22.
ma s¸t lín nªn liªn tôc ph¶i b«i tr¬n.

 Ph¹m vi sö dông: hiÖn nay ngµnh chÕ t¹o m¸y æ tr- ît dïng Ýt h¬n æ l¨n
v× hÖ sè ma s¸t lín (lín h¬n 510 lÇn). Tuy nhiªn trong mét sè tr- êng hîp dïng æ
tr- ît cã nhiÒu - u viÖt h¬n æ l¨n:

- Khi trôc quay víi tèc ®é rÊt cao, nÕu dïng æ l¨n sÏ chãng ph¶i thay æ;

- Khi yªu cÇu ph- ¬ng cña trôc ph¶i chÝnh x¸c, do æ tr- ît cã Ýt chi tiÕt nªn
dÔ chÕ t¹o chÝnh x¸c;

- Trôc quay víi tèc ®é thÊp vµ t¶i träng lín;

- Trôc cã ®- êng kÝnh kh¸ lín (d  1m): ®©y lµ nh÷ng tr- êng hîp Ýt gÆp nªn
ngµnh chÕ t¹o m¸y kh«ng s¶n xuÊt hµng lo¹t nh÷ng æ l¨n cì lín, mÆt kh¸c khi
s¶n xuÊt ®¬n lÎ th× gi¸ thµnh ®¬n vÞ s¶n phÈm cho mét æ tr- ît thÊp h¬n nhiÒu so
víi chÕ t¹o æ l¨n cïng cì;

25
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Khi æ ph¶i lµm viÖc trong nh÷ng m«i tr- êng ®Æc biÖt (nh- trong n- íc, m«i
tr- êng ¨n mßn...), cã thÓ chÕ t¹o æ tr- ît b»ng c¸c vËt liÖu thÝch hîp víi m«i
tr- êng ®ã;

- Trong c¸c c¬ cÊu kh«ng quan träng, rÎ tiÒn.

3. æ l¨n: Th- êng cã bèn chi tiÕt lµ vßng trong, vßng ngoµi, c¸c con l¨n vµ
vßng c¸ch (bäc lÊy con l¨n ®Ó gi÷ cho c¸c con l¨n kh«ng tiÕp xóc víi nhau trong
qu¸ tr×nh lµm viÖc).

H×nh 1.23.

Con l¨n cã thÓ lµ bi ®òa, c«n hay bi cÇu (h1.23). §òa cã nhiÒu lo¹i: ®òa trô
ng¾n (a), ®òa trô dµi (b), ®òa c«n (c), ®òa trèng (d), ®òa kim (e).

Theo h×nh d¹ng con l¨n, cã thÓ chia æ l¨n thµnh hai lo¹i: æ bi vµ æ ®òa.

Theo kh¶ n¨ng chÞu lùc, cã thÓ chia æ l¨n lµm ba lo¹i: æ ®ì, æ chÆn vµ æ ®ì
chÆn. Theo kh¶ n¨ng tù lùa vÞ trÝ, cã thÕ chia æ l¨n thµnh hai lo¹i: æ l¨n tù lùa vµ æ
l¨n kh«ng tù lùa.

a. æ ®ì: (hinh 1.24) lo¹i nµy chñ yÕu

dïng ®Ó chÞu lùc h- íng t©m R, nh- ng còng cã
thÕ chÞu lùc däc trôc F b»ng 70% chÞu lùc däc
h- íng t©m, tøc lµ F= 0,7.( R   R ), trong ®ã

R  lµ lùc h- íng t©m lín nhÊt mµ æ ®ì cã thÓ

chÞu ®- îc. æ ®ì th- êng cã mét d· bi hoÆc ®òa
trô. Khi ph¶i chÞu t¶i lín ng- êi ta dïng æ ®ì cã
hai d·y bi hoÆc hai d·y ®òa trô ng¾n hoÆc mét H×nh 1.24.
d·y ®òa trô dµi.

26
Giáo án máy xây dựng Chương I

æ ®ì mét d·y bi hoÆc ®òa cã thÓ lµm viÖc b×nh th- êng khi ®- êng t©m cña
vßng trong nghiªng mét gãc nhá   0,25  0,5 so víi ®- êng t©m cña trôc.
0 0

Th- êng th× vßng trong ®- îc l¾p vµo trôc b»ng ®é d«i vµ quay cïng víi trôc
cßn vßng ngoµi ghÐp chÆt víi th©n m¸y vµ ®øng yªn, nh- ng ®«i khi th× ng- îc l¹i
(ch¼ng h¹n c¸c æ ®ì trong bé phËn b¸nh xe cña c¸c lo¹i xe).

b. æ chÆn: æ l¨n chÆn chØ cã kiÓu æ bi, kh«ng cã kiÓu æ ®òa. æ bi chÆn chØ
chÞu ®- îc lùc däc trôc F, hoµn toµn kh«ng chÞu ®- îc lùc h- íng t©m.

æ chÆn cã hai kiÓu: kiÓu mét líp vµ kiÓu hai líp: KiÓu 1 líp ®- îc
chØ trªn h1.25. Vßng trong ®- îc l¾p chÆt vµo trôc vµ quay cïng
víi trôc, cßn vßng ngoµi ®øng yªn v× ®- êng kÝnh trong cña vßng
ngoµi lín h¬n ®- êng kÝnh trôc (tøc lµ gi÷a trôc vµ vßng ngoµi cã
khe hë). MÆt ngoµi cña vßng ngoµi ®- îc v¸t chÐo phÇn gê ®Ó t×
vµo chi tiÕt chÞu lùc. æ bÞ chÆn hai líp chÞu ®- îc lùc däc trôc c¶
hai chiÓu nhê hai vßng ngoµi ®- îc chÕ t¹o gièng hÖt nhau n»m H×nh 1.25.

c¶ hai phÝa cña vßng trong.

æ chÆn dïng trong gi¸ ®ì mãc cÇn trôc, ly hîp, trôc vÝt...

c. æ ®ì-chÆn: æ ®ì - chÆn cã hai kiÓu lµ æ bi ®ì - chÆn (h×nh 1.26.a) vµ æ

®òa c«n ®ì - chÆn (h×nh 1.26.b).

æ bi ®ì- chÆn cã cÊu t¹o t- ¬ng tù nh- æ bi ®ì, chØ cã ®iÓm kh¸c lµ mÆt
trong cña vßng ngoµi ®- îc v¸t vÒ phÝa lùc t¸c dông däc trôc F. æ bi ®ì - chÆn cã
mét d·y bi, khi lùc F rÊt lín th× ph¶i dïng hai æ bi ®ì - chÆn hoÆc mét æ bi ®òa
c«n. §Çu to cña ®òa h- íng vÒ phÝa lùc t¸c dông vµo lùc däc trôc F.

27
Giáo án máy xây dựng Chương I

H×nh 1.26. H×nh 1.27.

æ ®ì - chÆn cho phÐp gi¶m kÝch th- íc phÇn gèi ®ì trôc v× nã cã thÓ thay
thÕ mét æ ®ì vµ mét æ chÆn ®Æt s¸t nhau.

æ ®ì - chÆn th- êng dïng trong trôc b¸nh r¨ng c«n, b¸nh r¨ng nghiªng,
trong c¸c hép gi¶m tèc cã c«ng suÊt lín v.v...

d. æ tù lùa: æ tù lùa lµ lo¹i æ cã kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh, cã nghÜa lµ nã lµm

viÖc b×nh th- êng khi trôc nghiªng tíi gãc   2  3 nhê mÆt trong cña vong
0 0

ngoµi lµ mÆt cÇu (h×nh 1.27). Lo¹i æ nµy ®- îc dïng trong nh÷ng tr- êng hîp khã
®¶m b¶o ®é ®ång t©m khi l¾p c¸c æ trôc.

tù lùa cã hai kiÓu lµ æ bi vµ æ ®òa trèng. Lo¹i nµy cã hai d·y bi (®òa) cho
phÐp æ chÞu ®- îc lùc h- íng t©m R vµ lùc däc trôc F b»ng 20% kh¶ n¨ng chÞu lùc
h- íng t©m kh«ng dïng tíi. KiÓu hai d·y ®òa trèng cã kh¶ n¨ng chÞu lùc h- íng
t©m lín gÊp hai lÇn so víi kiÓu hai d·y bi cïng cì. T©m cña mÆt cÇu ph¶i n»m
trªn ®- êng t©m cña trôc.

¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông æ l¨n: æ l¨n ®- îc sö dông hÕt søc
réng r·i. Nã cã trong hÇu hÕt c¸c lo¹i m¸y mãc, thiÕt bÞ cã c¸c chi tiÕt quay nhê
nh÷ng - u ®iÓm chÝnh sau:

- HÖ sè ma s¸t trong æ l¨n nhá (nhá h¬n 5 ®Õn 10 lÇn) so víi æ tr- ît, vµ
hÇu nh- kh«ng phô thuéc vµo vËn tèc quay cña trôc;

28
Giáo án máy xây dựng Chương I

- KÕt cÊu m¸y ®¬n gi¶n gän nhÑ h¬n khi dïng æ l¨n, v× víi cïng ®- êng
kÝnh trôc th× chiÒu réng cña æ l¨n nhá h¬n so víi æ tr- ît, h¬n n÷a mét sè lo¹i æ
l¨n cã thÓ chÞu ®ång thêi c¶ lùc h- íng t©m lÉn lùc däc trôc;

- Ch¨m sãc vµ b«i tr¬n ®¬n gi¶n, Ýt tèn dÇu mì b«i tr¬n;

- Gi¸ thµnh ®Ó s¶n xuÊt hµng lo¹t rÎ h¬n so víi æ tr- ît. Møc ®é tiªu chuÈn
ho¸ vµ tÝnh l¾p lÉn cao. Kh«ng cÇn kim lo¹i mµu, kh«ng yªu cÇu cao vÒ vËt liÖu
kim lo¹i trôc, ®«i khi kh«ng cÇn nhiÖt luyÖn trôc.

Tuy nhiªn æ l¨n còng cã mét sè nh- îc ®iÓm sau:

- øng suÊt tiÕp xóc lín, do ®ã tuæi thä kh«ng cao.

- KÝch th- íc lín vÒ ®- êng kÝnh;

- Kh¶ n¨ng chÞu va ®Ëp kÐm h¬n so víi æ tr- ît;

- L¾p ghÐp khã vµ ®ßi hái chÝnh x¸c cao;

- Gi¸ thµnh chÕ t¹o t- ¬ng ®èi cao nÕu s¶n xuÊt víi sè l- îng kh«ng lín.

Ký hiÖu æ l¨n: æ l¨n ®- îc tiªu chuÈn ho¸ toµn cÇu, nã ®- îc ký hiÖu b»ng
ch÷ vµ sè. Hai sè ®Çu tÝnh tõ bªn ph¶i sang tr¸i biÓu thÞ ®- êng kÝnh trong cña æ.
§èi víi nh÷ng æ cã ®- êng kÝnh trong tõ 20mm ®Õn 495mm c¸c sè nµy b»ng 1/5
®- êng kÝnh trong, cã nghÜa lµ nÕu nh©n hai sè nµy víi 5 t¸ ®- îc trÞ sè ®- êng kÝnh
trong cña æ. §èi víi nh÷ng æ cã ®- êng kÝnh trong d- íi 20mm, ký hiÖu nh- sau:

§- êng kÝnh trong cña æ 10 12 15 17

Ký hiÖu 00 01 02 03

Sè thø 3 tõ ph¶i sang biÓu thÞ æ cì (cì kÝch th- íc ®- êng kÝnh ngoµi): 1- rÊt
nhÑ; 2- nhÑ; 3- trung b×nh; 4- nÆng; 5- nhÑ; 6- trung b×nh réng.

Sè thø 4 tõ ph¶i sang tr¸i biÓu thÞ lo¹i æ: 0- æ bi ®ì lßng cÇu 2 d·y; 2- æ
®òa trô ng¾n ®ì; 3- æ ®òa ®ì lßng cÇu 2 d·y; 4- æ kim hoÆc æ ®òa trô dµi; 5- æ
®òa trô xo¾n ®ì; 6- æ bi ®ì chÆn; 7- æ ®òa c«n; 8- æ bi chÆn; 9- æ ®òa chÆn.

29
Giáo án máy xây dựng Chương I

Sè thø 5 vµ thø 6 tõ ph¶i sang biÓu thÞ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ cÊu t¹o cña æ
(nh- gãc tiÕp xóc cña bi trong æ ®ì chÆn...)sè thø 7 biÓu thÞ cì æ vÒ chiÒu réng.
TÊt c¶ 3 sè nµy kh«ng nhÊt thiÕt c¸c kiÓu æ ®Òu cã h¹ng nµy, nÕu kh«ng cã ®Æc
®iÓm vÒ cÊu t¹o...

Ch÷ viÕt ®Çu d·y sè biÓu thÞ cÊp chÝnh x¸c cña æ l¨n.

VÝ dô æ ®òa c«n (7), ®- êng kÝnh trong 60mm (12=60:5) ®- îc ký hiÖu lµ

7312; æ bi ®ì chÆn (6), cì nhÑ (2), gãc  =120(3), ®- êng kÝnh trong 25 (05=25:5)
®- îc ký hiÖu lµ 36205.

30
Giáo án máy xây dựng Chương I

§1.3. TruyÒn ®éng c¬ khÝ

I. Kh¸i niÖm chung:

1. §Þnh nghÜa: TruyÒn ®éng c¬ khÝ lµ ph- ¬ng ph¸p dïng bé truyÒn cÊu
t¹o tõ chi tiÕt m¸y ®Ó truyÒn n¨ng l- îng c¬ häc tõ trôc nµy sang trôc kh¸c, th«ng
th- êng cã thay ®æi vËn tèc quay vµ m«men, ®«i khi biÕn d¹ng vµ quy luËt luËt
chuyÓn ®éng.

Trôc truyÒn n¨ng l- îng ®i gäi lµ trôc chñ ®éng, trôc nhËn n¨ng l- îng gäi lµ
trôc bÞ ®éng.

2. Ph©n lo¹i: Theo nguyªn lý lµm viÖc, truyÒn ®éng c¬ khÝ ®- îc ph©n ra
lµm hai lo¹i:

- TruyÒn ®éng ma s¸t, trù tiÕp gi÷a c¸c b¸nh ma s¸t hoÆc gi¸n tiÕp nhê ®ai
truyÒn.

- TruyÒn ®éng ¨n khíp trùc tiÕp (b¸nh r¨ng, b¸nh vÝt) hoÆc gi¸n tiÕp (xÝch).

3. C¸c th«ng sè chñ yÕu cña bé truyÒn:

a. Tû sè truyÒn:

n 1 1
i 
n 2 2

trong ®ã: n1,n2- sè vßng quay cña trôc chñ ®éng vµ bÞ ®éng trong mét ®¬n
vÞ thêi gian, v/ph;

1 ,2 - vËn tèc gãc cña hai trôc nªu trªn, rad/s.

b. HiÖu suÊt truyÒn ®éng:

1

2

trong ®ã N1,N2- c«ng suÊt trôc dÉn vµ trôc bÞ dÉn, Kw (CV)

31
Giáo án máy xây dựng Chương I

c. T-¬ng quan m«men xo¾n. Gäi N lµ c«ng suÊt tÝnh b»ng Kw, M lµ
m«men xo¾n tÝnh b»ng N.m vµ N lµ sè vßng quay trong mét phót, vg/ph ta cã:

N
M = 9500
n
trong ®ã N tÝnh b»ng Kw, n - vßng/phót.

KÕt hîp víi c¸c c«ng thøc (1.11), (1.12) vµ (1.13) ta cã:

M2=M1.i. 

II. TruyÒn ®éng ma s¸t: Lµ ph- ¬ng ph¸p truyÒn n¨ng l- îng c¬ häc
trùc tiÕo gi÷a c¸c b¸nh ma s¸t tõ trôc b¸nh ma s¸t nµy sang trôc b¸nh ma s¸t kia
nhê lùc ma s¸t tr- ît t¹i ®iÓm tiÕp xóc gi÷a hai b¸nh ma s¸t.

1. Nguyªn lý truyÒn ®éng: (h×nh 1.28) nhê lùc Ðp gi÷a hai trôc, khi b¸nh
ma s¸t nµy chuyÓn ®éng t- ¬ng ®- ¬ng so víi b¸nh kia t¹i ®iÓm tiÕp xóc cña hai
b¸nh sinh ra ma s¸t tr- îc F. §Ó bé truyÒn cã thÓ lµm viÖc ®- îc cÇn ®¶m b¶o
®iÒu kiÖn sau:

F  f.P'  .Q

trong ®ã: F- lùc ma s¸t t¹i bÒ mÆt tiÕp xóc;

f- hÖ sè ma s¸t gi÷a hai b¸nh, tra theo b¶ng cña hai vËt liÖu tiÕp xóc;

P'- lùc ph¸p tuyÕn sinh ra gi÷a hai b¸nh ma s¸t do lùc Ðp P;

Q- lùc vßng cÇn truyÒn;

 = 1,251,50 - hÖ sè
an toµn.

Bé truyÒn nµy th- êng

®- îc truyÒn chuyÓn ®éng
gi÷a hai trôc song song (h×nh
1.28.a) lóc ®ã P'=P. Vµ gi÷a H×nh 1.28.
a) Gi÷a hai trôc song song b) gi÷a hai trôc vu«ng gãc
hai trôc vu«ng gãc víi nhau

32
Giáo án máy xây dựng Chương I

(h×nh 1.29b), lóc ®ã

P'=P1/sin 1  P2 / sin  2 .

Tû sè truyÒn ®- îc tÝnh theo c«ng th- c:

n1 D2
i= 
n 2 D1 1   

hoÆc:

n1 sin  2
i= 
n 2 sin .(1  )

trong ®ã:  - lµ hÖ sè tr- ît, ®èi víi bé truyÒn kh«  =0,010,03 vµ ®Õn 0,05

khi lµm viÖc trong dÇu vµ chØ sè truyÒn lín;

n1,n2, 1 2 -xem trªn h×nh 1.28; D1,D2- ®- êng kÝnh b¸nh ma s¸t 1 vµ 2

2. Ph©n lo¹i truyÒn ®éng b¸nh ma s¸t: Cã hai lo¹i chÝnh:

- Lo¹i cã tû sè truyÒn i t- ¬ng ®èi æn ®Þnh (i  constan), ®· ®- îc xÐt ë trªn;

- Lo¹i cã tû sè truyÒn i thay ®æi (i=var).

Lo¹i nµy ®- îc gäi lµ bé biÕn tèc, nã cã
s¬ ®å nh- trªn h×nh 1.29. Víi c¸c kÝch
th- íc trªn h×nh th× tû sè truyÒn i ®- îc
tÝnh: i=n1/n2=x/R1=var; trong ®ã c¸c ®¹i
l- îng ®- îc chØ trªn h1.29. H×nh 1.29.

3. ¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

a. ¦u ®iÓm:

- CÊu t¹o ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o;

- Lµm viÖc ªm kh«ng ån.

- Cã thÓ ®iÒu chØnh v« cÊp tû sè truyÒn.

b. Nh-îc ®iÓm:

33
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Lùc t¸c dông lªn æ vµ trôc kh¸ lín, P = (510)Q;

- Tû sè truyÒn kh«ng ®- îc æn ®Þnh do cã sù tr- ît gi÷a hai b¸nh ma s¸t;

- Tuæi tho bé truyÒn thÊp do ma s¸t, nªn chèng mßn.

c. Ph¹m vi sö dông: ChØ dïng ®Ó truyÒn c«ng suÊt nhá (N  20Kw ), vËn
tèc tiÕp tuyÕn vt  20m/s vµ khi kh«ng yªu cÇu chÆt chÏ vÒ tû sè truyÒn.

C¸c th«ng sè chÝnh khi dïng bé truyÒn ma s¸t: i  7;   0,70  0,95

VËt liÖu b¸nh ma s¸t: thÐp, gang hoÆc gç bäc da, v¶i cao su...

III. TruyÒn ®éng ®ai:

Lµ ph- ¬ng ph¸p truyÒn n¨ng l- îng c¬ häc gi¸n tiÕp gi÷a hai trôc nhê lùc
ma s¸t t¹i bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ®ai truyÒn vµ c¸c b¸nh ®ai.

1. Nguyªn lý truyÒn ®éng: Bé truyÒn ®éng ®ai bao gåm b¸nh ®ai chñ
®éng, b¸nh ®ai bÞ ®éng vµ ®ai truyÒn (h×nh 1.30). Còng nh- truyÒn ®éng b¸nh ma
s¸t, trong truyÒn ®éng ®ai cã hiÖn t- îng tr- ît, do vËy v2<v1. HÖ sè tr- ît ®- îc tÝnh
theo c«ng thøc sau:

v1  v 2
  1  2,5%
v1

tû sè truyÒn ®- îc tÝnh theo c«ng thøc sau:

n1 D2
i 
n 2 D1 .1   

trong ®ã: c¸c ký hiÖu ®- îc ghi trªn h×nh 1.30.

1. CÊu t¹o ®ai vµ b¸nh ®ai:

34
Giáo án máy xây dựng Chương I

a. §ai: (h×nh 1.30) th- êng cã c¸c lo¹i

sau: ®ai dÑt (a), ®ai h×nh thang (b), ®ai trßn (c)
vµ ®ai c«n nhiÒu bËc (d)

C¸c ®ai th- êng cã ba líp b¶o vÖ: líp

ngoµi lµ líp cao su, ë gi÷a lµ líp chÞu lùc (v¶i
tÈm cao su), trong cïng lµ líp ma s¸t (da).
H×nh 1.30.
b. B¸nh ®ai: B¸nh ®ai ®- îc ®óc b»ng
hîp kim hay gang x¸m. B¸nh ®ai dïng cho ®ai
dÑt cã bÒ mÆt tr¬n, nÕu ®ai réng th× mÆt b¸nh
®ai h¬i låi ®Ó ®ai kh«ng tuét ra ngoµi.

C¸c lo¹i b¸nh ®ai dïng ®ai h×nh thang vµ

H×nh 1.31.
h×nh trßn th× cã r·nh h×nh t- ¬ng øng (h×nh 1.31)

2. C¸c d¹ng truyÒn ®éng ®ai:

Theo vÞ trÝ
t- ¬ng ®èi gi÷a
c¸c trôc ng- êi
ta ph©n biÖt
c¸c d¹ng
truyÒn ®éng ®ai
nh- : truyÒn
th¼ng (h×nh
1.32.a) truyÒn
nöa chÐo
(h.1.32.b) vµ H×nh 1.32.
truyÒn g·y gãc
(h×nh 1.32c,d).

4. TÝnh to¸n vµ lùa trän ®ai:

Kho¶ng c¸ch tèt nhÊt gi÷a c¸c trôc b¸nh ®ai:

35
Giáo án máy xây dựng Chương I

- §èi víi ®ai kh«ng ph¼ng:

  2.D1  D 2 

- §èi víi ®ai kh«ng ph¼ng:

0,55.D1  D 2   h  A  2.D1  D 2 

trong ®ã: D1 vµ D2 lµ ®- êng kÝnh b¸nh ®ai; h- chiÒu dµy ®ai.

- Tû sè truyÒn cña ®ai: i  10

- TiÕt diÖn F cña ®ai ph¼ng: ®- îc tÝnh theo c«ng thøc sau:

P
.C t .C a .C v .C b , cm2
F=
 p 0
 
trong ®ã  p 0- øng suÊt cã Ých cho phÐp; P- lùc c¨ng ®ai;

C«ng ty,Ca,Cv,Cb - hÖ sè kÓ ®Õn chÕ ®é t¶i träng, gãc «m, tèc ®é vµ sù bè

trÝ bé truyÒn.

Khi tÝnh to¸n cô thÓ, c¸c hÖ sè nµy ®- îc tra trong sæ tay chi tiÕt m¸y, ®èi
víi ®ai thang v× tiÕt diÖn ®· ®- îc chän tr- íc (®- îc tiªu chuÈn ho¸) theo c«ng
suÊt truyÒn nªn ë ®©y chóng ta chØ cÇn tÝnh sè d©y ®ai cÇn thiÕt Z theo c«ng suÊt
®Þnh møc cho mét ®ai chuÈn No.

N
Z=
N 0 . C  .C t

§Ó bé truyÒn ®ai lµm viÖc cã hiÖu qu¶ th× gãc «m   120o, nÕu kh«ng
®¶m b¶o ®iÒu kiÖn nµy th× ®ai sÏ bÞ tr- ît ®Õn tr- ît toµn phÇn.

5. ¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

a) ¦u ®iÓm:

- TruyÒn ®éng ®- îc kho¶ng c¸ch kh¸ lín (A tíi 15mm)

- HiÖu suÊt truyÒn ®éng cao ( = 0,92  0,97)

36
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Lµm viÖc ªm, kh«ng ån do vËt liÖu lµm ®ai cã tÝnh ®µn håi;

- An toµn khi qu¸ t¶i (®ai sÏ tr- ît tr¬n toµn phÇn);

- KÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ l¾p ®Æt vµ b¶o qu¶n, gi¸ thµnh rÎ.

b) Nh-îc ®iÓm:

- Khu«n khæ kÝch th- íc qu¸ lín;

- Tû sè truyÒn kh«ng æn ®Þnh v× cã hiÖn t- îng tr- ît;

- Lùc t¸c dông lªn trôc lín do ph¶i c¨ng ®ai;

- Tuæi thä thÊp khi ph¶i lµm viÖc víi tèc ®é cao.

c) Ph¹m vi sö dông: truyÒn ®éng ®ai ®- îc dïng khi kho¶ng c¸ch gi÷a
c¸c trôc t- ¬ng ®èi lín vµ kh«ng yªu cÇu chÆt chÏ vÒ tû sè truyÒn. TruyÒn ®éng
®ai chñ yÕu dïng ®Ó truyÒn c«ng suÊt kh«ng lín l¾m ( 50Kw) vµ vËn tèc v 
30m/s. Khi sö dông bé truyÒn ®éng ®¹i cÇn tr¸nh dÇu mì b¸m vµo d©y ®ai vµ
b¸nh ®ai v× sÏ g©y tr- ît, dÉn ®Õn gi¶m lùc kÐo mét c¸ch ®¸ng kÓ.

IV. TruyÒn ®éng b¸nh r¨ng

Lµ ph- ¬ng ph¸p truyÒn n¨ng l- îng c¬ häc trùc tiÕp tõ trôc nµy sang trôc
kh¸c nhê sù ¨n khíp cña c¸c r¨ng trªn c¸c b¸nh r¨ng (hoÆc thanh r¨ng).

1. C¸c th«ng sè h×nh häc c¬ b¶n:

D¹ng r¨ng chñ yÕu dïng trong truyÒn ®éng b¸nh

r¨ng lµ d¹ng r¨ng th©n khai (h×nh 1.33). Së dÜ r¨ng th©n
khai dïng nhiÒu v× dÔ chÕ t¹o h¬n, søc bÒn vµ tuæi thä cao,
hiÖu suÊt lín. NÕu gä Z1 vµ Z2 lµ sè r¨ng cña b¸nh r¨ng
chñ ®éng vµ b¸nh r¨ng bÞ ®éng; n1 vµ n2 lµ vËn tèc quay
t- ¬ng øng (v/ph); pt b- íc r¨ng trªn vßng trßn chia (mm); m1
vµ m2 lµ m«®un t- ¬ng øng (mm);  lµ gãc «m; d1 vµ d2 lµ
®- êng kÝnh vßng trßn l¨n (mm); dc1 vµ dc2 lµ ®- êng kÝnh
H×nh 1.33.
vßng trßn chia t- ¬ng øng cña cÆp (mm); h lµ chiÒu cao

37
Giáo án máy xây dựng Chương I

r¨ng (mm) ta cã:

- Tû sè truyÒn: i =n1: n2 = Z2 : Z1.

- Gãc ¨n khíp  th- êng b»ng 20o;

- §Ó c¸c b¸nh r¨ng ¨n khíp ®- îc víi nhau th× chóng ph¶i cïng m«®un, cã
nghÜa lµ: m1 = m2 = m = pt : . Trong ®ã pt lµ b- íc r¨ng trªn vßng trßn chia. TrÞ sã
cña m tõ 0,05 ®Õn 100mm;

- ChiÒu cao r¨ng h = 2,25m;

- §èi víi cÆp b¸nh r¨ng kh«ng dÞch chØnh (cÆp b¸nh r¨ng tiªu chuÈn) hoÆc
dÞch chØnh ®Òu, ®- êng kÝnh vßng trßn l¨n vµ vßng trßn chia trïng nhau:

d1 = dct = m.Z1; d2 = dc2 = m.Z2.

Ngoµi d¹ng r¨ng th©n khai cßn cã d¹ng r¨ng cung trßn do N«-vi-c«v ph¸t
minh n¨m 1954. Kh¶ n¨ng t¶i cña b¸nh r¨ng N«-vi-c«v cao h¬n b¸nh r¨ng th©n
khai, nh- ng ®Ó gia c«ng nã rÊt phøc t¹p.

2. Ph©n lo¹i truyÒn ®éng b¸nh r¨ng

a) Theo vÞ trÝ t- ¬ng ®èi gi÷a c¸c trôc: cã c¸c lo¹i truyÒn ®éng b¸nh r¨ng
sau:

- Tr- êng hîp hai trôc song song: dïng chuyÓn ®éng b¸nh r¨ng trô r¨ng
th¼ng, r¨ng nghiªng, r¨ng V hoÆc r¨ng cong (h×nh 1.34):

H×nh 1.34.

38
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Tr- êng hîp hai trôc c¾t nhau: dïng chuyÓn ®éng b¸nh r¨ng nãn (th- êng
cã r¨ng th¼ng hoÆc r¨ng cong);

- Tr- êng hîp hai trôc chÐo nhau: dïng truyÒn ®éng b¸nh r¨ng trô chÐo;

- TruyÒn ®éng b¸nh r¨ng - thanh r¨ng: dïng ®Ó biÕn ®æi truyÒn ®éng quay
tÞnh tiÕn hoÆc ng- îc l¹i;

b) Theo kiÓu ¨n khíp: cã hai lo¹i lµ truyÒn ®éng ¨n khíp trong vµ truyÒn
®éng ¨n khíp ngoµi.

3. ¦u nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

a) ¦u ®iÓm:

- KÝch th- íc nhá gän, kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín;

- HiÖu suÊt truyÒn ®éng cao, tû sè truyÒn æn ®Þnh ( = 0,95  0,99; i =

constan);

- Tuæi thä cao lµm viÖc tin cËy.

- TruyÒn ®éng tèt trong ph¹m vi c«ng suÊt, tèc ®é vµ tû sè truyÒn kh¸
réng.

b) Nh-îc ®iÓm:

- §ßi hái chÕ t¹o vµ l¾p r¸p víi ®é chÝnh x¸c cao;

- Cã nhiÒu tiÕng ån khi tèc ®é quay lín, ph¶i b«i tr¬n th- êng xuyªn;

- ChØ truyÒn ®éng ®- îc ë kho¶ng c¸ch t- ¬ng ®èi nhá;

- ChÞu va ®Ëp kÐm, c¸c r¨ng dÔ háng khi qu¸ t¶i;

c) Ph¹m vi sö dông: rÊt réng, tõ nh÷ng b¸nh r¨ng rÊt bÐ (trong ®ång hå
®eo tay) ®Õn nh÷ng cÆp b¸nh r¨ng cã ®- êng kÝnh tíi vµi mÐt, nÆng vµi tÊn vµ
truyÒn ®- îc c«ng suÊt vµi v¹n Kw. TruyÒn ®éng b¸nh r¨ng ®- îc sö dông trong
hÇu hÕt c¸c lo¹i m¸y mãc, thiÕt bÞ vµ dông cô ®o l- êng c¬ khÝ.

V. TruyÒn ®éng trôc vÝt

39
Giáo án máy xây dựng Chương I

Lµ ph- ¬ng ph¸p truyÒn n¨ng l- îng c¬ häc tõ trôc nµy sang trôc kh¸c nhê
sù ¨n khíp trùc tiÕp cña c¸c r¨ng trªn c¸c b¸nh r¨ng l¾p vµo c¸c trôc chÐo nhau
(th- êng lµ 90o).

1. Nguyªn lý
truyÒn ®éng: Bé truyÒn
bao gåm cã trôc vÝt vµ
b¸nh vÝt (h×nh 1.35).
Th«ng th- êng trôc vÝt lµ
trôc chñ ®éng, cßn b¸nh
vÝt lµ b¸nh r¨ng bÞ ®éng.
Khi trôc vÝt quay mét vßng
th× b¸nh vÝt quay ®- îc Z1
r¨ng (Z1 = 1  4) lµ sè mèi
ren trôc vÝt).

C¸c th«ng sè h×nh

häc c¬ b¶n cña bé truyÒn:
H×nh 1.35.

- Tû sè truyÒn: i = n1; n2 = Z2 : Z1;

- M«®un däc cña trôc vÝt: b»ng m«®un ngang cña b¸nh vÝt m = t/ (mm),
trong ®ã t lµ b- íc ren cña trôc vÝt còng lµ b- íc ngang cña b¸nh r¨ng vÝt ®o trªn
vßng chia;

- Kho¶ng c¸ch trôc cña bé truyÒn: A = 0,5.m. (Z1 / tg + Z2);

- HiÖu suÊt truyÒn ®éng:  = [tg / tg(  p)]1, dÊu (+) ¸p dông khi trôc vÝt
dÉn ®éng vµ dÊu (-) khi b¸nh vÝt dÉn ®éng.

Trong ®ã: - gãc ma s¸t trong (gãc quy - íc, kh«ng tån t¹i trong thùc
tÕ),  = arctgf = 1  5o, ë ®©y f = 0,02  0,10 lµ hÖ sè ma s¸t gi÷a trôc vÝt vµ b¸nh
vÝt;

Z1 vµ Z2 - sè mèi ren cña trôc vÝt vµ sè r¨ng cña b¸nh vÝt;

40
Giáo án máy xây dựng Chương I

- lµ gãc n©ng cña trôc vÝt.

HiÖu suÊt truyÒn ®éng t¨ng khi mèi ren trôc vÝt t¨ng (Z1 = 1;  = 0,7  0,75;
Z1 = 2;  = 0,75  0,82; Z1 = 3;  = 0,82  0,87; Z1 =4;  = 0,87  0,92), nh- ng khi
Z1 t¨ng th× tû sè truyÒn i gi¶m. TruyÒn ®éng trôc vÝt th- êng cã Z 1 = 1, ®Ó tËn dông
tû sè truyÒn cao, thÕ nh- ng hiÖu suÊt truyÒn ®éng thÊp. C¸c tr- êng hîp Z1  2 Ýt
phæ biÕn.

Ngoµi trôc vÝt cã tiÕt diÖn r¨ng kh¸c nhau cßn cã trôc vÝt lâm. Trôc vÝt lâm
cã kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín h¬n v× cã sè r¨ng ¨n khíp ®ång thêi lín h¬n, nªn bÒ mÆt
tiÕp xóc gi÷a hai b¸nh r¨ng nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn khi chÕ t¹o, l¾p r¸p vµ ®iÒu
chØnh khã kh¨n h¬n, ®Æc biÖt lµ khi b¸nh r¨ng vÝt ®· bÞ mßn.

VËt liÖu: trôc vÝt ®- îc chÕ t¹o b»ng thÐp hîp kim (15X, 40X, 40XH…),
b¸nh vÝt th- êng ®- îc lµm b»ng ®ång thanh ë phÇn r¨ng cßn phÇn trong cña b¸nh
vÝt th- êng ®- îc lµm tõ thÐp (hîp kim) rÎ tiÒn h¬n, chØ trong nh÷ng tr- êng hîp trôc
vÝt quay chËm (vr  2m/s) b¸nh vÝt míi lµm b»ng hîp kim.

2. ¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

a) ¦u ®iÓm:

- Tû sè truyÒn lín (tíi 500 hoÆc h¬n thÕ n÷a);

- Lµm viÖc ªm kh«ng ån;

- Cã kh¶ n¨ng tù h·m

b) Nh-îc ®iÓm:

- HiÖu suÊt truyÒn ®éng thÊp (0,7  0,92);

- CÇn dïng vËt liÖu gi¶m ma s¸t ®¾t tiÒn (®ång thanh) ®Ó lµm b¸nh vÝt;

- Sinh nhiÖt kh¸ lín khi lµm viÖc

c) Ph¹m vi sö dông: dïng trong c¸c lo¹i m¸y n©ng (nhê kh¶ n¨ng tù
h·m) hoÆc c¸c bé truyÒn cã tû sè truyÒn lín nh- ng c«ng suÊt kh«ng lín l¾m (bÐ
h¬n 50Kw nh- «t«, m¸y c¾t gät kim lo¹i v.v…).

41
Giáo án máy xây dựng Chương I

VI. TruyÒn ®éng xÝch:

Lµ ph- ¬ng ph¸p truyÒn ®éng ¨n khíp gi¸n tiÕp b»ng xÝch gi÷a hai trôc
song song c¸ch xa nhau khi cÇn ®¶m b¶o tû sè truyÒn æn ®Þnh.

1. Nguyªn lý vµ c¸c th«ng sè cña bé truyÒn ®éng:

Bé truyÒn xÝch gåm cã ®Üa chñ ®éng, ®Üa bÞ

®éng vµ xÝch (trªn h×nh 1.36 lµ lo¹i xÝch èng).
Ngoµi ra, tïy tr- êng hîp cô thÓ cã thªm c¸c
c¬ cÊu phô nh- c¨ng xÝch, b«i tr¬n vµ bao
che. Cã khi dïng mét xÝch ®Ó truyÒn ®éng tõ
mét ®Üa dÉn sang nhiÒu ®Üa dÉn kh¸c. èng 6
l¾p láng víi chèt 4, do ®ã chóng cã thÓ xoay
tù do ®èi víi nhau (t¹o thµnh b¶n lÒ). PhÝa
ngoµi èng 6 lång con l¨n 8. Con l¨n còng cã
thÓ xoay tù do. L¾p xÝch vµo ®Üa xÝch, con l¨n
trùc tiÕp ¨n khíp vµo r¨ng ®Üa. H×nh 1.36.

Nhê cã sù con l¨n mµ mét phÇn ma s¸t tr- ît trªn ®Üa r¨ng ®- îc thay b»ng
ma s¸t l¨n vµ èng tú vµo nhau, t¶i träng ®- îc ph©n bè trªn suèt chiÒu dµi èng.

C¸c th«ng sè h×nh häc chñ yÕu cña b¸nh xÝch lµ b- íc xÝch t; ®- êng kÝnh
vßng trßn chia cña c¸c ®Üa xÝch d1 vµ d2. Sau ®©y ta xÐt ®Õn c¸c th«ng sè c¬ b¶n
cña xÝch.

- B-íc xÝch t: lµ th«ng sè chÝnh cña bé truyÒn ®éng xÝch. B- íc xÝch cµng
lín th× kh¶ n¨ng t¶i cµng lín, nh- ng t¶i träng va ®Ëp vµ tiÕng ån cµng t¨ng, do ®ã
khi vËn tèc xÝch lín cÇn chän b- íc xÝch t nhá (nÕu yªu cÇu kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín
th× t¨ng chiÒu réng xÝch hoÆc dïng nhiÒu hµng xÝch;

- §-êng kÝnh vßng trßn chia: di = t/ sin(; Zj);

- Tû sè truyÒn: i = 1: n2 = Z2 : Z1;

42
Giáo án máy xây dựng Chương I

- Kho¶ng c¸ch A tèt nhÊt: A = (30  50)t. Trong ®ã Amin x¸c ®Þnh theo
®iÒu kiÖn gãc «m   120o.

- Lùc vßng cho phÐp: P = [P0]. b0. d/ke, (N) trong ®ã [Po] lµ ¸p lùc cho
phÐp ë b¶n lÒ (14  35MPa); b0 vµ d(mm) ®- îc chØ dÉn trªn h×nh 1.35; ke = 1,2 
3 lµ hÖ sè kÓ ®Õn ®iÒu kiÖn b«i tr¬n, ®iÒu chØnh, tÝnh chÊt t¶i träng vµ c¸c ®iÒu
kiÖn kh¸c;

- C«ng suÊt truyÒn cña xÝch: N = 3,6. P.v (Kw); trong ®ã P lµ lùc vßng
cña xÝch vµ v (m/s) lµ tèc ®é xÝch.

2. Ph©n lo¹i vµ cÊu t¹o xÝch:

a) Ph©n lo¹i: theo c«ng dông xÝch ®- îc chia thµnh ba lo¹i:

- XÝch trôc:

(h×nh 1.37a) lµm viÖc víi vËn tèc thÊp

( 0,25 m/s) vµ t¶i träng lín. Dïng
trong c¸c m¸y trôc, têi… ®Ó n©ng vËt
H×nh 1.37.
nÆng.

- XÝch kÐo: (h×nh 1.37b) lµm viÖc víi vËn tèc t- ¬ng ®èi nhá ( 2m/s), dïng
®Ó kÐo vËt nÆng trong mét sè lo¹i m¸y vËn chuyÓn nh- b¨ng t¶i, thang m¸y
v.v…).

- XÝch truyÒn ®éng: (h.1.36) dïng ®Ó truyÒn c¬ n¨ng gi÷a c¸c trôc.
Th- êng lµm viÖc víi vËn tèc lín nªn cã b- íc xÝch nhá ®Ó gi¶m bít t¶i träng ®éng
vµ tiÕng ån.

b) C¸c lo¹i xÝch truyÒn ®éng: xÝch truyÒn ®éng cã ba lo¹i chÝnh lµ xÝch
r¨ng, xÝch èng vµ xÝch con l¨n. XÝch vµ ®Üa xÝch th- êng lµm b»ng thÐp th- êng
®- îc nhiÖt luyÖn (t«i, thÊm than, thÊm nit¬…) ®Ó t¨ng ®é cøng. HiÖn nay ng- êi ta
®· b¾t ®Çu dïng chÊt dÎo ®Ó chÕ t¹o xÝch vµ ®Üa xÝch trong nh÷ng tr- êng hîp
kh«ng ®- îc b«i tr¬n.

3. ¦u, nh-îc ®iÓm vµ ph¹m vi sö dông:

43
Giáo án máy xây dựng Chương I

a) ¦u ®iÓm:

- Kho¶ng c¸ch truyÒn ®éng lín (Amax = 8m), khu«n khæ kÝch th- íc nhá h¬n
so víi truyÒn ®éng ®ai;

- Lùc t¸c dông lªn trôc nhá h¬n so víi truyÒn ®éng ®ai;

- Tû sè truyÒn æn ®Þnh;

- HiÖu suÊt truyÒn ®éng cao ( = 0,96  0,98);

- Cã thÓ ®ång thêi truyÒn ®éng cho nhiÒu trôc.

b) Nh-îc ®iÓm:

- Yªu cÇu chÕ t¹o, l¾p r¸p vµ ch¨m sãc phøc t¹p h¬n so víi truyÒn ®éng
®ai;

- XÝch vµ ®Üa xÝch chãng mßn, g©y ån khi lµm viÖc;

- VËn tèc tøc thêi cña xÝch vµ ®Üa bÞ dÉn kh«ng æn ®Þnh do d©y xÝch kh«ng
thÓ c¨ng tuyÖt ®èi.

c) Ph¹m vi sö dông: truyÒn ®éng xÝch th- êng dïng trong nh÷ng tr- êng
hîp khi kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c trôc kh¸ lín, yªu cÇu kÝch th- íc bé truyÒn ph¶i
t- ¬ng ®èi nhá gän vµ lµm viÖc kh«ng tr- ît.

44
Giáo án máy xây dựng Chương I

§ 1.4. Khíp nèi

I. Kh¸i niÖm chung: . Khíp nèi dïng ®Ó nèi c¸c trôc hoÆc chi tiÕt m¸y
quay víi nhau. Ngoµi chøc n¨ng chÝnh lµ truyÒn m«men xo¾n (mµ kh«ng thay ®æi
trÞ sè vµ chiÒu quay), khíp nèi cßn dïng ®Ó ®ãng më c¬ cÊu, gi¶m t¶i träng ®éng,
ng¨n ngõa qu¸ t¶i, ®iÒu chØnh tèc ®é v.v… VÝ dô trªn h×nh 1.38 lµ s¬ ®å l¾p r¸p
khíp nèi cña mét m¸y nµo ®ã.

H×nh 1.38.

Dùa vµo tÝnh chÊt lµm viÖc vµ cÊu t¹o ng- êi ta ph©n lo¹i khíip nèi nh- s¬
®å sau: Khíp nèi

Khíp nèi cè ®Þnh Khíp nèi di ®éng (ly hîp)

Nèi trôc Nèi trôc Nèi trôc Ly hîp Ly hîp Ly hîp Ly hîp
èng ®Üa ®Üa ¨n khíp ma s¸t tù ®éng ®iÖn tõ

Ly hîp Ly hîp Ly hîp

an toµn ly t©m mét chiÒu

M¸y ng¾t truyÒn ®éng ph¶i t¾t m¸y M¸y ng¾t truyÒn ®éng kh«ng cÇn t¾t m¸y

45
Giáo án máy xây dựng Chương I

II. Nèi trôc Nèi trôc thuéc lo¹i khíp nèi cè ®Þnh. Trong mét sè tr- êng
hîp trôc dµi, nÕu lµm liÒn sÏ gÆp khã kh¨n trong chÕ t¹o, vËn chuyÓn vµ l¾p, r¸p,
do ®ã ng- êi ta chÕ t¹o nhiÒu trôc ng¾n råi nèi l¹i víi nhau b»ng nh÷ng khíp nèi
cè ®Þnh gäi lµ nèi trôc.

C¸c kiÓu nèi trôc ®- îc chia lµm ba nhãm lín:

- Nèi trôc chÆt: dïng ®Ó nèi c¸c trôc th¼ng. KiÓu nèi nµy ®- îc tiªu chuÈn
hãa theo ®- êng kÝnh trôc;

- Nèi trôc bï: dïng ®Ó nèi c¸c trôc bÞ nghiªng hoÆc bÞ lÖch ®èi víi nhau
mét kho¶ng nhá do chÕ t¹o, l¾p ghÐp thiÕu chÝnh x¸c hoÆc do trôc bÞ biÕn d¹ng
®µn håi (nèi trôc r¨ng, nèi trôc xÝch vµ nèi trôc cao - ®¨ng);

- Nèi trôc ®µn håi: dïng ®Ó gi¶m bít t¶i träng ®éng trong c¸c m¸y chÞu va
®Ëp nhiÒu cña qu¸ tr×nh lµm viÖc.

D- íi ®©y tr×nh bµy ba kiÓu th«ng dông nhÊt ®ã lµ nèi trôc èng, nèi trôc ®Üa
(thuéc nhãm nèi chÆt) vµ nèi trôc b¶n lÒ.

1. Nèi trôc èng: lµ kiÓu nèi trôc ®¬n gi¶n

nhÊt. CÊu t¹o nã ®- îc chØ trªn h×nh 1.39.a.

2. ¦u ®iÓm: CÊu t¹o ®¬n gi¶n vµ lµm viÖc

ch¾c ch¾n, an toµn.

3. Nh-îc ®iÓm: L¾p ghÐp khã kh¨n (ph¶i

xª dÞch mét trong hai trôc) vµ chØ nèi ®- îc hai trôc
cã ®ång ®- êng kÝnh kh«ng lín l¾m (trôc nèi  60 
70).
H×nh 1.39.

4. Nèi trôc ®Üa:

46
Giáo án máy xây dựng Chương I

Lµ kiÓu nèi trôc chÆt phæ biÕn nhÊt. Nã gåm hai ®Üa may -¬, mçi ®Üa l¾p
trªn ®o¹n cuèi cña trôc b»ng then hoÆc b»ng bé d«i råi dïng bu l«ng ghÐp chÆt
hai ®Üa víi nhau (h×nh 1.39.b).

- ¦u ®iÓm: CÊu t¹o ®¬n gi¶n, kÝch th- íc nhá gän; l¾p ghÐp dÔ dµng, cã
thÓ nèi ®- îc hai trôc cã ®- êng kÝnh kh¸c nhau (ë tr- êng hîp nµy ®Üa ®- îc l¾p
vµo trôc b»ng bé d«i).

- Ghi chó: NÕu ta thay c¸c bu l«ng b»ng c¸c chèt cã bäc vßng ®µn håi (vÝ
dô lµm b»ng vßng cao su) th× ta cã khíp nèi trôc ®Üa vßng ®µn håi cho phÐp lÖch
däc trôc, lÖch t©m vµ lÖch gãc.

5. Nèi trôc b¶n lÒ (nèi cac-®¨ng):

Nèi cac-®¨ng th- êng dïng trong «t«, m¸y kÐo, m¸y x©y dùng. Chóng cho
phÐp truyÒn m«men xo¾n gi÷a hai trôc kh«ng ngõng n»m trªn mét ®- êng th¼ng, c¾t
nhau mét gãc tíi 40o. Gãc nµy cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh lµm viÖc. Së dÜ chuyÓn
®éng quay ®- îc truyÒn gi÷a hai trôc lµ nhê cac-®¨ng cã hai khíp b¶n lÒ cã trôc
vu«ng gãc víi nhau (h.1.40). NÕu dïng mét ®«i cac-®¨ng ®Æt ë trôc trung gian th× cã
thÓ lµm t¨ng gãc lÖch gi÷a hai trôc dÉn vµ bÞ dÉn, mÆt kh¸c nÕu dïng ®«i cac-®¨ng
®ã truyÒn chuyÓn ®éng gi÷a hai trôc song song nh- ng c¸ch nhau mét kho¶ng c¸ch
th× trôc bÞ dÉn cã cïng vËn tèc gãc víi trôc dÉn.

§ã lµ - u ®iÓm næi bËt cña bé truyÒn cac-®¨ng, bëi nã lµm viÖc b×nh th- êng
khi gãc truyÒn ®éng thay ®æi.

H×nh 1.40.

47
Giáo án máy xây dựng Chương I

III. Ly hîp:

Lµ lo¹i khíp nèi ®éng dïng ®Ó nèi hoÆc t¸ch c¸c trôc vµo bÊt cø lóc nµo.
Tïy theo nguyªn lý lµm viÖc cã thÓ chia thµnh bèn lo¹i lµ ly hîp ¨n khíp, ly hîp
ma s¸t, ly hîp tù ®éng vµ ly hîp ®iÖn tõ. Sau ®©y ta chØ xÐt ®Õn ba lo¹i ly hîp c¬
khÝ th- êng gÆp:

1. Ly hîp ¨n khíp: Cã hai kiÓu lµ ly hîp vÊu vµ ly hîp r¨ng

a) Ly hîp vÊu: Gåm hai nöa ly hîp cã 3  60 vÊu ë hai mÆt tiÕp xóc nhau.
Mét nöa ly hîp g¾n cè ®Þnh víi ®Çu trôc chñ ®éng A, nöa kia cã thÓ di ®éng däc
trôc B nhê then hoa 1. CÇn ®iÒu khiÓn 2 dïng ®Ó ®ãng hoÆc ng¾t ly hîp khi cÇn
thiÕt (h×nh 1.41.a).

- ¦u ®iÓm: CÊu t¹o ®¬n gi¶n, kÝch th- íc nhá gän vµ Ýt cã hiÖn t- îng tr- ît.

- Nh-îc ®iÓm: Khi nèi hai trôc cã vËn tèc quay chªnh lÖch nhiÒu sÏ sinh
ra va ®Ëp m¹nh, thËm chÝ cã thÓ cã ph¸ háng ly hîp. Do ®ã ly hîp vÊu chØ dïng
khi vËn tèc lín nhÊt cña vÊu xa nhÊt lµ kho¶ng 1 m/s.

H×nh 1.41.

b) Ly hîp r¨ng:

Gåm hai nöa ly hîp cã cÊu t¹o nh- b¸nh r¨ng trong, cßn nöa kia - b¸nh r¨ng
ngoµi. C¸ch ghÐp víi c¸c trôc vµ nguyªn lý lµm viÖc t- ¬ng tù nh- ly hîp vÊu, chØ
cã ®iÓm kh¸c lµ hai b¸nh r¨ng nµy cã cïng sè r¨ng vµ m«®un (h×nh 1.41.b).

48
Giáo án máy xây dựng Chương I

Nh»m gi¶m bít t¶i träng va ®Ëp khi ®ãng ly hîp ng- êi ta sö dông bé ®ång
tèc (lµm cho cïng vËn tèc gãc cña hai b¸nh r¨ng) lóc ®ã míi ®ãng ly hîp. Ly hîp
r¨ng cã ®Çy ®ñ - u vµ nh- îc ®iÓm cña truyÒn ®éng b¸nh r¨ng.

H×nh 1.43.

2. Ly hîp ma s¸t: Ly hîp ma s¸t truyÒn m«men xo¾n nhê lùc ma s¸t sinh
ra trªn bÒ mÆt lµm viÖc víi c¸c h×nh d¸ng kh¸c nhau, tïy theo h×nh d¸ng ®ã mµ
ng- êi ta chia ra lµm ly hîp ®Üa ma s¸t (h×nh 1.43.a) vµ ly hîp nãn ma s¸t (h×nh
1.43.b).

Ly hîp ma s¸t cã thÓ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn ma s¸t kh« vµ ma s¸t - ít
(ng©m trong dÇu). Lùc Ðp lªn bÒ mÆt ma s¸t Fa t¹o ra khi ®ãng c¬ cÊu lß xo, tay
®ßn, thñy lùc hay khi Ðp. Lóc ®ã gi÷a c¸c bÒ mÆt tiÕp xóc sinh ra lùc ma s¸t vµ
lµm quay trôc bÞ dÉn.

Trôc dÉn truyÒn ®- îc m«men xo¾n Mx = Fa. f.Dm. Z/(2k1. sin) cho trôc bÞ
dÉn, trong ®ã f lµ hÖ sè ma s¸t t¹i bÒ mÆt tiÕp xóc, D m - ®- êng kÝnh ma s¸t trung
b×nh, Z - sè cÆp bÒ mÆt ma s¸t tiÕp xóc vµ k1 - hÖ sè dù tr÷ an toµn (k1 = 1,2 
1,5). §èi víi ly hîp nãn ma s¸t  = 8  150 ®Ó tr¸nh bé ly hîp tù ®éng h·m.

3. Ly hîp tù ®éng: Cã ba lo¹i chÝnh lµ ly hîp an toµn, ly hîp ly t©m vµ ly

hîp mét chiÒu.

49
Giáo án máy xây dựng Chương I

a) Ly hîp an toµn: Lµ lo¹i ly hîp tù ng¾t truyÒn ®éng khi qu¸ t¶i ®Ó tr¸nh
cho m¸y bÞ háng hãc. Chóng ®- îc sö dông nhiÒu trong c¸c m¸y c¾t gät kim lo¹i
vµ c¸c m¸y x©y dùng. Hai kiÓu ly hîp an toµn th- êng dïng lµ:

- Ly hîp ma s¸t an toµn: Nã nh- mét d¹ng ly hîp nhiÒu ®Üa ma s¸t th- êng
xuyªn ®ãng b»ng lo xo Ðp (cã thÓ ®iÒu chØnh ®- îc ®é nÐn). Khi qu¸ t¶i th× c¸c ®Üa
ma s¸t bÞ tr- ît t- ¬ng ®èi nhau, chØ truyÒn ®- îc m«men xo¾n nhá h¬n hoÆc b»ng
M0 = x.k.f.DmZ/ (2k); ë ®©y x chiÒu dµi ®o¹n lß xo bÞ nÐn, k - hÖ sè nÐn cña lß xo,
c¸c chØ sè kh¸c ®- îc chØ dÉn ë môc ly hîp ma s¸t.

- Ly hîp vÊu an toµn: C¸c vÊu cã gãc v¸t lín (40  450). Khi qu¸ t¶i th× c¸c
vÊu bÞ tr- ît t- ¬ng ®èi víi nhau, hÕt qu¸ t¶i l¹i tù ®éng cµi l¹i víi nhau vµ lµm viÖc
b×nh th- êng.

b) Ly hîp ly t©m: (h.1.44a). Còng t- ¬ng tù nh- ly hîp ma s¸t. Nh- ng ë

®©y lùc Ðp Fa ®- îc thay b»ng lùc ly t©m (Ftt), lùc nµy sinh ra khi trôc dÉn ®- îc
quay víi vËn tèc gãc no nµo ®ã. Khi nA < no th× lùc ly t©m nhá h¬n søc c¨ng lß so
(Flt < Flx), hai nöa ly hîp 2 vµ 3 kh«ng tiÕp xóc nhau do vËy ly hîp vÉn bÞ më. Khi
nA < no lóc ®ã Flt > Flx, c¸c m¸ ma s¸t 2 Ðp vµo vµnh ma s¸t bÞ ®éng 3, chuyÓn
®éng quay ®- îc truyÒn tõ trôc A qua thanh dÉn h- íng lß xo vµ c¸c m¸ ma s¸t 3
khiÕn cho trôc bÞ ®éng B quay theo. Thêi ®iÓm ®ãng - ng¾t ly hîp (t¹i vËn tèc
quay c©n b»ng n0) ®- îc ®iÒu chØnh b»ng lùc c¨ng cña lß xo. Lo¹i ly hîp nµy
®- îc sö dông cho c¸c bé phËn m¸y tù ®éng ®ãng hoÆc ng¾t truyÒn ®éng khi
vËn tèc quay cña trôc chñ ®éng ®¹t tíi vËn tèc gãc nµo ®ã.

- Ly hîp r¨ng mét chiÒu (h×nh 1.44c). VÝ dô ®iÓn h×nh cña kiÓu ly hîp nµy
lµ lÝp xe ®¹p (chØ truyÒn m« men xo¾n theo mét chiÒu vµ quay tr¬n theo chiÒu
ng- îc l¹i). Trong thùc tÕ kiÓu ly hîp nµy th- êng ®- îc dïng lµm c¬ cÊu h·m trªn
c¸c m¸y vËn chuyÓn lªn cao nh- kÝch thanh r¨ng, têi xÝch… C¬ cÊu nµy gåm
b¸nh cãc 1, con cãc 2 vµ l¸ kim lo¹i ®µn håi 3 lu«n ¸p con cãc vµo b¸nh cãc.

- Ly hîp con l¨n mét chiÒu: (h×nh 1.44.d). Hai nöa ly hîp lµ ®Üa 1 (g¾n
víi trôc chñ ®éng) vµ vµnh 2 (g¾n víi trôc bÞ ®éng). C¸c con l¨n 3 (cã thÓ lµ bi

50
Giáo án máy xây dựng Chương I

hoÆc ®òa) lu«n bÞ Ðp chÆt vµo vµnh 2 bëi lùc Ðp cña c¸c lß xo 5 th«ng qua c¸c
chèt ®Èy dÉn h- íng 4.

Hai nöa ly hîp 1 vµ 2 ®- îc quay cïng víi nhau khi ®Üa 1 quay theo chiÒu
kim ®ång hå. Trong tr- êng hîp ng- îc l¹i c¸c con l¨n 3 sÏ di chuyÓn vÒ phÝa réng
h¬n cña khe hë gi÷a hai nöa ly hîp vµ hai nöa ly t¸ch khái nhau.

H×nh 1.44.

51