„Nie zmuszaj dzieci do aktywności, lecz wyzwalaj ich aktywność.

Nie każ myśleć, lecz twórz warunki do myślenia.

Nie żądaj, lecz przekonuj.

Pozwól dziecku pytać i powoli rozwijaj jego umysł tak, aby samo chciało
wiedzieć…”
Janusz Korczak

KONSPEKT z wykładu Edukacja społeczno-przyrodnicza w przedszkolu i klasach I-III

Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu i wybranych stron internetowych
dr Weronika Pudełko
III. Edukacja społeczna
1. Osiągnięcia w zakresie rozumienia środowiska społecznego (10)
2. Osiągniecia w zakresie orientacji w czasie historycznym (7)

IV. Edukacja przyrodnicza

1. Osiągnięcia w zakresie rozumienia środowiska przyrodniczego (8)
2. Osiągnięcia w zakresie funkcji życiowych człowieka, ochrony
zdrowia, bezpieczeństwa i odpoczynku (15)
3. Osiągnięcia w zakresie rozumienia przestrzeni geograficznej (7)
 Bezpieczeństwo
Higiena osobista i dziecka w ruchu
Poznawanie otoczenia otoczenia dziecka. drogowym, w
społecznego. Odżywianie. przedszkolu, szkole, w
czasie zabawy.

Edukacja
społeczno-przyrodnicza

Edukacja
Poznawanie Ochrona ekologiczna Pogoda i klimat.
roślin i zwierząt przyrody i dzieci Obserwacja
przez dzieci. krajobrazu. młodszych, a pogody.
zagrożenia
środowiska
naturalnego.
Poznawanie przyrody ma charakter dwustopniowy.
 Fazy poznawania przyrody przez
dziecko:
• I faza - stawiania przez dziecko pytań, (jako
wskaźników doświadczenia egzystencjalnego w
spotkaniu z przyrodą) celem zaspokojenia potrzeb
poznawczych, ciekawości świata;
• II faza - dziecko odkrywa odpowiedzi na swoje
wątpliwości, pytania i zaczyna ujmować je w
słowa, połączenie nazw z poznawanymi
przedmiotami i zjawiskami;
• III faza - rozumienie polegające na
uwewnętrznieniu wiedzy.
 Poznawanie przyrody przez dzieci
może odbywać się na drodze poznania
bezpośredniego lub poznania
pośredniego.
Wymiary edukacji przyrodniczej:
 Edukacja o środowisku

• Zdobywanie przez dzieci wiedzy obiektywnej o

rzeczywistości społecznej i przyrodniczej.
• Poznawane zagadnienia powinny mieć
charakter interdyscyplinarny i holistyczny.
• Główne sposoby poznawania zjawisk
przyrodniczych to: obserwacja, badanie,
eksperymentowanie, wyjaśnianie,
przewidywanie i weryfikowanie przypuszczeń,
przeżywanie i wartościowanie.
 Edukacja w środowisku (edukacja przez środowisko)
• Uczenie się o środowisku przez bezpośrednie
działanie w kontakcie z nim.
• Środowisko stymuluje wielostronną aktywność
dziecka, jest warunkiem budzenia jego
wrażliwości na piękno i zniszczenie
środowiska, kształtowanie jego poczucia
odpowiedzialności za otoczenie, pobudza
ciekawość i warunkuje nabywanie
kompetencji działania na rzecz środowiska
(wartościowania, negocjowania, decydowania,
organizowania itp.)
 Edukacja dla środowiska
• Warunkuje przygotowanie dzieci do
odpowiedzialnego działania w środowisku,
jego ochraniania oraz podejmowania działań
profilaktycznych i naprawczych na jego rzecz.
• Edukacja dla środowiska jest kształtowaniem
woli i chęci działania, kształtowaniem
właściwej postawy i przemyślanego
odnoszenia się do środowiska.
 Zasady i uwarunkowania treningu
kompetencji ekologicznych (A. Budniak)
1. Zajęcia prowadź w środowisku naturalnym.
2. Angażuj wszystkie zmysły w kontakcie ze światem
przyrody.
3. Dostrzegaj i ucz zależności w przyrodzie.
4. Podważaj antropocentryzm (akcentuje szczególną pozycję
człowieka w świecie przyrody). Zmieniaj przekonania.
5. Traktuj przyrodę jak najlepszego przyjaciela.
6. Rozwijaj identyfikację z innymi istotami.
7. Odwołuj się do uczuć.
8. Zachęcaj do zadawania pytań.
9. Zajęcia kończ postanowieniami.
Metody i formy aktywności dzieci w
edukacji społeczno-przyrodniczej
 Metody podające (asymilacji wiedzy,
recepcyjne)
• Pogadanka
• Wykład
• Opis
• Opowiadanie
• Praca z książką
• Pokaz
• Wyjaśnienie
 Metody samodzielnego dochodzenia
do wiedzy
• Klasyczna metoda problemowa, metoda
przypadków, metoda sytuacyjna
• Gry i zabawy dydaktyczne
• Dyskusja
 Metody waloryzacyjne
• Impresja
• Ekspresja
 Metody praktyczne
• Metody ćwiczeniowe
• Metoda realizacji zadań wytwórczych
• Pomiar
 Formy zajęć w edukacji społeczno-
przyrodniczej
• Zajęcia i zabawy dowolne
• Zajęcia obowiązkowe
• Sytuacje okolicznościowe
 Do ogólnych form organizacyjnych
nauczania treści przyrodniczych należą:
• Wycieczki krótkotrwałe i dłuższe – zajęcia terenowe
• Prace w ogrodzie przedszkolnym/szkolnym i na
terenie wokół budynku
• Prace hodowlane
• Prowadzenie kącika przyrody i ochrony środowiska
• Zajęcia edukacji społeczno-przyrodniczej
• Prace społeczne użyteczne na rzecz środowiska i
szkoły
• Udział dzieci w różnych akcjach
 OBSERWACJA
DOŚWIADCZENIA
EKSPERYMENTY
 OBSERWACJA
Stanowi jedną z podstawowych umiejętności umysłowych kształtowanych
na etapie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej

Analiza i synteza

Porównywanie i porządkowanie

Uogólnianie i wnioskowanie

Spostrzegawczość Trudności w skupieniu uwagi

Zdolność zauważania wielu szczegółów Trudność z zaobserwowaniem sensu

Naturalna ciekawość świata = wielość pytań Synkretyzm – postrzeganie całościowe

Planując obserwację, nauczyciel powinien uwzględnić następujące fazy:

1. Globalny ogląd całego obiektu, sytuacji, środowiska dla ogólnego

zorientowania się w całości.
2. Spostrzeganie szczegółów, dokładne zapoznanie się z ich cechami funkcją
pełnioną w danej całości. Analiza, dokonywanie pomiarów, notowanie
wyników.
3. Spostrzeganie powiazań między elementami całego układu, zwrócenie
uwagi na stosunki zachodzące między częściami składowymi obserwowanego
środowiska.
4. Doszukiwanie się i wyłanianie cech istotnych dla danego obiektu, czy
środowiska, wyciąganie wniosków, spojrzenie całościowe, ale już na wyższym
poziomie.
5. Sprawdzenie wyników obserwacji, zanotowanie lub zapamiętanie istotnych
cech, końcowych wniosków, uzyskanych odpowiedzi na pytania postawione
przed obserwacją.
Na podstawie: J. H. Helm, L. G. Katz, Mali badacze, Metoda projektu w edukacji elementarnej.
 Nauczyciel
odpowiedzialny Nauczyciel pomaga w
jest za stworzenie Nauczyciel kieruje rejestracji i
warunków do obserwacją interpretacji wyników
obserwacji

Wszystkim etapom obserwacji towarzyszy nazywanie – doskonali proces

porządkowania, uogólniania i zapamiętywania zgromadzonych danych.
Dodatkowo w trakcie obserwacji wykorzystuje się różne przyrządy i
narzędzia do pomiaru oraz zapisu danych.
W przedszkolu i na pierwszym etapie edukacji
szkolnej prowadzi się obserwacje:
• pojedynczych obiektów przyrodniczych, przedmiotów, modeli,
obrazów,
• środowisk,
• pogody,
• pracy ludzi w różnych zawodach
IV. Edukacja przyrodnicza.
1. Osiągnięcia w zakresie rozumienia środowiska przyrodniczego. Uczeń:
1) rozpoznaje w swoim otoczeniu popularne gatunki roślin i zwierząt, w tym zwierząt
hodowlanych, a także gatunki objęte ochroną;
2) rozpoznaje i wyróżnia cechy ekosystemów, takich jak: łąka, jezioro, rzeka, morze, pole,
staw, las, las gospodarczy; określa składowe i funkcje ekosystemu na wybranym przykładzie,
np. las, warstwy lasu, polany, torfowiska, martwe drzewo w lesie;
3) rozpoznaje wybrane zwierzęta i rośliny, których w naturalnych warunkach nie spotyka się w
polskim środowisku przyrodniczym;
4) odszukuje w różnych dostępnych zasobach, w tym internetowych, informacje dotyczące
środowiska przyrodniczego, potrzebne do wykonania zadania, ćwiczenia;
5) prowadzi proste hodowle roślin, przedstawia zasady opieki nad zwierzętami, domowymi,
hodowlanymi i innymi;
6) planuje, wykonuje proste obserwacje, doświadczenia i eksperymenty dotyczące obiektów i
zjawisk przyrodniczych, tworzy notatki z obserwacji, wyjaśnia istotę obserwowanych zjawisk
według procesu przyczynowo-skutkowego i czasowego;
7) chroni przyrodę, wskazuje wybrane miejsca ochrony przyrody oraz parki narodowe,
pomniki przyrody w najbliższym otoczeniu – miejscowości, regionie;
8) segreguje odpady i ma świadomość przyczyn i skutków takiego postępowania.
DOŚWIADCZENIE a EKSPERYMENT
 DOŚWIADCZENIE

Z doświadczeniem mamy do czynienia w sytuacji, kiedy dziecko działa

ściśle według określonej instrukcji. Ma ono również świadomość wyniku,
czyli końcowego efektu przeprowadzanego doświadczenia. Zna, zatem
cel swojego działania i jego rezultat, sprawdzeniu natomiast poddaje
wcześniej założone hipotezy, analizuje tok własnego postępowania,
zastanawia się: czy potrafię dotrzeć do określonego efektu?
 EKSPERYMENT

Natomiast w toku wykonywania eksperymentu nie działa według

odgórnie zaplanowanych dyrektyw (co nie wyklucza możliwości ich
formułowania). Cechą najistotniejszą i odróżniającą eksperyment od
doświadczenia jest fakt, że w przypadku podejmowania działań
eksperymentalnych uczeń nie zna wyników swojej pracy badawczej.
Czy to samo działanie może być postrzegane, jako doświadczenie, a
innym razem, jako eksperyment?
Organizacja doświadczeń w klasach I-III.
Ważnym elementem jest zadawanie uczniom pytań otwartych np.:
• co powinno się zrobić, aby……?
• co nastąpi, jeżeli……., dlaczego tak sądzisz?
• jakie zmiany widzisz?, co zaobserwowałeś?
• jak sądzisz, dlaczego tak się stało?
Wycieczki i spacery w edukacji
społeczno-przyrodniczej
Na prawidłowe planowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej w zakresie edukacji
środowiskowej realizowanej w ramach zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej
składać się powinna pięciofazowa procedura postępowania nauczyciela:
– formułowanie celów,
– dobór odpowiednich działań – czynności uczniów,
– opracowanie zadań, które powinny uruchomić czynności uczniów, konieczne do
realizacji celów,
– kontrola stopnia realizacji założonych celów czyli określenie wskaźników
osiągania założonych celów,
– ewaluacja czyli ocena ze względu na ogół zmian, jakie zaszły w umysłach uczniów,
opinie uczących się i wykorzystanie środków
 dobór zadań kontrola i
cele czynności
dydaktycznych ocena
Rodzaje wycieczek przyrodniczych:
Ze względu na czas ich trwania i odległość:
1. Wycieczki bliższe
2. Wycieczki dalsze
3. Wycieczki całodzienne
Ze względu na realizowane cele:
1. Rozpoznawcza
2. Poznawcza
3. Pogłębiająca
4. Porównawcza
5. Podsumowująca
 WYCIECZKI

WPROWADZAJĄCE ROZSZERZAJĄCE UTRWALAJĄCE

1. wycieczki poznawcze po najbliższej okolicy,
2. wycieczki krajoznawcze mające na celu zapoznanie z różnymi
biocenozami i ukształtowaniem terenu,
3. wycieczki przyrodnicze w naturalnym środowisku, np. do lasu, na
pole, w góry, nad rzekę, staw, na bagna i łąkę itp.,
4. wycieczki przyrodnicze w środowisku specjalnie stworzonym przez
człowieka, np. rezerwaty, ogrody botaniczne i zoologiczne,
5. wycieczki mające na celu poznanie pracy ludzi w różnych
zawodach, czyli wycieczki do konkretnych instytucji i zakładów
pracy,
6. wycieczki do gospodarstw rolnych, sadowniczych, hodowlanych a
także do ogrodów warzywnych i na działki,
7. wycieczki zapoznające z dziełami kultury, np. do muzeów, do
bibliotek, zabytków, miejsc pamięci narodowej, do teatru, do kina
itp.,
8. wycieczki mające na celu naukę prawidłowego zachowania się na
jezdni i skrzyżowaniu,
 Wycieczki to „otwieranie okna na świat”

• funkcja poznawcza wycieczki

• funkcja kształcąca wycieczki
• funkcja wychowawcza wycieczki
• funkcja motywacyjna wycieczki
• funkcja zdrowotna wycieczek
 CZYM JEST ŚRODOWISKO?

„TO OGÓŁ ELEMENTÓW PRZYRODNICZYCH, W

SZCZEGÓLNOŚCI POWIERZCHNIA ZIEMI ŁĄCZNIE
Z GLEBĄ, KOPALINY, WODY, POWIERZE, ŚWIAT
ROŚLINNY I ZWIERZĘCY, KRAJOBRAZ ZARÓWNO
W STANIE NATURALNYM, JAK I
PRZEKSZTAŁCONYM W WYNIKU DZIAŁALNOŚCI
CZŁOWIEKA”
 NIEOŻYWIONE: czyli odziaływanie nieożywionych
elementów środowiska na organizmy:
- Czynniki klimatyczne: temperatura, woda, tlen, dwutlenek
węgla, ciśnienie, wiatr itp..
- Czynniki edaficzne: gleba, ilość składników pokarmowych
(makroelementów i mikroelementów), pH (odczyn),
ELEMENTY zasolenie, zawartość substancji toksycznych
SKŁADOWE
ŚRODOWISKA

OŻYWIONE: czyli świat roślin i zwierząt oraz

człowiek
Środowiska życia organizmów na Ziemi

• LĄDOWE

• WODNE

Ilość tlenu, dwutlenku Przystosowanie

węgla, wahań organizmów żywych do
temperatury, ilości życia w odpowiednim
światła środowisku
 Składniki środowiska i ich
charakterystyka
• Atmosfera – powietrze atmosferyczne
• Hydrosfera – woda w środowisku
• Litosfera z pokrywą glebową – gleba i jej
znaczenie
• Fitosfera – rośliny w środowisku
• Zoosfera – zwierzęta w środowisku
 ATMOSFERA – POWIETRZE
ATMOSFERYCZNE
Atmosfera, to powietrze (mieszanina gazów), które
otacza kulę ziemską i tworzy powłokę gazową;

gr. atmos – para wodna + gr. sphaira – kula, powłoka

WARSTWY
ATMOSFERY
Skład chemiczny powietrza
atmosferycznego

AZOT TLEN
OK. 78% OK. 21%

DWUTLENEK GAZY
WĘGLA SZLACHETNE

W skład powietrza wchodzą jeszcze inne składniki:

pyły, dymy, sadza, amoniak, siarkowodór, a także
drobnoustroje.
• Film – multimedia 2
 Właściwości fizyczne powietrza

Temperatura Wilgotność Ciśnienie

Wiatr
powietrza powietrza powietrza
• Film - Powietrze
 Temperatura powietrza
• Film - temperatura
 Wiatr
• Film - wiatr
 Wilgotność powietrza
• zależy od ilości zawartej w nim pary wodnej,
która zmienia się w zależności od temperatury
i ciśnienia atmosferycznego
• im powietrze jest cieplejsze, tym więcej może
zawierać pary wodnej w tej samej objętości
• źródłami pary wodnej w atmosferze są
parujące wody otwarte oraz transpiracja roślin
i gleb
• Film – Obieg wody w przyrodzie
 Ciśnienie powietrza
• Ciśnienie atmosferyczne to
siła, z jaką oddziałuje na
nas otaczające powietrze.
• Do mierzenia ciśnienia
atmosferycznego służy
barometr, a jego wartości
podawane są najczęściej w
paskalach lub
hektopaskalach.
• Film – doświadczenie.
HYDROSFERA – WODA W
ŚRODOWISKU
 HYDROSFERA – WODA W
ŚRODOWISKU
HYDROSFERA
wody oceaniczne
wody morskie
wody śródlądowe
Wody oceaniczne
 Sieć wód śródlądowych stanowią:
• Jeziora
• Stawy
• Bagna
• Rozlewiska
• Potoki
• Rzeki
• Źródła
• Wody podziemne i atmosferyczne
Ile człowiek może przeżyć bez wody?
 Nawodnienie
organizmu

Gospodarka
WODA Higiena

Przemysł
Właściwości fizyczne i chemiczne wody
– wskaźniki zanieczyszczenia wód
• Temperatura
• Mętność/przezroczystość
• Barwa
• Odczyn pH
• Twardość
• Zapach
• Smak
• Wskaźnik utlenialności
Podstawowe zagadnienia z zakresu
edukacji przyrodniczej
 EKOSYSTEM

https://powtorkazbiologii.pl/wp-content/uploads/2023/03/ekosystem.jpg
file:///C:/Users/Weronika/Downloads/7ab%20biologia%2004-08.05%202.pdf
EKOSYSTEM EKOSYSTEM

NATURALNE,
LĄDOWE, np.
lasy, jeziora,
lasy, łąki, pola
morza

WODNE, np. SZTUCZNE, np.

morza, oceany, pole uprawne,
jezioro staw rybny
 Nauka, która bada ekosystemy i zależności
pomiędzy ich elementami, to EKOLOGIA.
W zakres zainteresowań ekologów wchodzą
zarówno pojedyncze gatunki (populacje) i na
przykład ich przystosowania do środowiska, jak i
zespoły utworzone z populacji różnych gatunków
zamieszkujących dany teren i powiązanych ze
sobą zależnościami pokarmowymi.
 Las lub biocenoza leśna według definicji
prof. J.J. Karpińskiego to dynamiczny twór przyrody,
w którym są zespolone w niepodzielną całość
układem zależności, powiązań i wzajemnych
wpływów: określona roślinność z przeważającym
udziałem form drzewiastych, związanych z nim
zwierzętami oraz wykorzystywane przez rośliny i
zwierzęta podłoże geologiczne, gleba, woda i
klimat.
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
• Film – multimedia 1
Źródło: www.epodreczniki.pl – Świat pod lupą – Roślinność w Polsce – Robert Wers, Blandyna Zajdler – CC BY 3.0 –
http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode
MIESZKAŃCY LASU
SSAKI
ŻUBR
JELEŃ
SARNA
DZIK
LIS
BORSUK
NIEDŹWIEDŹ
PTAKI
ORZEŁ BIELIK
SOWA PUCHACZ
CZARNY DZIĘCIOŁ
PŁAZY I GADY
ŻABA TRAWNA
JASZURKA
ZASKRONIEC
WĄŻ ESKULAPA
OWADY
MRÓWKI
CHRZĄSZCZE
MOTYLE
BEZKRĘGOWCE
PAJĄKI
ŚLIMAKI
DŻDŻOWNICE
 Formy ochrony przyrody w Polsce
Ustawa o ochronie przyrody wyróżnia następujące formy ochrony przyrody:

• parki narodowe,
• rezerwaty przyrody,
• parki krajobrazowe,
• obszary chronionego krajobrazu,
• obszary Natura 2000,
• pomniki przyrody,
• stanowiska dokumentacyjne,
• użytki ekologiczne,
• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,
• ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody

Prowadzenie rejestru znajduje się w kompetencjach

Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (zgodnie z
art. 113 ust.1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o
ochronie przyrody). Rejestr stanowi bazę form ochrony
przyrody i jest na bieżąco aktualizowany w oparciu o stale
spływające dane z rejestrów prowadzonych przez
regionalnych dyrektorów ochrony środowiska oraz inne
organy odpowiedzialne za ochronę przyrody.

Baza Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody

https://www.gov.pl/web/gdos/formy-ochrony-przyrody
 Parki narodowe
Obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami
przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi,
kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie
mniejszej niż 1000 ha. Celem tworzenia parków
narodowych jest nie tylko zachowanie
różnorodności biologicznej, przyrody nieożywionej i
walorów krajobrazowych na obszarze objętym ich
granicami, ale także odtworzenie zniekształconych
siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub
grzybów.
https://zpppn.pl/
• Film – parki narodowe
 Pomniki przyrody
Pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich
skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej,
kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz
odznaczające się indywidualnymi cechami,
wyróżniającymi je wśród innych tworów. Są to na przykład
okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków
rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska,
skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na terenach
niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla
ludzi lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody
podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego
rozpadu. Pomniki przyrody powoływane są w drodze
uchwały rady gminy.
W praktyce, status pomnika przyrody mogą
uzyskać: drzewa i krzewy, skały i głazy
narzutowe, jaskinie, jary, wąwozy, źródła,
wywierzyska i wodospady.
Każdy pomnik przyrody jest oznaczony stosowną
tabliczką, która jest zgodna ze wzorem opisanym
w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 10
grudnia 2004 r. w sprawie wzorów tablic. Zielona
tablica znakuje pojedyncze obiekty, natomiast
czerwona – grupę obiektów.
Cis Henrykowski
Dąb Bartek
Krzywy Las
Źródło Bełkotka
Organy Wielisławskie
Dęby Rogalińskie
 EKOSYSTEMY WODNE

Ekosystem
rzeczny

Ekosystem Ekosystem -
jeziorny stawy
Ekosystem rzeczny
 Ekosystemy rzeczne − są ciekami wodnymi
większymi od strumieni i potoków. Zróżnicowanie
rzek pod względem wielkości jest duże. Ich długość
waha się od 100−200 km (rzeki małe) do długości
powyżej 2500 km (rzeki wielkie). Głębokość − od
kilkudziesięciu centymetrów do kilkudziesięciu
metrów; szerokość od kilku metrów do nawet stu
kilometrów (Amazonka).
Czynniki decydujące o charakterze rzeki to: szybkość
prądu, pokrój koryta, obecność roślin naczyniowych
i fitoplanktonu, zooplanktonu i kręgowców
wodnych. Dla życia w rzekach ważne są także inne
czynniki, m.in. temperatura, pH, warunki świetlne.
 Ryby - zmiennocieplne kręgowce wodne
oddychające skrzelami, poruszające się za
pomocą płetw. Niezwykle zróżnicowane pod
względem budowy zewnętrznej i wewnętrznej,
ubarwienia oraz przystosowania do warunków
środowiska.
Stanowią najliczniejszą grupę - ponad połowę -
współcześnie żyjących kręgowców (ryby, płazy,
gady, ptaki, ssaki). Na świecie znanych jest blisko
30 tys., a w Polsce około 120 gatunków żyjących
współcześnie. Są najstarszymi kręgowcami
świata.
Ryby - cechy charakterystyczne:
• ciało opływowe, kształtu zwykle wrzecionowatego, przystosowane
do pokonywania oporu wody,
• głowa łączy się z tułowiem nieruchomo, nie występuje odcinek
szyjny,
• szkielet chrzęstny, częściowo skostniały lub kostny,
• otwór gębowy zaopatrzony w ruchome szczęki,
• kończyny przednie przekształcone w płetwy piersiowe, tylne - w
płetwy brzuszne,
• skóra u większości gatunków pokryta łuskami, u niektórych naga
(bez łusek), gruba, z licznymi gruczołami śluzowymi,
• oddychają skrzelami, niektóre gatunki mogą oddychać powietrzem,
atmosferycznym dzięki uchyłkom jelita,
• większość posiada charakterystyczny dla ryb narząd - linię boczną,
• zmiennocieplne,
• rozdzielnopłciowe,
• w większości jajorodne.
 W wodach rzeki Wisły oraz Odry występują
liczne gatunki ryb.
Są to zarówno ryby typowo słodkowodne m.in.
płoć, leszcz, karp, pstrąg, sandacz, okoń, ciernik,
sum, minóg rzeczy jak i ryby wędrowne – łosoś,
troć, węgorz oraz gatunki morskie (w Zatoce
Pomorskiej), takie jak śledź.
Ekosystem JEZIORA
 Ekosystemy jeziorne − są naturalnymi
śródlądowymi zbiornikami wodnymi. Większość
z nich ma pochodzenie polodowcowe, ich
istnienie uwarunkowane jest obecnością
zagłębienia (misy jeziornej), w którym gromadzą
się wody powierzchniowe.
Mogą być zasilane przez dopływające do nich
rzeki, wody podskórne, czy opadowe;
funkcjonują tylko wtedy, gdy zasilanie w wodę
przewyższy straty wskutek parowania lub
odpływu.
 Największe jeziora w Polsce
Jezioro Województwo Powierzchnia w km2
Śniardwy warmińsko-mazurskie 113,8
Mamry warmińsko-mazurskie 104,4
Łebsko pomorskie 71,4
Dąbie zachodniopomorskie 56,0
Miedwie zachodniopomorskie 35,3
Jeziorak warmińsko-mazurskie 34,6
Niegocin warmińsko-mazurskie 26,0
Gardno pomorskie 24,7
Jamno zachodniopomorskie 22,4
Wigry podlaskie 21,9
 Najgłębsze jeziora w Polsce
Głębokość maksymalna w
Jezioro Województwo
metrach
Hańcza podlaskie 108,5
Drawsko zachodniopomorskie 79,7
Wielki Staw (Tatry) małopolskie 79,3
Czarny Staw małopolskie 76,4
Wigry podlaskie 73,0
Wdzydze pomorskie 68,7
Wuksniki warmińsko-mazurskie 68,0
Babięty Wielkie warmińsko-mazurskie 65,0
Morzycko zachodniopomorskie 60,0
Trześniowskie lubuskie 58,8
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

trefa przydenna - przestrzeń jeziora, do której nie dociera światło słoneczne; jej obecność
odróżnia jezioro od stawu

strefa przybrzeżna - strefa jeziora przylegająca do brzegu, w której światło słoneczne dociera do
samego dna, następują tu duże zmiany temperatury wody w ciągu dnia i roku

strefa toni wodnej - część przestrzeni jeziora, która nie ma kontaktu ani z brzegami ani z dnem, a
wraz z głębokością obniżają się w niej temperatura i zawartość tlenu oraz zmniejsza ilość światła
słonecznego
Ekosystem staw
 Stawy − to ekosystemy sztuczne, wg Komisji
Standaryzacji Nazw Geograficznych, staw to
płytki zbiornik wodny powstały przez sztuczne
zatamowanie (zastawienie) rzeki, najczęściej w
celu hodowli ryb.
Od jeziora odróżnia go brak strefy afotycznej.
Do samego dna stawu docierają promienie
słoneczne; na całej powierzchni występuje
roślinność zakorzeniona.
Podział administracyjny Polski
 TURYSTYKA

WYPOCZYNEK KRAJOZNAWSTWO

CZYNNY PRZYRODNICZE

BIERNY KULTUROWE
Wyróżnia się też wiele innych podziałów powstałych w oparciu o rozmaite
kryteria, np.:

• miejsce przebywania – turystyka górska, wyżynna, nizinna, nadmorska,

miejska, wiejska (agroturystyka);

• sposób przemieszczania – turystyka piesza, rowerowa, kajakowa,

motorowa, samochodowa, lotnicza, narciarska;

• czas trwania – turystyka weekendowa, urlopowa (wyjazdy jedno- lub

dwutygodniowe), ekspedycyjna (wyprawy wielotygodniowe);

• liczba uczestników – turystyka indywidualna i grupowa, w tym rodzinna;

• miejsce zakwaterowania – turystyka hotelowa, kempingowa, biwakowa;

• wiek uczestników – turystyka dziecięca, młodzieżowa, emerycka.

 Przyrodnicze walory turystyczne w
Polsce
Walor turystyczny to obiekt lub zespół obiektów mający
niepowtarzalne cechy unikalne, dzięki którym wzbudza on
zainteresowanie turystów.
Wśród przyrodniczych walorów turystycznych Polski wyróżnić można
kilka grup obiektów:
• roślinność, a zwłaszcza lasy wraz zamieszkującymi je zwierzętami;
• wody – morza, jeziora, rzeki wraz z wodospadami i źródłami, tereny
podmokłe, podziemne wody mineralne;
• formy terenu, np. pasma i masywy górskie, szczyty, przełęcze,
doliny, kotliny, wyżyny, wydmy, plaże;
• formy skalne, np. głazy narzutowe, gołoborza (rumowiska skalne w
górach), jaskinie, ostańce (wzniesienie skalne będące pozostałością
większego masywu skalnego);
• czyste powietrze, cisza i spokój.
 Kulturowe walory turystyczne w Polsce
Kulturowe walory turystyczne to wyjątkowe obiekty lub zespoły obiektów stworzone przez

człowieka i mające wartość historyczną. Wyróżnić można kilka rodzajów tych walorów:

• miasta o zabytkowej zabudowie, np. Kraków, Warszawa, Toruń, Wrocław, Sandomierz,

• pojedyncze obiekty zabytkowe o dużej, często międzynarodowej renomie, np. Kopalnia Soli w

Wieliczce, były Obóz Koncentracyjny w Oświęcimiu, Pole Bitwy pod Grunwaldem,

Prasłowiańska Osada w Biskupinie,

• muzea gromadzące wiele cennych eksponatów powiązanych ze sobą tematycznie, np. muzeum

techniki, archeologiczne, wojskowe; szczególnym rodzajem są regionalne muzea etnograficzne,

których zabudowania oraz wiele eksponatów często znajduje się na wolnym powietrzu,

tworząc skanseny, czyli rekonstrukcje dawnych osad;

• miejsca kultu religijnego będące celem pielgrzymek, np. Klasztor Jasnogórski w Częstochowie,
Obiekty najcenniejsze wpisywane są na Liście
Światowego Dziedzictwa Kulturowego i
Przyrodniczego UNESCO.
UNESCO jest organizacją
multilateralną koordynującą
działania służące rozwojowi
międzynarodowej współpracy kulturalnej,
oświatowej oraz naukowej.

Jest ich już blisko 1000 na całym świecie, z czego

17 znajduje się w Polsce.
 Polskie obiekty na
Liście Światowego Dziedzictwa
 Historyczne Centrum Krakowa
• Film – Kraków
 Legendy krakowskie
• O smoku wawelskim
• O hejnale mariackim
• Stopka królowej Jadwigi
• Lajkonik
• Wieże Kościoła Mariackiego w Krakowie
• Zaczarowane gołębie w Krakowie
• Żółta ciżemka
• Pan Twardowski
• O Wandzie, co Niemca nie chciała

file:///C:/Users/Weronika/Downloads/krakowskie-
legendy%20(2).pdf
Niedźwiedź Wojtek - niezwykły żołnierz Armii Andersa.
 Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i
Bochni
• Film – O Kopalni Soli w Wieliczce
Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz
koncentracyjny i zagłady (1940-1945)
Puszcza Białowieska
 Historyczne Centrum Warszawy
• Film – Pomniki Historii Warszawa
 Legendy warszawskie
• Wars i Sawa
• Warszawska syrenka
• Bazyliszek
• Złota Kaczka
• Szabla króla Zygmunta

https://edu.nid.pl/materialy-
edukacyjne/legendy-warszawskie
 Stare Miasto w Zamościu
• Film – Pomniki Historii Zamość
 Średniowieczne miasto w Toruniu
• Film – Pomniki Historii Toruń
 Legendy toruńskie:
• Toruńskie pierniki
https://www.bajkowyzakatek.eu/2010/12/toru%
C5%84skie-pierniki.html
 Zamek krzyżacki w Malborku
• Film – oto największy średniowieczny zamek w
Europie
 Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół
architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy

• Film – Pomniki Historii Kalwaria Zebrzydowska

Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy
Drewniane kościoły południowej
Małopolski
Muskauer Park/Park Mużakowski
Hala Stulecia we Wrocławiu
Drewniane cerkwie w polskim i
ukraińskim regionie Karpat
Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach
oraz system gospodarowania wodami podziemnymi
Krzemionkowski region pradziejowego
górnictwa krzemienia pasiastego
Lasy bukowe w Bieszczadzkim Parku
Narodowym
 Inne legendy
• O Lechu, Czechu i Rusie - O powstaniu państwa
polskiego
• Rogale świętomarcińskie - legendy poznańskie
• Poznańskie koziołki – legendy poznańskie
• Jak chleb w kamień się zamienił – legendy
gdańskie

https://www.bajkowyzakatek.eu/p/spis-tresci.html
 2. Osiągnięcia w zakresie orientacji w
czasie historycznym. Uczeń:
• 7. opowiada historię własnej rodziny,
przedstawia wybrane postacie i prezentuje
informacje o wielkich Polakach:
Królowa Jadwiga
Król Stefan Batory
Astronom Mikołaj Kopernik
Noblistka Maria Skłodowska-Curie
 Alpinistka Wanda Rutkiewicz
• Film
Papież Jan Paweł II
 Nauczycielka – cicho-ciemna
gen. Elżbieta Zawadzka „Zo”
• Film