Etyka współczesna – etyka zawodowa,

urzędnicza, etyka w biznesie, naruszenia

etyki
 Spis treści

Wyzwania etyki XXI wieku

Etyka stosowana

Kodeks etyki zawodowej

Odpowiedzialność zawodowa

Praworządność jako wartość etyczna zawodu urzędnika

Interes publiczny i jego rola w etyce zawodowej urzędnika

Bezstronność i neutralność polityczna urzędnika

Odpowiedzialność urzędnika za naruszenie obowiązków i norm

etyki zawodowej

Etyka biznesu

Nieetyczne zachowania proorganizacyjne

Patologie służb publicznych

2
 Wyzwania etyki XXI wieku
Jedną z najgłębszych zmian filozoficznych, z jakimi przychodzi człowiekowi
zmierzyć się w XXI wieku, jest przejście od epistemologii do filozofii
moralnej jako podstawy światopoglądu, co w praktyce oznacza, że bardziej
cenione jest zrozumienie tego, co powinno być, niż zrozumienie tego, co jest.

Etyka w XX wieku miała kilka unikalnych cech. Po pierwsze, dominujące

filozoficzne koncepcje niepewności i relatywizmu służyły podważeniu etyki
z powodu ukrytego przekonania, że każda etyka jest względna. Przy takim
założeniu trudno jest uzasadnić dążenie do jakiegokolwiek moralnego
zrozumienia, ponieważ ostatecznie nie ma ono fundamentu. Dlatego etyka w
XX wieku nie była postrzegana jako szczególnie istotna.

Po drugie, wiele zagadkowych problemów etycznych pod koniec wieku było

ekstremalnymi problemami. Ludzie martwili się przede wszystkim
zniszczeniem planety, zniszczeniem warstwy ozonowej, wycinką lasów
deszczowych lub uderzeniem asteroidy. Nie były to subtelne kwestie
etyczne.

Doprowadziło to do czarno-białego spojrzenia na etykę. Kiedy zatem

skonfrontowano bardziej subtelne kwestie, takie jak eutanazja lub aborcja,
ludzie stosowali to samo czarno-białe rozumowanie. Efektem tego były
polaryzacja i niewielki postęp.

3
Trzecią cechą charakterystyczną dla etyki w XX wieku był uproszczony
obraz rzeczywistości etycznej. W tym okresie dbano o scenariusze końcowe
i praktycznie zignorowano inne obawy jako nieistotne. Literatura science
fiction, począwszy od połowy stulecia, stawiała przed człowiekiem różne
problemy moralne (od podróży w czasie po kolonizację innych planet), które
rozbudziły wyobraźnię wielu, ale były bardzo wąsko dyskutowane z powodu
znikomego prawdopodobieństwa, że ludzkości kiedykolwiek przyjdzie się z
nimi zmierzyć.

Ponieważ obawy etyki w XX wieku były albo ekstremalnymi scenariuszami

końcowymi, którymi nadmiernie się martwiono (np. anihilacja nuklearna),
albo scenariuszami fantastyki (np. podróże w czasie), większość ludzi
postrzegała etykę jako nieznacznie istotną w życiu codziennym.

Sekularyzm odwrócił się od tekstów religijnych jako jedynego źródła

prawdy i zaczął patrzeć na świat rzeczywisty. To doprowadziło ostatecznie
do powstania nauki i dominacji naukowego realizmu na początku XX
wieku.

W XXI wieku postęp nauk biologicznych przyniósł inną perspektywę.

Większe zrozumienie mózgu doprowadziło do wniosku, że ludzkie
postrzeganie rzeczywistości opiera się na biologicznych uwarunkowaniach.
To zmierza do wyleczenia się z dwudziestowiecznego relatywizmu, bo choć
nic nie jest pewne, istnieje ograniczony zakres możliwości do rozważenia.

4
Kolejną różnicą, jaką widzi się we współczesnej etyce, jest to, że nie
postrzega się jej już jako czarno-białej. W decyzjach pojawiają odcienie
szarości, co zachęca więcej osób do angażowania się w dyskusje. Filozofia
moralna wysuwa się na pierwszy plan. Epistemologia zadaje pytanie: „Co to
jest?”, podczas gdy filozofia moralna stawia pytania: „Co powinno być?”.

Większe zrozumienie w naukach biologicznych pozwala mniej ograniczać się

do tego, co jest, zatem możliwe staje się dążenie do tego, co powinno być.
Opracowanie metod określania tego, co powinno być, może być jednym z
najtrudniejszych problemów filozofii XXI wieku.

Etyka stosowana

Wraz z rozwojem społeczeństwa ludzkiego i pogłębianiem się globalizacji

zróżnicowanie w zakresie etyki stosowanej – potwierdzone pojawieniem
się nowej etyki stosowanej (np. etyki globalizacji, etyki pomocy
międzynarodowej i rozwoju, etyki tworzenia i utrzymywania pokoju, etyki
praw człowieka, etyki usług społecznych), a także głębszej specjalizacji i
tendencji do ich silnego wzajemnego oddziaływania i wzbogacania,
silniejszego zrozumienia ich współzależności i możliwości łączenia
dyskursów – dalej nie traci siły interdyscyplinarnego dialogu na poziomach
teoretycznym i aplikacyjnym.

Tym samym etyka globalizacji rozwija się na tle etyki polityki, etyki prawa,
etyki środowiskowej, etyki naukowej, etyki mediów, etyki technologicznej,

5
społecznej etyki, opartej także na etyce odpowiedzialności, etyce
sprawiedliwości, etyce deontologicznej i innych teoriach etycznych.
Potwierdza to, że etyka stosowana ma charakter interdyscyplinarny.

Pytanie brzmi, jak poradzić sobie z problemem interdyscyplinarności,

czyli tym, że etyka globalizacyjna jako dyscyplina opiera się na globalistyce
politologii, socjologii, ekonomii, prawa, historii, nauk przyrodniczych i
innych dyscyplin naukowych. To nurt potwierdzający zasadność łączenia
etyki z innymi kierunkami studiów, którego celem jest osiągnięcie naukowej
precyzji, dzięki której wzrasta profesjonalizm absolwentów etyki
stosowanej.

Dobrym przykładem jest etyka globalizacji, która bezsprzecznie dowodzi,

że nie można poradzić sobie bez zaangażowania wielu dyscyplin. Wymóg
interdyscyplinarności spełniają badania demograficzne, badania ubóstwa i
nędzy, badania środowiska, badania jakości życia czy badania wpływu
technologii na człowieka i społeczeństwo ludzkie. Z pewnością należy
podkreślić, że konieczne jest zdefiniowanie kryteriów wiedzy
interdyscyplinarnej, która wymaga aktywnej współpracy i poszukiwań w
zakresie metodologii, logiki i epistemologii.

Zagadnienia interdyscyplinarne, istniejące od lat 20. XX wieku, to globalne

problemy ludzkości. Globalne problemy dotykają całą ludzkość, ich wymiary
wpływają na całą planetę, reprezentują cały kompleks pilnych zagadnień, z
którymi boryka się obecnie ludzkość jako całość.

6
Wśród najważniejszych globalnych problemów ludzkości znajdują się
problemy związane z utrzymaniem pokoju i uniknięciem wybuchu kolejnej
wojny światowej. Złożonymi i uporczywymi problemami globalnymi w
teraźniejszości pozostają kwestie skrajnego ubóstwa i nędzy, które w
praktyce stanowią zaprzeczenie praw człowieka. Wiąże się to z problemem
żywnościowym i kwestiami demograficznymi.

Problemy energetyczne i surowcowe uzupełniają problemy związane ze

środowiskiem, a więc problemy środowiskowe. Peter Singer charakteryzuje
problematykę globalną poprzez koncepcję globalnej wioski. Według niego
świat jest jedną globalną wioską, w której wszystko jest ze sobą powiązane i
zintegrowane, a jeden człowiek jest zależny od drugiego, stąd czyjaś bieda
bardzo szybko staje się problemem dla kogoś innego. Problemy te
przejawiają się w postaci takich zjawisk jak: brak rynków zbytu na produkty,
nielegalna imigracja, zanieczyszczenia, choroby zakaźne, niepewność,
fanatyzm czy terroryzm.

Przekształcenie świata w „globalną wioskę” fundamentalnie zmieniło

spojrzenie na rzeczywistość. To współzależne globalne społeczeństwo, z jego
niezwykłymi możliwościami łączenia ludzi na całym świecie, zapewniło
materialną podstawę dla nowej etyki, uwzględniającej globalny, moralny
pogląd na świat.

Pojęcia globalności i etyki od dawna wykazują współzależność i

warunkowość. Cechy te doprowadziły do powstania etyki globalizacji,
której korzenie sięgają rozwoju etyki stosowanej (m.in. lat 60. XX wieku). Z

7
tego powodu, analizując genezę etyki globalizacji (niektórzy badacze
posługują się terminem etyka globalna), należy powrócić do społecznego i
historycznego kontekstu jej powstania, mimo że etyka globalizacji jako część
etyki stosowanej poszukuje dziś miejsca w typologii etyki stosowanej.

Etyka globalizacji jako etyka stosowana skupia się na bieżących

problemach teraźniejszości, tworzy przesłanki etycznego podejmowania
decyzji i etycznego akceptowalnego postępowania oraz rozwiązywania
problemów moralnych na polach teoretycznym i praktycznym. Przedstawia
zastosowanie etyki do istniejących problemów praktycznych związanych ze
środowiskiem człowieka oraz z aktualnymi problemami globalnymi
ludzkości.

W najszerszym rozumieniu etyka globalizacji jako etyka stosowana jest

formą refleksji nad problemem moralnym w celu normatywnego
uzasadnienia etycznego wyższych standardów w zakresie ich stosowania w
określonych okolicznościach życia, tj. wyboru racjonalnie uzasadnionej
szczególnej normy, stosowania pojęć, kategorii, zasad systemowych etyki i
teorii etycznych (np. etyka cnót, etyka środowiskowa, etyka sprawiedliwości,
etyka odpowiedzialności, etyka deontologiczna czy etyka feministyczna).

Kodeks etyki zawodowej

W wielu przypadkach zachowanie ludzi w różnych zawodach regulują

kodeksy etyczne. Chociaż nie mają formalnej mocy normatywnej, nadal są

8
ważnym sposobem wpływania na postawy pracowników i zachowania w
pracy.

Kodeks etyczny określa zasady, podkreślając znaczenie godności

zawodowej pracownika i jego odpowiedzialności za jakość wykonywanej
pracy. Ze względu na swoją specyfikę zapisy kodeksu dotyczą określonych
grup zawodowych. Przedstawiciele wielu grup zawodowych tworzą różnego
rodzaju organizacje – często stowarzyszenia – mające na celu integrację ze
sobą, propagowanie zasad i wartości pracy oraz dbałość o szlachetność
reprezentowanych przez nich zawodów.

Stowarzyszenia pracownicze często opracowują normy i zasady, których

powinni przestrzegać ich członkowie i starają się je upowszechniać. Zasady
te przyjmują formę określonych kodeksów etycznych, które nie są formalnie
wiążące, ale mają charakter honorowy. Specjaliści objęci określonym
kodeksem etycznym na ogół respektują jego postanowienia, a przestrzeganie
zawartych w nim zasad traktują jako sprawę honoru, a nie obowiązek i
wymóg.

Dlatego należy podkreślić wysoki prestiż, siłę i aktualność honorowego

kodeksu zawodowego, który nie wynika z formalnego nakazu, ale z
dobrowolnego uznania konkretnego pracownika identyfikującego się z
zawodem. Etyka wyraża oczekiwania wszystkich stron stosunku pracy ze
względu na oczekiwania dotyczące zachowań członków określonej grupy
zawodowej w wykonywaniu obowiązków zawodowych oraz ze względu na

9
nieformalny charakter tego, co stanowi segment kontroli społecznej. Etyka,
która jest nieskodyfikowana, nie posiada takiej mocy.

Należy również podkreślić, że w wielu przypadkach jego skuteczność jest

większa niż organów kontrolnych. Jak wspomniano powyżej, kodeks etyczny
to zbiór zachowań, kodeksów postępowania (nakazów i zakazów), których
musi przestrzegać członek lub pracownik firmy, a także określa on wartości,
standardy i zasady, którymi się kieruje.

Etyka zawodowa to zbiór norm, które stanowią ogólne zasady etyczne,

które określają ich szczegółowe konsekwencje dla typowych sytuacji, w
jakich mogą się znaleźć osoby wykonujące określony zawód.

Kodeks etyki zawodowej powinien:

• mieć charakter normatywny,

• wpływać na interes publiczny,
• być rzeczowy,
• kierować się uczciwością,
• regulować istotne problemy dla danego zawodu.

Pierwszy wymóg budzi wątpliwości, gdyż opiera się na założeniu, że kodeks

etyki zawodowej jest ucieleśnieniem moralności zobowiązania, a nie etyki
aspiracji. Natomiast wskazuje, że jego zadaniem jest wyznaczanie

10
minimalnych standardów postępowania dla członków firm zawodowych, a
nie wskazywanie ideałów, do których powinni dążyć.

Z definicji etyka zawodowa może narzucać swoim podmiotom wyższe

wymagania etyczne niż etyka ogólna. Jest to szczególnie widoczne w
deontologii lekarzy czy policjantów. W tej etyce zawodowej znajdują się
bowiem wysokie standardy co do etyki aspiracji (np. wymóg niesienia
pomocy chorym nawet z narażeniem własnego życia). Jednak poza tymi
normami nie ma powodu, aby nie zawierać wytycznych, które określają
etyczne wzorce zachowań.

Ogólną zasadą, którą kierują się autorzy wszelkich kodeksów etyki

zawodowej, jest to, że kodeksy etyki w nich zawarte nie są sprzeczne z
obowiązującymi kodeksami prawnymi, które mają nad nimi przewagę.

Zachowania obywateli danego kraju regulują normy prawne, a specyfikę

zawodów regulować mogą odrębne kodeksy zawodowe. Do tych ostatnich
należą w szczególności czynności nieuregulowane wprost przez prawo, czyli
luki prawne. Kodeks zawodowy może również zawierać zapisy dotyczące
działalności zawodowej i pozasłużbowej.

Punktem wyjścia i założeniem przy opracowywaniu zasad etycznych w

niektórych zawodach – także dotyczących zachowań niezwiązanych z
wykonywaniem usług – jest to, że profesjonalistą jest się nie tylko w swojej
działalności zawodowej. Dlatego kodeks zawodowy może zawierać zapisy,

11
które obejmują nie tylko osoby aktualnie pracujące w zawodzie, ale także
emerytów i kandydatów do tego zawodu (stażystów).

Niekiedy różnie oceniany jest cel tworzenia kodeksów etycznych w ramach

etyki środowiskowej poszczególnych organizacji zawodowych. Wyraźnie
widać tu dwa skrajne poglądy. Z jednej strony argumentowano, że
kodyfikacja zasad etycznych jest rozsądna i konieczna, ponieważ ułatwia
osobom wykonującym określone zawody znalezienie kodeksów etycznych
nakazujących lub zakazujących określonych zachowań.

Zgodnie z tym podejściem do zalet nadzoru regulacyjnego należy jasne

określenie tego, co jest ważne, a co zabronione. Etyka, jak rozumieją ci, którzy
budują takie programy, odnosi się do zestawu jasnych i wyrażonych explicite
norm korporacji zawodowej.

Takie podejście do kwestii etycznych można nazwać podejściem

inżynierskim. Opiera się na założeniu sięgającym czasów oświecenia, że
etyka to specyficzna wiedza techniczna, którą można wyrazić za pomocą
instrukcji. Znajomość tego zwiększa racjonalność organizacji i jej członków.
Innymi słowy: ludzie postępują źle, ponieważ nie wiedzą, jak zrobić coś
dobrze.

Drugi pogląd głosi, że przy opracowywaniu kodeksu etyki zawodowej

istnieją poważne zagrożenia. Oprócz spisania tych zasad przedstawiciele
określonych grup zawodowych mogą uznać ten zbiór za wyczerpujący, więc

12
jeśli kodeks nie zawiera konkretnych zakazów lub wymogów etycznych, to
postępowanie w tym zakresie będzie etycznie obojętne.

Jeśli istnieją poważne luki w kodeksie etycznym, może to mieć fatalne

skutki. Lista zasad etycznych uwalnia ludzi z nią związanych do
samodzielnej oceny danego zachowania, tj. dążenia do dobra, ślepo
zawierzając poczuciu etyki twórców kodyfikacji. Także i ten czynnik wpłynie
negatywnie na końcową ocenę celowości kodyfikacji zasad etyki.

Etyka zawodowa musi dotyczyć wszystkich członków danego zawodu.

Naruszenie zasad etyki zawodowej może skutkować nałożeniem
określonych sankcji. W niektórych przypadkach licencja na wykonywanie
zawodu może zostać nawet cofnięta.

Kodeks etyki zawodowej ma na celu zapobieganie nadużyciom i korupcji.

Każdy pracujący w określonym zawodzie musi samodzielnie ustalić, czy jego
działania można uznać za nieetyczne.

Co więcej, sędziowie wydający orzeczenia powinni nie tylko kierować się

prawem karnym, ale także prywatnie oceniać, czy ich działania są etyczne.
Jednak do profesjonalnego pełnomocnictwa mają zastosowanie pewne
zasady. Muszą być one uczciwe, rzetelne i profesjonalne.

13
Podstawową funkcją etyki zawodowej jest regulowanie relacji wewnątrz
określonej grupy. Zasady, które można tu wymienić, to:

• solidarność zawodowa,
• dzielenie się wiedzą z młodszymi kolegami,
• pomaganie sobie nawzajem,
• utrzymywanie zdrowej rywalizacji.

Odpowiedzialność zawodowa

Odpowiedzialność zawodowa dotyczy naruszenia zasad etyki i deontologii

zawodowej.

Włodzimierz Galewicz twierdził, że przedstawiciele określonej grupy

zawodowej, zanim staną się członkami określonego zawodu, powinni:

• po pierwsze zrozumieć przepisy prawne związane z wykonywanym

zawodem,
• po drugie przyswoić zasady i ideały etyczne,
• po trzecie przyswoić etykę zawartą w kodeksie etyki zawodowej.

Zatem tzw. miękkie prawo w tym sensie jest niewątpliwie zachowaniem

normatywnym sensu largo, głównie ze względu na zakres i powszechność
jego obowiązywania.

14
Doktryna budzi kontrowersje co do charakteru odpowiedzialności
zawodowej. J. Jończyk postrzega to jako tryb postępowania odrębny od
odpowiedzialności dyscyplinarnej, z kolei A. Wasilewski zwraca uwagę, że
odpowiedzialność zawodowa należy do odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Z. Leoński twierdzi natomiast, że dyscyplina i odpowiedzialność

zawodowa to te same dwa pojęcia. Odpowiedzialność zawodowa i
dyscyplinarna wiążą się z obowiązkową przynależnością do samorządu
zawodowego. Tezę tę należy uznać za najbardziej przekonującą, głównie ze
względu na uderzające podobieństwo między tymi dwoma trybami
odpowiedzialności i ich synonimią.

Podlegając przynależności do samorządu zawodowego, należy również

wyprowadzić ograniczony zakres podmiotowy i przedmiotowy, tworząc tym
samym zamknięty obszar stosunków administracyjno-prawnych między
oskarżonym a organami samorządu zawodowego. Należy podkreślić, że
podmiotowemu ograniczeniu odpowiedzialności zawodowej podlegają tylko
ci, którzy wykonują określony zawód, czyli należą do korporacji zawodowej.

Praworządność jako wartość etyczna

zawodu urzędnika

Spośród zasad, a także wartości proceduralnych na pierwszym miejscu

zawsze wymieniana jest zasada praworządności. Zgodnie z tą zasadą
organy władzy publicznej mają działać na podstawie prawa oraz w granicach

15
prawa. Zasada praworządności jest jedną z zasad ogólnych Kodeksu
postępowania administracyjnego. To w nim można znaleźć informację, że
organy administracji publicznej mają działać na podstawie przepisów
prawa, a także informację, że organy te stoją na straży praworządności.

Zasada ta została także określona przez Europejski Kodeks Dobrej

Administracji. Można tam znaleźć informację, że urzędnik ma działać
zgodnie z zasadą praworządności, ale też ma stosować uregulowania, a także
procedury, które zostały zapisane w prawnych przepisach Wspólnot.

Urzędnik powinien szczególnie zwracać uwagę na to, aby decyzje, które

odnoszą się do praw albo interesów jednostek, miały podstawę prawną,
a ich treść powinna być zgodna z aktualnie obowiązującymi przepisami
prawnymi.

Obowiązek związany z przestrzeganiem prawa jest również wymieniany w

rocie ślubowania, którą składają urzędnicy różnych kategorii. W państwie
prawa wszystkie organy administracji publicznej zostają zobowiązane do
tego, aby wykonywać swoje zadania, a także zakres przyznanych im
kompetencji zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Kiedy na przykład zostanie porównana pozycja prawna obywatela oraz

urzędnika, to można stwierdzić, że obywatelowi wolno robić to, czego prawo
nie zabrania. Natomiast urzędnik może działać tylko wtedy, gdy prawo
upoważnia go do tego.

16
Zadaniem administracji publicznej jest działanie zgodnie z
obowiązującymi przepisami prawa – zarówno w znaczeniu prawa
materialnego, jak i prawa proceduralnego.

Działania administracji wiążą się z prawem i jest to bardzo ważna

przesłanka, która jest powiązana z załatwianiem spraw z obywatelami.

Pomimo tego, że Polska należy do Unii Europejskiej, a także do wspólnoty

rządów prawa, to i tak dochodzi do nadużywania prawa. Bardzo często jest
tak, że organy administracji, wykonując prawo, działają z jego naruszeniem.
Nierzadko urzędnicy wyrządzają obywatelom, a także przedsiębiorcom
wymierne oraz poważne szkody w związku z wadliwymi
rozstrzygnięciami czy też poprzez podejmowanie działań poza
postępowaniem administracyjnym albo w związku z nieuzasadnioną
biernością.

W takich najbardziej drastycznych sytuacjach dochodzi również do

bankructwa oraz do zlikwidowania wielu miejsc pracy. Dalsze skutki
takich działań to również zmniejszenie się autorytetu państwa oraz jego
instytucji. Prawo, które jest lekceważone przez funkcjonariuszy publicznych,
nie znajduje też zrozumienia oraz akceptacji w społeczeństwie.

Jeśli weźmie się pod uwagę etykę w administracji, to urzędnik, który zajmuje
pozycję władczą w stosunku do obywatela, nie może wykorzystywać tej

17
pozycji, ale też nie może „zastawiać pułapek”, tzn. manipulować informacją
albo stosować prawa w innym celu, niż zażądał tego ustawodawca.

Można tutaj stwierdzić, że urzędnik naruszający prawo uderza w samą

istotę swojej służby. To właśnie z prawa czerpie on swoją władzę, pozycję
oraz misję społeczną.

Interes publiczny i jego rola w etyce

zawodowej urzędnika

Kiedy mówi się o etyce w służbie publicznej na tle standardów UE,

trzeba zwrócić uwagę na trzy różne aspekty tego zagadnienia:

• wartości, które mają wpływ na zachowanie urzędników,

• strategie antykorupcyjne, które są stosowane przez państwa UE,
• kodeks postępowania.

Pełnienie funkcji urzędniczych łączy się w sposób bezpośredni z

wykonywaniem władzy nad obywatelami. Bardzo często praca ta związana
jest z wydawaniem decyzji, które dotyczą obywateli, a także z regulowaniem
dostępu do rzadkich dóbr, które są pożądane – tutaj mowa jest o koncesjach,
zgodach, zasiłkach oraz pozwoleniach i dokumentach. Urzędnicy znajdują się
w pewnej relacji władzy.

18
Zgodnie z koncepcją francuskiego filozofa Michela Foucaulta można
stwierdzić, że stanowią oni pewnego rodzaju tryby władzy. To stwarza
możliwość wykorzystywania sytuacji.

Urzędnicy poprzez podejmowanie każdego dnia ważnych decyzji dla

obywateli są poddawani działaniu trzem różnym typom wartości:

• wartości indywidualistyczne – zachodzą wtedy, gdy urzędnicy

dobrze wykonują swoje zadania w celu uzyskania premii, która jest
zależna od wyników, a mówiąc szerzej: będzie to wynagrodzenie za
indywidualną pracę,

• wartości organizacyjne – jest to sytuacja, gdy urzędnicy dążą do

zrealizowania celów określonej instytucji, tak więc wartości te będą
miały szerszy zakres,

• wartości społeczne – są dostępne wtedy, gdy urzędnicy pracują na

rzecz realizowania dobra wspólnego wszystkich obywateli i również w
takim kontekście postrzegają swoją pracę.

Urzędnik, tak jak każdy obywatel, chce zachowywać się w godny oraz
etyczny sposób zgodnie z ogólnie przyjętymi normami postępowania.
Jednak cały czas jest stawiany w sytuacji pokusy, która wiąże się z
uzyskaniem jakiejś korzyści. Bardzo często jest tak, że szuka on społecznej
akceptacji dla swoich działań, które są wątpliwe etycznie. Kiedy jednak
znajduje wiarygodne usprawiedliwienie, to zaczyna uspokajać swoje
sumienie, np. „Wszyscy tak robią” albo „Muszę z czegoś utrzymać rodzinę”.

19
Jeśli ma dojść do przerwania działań etycznych, to ważne staje się to,
aby nie znalazły one akceptacji społecznej. Dzięki temu dojdzie do
skrócenia procederu związanego z dostarczaniem usprawiedliwień.

Od polityków, funkcjonariuszy publicznych oraz urzędników

obywatele oczekują tego, że będą oni przestrzegali wszystkich
standardów etycznych, które związane są z uczciwością, w taki sposób,
który będzie bardziej rygorystyczny niż u innych grup zawodowych, a do
tego, że będą oni działali na rzecz wspólnego interesu.

Działania osób, które pełnią funkcje społeczne dotyczące sprawowania

władzy, powinny być zawsze jawne, ale też nie mogą budzić żadnych
wątpliwości.

Jeśli chodzi o standardy dotyczące urzędników, to w oczekiwaniu

społecznym są one bardziej restrykcyjne niż te, które dotyczą innych grup
społecznych, np. sektora prywatnego.

Problemy, które ciągle pojawiają się w administracji, związane są z

nieodpowiednim zarządzaniem kadrami, z brakiem właściwych oraz
skutecznych narzędzi motywacyjnych, ale też z nieskuteczną rekrutacją,
która powoduje nieodpowiednie rozmieszczenie urzędników, oraz brakiem
przejrzystości w dostępie do informacji publicznej.

20
Aby sprawić, że urzędnicy będą zachowywać się zgodnie ze standardami
etycznymi, konieczne staje się rozpoznanie oraz naprawienie struktur
społecznych, które odpowiadają za korupcję. Badacze doszli do wniosku,
że zachowanie etyczne powinno być zawsze ujmowane w kontekście
społecznym, kulturowym, politycznym i ekonomicznym.

Etyka zachowania urzędnika związana jest z jego naturą, ale też zależy
od wyznawanych wartości grupowych, narodowych oraz filozoficznych
i religijnych. Już w 1893 roku zostało wprowadzone pojęcie „anomii” przez
E. Durkheima. Oznacza ono łamanie reguł, które są uznawane za
obowiązujące w relacjach pomiędzy ludźmi.

Ta anomia pojawia się przeważnie w okresach kryzysów, a jest to stan, w

którym nie ma norm społecznych albo są one niejasne.

Badaczy nieustannie nurtuje pytanie, czy niektóre systemy służby cywilnej

są bardziej skuteczne, czy też nie. Można wyróżnić twarde formy patologii,
które dotyczą obracania publicznych pieniędzy, a także formy miękkie, które
odnoszą się do słabości struktur organizacyjnych administracji.

Przyczyniają się one do nieskutecznej pracy oraz do marnowania zasobów

publicznych. Brak rzetelności i do tego uczciwości odnosi się nie tylko do
kwestii moralnych, ale również do kwestii skuteczności administracji oraz jej
zdolności do strategicznego działania w interesie społeczeństwa.

21
Jeśli administracja będzie rzetelna oraz wolna od korupcji, to wtedy
będzie miała większe szanse na skuteczne oraz racjonalne działanie. W
największym stopniu patologia w sensie prawnym kojarzona jest z korupcją.
Taka korupcja pojawia się w sytuacji, gdy urzędnik ma strukturalną
możliwość arbitralnego rozstrzygania w sprawach urzędowych.

Problemy organizacji publicznych wynikają z wadliwych rozwiązań

organizacyjnych oraz strukturalnych, a do tego związane są z błędnym
funkcjonowaniem procedur urzędów. Skutkiem tego jest brak
wrażliwości na potrzeby obywateli oraz nieskuteczne wykorzystywanie
zasobów.

Bezstronność i neutralność polityczna

urzędnika

Zasada neutralności politycznej korpusu służby cywilnej a

konstytucyjna zasada wolności słowa mówi, że: wolność wypowiedzi to
jedna z najważniejszych wolności obywatelskich, a do tego jest ona podstawą
demokratycznego państwa. Jest ona zapewniona każdemu obywatelowi
przez Konstytucję RP.

Jednak wolność wyrażania swoich poglądów nie stanowi wolności

bezwzględnej, gdyż w ustawie mogą zostać ustanowione ograniczenia,
które dotyczą korzystania z konstytucyjnych wolności oraz praw, a więc
również z wolności wyrażania swoich poglądów.

22
Takie ograniczenia mogą zostać ustanowione tylko wtedy, gdy są one
konieczne w demokratycznym państwie, co ma znaczenie dla jego
bezpieczeństwa albo dla porządku publicznego, ale też dla ochrony
środowiska, zdrowia, moralności publicznej bądź też dla prawa innych osób.
Jednak są to ograniczenia, które nie mogą naruszać istoty wolności oraz
praw.

Neutralność polityczna nie może być utożsamiana z apolitycznością. Ta

pierwsza będzie oznaczała niezależność od jakiejkolwiek partii politycznej,
brak wikłania się w bieżącą grę polityczną albo w trwałe konflikty
ideologiczne oraz ustrojowe, ale też będzie to zachowanie ciągłości działania,
które będzie zgodne z racją stanu.

Odpowiedzialność urzędnika
za naruszenie obowiązków i norm etyki
zawodowej

Odpowiedzialność inaczej określana jest jako obowiązek moralny albo

prawny odpowiadania za swoje czyny, a także ponoszenia za nie
konsekwencji. Administracja działa poprzez swoją kadrę, pracowników
albo też urzędników.

Odpowiedzialność ma na celu doskonalenie ich pracy, a do tego ma

stanowić gwarancję prawidłowego wykonywania przez nich swoich
obowiązków.

23
Odpowiedzialność została uregulowana przez prawo pracy, a także przez
prawo cywilne, karne i administracyjne oraz przez regulacje deontologiczne,
które określają, jakie są warunki odpowiedzialności za naruszenie norm
etyczno-moralnych. Wymienia się również takie rodzaje odpowiedzialności
jak: porządkowa, cywilna, karna czy dyscyplinarna.

Odpowiedzialność dyscyplinarna jest związana z naruszaniem

obowiązków pracowniczych oraz norm etyki zawodowej. Ważne znaczenie
ma tutaj stosowanie kar za podważenie obowiązków pracowniczych, reguł,
które zostały wyznaczone pojęciem godności, a także powagą urzędu lub
zawodu i do tego normami etyki zawodowej.

Rodzaj wykonywanej pracy albo rodzaj zajmowanego stanowiska w

znacznym stopniu wpływa na zakres powinności, które obciążają danego
pracownika.

Do charakterystycznej cechy odpowiedzialności dyscyplinarnej zalicza

się to, że o karach decydują specjalnie powołane do tego organy, które
określane są jako komisje dyscyplinarne.

Odpowiedzialność porządkowa i dyscyplinarna pracowników

samorządowych, a także pracowników urzędów państwowych jest
określana przez przepisy ustaw, które ich dotyczą.

24
Odpowiedzialność porządkowa za przewinienie mniejszej wagi jest
egzekwowana przez kierownika urzędu i ma ona postać upomnienia, a
wobec pracownika samorządowego jest ona egzekwowana przez
bezpośredniego przełożonego.

Karą dyscyplinarną dla obu tych grup może być:

• nagana,
• nagana z ostrzeżeniem,
• nagana z pozbawieniem możliwości awansowania przez okres do
dwóch lat,
• przeniesienie na niższe stanowisko,
• wydalenie ze służby.

Tutaj należy stwierdzić, że żaden z tych środków dyscyplinujących, które

znajdują się w dyspozycji przełożonego, nie może zostać zastosowany w
odniesieniu do podwładnego w celu jakiejkolwiek szykany albo
dyskryminowania. Jest to działanie, które oznaczałoby naruszenie dóbr
osobistych.

Do orzekania w sprawach dyscyplinarnych powołuje się komisje

dyscyplinarne I oraz II instancji, a dokonują tego kierownicy urzędów. Od
orzeczenia komisji dyscyplinarnej II instancji służy skarga do sądu
administracyjnego.

25
Poza odpowiedzialnością dyscyplinarną pracownicy mogą ponosić również
odpowiedzialność cywilną oraz karną. Odpowiedzialność cywilna dotyczy
obowiązku naprawienia szkody, która została wyrządzona przez pracownika
podczas wykonywania powierzonych mu zadań. Odpowiedzialność ta
określana jest również jako odpowiedzialność majątkowa albo
odszkodowawcza i można ją rozpatrywać na podstawie Kodeksu pracy
albo Kodeksu cywilnego.

W Kodeksie cywilnym można znaleźć informację, że za szkodę, która

została wyrządzona, działanie niezgodne z prawem albo zaniechanie
podczas wykonywania władzy publicznej odpowiedzialność będą ponosić
Skarb Państwa bądź jednostka samorządu terytorialnego albo inna osoba
prawna, która wykonuje taką władzę z mocy prawa.

Ta pracownicza odpowiedzialność odszkodowawcza znajduje się w

granicach rzeczywistej straty, która została poniesiona przez pracodawcę, a
pracownik może tylko odpowiadać za normalne działania albo zaniechania,
z którego wynikła określona szkoda.

W tym przypadku chodzi o to, że w sytuacji, gdy dany pracownik podczas

wykonywania obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej,
to wtedy do naprawienia takiej szkody zobowiązany jest tylko pracodawca.
Gdy szkoda zostanie naprawiona, pracodawcy będzie przysługiwało
roszczenie regresowe wobec pracownika, który wyrządził taką szkodę.

26
Najczęściej odpowiedzialność pracowników administracji związana jest z
popełnianiem tzw. przestępstw urzędniczych. Szczególnie zalicza się do
nich:

• nadużycie władzy,
• korupcję,
• niedopełnienie obowiązków służbowych,
• wykonanie polecenia służbowego, które oznacza przestępstwo,
• naruszenie przepisów, które dotyczą ochrony informacji niejawnych
oraz tajemnicy służbowej i państwowej,
• nieprawidłowości w zamówieniach publicznych,
• poświadczenie nieprawdy,
• łapownictwo.

Trzeba również wspomnieć o bardzo powszechnym w polskim

społeczeństwie zwyczaju wręczania oraz przyjmowania tzw. dowodów
wdzięczności w zamian za określone zachowanie albo wykonanie jakiejś
czynności.

Takie ogólne zasady dotyczące dopuszczalności zwyczajowych dowodów

wdzięczności zostały określone m.in. przez Lecha Gardockiego. Zwrócił on
uwagę na trzy różne warunki, które muszą być spełnione, aby dany dowód
wdzięczności został określony za zwyczajowo dopuszczalny oraz społecznie
akceptowalny:

• do wręczenia prezentu nie może dojść na żądanie obdarowanego, a

osoba obdarowana nie może uzależniać wykonania określonej
czynności od otrzymania prezentu,

27
 • prezent może zostać wręczony po wykonaniu danej czynności, ale też
nie może zostać wcześniej obiecany,

• prezent nie może przekraczać określonych zwyczajowych ram, w

których znajdują się takie przedmioty jak: kwiaty, czekoladki, książki,
ale nie pieniądze i rzeczy o dużej wartości.

Wszystkie spory, które dotyczą stosunku pracy urzędników państwowych

mianowanych oraz niemianowanych, są rozpoznawane przez sądy pracy.
Odwołanie do sądu urzędnika mianowanego musi być jednak poprzedzone
wyczerpaniem toku postępowania administracyjnego.

Etyka biznesu

W ostatnim czasie działalność biznesowa zaczęła podlegać wzmożonej

krytyce, również z uwzględnieniem kwestii moralnych. Znaczenie mają tu
wydarzenia pochodzące bezpośrednio z praktyki: np. korupcyjne afery z
udziałem menedżerów dużych korporacji, takich jak Jeffrey Skilling i
Kenneth Lay z Enronu, Bernard Ebbers i Scott Sullivan z WorldCom czy
Calisto Tanzi i Fausto Tonna z Parmalatu – ich osobiste decyzje
zapoczątkowały głośne skandale moralne o dotkliwych konsekwencjach w
obrębie całego sektora finansowego.

Odpowiedzialnością za globalny kryzys gospodarczy mający miejsce pod

koniec pierwszej dekady XXI wieku obwinia się nie tylko wyżej wymienione

28
osoby, ale także całą sieć instytucji (m.in. firmy, które audytują wspomniane
korporacje).

I. Fafaliou i J. Donaldson podkreślają przyczyny wzmożonego

zainteresowania moralnością w literaturze amerykańskiej obszaru
zarządzania lat osiemdziesiątych poprzedniego stulecia, które
zapoczątkowały rozważania etyczne w kontekście działalności gospodarczej.
Wspominani autorzy opisują takie zagadnienia, jak:

• wzrastające koszty rozpraw sądowych z udziałem prawników,

architektów i finansistów,
• nieodpowiedzialne postępowanie w sprawie zapewnienia
bezpieczeństwa produktów (np. w przemyśle samochodowym),
• afera Watergate,
• strajki w obrębie sektora publicznego,
• zwiększenie wagi spraw środowiskowych lub kwestie sygnalistów
(whistleblowers),
• przypadki korupcji urzędników zagranicznych,
• katastrofy sektora transportowego (m.in. słynna sprawa zaniedbań, z
powodu których doszło do eksplozji promu kosmicznego Challenger w
1986 roku),
• awarie przemysłowe (np. katastrofa w Bhopalu z 1984 roku).

Dzięki temu początkowo niszowy nurt nauk o zarządzaniu stał się jedną z
ważniejszych kwestii w ramach tej dyscypliny. Świadczy o tym rosnąca liczba
naukowych periodyków poświęcanych wyłącznie temu zagadnieniu.

29
Etyka biznesu zajmuje się moralnymi i etycznymi zasadami oraz
problemami występującymi w środowisku biznesowym, która obejmuje
wszystkie aspekty postępowania biznesowego zarówno jednostek, jak i
organizacji. W tym wypadku szczególną uwagę poświęca się
przedsiębiorstwom globalnym, które stają przed przymusem pogodzenia
kwestii moralnych i prawnych w rozmaitych środowiskach, w których
prowadzą działalność. Wiąże się to z koniecznością wykreowania
środowiska, które wzmacniałoby etyczne zachowania i wpływało na ich
zyskowność.

Etykę biznesu definiuje się jako zasady i standardy determinujące

postępowanie akceptowalne w organizacjach biznesowych.
Akceptowalność zachowania w biznesie jest z kolei określana przez
konkurentów, klientów, grupy interesu, regulatorów (władze), opinię
publiczną, przez indywidualne zasady i wartości moralne. Brytyjski Instytut
Etyki Biznesu (IBE – Institute of Business Ethics) definiuje przedmiot swojego
zainteresowania jako wprowadzenie wartości etycznych do zachowania
biznesowego.

Etyka biznesu zawiera zestaw zasad i wartości moralnych kierunkujących

zachowanie organizacji, uwzględniając to, co jest właściwe, a co nie.

Wyraża ona priorytety i filozofię organizacji w ściśle określonych

warunkach. Determinuje także zakazy w miejscu pracy i zapewnia ramy
prawnego zarządzania nim.

30
 Nieetyczne zachowania
proorganizacyjne

E.E. Umphress i J.B. Bingham doszli do przekonania, że zdarza się, że

pracownicy czasem angażują się w działania nieetyczne, zamierzając
przynieść korzyści organizacji albo jej członkom lub też obu stronom. Na
podstawie tych wniosków stworzyli konstrukt określony jako nieetyczne
zachowania proorganizacyjne (unethical proorganisational behaviors,
UPB).

Został on zdefiniowany jako intencjonalne działania pracowników, które

podnoszą efektywność funkcjonowania organizacji bądź innych
pracowników, ale naruszają podstawowe wartości społeczne, normy prawa,
obyczaje lub standardy właściwego postępowania.

Konstrukt jest oparty na kilku teoriach. Pierwszą z nich jest teoria wymiany
społecznej, która ujmuje stosunki społeczne jako układ wymian dóbr
(niekoniecznie materialnych) na wzór wymiany ekonomicznej.

Inną podstawą modelu nieetycznych zachowań proorganizacyjnych jest

teoria społecznej tożsamości zakładająca, że dla obrony hierarchii
społecznej i własnej w niej pozycji ludzie preferują nierówności między
grupami, faworyzując zwykle grupy, do których sami należą, i dyskryminując
obce grupy. To tłumaczy utożsamianie się pracowników z
przedsiębiorstwem lub jego częścią.

31
Kolejnym zjawiskiem, na którym opiera się konstrukt, jest proces
neutralizacji, czyli osłabiania mocy obowiązujących norm etycznych, które
jednostka chce naruszyć.

Techniki neutralizacji uzasadniają realizacje czynu zabronionego, ale

zmniejszają poczucie winy za pomocą sposobów usprawiedliwienia
zachowania, do których należą:

• zaprzeczenie ofiary („zasłużył sobie na to”),

• prawa („ta norma jest zła”),
• potępienie potępionych („policja nie jest lepsza”),
• bezsensowność, zaprzeczenie bezprawia („na biednego nie trafiło”),
• powołanie się na wyższą rację (przekonywanie siebie, że poświęca się
jedno dobro na rzecz drugiego),
• zaprzeczenie odpowiedzialności („wrobili mnie”).

Techniki neutralizacji pozwalają na popełnianie czynu nieetycznego bez

poczucia winy czy odpowiedzialności, umożliwiają również definiowanie
zaistniałej sytuacji w sposób dopuszczający zachowanie sprzeczne z
obowiązującym porządkiem moralnym czy prawem, a nawet traktujący takie
działanie za konieczne.

Co istotne, pozytywne relacje wymiany społecznej ułatwiają neutralizację,

a to z kolei stwarza korzystne warunki dla nieetycznych zachowań
proorganizacyjnych.

32
Pracownicy neutralizują działania nieetyczne, które spowodowane są
wymianą społeczną przez skupienie się na specyfice konkretnej roli
pracownika oraz poczuciu lojalności i obowiązku odwzajemniania dobrego
traktowania.

Twórcy koncepcji są przekonani, że również identyfikacja grupowa może

prowadzić do sprzyjających warunków dla neutralizacji i nieetycznych
zachowań proorganizacyjnych. Pracownicy mogą neutralizować nieetyczne
działania, identyfikując się z organizacją poprzez:

• koncentrowanie się na złych czynach popełnionych przez ofiary,

• ignorowanie losu ofiar nieetycznych zachowań proorganizacyjnych,
• utrzymywanie wyższej lojalności wobec grupy niż wobec norm
społecznych.

Stwierdzenie to znalazło potwierdzenie w badaniach. Zbadano bowiem

związek między identyfikacją organizacyjną a nieetycznymi zachowaniami
proorganizacyjnymi. Wyniki dwóch badań terenowych potwierdziły
pozytywną zależność i wykazały, że osoby, które silnie identyfikują się z
organizacją, częściej angażują się w nieetyczne zachowania
proorganizacyjne, jeśli posiadają silne i pozytywne przekonania o
wzajemności ze strony organizacji.

Pracownicy mają skłonność do różnego postrzegania nieetycznego

postępowania, zależnie od jego potencjalnej dolegliwości. Czym innym jest

33
np. oszukanie klienta o dacie ważności produktu niespożywczego i
spożywczego, a zwłaszcza lekarstwa.

Rezultatem nieetycznych zachowań proorganizacyjnych są m.in. emocje, np.

gniew i wstyd oraz dysonans poznawczy, które wynikają z postępowania
wbrew swoim wartościom.

Jeśli poziom przywództwa etycznego wzrasta z niskiego do

umiarkowanego, rośnie również poziom nieetycznych zachowań
proorganizacyjnych. Gdy natomiast poziom przywództwa etycznego urasta
do wysokiego, poziom nieetycznych zachowań proorganizacyjnych obniża
się. Te relacje są tym silniejsze, im wyższy jest poziom identyfikacji
podwładnych z przełożonym.

Chcąc ograniczyć poziom nieetycznych zachowań proorganizacyjnych w

swoich firmach, menedżerowie najwyższego szczebla powinni
dopracowywać wartości organizacyjne i zintegrować etykę z
podstawowymi wartościami organizacji. Starsi menedżerowie muszą
tłumaczyć etykę na język korporacyjny w taki sposób, aby wartości etyczne
znalazły odzwierciedlenie w misji organizacji, kulturze, a nawet w wynikach
pracownika.

Jeśli wartości etyczne zgadzają się z interesem organizacyjnym, zajdzie

niewielka skłonność wśród pracowników do nieetycznych zachowań
proorganizacyjnych.

34
 Patologie służb publicznych

Korupcja

W aspekcie politologicznym jest ona charakteryzowana jako każde

uchybienie obowiązkom, które wynikają z pełnienia stanowiska, funkcji
albo urzędu, jeśli celem takiego uchybienia będzie osiągnięcie
nienależnych korzyści osobistych. Stanowi to świadectwo
nieprawidłowości w zarządzaniu administracją publiczną, a w szerszym
kontekście również instytucjami państwa.

Historycznie oraz współcześnie problem korupcji odnosi się głównie do

osób, które sprawują funkcje publiczne, czyli do urzędników,
funkcjonariuszy publicznych, a także pracowników sfery publicznej.

W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji korupcji. Susan

Rose-Ackerman uważa, że jest to naruszenie określonych reguł systemu
podziału dóbr, za których przestrzeganie jest się odpowiedzialnym na
różnych szczeblach.

Zgodnie z koncepcją Jeremy’ego Pope’a korupcją jest przeważnie

nadużywanie władzy publicznej w celu uzyskania korzyści materialnych. Te
korzyści mogą mieć różny charakter – mogą to być pieniądze, prezenty,
miejsce pracy czy też innego rodzaju usługi oraz dobra. Te wszystkie
dobra oraz korzyści mogą być przyznane w sposób bezpośredni albo w

35
przyszłości, ale mogą też dotyczyć określonej osoby albo jej rodziny, klienteli
lub partii.

Państwa, w których występuje wysoki stopień upolitycznienia służb

publicznych, są bardziej podatne na korupcję oraz bardziej narażone na
utratę kadr specjalistycznych czy też ciągłości tzw. pamięci instytucjonalnej
niż państwa, w których funkcjonuje niezależna, apolityczna oraz stabilna
administracja publiczna.

W dyskusji, która dotyczy zapobiegania korupcji, ścierają się dwa

poglądy:

• należy ścigać, ale też surowo karać osoby, które dopuszczają się
korupcji,
• trzeba wprowadzić takie rozwiązania, które spowodują ograniczenie
do minimum wszystkich czynników, które warunkują występowanie
zjawiska korupcji.

Mobbing

Jest to zjawisko psychospołeczne, które wiąże się z pracą zawodową oraz ze

środowiskiem pracy i polega na nieetycznym działaniu. Jest to
systematyczny proces nękania, który godzi w godność, osobowość albo
integralność psychiczną oraz fizyczną człowieka. Stanowi też zagrożenie dla
jego zatrudnienia i wpływa na pogorszenie atmosfery oraz wydajności pracy.

36
W literaturze przedmiotu w kontekście mobbingu stosowane są takie
pojęcia, jak:

• bullying (od ang. bully – tyran),

• molestowanie moralne,
• przemoc psychiczna,
• harassment (dotyczy głównie molestowania seksualnego),
• ijime (termin japoński, dotyczy głównie nękania psychicznego,
zwłaszcza w szkołach).

Można wyróżnić dwa rodzaje mobbingu:

• pionowy – gdy przełożony staje się prześladowcą, a podwładny jest

ofiarą, albo gdy przełożony jest osobą mobbowaną przez pracownika,
• poziomy – gdy moobberem staje się grupa, a ofiarą jest osoba, która
należy do tej grupy albo jest od niej zależna.

Mobber to prześladowca oraz uczestnik grupy mobbingującej. Wśród

zachowań mobbingowych wymienia się:

• nękanie,
• obrażanie,
• społeczne wykluczanie pracownika,
• zastraszanie,
• poniżanie,
• ośmieszanie,
• izolację,
• wyeliminowanie z zespołu pracowników.

37
Aby doszło do uznania określonych zachowań za mobbingowe, muszą one
spełnić następujące warunki:

• powtarzalność,
• systematyczność,
• świadomość ich podejmowania,
• wyraźny cel wyrządzenia krzywdy ofierze przez osobę atakującą.

Do kategorii mobbingu nie kwalifikuje się takich sytuacji konfliktu, w

których doszło do pojedynczego incydentu albo takich, gdzie obie strony tego
konfliktu mają do dyspozycji porównywalną siłę.

Mobbing ma działanie destrukcyjne w kontekście zdrowia i funkcjonowania

ofiary, a dodatkowo wpływa negatywnie na środowisko pracy oraz na
otoczenie, w tym również na wizerunek organizacji.

Aby ograniczyć mobbing w środowisku pracy, warto starać się realizować

edukację antymobbingową, a także politykę i procedury antymobbingowe.

Klientelizm

Jest to model, w którym administracja publiczna zaczyna uważać wybrane

grupy za naturalnych, ale też rzeczywistych reprezentantów określonych
interesów społecznych.

38
To nieformalny układ, który ma charakter ekonomiczno-polityczny, i który
polega na obejmowaniu opieką osobę albo grupę osób, których nazywa się
klientami, przez osobę zamożną oraz wpływową (nazywaną patronem) w
zamian za otrzymanie poparcie politycznego.

Taki model ma jednak swoje wady, ponieważ brakuje formalnoprawnych

podstaw do reprezentowania wybranych grup, co z kolei obniża ich
skuteczność, ale też zawęża uczestniczenie szerokich grup społecznych w
życiu zbiorowym, a do tego wzbudza nieufność społeczną.

Buta i arogancja

Według Michaela Walzera buta urzędu polega na roszczeniu sobie prawa do

dominowania, które wynika z tego, że wraz z urzędem dochodzi do
rozdzielania dóbr w postaci zaszczytów oraz statusu, a także władzy
prerogatywy oraz bogactwa i komfortu.

Źródłem buty w administracji publicznej są:

• uwarunkowania prawne oraz polityczne,

• niski poziom wykształcenia społeczeństwa,
• brak kultury organizacyjnej urzędu.

Przyczyną buty oraz arogancji może być również profesjonalizm. Taki

profesjonalizm to jedna z przesłanek utrzymywania się dystansu pomiędzy

39
urzędnikiem, który jest wyposażony w wiedzę ekspercką, a obywatelem,
któremu taka wiedza w codziennym życiu nie jest potrzebna.

Butą może kierować się również przełożony w stosunku do swoich

podwładnych. Taki przełożony zakłada, że z racji podległości służbowej
pracownicy powinni wykonywać jego polecenia, i to nawet wtedy, gdy są one
niezgodne z przyjętymi wzorcami kulturowymi, a także z dobrymi
obyczajami albo gdy oscylują na granicy regulaminu pracy oraz prawa.

Butny może być również funkcjonariusz publiczny w stosunku do

obywatela. W tym kontekście buta wyraża się poprzez protekcjonalne
traktowanie obywateli, a także przez brak bezstronności podczas
podejmowania decyzji czy przez pomijanie interesu osobistego albo
społecznego obywatela w procesie wydawania decyzji, jak również przez
bezduszność czy próby uzależniania obywatela od instytucji.

Arogancja zawodów zaufania publicznego może wyrażać się poprzez:

• długie oczekiwanie obywatela w kolejkach,

• traktowanie obywatela w instytucji publicznej jak intruza,
• niekompetencję urzędniczą, lekarską lub prawniczą,
• mnożenie przepisów biurokratycznych,
• posługiwanie się żargonem urzędniczym, medycznym albo
prawniczym podczas rozmawiania z obywatelem,
• odmowę prowadzenia sprawy.

40
Z kolei arogancja instytucji wobec obywatela przejawia się w:

• łamaniu zasad sprawiedliwości społecznej,

• drwieniu z jego podstaw,
• oszukiwaniu go,
• łamaniu prawa w świetle reflektorów – w przeświadczeniu o
całkowitej bezkarności,
• braku gospodarności.

Wzrostowi arogancji oraz buty – przeważnie wśród średniego szczebla

kierowniczego w administracji publicznej, ale też wśród wyższych
stanowisk – sprzyja:

• brak jasnych kryteriów kontroli zewnętrznej oraz źle funkcjonująca

lub nieistniejąca kontrola wewnętrzna,

41
 • niejasny system rekrutacji, selekcji, awansu i kar pracowników w
administracji publicznej,
• brak stabilności zawodowej.

Podsumowanie

 Zapoznaj się z treścią lekcji. Gdy opanujesz już cały materiał

zawarty w dziale, przystąp do testu cząstkowego.

Literatura uzupełniająca:

1. Andrzejuk A. (red.), Zagadnienie etyki zawodowej, Warszawa,

1998.
2. Bogucka I., Pietrzykowski T., Etyka w administracji, Warszawa,
2021.
3. Bolesta-Kukułka K., Decyzje menedżerskie, Warszawa, 2003.
4. Gasparski W., Biznes, Etyka, Odpowiedzialność, Warszawa, 2017.
5. Harari Y.N., 21 lekcji na XXI wiek, Kraków, 2019.
6. Kowalewski K., Moczydłowska J.M., Patologie i dysfunkcje
w organizacji, Warszawa, 2019.
7. Środa M., Etyka dla myślących, Warszawa, 2020.
8. Ziobrowski J. (red. nauk.), Etyka u schyłku drugiego tysiąclecia,
Warszawa, 2013.

42