T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3256

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2120

ULUSLARARASI İKTİSAT
TEORİSİ

Yazar
Prof.Dr. Halil SEYİDOĞLU (Ünite 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8)

Editör
Prof.Dr. Erol KUTLU

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2016 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ

Birim Yöneticisi
Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu

Öğr.Gör. Erdem Erdoğdu

Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. Alper Altunay

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Güneş Sütçü

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Hülya Özgür

Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan

Grafiker
Özlem Çayırlı

Dizgi
Kitap Hazırlama Grubu

Uluslararası İktisat Teorisi

E - ISBN
978-975-06-2571-8

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018

2865-0-0-0-1809-V02
 İçindekiler iii

İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vii

Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri .......................................... 2 1. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 3
ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ’NİN KAPSAMI ....................................... 3
ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ’NİN DOĞUŞU ........................................ 5
Merkantilizm ............................................................................................................... 5
Klasik Liberalizm ve Uluslararası Ticaret ................................................................ 6
Analizlerde Standart Varsayımlar ............................................................................. 7
Emek-Değer Teorisi .................................................................................................... 8
MUTLAK ÜSTÜNLÜK TEORİSİ ............................................................................ 8
RİCARDO VE KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK MODELİ .............................. 9
RİCARDO MODELİ’NDEKİ EKSİKLİKLER ......................................................... 11
FIRSAT MALİYETİ İLE ANALİZ ............................................................................ 12
ÜRETİM HACMİ İLE MALİYET ARASINDAKİ İLİŞKİLER ............................. 14
Dönüşüm Eğrileri ........................................................................................................ 16
Sabit Maliyetler ve Dış Ticaret ................................................................................... 16
Çoğalan Maliyetler ile Dış Ticaret Analizi ............................................................... 18
Azalan Maliyetler ve Dış Ticaret ............................................................................... 21
Özet ............................................................................................................................... 23
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 24
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 25
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 25
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 26

Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz .. . 28 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 29
ULUSLARARASI FİYAT ORANININ
(DIŞ TİCARET HADLERİNİN) OLUŞUMU ......................................................... 29
KARŞILIKLI TALEP KANUNU ............................................................................... 31
TEKLİF EĞRİLERİ ..................................................................................................... 31
TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR .................................................................... 34
ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (KÜÇÜK ÜLKE AVANTAJI) ........................... 35
TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI ......................................................... 36
TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ ........................................ 37
Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri ........................................................................................ 37
Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri .................................................................................... 38
EKONOMİDE GENEL DENGE ............................................................................... 40
Kapalı Ekonomide Denge .......................................................................................... 40
Açık Ekonomilerde Denge ......................................................................................... 41
Dış Ticaret Kazançları ................................................................................................ 44
Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret ...................................................................... 45
Arz ve Talep Koşullarında Farklılık ......................................................................... 46
DIŞ TİCARETİN DİNAMİK YARARLARI ............................................................ 46
Özet ............................................................................................................................... 49
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 50
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 51
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 51
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 53
iv İçindekiler

3. ÜNİTE Faktör Donatımı (Hecksher-Ohlin) Teorisi .................................. 54

GİRİŞ ............................................................................................................................ 55
TEORİNİN GÖSTERDİĞİ TEMEL SONUÇ ......................................................... 55
BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI ............................................................... 56
Faktör Donatımı .......................................................................................................... 56
Faktör Yoğunluğu ........................................................................................................ 58
TEORİNİN GRAFİKLE KANITLANMASI ............................................................ 59
HECKSCHER-OHLİN MODELİNDEN ÇIKARTILAN FARKLI
TEOREMLER .............................................................................................................. 60
Uluslararası Faktör Fiyatları Eşitliği Teoremi .......................................................... 60
Stolper-Samuelson Gelir Dağılımı Teoremi ............................................................. 62
TEORİNİN TEST EDİLMESİ: LEONTIEF PARADOKSU .................................. 63
YENİ TEOREMLER ................................................................................................... 66
Nitelikli İş Gücü Teoremi ........................................................................................... 66
Teknoloji Açığı Teoremi ............................................................................................. 67
Ürün Dönemleri Teoremi .......................................................................................... 68
Tercihlerde Benzerlik Teoremi .................................................................................. 69
Ölçek Ekonomileri Teoremi ....................................................................................... 70
Monopolcü Rekabet Teoremi .................................................................................... 71
YENİ TEORİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ GENEL UZLAŞI VE
SONUÇ ......................................................................................................................... 72
Özet ............................................................................................................................... 74
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 76
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 77
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 77
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 78

4. ÜNİTE Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri...................... 80

GİRİŞ ............................................................................................................................ 81
FAKTÖR ARZINDA ARTIŞ ...................................................................................... 82
Yansız Büyüme Durumu ............................................................................................ 83
Ticareti Artırıcı Yönlü Büyüme ................................................................................. 84
Ticarete Karşıt Yönlü Büyüme ................................................................................... 86
Rybczynski Teoremi .................................................................................................... 86
TEKNOLOJİK GELİŞME .......................................................................................... 88
BÜYÜME, DIŞ TİCARET HADLERİ VE REFAH İLİŞKİLERİ ........................... 91
Yoksullaştıran Büyüme ............................................................................................... 92
Ticaret Hadleri ve Az Gelişmiş Ülkeler .................................................................... 94
EKONOMİK KALKINMA VE KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜKLER ............ 94
Özet ............................................................................................................................... 98
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 99
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 100
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 100
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 100

5. ÜNİTE Uluslararası Özel ve Resmi Mali Kaynaklar ................................. 102

GİRİŞ ............................................................................................................................ 103
ULUSLARARASI PARA PİYASALARI ................................................................... 104
Yerel Kredi Kaynakları ................................................................................................ 104
Uluslararası Banka Kredileri ...................................................................................... 105
 İçindekiler v
Euro Piyasalar .............................................................................................................. 105
Europara Piyasası ........................................................................................................ 106
Europara Mevduatı ..................................................................................................... 106
Sendikalı Euro Banka Kredileri ................................................................................. 107
Eurokredi Faizleri ........................................................................................................ 108
ULUSLARARASI TAHVİL PİYASALARI .............................................................. 108
Yabancı Tahviller ......................................................................................................... 109
Eurotahvil Piyasası ...................................................................................................... 110
Global Tahviller .......................................................................................................... 112
ULUSLARARASI HİSSE SENETLERİ İLE KAYNAK SAĞLAMA ...................... 113
Uluslararası Piyasalarda Yeni Hisse Senedi Satışı ................................................... 113
Yabancı Hisse Senetlerine Nasıl Yatırım Yapılır? .................................................... 114
ULUSLARARASI RESMÎ SERMAYE AKIMLARI: DIŞ YARDIMLAR .............. 115
Uluslararası Resmî Kredi Türleri ............................................................................... 115
Proje Kredileri ve Program Kredileri ........................................................................ 115
Bağlı ve Serbest Krediler ............................................................................................ 115
İki Yanlı Hükûmet Kredileri ve Çok Yanlı Krediler ................................................ 116
Mali Yardımlar ve Teknik Yardımlar ........................................................................ 116
Gıda Maddeleri Yardımı ............................................................................................. 116
Dış Yardım Konsorsiyumları .................................................................................... 117
Eximbank Kredileri ..................................................................................................... 117
Dış Yardımda Dünya Bankası Grubu ve Kredileri .................................................. 118
Dünya Bankası Grubu ................................................................................................ 118
Dünya Bankası Kredileri ............................................................................................ 120
Özet ............................................................................................................................... 122
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 123
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 124
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı........ ..................................................................................... 124
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 125

Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları.......................................... 126 6. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 127
YENİ TESİS YATIRIMI VE VAROLAN TESİSLERİN SATIN ALINMASI ....... 128
DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE VE PORTFOLYO (PORTFÖY)
YATIRIMLARI ............................................................................................................ 129
FİRMALARIN DIŞA AÇILMA KARARI ................................................................ 130
DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ NEDENLERİ ............... 131
DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINI AÇIKLAYAN TEORİLER 133
Tekel Üstünlüğü Teorisi .............................................................................................. 133
Oligopolcü Tepki Teorisi ............................................................................................ 134
İçselleştirme Teorisi .................................................................................................... 134
OLI Modeli ................................................................................................................... 134
DÜNYADAKİ DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI ..................... 135
ÖZEL BAZI DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI ......................... 137
Montaj Sanayii ............................................................................................................. 137
Yap-İşlet-Devret Modeli ............................................................................................. 138
Zorunlu Yeni Yatırım .................................................................................................. 138
ULUSLARARASI SERMAYE AKIMLARININ ETKİLERİ: EKONOMİK
ANALİZ ........................................................................................................................ 139
EV SAHİBİ ÜLKENİN YABANCI SERMAYEDEN KAZANÇ VE KAYIPLARI ..... 142
Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Yararları ................................................ 142
vi İçindekiler

Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Olumsuz Etkileri ................................. 143

Özet ................................................................................................................................ 146
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 147
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 148
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 148
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 149

7. ÜNİTE Uluslararası Teknoloji ve İş Gücü Akımları ................................. 150

GİRİŞ ............................................................................................................................ 151
ULUSLARARASI TEKNOLOJİ TRANSFERİ ....................................................... 151
Teknolojik Gelişme ve Dış Ticaret ............................................................................ 153
Teknolojik Gelişme ve Rekabet Üstünlüğü .............................................................. 154
Teknolojiyi “İçsel” veya “Dışsal” Kullanma .............................................................. 155
Teknoloji Transferi Kanalları ..................................................................................... 156
Teknoloji Transferi Politikaları .................................................................................. 158
ULUSLARARASI İŞ GÜCÜ AKIMLARI ................................................................ 159
Uluslararası Emek Piyasası ........................................................................................ 159
Yabancı İş Gücü Talebi ................................................................................................ 161
Yabancı İş Gücü Arzı .................................................................................................. 161
İŞ GÜCÜ AKIMLARININ SONUÇLARI ............................................................... 162
İşçi Gönderen Ülke Üzerindeki Etkiler .................................................................... 162
İşçi İthal Eden Ülke Üzerindeki Etkiler .................................................................... 164
Uluslararası İş Gücü Göçlerinin Üretim ve Refah Etkileri .................................... 165
Beyin Göçü ................................................................................................................... 166
Türkiye’den Yabancı Ülkelere İş Gücü Akımları ..................................................... 167
Özet ............................................................................................................................... 171
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 172
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 173
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 173
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 174

8. ÜNİTE Uluslararası Hizmetler Ticareti .................................................... 176

GİRİŞ ............................................................................................................................. 177
HİZMETLERİN KAPSAMI ....................................................................................... 177
DÜNYA HİZMETLER TİCARETİNİN KAPSAMI VE ARTIŞ HIZLARI ......... 178
ULUSLARARASI HİZMETLER TİCARETİ GENEL ANLAŞMASI: GATS ....... 181
HİZMET KESİMİNDE DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI ...... 182
İKTİSADİ KALKINMA SORUNLARI VE HİZMETLER TİCARETİ ................ 183
ULUSLARARASI HİZMETLER VE GELENEKSEL DIŞ TİCARET TEORİSİ .. 184
ULUSLARARASI TURİZM HİZMETLERİ ............................................................ 185
TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI HİZMET TİCARETİ ...................................... 187
Türkiye’de Dış Turizm ................................................................................................. 187
Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri ........................................................................... 188
Türkiye’nin Hizmetler Ticaretine Ait Veriler ........................................................... 190
Özet ............................................................................................................................... 192
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 193
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 194
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 194
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 195
 Önsöz vii

Önsöz
Sevgili öğrenciler,

Dünya ekonomisinde 1980’lerden sonar ulusal ekonomilerin dünya ekonomileri ile

bütünleşme çabası, uluslararası ticaret günümüzde daha önemli hale gelmiştir. Serbest
piyasa ekonomisi ve küreselleşme yüzyılımızın dış ticarette anahtar kavramları haline
geldi. Küreselleşmenin hızla yaygınlaştığı günümüz dünyasında uluslararası mal, hizmet
emek, sermaye ve teknoloji akımları toplumsal yaşamın hemen her yönünü çok derin-
den etkilemektedir. Bu da uluslararası iktisat öğreniminin önemini bir kat daha arttırmış
bulunmaktadır.
Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesi için yazılmış olan bu kitap, yerli ve yabancı üni-
versitelerin uluslararası iktisat programları göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır.
Buna göre kitap iki ana konuyu kapsamaktadır: Birincisi, ülkelerin dış dünya ile yaptıkları
ticaretin nedenlerini, yararlarını ve yapısını inceleyen Uluslararası iktisat Teorisi, ikincisi
uluslararası faktör hareketleri kapsamında, sermaye, teknoloji, emek ve hizmet akımlarını
konu almaktadır.
Bu çerçevede kitap, sekiz üniteden oluşmaktadır. İlk dört ünitede dış ticarete ilişkin
teorik konular analiz edilmiştir. Diğer dört ünitede ise, uluslararası faktör hareketlerine
ilişkin konular ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Uluslararası İktisat Teorisi kitabında, öğrencilerimizin daima en temel bilgileri bul-
ması, tartışmalı konularda farklı görüşlerin ortaya konması açısından teorik bilgilerin
uygulamadan örneklerle somutlaştırılmasına çalışılmış, yeni araştırma alanlarının gös-
terilmesine önem verilmiştir. Ayrıca, okuma ve anlaşılmayı kolaylaştırmak için anlatımın
olabildiğince yalın ve özlü ifadelerle yapılmasına özen gösterilmiştir.
Kitabın yazarı, Uluslararası İktisat alanında çalışmaları ile ün yapmış hocamız Prof.
Dr. Halil Seyidoğlu’na titiz çalışmaları ve yardımlarından dolayı teşekkür ederim.
Kitabın İktisat Fakültesi İktisat Bölümü öğrencileri başta olmak üzere tüm diğer oku-
yuculara yararlı olmasını temenni ederim.

Editör
Prof.Dr. Erol KUTLU
1
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Uluslararası Ticaret Teorisi nedir? Ülkeler neden dış ticaret yaparlar ve ulusla-
rarası uzmanlaşma ve serbest ticaretin ne gibi yararları vardır?
 Mutlak Üstünlük Teorisi ve Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi nedir, aralarındaki
fark nedir? Adam Smith’e göre klasik liberalizmin dayandığı üç temel ilke nedir?
 Merkantilizm ile Klasik Liberalizm arasında dış ticarete bakış açısında ne fark vardır?
 Fırsat maliyeti nedir, muhasebede maliyet kavramı ile arasında nasıl bir fark
vardır? Sabit, çoğalan ve azalan fırsat maliyetleri durumunda üretim olanakları
eğrilerinin şekilleri nasıldır?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Uluslararası Ticaret Teorisi • ş ücü erimlili i
• oyut Dış Ticaret Teorisi • Tam Uzmanlaşma
• Merkantilizm • Eksik Uzmanlaşma
• am mith e Klasik i eralizm • rz Mo eli
• Mutlak Üstünlük Teorisi • tatik Mo el
• Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi • Fırsat Maliyeti
• Emek De er Teorisi • Ço alan Fırsat Maliyeti
• Uluslararası Uzmanlaşma • zalan Fırsat Maliyeti
• er est Ticaret • Dönüşüm E risi
• Uluslararası ş Bölümü

İçindekiler
• GİRİŞ
• ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN
KAPSAMI
• ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN
Uluslararası Ticaret Teorisi DO UŞU
Uluslararası İktisat Teorisi • MUTLAK ÜSTÜNLÜK TEORİSİ
Analizleri
• RİCARDO VE KARŞILAŞTIRMALI
ÜSTÜNLÜK MODELİ
• RİCARDO MODELİ’NDEKİ EKSİKLİKLER
• FIRSAT MALİYETİ İLE ANALİZ
• ÜRETİM HACMİ İLE MALİYET
ARASINDAKİ İLİŞKİLER
 Uluslararası Ticaret Teorisi
Analizleri

GİRİŞ
Uluslararası İktisatın kapsamı uluslararası ticaret akımları ve uluslararası mali akımlar ol-
mak üzere iki ana bölüme ayrılır. Bunlardan birincisi mal ve hizmetlerden, ikincisi de mali
fon ve ödeme akımlarından oluşur. Uluslararası İktisatın bir bilim olarak gelişmesinde
tarihsel olarak asıl ağırlık ticari işlemlere verilmiştir. Bunun sonucunda ise bilimsel ince-
lemelere ticaret akımları ile başlamak adeta bir gelenek durumuna gelmiştir. Uluslararası
ticaret analizleri de Uluslararası Ticaret Teorisi ve Uluslararası Ticaret Politikası olmak
üzere birbirini tamamlayan iki alt gruba ayrılmaktadır.
Mal akımları uluslararası ekonomik ilişkiler içinde daima en eski ve en ağırlıklı yeri
tutmuştur. İnsan ihtiyaçlarındaki artış, üretim teknolojisindeki ilerlemeler, haberleşme ve
ulaşım alanındaki gelişmeler, dünya ticaretinin de gelişmesindeki temel etkenlerdir. Aynı
etkenler, aynı zamanda dünya hizmetler ticaretini de geliştirici sonuçlar doğurmuştur.
Uluslararası ekonomik ilişkilerin ikinci ana bölümünü oluşturan mali akımlar da gele-
neksel analizlerde oldukça sınırlı bir çerçevede ele alınmıştır. Diğer bir deyişle geleneksel
analizlerde mali akımlara ticaret akımlarından sonra ve daha çok uluslararası ticaretin yol
açtığı ödeme akımları biçiminde yer verilmiştir. Oysa günümüzde faiz oranları farkın-
dan yararlanmak isteyen kısa süreli uluslararası sermaye ile üretime dönük fiziki sermaye
yatırımları, uzun vadeli tahvil borçlanmaları ve hisse senedi yatırımları toplamı, ticaret
akımlarına yakın hatta bazı ülkeler için ondan çok daha büyük boyutlara ulaşmış bu-
lunmaktadır. Bu ise uluslararası mali konuların daha ağırlıklı olarak ve kendi bütünlüğü
içinde incelenmesini gerektirmiştir.
Konuların ele alınışı açısından bir ölçüde geleneksel yaklaşıma uyularak bu kitapta da
önce uluslararası ticaret konularına yer verilecek ve özellikle mal akımları incelenecektir.
Ancak uluslararası hizmet ticareti ve sermaye akımları ile ilgili konulara ileride tekrar
dönülecek ve ayrıntılı bilgiler verilecektir.

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ’NİN KAPSAMI

Ekonomide veya pozitif bilimlerin herhangi bir dalında teorinin ana amacı, ilgili bilim
dalının kapsamına giren olayların nedenlerini açıklamak, yani olaylar arasındaki “ne-
den-sonuç” (causality) ilişkilerini ortaya koymaktır. Bilimsel olmanın temel özelliği de
budur. Bilimde, neden-sonuç ilişkilerinin keşfedilmesi, aynı zamanda olayların önceden
tahmin edilebilmesine (prediction) dolayısıyla da olayların denetim altına alınmasına
olanak sağlar.
4 Uluslararası İktisat Teorisi
Teori: Pozitif bilimlerde olaylar
arasındaki neden-sonuç ilişkilerini
açıklamak için geliştirilen,
uygulamalı çalışmalarla
geçersizliği kanıtlanmamış olan
genel modeller.
Uluslararası Ticaret Teorisi:
Uluslararası Ekonominin, ülkelerin
neden dış ticaret yaptıkları,
uluslararası serbest ticaret ve
uzmanlaşmanın yararları gibi
konuları açıklayan ana bölümü.
İki ülkeli ve iki mallı standart
modeller: Uluslararası Ticaret
Teorisi’yle ilgili analizlerde
çok ülke ve çok mallı dünyayı
açıklamak için kullanılan basit
modeller.
Soyut Uluslararası Ticaret
Teorisi: Zaman zaman
Uluslararası Ticaret Teorisi yerine
kullanılan kavram. İki ülke ve
iki mal varsayımının içerdiği
soyutlamayı ifade eder.
Uluslararası Ticaret Teorisi:
Uluslararası Ekonominin ikinci
ana dalı; hükümetlerin dış
ticarete yaptığı müdahalelerin
incelenmesini konu edinir.
Buna göre, Uluslararası Ticaret Teorisi’nin başlıca amacı da ülkeler arasındaki mal ve
hizmet alım satımlarının nedenlerini açıklamaktır. Başka bir deyişle bu alanda yürütülen
bilimsel çalışmalar asıl olarak söz konusu amaç doğrultusunda teoriler geliştirme çabasına
yöneliktir.
Bilim adamları teori geliştirme sürecinde, incelemekte oldukları olayları onları çevre-
leyen ayrıntılardan soyutlarlar. Böylece olayların ana nedenlerini oluşturan ilişkileri or-
taya koyabilme amacı güderler. Dolayısıyla bu özellik bilimsel sürecin, aynı zamanda bir
soyutlama faaliyeti olması demektir. Bilimsel sürecin bir soyutlama faaliyeti niteliğinde
olması, yalnızca olayları ana nedenlerine indirgemek içindir yoksa varılacak sonuçlar ger-
çek dünyadaki gibi ayrıntıların yer aldığı bir modelde de geçerliliğini yitirmez.
Uluslararası Ticaret Teorisi’nde de değinilen bu ilkeler doğrultusunda yapılan ve aşağı-
da daha ayrıntılı biçimde sıralanacak bir dizi varsayım vardır. Örneğin analizlerde iki ül-
keli ve iki mallı modeller kullanılır. Hükûmet kesiminin varolmadığı dolayısıyla gümrük
tarifelerinin ve ticaret üzerinde öteki kısıtlamaların yer almadığı, mal ve faktör piyasala-
rında tam rekabet koşullarının geçerli olduğu, uluslararası taşıma giderlerinin bulunma-
dığı, vs. biçimde varsayımlardan hareket edilir.
Bu varsayımların çoğu aşırı basit ve kısıtlayıcı bir niteliktedir. Ancak bu sınırlı var-
sayımlar altında ulaşılan sonuçların çoğunun, bunlar kaldırıldığında da geçerliliğini
koruyacağı görülmektedir. Başka bir deyişle modellerden elde edilen sonuçların gerçek
dünyada olduğu gibi çok ülkeli, çok mallı ve çok faktörlü, aksak rekabete dayalı, taşıma gi-
derlerinin, tarifelerin ve öteki dış ticaret kısıtlamalarının yer aldığı bir modelde de büyük
ölçüde geçerliliği kanıtlanmıştır. O bakımdan bilimsel çalışmalardaki soyutlama faaliyeti
pratik açıdan da bir gereklilik durumundadır.
O hâlde özet olarak Uluslararası Ticaret Teorisi’ne ilişkin analizleri, bazı aşırı basitleş-
tirici varsayımlar altında ülkelerin birbirleriyle yapmakta oldukları ticaretin temelini, yani
dış ticaret kazançlarını, dış ticaretin bileşimi ve göreceli reel fiyat ilişkilerini açıklamaya
yönelik bir bilimsel faaliyet alanı olarak tanımlama olanağı vardır. Teori kurma çalışmala-
rının dayandığı soyutlama işlemi dolayısıyla Uluslararası İktisatın bu alanına bazen Soyut
Uluslararası Ticaret Teorisi (Pure Theory of International Trade) veya yalnızca Soyut Te-
ori de denmektedir.
Yukarıda değinilen genel amaçlar bazan açık sorular biçiminde ortaya konur. Buna
göre Uluslararası Ticaret Teorisi’nin yanıtlamak zorunda olduğu üç ana soru şunlardan
oluşmaktadır:
• lkeler neden dış ticaret yaparlar, yani dış ticaretin kapalı ekonomiye göre ülkelere
sağladığı yararlar nelerdir?
• ir ülke dış ticaretinin bileşimi nasıl açıklanabilir başka bir deyişle bir ülkenin
hangi malları ihraç, hangilerini ithal edeceği neye göre belirlenir?
• Dış ticarette göreceli fiyatlar ya da dış ticaret hadleri nasıl oluşmaktadır
Uluslararası Ticaret Teorisi’nin temeli durumundaki bu soruların cevapları ilerideki
bölümlerde açıklanmaya çalışılmaktadır. Ancak burada kısaca Uluslararası Ticaret Po-
litikasına da değinmekte yarar vardır. Politikaya yönelik bu analizlerde, teorinin tersine,
hükûmetin ülkenin uluslararası ticari ilişkileri üzerine koymuş olduğu kısıtlamalar ve
yapmış olduğu dolaysız ve dolaylı müdahalelerin incelenmesi konu edilir. Örneğin güm-
rük tarifeleri, kotalar veya diğer önlemlerle dış ticaretin kısıtlanması ya da tersine teş-
vik önlemleriyle ihracatın özendirilmesi vs. gibi hükûmetin ticarete yaptığı müdahaleler
incelenir. Kısacası teori, hükûmetin bulunmadığı bir ortamda dış ticaretin nedenlerini
anlamaya yönelirken politikada ağırlıklı olarak hükümet müdahaleleri üzerinde durulur.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 5

Uluslararası İktisat, İktisat Biliminin bir dalıdır ve genel İktisat gibi o da bir Sosyal Bilimdir.
İster Fiziki Bilimlerle, ister Sosyal Bilimlerle ilgili olsun, her bilim dalının amacı öncelikle
incelediği olayların ortaya çıkış nedenlerini açıklamaktır. Bu genel ilke doğal olarak Ulus-
lararası İktisat için de geçerlidir. Uluslararası İktisatın ülkeler arası ekonomik olayların ne-
denlerini inceleyen bölümüne Uluslararası Ticaret Teorisi adı verilmektedir. Kitapta önce
Uluslararası Ticaret Teorisi ile ilgili konulara yer verilmektedir.

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ’NİN DOĞUŞU

Uluslararası ticaretin ilk kez bilimsel bir yöntemle incelenmesi Adam Smith’in 1776’da Adam Smith: Uluslararası
Ekonominin ve Genel Ekonomi
yayımlanan ünlü eseri “Ulusların Zenginliği” ile başlar. Bu çalışma aynı zamanda Klasik biliminin kurucusudur, Ulusların
İktisat Ekolü’nün de temeli olarak kabul edilir. Demek oluyor ki incelemekte olduğumuz Zenginliği ünlü kitabıdır.
bilim dalının yaklaşık iki buçuk asırlık bir geçmişi bulunmaktadır.

Adam Smith’in ünlü eserinin İngilizce başlığı şöyledir: An Inquiry into the Nature and Cau-
ses of the Wealth of Nations (Ulusların Servetinin Nitelik ve Nedenleri Hakkında Bir İncele-
me), Türkçeye Milletlerin Zenginliği olarak çevrilmiştir.

Ancak bu süre içerisinde Uluslararası İktisat bilimi de yaşanan çağa uyum göstere-
rek gerek teori, gerek politika alanında oldukça hızlı bir gelişme göstermiştir. Söz ko-
nusu bilimsel gelişmeye katkıda bulunan pek çok iktisatçı vardır ancak bunlar arasında
Adam Smith’ten başlayarak özellikle David Ricardo, John Stuart Mill, Alfred Marshall,
Eli Heckscher, Bertil Ohlin, John Maynard Keynes, Jacob Viner, Milton Friedman ve Paul
Samuelson’u belirtmek gerekir. Adı geçen yazarların açıklamalarına kitap boyunca değini-
lecektir. Fakat önce, Uluslararası İktisatın bilimsel olarak incelenmeye başlanmadan önce
dünyada bu konuda geçerli olan düşünce akımları üzerinde duralım:

Merkantilizm
Klasik teoriden önceki ekonomik ve siyasal doktrin Merkantilizm idi. Bu düşünce akımı Merkantilizm: XVI-XVIII.
Yüzyıllar arasında, Klasik İktisat
XVI. asırdan XVII. asır sonlarına kadar dünyada etkili olmuştur. Hemen belirtelim ki Ekolü’nden önce dünyada geçerli
o dönemlerde dünya ekonomisinin merkezini Batı Avrupa ve özellikle İngiltere oluş- olan ekonomik ve siyasal doktrin;
turuyordu. Amerika ve Avustralya henüz Avrupa’dan gelen göçlerin yerleşim alanları dünya servetlerini altın ve gümüş
miktarı ile ölçer.
durumundaydı. Afrika, Uzak Doğu ve dünyanın öteki yöreleri genellikle İngiltere, Hol-
landa, Fransa, İspanya, Portekiz ve Belçika gibi Batı Avrupa ülkelerinin sömürgelerini
oluşturuyordu.
Merkantilist dönemden önce dünyada yaygın bir dış ticaret olayından söz etmek
güçtür. Bunun belki tek istisnası Orta Çağ’da Uzak Doğu ile Avrupa arasında yapılan ve
Türkiye’yi bir köprü durumuna getiren İpek Yolu ticaretidir.
Merkantilizm aslında feodalitenin yerine ulusal devletlerin kurulmakta olduğu bir
dönemin görüşlerini yansıtır. Daha açık bir deyişle İngiltere, Fransa, İspanya, Hollanda,
İsveç, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerin ulusal birliği, sözü edilen bu dönemde sağlan-
mıştır. Bundan önceleri adı geçen ülkelerden her birisi, ayrı bir siyasal otorite durumunda
olan çeşitli prenslik ve feodal beyliklere ayrılıyordu. Merkantilist görüşler, aynı zamanda
ulusal devletleri oluşturma sürecinde kralların otoritesini artırma ve ulusal birliği destek-
leme amacına hizmet etmiştir.
Merkantilist felsefeye göre, dış ticaret politikasının temel amacı, hazinenin altın stoku-
nu artırmaktır. Bunun için de ödemeler dengesinde fazlalıklar oluşturmak gerekir. Mer-
kantilistler altın ve değerli madenleri servetin kaynağı olarak görmüşlerdir. Onlara göre,
hazinenin altın stoku aynı zamanda ekonomik ve siyasal gücün de temelini oluşturur. O
6 Uluslararası İktisat Teorisi
Klasik Liberalizm: Adam
Smith’in kurucusu olduğu serbest
ticarete, piyasa ekonomisine
ve özgür girişimciliğe dayalı
ekonomik sistem.
Homo economicus: Ekonomik
insan demektir; insan
davranışlarını yönlendiren
etkenin insanların kişisel çıkarları
olduğunu ifade eder.
Bırakınız geçsinler: Klasik
liberalizmin temel ilkelerinden
birisi; devletin insanların özgür
girişimlerini kısıtlamaması
anlamına gelir.
Görünmez el: Adam Smith’in
fiyat mekanizmasını ifade etmek
için kullandığı benzetme.
dönemler uzun süren savaşların doğurduğu büyük finansman ihtiyacı, bu düşüncelerin
benimsenmesinde etkili olmuştur.
Merkantilizm, yoğun devlet müdahaleciliğine dayanan bir doktrindir. Dış ödeme faz-
lası oluşturup altın stoklarını artırabilmek üzere, iç ve dış ekonomik faaliyetler üzerine
yoğun devlet müdahaleciliğini zorunlu görürler.
Temel amaçları doğrultusunda izledikleri politikaları daha somut olarak şöyle belir-
tebiliriz: İhracatın artırılmasına birinci derecede önem verirler. Mamul mal ithalinin ise
sıkı biçimde kısıtlanması öngörülür. Buna karşın, ham maddelerin ithali serbesttir. Doğal
olarak bunun ifade ettiği anlam, ülkenin dışarıdan ham madde ithalinin özendirilmesi ve
bunların ülkede işlenerek dışarıya mamûl mal biçiminde ihraç edilmesidir.
Merkantilistler altın girişlerini artırmak için ticaret filosunun geliştirilmesine de bü-
yük ağırlık vermişlerdir. Altın ve gümüş deniz aşırı ticaret yoluyla elde edilir. Bu da güçlü
bir ticaret filosunu gerektirir. Ancak sömürgelerle olan ticaret yollarının korunması için
aynı zamanda güçlü bir ordu ve donanmaya gerek vardı. Sömürgeler, Avrupa ülkeleri için
hem bir ham madde ve gıda maddeleri kaynağı hem de ana ülkenin üretimi için bir pa-
zardı. O bakımdan sömürgelerle olan ticaretin sürdürülebilmesi, gelişmiş bir ticaret filosu
ile güçlü bir ordu ve donanmaya sahip olmayı gerektiriyordu. Deniz aşırı ticaret yapma
yetkisi de kral veya hükümdarlar tarafından özel imtiyazlı bazı firmalara verilmişti.
Merkantilist doktrine göre dünya serveti (altın ve değerli maden stoku) sabittir. O ne-
denle birbiriyle ticaret yapan ülkelerin çıkarları arasında daima bir çelişki vardır. Şöyle
ki ticaretten bir taraf kazançlı çıkarken diğer taraf aynı ölçüde bir zarara uğrar. Başka bir
deyişle ticaretten tüm taraflar aynı anda kazanç elde edemez, bir tarafın sağladığı kazanç
öbür tarafın uğradığı kayıp pahasına olur.
Sanayi Devrimi’nden sonra giderek Merkantilizmin yerine liberal görüşler geçme-
ye başladı. Buhar gücünün üretimde kas gücü yerine kullanılmasıyla Sanayi Devrimi
İngiltere’de ortaya çıkmıştı. Böylece kitlesel üretim el tezgâhlarının yerini aldı ve büyük
fabrika kentleri doğdu. Makineler bir araya getirilerek üretim istenildiği kadar artırıla-
biliyordu. Artık ekonomide sorun üretim değil, üretilen mallara pazar bulunması idi. Bu
noktada Merkantilist fikirlerle bir çatışma başlamıştı. Şöyle ki İngiltere’de gerçekleştirilen
üretimin satılabilmesi için diğer dünya ülkeleri, kapılarını yabancı malların ithaline açma-
lı idiler. İngiliz sanayisinin çarkları başka türlü dönemezdi. Bütün bunlar Merkantilizmin
koruyucu politikalarının değişmesine duyulan ihtiyacı vurgular.
Sanayideki bu gelişmeler, Smith’in ünlü “Ulusların Zenginliği” adlı kitabı ile düşünce
alanında yankısını buldu. Böylece Smith’in çalışmalarıyla XVIII. asrın ikinci yarısından
itibaren Merkantilizm, yerini Klasik Liberalizme bırakmış oluyordu.
Klasik Liberalizm ve Uluslararası Ticaret
Adam Smith’in “Ulusların Zenginliği” adlı kitabındaki görüşler aynı zamanda Klasik Li-
beralizm ya da Klasik İktisat Ekolü’nün de doğuşunu temsil eder.
şağıda Smith in uluslararası ticarete ilişkin yaklaşımı Mutlak stünlük Teorisi
başlığı altında somut biçimde incelenecektir. Ancak önce onun getirmiş olduğu Klâsik
Liberalizmin dış ticaret yönünden özellikleri ve Merkantilizmle arasındaki farklılıkları
üzerinde kısaca duralım.
Smith’in Klasik Liberalizme yön veren bazı görüşleri şunlardır: Bütün bireyler eko-
nomik çıkarlarına göre hareket ederler, yani kişiler homo economicusdur (ekonomik
insan). Devlet kişilerin bireysel girişim haklarını kısıtlamamalıdır (“laissez faire, laissez
passer-bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler”). Çünkü bireyler kendi çıkarları peşinde
koşmakla aynı zamanda toplumsal çıkarlara da hizmet etmiş olurlar. Nihayet, ekonomik
hayatta düzen sağlayan bir görünmez el (invisible hand) vardır. Bu görünmez el de fiyat
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 7
mekanizmasıdır. Ekonomik hayatta düzen, fiyat mekanizmasının işleyişi ile kendiliğinden
sağlandığına göre, devletin bu amaçla ekonomiye müdahale etmesine gerek yoktur.

Klasik Liberalizmin temel dayanağı olarak kabul edilen ve Adam Smith tarafından ortaya
atılan ilkeler nelerdir? 1
Daha önce açıklandığı gibi, Adam Smith’den önce ekonomik hayatta geçerli düşünce
akımı Merkantilizm’e dayanıyordu. Smith “Ulusların Zenginliği” adlı eserinde serbest tica-
retin yararlarını göstererek Merkantilistler’in dış ticareti sınırlandırma konusundaki görüş-
lerini çürüttü. Böylece de uluslararası ticareti ilk kez bilimsel biçimde açıklamayı başardı.
Smith’e göre, toplam dünya serveti sabit değildir. Dış ticaret, uluslararası uzmanlaşma
ve iş bölümü doğurarak dünya kaynaklarının verimliliğini artırır, böylece dünya üretimi
ve refahının yükselmesine yol açar. Bu görüş açısından karşılıklı ticaret yapan iki ülke
uzmanlaşma ve serbest uluslararası değişim sonucunda daha yüksek üretim ve tüketim
düzeylerine ulaşarak yaşam standartlarını birlikte artırırlar. Dolayısıyla Smith’e göre, Mer-
katilizmin uluslararası ticarette bir taraf kazanırken diğer tarafın kaybetmesi şeklindeki
görüşü yanlıştır. Çünkü uluslararası ticaretten her iki taraf da kazançlı çıkar.

Merkantilizm ile Klasik Ekol arasındaki temel görüş ayrılıkları nelerdir?

2
Smith’in açıklamalarına dayalı olan klasik analiz, uluslararası ticarette uzmanlaşma ve
iş bölümünün yararları üzerinde durmaktadır. Bu analizler, ilerde belirtileceği gibi yal-
nızca arz faktörlerine dayandığı için aşırı basit ve eksik bulunabilir, ama klasik analizle-
rin, uluslararası ticaretin nedenleri konusundaki bilgilerimize çok önemli katkı sağladığı
inkâr edilemez.

Analizlerde Standart Varsayımlar

Yukarıda da bir bölümüne değindiğimiz gibi uluslararası ticaret analizlerinde kullanılan Standart varsayımlar:
Uluslararası ticaret teorisi
bazı aşırı basit ve sınırlayıcı varsayımlar vardır. Bunlar dış ticaret modellerinde adeta stan- analizlerinde yapılan iki ülke,
dart bir duruma gelmiştir. Şimdi bu varsayımlara biraz daha yakından bakalım: iki mal, devletin yokluğu, tam
• İki ülkeli ve iki mallı analiz modeli: Dünyada yalnızca iki ülke vardır (örneğin biri rekabet, vs. gibi varsayımlar.

ele alınan ülke diğeri onun dışındakilerin tümü) ve bu ülkeler aynı iki malı üretir-
ler. Ayrıca her maldan üretilen birimler homojen (türdeş) bir niteliktedir.
• luslararası ticarette para kullanılmaz, dış değiştirmeler malın malla değişimi bi-
çiminde gerçekleştirilir. Dolayısıyla fiyat, maliyet gibi kavramlar parasal değil, reel
kavramlardır. Yani bir malın fiyatı ya diğer bir mal cinsinden ya da onun üretimin-
de kullanılan faktörlerin miktarlarıyla ölçülür.
• Mal veya faktörlere ait olsun, tüm piyasalarda tam rekabet koşulları geçerlidir
• Modellerde hükümet kesimine yer verilmez Dolayısıyla bu modellerde gümrük
tarifesi, kotalar ve dış ticaret üzerindeki öteki kısıtlamalar bulunmaz.
• nalizlerde taşıma giderlerinin de sıfır olduğu varsayılır
• Ekonomi tam çalışma durumundadır, yani kaynakların atıl (işsiz kalması söz ko-
nusu değildir.
İki-ülkeli, iki-mallı standart dış ticaret modellerinin dayandığı bu aşırı basitleştirici
varsayımlardan birçoğu, daha önce de değinildiği gibi olayların temel özelliklerini kavra-
mayı kolaylaştırmak içindir. Bunlar analizlerin daha ileri aşamalarında teker teker değiş-
tirilecek ve yerlerine daha gerçekçi olanları konulacaktır. Ancak daha önce de belirtildiği
üzere, basitleştirici varsayımlar altında varılan sonuçların birçoğu gerçek koşullar altında
da geçerliliğini korumaktadır.
8 Uluslararası İktisat Teorisi
Emek-değer teorisi: Malların
piyasa değişim oranının onların
içerdiği emek miktarlarına bağlı
olduğu biçimindeki klasik görüş.
Serbest ticaret: Uluslararası
uzmanlaşmanın yararlarının
elde edilebilmesi için devletin
ticareti kısıtlamaması gerektiği
biçimindeki klasik görüş.
Uluslararası uzmanlaşma:
Adam Smith, Uluslararası Ticaret
Teorisi’ne kazandırmıştır; her ülke
hangi malları en ucuza üretiyorsa
o malları üretmeli, öteki malları
yurt dışından almalı, biçimindeki
temel ilke.
Mutlak Üstünlük Teorisi: Adam
Smith’in uluslararası uzmanlaşma
ve serbest ticaretin yararlarını
açıklamak için geliştirdiği teori;
bir malı en ucuza üreten ülke o
malı üretmeli ve ihraç etmelidir,
biçiminde ifade edilebilir.
Tablo 1.1
Bir İşçinin Bir Günde
Üretebildiği Mallar
Emek-Değer Teorisi
Smith ve Ricardo’yu da kapsayacak biçimde Klasik Ekol’e bağlı iktisatçıların değer konu-
sundaki görüşleri emek-değer teorisi (labor theory of value) olarak bilinir. Bu yaklaşıma
göre, bir malın maliyeti (ve talep koşullarının bulunmaması durumunda o malın fiyatı)
onun üretimi için harcanan emek miktarı ile ölçülür. Diğer yandan da emek, homojen
(türdeş) bir üretim faktörü olarak kabul edilmiştir.
Buna göre, üretimde göreceli olarak fazla emek kullanılmışsa malın maliyeti (fiyatı)
yüksek, az miktarda emek kullanılmışsa düşük olur. Bu açıklamalardan, klasik iktisatçı-
ların maliyeti oluşturan öteki faktörlerin farkında olmadıklarını sanmak doğru değildir.
Gerçekte, Klasikler doğal kaynakları tanrının insanlara bir bağışı olarak kabul ederler.
Dolayısıyla bunların üretilmemiş olması, yani toplumun bunlar için bir emek harcamak
gibi fedakârlıkta bulunmamış olmasından dolayı doğal kaynakları maliyeti oluşturan et-
kenlerden birisi olarak saymamışlardır.
Sermaye ise onlara göre, biriktirilmiş ve üretim aracı biçiminde somutlaştırılmış
emekten başka bir şey değildir. Başka bir deyişle sermayeyi yaratan emektir dolayısıyla
sermaye mallarının değeri de onların üretiminde kullanılan emekle ölçülür.
MUTLAK ÜSTÜNLÜK TEORİSİ
dam Smith serbest ticaret ve uluslararası uzmanlaşmanın yararlarını Mutlak stünlük
Teorisi (Theory of Absolute Advantages) ile açıklar. Buna göre, bir ülke karşı ülkeye göre
hangi malları daha düşük maliyetle üretiyorsa, o malların üretiminde uzmanlaşmalı ve
bunları ihraç ederek pahalıya üretebildiklerini dış ülkeden ithal etmelidir. Burada maliyet
kavramının yalnızca homojen bir faktör olan emeği içerdiğini tekrar hatırlatalım.
Aşağıda Amerika ve Almanya ülkeleriyle A ve B malları ele alınarak mutlak üstünlük-
ler bir örnek üzerinde gösterilmiştir.
A malı B malı
Amerika birim birim
Almanya birim birim
Dikkat edileceği gibi örnek, emek-değer teorisine göre düzenlenmiştir. Diğer bir de-
yişle tablodaki rakamlar ilgili ülkelerde emeğin verimliliğini yansıtır doğal olarak mali-
yetler de bu rakamların tersi ile ölçülür.
Böylece verilen örneğe göre, Amerika A malının, Almanya ise B malının üretimin-
de uzmanlaşacaktır. Çünkü bu malları daha ucuza üretmektedirler. Diğer bir deyişle söz
konusu ülkelerde emek verimliliği (işçilerin aynı sermaye araçları ile çalışmaları duru-
mundaki verimlilik) bu mallarda daha yüksektir. O hâlde, ABD Almanya’ya A malı ihraç
edip bu ülkeden B malı ithal etmelidir. Böyle bir uluslararası üretim ve ticaret modeli, iki
ülkenin de refahını artırır. Mutlak üstünlük teorisinin dayandığı temel ilkeler bunlardır.
Mutlak stünlük Teorisi nin, uluslararası ticaretin nedenini bilimsel olarak açıklama-
da önemli bir ilerleme olduğuna kuşku yoktur. Ancak bir ülke bütün mallarda diğerinden
üstünse o takdirde bu ülkeler anasında ticaret yapılmaması gerekir. Bu da çok gerçek dışı
değildir. Örneğin gelişmiş bir ülke bütün malları az gelişmiş bir ülkeden daha ucuza üret-
mekte olabilir. Bu durumda gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasında ticaret yapılmaması
gerekirdi. O bakımdan uluslararası ticaretin temelini daha gerçekçi olarak açıklama onuru
David Ricardo’ya kalmıştır.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 9

RİCARDO VE KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK MODELİ

dam Smith ten yaklaşık kırk yıl sonra David icardo, Mutlak stünlük Teorisi ne ilişkin David Ricardo: Karşılaştırmalı
analizleri geliştirerek arşılaştırmalı stünlük Teorisi ni ( eory of omparative dvan- Üstünlük Teorisi’nin kurucusudur;
her ülke başkalarına göre
tages) ortaya attı. Teori o derece güçlü bir mantıksal yapıya sahiptir ki karşılaştırmalı üs- karşılaştırmalı olarak ucuza
tünlüklerin bugün de uluslararası ticaretin temelini oluşturduğu kabul edilir. ürettiği mallarda uzmanlaşmalı
ve o malları ihraç etmelidir,
Uygulamada karşılaştırmalı üstünlük teorisi yerine, “mukayeseli avantajlar teorisi”, biçiminde ifade olunabilir.
“karşılaştırmalı maliyetler doktrini” gibi değişik ifadeler kullanıldığına da dikkat etmek
gerekir.

David Ricardo’nun ünlü Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi’ni açıkladığı kitabı şudur: On the
Principles of Political Economy and Taxation, London, 1817.

Ricardo’ya göre uluslararası ticareti mutlak üstünlüklere dayandırmaya gerek yoktur.

Böyle bir yaklaşım, teorinin kapsamını da oldukça daraltır. Çünkü mutlak üstünlükler,
karşılaştırmalı üstünlüklerin özel bir durumu gibidir. Mutlak üstünlüklerin gerçekleştiği
durumlarda karşılaştırmalı üstünlük de vardır ama bunun tersi geçerli değildir yani kar-
şılaştırmalı üstünlük elde edilen her durumda mutlak üstünlük bulunmayabilir.
Ricardo’nun yaptığı katkılara göre uluslararası ticaret için üzerinde durulması gereken
ülkenin bazı malları diğer ülkeden daha ucuza üretmiş olması, yani bu mallarda mutlak
üstünlük sahibi olması değildir. Tersine, önemli olan üretimdeki üstünlüklerin derecesi-
dir. Bir ülke, diğerine göre hangi malların üretiminde göreceli bir üstünlük sahibi ise o
mallarda uzmanlaşmalıdır. Başka bir deyişle Ricardo’ya göre uluslararası ticaretin temelini
mutlak değil, karşılaştırmalı üstünlükler oluşturur.
Eğer ülke bazı malların üretiminde diğerlerine göre daha yüksek oranlarda verimli
(maliyetleri düşük) ise neden daha az verimli olduğu malları üreterek kaynaklarını israf
etsin? Onun için en iyi politika, karşılaştırmalı olarak en etkin olduğu malların üretimin-
de uzmanlaşması ve bunları ihraç ederek göreceli üstünlüğü bulunmadığı malları diğer
ülkeden ithal etmesidir.
Bu ilke bütün ülkeler için geçerlidir. Hatta bütün mallar da diğerlerine göre verimliliği
düşük olan bir ülkeyi ele aldığımızı düşünelim. Bu ülkenin de bazı mallardaki göreceli
verim düşüklüğü diğer mallardan daha fazla olabilir. Dolayısıyla ülke en verimsiz olduğu
bu malları neden üretsin? Onun yerine göreceli verimsizliği daha az olanları üreterek çok
verimsiz olduklarını dışarıdan ithal ederse kıt kaynaklarını daha iyi değerlendirmiş olur.
Özetle tüm ülkeler karşılaştırmalı üstünlük modeline uygun hareket etmekle kıt kaynak-
larını en ekonomik biçimde kullanmış ve ekonomik refahlarını maksimum düzeye ulaş-
tırmış olurlar.
Günlük yaşamdan bir benzetme ile bu aynen şuna benzer: Bir profesör, sekreterine
göre bilgisayarda iki kat daha hızlı yazı yazabilmekle olsun. Bu durumda profesör, iki
alanda da mutlak üstünlük sahibidir. Ama profesör olarak çalışmasının daha fazla gelir
sağlayacağını varsayarak bu alanda karşılaştırmalı üstünlük sahibi olduğu anlaşılır diğer
bir deyişle zamanını profesörlük mesleğine ayırması ve yazılarını sekreterine yazdırması
daha akılcı bir davranış olur.
arşılaştırmalı stünlük Teorisi ne göre uluslararası uzmanlaşmanın mantığı bundan
pek farklı değildir. Aslında bir ülkenin tüm mallarda diğerinden (veya diğerlerinden) üs-
tün olması çok da gerçek dışı bir varsayım değildir. Örneğin ele alınan ülke bir büyük
sanayi ülkesi, diğeri de bir az gelişmiş ülke durumundaysa gelişmiş ülkenin tüm mallarda
mutlak bir üstünlüğe sahip olması yüksek bir olasılıktır. Dolayısıyla mutlak üstünlükler
açısından bu durumda ticaret olmaması gerekirken karşılaştırmalı üstünlüklere göre hâlâ
kârlı ticaret yapılabilir.
10 Uluslararası İktisat Teorisi

şağıda, arşılaştırmalı stünlük Teorisi konusunda icardonun kendisi tarafından

verilen bir örnek ele alınmaktadır. Örnekte, İngiltere ve Portekiz’in kumaş ve şarap üret-
tikleri ve bu ülkelerin üretim koşullarının aşağıdaki gibi olduğu varsayılmıştır:

Tablo 1.2 Kumaş (metre) Şarap (litre)

İngiltere 80 40
Portekiz 10 20

Örneğe göre İngiltere her iki malda da mutlak üstünlüğe sahiptir. Çünkü gerek şarabı,
gerek kumaşı Portekiz’den daha ucuza üretir (emek faktörüne dayalı maliyet açısından).
Dolayısıyla Mutlak stünlük Teorisi açısından bu durumda dış ticaret yapılmamalı, İngil-
tere daha ucuza mal ettiği için her iki malı da kendisi üretmelidir. Oysa, Karşılaştırmalı
stünlük Teorisi ne göre bu durumda da dış ticaret yapılabilir ve her ülke ticaretten bir
kazanç sağlayabilir.
Çünkü İngiltere iki malda da mutlak bir üstünlüğe sahip olmakla birlikte, acaba bu
mallardaki üstünlüklerinin derecesi aynı mıdır? Hayır. Tablodaki rakamların dikey yönde
karşılaştırılmasından anlaşılacağı gibi kumaş üretimindeki üstünlük 8 kat, buna karşılık
şarap üretimindeki üstünlük 2 kattır. Bu bakımdan İngiltere kumaş üretmeli, şarabı ise
Portekiz’den ithal etmelidir. Başka bir deyişle İngiltere kumaş üretiminde karşılaştırmalı
(göreceli) üstünlüğe sahiptir.
Portekiz’in durumu ise bu anlatılanların tersidir. Bu ülke iki malda da İngiltere’ye göre
daha elverişsiz bir durumdadır. Fakat göreceli maliyet kumaşta 8 kat yüksek iken şarapta
yalnız 2 mislidir. O hâlde Portekiz’in her iki malı birden üretmektense şarap üretimine
yönelmesi bu ülkenin yararınadır.

Mutlak Üstünlük Teorisi ile Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi arasında ne gibi benzerlikler ve
3 farklılıklar vardır? Hangisi daha genel bir açıklama gücüne sahiptir?

Görülüyor ki bu durumda İngiltere kumaş üretiminde uzmanlaşır ve ihraç edeceği

kumaşla ihtiyacı olan şarabı Portekiz’den karşılarsa (ya da aynı şey tersinden söylendiğin-
de, Portekiz şarapta uzmanlaşır ve kumaşı İngiltere’den ithal ederse), her iki ülke de dış
ticaretten kazançlı çıkar.
arşılaştırmalı stünlük Teorisi ne göre ülkeler arasında k rlı dış ticaret için zorunlu
koşul, bu ülkelerde iç üretim maliyetlerinin (yurt içi fiyatların) birbirinden farklı olmasıdır.
Şimdi, yukarıdaki örnekte ülkelerin yurt içi değişim oranlarını (göreceli fiyatları) be-
lirlemeye çalışalım. Bunun için kumaş esas alınsın. Rakamlar yatay yönde karşılaştırılırsa:
İngiltere’de iç fiyatlar, 1 birim kumaş: 1/2 birim şarap
Portekiz’de iç fiyatlar, 1 birim kumaş: 2 birim şarap olduğu görülür.
O hâlde bu maliyet yapısından İngiltere’de kumaşın, Portekiz’de ise şarabın göreceli
açıdan daha ucuz olduğu anlaşılıyor. İki ülkede fiyatların farklılığı kârlı dış ticaretin ya-
pılabilmesi için yeterli koşuldur. Örneğe göre İngiltere kumaşta, Portekiz şarapta uzman-
laşmaya gitmelidir.
Dış ticaretten tarafların sağlayacakları yararların ölçüsü uluslararası fiyat oranına bağ-
lıdır. Bu oranın nasıl oluştuğu ise ülkelerin talep koşullarının da incelenmesini gerektirir.
Gelecek bölümde talep koşulları ayrıntılı biçimde incelenecektir. Fakat dış ticaret yararla-
rının ölçüsü konusunda somut bir örnek vermek için şimdilik uluslararası fiyat oranının
1k = 1ş biçiminde olduğunu varsayalım. Acaba bu varsayım altında her ülkenin dış tica-
retten kazancı neye eşittir? Kuşkusuz, dış ticaret kazançları ihraç malının daha yüksek dış
fiyatı ile iç üretim maliyeti arasındaki farka eşit olacaktır.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 11
Buna göre İngiltere’nin dış ticaret kazancı ihraç edilen kumaş birimi başına 1/2 birim
şarap (1 ş - 1/2 ş = 1/2 ş) ve Portekiz’in kazancı ihraç ettiği şarap başına 1/2 birim kumaş
(1 k - 1/2 k = 1/2 k)’tır. Doğal olarak toplam dış ticaret kazancı birim başına kazanç ile
toplam ihracat hacminin çarpımından oluşur.
Yukarıdaki açıklamalar dış ticaretin temelinin karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı ol-
duğunu gösteriyor. Bununla birlikte bunun bir istisnası vardır. O da bir ülkenin tüm
mallarda göreceli emek verimliliği üstünlüğünün (ya da karşı ülke açısından nispi emek
verimsizliği oranının) aynı olması durumudur. Örneğin önceki tabloda bir işgünü ile üre-
tilebilen kumaş miktarı İngiltere’de 80 birim yerine 20 birim olsaydı böyle bir durumla
karşılaşılacaktı (çünkü İngiltere’nin hem kumaşta hem de şaraptaki göreceli üstünlüğü 2
kat veya Portekiz’in nispi verim düşüklüğü iki malda da 1/2 olacaktı).
Bu teorik olasılığa işaret etmiş olmakla birlikte gerçekte bunun ortaya çıkma şansının
çok düşük olduğunu da belirtmeliyiz. Gerçek dünyada ülkelerin çok sayıda mal ihraç ve
ithal etmeleri de bunun bir kanıtı olarak değerlendirilebilir. Bunun gibi bir ölçüde karşı-
laştırmalı üstünlük bulunmakta olsa da taşıma giderleri gibi doğal bazı engeller de ulus-
lararası ticaretin yapılmasını engelleyici olabilir. Ama varsayımlar arasında da sayıldığı
üzere, bu aşamada taşıma giderlerini yok varsaymaktayız.

Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisinin amacı, Mutlak Üstünlükler gibi uluslararası uzmanlaş-

manın ve serbest ticaretin yararlarını açıklamaktır. Ancak Karşılaştırmalı Üstünlüklerin,
Mutlak Üstünlüklere göre daha genel bir teori olduğuna dikkat ediniz çünkü ülkeler arasın-
daki ticaretin daha geniş bir bölümünü açıklayabilmektedir. Bakla bir deyişle mutlak üstün-
lüklerin açıklayabildiği ticareti karşılaştırmalı üstünlükler de açıklar ancak karşılaştırmalı
üstünlükler ona ek olarak bir kısım ticareti daha açıklayabilmektedir.

RİCARDO MODELİ’NDEKİ EKSİKLİKLER

arşılaştırmalı stünlük Teorisi, ortaya atıldıktan yaklaşık iki üç asır sonrasına, yani bu- İş gücü veriminde farklar:
Ricardo modelinde uluslararası
güne kadar geçerliliğini koruyabilen güçlü bir teoridir. Ancak geçen zaman içinde teo- ticaretin nedeni iş gücünün
rinin özüyle ilgili bulunmayan bazı varsayımlarında değişme ve gelişmeler olmuştur. O uluslararası verim farkları ile
bakımdan aşağıda önce Ricardo tarafından ortaya atıldığı şekliyle modeldeki bazı eksik açıklanır.

veya aksaklıklara işaret edilecek, sonra da sırayla bunların giderilmesi yolundaki çalışma-
lar ve teoriye yapılan katkılar açıklanacaktır. Ricardo modelindeki bazı önemli aksaklıklar
şunlardır:
Ricardo modeli emek-değer teorisine dayanır: Modelde maliyeti oluşturan tek etken
olarak emek kabul edilmiştir. Oysa sermaye, doğal kaynaklar ve girişimcilik faktörlerinin
maliyetin dışında bırakılması, gerçekte kıt kaynakların etkin kullanımını engelleyecek çok
önemli bir nedendir. Bununla birlikte aşağıda göreceğimiz gibi karşılaştırmalı üstünlük
teorisinin geçerli olabilmesi için emek-değer teorisi zorunlu değildir. Teori örneğin fırsat
maliyetleri ile de açıklanabilir.
Bundan başka, Ricardo emeği de homojen (tek-tür) bir üretim faktörü olarak görür.
Gerçek hayatta ise işçinin eğitim düzeyine ve kazandığı deneyimlere göre çok farklı bilgi
ve becerilere sahip emek türleri ortaya çıkar. İşçinin yetenekleri de kuşkusuz ki emeğin
niteliklerini etkiler. Tüm bu farklılıklar ise Ricardo modelinde göz önünde bulundurul-
muş değildir.
Ricardo ülkeler arasında iş gücü verimindeki farklılığın nedenlerini de açıklamış
değildir: Gerçekte ise emek verimliliği eğitim ve öğretim, toplumsal yapı, üretim yöneti-
minde etkinlik vs. gibi bir dizi etkene bağlanabilir ve bunlar da zaman içinde sürekli deği-
şebilir. Oysa Ricardo, analizlerinde bu ana nedenlerle ilgilenmiş olmadığı gibi dış ticaretin
örneğin uluslararası emek getiri oranlarını nasıl etkileyeceğini de açıklamış değildir. Bu
12
Faktörlerin tam hareketsizliği:
Ricardo modelinde üretim
faktörlerinin ülke içinde tam
hareketli, ülkeler arasında ise tam
hareketsiz olduğu varsayılır.
Arz teorisi: Ricardo modeli bir arz
teorisidir çünkü yalnızca üretim
maliyetlerini incelemiş, talep
faktörünü dikkate almamıştır.
Tam uzmanlaşma: Sabit ve
azalan maliyetlerin doğuracağı
sonuç; tüm kaynakların öteki
maldan çekilip karşılaştırmalı
üstünlüğe sahip olunan mala
yığılması.
Statik teori: Zaman ve değişme
ile ilgisi olmayan teori.
Fırsat maliyeti: Bir malın üretimi
için üretiminden vazgeçilmesi
gereken başka malların piyasa
fiyatları ile değeri.
Uluslararası İktisat Teorisi
eksikliği gidermek üzere ilerideki bölümlerde göreceğimiz gibi Faktör Donatımı Teorisi
adı verilen bir yaklaşım geliştirilmiştir.
Ricardo’ya göre, iş gücü ülke içinde tam hareketli, ülkeler arasında ise tam hareket-
sizdir: Fakat gerçekte ne işçilerin ülke içi hareketliliği tam ne de ülkelerarası hareketliliği
sıfırdır. Özellikle Ricardo’nun yaşadığı devirlerde Batı Avrupa’dan Amerika kıtasına doğru
yoğun biçimde iş gücü hareketleri oluşmaktaydı.
Ricardo teorisi bir arz teorisidir: Bu modelde maliyet ve fiyat gibi kavramlar yalnızca
arz ya da üretim koşulları tarafından belirlenir. Talep koşulları dikkate alınmış değildir.
Oysa en temel bir İktisat kuralına göre fiyat arzla talep tarafından birlikte belirlenir.
Ricardo modeli sabit maliyetlere ve tam uzmanlaşmaya dayanır: Modelde yalnızca
sabit maliyetler durumu göz önüne alınmıştır. Bunun sonucu ise üretimde tam uzman-
laşmaya gidilmesi, yani kaynakların yalnızca ihraç malının üretiminde kullanılması, ithal
edilebilir mallar üretiminin ise sıfıra düşürülmesidir. Oysa gerçek hayatta ülkelerin ihraç
malları ile birlikte, bir miktar da ithalata rakip mal ürettiklerini görüyoruz. Yani ithalata
rakip malların üretimi genellikle sıfır olmamaktadır.
Ricardo modeli statik bir modeldir: Bu modelde zaman ve değişme faktörlerinin yeri
yoktur. Gerçek hayatın en temel özelliği ise sürekli bir değişim içinde olmasıdır. Model-
deki bu eksiklik özellikle kalkınma süreci içinde olan az gelişmiş ülkeleri ilgilendirir. Bu
ülkeler için önemli olan bugün sahip oldukları karşılaştırmalı üstünlükler (tarım) yönün-
de bir uzmanlaşmaya gitmek değil, bu yapıyı sanayi ürünleri lehine değiştirmektir. Bu ise
karşılaştırmalı üstünlüklerin statik değil, geleceğe dönük olarak yani dinamik bir biçimde
ele alınmasını gerektirir.
Üretim aşamalarına göre uzmanlaşma: Ricardo modelinde bir malın üretiminin
farklı aşamalara ayrılması ve maliyeti minimuma indirmek için her aşamanın, değişik
ülkelerde yapılması üzerinde durulmuş değildir. Günün üretim teknolojisinin de bir so-
nucu olarak bir malın üretimindeki tüm ara aşamaların aynı ülke ve aynı üretim tesisinde
gerçekleştirilmesi söz konusudur. Başka bir deyişle günümüzde özellikle sanayi malları-
nın üretiminde, karşılaştırmalı üstünlükler yalnız nihai mal aşamasında değil, ara üretim
aşamalarında da gerçekleştirilmeye çalışılmakta, bunun için de farklı üretim aşamalarının
uluslararası alana kaydırıldığı görülmektedir.
Böylece Ricardo modelindeki belli başlı aksaklıklara değinmiş olduk. Tekrar edelim
ki bu eleştiriler arşılaştırmalı stünlük Teorisi nin ana düşüncesini zayı atmaz çünkü
bunlar daha çok ayrıntılarla ilgilidir. Nitekim daha sonra gelen iktisatçılar bu aksak varsa-
yımların yerine daha gerçekçi olanlarını koyarak modeli genelleştirmiş ve geliştirmişler-
dir. Şimdi aşamalar hâlinde bu gelişmeleri inceleyelim:
FIRSAT MALİYETİ İLE ANALİZ
Klasik Teori’ye yöneltilen eleştirilerden birisi, yukarıda gördüğümüz gibi bu teorinin,
emek-değer teorisine dayanması ve emeği de homojen bir üretim faktörü olarak kabul
etmesiydi. Gerçekte maliyet, emekten başka sermaye, doğal kaynaklar, girişimcilik faktör-
lerini ve bunların farklı türlerini de kapsar.
Daha sonra gelen Neo-Klasik İktisatçılar emek maliyeti yerine tüm faktörleri kapsayan
fırsat maliyeti (opportunity cost kavramını koyarak arşılaştırmalı stünlük Teorisi nin
bu eksiğini gidermişlerdir (Fırsat maliyeti kavramı ilk kez 1930’larda Gottfried Haberler
tarafından geliştirilmiştir). Bu düzenleme ile Ricardo modelinin özüne dokunulmuş de-
ğildir ama ona daha gerçekçi bir nitelik kazandırılmıştır.
Bir malın fırsat maliyeti, o malın üretimini bir birim artırmak için gereken tüm kay-
nakları serbest bırakmak üzere, başka bir malın üretiminden vazgeçilmesi gereken mik-
tara eşittir. Buradan görüleceği gibi fırsat maliyeti teorisinde kaynakların tam çalışma dü-
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 13
zeyinde kullanıldığı varsayılır. Çünkü ancak bu durumda, bir malın üretimini artırmak
için gerekli kaynakları sağlamak üzere başka malların üretimini kısmak gerekir. Diğer
bir deyişle öteki endüstrilerde üretimin kısılması ile serbest bırakılan kaynaklar üretimi
artırılmak istenen endüstride kullanılabilir (Burada tam çalışma varsayımı yapılmazsa ne
olur sorusu akla gelebilir. O taktirde, üretim artışı boş duran kaynaklarla gerçekleştiri-
leceği için başka malların üretimini kısmak gerekmez dolayısıyla üretimi artırılan ma-
lın fırsat maliyeti sıfır olur. Fırsat maliyeti, bu özellikleriyle muhasebedeki gerçek parasal
ödemeleri içeren maliyet kavramından farklıdır. İktisatta kullanılan maliyet kavramı fırsat
maliyetleri tanımına dayanır). Görüleceği gibi burada üretim artışında klasiklerin yaptık-
ları yalnızca şu veya bu faktör değil, gerçek hayatta kullanılan bütün faktörler ve bunların
farklı türleri dikkate alınmış olmaktadır. Bu da Ricardo modelinde varolan, yukarıda de-
ğindiğimiz boşluğun doldurulması demektir.
Birden fazla faktörün üretime katıldığı kabul edilince, ülkeler arasında teker teker
faktör verimliliği yönünden karşılaştırma yapmak da olanaksızlaşır. Çünkü tüm faktörler
üretimde birlikte kullanılırken (bu faktörlerin kendi içinde homojen oldukları kabul edil-
se bile), söz gelimi emeği sermaye ve doğal kaynaklardan ayırarak ya da sermayeyi diğer-
lerinden soyutlayarak bunların her birinin verimliliği şu kadardır demek güçtür. Yapılan
üretim, kullanılan faktörlerin ortak katkılarının bir sonucudur. O bakımdan teker teker
faktör verimliliği değil ancak kaynakların birlikte verimliliği ölçülebilir.
Bu açıklamalar fırsat maliyetleri durumunda, Ricardo modelinde olduğu gibi birey-
sel faktör verimliliklerinin karşılaştırılması ile uluslararası uzmanlaşmanın belirleneme-
yeceğini ortaya koyuyor. O hâlde, fırsat maliyetleri ile karşılaştırmalı üstünlükler nasıl
belirlenebilir?
Değinilen bu güçlüğü yenmek için verimlilik yerine, bu kavramın tersi olan üretim
maliyeti ele alınabilir. Fırsat maliyetleri yaklaşımına göre üretim maliyeti, bir birim mal
üretmek için gerekli olan kaynakların toplamına eşittir. Fiziki bakımdan farklı olan bu kay-
nakları toplamak için de emek, sermaye ve doğal kaynak gibi faktörlerin her birinden kul-
lanılan miktarlar yerine parasal değerler dikkate alınır. Böylece, Ricardo’nun emek verim-
liliği tablosu yerine şimdi her ülkenin kendi ulusal parası ile ölçülen ve fırsat maliyetlerini
yansıtan yeni bir tablo elde edilmiş olunur. Buna göre, karşılaştırmalı üstünlükler açısından
Ricardo modelini açıklamak üzere verilen tablo ile fırsat maliyetlerini yansıtan tablodaki
rakamların yorumunun birbirinin tersi olduğunu gözden uzak tutmamak gerekir.
Bu anlatılanları örnekle göstermek için Türkiye’yi ve Amerika’yı ele alalım ve bu ülke-
lerde çelik ile buğday üretildiğini varsayalım. İki ülkede ulusal paralar cinsinden iç fiyatlar
şöyle olsun:

Çelik Buğday Tablo 1.3

Ulusal Paralara İç
Türkiye TL TL Fiyatlar
ABD

Fiyatlar farklı para birimlerine bağlı olduğundan bunları karşılaştıramayız ama aynı
ülke içinde bir malın fiyatını temel alıp öteki malların fiyatlarını o mal cinsinden ifade
edebiliriz. Parasal fiyatlara karşılık bu tür fiyatlara nispi fiyat (veya reel fiyat) denildiğini
biliyoruz. Bunun gibi ikinci ülkede de aynı malın fiyatı temel alınarak nispi fiyatlar hesap-
lanırsa iki ülkedeki fiyatlar birbiriyle karşılaştırılabilir duruma gelir. Bunu yaptığımızda
aşağıdaki tabloda görülen nispi fiyat yapısını elde ederiz:
Türkiye, 1 birim çelik: 10 birim buğday
ABD, 1 birim çelik: 1 birim buğday
14
4 Teorisi analizlerinde ne gibi değişiklikler yaratır?
Artan maliyetler: Azalan
verimlerle aynı; üretim hacmi
genişledikçe fırsat maliyetlerinin
de yükselmesi, içbükey üretim
olanakları ile temsil edilir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Bu fiyatlar bize fırsat maliyetlerini gösteriyor. Örneğin, Türkiye’de çeliğin fiyatının 10
birim buğdaya eşit olması demek, 1 birim çelik üretmek için buğday üretiminde kullanı-
lan kaynakların 10 katının gerekmesi demektir. Böylece ülkeler arasında maliyetleri veya
onun tersi olan verimliliği karşılaştırmalı olarak göstermek için ortak bir ölçü elde etmiş
oluruz. Bu karşılaştırma sonucuna göre de ülkelerin karşılaştırmalı üstünlük yapıları ko-
layca belirlenebilir.
Yukarıdaki örnekte ülkelerin üretim maliyetlerinin (fırsat maliyetleri) birbirinden
farklı olduğu görülüyor: Amerika’da çelik, Türkiye’de ise buğday göreceli olarak ucuz mal-
lardır. Demek oluyor ki Türkiye buğdayda, Amerika ise çelikte karşılaştırmalı üstünlüğe
sahiptir, o nedenle de bu mallarda uzmanlaşmaya gitmelidirler.
Emek maliyetleri yerine fırsat maliyetleri tanımının kullanılması Karşılaştırmalı Üstünlük
Kısacası, analizlerde emek maliyetlerini çıkartıp yerine fırsat maliyetleri kavramını
koyduğumuzda, karşılaştırmalı üstünlüklerin yorumunda bir değişiklik olmamaktadır.
Tüm değişiklik maliyetlerin nasıl ölçüleceği ile ilgilidir ki bu da hiçbir şekilde teorinin
özünü etkilemez.
Emek maliyetleri yerine daha gerçekçi olan fırsat maliyetlerinin kullanılmasıyla karşılaştır-
malı üstünlük teorisinin dayandığı temel mantığın değişmediğine dikkat ediniz. Bununla
birlikte, verilen örnek rakamsal tablolardan karşılaştırmalı üstünlükler belirlenirken dik-
katli olmak gerekir. Ricardo modeliyle ilgili örnekte rakamlar bir işgünü ile üretilebilen mal
miktarlarını, yani emeğin verimliliğini gösterir. Fırsat maliyetleriyle ilgili tablo ise üretim
maliyetlerini yansıttığı için bir anlamda onun tersini yansıtır. Dolayısıyla karşılaştırmalı üs-
tünlükleri belirlemek için Ricardo modelinde yüksek rakamlılar alınırken fırsat maliyetle-
rinde düşük rakamlı olanları seçmek gerekir.
ÜRETİM HACMİ İLE MALİYET ARASINDAKİ İLİŞKİLER
Daha önce de değinildiği gibi Ricardo’nun Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi sabit mali-
yetlere dayanır. Oysa sabit maliyetler özel bir durumdur. O bakımdan uluslararası ticaret
teorisi analizlerinin maliyetlerle ilgili tüm durumları kapsayacak biçimde geliştirilmesi
gerekir. Bu konu aşağıda ele alınacaktır.
Üretim hacmindeki değişme ile üretim maliyetleri arasındaki ilişkilerin niteliği üç ayrı
şekilde olabilir. Birincisi, üretimin değişmesine karşın maliyetlerin sabit kalmasıdır. Buna
üretimde “sabit maliyetler” koşulu adı verilir. İkincisi, üretim hacmi genişlerken maliyet-
lerin artmasıdır. Buna da artan maliyet ilişkisi denir. Nihayet üçüncüsü, üretim artarken
maliyetlerin azalması durumudur ki buna da azalan maliyet koşulu adı verilir.
Maliyet ve verimlilik (productivity) kavramları birbirlerinin tersi olduklarına göre,
yukarıdaki ilişkiler verimlilik açısından sırasıyla sabit verimler, azalan verimler ve artan
verimler biçiminde de ifade edilebilir.
Üretimde sabit maliyetler, bir endüstriden başka birine aktarılan kaynakların her iki
kesimde de aynı derecede verimli olmalarını ifade eder. Sabit fırsat maliyetleri şu iki du-
rumda ortaya çıkabilir: (a) Üretim faktörlerinin birbiri yerine tam ikame edilebilir (per-
fect substitutes) olmaları ya da iki malın üretiminde sabit oranda kullanılmaları, (b) bir
faktörün bütün birimlerinin homojen veya aynı kalitede olması. Bu koşullar altında kay-
naklar iki malın üretiminde de aynı derecede etkindirler, yani bir malın üretiminden çeki-
lip öteki malın üretiminde kullanıldıklarında verimde herhangi bir düşüş ortaya çıkmaz.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 15
Sabit fırsat maliyetleri varsayımının doğal sonucu üretimde “tam uzmanlaşma” (comp-
lete specialization)’dır. Örneğin açık ekonomi koşulları altında buğdayın dünya fiyatları iç
fiyatlardan yüksek olunca Türkiye’de kaynaklar buğday üretimine aktarılır. Ancak buğday
üretimine kaydırılan her yeni kaynak öncekilerle aynı ölçüde verimli olduğundan, kaynak
aktarımında hiçbir engelle karşılaşılmaz ve bu işlem sürüp gider. Sonuçta Türkiye’deki
tüm kaynaklar buğdayda toplanmış ve çelik üretimi ise sıfıra düşmüş olur. Bu durum tam-
uzmanlaşmayı ifade eder. Daha önce de değindiğimiz gibi Ricardo modeli sabit maliyetle-
re dayandığı için böyle bir tam uzmanlaşma ile sonuçlanır.
Eğer kaynaklar bir kesimden diğerine aktarıldıkça her yeni kaynak, üretime bir öncekin-
den daha az katkı sağlıyorsa üretimde artan maliyet (veya azalan verim) koşulları geçerlidir.
Çoğalan fırsat maliyetleri şu gibi nedenlerden ortaya çıkmış olabilir: (a retim faktörleri ho-
mo en değildir (bir faktörün tüm birimlerinin özdeş veya aynı kalitede olmaması (b retim
faktörleri tüm malların üretiminde aynı oranda ya da aynı yoğunlukta kullanılmamaktadır.
Faktör birimleri arasında kalite farkının bulunması durumunda, üretimi artırmak için
diğer malın üretimi kısılıp kaynaklar bu alana toplandıkça her defasında kalitesi daha
düşük kaynak kullanmak gerekecektir.
Faktörlerin üretimde ne oranda kullanılması gerektiği ise teknoloji tarafından belir-
lenir. Bazı mallar emek, bazı mallar da sermaye yoğun yöntemlerle üretilirler. Örneğin
çelik üretimi daha çok sermayeye, buğday üretimi ise daha çok toprağa ihtiyaç gösterir.
O bakımdan sözgelimi, Amerika’da buğday üretimi kısılıp kullanılan bu kaynaklar çelik
endüstrisine aktarıldıkça artan ölçüde toprağın çelik üretimine yaptığı katkı azalma yö-
nünde değişir Çünkü çeliğin üretim teknolo isi daha çok sermaye gerektirir belki sınırlı
ölçüde toprak sermayenin yerine ikame edilebilir ama bu ancak verimlilikte düşme veya
maliyetlerde artma pahasına gerçekleşebilir.
Kısacası, çoğalan fırsat maliyeti koşulları altında ülkenin, bir malın üretimini artırabil-
mek için gerekli kaynakları serbest bırakmak üzere öbür malın üretiminden her defasında
artan miktarlarda vazgeçmesi gerekecektir.
Artan maliyet varsayımının sonucu genellikle eksik uzmanlaşmadır (incomplete spe- Eksik uzmanlaşma: Bir
malın yurt içi fiyatları dünya
cialization retimdeki uzmanlaşmanın eksik kalmasının nedeni üretimdeki artış dola- fiyatlarından daha düşük olduğu
yısıyla içerdeki üretim maliyetlerinin (iç fiyatların) giderek artması ve bir noktada dünya için o malda uzmanlaşmaya
fiyatlarına eşitlenmesidir. gidilirken tüm kaynaklar o
endüstride toplanmadan önce
Azalan maliyetler durumunda ise aktarılan her kaynağın üretimde sağladığı artış bir uzmanlaşmanın sona ermesi,
öncekinden daha fazladır. Verimlilikteki bu artışlar iktisatta içsel ve dışsal tasarruflar ya artan fırsat maliyetlerinin bir
sonucu.
da ölçek ekonomileri ile açıklanır.
İçsel tasarruflar üretim hacmindeki artış dolayısıyla firma içinden kaynaklanan olum- İçsel tasarruflar: Bir malın
üretim hacmi genişlerken firma
lu etkilerdir. Örneğin, küçük firmalarda bazı makineler eksik kapasitede çalıştırılır, bu da içinden kaynaklanan etkilerle
birim maliyetleri yükseltir retim hacminin genişletilmesi optimum üretim ölçeğine ula- maliyetlerin düşmesi.
şılmasına neden olarak maliyetlerde düşüş doğurur. Ayrıca, üretim hacminin gelişmesi,
işçilerin “işi yaparak öğrenme”lerine ve uzmanlık kazanmalarına neden olur. İşletmenin
büyümesi yönetimde de etkinliği artırıcı bir faktördür. Böylece mesleki yöneticiler kullan-
mak ve en gelişmiş yönetim bilgilerini işletmeye uygulamak olanağı doğar. Bütün bunlar
firma içi etkiler dolayısıyla maliyetlerin düşmesine neden olan faktörlerin bazılarıdır.
Dışsal ekonomiler ise bir işletmenin sırf kendi üretim hacminden değil, aynı zamanda Dışsal tasarruflar: Bir malın
onun bağlı olduğu endüstrinin bir bütün olarak genişlemesinden dolayı da ortaya çıkan üretim hacmi genişlerken firma
dışından fakat firmanın bağlı
etkilerdir. Örneğin yeni kurulan bir endüstri dalı geliştikçe ihtiyaç duyulan ham madde, olduğu endüstrinin büyümesinden
ara malları, nitelikli insan gücü gibi faktörler daha kolay ve daha ucuz bir şekilde sağlana- kaynaklanan etkilerle her bir
firmanın maliyetlerindeki düşme.
bilir ve bütün firmalar bundan yararlanırlar.
Uygulamada azalan maliyetler birçok endüstri dalında önemli bir yer tutmakla bir-
likte, üretim hacmi genişledikçe maliyetlerin sürekli olarak azalacağını kabul etmek ger-
16
Üretim olanakları eğrisi: Sınırlı
kaynak stoku ve veri teknoloji
koşulları altında ülkenin iki
maldan üretebileceği çeşitli mal
bileşimlerini gösteren eğri (veya
doğru).
Şekil 1.1
Sabit Koşullar Altında Sanayi Ürünü
Dönüşüm Eğrisi
Uluslararası İktisat Teorisi
çekçi değildir. Çünkü maliyetlerde düşüşü sağlayan faktörler genellikle belirli bir üretim
hacmine ulaşıldıktan sonra tersine dönerler. Dolayısıyla yeni bir endüstride üretim hacmi
genişledikçe maliyetlerin bir noktaya kadar azalan, sonra sabit kalan, daha sonra ise artan
bir eğilim göstermesi daha gerçekçidir.
Dönüşüm Eğrileri
retim maliyet analizlerini şekille göstermek için iki ülkeden birinin Türkiye, diğerinin
Amerika olduğunu ve bu ülkelerin tarım ve sanayi ürünü diye iki mal ürettiklerini varsa-
yalım. Böyle bir ayırım tamamen öğretici amaçlar için yapılmıştır. Başka ülkeler ve başka
mallar ele alınabileceği gibi gerçeklerinin yerine semboller de kullanılabilir.
Bir ülkenin, veri teknoloji ve tam çalışma koşulları altında sınırlı kaynaklarıyla üre-
tebileceği mal bileşimlerini gösteren eğriye dönüşüm eğrisi (transformation curve) veya
“üretim olanakları eğrisi” (production possibilities curve) adı verilir. Uluslararası ticaret
teorisinde bu eğrilerin önemli bir yeri vardır. Fırsat maliyetleri geometrik olarak en açık
biçimde dönüşüm eğrileriyle gösterilebilirler. Aşağıda önce sabit sonra da çoğalan ve aza-
lan maliyet koşulları altında dönüşüm eğrileri ele alınacaktır.
Sabit Maliyetler ve Dış Ticaret
Sabit maliyet (verim) koşulları altında üretim olanakları eğrisi düz bir doğru şeklinde
olur. Şekil 1.1(a)’da görüldüğü gibi eğer Türkiye, tüm kaynaklarını tarımda çalıştırırsa
1.000 birim tarım ürünü elde eder, sanayi malının üretimi ise sıfırdır. Bu durum şekilde
A noktasıyla gösterilmiştir. Tersine, eğer tüm kaynaklar sanayi kesiminde toplanırsa 100
birim sanayi ürünü (tarım ürünü sıfır) üretilebilir, bu da B noktasıdır. A ile B arasındaki
noktalar ülkenin her iki maldan birlikte üretebileceği miktarları gösterir. Bu noktaların
birleştirilmesi dönüşüm eğrisini verir.
Şekildeki AB dönüşüm eğrisinin eğimi, tarım ürününün sanayi ürünü cinsinden (tersi
de sanayi malının tarım ürünü cinsinden) fiyatını gösterir. Bu da OB uzunluğunun OA’ya
oranıdır. Ele aldığımız durumda AB doğrusunun eğimi (iç fiyatlar oranı) 1/10’a eşittir. Yani
bir birim tarım ürünü sanayi ürününün onda bir birimine mal oluyor retim olanakları
eğrisinin düz bir doğru şeklinde olması, bu maliyet oranının değişmemesinin bir sonu-
cudur. Örneğin A noktasında bir birim sanayi ürünü elde etmek istediğimizde on birim
tarımsal mal üretiminden vazgeçmek gerekir. İkinci bir birim sanayi ürünü için tarımsal
üretim yine on birim kısılacaktır. Bunun gibi ne miktar sanayi ürünü üretmek istersek iste-
yelim, her yeni birim için vazgeçeceğimiz tarım ürünü hep 10 birim olarak sabittir.
Sanayi Ürünü
N
1000
ABD’nin
Dönüşüm Eğrisi
Türkiye’nin
100 B Dönüşüm Eğrisi
0 A 0 M
Tarım Ürünü 1000 Tarım Ürünü 1000
(a) (b)
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 17
Sabit fırsat maliyetler, bir kesimde üretimi kısıp diğer kesime aktarılan kaynakların o
kesimdeki üretime yaptığı katkıda bir değişme olmaması durumudur. Bunun nedenleri
yukarıda değinildiği gibi bir faktörün tüm birimlerinin aynı veya eş kalitede olması ve
faktörlerin tüm malların üretiminde aynı sabit bir oranda kullanılması ile açıklanabilir.
Şekil 1.1(b) üzerinde de Amerika’nın üretim olanakları eğrisi gösteriliyor. Bu da düz bir
doğru şeklindedir. Ancak Amerika’nın sahip bulunduğu üretim faktörleri stokunun mutlak
büyüklüğü dolayısıyla dönüşüm eğrisi daha yüksek noktalardan geçer. MN doğrusunun
eğiminden anlaşılacağı gibi Amerika’da iç fiyat (yurt içi değişim) oranı 1’dir. Diğer bir deyiş-
le 1 birim tarım ürünü için gerekli kaynaklarla 1 birim sanayi ürünü elde edilebilmektedir.
O hâlde şekilde dönüşüm eğrilerinin eğiminden tarım ürününün Türkiye’ de, sanayi
ürününün ise ABD’de daha ucuz mallar olduğu anlaşılıyor. Dolayısıyla uluslararası ticare-
tin başlaması için gerekli koşul sağlanmış olmaktadır. Her ülke karşılaştırmalı üstünlüğe
sahip olduğu malı iç maliyet oranına göre daha yüksek bir uluslararası fiyattan ihraç ede-
rek dış ticaret yapmak isteyecektir.
Teorik analizlerde uluslararası fiyatların belirlenmesi aynı zamanda ülkelerin talep
koşullarına bağlıdır. Bu konu gelecek bölümde incelenecektir. Ancak burada şu noktayı
belirtelim ki iki ülkeli modelde uluslararası ticaretin iki taraf bakımından da kârlı olabil-
mesi için uluslararası fiyat oranının (dış ticaret hadleri) bu ülkelerin iç maliyet oranları
arasında bulunması gerekir. Çünkü ihraç malını, yurt içi üretim maliyeti ile aynı veya
onun altında bir fiyattan satmak ilgili ülkeler için kârlı değildir.
Dönüşüm eğrilerini kullanarak dış ticaretin ülkelere yararlarını göstermek üzere, iç
maliyet oranları arasında herhangi düzeyde bir ticaret haddi doğrusu alalım ve bu doğ-
ruyu dönüşüm eğrileri ile birlikte şekilde gösterelim. Dış ticaret hadlerini temsil eden
doğrular, dönüşüm eğrilerinin ihraç mallarını gösteren (ucuza üretilen mallar) eksenleri
kestiği noktalardan çizilmiş olsunlar. Böylece Şekil 1.2’de aynı fiyatları ifade eden FA ve
HF doğruları (birbirine paralel) elde edilir.
Şekil 1.2
Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü Sabit Verim Koşullar
ve Dış Ticaret

Türkiye ABD

200 F H
1000
M
L
100 B D
T
E
A C F
0 0
K 1000 1000 5000
Tarım Ürünü Tarım Ürünü
(a) (b)

Kapalı ekonomi durumunda ülke ancak ürettiği kadar mal tüketebilir. Yani tüketimin
dönüşüm eğrisinin dışına çıkmasına olanak yoktur. Oysa uluslararası ticarete açıldıktan
sonra Türkiye FA, ABD de HF doğruları üzerinde yer alan herhangi bir mal bileşimini
tüketebilmektedirler. Bu miktarların dönüşüm eğrisi üzerindeki mal bileşimlerine göre
daha yüksek olmalarından dolayı, dış ticaret her iki ülkenin refahını doğrudan artırmış
olmaktadır. Nitekim Adam Smith’in Merkantilistlere karşı serbest ticaretin yararları ko-
nusunda savunduğu da budur.
18
İçbükey dönüşüm eğrisi:
Çoğalan maliyet koşulları altında
üretim olanakları eğrisinin şekli.
Marjinal dönüşüm haddi:
Herhangi bir noktada dönüşüm
eğrisine çizilen bir teğetin eğimi,
iki maldan birbiri yerine geçen
miktarlar arasındaki oranı (fırsat
maliyetlerini) ifade eder.
Uluslararası İktisat Teorisi
Bu düşünceyi biraz daha açalım: Örneğin Türkiye’yi ele alalım. Bu ülke kapalı ekonomi
durumunda dönüşüm eğrisi üzerinde bulunan D noktasının temsil ettiği tarım ve sanayi
malları bileşimini üretip tüketmekte olsun. Doğaldır ki FA gibi BA’ya göre daha yüksek bir
uluslararası tarım ürünü fiyatından Türkiye uluslararası ticarete açılmaya istekli olacak ve
sonuçta tarımda tam uzmanlaşacaktır. Böylece üretim dengesi D’den A’ya kayar.
Diğer yandan ülke, şimdi ürettiği tarım ürününün bir bölümünü, bu yüksek uluslara-
rası fiyattan sanayi ürünü ile değiştirerek FA üzerindeki bir noktada yer alan mal bileşim-
lerini tüketebilecektir. Bu miktarlar ise kapalı ekonomi durumunda tüketilebilecek mik-
tarların (AB doğrusunun üzerindeki bileşimlerin) dışındadır. Örneğin açık ekonomideki
tüketici denge noktası T ise Türkiye FA dış ticaret hadlerinden (uluslararası fiyat oranı)
KA kadar tarım ürününü KT kadar sanayi ürünü ile değiştirebilecektir (yani KA kadar
ihracat karşılığı KT kadar ithalat yapabilir). Tüketici dengesini yansıtan T noktasından
eksenlere birer dikme indirilirse bu noktada tüketilen tarım ve sanayi mallarının (sırasıyla
OK ve KT) kapalı ekonomi durumunda tüketilen D noktasındaki bileşimden daha yüksek
olduğu görülür.
ABD için durum bu anlatılanların benzeridir. Bu ülke HF ticaret hadlerinde sana-
yi malı üretiminde tam uzmanlaşmaya gitmiş (H noktası) ve tüketimini E noktasından
M noktasına yükseltmiştir. Bu noktada kapalı ekonomideki denge noktasına göre her iki
maldan da daha fazla tüketilmektedir.
Görüldüğü gibi, FA (=HF) uluslararası fiyat oranından dış ticarete açılmakla her ülke,
kapalı ekonomi durumunda ulaşamayacağı miktarlarda mal tüketme olanağına sahip ol-
maktadır. Bu ise aynı anda iki tarafın da dış ticaretten yarar sağlaması anlamına gelir.
Çoğalan Maliyetler ile Dış Ticaret Analizi
Yukarıda yapılan sabit maliyet koşullarına ilişkin analizler, değişen maliyet durumlarının
incelenmesine de yardımcı olur.
Önce çoğalan maliyetleri (azalan verimler) ele alıyoruz. Kaynakların her malda aynı
derecede etkin olmaması nedeniyle bir alanda uzmanlaşmaya gidilirken belirli noktadan
sonra “azalan verimler kanunu”nun işleyişi kaçınılmaz olur. Bu da daha önce değinildiği
gibi her yeni aktarılan kaynağın aynı kalitede olmaması veya her malın üretiminde aynı
sabit faktör kullanım oranının geçerli olmamasının bir sonucudur. Çoğalan maliyetler
özellikle tarım kesiminde etkilidir. Kaynakları sanayi kesiminden çekip tarıma yatırdık-
ça, üretimdeki artış bir süre sonra giderek çoğalan maliyetlerle gerçekleştirilebilir. Çünkü
öteki faktörler toprak kadar tarımsal üretime elverişli değildir.
Çoğalan maliyet koşulları altında dönüşüm eğrisi Şekil 1.3’te gösterilmiştir. Bu du-
rumda dönüşüm eğrisi ori ine göre içbükeydir lke, tarımda uzmanlaşırken üretilecek
her yeni tarım ürünü için sanayi malından giderek artan miktarlarda vazgeçmek zorunda
kalır. Tersine, eğer sanayi kesiminde uzmanlaşmaya gidilirse, bu kez de sanayi malından
üretilecek her birim artış için tarımsal malın üretimini artan miktarlarda kısmak gereke-
cektir. O nedenle üretim olanaklarının sınırı artık bir doğru şeklinde değil orijine göre
içbükey bir eğri durumundadır.
Eğri üzerindeki her noktada maliyetler farklıdır. Çünkü bir malın maliyeti, onun
üretimini bir birim artırmak için diğer maldan vazgeçilen miktara (fırsat maliyeti) eşit-
tir. Bu ise her noktada değişmektedir. Şekilde bu özellik açıklıkla görülüyor. Örneğin
başlangıçta ülkenin L noktasında bulunduğunu ve tarım alanında uzmanlaşma olacağı-
nı varsayalım. Tarımsal mal üretimini bir birim (DK=1) artırmak için sanayi malından
DA miktarında vazgeçmek gerekir. Demek oluyor ki DA/DK tarım ürününün sanayi
malı cinsinden maliyetini ya da o malla arasındaki yurt içi değişim oranını gösterir. Bu
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 19
oran ise üretim olanakları eğrisinin o noktadaki eğimine eşittir ve buna sanayi ürünü-
nün tarım ürününe (ya da tersine tarımdan sanayiye) marjınal dönüşüm oranı (margi-
nal rate of substitution) denir.
Şekil 1.3
Sanayi Çoğalan Maliyetler ve
Ürünü L Dönüşüm Eğrisi
A M

K
B N

K
C

R
K
Tarım
0 Ürünü

İkinci bir birim tarım ürünü elde edilmek istendiğinde M noktasında görülceği gibi
sanayi malının üretimini DB kadar kısmak gerekecektir. Dolayısıyla üretilen ikinci biri-
min fırsat maliyeti DB/DK olur ki bu oran birinciden daha büyüktür. Bu süreç boyunca
her yeni birimin maliyeti giderek artar.
Nitekim şekilde L’den R’ye doğru hareketle dönüşüm eğrisinin eğimindeki artış (DA/
DK< DB/DK...) bu durumu yansıtır.
lke dış ticarete henüz açılmışken dönüşüm eğrisi üzerindeki herhangi bir noktada
görülen mal miktarlarını üretebilir. Fakat ne miktar üretim yapmışsa tüketim de zorunlu
olarak bu miktarlarla sınırlıdır. Dış ticarete açık toplumlarda üretim yine dönüşüm eğrisi
üzerinde bulunacaktır. Fakat üretimin bir kısmı dünya fiyatlarından yabancıların malları
ile değiştirilerek dönüşüm eğrisinin dışında yer alan bir noktanın gösterdiği mal miktar-
larını tüketme olanağı vardır. Dış ticaretin kapalı ekonomiye göre daha kârlı olmasından
bu anlaşılır.
Şimdi, Türkiye’yi ele alarak çoğalan maliyet koşulları altında uluslararası uzmanlaş-
ma konusundaki açıklamalarımızı sürdürelim. Ancak tekrar hatırlatmak gerekir ki talep
koşullarının yer almadığı bu durumda fırsat maliyetleri ile ilgili malın yurt içi fiyatı aynı
olacaktır. Diğer bir deyişle fiyatlar yalnızca arz faktörlerince belirlenmiş olmaktadır.
Şekil 1.4’te Türkiye’nin kapalı ekonomi durumundaki üretim ve tüketimi, dönüşüm
eğrisi üzerindeki D noktasında olsun. Bu noktada tarım ürününün sanayi ürünü cinsin-
den fiyatı, yani göreceli iç fiyatlar, o noktada dönüşüm eğrisine teğet olan FF doğrusunun
eğimine eşittir.
20 Uluslararası İktisat Teorisi

Şekil 1.4
Çoğalan Maliyetler ve Sanayi Fd
Dış Ticaret Kazançları Ürünü F
Tüketim C

L
D

E
Üretim

F
Fd
0
M Tarım Ürünü

Türkiye’nin FdFd gibi bir dünya fiyatından dış ticarete açıldığını varsayalım. Söz ko-
nusu FdFd doğrusunun eğiminden, tarım ürünlerinin (sanayi ürünleri cinsinden) dünya
fiyatının, bunların yurt içi fiyatından (değişim oranından) daha yüksek olduğu anlaşı-
lıyor. Bu durumda Türkiye’de üreticiler, doğal olarak tarımsal üretimi artıracak, sanayi
malı üretimini ise kısacaklardır. Başka bir deyişle üretim olanakları eğrisi üzerinde sağa
ve aşağı doğru hareket edeceklerdir. Bu hareket nereye kadar sürer?
Hiç kuşkusuz, tarım ürününde yapılan her artıştan elde edilen gelir, sanayi üretiminin
kısılması dolayısıyla uğranılan kayıptan daha büyük olduğu sürece, kaynaklardaki aktar-
ma da sürdürülür. İkisinin birbirine eşitlendiği noktada bu süreç de durdurulur. Geomet-
rik olarak bu nokta, dönüşüm eğrisi eğiminin, FdFd dünya fiyat doğrusunun eğimine eşit-
lendiği E noktasıdır. Bu noktanın gösterdiğinden daha ileri derecede bir uzmanlaşmaya
gitmek ülkenin yararına değil, zararınadır. Çünkü her yeni tarım ürününün sağlayacağı
değer artışı, onu üretmek için vazgeçilen sanayi ürününün değerinden daha küçüktür.
Kuşkusuz piyasa ekonomisinin geçerli olduğu toplumlarda kaynak aktarımını sağlayan
faktör kâr maksimizasyonudur. İç üretim maliyetleri, dış fiyatlardan küçük olduğu sürece
ihraç malı üretiminin arttırılması firmaların kârlarını yükseltir.

Çoğalan maliyet koşulları altında neden uzmanlaşma büyük olasılıkla tam değil, eksik olacaktır?
5
Görülüyor ki çoğalan maliyet koşulları altında dış ticaret genellikle ülkeyi tam uz-
manlaşmaya götürmez. Şekil 1.4’te E noktasından anlaşılacağı gibi Türkiye dış ticarette
tarımda uzmanlaşmaya giderken sanayi üretimini sıfıra düşürmemiştir. Gerçek dünya-
daki durum da bu yöndedir lke, ithal ettiği mallardan da bir miktar yerli üretim ya-
par. Eksik uzmanlaşmanın nedeni yukarıda açıklandığı gibi iç fiyatların çoğalan maliyet
koşulları dolayısıyla yükselmesi ve tam uzmanlaşmaya ulaşılmadan dünya fiyatlarına
eşitlenmesidir.

Çoğalan maliyet (azalan verim) koşulları altında üretimdeki uzmanlaşmanın yüksek ola-
sılıkla “eksik” olacağına dikkat ediniz. Çünkü ülke dünya fiyatlarına göre düşük maliyetle
ürettiği malın üretimini artırırken üretim maliyetleri sabit kalmayıp artmaktadır. Bir nok-
tada iç üretim maliyetleri uluslararası fiyat düzeyine ulaşabilir. O noktada uzmanlaşmayı
daha ileri götürmemek gerekir. Çünkü daha ileri gitmek pahalıya üretip daha düşük mali-
yetle ihraç etmek demektir ki bu da rasyonel bir davranış olmaz.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri 21
Tüketim de d d doğrusu üzerinde gibi bir noktaya kaymıştır Eksenlere birer dik-
me indirilerek görülebileceği gibi Türkiye bu noktada kapalı ekonomi durumuna göre
hem daha çok tarım ürünü hem de daha çok sanayi ürünü tüketir. Dolayısıyla burada dış
ticaretin, ülke refahını yükseltici etkisi kesindir. Bunun nedeni, yüksek dünya fiyatların-
dan ülkenin dışarıya tarım ürünü ihraç ederek karşılığında dışarıdan ucuz sanayi ürünü
sağlayabilmesidir.

Azalan Maliyetler ve Dış Ticaret

Azalan maliyet koşulları uluslararası ticarette önemli bir olaydır. İçsel ve dışsal ölçek eko- Dışbükey: Azalan fırsat
maliyetleri durumunda dönüşüm
nomileri sanayide tarımdan daha yaygındır. Bu da üretim artışı ile birlikte maliyetleri eğrisinin şekli.
düşürücü etki yapar. Nitekim, az gelişmiş ülkelerin kalkınma için sanayileşmeyi zorunlu
görmelerindeki temel nedenlerden birisi bununla ilgilidir.
Azalan maliyet koşulları altında, üretim olanakları eğrisi Şekil 1.5’te görüldüğü gibi
orijine göre dış bükeydir. Ticaret öncesinde ülke her iki malı da kendisi üretir. Dış ticarete
açılınca ihraç malında tam uzmanlaşma ortaya çıkar. Azalan maliyet koşulları altında tam
uzmanlaşma doğuran etkiler, sabit maliyetler durumundakinden daha da güçlüdür. Çün-
kü kaynaklar bir alana yığılınca üretim maliyetleri sabit kalmaktan da öteye düşmektedir.
Dolayısıyla ülke iç ve dış fiyatlar arasında giderek büyüyen farktan yararlanmak için daha
büyük bir istek duyar.
Şekil 1.5
Tekstil Azalan Maliyet
Koşulları Altında Dış
Fd Ticaret
B F’d

F C
C’
K

F’d

F Fd
0
M A Motor

Burada belirtilmesi gereken önemli bir özellik vardır: Azalan maliyet koşulları altında
dış fiyatlar iç fiyatlara (fırsat maliyetleri oranı) eşit bile olsa kârlı dış ticaret yapma olanağı
vardır. Bu durum Şekil 1.5 yardımı ile gösterilebilir. Kapalı ekonomi durumunda üretim
ve tüketim noktası D, iç fiyatlar da FF dir. Başlangıçta dünya fiyatlarının iç fiyatlara eşit
olduğunu kabul edelim. Bu durumda ülkenin iki maldan birinde uzmanlaşması için D
noktasındaki dengenin herhangi bir şekilde bozulması tek başına yeterlidir.
Örneğin, üretim D nin bir miktar sağına kaydırılabilirse ülke motor üretiminde eğer
D’nin az soluna kaydırılırsa bu kez de dokumacılık alanında tam uzmanlaşır. D nokta-
sındaki dengenin bozulması için hükümetin dıştan bir müdahalesi gerekebilir. Söz gelişi
bu amaçla geçici olarak bir endüstriye sübvansiyon verilip diğerini vergilendirmek veya
gümrük vergisi ile ilgili endüstriyi korumak gibi önlemler alınabilir.
22 Uluslararası İktisat Teorisi

Bu önlemler sonucunda, diyelim ki motorda tam uzmanlaşmaya gidilirse (A noktası),

bu malın örneğin MA kısmı FdFd fiyatından (FF nin özdeşi) ihraç edilerek karşılığın-
da M miktar dokumacılık ürünü ithal edilir ve noktasına ulaşılır örüleceği gibi bu
noktadaki tüketim miktarları AB üretim olanakları eğrisinin sınırladığı alanın dışında
bulunmaktadır.
Tersine, eğer dokumacılık alanında uzmanlaşmaya gidilirse (B noktası) yine üretilen
malın bir kısmı ( dünya fiyatından ( d d ihraç edilerek gibi bir noktadaki
mal miktarı tüketilebilir.
Görülüyor ki azalan maliyet koşulları altında başlangıçta dünya fiyatlarının iç mali-
yetlere eşit bulunması, ticaretin başlamasına engel değildir. Ancak bunun için endüstriye
dıştan bir müdahaleye gerek vardır. Eğer iç fiyatlar dünya fiyatlarından farklı ise bu du-
rumda dış ticaretin başlamaması için zaten bir neden yoktur. Bugün birçok az gelişmiş
ülkede yeni kurulan sanayilerin gümrük tarifeleri ile korunması bu nedene dayanır. Genç
endüstrilerde maliyetlerin yüksek olması doğaldır. Ama bunlar bir süre dış rekabetten
korunursa sağlanacak içsel ve dışsal ekonomiler dolayısıyla maliyetler düşebilir ve ülke
dünya piyasalarında rekabet gücü kazanabilir.

Sabit ve azalan maliyet koşulları altında dış ticarete açılan bir ülke neden üretimde tam uz-
6 manlaşmaya gider?

Azalan maliyet koşulları altında iç maliyet oranı uluslararası fiyat oranına eşit bile olsa kârlı
ticaret yapma olanağı vardır. Bunun için yapılması gereken tüm işlem, hükûmetin ticaret
öncesindeki denge durumunu bozucu yönde bir müdahalede bulunması (örneğin mal üzeri-
ne vergi koyması veya tersine, sübvansiyon uygulaması gibi)’dır. Bu sayede malların birinin
üretimi artırılınca maliyet düşeceği için o malın iç maliyetleri uluslararası fiyatların altına
inecek ve kârlı ticaret yapma olanağı sağlanacaktır.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri
Özet
Uluslararası Ticaret Teorisi nedir? Ülkeler neden dış ti-
1 caret yaparlar ve uluslararası uzmanlaşma ve serbest
ticaretin ne gibi yararları vardır?
Uluslararası İktisat bilimi, uluslararası ticaret ve ulus-
lararası finans olmak üzere iki kesime ayrılmaktadır.
Uluslararası ticaret de uluslararası ticaret teorisi ve
uluslararası politikası ana bölümlerinde oluşur. Ulus-
lararası ticaret yerine daha yaygın olarak dış ticaret
deyimi de kullanılır. Uluslararası ekonomik ilişkilerin
nedenlerinin incelenmesinde asıl ağırlık ticaret akım-
larına verilmiştir.
Uluslararası ticaret teorisi uluslararası ekonomik iş-
lemlerin neden ve sonuç ilişkilerini, yararlarını, bile-
şimini ve ihraç ve ithal edilen malların göreceli fiyat-
larını inceler.
Mutlak Üstünlük Teorisi ve Karşılaştırmalı Üstünlük
2 Teorisi nedir, aralarındaki fark nedir? Adam Smith’e
göre Klasik Liberalizmin dayandığı üç temel ilke nedir?
Uluslararası İktisat, Adam Smith’ten sonra pozitif bir
bilim durumuna gelmiştir. Smith aynı zamanda Kla-
sik İktisat Doktrininin (Klasik Liberalizm) de kuru-
cusudur.
Smith, uluslararası iş bölümünün yararlarını açıkla-
mak amacıyla Mutlak stünlük Teorisini geliştirmiş-
tir. Buna göre, bir malı hangi ülke daha düşük emek
kullanarak üretiyorsa o ülke bu malın üretiminde uz-
manlaşmalı ve onu ihraç etmelidir.
David Ricardo’ya göre uluslararası ticaret Karşılaştır-
malı stünlük Teorisi ile açıklanmalıdır una göre,
bir malı öbür ülkelerle karşılaştırmalı olarak en dü-
şük maliyetle üreten ülkeler üretip ihraç etmelidirler.
arşılaştırmalı stünlük Teorisi, Mutlak stünlük
Teorisine göre daha uluslararası ticaretin daha geniş
bir bölümünü açıklar.
Adam Smith’in Klasik Liberalizme yön veren bazı
görüşleri şunlardır: Bütün bireyler ekonomik çıkar-
larına göre hareket ederler, yani kişiler homo econo-
micusdur (ekonomik insan). Devlet kişilerin bireysel
girişim haklarını kısıtlamamalıdır (“laissez faire, lais-
sez passer-bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler”).
Çünkü bireyler kendi çıkarları peşinde koşmakla aynı
zamanda toplumsal çıkarlara da hizmet etmiş olurlar.
Nihayet, ekonomik hayatta düzen sağlayan bir görün-
mez el (invisible hand) vardır. Bu görünmez el de fiyat
mekanizmasıdır. Ekonomik hayatta düzen, fiyat me-
kanizmasının işleyişi ile kendiliğinden sağlandığına
23
göre, devletin bu amaçla ekonomiye müdahale etme-
sine gerek yoktur.
Merkantilizm ile Klasik Liberalizm arasında dış ticarete
3 bakış açısından ne fark vardır?
Klasik Liberalizmden önceki (XVII-XVIII) ekonomik
ve siyasal doktrin Merkantilizmdir. Merkantilizm,
devlet müdahaleciliğine dayalı bir akımdır, hükümet
politikalarının hedefinin Hazinenin altın mevcudunu
artırmak olduğu görüşüne dayanır. Klasik Liberalizm
ise tersine, uluslararası uzmanlaşma, iş bölümü ve
serbest ticaretin dünya refahını artıracağını savunur.
Klâsik iktisatçılar maliyetler konusundaki görüşlerini
emek-değer teorisi ile açıkladılar. Buna göre, maliyeti
belirleyen üretimde kullanılan, homojen nitelikteki
emek faktörüdür.
Daha sonra gelen iktisatçılar, Ricardo’nun emek mali-
yetleri yerine fırsat maliyetlerini koyarak Karşılaştır-
malı stünlükleri açıkladılar
Fırsat maliyeti nedir, muhasebede maliyet kavramı ile
4 arasında nasıl bir fark vardır? Sabit, çoğalan ve azalan
fırsat maliyetleri durumunda üretim olanakları eğrile-
rinin şekilleri nasıldır?
Fırsat maliyetleri en açık biçimde üretim olanakları
veya dönüşüm eğrileri ile incelenebilir. Sabit maliyet
koşulları altında üretim eğrisi düz bir doğrudur. Bu
maliyet koşulu altında dış ticaret başladıktan sonra
üretimde tam uzmanlaşmaya gidilir.
Çoğalan maliyet koşulları altında üretim olanakları
eğrisi orijine göre içbükeydir. Bunun nedeni azalan
verimler kanunudur. Bu maliyet koşulları altında ti-
caret sonrası üretimde eksik uzmanlaşmaya ulaşılır.
Artan verim koşulları altında üretim olanakları eğ-
risi orijine göre içbükeydir. Artan verimler üretimde
pozitif ölçek ekonomileri ile açıklanabilir. Bu du-
rumda tam uzmanlaşma yönünde çok güçlü bir itici
güç vardır.
24 Uluslararası İktisat Teorisi

Kendimizi Sınayalım
1. Merkantilizmde dış ticaret politikasının temel amacı aşa- 6. Bir malın üretim hacmi genişlerken firma içinden kay-
ğıdakilerden hangisidir? naklanan etkilerle maliyetlerin düşmesi durumuna ne ad ve-
a. Hammadde ithalinin kısıtlanması rilir?
b. Mamul mal ihracının kısıtlanması a. Çoğalan maliyet
c. Hazinenin altın stoklarının artırılması b. Tam uzmanlaşma
d. Serbest dış ticaret politikası uygulanması c. Eksik uzmanlaşma
e. Uluslararası uzmanlaşma ve işbölümü d. İçsel tasarruflar
e. Dışsal tasarruflar
2. Adam Smith’in üzerinde durduğu “görünmez el” neyi
ifade eder? 7. arşılaştırmalı stünlük Teorisine göre, uluslararası ti-
a. Fiyat mekanizmasını caretin yapılabilmesi için temel koşul aşağıdakilerden han-
b. Hükümet müdahalesini gisidir?
c. Serbest girişimciliği a. İç maliyetlerin (fiyatların) uluslararası fiyatlara eşit
d. Serbest dış ticareti olması
e. Teknolojik gelişmeyi b. İç maliyetlerin önce artıp sonra azalması
c. İç maliyetlerin önce azalıp sonra artması
3. Emek-değer teorisine göre aşağıdakilerden hangisi doğ- d. İç maliyetlerin sürekli azalması
rudur? e. İç maliyet oranının uluslararası fiyat oranından farklı
a. Maliyeti oluşturan etken fırsat maliyetleridir. olması
b. Maliyet, emek ve sermayeyi kapsar.
c. Maliyet emek, sermaye ve doğal kaynaklardan oluşur. 8. Çoğalan maliyet koşulları altında dış ticaret başladıktan
d. Maliyet, homojen nitelikteki emek faktöründen oluşur. sonra uzmanlaşma nasıl olur?
e. Maliyeti teknolojik gelişme faktörü belirler. a. Önce A malında sonra B malında eksik uzmanlaşma
b. Önce B malında sonra A malında eksik uzmanlaşma
4. - 5. sorular, aşağıdaki tablodaki verilere göre cevaplandı- c. Her iki malda tam uzmanlaşma
rılacaktır. d. Bir malda eksik uzmanlaşma
e. Bir malda tam uzmanlaşma
Bir İşgünü İle Üretilebilen Mal Miktarları
A malı B malı
9. Dönüşüm eğrisinin eğimi neyi ifade eder?
X ülkesi birim birim
a. Malların fırsat maliyetini
Y ülkesi birim birim b. Malların emek maliyetlerini
c. Uluslararası fiyat oranını
4. lkelerin üretim maliyetlerine ilişkin aşağıdaki denk- d lkenin refahını
lemlerden hangisi doğrudur? e lkenin ithal t hacmini
a. 1A = 1/2B ve 1A = 2B
b. 1A = 1B ve 1A = 1/2 B 10. Aşağıdaki durumların hangisinde iç maliyet oranı ulus-
c. 1A = 8B ve 1A = 4 B lararası fiyat oranına eşit olsa bile kârlı dış ticaret yapma ola-
d. 1A = 1B ve 1A = 4 B nağı vardır?
e. 1A = 2B ve 1A = 1/2 B a. Çoğalan fırsat maliyetleri
b. Sabit fırsat maliyetleri
5. İki ülke ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? c. Azalan fırsat maliyetleri
a. X ülkesi, her iki malda da mutlak üstünlük elde eder. d. Azalan verim
b. Y ülkesi, her iki malda da mutlak üstünlük elde eder. e. Sabit verim
c. X ülkesi B malında karşılaştırmalı üstünlük sahibidir.
d. X ülkesi mutlak üstünlük, Y ülkesi karşılaştırmalı üs-
tünlük sahibidir.
e. Y ülkesi A malında karşılaştırmalı üstünlük sahibidir.
 1. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi Analizleri
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise “Merkantilizm” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
2. a Yanıtınız yanlış ise “Klasik Liberalizm ve Uluslarara-
sı Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. d Yanıtınız yanlış ise “Emek-Değer Teorisi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
a anıtınız yanlış ise icardo ve arşılaştırmalı s-
tünlük Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
a anıtınız yanlış ise icardo ve arşılaştırmalı s-
tünlük Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
d anıtınız yanlış ise retim acmi ile Maliyet rasın-
daki İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Sabit Maliyetler ve Dış Ticaret”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. d Yanıtınız yanlış ise “Çoğalan Maliyetler ile Dış Tica-
ret Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Çoğalan Maliyetler ile Dış Tica-
ret Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Azalan Maliyetler ile Dış Tica-
ret” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
25
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Adam Smith’e göre Klasik Liberalizmin dayandığı üç ana ilke
şunlardır:
• İnsanlar homo economicus, yani çıkarcı varlıklardır, in-
san davranışlarını yönlendiren temel etken insanların ki-
şisel çıkarlarıdır.
• ırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler unun anlamı,
devletin, kişilerin girişim özgürlüğünü kısıtlamamasıdır.
Çünkü insanlar kendi çıkarlarını daha iyi bilirler. Ancak
burada üstü kapalı olarak kişinin çıkarları ile toplumun çı-
karları arasında bir çelişki bulunmadığı varsayımı vardır.
Bu ise tartışılabilir.
• Ekonomik hayatta düzen sağlayan bir görünmez el var-
dır. Bununla kastedilen fiyat mekanizmasıdır. Bir ekono-
minin temel sorunları olan, “Hangi mallar, ne miktarda,
nasıl ve kimler için üretilmeli?” gibi sorunları çözümleyen
fiyat mekanizmasıdır. Oysa merkezi planlı ekonomilerde
bunları çözümleme görevi planlama komitesinindir. Bu-
nun vereceği kararlar da hem toplumun tercihlerine uy-
mayabilir hem de büyük kaynak israfına neden olabilir.
Sıra Sizde 2
Merkantilizme göre ekonomik zenginliğin ve siyasal gücün
kaynağı altın ve gümüştür. Hükümetin dış ticaret politikası-
nın amacı da hazinenin kıymetli maden stokunu artırmak ol-
malıdır. Bu amaçla müdahaleci bir politika öngörürler. Buna
göre de yurt dışından ancak ham madde ithal edilebilir, bu
ham maddeler ülkede işlenip dışarıya mamul madde olarak
ihraç edilir. Yurt dışından mamul madde ithal edilmemelidir.
Ayrıca ticaret yapan tarafların çıkarları birbiriyle çelişkili-
dir, biri kazanırken diğeri kaybeder. Bunlardan başka dünya
servetleri (altın ve gümüş stoku) sabittir, ticaret bu serveti
büyütmez. Oysa Klâsiklere göre müdahaleci değil, serbest ti-
carete ve uluslararası uzmanlaşmaya dayalı bir dış ticaret po-
litikası izlenmelidir. Servetin kaynağını üretim faktörleri ve
yapılan üretim oluşturur. Dış ticaretten yalnız bir taraf değil,
her iki taraf da kazançlı çıkar. Dolayısıyla uluslararası ticaret
dünya servetlerini artıran bir kaynaktır.
Sıra Sizde 3
Her iki teori de uluslararası uzmanlaşma ve iş bölümünün
yararlarını açıklamaktadır. Mutlak üstünlük teorisi, Adam
Smith tarafından geliştirilen ilk teori olma ayrıcalığına sahip-
tir. Ancak Ricardo’nun karşılaştırmalı üstünlük teorisi daha
genel bir teoridir. Başka bir deyişle, karşılaştırmalı üstünlük
teorisi mutlak üstünlük teorisinin alanını kapsar ancak mut-
lak üstünlük teorisi diğerinin alanını tümüyle açıklayamaz.
26 Uluslararası İktisat Teorisi

Mutlak üstünlük teorisinde, farklı ülkeler tarafından üretilen
aynı malların maliyet düzeylerine bakılarak hangisinin daha
etkin bir üretici olduğu belirlenmeye çalışılır. Oysa karşılaş-
tırmalı üstünlük teorisinde yalnızca ülkenin hangi mallarda
üstün olduğuna değil, bununla birlikte üstünlüğünün dere-
cesine de bakılır stünlük derecesi en yüksek (en verimli
olan mallar ihraç edilmeye, üstünlüğe sahip olunmayan veya
üstünlük derecesi az (göreceli olarak maliyeti yüksek) mallar
da ithal edilmeye adaydırlar.
Sıra Sizde 4
Emek maliyetleri yerine fırsat maliyetlerinin kullanılması,
üretimde kullanılan tüm faktörlerin ve bu faktörlerin değişik
türlerinin maliyet hesaba katılmasına neden olarak teoriye
daha gerçekçi bir nitelik kazandırmıştır. Bununla birlikte,
arşılaştırmalı stünlük Teorisi nin ana düşünce yapısı de-
ğişmemiştir. Bu maliyet tanımına dayalı olarak her ülke yine
karşılaştırmalı olarak ucuza ürettiği mallarda uzmanlaşır ve
bu malları ihraç eder.
Yararlanılan Kaynaklar
Salvatore, D. (2007). International Economics, New York:
Prentice-Hall.
Heckscher, E. F.(1935) Mercantilism, London: Allen & Un-
win.
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
Bhagwati, J. (March 1964) “The Theory of International
Trade,” Economic Journal, Vol. 74.
Hogendom J. S., and Brown, V.B. (1979). The New Internati-
onal Economics, Addison-Wesley.
Kreinin, M. E. (1987). International Economics: A Policy
Approach, New York: Dryden Press.
Husted, S. and Melvin, M. (1990). International Economics,
New York: Harper and Row.
Yılmaz, Ş. E. (1992). Dış Ticaret Kuramlarının Evrimi, An-
kara: azi niversitesi ayını

Sıra Sizde 5
Çoğalan maliyet koşulları altında, bir malı uluslararası fiyat-
lara göre daha düşük maliyetle üreten ülke, bu malın üretimi-
ni artırıp onu yüksek uluslararası fiyatlardan ihraç ederek dış
ticaretten kazanç sağlar. Ancak üretim artırıldıkça (o malda
uzmanlaşma ilerledikçe maliyetleri yükselir sonunda öyle
bir noktaya ulaşılır ki iç üretim maliyetleri (iç fiyatlar) ile
uluslararası fiyatlara eşitlenir. Bu nokta uzmanlaşmanın sı-
nırıdır. Çünkü daha fazla uzmanlaşmaya gidilmesi, üretilen
ve ihraç edilen malın iç maliyetinin o malın satıldığı ulusla-
rarası fiyattan daha yüksek olması demektir ki bu da rasyonel
bir davranış olmaz.

Sıra Sizde 6
retimde sabit ve azalan maliyet koşullarının geçerli oldu-
ğu bir durumda, iki ülkeli ve iki mallı standart dış ticaret
modellerinde tam uzmanlaşma ortaya çıkar. Çünkü ülke
içerideki düşük maliyetten üretimini artırdıkça (kaynakları
diğer maldan aktardıkça) sabit maliyetler durumunda mali-
yetler değişmez böyle olması ülkenin bu avanta dan sonuna
kadar yararlanmaması için bir neden bulunmaz. Bu da tüm
kaynakların karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunan malın
üretimine yığılması demektir. Azalan maliyetler durumun-
da bu yönde daha büyük bir itici güç vardır. Çünkü her yeni
üretilen birimin maliyeti bir öncekine göre daha da düşük
olmaktadır.
2
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Arz faktörünün yanında talep faktörleri uluslararası ticaret teorisi analizlerin-
de nasıl bir rol oynar?
 Uluslararası ticarette denge sağlayan fiyatlar (dış ticaret hadleri) nasıl oluşur?
 Kapalı ve açık ekonomilerde genel denge ne demektir ve nasıl sağlanır?
 Uluslararası ticaretin, kapalı ekonomiye göre sağladığı kazançlar hangi bölüm-
lere ayrılır?
 Uluslararası ticaretin ülke ekonomisi üzerine yarattığı refah etkileri kaç bölüme
ayrılır ve neleri içerir?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Dış Ticaret Ha leri • ık Ekonomi Dengesi
• Karşılıklı Tale Kanunu • timizasyon Kuralı
• Tekli E risi • Dış Ticaret Ü geni
• Uluslararası Ticaret Dengesi • Dış Ticaretin Üretim Kazan ları
• To lumsal Kayıtsızlık E risi • Dış Ticaretin Tüketim Kazan ları
• ormati e ah rtışı Kuralı • tatik Dış Ticaret Kazan ları
• Ka alı Ekonomi Dengesi • Dinamik Dış Ticaret Kazan ları

İçindekiler
• GİRİŞ
• ULUSLARARASI FİYAT ORANININ (DIŞ
TİCARET HADLERİNİN) OLUŞUMU
• KARŞILIKLI TALEP KANUNU
• TEKLİF E RİLERİ
Uluslararası Ticaret Teorisi:
Uluslararası İktisat Teorisi • TEKLİF E RİLERİNDE KAYMALAR
Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz • NEMSİZ OLMANIN NEMİ (KÜÇÜK
ÜLKE AVANTAJI)
• TEKLİF E RİSİ MODELİNİN YARARLARI
• TOPLUMSAL KAYITSIZLIK E RİLERİ İLE
ANALİZ
• EKONOMİDE GENEL DENGE
• DIŞ TİCARETİN DİNAMİK YARARLARI
Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz
ve Talep Faktörleri ile Analiz

GİRİŞ
Bundan önceki bölümde Uluslararası Ticaret Teorisi, arz yönünden incelenmişti. Çün-
kü uluslararası ticaretin yapısı, malların ülkeler arasındaki üretim maliyeti farklılıkları ile
açıklanmıştı. Bu açıklamalarda talep faktörü, ya hiç göz önünde bulundurulmamış ya da
çok az yer almıştır.
Oysa karşılaştırmalı üstünlükler ülkeler arası fiyat farklılıklarına bağlıdır. Bu ise arz ve
talep faktörlerinin birlikte etkisine bağlıdır. Bilindiği üzere fiyatların oluşumunda arz ve
talep bir makasın iki kolu gibidir, birisi olmadan alet iş görmez.
Bununla birlikte, uluslararası ticaretin nedenini yalnızca arz faktörlerine bağlamak ol-
dukça yaygın bir eğilimdir. Bu yaklaşım bir anlamda Ricardo modelinin uzantısı olarak
düşünülebilir. Gerçekte ise alınıp satılan miktarlar ve denge fiyatları, arz ve talep faktör-
lerinin ikisi tarafından birlikte belirlenir. Bu temel kural, iç piyasalar için olduğu kadar
uluslararası piyasalar için de geçerlidir.
Uluslararası İktisat Teorisi’nde göreceli fiyatlar, ticaret hadleri (terms of trade) ismini
almakta ve ihraç mallarının ithal mallarıyla değişim oranı olarak tanımlanmaktadır. Ön-
ceki bölümde yapılan analizlerde ticaret hadlerinin ülkelerin dış ticaret kazançları bakı-
mından taşıdığı öneme değinilmişti. Fakat orada ticaret hadlerinin nasıl oluştuğu açıklan-
mamış, yalnızca belirli bir düzeyde bulunduğu varsayımından hareket edilmişti.
Genel olarak belirtmek gerekirse, dış ticaret yapan ülkelerin talep koşullarına yer ve-
rilmedikçe, analizlerin şu gibi yönlerini belirlemek olanaksızlaşır: (1) Dönüşüm eğrisi
üzerinde dış ticaret öncesi denge noktası, (2) Uluslararası denge fiyat oranı (dış ticaret
hadleri), (3) Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları. Nitekim geçen bölümlerdeki
analizlerde üretim ve tüketim denge noktaları ile denge ticaret hadlerini varsayımlarla
belirlememizin nedeni budur. Şimdi daha önce yapılan arz yönü ile ilgili analizlere talep
koşullarını katarak bu değişkenlerin denge noktalarını tam olarak belirleyebiliriz.

ULUSLARARASI FİYAT ORANININ (DIŞ TİCARET HADLERİNİN)

OLUŞUMU
Ricardo’ya göre, ülkelerin yurt içi üretim maliyetleri oranı uluslararası ticarette denge fi-
yatlarının veya ticaret hadlerinin sınırlarını belirler. Ancak, bu sınırlar arasında uluslara-
rası ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyat oranının (dış ticaret hadlerinin) hangi düzey-
de oluşacağını Ricardo modeline (veya genel olarak arz modellerine) dayanarak açıklama
olanağı yoktur. Çünkü bu, ülkelerin arz faktörlerinin yanında aynı zamanda onların talep
koşullarına bağlıdır.
30
Kârlı ticaret alanı: İki ülkeli
modelle ilgili şekilde ülkelerin iç
maliyet doğruları arasında kalan
alan. Bu alan içinde yer alan tüm
uluslararası fiyat oranlarından
ticaret iki ülke için de kârlıdır.
Şekil 2.1
Arz Modeline Göre
Kârlı Dış Ticaret Alanı
Uluslararası İktisat Teorisi
Türkiye ve ABD’yi ele alarak sabit verim koşulları altında buğday ve kağıdın iç maliyet
oranlarının aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım:
Türkiye, 1 buğday : 1/2 kâğıt
ABD, 1 buğday : 2 kâğıt
Bu örneğe göre, Türkiye ihraç edeceği 1 birim buğday karşılığında 1/2 birimden daha
az miktarda kâğıt elde etmeyi öngören bir fiyattan (ticaret haddinden) dış ticaret yapmak
istemez. Çünkü o taktirde kağıdı kendisinin üretmesi daha kârlıdır.
Kağıt
ABD’nin iç
maliyet doğrusu
5 ABD için ticaret
kârlı değil
4
Türkiye’nin iç
maliyet doğrusu
3
iki taraf için kârlı
2 ticaret alanı
Türkiye için ticaret,
1 kârlı değil
0
1 2 3 4 5 Buğday
O halde Şekil 2.1’de görüldüğü gibi, iç maliyet doğrusu Türkiye için kârlı ticaret ala-
nının sınırını oluşturur. Benzer şekilde, ABD’nin dış ticarete başlayabilmesi için ihraç
edeceği 2 birim kağıt karşılığında sağlayacağı buğday miktarının da 1 birimden daha az
olmaması gerekir. Yani ABD’nin iç maliyet oranı da bu ülke bakımından kârlı ticaret ala-
nının sınırını belirtir.
Şekilde görüldüğü gibi, iç maliyet doğrularının belirlediği kârlı ticaret alanı içinde ti-
caret hadleri, bir ülkenin yurt içi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa karşı ülkenin dış ticaret
kazançları o derece artar. Daha açık deyişle ticaret hadlerinin ABD’nin iç maliyet oranı-
na yaklaşması Türkiye’nin, Türkiye’nin iç maliyetlerine yaklaşması da ABD’nin dış ticaret
kârlarını artırır.
Daha önce de belirtildiği üzere, Ricardo’nunki gibi bir arz modelinden ancak bu kadar
bilgi elde edilir. Bu modellerden iç maliyet sınırları arasında ticaret hadlerinin, gerçekte
hangi düzeyde belirleneceği sonucunu çıkarma olanağı yoktur. Çünkü bunu dünya arz ve
talep koşulları belirler.
İç piyasada olduğu gibi, dünya piyasalarında da denge fiyatları arz ve talep edilen mik-
tarları, yani ihracat arzı ile ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır. Bu eşitliği sağla-
mayan fiyatlar denge fiyatı olamaz. Çünkü örneğin ihracat arzı ithalat talebini aşıyorsa bu
fazlalığın doğurduğu baskılar sonucu uluslararası fiyatlar denge sağlanıncaya kadar dü-
şecektir. Tersine, eğer cari ticaret hadlerinden bir ithalat talebi fazlası varsa bu kez dünya
fiyatları yükselecek ve yeni bir denge oluşacaktır. Bu genel ilkeyi belirttikten sonra, şimdi
talep yönünden Uluslararası Ticaret Teorisi’ni incelemeye geçebiliriz.
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 31

Bir malın fiyatı nasıl onun piyasa arz ve talebinin bir sonucu ise uluslararası fiyat oranını
(dış ticaret hadleri) da arz ve talep koşulları birlikte belirler. Ricardo modeli yalnızca arz
koşullarına dayandığı için bu model uluslararası denge fiyat oranının sınırlarını gösterebilir
ama gerçek uluslararası denge fiyatını gösteremez. Çünkü, bunun için modelde talep koşul-
larına da yer vermek gerekir.

“Fiyat oluşumunda talep ve arz bir makasın iki koluna benzer, biri olmadan diğeri iş gör-
mez.” Bu ifadeyi uluslararası fiyatların oluşumu bakımından açıklayınız. 1
KARŞILIKLI TALEP KANUNU
Klasik İktisatçılardan dış ticarette talep koşullarına ilk kez yer veren düşünür John Stuart
Mill (1806-1873) olmuştur. Böylece Mill, Ricardo modelinde, iç maliyet oranlarının be-
lirlediği sınırlar arasında, göreceli fiyat oranının, yani ticaret hadlerinin hangi düzeyde
oluşacağını açıklama başarısını göstermiştir.
Mill’e göre iki ülkeli modelde eğer ülkelerden birinin, diğerinin malına karşı talebinin
ne derece şiddetli olduğu bilinirse, ticarette denge fiyatları belirlenebilir. Mill’in dış ticaret
hadlerinin oluşumuyla ilgili açıklamaları karşılıklı talep kanununa (reciprocal demand
law) dayanır.
İki ülkeli bir modelde, bir ülkenin karşılıklı talebi, onun kendi malından vereceği bir Karşılıklı talep kanunu: İki ülkeli
modelde bir ülkenin karşılıklı
birim için, öbürünün malından talep edeceği miktarlarla ölçülür. Bunu tersinden söyle- talebi, onun kendi malından
mek gerekirse karşılıklı talep, bir birim yabancı mal karşılığında teklif edilen ulusal mal vereceği bir birim karşılığında
arzına eşittir. Ülke, belirli miktar yerli mal karşılığında ne kadar az yabancı mala razı olu- öbür ülkenin malından ne
miktarlarda talep edeceği ile
yorsa, ithal malına olan karşılıklı talebi o derece şiddetli demektir. Doğaldır ki böyle bir ölçülür.
durum ithal mallarına karşı büyük bir gereksinim olduğunu ifade eder. Tersine, fazla ge-
reksinim duyulmuyorsa o derece az miktarda mal verir.

Talep koşullarının analize katılması Ricardo modelinde nasıl bir boşluğu gidermiştir?
2
TEKLİF EĞRİLERİ
Karşılıklı talep teorisi, uluslararası denge fiyatlarının oluşumunda talep koşullarını ana-
lize katması bakımından, dış ticaret teorisinde kuşkusuz önemli bir ilerleme sağlamıştır.
Bununla birlikte, Mill’in açıklamaları ile konu genel bir açıdan ele alınmış ve yeteri kadar
açıklığa kavuşturulamamıştır. O bakımdan karşılıklı talep teorisi, ünlü İngiliz iktisatçısı
Alfred Marshall (1842-1924) tarafından geliştirilen ve teklif eğrileri (offer curves) adı ve-
rilen şekillerle incelenmiştir. Böylece dış ticaret hadlerinin oluşumunda arz ve talep etki-
lerine daha büyük bir açıklık getirilmiş olmaktadır.
Ülkenin belli miktar veya hacimdeki ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tu-
tarına teklif (offer) adı verilir. Buna göre bir teklif, aynı anda şu üç şeyi ifade eder: İh-
raç miktarı, ithal miktarı ve uluslararası fiyat oranı. Ticaret hacmine bağlı olarak ülkenin
teklifleri de değişir. Ancak bu değişme belirli özellikler gösterir. Şöyle ki, örneğin ithalat
her defasında belli miktar artırılırken ülkenin her ilave birim ithal malı karşılığında ken-
di malından teklif edeceği miktarlar giderek azalır ve hatta bir noktada sıfıra düşer. Bu
noktada toplam ihracat hacmi en yüksek düzeydedir. Bundan sonra ise ithal malı miktarı
artırılmak istenirse ülkenin kendi malın dan teklif edeceği miktarlar toplam olarak da
düşmeye başlar.
Bu açıklamalar ışığında teklif eğrisi şöyle tanımlanabilir: İthal malı birer birim artırı-
lırken, bunların karşılığında ülkenin kendi malından önereceği miktarları gösteren eğriye
teklif eğrisi denir. Ya da tersine, teklif edilen ihraç malları birer birim artırılırken talep
32 Uluslararası İktisat Teorisi

edilen ithal malı miktarlarını gösteren eğri biçiminde de tanımlanabilir. Teklif eğrisi üze-
rindeki her nokta, hem teklif ve talep edilen miktarları, hem de bunların birbirine oranı
olan uluslararası göreceli fiyatı, yani ticaret hadlerini gösterir.
Şekil 2.2
Türkiye’nin Varsayılan Kağıt
Teklif Eğrisi
5 T

D (10k: 5b)
4

C (10k: 10b)
2

1 B (10k: 15b) A (10k: 20b)

0
1 2 Buğday

Daha önce verdiğimiz kâğıt ve buğday örneğini ele alarak, teklif eğrisi analizlerini sür-
dürelim. Şekil 2.2’deki OT Türkiye’nin kâğıt karşılığında buğday teklif eğrisidir. Görülece-
ği gibi teklif eğrisi orijinden çıkar ve bu eğrinin sınırını iç maliyetler oranı doğrusu belir-
ler. Nitekim Şekil 2.2’deki OA veya 10 k: 20 b doğrusu bir önceki şekil üzerinde gösterilen
Türkiye’nin iç maliyet doğrusunun (1b: 1/2k) aynısıdır. Teklif eğrisi de iç maliyet doğrusu-
nun altına inemez. Çünkü ticaret hadlerinin iç maliyetlerden düşük olması durumunda,
ülkenin ithal malını da kendisinin üretmesi dış ticaretten daha karlıdır.
OT teklif eğrisi üzerindeki fiyat doğrularının giderek dikleşmesi, ticaret hacmi geniş-
ledikçe Türkiye’nin ancak buğday fiyatının (kağıt cinsinden) yükselmesiyle ticarete razı
olacağı anlamına gelir.
Teklif eğrisinin şeklinin taşıdığı özellikleri şekilten izleyebiliriz: İç maliyet doğrusun-
dan ayrıldıktan sonra eğri giderek dikleşmekte (eğimi yükselmekte) ve belli bir ticaret
hacminden sonra tersine dönmektedir (eğimin negatif olması). Eğimin yükselmekte ol-
duğu kısımda, her yeni ithal malı birimi karşılığında ihraç malından önerilen miktarlar
azalmaktadır. Eğrinin tersine döndüğü kısımda ise daha fazla ithal malı kabul edebilmesi
için ülke, teklif ettiği ihraç malının toplam miktarını azaltıyor.
Bunun mantıksal açıklaması şöyle yapılabilir: Artan ithal malı miktarlarının ülkeye
sağladığı marjinal fayda giderek azalır. Oysa ticaret hacmi genişledikçe ihraç malı arzı
daralacağı için, önerilen her ihraç malı biriminin doğuracağı marjinal fayda kaybı büyü-
mektedir. Kuşkusuz ithal malı birimlerinin sağladığı marjinal fayda ne kadar hızla azalır
veya ihraç malı birimlerinin doğurduğu marjinal fayda kayıpları ne kadar şiddetle artarsa
teklif eğrisi, belirli ticaret hacimlerinde o kadar dikleşecek, ya da ticaret hacmi o kadar
düşük olacaktır.
Bir teklif eğrisi hem arz hem de talep eğrisi olmak özelliklerine sahiptir. Ticaret hacmi
genişledikçe ihraç mallarının arzı kıtlaşmakta ve dolayısıyla ancak daha fazla miktarlarda
ithal malı karşılığında aynı miktar ihraç malı arz edilmektedir (ticaret hadlerinin yüksel-
mesi). Böylece eğrinin şekli, ülkenin üretim teknolojisi, faktör donatımı, ekonomik yöne-
timde etkinlik vs. gibi arzla ilgili özelliklerini yansıtmaktadır.
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 33

Şekil 2.3

Kağıt ABD’nin Varsayılan

10k: 15b Teklif Eğrisi
10k: 20b
10k: 10b P
10k: 5b
4 N R U

M
3

0
1 2 3 4 Buğday

ABD’nin buğday karşılığında kâğıt teklif eğrisi de aynı yolla elde edilmiş ve Şekil 2.3
üzerinde gösterilmiştir.
Teklif eğrisi analizlerindeki amaç, başta da belirtildiği üzere, iki ülkeli model yardı-
mıyla uluslararası ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyat oranının (ticaret hadlerinin) Uluslararası denge: İki ülkenin
teklif eğri OU’nun kesiştiği
belirlenmesidir. Bu eğriler ülkelerin arz ve talep koşullarını yansıttığı için teklif eğrileri noktadan geçen dış ticaret
analizi bir genel denge analizi niteliğindedir. haddinde sağlanabilir. Her maldan
teklif edilen miktar, o maldan
Gerçek dünyada denge fiyatları, toplam uluslararası ihracat arzı ile toplam uluslararası talep edilen miktara eşitlendiği
ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır. Diğer bir deyişle, bunlar öyle fiyatlardır ki, bu için uluslararası ticarette dengeye
fiyatlardan bir malın tüm ihracatçılarının satmak istediği miktar tüm ithalatçıların satın ulaşılmıştır.

almak istediği miktara denk olmalıdır. İki ülkeli model açısından da bu temel koşul aynı-
dır. Şöyle ki, bir fiyat oranının denge ticaret haddi olabilmesi için bu fiyattan bir ülkenin
ihraç edeceği miktarın diğerinin ithal edeceği miktara eşitlenmesi zorunludur.
Eğer iki ülkenin, ayrı ayrı elde edilen teklif eğrileri aynı şekil üzerinde gösterilirse bunlar
bir noktada kesişirler. Bu noktadan geçen fiyat oranı ise denge ticaret haddini oluşturur.
Şekil 2.4
Kağıt Teklif Eğrileri ve
(Türkiye’nin Teklif Eğrisi)
T Denge Ticaret Hadleri
N S

ABD’nin İç
Fiyat Oranı
P U
M
(ABD’nin Teklif Eğrisi)
R

Türkiye’nin İç
Fiyat Oranı
0
Y L V Buğday
34 Uluslararası İktisat Teorisi

Nitekim Şekil 2.4’te Türkiye ile ABD arasındaki ticarette (dünya piyasası) uluslara-
rası dengeyi sağlayan ticaret hadleri P den geçen OP fiyat oranıdır. OP ticaret hadlerin-
den Türkiye’nin ihraç etmek istediği buğday miktarı (OL), ABD’nin ithal etmek istediği
buğday miktarına (MP), Türkiye’nin ithal etmeyi arzuladığı kağıt (LP) da ABD’nin ih-
raç etmek istediği kağıt miktarına (OM) eşittir. Başka bir deyişle teker teker her maldan
yapılmak istenen ihracat ile ithalat birbirine eşitlenmiş ve böylece dünya ticaret dengesi
sağlanmıştır.
OP’nin dışında hiçbir göreceli fiyat oranı (ticaret haddi) dünya ticaret dengesini sağla-
yamaz. Örneğin OS gibi, OP den daha yüksek (buğday için) bir ticaret haddi doğrusunu
ele alırsak, bu fiyattan Türkiye’nin teklif edeceği buğday OV, ABD’nin talep edeceği mik-
tar OY olduğundan YV kadar bir arz fazlası vardır. Bunun gibi, aynı ticaret haddinden
ABD’nin teklif edeceği kâğıt OR iken Türkiye’nin talep edeceği kağıt ON dir, dolayısıyla da
NR kadar bir talep fazlası bulunmaktadır. O halde bu arz ve talep uyumsuzlukları sonu-
cunda buğday fiyatları kağıda göre düşecek yani OS doğrusu aşağıya doğru hareket edecek
ve OP ye eşitlendiğinde istikrarlı denge sağlanmış olacaktır.
Kuşkusuz, bunun tersi de doğrudur. Yani ticaret hadlerinin OP nin altına düştüğü var-
sayılırsa, bu fiyatlardan bir buğday talebi fazlası ve kağıt arzı açığı ortaya çıkacağı için
buğday fiyatları yükselecek ve OP düzeyinde karar kılacaktır.

Teklif eğrilerinin ülkelerin hem arz hem de talep koşullarını yansıttığına dikkat edelim. Bu
eğrilerin iç maliyet doğrularının altına inmeyeceğinin varsayılması yurt içi üretim özellik-
lerinin (arz koşullarının) bir sonucudur. Daha sonra bunların, iç maliyet doğrularından ay-
rılıp kavisleşmeleri ise tamamen ülkelerin talep koşulları ile ilgilidir

Uluslararası ticaret dengesi ne demektir? Uluslararası denge fiyat oranının (dış ticaret had-
3 leri) ne gibi özelliklere sahip olması gerekir?

TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR

Teklif eğrileri, ülkelerin arz ve talep koşullarına bağlı olduğuna göre bu faktörlerdeki bir
değişmeden de etkileneceklerdir. Teklif eğrilerindeki bir kayma normal olarak iki sonuç
doğurur: Ticaret hadleri etkisi ve ticaret hacmi etkisi.

Şekil 2.5
Talepte Kayma ve Teklif Kağıt
Eğrisi T1

Eğer başlangıçta 0T T
olan Türkiye’nin teklif
eğrisi Türkiye’de halkın S
tercihlerinin yabancı N
mallar lehine ve yerli
mallar aleyhine değişmesi
K A
nedeniyle 0T1 biçiminde P1
P
sağa kayarsa, yeni M
uluslararası ticaret dengesi
P1 noktasında gerçekleşir.
Böylece dış ticaret hadleri
ülkenin aleyhine olacak
biçimde 0P den 0P1 e düşer,
yeni uluslararası ticaret
hacmi de 0K kağıt ve 0V 0
buğday biçiminde genişler. L V Buğday
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 35
Önce talepteki değişmeyi ele alalım. Türkiye’de halkın zevk ve tercihlerinin ithal malı
kâğıt yönünde değiştiğini varsayalım. Bu durumda Türkiye, birim miktar kâğıt karşılığın-
da daha fazla buğday vermeyi kabul edeceği için Şekil 2.5’te görüldüğü gibi bu ülkenin
teklif eğrisi OT1 şeklinde sağa kayar. Bu, aynı zamanda Türkiye’nin daha fazla ticaret yap-
ma isteğini ifade eder. Sonuçta, ilk ticaret hadleri OP olan düzeyinde dünya piyasasında
istikrar bozulur. Çünkü, aşırı bir kâğıt talebi (ON talebine karşın OM arzı) ile aşırı buğday
arzı (MP talebine karşılık NS arzı) ortaya çıkar. Böylece denge sağlanıncaya kadar buğday
fiyatları düşecek ve yeni ticaret hadleri OP1 olacaktır.
Dış ticaretteki bu değişmeler Türkiye’nin refahı üzerinde birbirine ters iki etki doğu-
rur: Dış ticaret hacmindeki genişleme refahı olumlu, dış ticaret hadlerinde bozulma ise
olumsuz yönde etkiler. Refahtaki gerçek değişmeyi bu iki etkinin sonucu belirler. Eğer
ticaret hadleri etkisi sonuçta ağır basarsa ülkenin refah düzeyinde bir düşme olacaktır.
Yukarıda açıklananın tersine, Türkiye’de halkın zevk ve tercihleri ithal malına karşı
yönde, yani ihraç malına doğru değişirse teklif eğrisi sola kayar, ticaret hadleri ülke lehine
değişir ve dış ticaret hacmi daralır. Refah düzeyindeki değişme ise yine bu iki zıt etkinin
sonucuna bağlıdır.
Teklif eğrilerini etkileyen arz faktörleri arasında ise teknolojik gelişme, faktör artışları,
yönetim bilgisinde ilerleme, vs. gibi bir dizi faktör yer alır. Örneğin, eğer ihraç malı üre-
timinde bir teknolojik ilerleme olursa Türkiye’nin teklif eğrisi sağa doğru kayar. Buğday
üretiminde maliyetler düştüğü ve üretim hacmi genişlediği için ülke ilk ticaret hadlerin-
den daha fazla ticaret yapmak isteyecek, bu da dış ticaret hadlerini ülke aleyhine çevire-
cektir. Bu durum Şekil 2.5 üzerinde gösterilenle aynıdır.
Arz ve talep faktörlerindeki değişmeler ileriki bölümlerde iktisadi kalkınma ve dış ti-
caret konusu incelenirken daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (KÜÇÜK ÜLKE AVANTAJI)

Eğer ticaret ortaklarından birisi çok küçük, diğeri çok büyük bir ülke ise o taktirde karşı-
lıklı talep kanununun özel bir durumu ortaya çıkar ve uluslararası ticaret, büyük ülkenin
iç maliyet oranından ya da ona çok yakın bir fiyattan yapılabilir. Dolayısıyla dış ticaret
kazançlarının önemli bir payı ufak ülkeye gider.
İki ülkeden birinin Türkiye, diğerinin ufak bir ülke olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuri-
yeti (KKTC) olduğunu varsayalım. Türkiye elbise üretiminde, KKTC ise peynir üretimin-
de karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olsunlar. KKTC bu malların dünya ticaretinde önemsiz
bir ülke olduğundan, onun karşılıklı talebi dünya fiyatları üzerinde hissedilir bir etkide
bulunmaz. Dolayısıyla dünya fiyatları Türkiye’nin iç fiyatlarına eşit veya ona çok düzey-
lerde oluşur. KKTC, malını Türkiye’deki yüksek fiyattan ihraç edip ithalatını yine Tür-
kiye’deki göreceli düşük fiyattan yapacağı için dış ticaret kazançlarının tamamına yakın
bir bölümünden yararlanır. Türkiye’nin yararları ise çok düşüktür. Dış ticarette “önemsiz
olmanın önemi” diye bilinen bu olay Şekil 2.6 üzerinde gösterilmiştir.
36 Uluslararası İktisat Teorisi

Şekil 2.6
Önemsiz olmanın Motor
ABD
Önemi
Lüksemburg
Ülkelerden birisi
ABD gibi çok büyük, P
diğeri Lüksemburg
gibi çok küçük ise,
dış ticaret hadleri ABD’nin
0P gibi ABD’nin dış ticaret kazancı
iç fiyat oranına Lüksemburg’un
yakın bir düzeyde dış ticaret
belirlenir. ve dış ticaret kazancı
kazançlarının ağırlıklı
bölümü küçük ülke
Lüksemburg’ a gider.

0
Tereyağı

Gerçek dünyada belirli malların uluslararası fiyatları o malların başlıca üretici ve tü-
keticilerinin karşılıklı talebine bağlıdır. Ufak ülkeler bu şekilde oluşan fiyatları veri ola-
rak kabullenir ve bu fiyattan dış ticaretlerini sürdürürler. Belirtmek gerekir ki, ticarette
“büyüklük” kavramı her zaman ülkenin coğrafi ya da fiziki büyüklüğü ile ilgili değildir.
Nitekim coğrafi bakımdan büyük sayılan birçok ülke, çoğu malların dünya ticaretinde
önemsiz bir alıcı veya satıcı durumundadır. Yüksek bir nüfusa veya geniş topraklara sa-
hip birçok az gelişmiş ülkenin dünya sanayi malları ticaretindeki paylarının düşük olması
buna bir örnektir.

TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI

Teklif eğrilerine dayalı yukarıda sunulan model uluslararası ticaret analizlerine ilişkin birçok
temel bilgi içermektedir. Örneğin ülkelerin arz ve talep koşulları, karşılaştırmalı üstünlük
yapıları, ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranı, malların uluslararası denge ihra-
cat ve ithalat oranları, her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançlar, vs. gibi.
Model iki ülke, iki-mal ve iki-üretim faktörünü (emek ve sermaye) kapsamakta olup
tam bir genel denge analizi durumundadır. Arz ve talep koşullarındaki bir değişmenin
etkileri de model yardımıyla kolayca gösterilebilir. Bu ise aşağıda yapılacaktır. Ancak daha
önce modelin gerçek dünyaya uyarlanması konusunda bir hatırlatmada bulunalım.
Gerçek dünyanın özelliği çok-ülke ve çok mallı oluşudur. Bununla birlikte, ticarete
giren bireysel mallar açısından, kendi kendine yeterli olanlar bir yana bırakılırsa dünya
ülkeleri yine de iki grup içinde toplanırlar; aynı malın bazıları ihracatçısı diğerleri de itha-
latçısı durumundadır. Dolayısıyla yukarıda açıklanan model yine geçerlidir. Ancak bu kez
tek bir ihracatçı yerine ilgili malın tüm ihracatçıları, ithalatçı yerine de tüm ithalatçıları
analize girmektedir.
Mallar ise birisi ele alınan mal, diğeri de onun dışındakilerin tümü olarak düşünülebi-
lir. Dolayısıyla dünya ticaretinin denge koşulu için yine tüm satıcıların satmak istedikleri
miktarı, alıcıların almak istedikleri miktara eşitleyen bir dış ticaret haddi gerekmektedir.
Eğer bu koşul gerçekleşmeyerek örneğin arz edilmek istenen toplam miktar talep edilmek
istenen toplam miktardan büyük olursa söz konusu malın göreceli fiyatı (dış ticaret had-
leri) bu eşitlik sağlanıncaya kadar düşer, tersi durumda ise yükselir.
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 37

İki ülkeli modele dayalı teklif eğrisi analizindeki denge fiyatlarının oluşumu yaklaşımı ile
çok mallı gerçek dünyada bireysel malların uluslararası fiyatları açıklanabilir mi? Nasıl? 4

TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ

Teklif eğrileri yanında Uluslararası Ticaret Teorisi’ni talep yönünden incelemenin diğer
bir yolu da toplumsal kayıtsızlık eğrilerini kullanmaktır. Toplumsal kayıtsızlık eğrilerini
görmeden önce bireysel kayıtsızlık eğrileri hakkında kısa bazı açıklamalarda bulunmakta
yarar vardır. Aşağıda önce bu konu ele alınacaktır.

Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri

İktisat Biliminin başlıca amacı kişi ve toplumların maddi refahını en yüksek düzeye ulaş- Tüketici kayıtsızlık eğrileri:
Belirli bir tüketicinin iki malın
tıracak yol ve ilkelerin araştırılmasıdır. Ancak, bireyin tüketimden elde ettiği haz veya değişik bileşimlerinden elde
faydayı mutlak değer olarak ölçme olanağı yoktur. Nasıl uzunluğu metre, ağırlığı kilogram edeceği aynı fayda düzeylerini
temsel eden eğriler.
ile ölçüyorsak elimizde faydayı bu şekilde ölçmeye yarayacak bir araç bulunmamaktadır.
Fakat fayda hiç ölçülemez de değildir. Faydayı karşılaştırmalı olarak ölçme olanağı
vardır. Bu amaçla tüketici kayıtsızlık eğrileri (consumer’s indifference curves) denilen bir
araçtan yararlanılır. Bir tüketicinin kayıtsızlık eğrisi, iki ülkeli modelde geometrik olarak,
o tüketiciye aynı faydayı sağlayan çeşitli mal bileşimlerini gösteren noktaların birleştiril-
mesinden elde edilir.
Şekil 2.7’de x ve y malları ele alınarak belirli bir tüketicinin kayıtsızlık eğrileri haritası
gösterilmiştir. Kayıtsızlık eğrileri orijine göre dışbükeydir. Bu eğrilerin şekilleri ilgili tüke-
ticinin zevk ve tercihlerini, yani talep koşullarını yansıtır. Bu özellik konumuz bakımın-
dan çok önemlidir. Tüketici S1 noktasında OA kadar X malı, OB kadar da Y malı tüketerek
i0 eğrisinin gösterdiği fayda düzeyine ulaşmaktadır. S2 noktasında ise BD kadar daha az
Y malı fakat AC kadar daha fazla X malı tüketilmektedir. Tüketici S1 ve S2 deki mal bile-
şimlerinin tüketiminden aynı faydayı elde eder. Bunun gibi i0 eğrisi üzerinde bütün mal
bileşimleri tüketiciye aynı faydayı verir. Dolayısıyla tüketici bu noktalar arasında kayıtsız
kalır, yani birindeki mal bileşimini diğerindekine tercih edemez.
Şekil 2.7
Y Malı Tüketici Kayıtsızlık
Eğrileri

T1

B S1
T2
Y
D S2 T3 i2
X
i1

i0

0
A C X Malı
38
Tüketicinin aynı fayda düzeyinde
kalabilmesi koşuluyla iki maldan
birbiri yerine tüketebileceği
miktarlar arasındaki oran. Eğrinin
bir noktadaki eğimine eşittir.
Azalan marjinal fayda
Kanunu: Bir maldan tüketilen
miktarlar arttıkça, her yeni
tüketilen miktarın tüketiciye daha
az fayda sağlaması.
Faydanın mutlak olarak
ölçülemezliği: Fayda miktarını
objektif biçimde (kardinel olarak)
ölçecek bir kıstasın bulunmaması.
İktisatta fayda karşılaştırmalı
(ordinel) olarak ölçülür.
Toplumsal kayıtsızlık eğrisi:
Tüketici kayıtsızlık eğrilerine
benzeyen, toplumun talep
koşullarını ve refah düzeylerini
göstermek üzere kullanılan bir
geometrik analiz tekniği.
Uluslararası İktisat Teorisi
Tüketiciyi aynı tatmin düzeyinde bırakırken, birbiri yerine geçebilen (ikame edilebi-
len) mal miktarları arasındaki orana marjinal (uçsal) ikame oranı (marginal rate of subs-
ti-tution) denmektedir. X’ in Y malı yerine geçirilmesi durumunda marjinal ikame oranı
∆Y/∆X biçiminde gösterilir. ∆X ve ∆Y’nin nispeten ufak miktarlar olması durumunda
kayıtsızlık eğrisi üzerinde bulunan herhangi bir noktanın marjinal ikame oranı, kayıt-
sızlık eğrisinin o noktadaki eğimine eşit olur. Kayıtsızlık eğrisinde bir noktadan diğerine
geçildiğinde, toplam fayda değişmediğine göre bu demektir ki, tüketicinin bir malın artan
miktarından aldığı fayda, öteki malın azalan miktarı dolayısıyla uğradığı fayda kaybına
eşitleniyor.
Kayıtsızlık eğrisi boyunca hareket etmekle tüketicinin bir maldan elde ettiği miktar
artarken, öteki maldan sahip olduğu miktar azalır. Azalan uçsal fayda veya marjinal fayda
kuralı uyarınca, bir maldan tüketilen her yeni birimin sağladığı fayda giderek düşer. Bunu
tersinden söylersek, vazgeçilen her birim mal dolayısıyla uğranılan fayda kaybı bir ön-
cekinden daha büyük olur. Kayıtsızlık eğrisinin orijine göre dış-bükey olmasının nedeni
budur. Tüketici, eğri üzerinde S1 den S2 ye geçerken sahip olduğu Y malı azalır, X malı ise
artar. Dolayısıyla bu kişinin fayda düzeyini sabit tutabilmek için kaybettiği her birim Y
karşılığında, ona bir öncekinden daha fazla miktarlarda X malı vermek gerekecektir.
Tüketicinin şekilte T1 gibi bir noktadaki tatmin düzeyi i0 ile gösterilenden daha yük-
sektir. Çünkü bu noktada her iki maldan da daha fazla tüketiyor. Tüketiciye T1 deki ile
aynı faydayı sağlayan T2, T3.,.. gibi çok sayıda başka noktalar vardır. Bu noktaları birleştir-
diğimizde, i1 biçiminde yeni bir kayıtsızlık eğrisi elde ederiz. Aynı kişiye ait olduğu için i1
in şekli i0 ile aynı olacaktır. Aralarındaki tek fark i1’in daha yüksek bir faydayı gösterme-
sidir. O halde i0 ve i1’in temsil ettiği fayda miktarlarını mutlak olarak ölçememekle birlikte,
bunları birbiri ile karşılaştırabiliyoruz. İktisatta faydanın ölçülebilirliği işte bu anlamda
mümkün olmaktadır.
Tüketici kayıtsızlık eğrileri sonsuz sayıda bir aile oluştururlar. Yukarıdaki şekilde be-
lirli bir tüketicinin kayıtsızlık eğrileri ailesine ait birkaç eğri gösterilmiştir. Tek bir eğrinin
şeklini bilince, bu eğrilerin sayısını istediğimiz kadar çoğaltabiliriz. Çünkü hepsinin şekli
aynıdır. Her biri farklı bir fayda düzeyini temsil ettiği için de bu eğriler hiçbir zaman
kesişmezler. Tekrar belirtelim ki, bu eğrilerin şekli aynı zamanda ilgili kişinin talep koşul-
larının bir göstergesidir.
Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri
Kayıtsızlık eğrileri ekonomik analizlerde açıklık sağlayan önemli bir araçtır. Bireysel ka-
yıtsızlık eğrileri Mikro İktisatın konusuna girer. Uluslararası İktisat bakımından önemli
olan toplumsal kayıtsızlık eğrileridir. Fakat acaba tek bir tüketici için geliştirilen kayıtsız-
lık eğrileri bütün bir toplumun talep koşullarını göstermede kullanılabilir mi? Üzerinde
duracağımız konu budur.
Kayıtsızlık eğrilerinin bir toplumun çeşitli refah düzeylerini ve talep koşullarını gös-
termek amacıyla kullanılmasında bazı özel sorunlar ortaya çıkar. Toplum çok sayıda insan
ve gruptan oluşur. Bunların her birinin de kendine özgü zevk ve tercihleri vardır. Bu zevk
ve tercihler ise büyük ölçüde toplumdaki göreceli gelir dağılımının bir sonucudur.
Dolayısıyla belli bir anda toplumun talep koşullarını gösteren kayıtsızlık eğrileri hari-
tası, toplumun o andaki göreceli gelir dağılımını yansıtır. Gelir dağılımı değiştikçe kayıt-
sızlık eğrilerinin de değişmesi gerekir. Oysa izlenen hemen hemen tüm iktisat politikaları
toplumun gelir dağılımını değiştirir. Örneğin, iktisadi büyüme, fiyat istikrarı, işsizlikle
mücadele, ihracatın teşviki, vs. gibi.
Benzer şekilde ülkenin dış ticarete açılması veya dış ticaret hacminin genişlemesi de
aynı sonuçları doğurur. Diğer bir deyişle, böyle bir gelişmeden ihracatçılar yarar sağlar-
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 39
ken, ithalata rakip mal üreten yurt içi üreticiler zarara uğrar. Aynı şekilde tüketiciler de
iki maldan yoğun olarak hangisini tükettiklerine bağlı olarak bu değişmeden etkilenirler.
Kısacası dış ticaret toplumun gelir dağılımını değiştireceği için farklı grupların kayıtsızlık
eğrileri de farklı yönde değişecektir. Acaba bu durumda tüm toplumun refahındaki de-
ğişmeleri gösterecek biçimde yeni kayıtsızlık eğrileri çizilebilir mi? Burada ilk akla gelen
yöntem “çoğunluk kuralı”nın uygulanmasıdır. Yani dış ticarete açıldıktan sonra çoğunlu-
ğun geliri artmışsa toplumun refahının yükseldiği varsayılarak bu refah artışı daha yüksek
toplumsal kayıtsızlık eğrileri ile temsil edilebilir mi?
İktisatın diğer bir dalı olan Normatif Ekonomi kuralına (Paretian ethics) göre, bir Normatif ekonomide
toplumda ancak hiç kimsenin geliri düşürülmeden bazı kişilerin gelirleri artırılabili- toplumsal refah artışı kuralı:
Bir toplumda kimsenin refahı
yorsa, o toplumun refahı yükseltilmiş sayılır. Bu ise gelir dağılımının hiç değişmemesi düşürülmeden en az bir kişinin
veya gelirleri azalan kişilerin gelirlerindeki bu düşüşün karşılanması koşulları altında geliri artırılmışsa toplumun refahı
artmış demektir. Eğer bazı kişilerin
gerçekleşebilir. geliri artarken diğer bir veya
Oysa yukarıdaki yaklaşıma göre, çoğunluğun arzusu yerine getirilirken azınlığın ar- birden çok kişinin geliri azalmışsa,
ancak geliri artan kişilerden
zuları hiç dikkate alınmamış oluyor. Fayda mutlak olarak ölçülebilen bir kavram değildir. aktarılacak gelirlerle yoksullaşan
O nedenle çoğunluğun sağladığı fayda bilinmeyen bir ölçüde artmakta fakat azınlık da kişinin (kişilerin) uğradığı kayıp
karşılandıktan sonra geriye bir
bundan yine belirlenemeyen ölçüde bir fayda kaybına uğramaktadır. Dolayısıyla azınlığın pay kalmışsa toplumun refahı
uğradığı kayıp çoğunluğun sağladığı tatminden daha büyük de olabilir. Böyle bir durum- yükselmiş sayılır.
da çoğunluk arzusuna uygun hareket edilmiş olması, toplumun refahını artırmış olmaz.
Dolayısıyla bu güçlükten kurtulmanın yolu zararı karşılama ilkesi (compensation Zararı karşılama ilkesi: Artan
gelirlerle, yoksullaşan kişinin
principle)dir. Buna göre, gelir dağılımının gerçekte değişmiş olduğu durumlarda toplu- (kişilerin) gelirindeki düşüşün
mun refahının arttığını söyleyebilmek için kazananların gelirlerindeki artışla zarara uğ- karşılanması.
rayanların bu zararları karşılanabilmekte ve hâlâ geriye bir gelir fazlası kalmış olmalıdır.
Örneğin, hükûmetin geliri artan kimselere, diğerlerinin zararını tam olarak karşılayacak
miktarda bir vergi koyduğunu ve bunu sübvansiyon olarak onlara ödediğini varsayabiliriz.
Gerçekte gelirleri azalan kişilerin gelirlerindeki düşüşün karşılandığına bakılmamakta ve
bazı kişilerin gelirlerindeki artışın diğerlerinin gelirlerindeki düşüşten büyük olduğu sü-
rece, refahın arttığı öngörüsünde bulunulmaktadır. Çünkü teorik olarak, hiç değilse artan
gelirle zararın karşılanabileceği varsayılmaktadır.
Kayıtsızlık eğrileri ekonomik analizlerde büyük kolaylıklar sağlar. O yüzden iktisatçı-
lar toplumların talep koşullarının incelenmesinde bir analiz aracı olarak toplumsal kayıt-
sızlık eğrilerinden vazgeçemezler. Dolayısıyla kayıtsızlık eğrileri analizini bir toplum için
uygularken ya zararı karşılama ilkesi varsayımını yapmak ya da daha da kısıtlayıcı olarak
gelir dağılımının değişmediğini varsaymak gerekir.
O halde yukarıdaki varsayımlar altında, bir toplumsal kayıtsızlık eğrisi, o topluma aynı
faydayı sağlayan mal bileşimlerini gösterir. Bu eğriler de çeşitli fayda düzeylerine göre
sonsuz bir aile oluştururlar. Şekilleri ait oldukları toplumun zevk ve tercihlerini, yani talep
koşullarını yansıtır. Örneğin toplumsal kayıtsızlık eğrilerinin Şekil 2.8’de (k) ile gösteril-
diği gibi kağıt eksenine yakın çizilmeleri, adı geçen toplumda (Türkiye) tercihlerin kağıda
yönelik olduğunu, (b) gibi buğday eksenine yakın çizilmeleri de(ABD)tercihlerin buğdaya
yöneldiğini ifade eder.
40
Şekil 2.8
Toplumsal Kayıtsızlık
Eğrileri
5 araçlar kullanılır?
Kapalı ekonomide genel denge:
Dış ticarete açılmadan önce
bir ekonomide toplam üretim
ve toplam tüketimin birbirine
eşitlenmesi ile olabilen en
yüksek refah düzeyine ulaşılması.
Dönüşüm eğrisinin bir toplumsal
kayıtsızlık eğrisine teğet olduğu
noktada gerçekleşir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Kağıt Kağıt
k3
Türkiye ABD
k2
k1
b3
b2
b1
0 0
Buğday Buğday
(a) Türkiye’de toplumsal tercihler (b) ABD’de toplumsal tercihler
Toplumsal kayıtsızlık eğrileri analizleri kolaylaştıran önemli bir geometrik araçtır. Ancak
bunun kullanılması durumunda üstü kapalı biçimde yapılan varsayımları hatırdan çıkar-
mamak gerekir.
Standart uluslararası ticaret modellerinde talep koşullarını incelemek için hangi geometrik
EKONOMİDE GENEL DENGE
Buraya kadar yapılan açıklamalardan, dönüşüm ve toplumsal kayıtsızlık eğrilerini öğren-
miş bulunuyoruz. Bu iki aracın yardımı ile bir ekonomide üretim ve tüketimin aynı anda
dengede olması, yani genel denge durumu gösterilebilir. Aşağıda önce kapalı bir ekonomi-
de, sonra da açık bir ekonomide genel denge koşulları üzerinde durulacaktır.
Kapalı Ekonomide Denge
Şekil 2.9’da AA eğrisi, ele alınan ülkenin üretim olanakları eğrisidir. Bu eğri üzerinde top-
lumsal kayıtsızlık eğrileri gösterilmiştir. Sonsuz sayıdaki kayıtsızlık eğrile rinden herhangi
birisi dönüşüm eğrisine teğet olur. Dış ticarete kapalı bir toplumda üretim ve tüketim
dengesi bu noktada gerçekleşir. Ülke, üretim olanakları eğrisi üzerinde sonsuz sayıdaki
bileşimler arasından yalnız bu noktadaki mal miktarlarını üretir. Bu noktayı toplumun
zevk ve tercihleri belirler. Kapalı bir ekonomide tüketim üretime eşitlenmek zorundadır.
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 41

Şekil 2.9
Kağıt Kapalı Bir Ekonomide
Denge
F M

i2
i1
N i0

F
0
A Buğday

Şekilde denge noktası D dir. Toplum, D noktasında görülen mal miktarlarını tüketerek
i1 kayıtsızlık eğrisinin gösterdiği tatmin düzeyine ulaşır. Bu, onun ulaşabileceği en yük-
sek refah düzeyidir. Çünkü daha yüksek bir kayıtsızlık eğrisi üzerinde bulunan, örneğin
M gibi bir nokta, sınırlı faktör stoku ve mevcut teknoloji koşulları altında, onun üretim
kapasitesinin dışında kalır. Bunun gibi eğer D noktasının altında örneğin, N noktasındaki
mal bileşimleri üretilirse toplumun refahı i0 gibi daha düşük bir kayıtsızlık eğrisi düzeyine
inmiş olacaktır.
Kısacası, bir toplumda optimal dengenin sağlanabilmesi için halk nelerin, hangi mik-
tarlarda üretilmesini istiyorsa, üretimin de buna uygun biçimde yapılması gerekir. Piyasa
ekonomilerinde bunu sağlayan mekanizma ise fiyat mekanizmasıdır. Halkın talep ettiği
malların fiyatı, dolayısıyla o alandaki karlılık yüksek olur. Üreticileri yönlendiren ana et-
ken de budur.
Ekonominin genel denge noktasında dönüşüm ve kayıtsızlık eğrilerine teğet olarak
çizilen bir doğrunun eğimi, iki mal arasındaki yurt içi değişim oranını (iç fiyatları) ifade
eder.
Şekilde iç fiyatlar FF doğrusunun eğimi ile gösteriliyor. Daha önce, kayıtsızlık eğri-
si eğiminin marjinal ikame oranına eşit olduğunu belirtmiştik. Marjinal ikame oranının
yurt içi değişim oranına eşitlendiği noktada tüketiciler dengeye ulaşır. Üretici dengesi ise
dönüşüm eğrisi eğiminin (yani marjinal dönüşüm oranının) iç fiyat oranına eşitlendiği
noktada gerçekleşir. Böylece marjinal ikame oranı ile marjinal dönüşüm oranının birbiri-
ne eşit olduğu noktada hem tüketici hem de üretici dengesi sağlanmış olur. Bu ise kapalı
ekonomi durumunda toplumsal refahın maksimuma ulaşması demektir.

Açık Ekonomilerde Denge

Kapalı bir ekonomide denge koşulları görüldükten sonra şimdi dış ticarete açık ekonomi-
lerde denge koşulları üzerinde durulacaktır. Burada kullandığımız araçlar yine dönüşüm
ve kayıtsızlık eğrileri, örnek olarak ele aldığımız ülkeler ise Türkiye ve ABD’dir.
42 Uluslararası İktisat Teorisi

Şekil 2.10
Açık Ekonomilerde Kâğıt Kâğıt
Denge: Benzer T Türkiye T1 F1 ABD
Tercihler
R C
H
F N
I2
İthalat D I1 İthalat D1

L A F G K
M I
İhracat İhracat

T T1 i2
F1 i1
0 0
P S Buğday V E Buğday

Üretici dengesi: Açık
ekonomide, uluslararası fiyat oranı
doğrusunun üretim olanakları
eğrisine teğet olduğu noktada
gerçekleşir.
Tüketici dengesi: Açık
ekonomide, uluslararası fiyat
oranı doğrusunun bir toplumsal
kayıtsızlık eğrine teğet olduğu
noktada gerçekleşir ve toplumun
refah düzeyini yansıtır.
İki ülkenin faktör donatımı birbirinden farklı olduğu için üretim olanakları eğrilerinin
şekilleri de değişik olur. Türkiye’nin dönüşüm eğrisinin buğday ekseni yönündeki göre-
celi uzunluğunun nedeni, buğdayın emek-yoğun (yani sermayeye göre daha çok emek
gerektiren) bir mal olması ve Türkiye’nin iş gücü bakımından göreceli zengin bir ülke
durumunda bulunmasıdır. Bunun gibi kağıt, sermaye-yoğun bir mal varsayıldığı ve ABD
sermayeye bol olarak sahip bir konumda olduğu için, üretim olanakları eğrisi kâğıt ekseni
yönünde daha uzundur. İki ülkede toplumsal zevk ve tercihlerin aynı olduğu kabul edil-
miştir. O yüzden Şekil 2.10’da ülkeye ait kayıtsızlık eğrileri birbirinin özdeşidir.
Dış ticaretten önce Türkiye’deki iç fiyatlar FF, Amerika’da ise F’F’ ile gösterilmiştir. F’F’
nin FF ye göre daha dik olması, Türkiye’de buğdayın, ABD’de ise kağıdın göreceli açıdan
ucuz mallar olduğunu ifade eder. İç fiyat oranları farklı olduğundan bu ülkeler dış tica-
rete açılabilirler. Uluslararası fiyatların TT şeklinde belirlendiğini varsayarsak, dış ticaret
başladıktan sonra her iki ülkedeki iç fiyatlar bu düzeye eşitlenir (tek fiyat kanunu). Şekilte
T’T’ nin TT ye paralel olması bu özelliği yansıtmaktadır.
Açık ekonomilerde üretim ve tüketim miktarları birbirinden ayrılır. Hangi malların
ne miktarlarda üretileceğine, kâr maksimizasyonu amacı doğrultusunda, üreticiler karar
verir. Üreticinin denge koşulu, malın marjinal maliyetinin piyasa fiyatına (dış fiyatlara)
eşitlenmesidir. Tüketici de fayda maksimizasyonuna göre tüketimini belirler. İki mal ara-
sındaki marjinal ikame oranının piyasa fiyatına eşitlenmesi ile tüketici dengesi sağlanmış
olur.

Tablo 2.1 Türkiye Buğday Kağıt

Üretim OS OL
Tüketim OP OR
İhracat PS ( MA) -
İthalat - LR ( CM)
ABD
Üretim OV OH
Tüketim OE OG
İhracat - GH ( IN)
İthalat VE ( IK) -
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 43
O halde optimizasyon kuralı uyarınca geometrik olarak üretici dengesi, dönüşüm eğ- Optimizasyon kuralı: Açık bir
ekonomide uluslararası fiyat
risinin fiyat doğrusuna, tüketici dengesi de bir kayıtsızlık eğrisinin yine fiyat doğrusuna oranları doğrusunun dönüşüm
teğet olduğu noktalarda gerçekleşir. Buna göre şekilte Türkiye’nin tüketici dengesi C, üre- eğrisine teğet olduğu noktada
üretici dengesinin, bir toplumsal
tici dengesi de A noktasındadır. ABD için bu denge noktaları sırasıyla K ve N dir. Böylece kayıtsızlık eğrisine teğet olduğu
iki ülke de üretimde kısmi bir uzmanlaşmaya gitmiş olmaktadır. Türkiye’de üretici dengesi noktada tüketici dengesinin
D den A ya, ABD’de D’ den N ye kaymıştır. Her ülke, üretiminde uzmanlaştığı malın bir gerçekleflmesi, böylece toplumun
olabilen en yüksek refah düzeyine
kısmını ihraç edip karşı ülkenin malını ithal ederek kapalı ekonomiye göre daha fazla mal ulaşması durumunu ifade eder.
tükettiği için, daha yüksek bir kayıtsızlık eğrisine ulaşma olanağı elde eder.
Üretimdeki kaymanın nedenleri, yukarıda açıklandığı gibi, firmaların kârlarını mak-
simum yapma amaçlarıdır. Örneğin grafiğin Türkiye’ye ait kısmındaki D noktasını ele
alalım. Bu noktada buğdayın marjinal maliyeti, onun uluslararası (ve yurt içi) fiyatının
altındadır (kâğıtta tersi). Dolayısıyla üreticiler, buğday üretimini artırıp, kâğıt üretimi-
ni kısmaya yönelirler. A noktasında üretim maliyetlerinin dış fiyatlara eşitlenmesiyle bu
hareket de son bulur. Grafiğe göre açık ekonomi koşuları altındaki durum yukarıdaki bi-
çimde özetlenebilir.
Dış ticarete açılmadan önce Türkiye’de D noktasındaki mal miktarları tüketilmekte
ve toplum I1 kayıtsızlık eğrisine ulaşmaktaydı. Bu, kapalı ekonomi durumunda toplumun
ulaşabileceği en yüksek refah düzeyidir. Oysa dış ticarete açıldıktan sonra TT dünya fiya-
tından MA kadar ihraç malı MC kadar ithal malı ile değiştirilir ve tüketim C noktasına
yükselir. Bu noktadan geçen kayıtsızlık eğrisi de I2 dir. I2 nin I1 e göre daha yüksek bir refah
düzeyini göstermesi, dış ticaretin toplum refahını artırması demektir.
Şekildeki AMC üçgenine Türkiye’nin dış ticaret üçgeni (foreign trade triangle) adı ve- Dış ticaret üçgeni: Dönüşüm
eğrisi ve toplumsal kayıtsızlık
rilir. Bu üçgenin dik açılı kenarlarından birisi ihracat, diğeri de ithalat miktarını gösterir. eğrisini kullanan geometrik
Hipotenüs ise bu miktarların birbiriyle değiştirilmesine olanak sağlayan uluslararası fiyat yaklşıma dayalı dış ticaret
oranını (ticaret hadleri) ifade eder. analizlerinde bir kenarı ihracat
miktarını, diğer kenarı ithalât
TT ticaret haddi doğrusu, ülkenin kendi malından vereceği belli miktarlar karşılığın- miktarını ve üçüncü kenarı
da ithal malından elde edebileceği değişik miktarları ortaya koyar. Dolayısıyla gereken (hipotenüsü) uluslararası fiyat
oranını gösteren üçgen.
miktarda ihraç malı vererek bu doğru üzerindeki her bileşimi tüketme olanağı vardır. O
nedenle buna bazan “tüketim olanakları doğrusu” (consumption possibilities frontier) da
denmektedir.
Aynı şekilde, ABD kapalı ekonomi durumunda D’ noktasındaki mal bileşimini tüke-
terek i1 kayıtsızlık eğrisine ulaşmaktadır. Dış ticarete başladıktan sonra IN kadar kağıt
ihracatı karşılığında IK kadar buğday ithal ederek tüketimini K noktasına çıkartmıştır. Bu
noktadaki refah düzeyi ise i2 gibi daha yüksek bir kayıtsızlık eğrisi ile gösterilmiştir. KNI
üçgeni de ABD’nin dış ticaret üçgenidir.
Belirtmek gerekir ki, uluslararası piyasa dengesini sağlayan dış ticaret hadlerinin oluş- Dış ticaretin tüketim
ması için zorunlu koşul, bu fiyattan toplam dünya ihracatının toplam dünya ithalatına kazançları: Dış ticarete açılan
bir ülkede üretimde uzmanlaşma
eşitlenmesidir. Buradaki model açısından, TT (veya T’T’) ticaret hadlerinden Türkiye’nin gerçekleşmese bile mevcut mal
buğday ihracının ABD’nin buğday ithaline (PS = VE), ABD’ nin kağıt ihracının da üretiminin bir bölümünün daha
yüksek uluslararası fiyatlardan
Türkiye’nin kağıt ithaline (GH = LR) eşitlenmesi gerekir. Bu koşulu sağlayan uluslararası satılabilmesi dolayısıyla elde
fiyat oranı denge ticaret hadlerini ifade eder. Eğer bu eşitlik sağlanmamışsa bir tarafın edilen refah artışı. Tüketim
kazancı ile birlikte toplam dış
ihraç etmek istediği miktar ile diğer tarafın ithal etmek istediği miktar arasında bir uyum- ticaret kazancını oluşturur.
suzluk bulunur. Dolayısıyla bu eşitlik sağlanıncaya kadar ticaret hadleri değişir ve sonun-
da denge durumuna ulaşılır.
Böylece ele aldığımız örnekte Türkiye ve ABD’nin dış ticareti karşılıklı olarak eşitlen-
diğinden uluslararası piyasa dengesi sağlanmaktadır. Şekilte AMC ve KNI üçgenlerinin
birbirinin özdeşi olması bu gerçeğin bir ifadesidir.
44 Uluslararası İktisat Teorisi

Üretim olanakları ve toplumsal kayıtsızlık eğrileri analizindeki uluslararası ticaret dengesi-

nin daha önce teklif eğrileri analizinde belirtilen koşulla aynı olduğuna dikkat ediniz. O da
şudur: Her maldan satın alınmak istenen miktarın o maldan satılmak istenen miktara eşit
olması. Bu koşulu sağlayan uluslararası fiyat oranı (dış ticaret hadleri) ticaret dengesini de
sağlamış olur.

Dış Ticaret Kazançları

Önceki analizlerde dış ticaretin ülkeyi daha yüksek bir refah düzeyine ulaştıracağı grafik
üzerinde gösterilmişti. Dış ticaretin sağladığı bu yararlar iki bölüme ayrılabilir: Tüketim
kazançları (consumption gains) ve üretim kazançları (production gains). Bazen birincisi-
ne değişim, ikincisine de uzmanlaşma yararları dendiği olmaktadır.
Genellikle dış ticaret kazançlarının yalnızca üretimde uzmanlaşmadan kaynaklandığı
düşünülür. Oysa bu doğru değildir. Üretimde uzmanlaşmanın olmadığı varsayılsa bile dış
ticaret ülkeler için yine de kazançlıdır. Bunlar tüketimden kaynaklanan kazançlı olabilir.
Bunun açıklamasını şöyle yapabiliriz: Diyelim ki, ülke dış ticarete açıldıktan sonra
beklenenin tersine eski üretim yapısını sürdürmektedir, diğer bir anlatımla Şekil 2.11’de
gösterildiği gibi, D noktasında kalıp hiçbir uzmanlaşmaya gitmemiştir. Bu koşul altında
bile mevcut üretimin bir kısmının yüksek dış fiyatlardan satılıp, bununla tüketimin bir
bölümünü düşük dünya fiyatlarından sağlama olanağı vardır. Bu da kapalı ekonomiye
göre ülke refahını artırır.
Nitekim grafikte D den geçen TT uluslararası fiyat doğrusundan LL’ miktar tarım ürü-
nü ihraç edilip KK’ miktar sanayi ürünü ithal edilerek i1 kayıtsızlık eğrisine ulaşılması bu
durumu ifade eder. Diğer bir deyişle i1 kayıtsızlık eğrisinin, i0 dan daha yüksek bir refahı
temsil etmesi yukarıda açıklanan dış ticaretin tüketim ya da değişim kazançlarını yansıtır.
Bu varsayımı terk ederek ülkenin üretimde uzmanlaşmaya gittiğini kabul ettiğimiz-
de, üretici dengesi D noktasından D’ noktasına kayar. Üretimdeki uzmanlaşma nede-
niyle tüketim denge noktası da C2 ye yönelir ve refah i2 kayıtsızlık eğrisi düzeyine yükse-
lir. Refah düzeyinin bu şekilde i1 den i2 ye yükselmesi de dış ticaretin üretim yararlarını
ifade eder.
Şekil 2.11
Dış Ticarette Üretim ve Sanayi T’
Tüketim Kazançları

TT uluslararası fiyat T
C2
doğrusunun kapalı
ekonomide üretim i2
dengesi noktası D C1
den geçmesi üretimde K’ i1
uzmanlaşma olmadığını F
gösterir. Bu drumda ülke i0
dış ticarete açılmakla
K
refahını i0’ dan i1’ e D
yükseltmiştir. Tüketim
kazancı budur. Fakat
D noktası yerine D’ F
D’
noktasındaki üretime
geçmekle refahını da i1’
den i2’ ye yükseltir. Bu da
üretim kazancıdır. T T’
0
L’ L Tarım
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 45
Denibilir ki, bazı az gelişmiş ülkelerde ekonomik yapı çok katı olduğundan bu ülke-
lerde üretim ayarlamaları yapmak oldukça güçtür. Dolayısıyla dış ticaretin uzmanlaşma
yararları sınırlı kalır. Bu görüşte gerçek payı bulunmakla birlikte, en azından tüketim ya-
rarları dolayısıyla ülke yine de dış ticaretten kazançlı çıkar.

Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret

Daha önceki analizlerde ülkeler arasında arz koşulları farklı iken talep koşullarının aynı
olduğu varsayımı yapıldı. Şimdi ise bunun tam tersi olan, yani arz koşullarının aynı, talep
koşullarının farklı olduğu durum ele alınacaktır. Bu aynı zamanda talep koşullarındaki
farklılığa bağlı uluslararası ticaretin de açıklanması demek olmaktadır.
Rekabetçi piyasa koşulları altında ülkelerin sahip oldukları göreceli faktör stoku ve
üretim teknolojilerinin aynı olması üretim maliyetlerinin de aynı olmasını gerektirir.
Arz koşullarının benzerliği, Şekil 2.12 üzerinde MN üretim olanakları eğrisinin hem
Türkiye’ye, hem de ABD’ye ait olması ile temsil edilmiştir.
Talep koşulları ise ülkeler arasında farklı olacak biçimde çizilmiştir. Başka bir deyişle,
varsayım gereği Türkiye’de gıda, ABD’de de kâğıt halkın yoğun olarak tercih ettikleri mal-
lardır. O nedenle de Türkiye’de toplumsal kayıtsızlık eğrileri yatay eksene, ABD’de de dikey
eksene yakın biçimde çizilmiştir.
Bu varsayımlara bağlı olarak kapalı ekonomide denge noktaları Türkiye’de ETR ve
ABD’de EABD noktasıdır. Demek oluyor ki, Türkiye’de kâğıt, ABD’de de gıda, göreceli
olarak ucuz mallardır (FABD nin FTR den yatık olması). O hâlde görülüyor ki, üretim
koşullarının aynı olmasına karşın, talep koşullarının farklılığı dolayısıyla, ilgili ülkelerin
her birinde az tercih edilen malın fiyatı (malların fiyatları) daha düşük olmakta ve ülke bu
malda (mallarda) karşılaştırmalı üstünlük elde etmektedir. Modele göre Türkiye kâğıtta,
ABD ise gıda üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip bulunmaktadır.

Şekil 2.12
Kåğıt
T Talep Farklılığına Bağlı Dış
Ticaret
CABD i2
FABD
i1 MN iki ülkenin üretim
M olanakları eğrisi olduğu için
EABD arz koşulları aynıdır. Fakat
ABD’ nin toplumsal kayıtsızlık
D eğrileri kağıda yönelik,
L Türkiye’ nin I toplumsal
kayıtsızlık eğrileri de gıda
maddelerine yöneliktir.
CTR
Böylece FABD doğrusunun
K gösterdiği gibi ABD’ de kağıt
I2 pahalı (gıda ucuz), Türkiye ‘
ETR de de FTR fiyat doğrusunun
I1 T ifade ettiği biçimde gıda
FTR pahalı (kağıt) ucuz mallar
N Gıda
durumuna gelir.

Ülkeler, TT gibi ortak bir uluslararası göreceli fiyattan (dış ticaret hadleri) ticarete açıl-
dıklarında, daha düşük maliyetle üretmekte olduklarından Türkiye kâğıtta, ABD de gıda
maddeleri alanında uzmanlaşmaya gidecek ve bu uzmanlaşma D noktasına kadar süre-
cektir. D noktasında iki ülkedeki iç fiyatlar oranı uluslararası göreceli fiyatlara eşitlenece-
ğinden bu nokta uzmanlaşmanın sınırını oluşturur. Kısaca, aralarındaki talep farklılığı,
ülkeleri üretimde kısmi bir uzmanlaşmaya sürüklemektedir.
46 Uluslararası İktisat Teorisi

Diğer yandan TT ticaret hadlerinden Türkiye, ürettiği kâğıdın bir bölümünü ihraç
edip karşılığında gıda maddesi ithal ederek tüketim dengesini CTR noktasında gerçekleş-
tirebilir, böylece de refah düzeyini i1’den i2’ye yükseltebilir. ABD ise gıda maddesi ihracatı
karşılığında kâğıt ithal ederek CABD noktasındaki bileşimi tüketebilir, yani I1 refah düze-
yi yerine I2 refahından yararlanabilir.
Yukarıdaki analizler, talep koşullarındaki farklılığın uluslararası ticarette oynayabi-
leceği rolü göstermektedir. Bununla birlikte, gerçek dünyada talep koşullarının ülkeler
arasında birbirinden çok farklı olmadığı gözlemlerle ortaya konmaktadır. Günümüzün
küreselleşen dünyasında kitle iletilim araçlarının gösterdiği baş döndürücü gelişmeler, ül-
keleri birbirlerine daha da yaklaştırmış ve tüm ülkelerde az çok benzer talep koşullarının
ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Arz ve Talep Koşullarında Farklılık

Gerçek dünyada ülkelerin hem arz hem de talep koşulları farklı olabilir. Model açısın-
dan bunun anlamı, ülkelerin üretim olanakları ile birlikte toplumsal kayıtsızlık eğrilerinin
şeklinin de farklılığıdır. Uluslararası ticaret üzerindeki etkiler yine iç fiyat oranlarındaki
farklılıklara bağlı olacaktır. Başka bir deyişle arz ve talep koşullarının belirlediği göreceli iç
fiyatları birbirinden uzaklaştıkça uluslararası ticaret hacmi genişler, birbirine yaklaştıkça
da ticaret hacmi daralır.
Yukarıda değinilen son olasılıkla ilgili aşırı bir durumu ele alalım; diyelim ki, arz ve
talep koşullarındaki farklılıklar ülkeler arasında tam bir göreceli fiyat eşitliği ile sonuç-
lanmış olsun. Teorik modele göre uluslararası ticaret sıfır olur. Ancak çok ülkeli ve çok
mallı gerçek dünya koşulları altında toplam ticaret hacminin sıfıra düşmesi gerçekçi bir
durum değildir. Bununla birlikte, iki mal yerine çok sayıda mal ele alınırsa, bunun çok da
olasılık dışı olmadığı görülür. Bu malların bazılarında talep koşullarının maliyet farkla-
rını giderecek ölçüde o mallara yönelik olması ticaret hacmini sıfıra düşürebilir. Ülkenin
rakip ülkelere göre bisikleti ucuza üretmesine karşın, halkın yoğun olarak bisiklet talep
etmesi dolayısıyla bisiklet fiyatlarının yükselmesi ve dışarıya ihracat yapılamaması buna
bir örnektir. Eğer tercihlerdeki aşırı yönelim, malın dünya fiyatlarından daha yüksek bir
düzeye çıkmasına neden olmakta ise bu durumda yukarıda belirtildiği gibi söz konusu
malı dışarıdan ithal etmek bile zorunlu olabilir.
Böylece, arz ve talep koşullarına yer veren standart modeller yardımıyla uluslararası ti-
caret analizlerini tamamlamış olduk. Bundan sonra bir adım daha ileri gidilip, karşılaştır-
malı üstünlüklerin temelini oluşturan yurt içi fiyat farklılıklarının nedenlerini araştırmak
gerekir. Bu ise gelecek bölümün konusunu oluşturmaktadır.

DIŞ TİCARETİN DİNAMİK YARARLARI

Dış ticaretin statik yararları daha önceki bölümlerde açıklanmıştı. Bunlar karşılaştırmalı
üstünlüklere uygun bir uluslararası uzmanlaşma ve iş bölümünün bir defalık yararlarını
ifade etmektedir.
Oysa dinamik yararlar zamana ve değişmeye bağlı olarak ortaya çıkan etkilerdir, sü-
reklilik taşırlar. Özellikle kalkınma yolundaki ülkeler, bunlardan en iyi biçimde yararlan-
maya çalışırlar. İlerde kalkınma ve sanayileşme konuları incelenirken bu etkilerden daha
ayrıntılı biçimde söz edilecektir. Ancak dış ticaretin kalkınmaya olan dinamik katkıları şu
şekilde belirtilebilir:
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 47
Üretim ve kaynak açığını karşılama: Gelişmekte olan ülkeler kalkınmaları için gerek-
li olan ancak kendileri üretemedikleri mal, hizmet ve kaynakları yurt dışından ithal eder-
ler. Yatırım malları ile ara malları, ham maddeler ve zorunlu tüketim maddeleri bunların
arasında yer alır.
Ayrıca çoğu az gelişmiş ülkeler, yatırımların gerektirdiği sermaye fonlarını ulusal
tasarruflarından karşılayamazlar. Böylece yurt dışından sağladıkları fonlarla iç tasarruf
açıklarını kapayabilir ve daha yüksek bir kalkınma hızı gerçekleştirebilirler. Teknik iş gücü
açığı içinde olan bazı ülkeler de bu kaynakları yurt dışından getirterek ihtiyaçlarını gide-
rebilirler. Yine bu grupta düşünülebilecek bir faktör de teknolojidir. Teknolojiyi üretenler,
genellikle birkaç sanayileşmiş ülkedir. Dolayısıyla uluslararası ekonomik ilişkiler çerçeve-
sinde gerekli teknolojiler dışarıdan ithal edilerek teknolojik gelişme hızlandırılabilir.
İç ekonomideki ürün fazlasına çıkış (pazar) sağlama: Dış ticaretin bulunmadığı bir
ekonomide iç talep yetersizliği dolayısıyla, ülke kaynakları eksik çalıştırılabilir. Bu, özel-
likle tarım ürünleri ve ham maddeler için söz konusudur. Dış ticaretin yarattığı talep ar-
tışları ile bu kaynakların kullanılması sağlanabilir.
Başka bir deyişle dış ticaretin yokluğunda üretim, geometrik olarak üretim olanakları
eğrisinin içinde bir noktada bulunur. Ticaretle birlikte üretim de üretim olanakları eğrisi
üzerinde yer alan bir noktaya taşınır, yani ekonomik etkinlik artar. Kısacası, dış ticaret
aksi durumda kullanılmayacak olan ham madde ve tarım ürünleri fazlalarına piyasa ola-
nağı (vent for surplus) sağlar. Nitekim, bu durumun örneklerine Güneydoğu Asya ve Batı
Afrika’daki birçok az gelişmiş ülkede rastlanmıştır.
Geniş bir piyasa hacmi: Kapalı ekonomilerde üretim iç piyasa hacmi ile sınırlıdır.
Piyasa darlığı çoğu mallarda üretimin en etkin yöntemlerle yapılmasını ya da en uygun
teknolojilerin kullanılmasını engeller. Çünkü özellikle kitlesel üretim teknolojileri, belli
bir kapasitenin altında verimli olarak kullanılamazlar. Böylece dış piyasalar için üretim,
piyasa darlığı engelini ortadan kaldırır.
Geniş bir piyasa, ayrıca, üretimde ölçek ekonomilerinden yararlanılmasına olanak
sağlar. Bunlar üretim hacmindeki artış dolayısıyla maliyetleri düşüren etkenlerdir. Daha
önce gördüğümüz gibi, firma içinden kaynaklananlar içsel ölçek ekonomileri diye adlan-
dırılır. Firmanın bağlı bulunduğu endüstrinin gelişmesi sonucu ortaya çıkanlar ise, dışsal
ölçek ekonomilerini oluşturur.
Geniş bir piyasa ayrıca ulusal yatırımları özendirerek ve dolaysız yabancı sermaye ya-
tırımlarını ülkeye çekerek de kalkınmayı olumlu yönde etkiler.
Rekabet: Dış ticaret, yerli üreticileri yabancı üreticilerin rekabeti ile karşı karşıya ge-
tirir. Bu da üretimde etkinliği artırır, teknolojiyi geliştirir ve iş bilen, becerikli işadamla-
rının ortaya çıkmasına neden olur. Rekabetin olmadığı yerde tekelleşme eğilimleri başlar,
verimlilik azalır ve kaynak israfı artar. O bakımdan rekabet kaynak verimliliğini artırma-
nın etkili bir yolu olarak kabul edilir. Bununla birlikte, yeni kurulan bir endüstrinin dış
rekabete dayanabilmesi için belirli bir süre korunmasının gerekli olabileceği de hatırdan
çıkartılmamalıdır.
İç piyasa talebini geliştirme: Geniş bir iç piyasaya sahip olan Türkiye, Brezilya ve Hin-
distan gibi ülkelerde, önceleri ithal edilen yeni sanayi ürünleri, zamanla yurt içi talebi ge-
nişletmiş ve bu şekilde söz konusu malların yurt içinde etkin biçimde üretilmesine olanak
sağlamıştır.
48 Uluslararası İktisat Teorisi

Ekonomik dinamizm: Uluslararası ticaret sayesinde ülkeler birbirine yaklaşır, farklı

ülkelerdeki tüketiciler diğerlerinin davranışlarından, ihtiyaçlarından, yaşayışlarından ve
kullandıkları mallardan haberdar olurlar. Böylece yeni ihtiyaçlar doğar, farklı kalitede
mallar talep edilir ve ekonomik yapılanmada değişiklikler oluşur. Bütün bunlar ekonomi-
ye dinamizm kazandırır, kaynakların daha iyi kullanılmasına ve tüketici refahının artma-
sına katkıda bulunabilir.
Böylece dış ticaretin yararlarına ilişkin özet açıklamalarda bulunmuş oluyoruz. Belirt-
mek gerekir ki, dış ticaretin kalkınmaya etkileri genellikle olumlu olmakla birlikte, bun-
ların bazı zararlı yönleri de söz konusu olabilir. Ancak bu durumda yapılması gereken
ekonomiyi dış dünyadan soyutlamak değil, bu olumsuzlukları en aza indirecek önlemler
almak biçiminde olmalıdır.

Uluslararası ticaretin yararları ile genellikle statik yararlar üzerinde durulur. Bunlar kay-
6 nakların etkin dağıtımının sağladığı bir defalık refah artışı etkileridir. Oysa dinamik etkiler
zamana ve değişmeye bağlıdır. Bunlar ekonomik büyüme ile doğrudan ilişkilidir.
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz
Özet
Arz faktörünün yanında talep faktörleri uluslararası
1 ticaret teorisi analizlerinde nasıl bir rol oynar?
Ricardo modelinde talep koşullarına yer verilme-
miştir. Oysa uluslararası ticarette fiyatların ve alınıp
satılan miktarların belirlenmesi için arz koşullarının
yanında talep koşullarını dikkate almak zorunludur.
İki ülkeli ve iki mallı standart bir ticaret modelinde iç
maliyet oranları uluslararası ticaret dengesini sağlaya-
cak fiyat oranının sınırlarını belirler. Gerçekte hiçbir
ülke ihraç ürününü yurt içi üretim maliyetinden daha
düşük bir fiyattan satmak istemez. Böylece aynı şekil
üzerinde gösterildiğinde iki ülkenin iç maliyet doğru-
ları arasında kalan alan kârlı ticaret alanının oluşturur.
Kârlı ticaret alanı içinde denge uluslararası fiyat ora-
nının hangi düzeyde oluşacağı ülkelerin talep koşulla-
rına bağlıdır.
Standart dış ticaret modellerinde talep koşullarının
etkisini incelemek için kullanılan iki geometrik araç
vardır. Birisi teklif eğrisi analizi, diğeri de toplumsal
kayıtsızlık eğrisi analizidir.
Uluslararası ticarette talep koşullarının etkisini ilk
inceleyen iktisatçı John Stuart Mill’dir. Mill’in ortaya
attığı “karşılıklı talep kanunu” teorisi daha sonraları
geliştirilen teklif eğrileriyle somut biçimde açıklan-
mıştır.
Bir ülkenin, karşı ülkenin malından talep ettiği belir-
li miktar karşılığında kendi malından teklif edeceği
miktarları gösteren eğriye teklif eğrisi adı verilir. Tek-
lif eğrisi orijinden çıktıktan sonra iç maliyet doğru-
sundan saparak kavisli bir durum alır. Bunun nedeni
azalan marjınal fayda kuralıdır.
Uluslararası ticarette denge sağlayan fiyatlar (dış ticaret
2 hadleri) nasıl oluşur?
İki ülkeli modelde dış ticaret dengesi, aynı şekil üze-
rine çizilen iki ülkeye ait teklif eğrilerinin kesiştiği
noktadan geçen uluslararası fiyat oranında (dış ticaret
hadlerinde) gerçekleşir. Çünkü bu fiyat oranında her
maldan satıcı ülkenin teklif ettiği miktar alıcı ülkenin
talep ettiği miktara eşitlenmektedir. Dolayısıyla fiya-
tın değişmesi için bir neden yoktur ve fiyat istikrarı
sağlanmıştır.
Kapalı ve açık ekonomilerde genel denge ne demektir ve
3 nasıl sağlanır?
Talep koşullarını incelemenin diğer bir yolu da top-
lumsal kayıtsızlık eğrileri analizini kullanmaktır. Top-
49
lumsal kayıtsızlık eğrileri, bireysel tüketici kayıtsızlık
eğrileri mantığına uygun biçimde toplumun talep
koşullarını (zevk ve tercihlerini) ve refah düzeyini
gösterirler. Ancak söz konusu eğrilerin bu amaçla
kullanılabilmesi için dış ticarete açıldıktan sonra top-
lumun gelir dağılımının bir kimse bile yoksullaşacak
biçiminde değişmediğini veya bazı kimseler yoksul-
laşmış olsalar, geliri artan kimselerden aktarılacak
gelirlerle bu düşüşün karşılandığını (örneğin vergi
yoluyla) varsaymak gerekir.
Kapalı bir ekonomide denge dönüşüm eğrisinin ül-
kenin bir toplumsal kayıtsızlık eğrisine teğet olduğu
noktada gerçekleşir. Dışa açık bir modelde ise denge
iki ülkenin dış ticaret üçgenlerini eşitleyen ulusla-
rarası fiyat oranında sağlanır. Çünkü yine ancak bu
uluslararası fiyat doğrusunda bir ülkenin ihraç ettiği
miktar diğerinin ithal ettiği miktara eşitlenmiş olur.
Uluslararası ticaretin, kapalı ekonomiye göre sağladığı
4 kazançlar hangi bölümlere ayrılır?
Genellikle dış ticaret kazançlarının yalnızca üretimde
uzmanlaşmadan kaynaklandığı düşünülür. Oysa bu
doğru değildir. Üretimde uzmanlaşmanın olmadığı
varsayılsa bile dış ticaret ülkeler için yine de kazanç-
lıdır. Bunlar tüketimden kaynaklanan kazançlı olabi-
lir. O hâlde kapalı ekonomiye göre açık ekonomiler-
de sağlanan kazançlar iki bölümden oluşur. Bunlar;
tüketim kazançları (consumption gains) ve üretim
kazançları (production gains). Bazen birincisine de-
ğişim, ikincisine de uzmanlaşma yararları dendiği ol-
maktadır.
Uluslararası ticaretin ülke ekonomisi üzerine yarattığı
5 refah etlileri kaç bölüme ayrılır ve neleri içerir?
Dış ticaret yalnız mevcut kaynakların daha iyi kulla-
nımına olanak vererek değil, aynı zamanda yarattığı
dinamik etkilerle de ülke refahı üzerinde olumlu eti-
ler doğurur. Birincisine dış ticaretin statik, ikincisine
de dinamik yararları adı verilir. Statik etkiler, daha
çok gelişmiş, dinamik etkiler de gelişmekte olan ül-
keler açısından önem taşır. Dinamik etkiler arasında,
özellikle yurt içi üretim ve kaynak açığını kapama,
ürün fazlasına pazar sağlama, ulusal üreticilere reka-
bet yaratma, iç piyasa hacmini genişletme, ekonomiye
dinamizm kazandırma, vs. gibi etkiler sayılabilir.
50 Uluslararası İktisat Teorisi
Kendimizi Sınayalım
1. İki ülkeli standart uluslararası ticaret modellerinde ta-
lep koşullarına yer verilmemesi durumunda aşağıdakilerden
hangisi açıklanamaz?
a. Ülkelerin yurtiçi maliyet oranları
b. Uluslararası denge fiyatları oranının (dış ticaret had-
lerinin) sınırları
c. Uluslararası denge fiyatları düzeyi
d. Hangi ülkenin hangi malı daha düşük maliyetle üret-
tiği
e. Üretim olanakları eğrisinin şekli
2. Bir başka ülkenin malından talep edilecek bir birim kar-
şılığında, ülkenin kendi malından teklif edilecek miktarları
gösteren eğriye ne ad verilir?
a. Talep eğrisi
b. Toplumsal kayıtsızlık eğrisi
c. İç maliyet eğrisi
d. Üretim olanakları eğrisi
e. Teklif eğrisi
3. Aşağıdakilerden hangisi iki ülkenin teklif eğrilerinin ke-
siştiği noktada belirlenir?
a. Uluslararası denge fiyatları oranı
b. Yurtiçi maliyet oranı
c. Dönüşüm eğrisi
d. Ülkenin toplam kaynak arzı
e. Teknolojik gelişme düzeyi
4. Uluslararası ticarette denge sağlayan fiyat düzeyinde aşa-
ğıdakilerden hangisi meydana gelir?
a. Bir maldan teklif edilen miktar, o maldan talep edilen
miktara eşitlenmektedir.
b. Ülke en düşük maliyetle üretim yapmaktadır.
c. Üretim çoğalan maliyet koşulları altında yapılmakta-
dır.
d. Uluslararası ticaretin kazançları ülkeler arasında eşit
biçimde dağıtılmaktadır.
e. Dış ticaretin kazançlarının büyük bölümü küçük ül-
keye gitmektedir.
5. Uluslararası piyasalarda belirli bir malı ihraç eden tüm
ülkelerin satmak istedikleri miktar, o malı ithal eden tüm
ülkelerin satın almak istedikleri toplam miktardan düşük ol-
ması durumunda aşağıdakilerden hangisi gerçekleşir?
a. Malın fiyatı değişmez.
b. Malın fiyatı düşer.
c. Malın fiyatı önce yükselir, sonra düşer.
d. Malın fiyatı önce düşer, sonra yükselir.
e. Malın fiyatı yükselir.
6. Dönüşüm ve toplumsal kayıtsızlık eğrisine dayalı bir mo-
delde kapalı ekonomi dengesi hangi koşul altında sağlanır?
a. Bir toplumsal kayıtsızlık eğrisinin dönüşüm eğrisini
kestiği noktada
b. Dönüşüm eğrisinin içinde bir noktada
c. Dönüşüm eğrisinin dışında bir noktada
d. Dönüşüm eğrisinin bir toplumsal kayıtsızlık eğrisine
teğet olduğu noktada
e. Toplumsal kayıtsızlık eğrilerinin birbirlerini kestikle-
ri noktada
7. Toplumsal kayıtsızlık eğrisi ve dönüşüm eğrisine dayalı
uluslararası ticaret teorisi analizlerinde, dış ticaret üçgeninin
kenarları neyi gösterir?
a. İhracatı, ithalâtı ve uluslararası fiyat oranını
b. Tüketimi, ihracatı ve ithalâtı
c. İç üretimi, iç maliyeti ve iç tüketimi
d. İç üretimi, ihracatı ve ithalâtı
e. İç maliyet oranını, uluslararası fiyat oranını ve ihracatı
8. Dış ticaret teorisi analizlerinde dış ticaretin ülke refahını
artırıcı etkileri nasıl gösterilir?
a. Uluslararası fiyat doğrusunun dönüşüm eğrisini kes-
mesiyle
b. Uluslararası fiyat doğrusunun iç maliyet doğrusuna
paralel olmasıyla
c. Toplumsal kayıtsızlık eğrilerinin dönüşüm eğrisini
kesmesiyle
d. Toplumsal kayıtsızlık eğrilerinin kesişmesiyle
e. Uluslararası fiyat doğrusunun kapalı ekonomi du-
rumuna göre daha yüksek bir toplumsal kayıtsızlık
eğrisine teğet olmasıyla
9. Aşağıdakilerin hangisi uluslararası ticaretin dinamik ya-
rarlarından biri değildir?
a. Geniş piyasa olanakları sağlama
b. Teknolojik ilerleme
c. İç kaynak ve üretim açıklarını karşılama
d. İç ürün fazlasına dış pazar yaratma
e. Mevcut kaynakların kullanımında etkinliği artırma
10. Standart dış ticaret analizine göre, dış ticarete açıldıktan
sonra ülkenin tükettiği mal bileşimlerini gösteren tüketici
denge noktası dönüşüm eğrisinin neresindedir?
a. İçinde
b. Tam üzerinde
c. Dışında
d. Yatay eksenle kesiştiği noktada
e. Dikey eksenle kesiştiği noktada
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Fiyat Oranının (Ti-
caret Hadlerinin) Oluşumu” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
2. e Ayrıntılı bilgi için “Teklif Eğrileri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Teklif Eğrileri” yeniden gözden
geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Teklif Eğrileri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Teklif Eğrisi Modelinin Yararla-
rı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Kapalı Ekonomide Denge” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Açık Ekonomilerde Denge” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. e Yanıtınız yanlış ise “Dış Ticaret Kazançları: Statik
Kazançlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Dış Ticaret Kazançları: Statik
Kazançlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Açık Ekonomilerde Denge” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
51
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Modern iktisat teorisi analizlerine göre, bir malın fiyatını pi-
yasa arzı ile piyasa talebi birlikte belirler. Tek başına ne talep,
ne de arz fiyatı belirlemeye yeterlidir. Bu kural ulusal piyasa-
lar için olduğu kadar uluslararası piyasalar için de geçerlidir.
Oysa uluslararası ticaret teorisindeki ilk analizler (Smith ve
Ricardo) yalnızca arz koşullarına dayanarak yapılmıştır. Bu
geleneğe dayanılarak arz yönünü inceleyen analizler ulus-
lararası ticaret teorisinde ağırlıklı bir yer tutmuştur. Ancak,
yalnız talebe yer vermeyen analizler eksik sayılır. Şöyle bir
örnek verelim. Diyelim ki, ülke emeğe bol bir şekilde sahip
olduğu için tekstili ucuza üretmektedir. Arz koşullarına göre
ülke tekstili ucuza ürettiğinden bu malda karşılaştırmalı
üstünlük elde edecek ve bu malı ihraç edecektir. Oysa öyle
olabilir ki o ülkede halkın tercihleri aşırı biçimde tekstile yö-
nelik olabilir ve maliyete göre ucuz olması gereken tekstilin
yurtiçi satış fiyatı göreceli olarak dünya fiyatlarından yüksek
olabilir. Böyle olunca da ülke gerçekte tekstili dışarıdan ithal
etmek zorunda kalabilir.
Sıra Sizde 2
Ricardo’nun karşılaştırmalı üstünlük modeli, Smith’in mutlak
üstünlük modeli gibi bir arz modelidir. Bu modelde fiyatlar
yalnızca arz faktörü (Ricardo modelinde emek maliyetleri)
ile açıklanır. Yurt içi maliyet ile yurt içi fiyat (değişim oranı)
aynı kavramlardır. Oysa çağdaş iktisat biliminin en temel bir
ilkesi, fiyatın arz ve talep tarafından birlikte belirlenmesidir.
Yalnız arz faktörüne dayalı analizler eksiktir. Nitekim talep
faktörüne yer verilmedikçe uluslararası ticaret teorisi ana-
lizlerinde şunları belirlemek olanağı yoktur: (a) Dönüşüm
eğrisi üzerinde, dış ticaret başlamadan önceki denge noktası
(kapalı ekonomide genel denge), (b) denge uluslararası fiyat
oranı (denge dış ticaret hadleri) ve (c) dış ticarete açık bir
toplumdaki üretici ve tüketici denge noktaları. O bakımdan
teklif eğrisi ve toplumsal kayıtsızlık eğrisi ile talep koşulları-
nın analiz edilmesi, analizleri geliştirmiş ve onlara daha genel
bir geçerlik alanı kazandırmıştır.
52 Uluslararası İktisat Teorisi
Sıra Sizde 3
Standart uluslararası ticaret modellerinde talep koşullarını
incelemek için geliştirilen iki geometrik araç vardır: Teklif
eğrileri ve toplumsal kayıtsızlık eğrileri. Teklif eğrisi, karşı ül-
kenin malının belirli miktarını elde etmek için ülkenin ken-
di malından vereceği miktarları gösteren bir eğrisidir. Teklif
eğrisi üzerindeki her nokta arz edilen miktar, talep edilen
miktar ve ikisi arasındaki değim oranı demek olan uluslara-
rası fiyatları gösterir. Toplumsal kayıtsızlık eğrileri, tüketici
kayıtsızlık eğrilerine benzerler. Toplumun talep koşullarını
ve refah düzeylerini gösterirler.
Sıra Sizde 4
İki ülkeli standart modellerde ticaretin dengede olması de-
mek, bir tarafın satmak istediği miktarın, diğer tarafın satın
almak istediği miktara eşit olması demektir. Bu eşitliği sağ-
layan uluslararası fiyat oranı (dış ticaret hadleri) denge fiyat
oranıdır. Eğer söz konusu eşitlik sağlanmamışsa uluslararası
fiyat oranı bunu gerçekleştirecek biçimde değişir. Örneğin
bir maldan satın alınmak istenen miktar, satın alınmak iste-
nen miktardan büyükse o malın fiyatı (uluslararası fiyat ora-
nı) yükselir; böylece de sonunda denge sağlanır. Arz edilen
miktarın talep edilen miktardan büyük olması durumunda
ise tersine, eşitlik sağlanıncaya kadar fiyat oranı düşer.
Sıra Sizde 5
İki ülkeli teklif eğrisi analizinde denge fiyatlarının oluşumu
ile çok mallı gerçek dünyada her bir malın fiyatının oluşumu
arasında çok yakın bir benzerlik vardır. Böyle bir durumda
mallarının her birisi için o malı satın almak isteyen tüm ülke-
lerin toplam ithalâtı ile o malı satmak isteyen tüm ülkelerin
toplam ihracatını dikkate almak gerekir. Eğer cari fiyat düze-
yinde bu eşitlik sağlanmışsa o fiyat düzeyi uluslararası denge
fiyat oranı (denge dış ticaret hadleri)dir. Eğer denge sağla-
namamışsa fiyat aşağı veya yukarı doğru değişerek dengenin
sağlanması gerçekleşir.
Sıra Sizde 6
Ekonomik büyüme, bir ülkede reel ulusal gelirin veya kişi
başına ortalama gelirin belirli oranda artması demektir. Kişi
başına ortalama gelirin artması isi herkesin gelirinin aynı
oranda artması demek değildir. Bazılarının geliri çok, bazı-
larının geliri az artabilir, hatta bazı kişilerin geliri gerçekte
hiç artmamış olabilir. Fayda örneğin, ağırlık, uzunluk, hacim,
vs. gibi mutlak büyük biçiminde ölçülemez. O bakımdan di-
ğer herkesin geliri artarken bir kimsenin geliri bile azalsa o
toplumda faydanın net olarak arttığı söylenemez. Bunu söy-
leyebilmek için, ancak hiç kimsenin geliri azalmadan bazı
kişilerin gelirinin arttığı bir durumu varsaymak gerekir. Ya
da bunun yerine, gelirleri artan kimselerden alınan vergiler-
le, geliri azalanlara devletin sübvansiyon ödediğini varsayı-
mı yapılabilir. Böylece bu ikinci durumda da kimsenin geliri
azalmadan bazılarının geliri artmış olduğundan yine refah
artışı sağlanmış olur. Uluslararası iktisatta, toplumsal kayıt-
sızlık eğrilerinin kullanılmasında bu sorun karşımıza çıkar.
Daha yüksek bir kayıtsızlık eğrisi, çoğunluk için doğru olsa
bile, toplumda herkesin tüketiminin arttığı anlamına gelmez.
Bazı kişilerin geliri azalmış olabilir. Ancak biz bu gelir dü-
şüşlerinin devlet tarafından karşılandığını varsayarsak daha
yüksek kayısısızlık eğrilerini ülke refahının artması biçimin-
de yorumlayabiliriz.
 2. Ünite - Uluslararası Ticaret Teorisi: Arz ve Talep Faktörleri ile Analiz 53

Yararlanılan Kaynaklar
Appleyard, R.D. Field, A. J. and Cobb, S. L.(2008). İnternati-
onal Economics, McGraw-Hill.
Salvatore, D. (2011). International Economics, New York:
John Wiley.
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
Haberler, G. (1936). The Theory of International Trade,
London: W. Hodge and Co.
Meade, J. E.(1952). A Geometry of International Trade,
London: George Allen and Unwin
Mill, J. S. (1965). Principles of Political Economy, New York:
Kelly.
Caves, R. E. and Jones, R. W.(1984). World Trade and Pay-
ments, Little Brown.
Yılmaz, Ş.E.(1992). Dış Ticaret Kuramlarının Evrimi, An-
kara: Gazi Üniversitesi yayını.
Krugman, P. R. and Obstfeld, M. (2006). International Eco-
nomics, Theory and Policy, Pearson, Addison-Wesley.
3
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Ülkelerin iç üretim maliyetleri neden birbirinden farklıdır?
 Teorinin temel varsayımları nelerdir? Ülkelerin faktör donatımı ile ihraç ve it-
hal edilen malların faktör yoğunlukları arasında nasıl bir ilişki vardır?
 Serbest ticaret koşulları altında fiziki faktör hareketi olmadan ülkeler arasında
faktör fiyatları nasıl eşitlenebilir? Serbest ticaret ve korumacılık ülkedeki gelir
dağılımını nasıl etkiler?
 Tüm ülkeler arasında ve sayıları binleri bulan mallar üzerindeki dış ticaret yal-
nız bir teori ile açıklanabilir mi? Dış ticarette ne gibi “yeni” teoriler ortaya atıl-
mıştır?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Faktör Donatımı • l ek Ekonomileri
• Faktör Yo unlu u • Tercihler e Benzerlik
• Emek Yo un Mal • Mono olcü eka et
• ermaye Yo un Mal • En üstri i Ticaret
• Faktör Fiyatları Eşitli i • En üstriler rası Ticaret
• itelikli Emek • Mal Farklılaştırması
• Teknoloji ı ı • Tekelci eka et

İçindekiler
• GİRİŞ
• TEORİNİN G STERDİ İ TEMEL SONUÇ
• BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI
• TEORİNİN GRAFİKLE KANITLANMASI
Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) • HECKSCHER OHLIN MODELİNDEN
Uluslararası İktisat Teorisi ÇIKARTILAN FARKLI TEOREMLER
Teorisi
• TEORİNİN TEST EDİLMESİ: LEONTIEF
PARADOKSU
• YENİ TEOREMLER
• YENİ TEORİLERİN DE ERLENDİRİLMESİ
GENEL UZLAŞI VE SONUÇ
 Faktör Donatımı
(Hecksher-Ohlin) Teorisi

GİRİŞ
Klasik Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’ne göre, yurt içi üretim maliyetleri farklı olduğu
sürece, ülkeler kârlı dış ticaret yapabilirler ve yurt içi üretim maliyetlerindeki farklılıklar
da uluslararası emek verimliliğindeki farkların bir sonucudur. Ancak bu analizlerle ulus-
lararası ticaretin gerçek nedeni açıklanmış olmamaktadır. Çünkü burada, yurt içi üretim
maliyetleri farklılıklarının emek verimliliğindeki farklardan kaynaklandığı belirtilirken
uluslararası emek verimliliğinde farklılık doğuran etkenler üzerinde durulmamaktadır.
Nitekim Smith, Ricardo ve Mill bu soruyla hemen hemen hiç ilgilenmemişlerdir.
Oysa yurt içi fiyat farklılığının nedenleri, tatmin edici bir biçimde açıklanmadıkça
Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’nin yeterli bir çözüme kavuşturulduğu söylenemez.
Karşılaştırmalı üstünlüklerin bu eksikliğini gidermek üzere Ricardo’dan yaklaşık bir
asır sonra ortaya atılan bir açıklama, faktör donatımı teorisi’dir (factor endowment the-
ory). İsveçli İktisatçı Eli Heckscher (1879-1952), 1919 yılında yayımlanan bir makalesine
dayanan bu yeni yaklaşıma “faktör oranları teorisi” (factor proportions theory) adını
vermişti.
Heckscher’in bu makalesi yaklaşık on yıl sonra, yine İsveçli bir İktisatçı ve Heckscher’in
öğrencisi olan Bertil Ohlin tarafından yeniden ele alınıncaya kadar dikkatleri fazla çek-
memişti. Oysa Ohlin bu makaledeki görüşlere açıklık kazandırdı, yeni katkılarda bulundu
ve açıklamalarını içeren Bölgelerarası Ticaret ve Uluslararası Ticaret (Interregional Trade
and International Trade) adlı kitabını 1933 tarihinde yayınladı. Daha sonraları bu İkti-
satçıların isimlerinden dolayı teoriye, yaygın biçimde Hecksher-Ohlin Teorisi denmeye
başlanmıştır. Ayrıca ünlü Amerikalı İktisatçı Paul Samuelson’ın da İkinci Dünya Savaşı
yıllarında özellikle gelir dağılımı ile ilgili olarak teoriye yeni katkılar getirdiğini de belirt-
mek gerekir.
Faktör Donatımı Teorisi Karşılaştırmalı Üstünlüklere değişik bir yorum getirmekte
ve onun ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmektedir. Aşağıda teorinin açıklanması ya-
pıldıktan sonra, uygulamalı testlerine yer verilecek ve daha yakın tarihlerde ortaya atılan
bazı yeni teoriler gözden geçirilecektir.

TEORİNİN GÖSTERDİĞİ TEMEL SONUÇ

Heckscher-Ohlin Teorisi oldukça açık, basit ve rasyonel bir düşünceye dayanır. Teoride
savunulan anadüşünceyi şu şekilde ifade edebiliriz: Bir ülke hangi üretim faktörüne zen-
gin olarak sahipse üretimi o faktörü yoğun biçimde gerektiren mallarda karşılaştırmalı
üstünlük elde eder, yani onları daha ucuza üretir ve o alanlarda uzmanlaşır.
56
Heckscher-Ohlin Teorisi:
Emek zengin ülkeler emek yoğun
malları, sermaye zengin ülkeler
de sermaye yoğun malları daha
ucuza üretirler.
Yurt içi fiyat farklılığının
nedenleri: Ricardo’nun
Karşılaştırmalı Üstünlük modeline
göre yurtiçi üretim maliyetleri
ülkeler arasında farklı olduğu
sürece kârlı ticaret yapılabilir. İç
maliyet farklılığının nedenlerini
açıklamak ise Faktör Donatımı
teorisinin ana hedefidir.
1 donatımı teorisinin yerine geçmeyip onu tamamladığını gösteriniz.
Faktör donatımı: Ülkelerin
sahip oldukları göreceli emek ve
sermaye arzını ifade eder.
Faktör donatımını fiziki
tanımlama: Ülkeler arasında
fiziki sermaye/emek oranlarının
karşılaştırılmasına dayanır.
Uluslararası İktisat Teorisi
Diyelim ki ülke, üretim faktörlerinden emeğe göreceli olarak daha bol biçimde sahip-
tir. Böyle bir ülkede normal olarak emek yoğun mallar daha ucuza üretilir. Bunun gibi,
sermaye faktörüne zengin olarak sahip bulunan ülkelerin de sermaye-yoğun malları daha
ucuza üretmeleri beklenir.
O halde Türkiye ve Almanya gibi iki ülke ile, motor ve tekstil gibi iki mal alalım. Tür-
kiye emeğe, Almanya sermayeye zengin biçimde sahip ülkeler ve motor sermaye-yoğun,
tekstil emek-yoğun mallar olsunlar. Acaba bu duruma göre hangi ülke, hangi malda kar-
şılaştırmalı üstünlüğe sahip olacaktır? Teorideki anadüşünce açısından Türkiye tekstilde,
Almanya ise motorda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmalıdır.
Heckscher-Ohlin Teorisi’nin dayandığı iki ana varsayım şunlardır: (a) Ülkeler faktör
donatımları bakımından birbirinden farklıdırlar. İki ülkeli modelde bir ülke emek, diğeri
ise sermaye bakımından zengin ülkelerdir. (b) Mallar faktör yoğunlukları ya da nisbi fak-
tör kullanım oranları bakımından da farklılık gösterirler. Bazı mallar emeğe oranla daha
çok sermaye, ya da tersine, sermayeye göre daha çok emek gerektirirler. Birinci türdeki
mallara sermaye-yoğun, ikinci türdekilere de emek-yoğun mal adı verilir.
Heckscher-Ohlin Teorisi’ne Faktör Donatımı veya Faktör Oranları Teorisi de denme-
sinin nedeni, teoride uluslararası ticaretin nedenlerinin açıklanmasında sözü edilen bu iki
etkene verilen kilit önemden dolayıdır.
Bu iki temel varsayımın dışında, teorinin dayandığı diğer bazı varsayımlar şöyle belir-
tilebilir: (c) Bir malın üretim fonksiyonu bütün ülkelerde aynıdır. Yani bir mal bir ülkede
sermaye veya emek yoğun yöntemlerle üretiliyorsa diğer ülkelerde de aynı yöntemlerle
üretilir. Bu özellik bir malın üretim teknolojisinin bütün ülkelerde aynı olması anlamına
gelir. (d) Üretimde ölçeğe göre sabit verim koşulları geçerlidir. (e) Ülkelerin talep koşulları
birbirinin benzeridir. Dolayısıyla talep farklılığının maliyet koşullarındaki farklılığı gider-
mesi söz konusu olmaz.
Faktör donatımı teorisinin yanıtlama amacında olduğu temel soru nedir? Bu teorinin faktör
BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI
Teorinin geometrik olarak kanıtlanmasına geçmeden önce bazı kavramları gözden geçir-
mek gerekir. Bu amaçla aşağıda, faktör donatımı ve faktör yoğunluğu kavramları kısaca
açıklanacaktır.
Faktör Donatımı
Heckscher-Ohlin modelinin temel varsayımlarından birisi ülkelerin faktör donatımı ba-
kımından birbirinden farklı olmalarıdır. Faktör donatımı ise iki ayrı şekilde tanımlanabi-
lir: Fiziki ve ekonomik tanımlama.
Birinci yaklaşımda faktör bolluğu kavramı arz yönüyle ele alınır. Diğer bir deyişle,
faktör donatımı, üretim faktörlerinin fiziki miktarları ya da faktör stoku ile açıklanır. Bu
yaklaşım açısından faktör donatımını belirlemek için ülkelerin sermaye stoku / emek sto-
ku oranlarını karşılaştırmak gerekir. Örneğin aşağıdaki eşitsizliğe göre Almanya sermaye,
Türkiye de iş gücü bakımından daha zengin ülkelerdir.
C A CT
>
L A LT
C : Sermaye T : Türkiye
L : Emek A : Almanya
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 57
Ancak gerçek hayatta ülkelerin sahip oldukları tüm emek veya sermaye arzını topla-
yarak faktör stokunu ölçmek pratik bakımdan önemli güçlükler doğurmaktadır. Örneğin
farklı nitelikte ve çeşitli yıllarda yapılmış önemli sermaye tesislerinin toplam değerinin be-
lirlenmesinde ya da farklı eğitim ve becerilere sahip emek türlerinin tek bir ortak paydaya
göre ifade edilmesinde önemli kavramsal ve pratik sorunlarla karşılaşılabilir.
Bununla birlikte, çeşitli ülkelerde resmî araştırma kurumları ya da bilimsel araştırma-
cılar tarafından yapılmış faktör stokuna ilişkin hesaplamalar da vardır. Bunlardan birisi
örneğin Tablo 3.1’de sunulmuştur.

Gelişmiş Ülke 2006 ($) Gelişmekte Olan Ülke 2006 ($) Tablo 3.1
Bazı Ülkelerde İşçi
Japonya 111.615 İngiltere 45.235 Başına Sermaye Stoku
Kanada 87.400 Meksika 23.921 (1990 Dolar fiyatları
ile)
Almanya 89.652 Türkiye 20.478
Fransa 85.097 Brezilya 16.650 Kaynak: D. Salvatore,
İnternational
İtalya 73.282 Rusya 16.131
Economiks, 2011, New
ABD 73.966 Tayland 11.688 York: John Wiley, s. 129.
İspanya 51.814 Çin 7.485
Kore 44.545 Hindistan 5.870

Tablo 3.1, bazı gelişmiş ve gelişmekte olan (az gelişmiş) ülkelerde işçi başına hesapla-
nan sermaye miktarlarını gösteriyor. Böylece tablodaki rakamlar metinde açıklanan fizik-
sel tanımlama yaklaşımına göre faktör donatımlarını yansıtmış olmaktadır. Sermayenin
değeri dolar olarak ve belirli bir baz yılın fiyatları ile (1990 sabit fiyatları) ifade edildiği
için, bunlara dayanarak ülkeler arasında karşılaştırma yapmakta bir engel yoktur. 2006
yılına ait tablodaki rakamlar gelişmiş ülkelerde işçi başına düşen sermaye stokunun az ge-
lişmiş ülkelerde işçi başına düşen sermaye stokundan daha yüksek olduğunu açıkça ortaya
koymaktadır. Tabloya göre örneğin, sanayileşmiş ülkeler arasında göreceli sermaye zen-
ginliği en yüksek ülke Japonya’dır. Bu ülkede kişi başına düşen ortalama sermaye miktarı
111.615 dolardır. Japonya’yı, sırasıyla Kanada, Almanya, Fransa, İtalya ve ABD gibi ülkeler
izlemektedir. ABD’nin en baş sırada gelmemesi dikkat çekicidir. Gelişmekte olan ülkeler
arasında da örneğin Kore’de işçi başına sermaye 45.235 dolar iken, bu rakam Kenya’da
yalnızca 5.870 dolardır.
Ekonomik yaklaşımda ise faktör donatımı faktör fiyatları ile tanımlanır. Bu kıstas hem Faktör donatımının faktör
fiyatları ile tanımlanması:
arz, hem talep güçlerine dayanır. Genel bir kural olarak, ülkenin göreceli anlamda zen- Ücret/ faiz oranlarını ülkeler
gin biçimde sahip olduğu faktörün fiyatı daha ucuzdur. Dolayısıyla iki ülkedeki göreceli arasında karşılaştırılmasına
dayanır. Ücret/faiz oranı düşük
faktör bedelleri karşılaştırılarak bu ülkelerin faktör donatımı özellikleri konusunda bir olan ülke sermaye zengin ülkedir.
sonuca varılabilir. Bunu aşağıdaki şekilde gösterebiliriz:

PC A PCT
<
PL A PLT

PL : Emeğin bedeli, ücret

PC : Sermayeyi kullanmanın bedeli (faiz, rant)

Görüleceği gibi bu yaklaşım ülkeler arasındaki rant/ücret oranlarının karşılaştı-

rılmasına dayanıyor. Yukarıdaki eşitsizlikte, Almanya’da sermayenin göreceli fiyatının
Türkiye’den daha düşük olması, bu ülkenin sermayeye, Türkiye’nin de emeğe daha bol
olarak sahip bulunması demektir. Eğer Almanya’nın söz konusu faktör fiyatları oranı
58
Faktör yoğunluğu: Malların
üretiminde kullanılan sermaye/
emek oranlarının karşılaştırılması
ile belirlenir.
Sermaye-yoğun mal:
Üretiminde birim başına sermaye/
emek oranı göreceli olarak yüksek
olan mal.
Emek-yoğun mal: Üretiminde
birim başına daha düşük oranda
sermaye/emek oranı kullanılan
mal.
Uluslararası İktisat Teorisi
Türkiye’den daha büyük olsaydı (eşitsizliğin yönü yukarıdakine ters) bu, Türkiye’nin ser-
mayeye, diğer ülkenin de emeğe göreceli biçimde zengin olarak sahip olduğu anlamına
gelecekti.
Faktör yoğunluğunun göreceli bir kavram olduğu unutulmamalıdır. Dolayısıyla ör-
neğin Türkiye’nin ABD’ye göre emek zengini bir ülke olması, diğer yönden, ABD’nin
Türkiye’ye göre sermaye bol konumunda bulunması biçiminde yorumlanır.
Heckscher-Ohlin teoreminde faktör bolluğunun hangi kıstasa göre tanımlandığının
özel bir önemi vardır. Çünkü fiziki tanımlama durumunda teoride öngörülene ters bir
sonuç ortaya çıkabilir. Örneğin eğer ülkede sermaye bol olmasına karşın sermaye fiyatla-
rı göreceli olarak yüksekse o taktirde sermaye-yoğun mallar pahalılaşacak ve dolayısıyla
ülke bu tür malları ithal edip emek-yoğun malları dışarıya ihraç etmek durumunda kala-
bilecektir. Bu ise, teoride öne sürülen görüşe ters bir sonuçtur.
Faktör fiyatlarının faktör donatımına ters olması, talep koşullarının o faktörü yoğun
biçimde kullanan mallara aşırı biçimde yönelik olmasının ya da hükümet müdahaleleri-
nin bir sonucu olabilir. Örneğin ülkenin talep koşullarının sermaye-yoğun mala doğru
aşırı yönelimli olması sermayenin piyasa fiyatını yükseltir ve bu faktöre yönelik avantajları
ortadan kaldırabilir. İkinci durumda ise hükûmetler örneğin idari kararlarla faizleri denge
değerinden daha yüksek ya da ücretleri gerekenden daha düşük düzeyde belirleme yoluna
gitmiş olabilirler.
Bununla birlikte, teoride faktör piyasasında yapay hükûmet müdahalelerinin bulun-
madığı ve talep koşullarının ülkeler arasında benzer olup aşırı yönelim göstermediği ka-
bul edilmiştir. Bu varsayımlar, yukarıda açıklanana benzer çelişkili sonuçlarının ortaya
çıkma olasılığını ortadan kaldırmaktadır.
Faktör donatımının fiziki faktör miktarı ile tanımlandığı durumda teorinin “her ülkenin
göreceli bol olarak sahip olduğu faktörü yoğun kullanan malları daha ucuza üretir” biçi-
mindeki normal sonucunun ortaya çıkmayabileceğine dikkat edelim. Çünkü, ülkede halkın
talebi bol faktörü yoğun olarak kullanan mallara aşırı biçimde yönelik olursa, o faktör gö-
receli pahalılaşır, ucuz faktör olmaktan çıkar. Böylece de fiziksel tanımlama durumunda
bol faktörün ihraç edilmesi olanağı ortadan kalkar. Dolayısıyla fiziki tanımlama teorinin
yorumlanmasında daha kesin sonuçlara ulaştırır.
Faktör Yoğunluğu
Faktör yoğunluğu malların üretiminde kullanılan göreceli sermaye/emek oranlarını ifade
eder. Bir malın üretiminde kullanılan girdilerle elde edilen ürün arasındaki teknik ilişkiye
üretim fonksiyonu (production function) adı verilir. Geometrik olarak üretim fonksiyonu
eş ürün eğrileriyle (iso-quant curves) gösterilir. Diğer bir deyişle eş ürün eğrisi, teknolo-
jinin koyduğu sınırlandırmalar altında bir maldan aynı miktarı üretmek için kullanılması
gereken emek ve sermaye bileşimlerini gösteren bir eğri biçiminde tanımlanabilir.
Teknolojinin, bir faktörün belirli ölçülerde öteki faktörün yerine kullanılabilmesine
(ikame edilmesine) olanak verdiği durumlarda eş ürün eğrisi orijine göre dış bükey olur.
Bu şekliyle tüketici kayıtsızlık eğrilerine benzerler.
Şekil 3.1’de, esnek teknoloji koşulları altında, tekstil ve motorun eş ürün eğrileri göste-
rilmiştir. Grafiğe göre faktör fiyatları oranının FF olması durumunda motordaki sermaye/
emek oranı OM nin eğimine, tekstildeki sermaye emek oranı da OD nin eğimine eşittir.
OM nin OD ye göre daha dik olması, FF gibi veri bir faktör fiyatları oranından motorun
tekstile göre daha sermaye-yoğun (veya tekstilin daha emek-yoğun) olduğunu ifade eder.
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 59
Faktör fiyatları değiştikçe normal olarak, teknolojinin elverdiği ölçüde ucuzlayan Faktör yoğunluğunun tersine
dönmesi: Ucuzlayan faktörün
faktör pahalılaşan faktörün yerine kullanılır (ikame edilir). Nitekim grafiğe göre faktör pahalılaşan faktör yerine
fiyatları FF den F1F1 e (=F2F2) yükselince (sermayenin ucuzlaması) sermaye-emek yoğun- kullanılması dolayısıyla emek-
yoğun olan malın sermaye-yoğun,
lukları motorda OM1 e, tekstilde OD1 e yükselmiştir. Yani her iki malın üretimi daha sermaye-yoğun olan malın da
sermaye-yoğun duruma gelmiştir. Bunun anlamı gayet açıktır: Maliyet minimizasyonu emek-yoğun duruma gelmesi.
gereğince ucuzlayan sermaye faktörü, pahalılaşan emek faktörünün yerine geçmiştir.
Şekil 3.1
Sermaye İki Mal Üretimi
Durumunda Faktör
F2 F1 Yoğunlukları
F M1

M
Motor
S
D1

D
Tekstil

F2 F1 F
0
Emek

Faktör donatımı ve faktör yoğunluğu kavramlarını açıklayınız.

2

Faktör donatımının ülkelerin niteliklerini, faktör yoğunluğunun ise malların faktör kulla-
nım özelliklerini yansıttığına dikkat ediniz.

TEORİNİN GRAFİKLE KANITLANMASI

Faktör donatımı teorisinin temel önermesi, üretim olanakları ve toplumsal kayıtsızlık
eğrileri kullanılarak kanıtlanabilir. Tekrar hatırlatalım ki teoride, faktör donatımlarının
ülkeler arasında farklı, fakat üretim teknolojilerinin aynı olduğu varsayılıyor.
Üretim olanakları eğrisi:
Buna göre iki ülke için çizilen üretim olanakları eğrileri Şekil 3.2 üzerinde gösteril- Ülkenin veri teknoloji koşulları
miştir. AA Almanya’nın, TT de Türkiye’nin dönüşüm eğrileridir. Almanya sermayeye bol altında sabit bir emek ve
sermaye arzı ile üretebileceği mal
olarak sahip bulunduğu ve motor üretimi de sermaye yoğun olduğu için, bu ülkenin üre- bileşimlerinin sınırlarını gösteren
tim olanakları eğrisi motor ekseni yönünde daha uzundur. Emeğe zengin biçimde sahip eğri.

Türkiye’nin üretim olanakları eğrisi de tekstil yönünde dışa doğru daha genişlemiştir.
Teorinin önemli bir varsayımı da talep koşullarının ülkeler arasında birbirine ben-
zer oluşu idi. Bu varsayım, çizilen bir kayıtsızlık eğrisinin iki ülke için de ortak olmasıy-
la temsil edilebilir. Buna göre, şekildeki kayıtsızlık eğrileri ailesi hem Türkiye’ye hem de
Almanya’ya ait olacaktır.
60
Şekil 3.2
Heckscher-Ohlin
Modelinin Teorik
Kanıtlanması
3
Uluslararası faktör fiyatları
eşitliği teoremi: Serbest dış
ticaret yoluyla doğrudan faktör
hareketi olmadan, ticaret yapan
ülkelerde faktör fiyatları eşitliğinin
hem mutlak hem de göreceli
olarak sağlanacağı sonucunu
ortaya koyan hipotez.
Faktörlerin tam hareketliliği:
Uluslararası alanda hiçbir engelle
karşılaşmadan faktörlerin bir
ülkeden diğerine göç etmesi
varsayımı.
Faktörlerin tam hareketsizliği:
Ülkeler arasında fiziki anlamda
hiçbir faktör akımınının olmaması
varsayımı.
Uluslararası İktisat Teorisi
Motor
A
DA
T
DT I1
I0
FA FT
0
A T Tekstil
Analizin daha sonraki aşamaları şekilden açıkça görünmektedir. Dış ticarete başlama-
dan önce Almanya’nın denge noktası DA ve iç fiyat oranı FA, Türkiye’ nin denge noktası
DT ve iç fiyat oranı FT dir. Buradan görüleceği gibi, FA doğrusu FT ye göre daha dik bir
konumdadır. Bu bize, Almanya’da Türkiye’ye oranla motorun daha ucuz (tekstilin pahalı)
veya Türkiye’de Almanya’ya göre tekstilin daha ucuz (motor pahalı) mallar olduklarını
gösterir. Bu ise ticaretin yayılması için asgari bir koşuldur.
Böylece Heckscher-Ohlin teorisinin, her ülke zengin olarak sahip bulunduğu mallarda
karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olacaktır biçimindeki temel önermesi kanıtlanmış olmak-
tadır. Bu sonuca ulaşılmasında, ülkeler arasında talep koşullarının benzerliği varsayımı-
nın önemli bir yeri vardır. Çünkü talep benzerliği dolayısıyla üretim maliyetleri yapısına
uygun bir uzmanlaşma ortaya çıkmaktadır.
Faktör donatımı teorisinin temel sonucu nedir? Teori ne gibi kritik varsayımlara dayanır?
HECKSCHER-OHLİN MODELİNDEN ÇIKARTILAN FARKLI
TEOREMLER
Heckscher-Ohlin modelinden birisi faktör fiyatları eşitliği teoremi, diğeri de Stolper-Sa-
muelson gelir dağılımı teoremi olmak üzere, elde edilen iki önemli sonuç daha vardır.
Şimdi bunlara kısaca göz atalım:
Uluslararası Faktör Fiyatları Eşitliği Teoremi
Heckscher-Ohlin modelinden çıkartılan bir sonuç serbest mal ticareti yoluyla ülkelera-
rası faktör fiyatları eşitliğinin sağlanmasıdır. Ulaşım masraflarının sıfır olması ve öteki
standart varsayımlar altında, dış ticaret başlayınca dünyada mal fiyatlarının eşitleneceğini
biliyoruz (tek fiyat kanunu). Fakat acaba hiçbir uluslararası faktör hareketi olmadan sırf
serbest mal ticareti yoluyla ülkeler arasında faktör fiyatları nasıl eşitlenir? Bu sorunun
cevabına geçmeden önce faktör hareketleri konusundaki klasik varsayımı tekrar anım-
sayalım.
Klasik iktisatçılar üretim faktörlerinin ülke içinde tam hareketli (perfect mobility),
buna karşılık ülkeler arasında tam hareketsiz (immobile) olduğunu varsaymışlardı. Bu
varsayım üstü kapalı şekilde Heckscher-Ohlin modelinde de vardır, ancak gerçeklerden
çok uzak olduğu tartışmasızdır.
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 61
Eğer klasik varsayımın tersine, uluslararası iş gücü akımlarının tamamen serbest ol-
duğu kabul edilirse, ülkeler arasında ücret eşitliği kendiliğinden sağlanır. Çünkü ücret
farklılığı bulunduğu sürece işçiler, ücretlerin düşük olduğu bölgelerden yüksek olduğu
bölgelere doğru kayacak ve sonunda ücret düzeyleri eşitlenecektir. Düşük ücretli ülkeler
dışarıya işçi gönderdikçe, burada iş gücü arzı azalır ve ücretler yükselir. Yüksek ücretli
ülkelerde ise tersine, yabancı işçi ithal edildikçe iş gücü arzı bollaşacak ve dolayısıyla üc-
retler düşecektir. Bu iki ters eğilimin sonunda ücretler belirli bir düzeyde karar kılarlar.
Kuşkusuz aynı mekanizma sermaye faktörü için de işler.
Şimdi, asıl ilgi konumuzu oluşturan, Heckscher-Ohlin modelinde mal ticareti yoluyla
ticaret yapan ülkelerde ücret eşitliğinin nasıl sağlanacağı sorununa dönelim. Modele göre
her ülke, bol olarak sahip bulunduğu faktöre yoğun biçimde ihtiyaç gösteren mallarda
uzmanlaşmaya gider. Dolayısıyla örneğimize göre Türkiye, motor üretimini kısarak kay-
naklarını tekstile aktarır.
Fakat bu iki üretim kesiminde teknolojinin belirlediği faktör kullanma özellikleri aynı
değildir. Motor sermaye-yoğun, tekstil ise emek-yoğundur. O bakımdan motor üretiminin
kısılması ile açığa çıkan iş gücü tekstil üretiminde kolayca çalışabilirken sermaye faktörü-
nün bu sektörde istihdam olanakları daha kısıtlıdır. Sonuçta genişleyen tekstil üretimi, iş
gücü talebini hızla yükseltirken sermaye talebi daha sınırlı artar. Üretim yapısındaki bu
değişiklik göreceli faktör fiyatlarını ücretler lehine, faiz aleyhine değiştirir; yani ücretler
yükselirken faizler düşer.
Almanya’da ise bu mekanizmanın tersi oluşur. Bu ülke motor üretiminde uzmanlaşır.
Azalan tekstil üretimi dolayısıyla göreceli olarak bol miktarda emek açığa çıkar. Motor
üretimindeki artış sonucu öteki kesimde işsiz kalan sermaye kolayca motor endüstrisinde
çalıştırılabilir. Fakat iş gücü için bu kolaylık yoktur, emek açıkta kalır. Sonuç olarak da
sermayeye göre iş gücünün fiyatı düşer.
Demek oluyor ki, Heckscher-Ohlin modeline göre serbest ticaret ve onu simgeleyen
uluslararası uzmanlaşma, ülkelerin bol olarak sahip bulundukları faktörlerin fiyatını yük-
seltip kıt faktörlerin bedelini düşürerek ülkeler arasında fiyatların eşitlenmesine neden
olmaktadır.
Modelde öngörülen varsayımlar altında, serbest ticaretin harekete geçirdiği bu meka-
nizma, tam faktör fiyatları eşitliğinin sağlanması ile sonuçlanır. Hatırlanacağı üzere teo-
ride, ülkeler arasında benzer teknoloji varsayımı yapılmakta, gerek mal ve gerekse faktör
piyasalarında tam rekabet koşullarının geçerliliği kabul edilmektedir. Bu koşullar altında
serbest ticaret, uluslararası alanda aynı mal için tek fiyata ve faktör fiyatları eşitliğine yol
açacaktır.
Faktör fiyatları eşitliğine ilk kez Heckscher değinmişti. Ohlin mutlak eşitlik yerine bu
yönde bir eğilimden söz ediyordu. Samuelson ise bir makalesinde analitik olarak, serbest
ticaretin tam bir uluslararası faktör fiyatları eşitliğine yol açacağını kanıtlamıştır.
Oysa gerçek hayatta, ticaret yapan ülkeler arasında homojen faktörler için tam bir üc-
ret ve faiz oranları eşitliğinin bulunmadığı bilinen bir gerçektir. Bunun pek çok nedeni
bulunabilir. Örneğin hükûmetlerin dış ticaret üzerine koydukları kısıtlamalar, ülkelerin
kullandıkları üretim teknolojilerinin birbirinin aynı olmaması, üretim faktörlerinin ho-
mojen olmaması, taşıma giderleri, sendikaların kısıtlayıcı etkileri, vs. gibi etkenler bunlar
arasındadır. Bu koşullar altında uygulamada dış ticaretin uluslararası faktör fiyatlarındaki
farkları azaltma yönünde bir etkide bulunacağını savunmak daha gerçekçi olur.
Tablo 3.2’deki veriler de ABD ile diğer ülkeler arasındaki ücret farklarının zaman için-
de azalmakta olduğunu göstermektedir. Örneğin, 1959, 1970, 1983, 1990 ve 2007 yılla-
rında Japonya’da saat başına ücretler ABD’deki ücretlerin yüzdesi olarak sırasıyla 11, 24,
51, 86 ve 95 olacak biçimde değişmiştir. İngiltere’nin ücret düzeyleri ABD’ye göre yüzde
62 Uluslararası İktisat Teorisi

29, 35, 53, 85 ve 113 olmuştur. Sanayileşmiş ülkeler arasında ücretlerin giderek birbirine
yaklaşmasında dünya ticaretinin serbestleştirilmesi ve ticaret hacmindeki hızlı artışların
etkisi vardır. Ancak bunda sanayileşmiş ülkeler arasındaki teknolojik açığın kapanması-
nın, emeğin uluslararası hareketliliğindeki artışların ve ABD dışındaki ülkelerde iş gücü
arzındaki artışların yavaşlaması gibi faktörlerin de etkisi bulunabilir.

Tablo 3.2 Ülke 1959 1970 1983 1990 2007

ABD’deki Ücretlerin
Yüzdesi Olarak Bazı Japonya 11 24 51 86 95
Ülkelerin Ücretleri İtalya 23 42 62 79 104

Kaynak: D. Salvatore, Fransa 27 41 62 102 105

İnternational İngiltere 29 35 53 85 113
Economiks, 2011, New
Almanya 29 56 84 103 142
York: John Wiley, s. 142.
Kanada 42 57 75 84 108
Ağırlıksız Ortalama 27 43 63 90 111
ABD 100 100 100 100 100

Serbest mal ticareti yoluyla uluslararası faktör fiyatları eşitliğinin sağlanmasını açıklayınız.
4
Mal ticareti yoluyla uluslararası faktör fiyatlarının eşitlenmesi teoreminde ülkeler arasında
fiziksel anlamda bir faktör hareketi olmadan bu sonucun ortaya çıkacağına dikkat ediniz.
Ülkeler arasında faktör fiyatları eşitliğini sağlayan uluslararası faktör hareketi değil, serbest
ticarettir.

Stolper-Samuelson Gelir Dağılımı Teoremi

Stolper-Samuelson gelir
dağılımı teoremi: Faktör
donatımı teorisinden çıkartılan
bir hipotez. Buna göre serbest
ticaret gelir dağılımını ülkenin
zengin biçimde sahip bulunduğu
faktör lehine ve arzı kıt olan faktör
aleyhine değiştirir.
Klasikler, serbest ticaretin, üretim olanaklarının ötesinde tüketime olanak sağlayarak ülke
halkının yaşam düzeyini yükselteceğini ortaya koydular.
Buna uygun olarak, Ricardo’dan yaklaşık bir yüzyıl sonrasına kadar iktisatçılar şu gö-
rüşü benimsemişlerdi: Serbest ticaret ülkede yaşayan insanların tümünün yararına, koru-
macılık ise tümünün zararınadır. Oysa Stolper ve Samuelson aksi görüştedir.
Stolper-Samuelson teoremine göre, serbest ticaret ihracat endüstrilerinde yoğun kul-
lanılan faktörün lehinedir, oysa korumacılık ithalata rakip endüstride yoğun kullanılan
faktörleri yararlandırır. Başka bir deyişle, korumacılık dolayısıyla ekonomi bir bütün ola-
rak kaybetse de ithalata rakip kesimde çalışanlar bundan yararlanırlar.
Ülkenin bir gümrük tarifesi koyması, kıt kaynağının reel gelirini yükseltici etkide bu-
lunur. Bunu açıklamak için sermaye zengini olan, dolayısıyla teoriye göre sermaye-yoğun
mallar ihraç edip emek-yoğun mallar ithal eden bir ülkeyi ele alalım: Bu ülke emek yoğun
ithal malları üzerine bir tarife koyunca gerek iç tüketiciler, gerekse iç üreticiler açısından
emek-yoğun malların iç fiyatları, sermaye yoğun malların iç fiyatlarına oranla yükselir.
Dolayısıyla da reel ücret gelirleri artar.
Bu gayet doğal bir sonuçtur. Çünkü, emek yoğun ithal malları üzerine tarife konuldu-
ğunda, bu malın benzerlerinin yurt içi üretimi genişlerken sermaye yoğun ihraç malının
yurt içi üretimi daralır. Dolayısıyla da emeğin bedeli yani ücretler sermayenin bedeli olan
faizden daha hızlı artar. Böylece de her iki endüstride ucuzlayan sermaye, pahalılaşan
emeğin yerine ikame edilir. Her emek birimi üretimde daha fazla sermaye ile birleştirildiği
için sonuçta emeğin verimliliği yükselir, dolayısıyla da reel ücretlerde bir artış sağlanır.
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 63
İki malda da emek verimliliği arttığından tarife koyan ülkede hem parasal, hem de
reel ücretler yükselir. İş gücünün tam çalışma durumunda olduğu varsayıldığından, bu
durumda hem toplam emek gelirleri, hem de ulusal gelir içinde emeğin payı artmış olur.
Modele göre, gümrük tarifeleri uluslararası uzmanlaşmadan yararlanmayı engeller
ve ulusal geliri düşürücü etkide bulunur. Böylece, tarife dolayısıyla ülkenin toplam geli-
ri azalmakta bunun içinde de ücretlerin payı artmakta ve sermayenin payı düşmektedir.
Kısacası, ülke bir bütün olarak tarifelerden zarar görürken, kıt faktör bol faktör aleyhine
bundan yararlandırılmış olmaktadır.
Gümrük tarifeleri, yurt içi üretici ve tüketiciler açısından ithalata rakip malların fiyatı-
nı, ihraç mallarının fiyatına oranla yükselttiği sürece, Stolper-Samuelson teoremi analitik
bakımdan geçerli olacaktır. Ancak, gümrük tarifeleri bu fiyat oranını düşürürse adı geçen
teorem geçerliliğini yitirir. Bu duruma ise “Metzler paradoksu” adı verilmektedir.
Ülkenin gümrük tarifesi koyması karşısında, ithalata rakip malların fiyatının ihraç
mallarına göre düşmesinin hangi koşullar altında gerçekleşebileceği konusunda ileriki
bölümlerde ayrıntılı açıklamalar yapılacaktır. Burada şu kadarını belirtelim ki, bunun
en önemli koşulu tarife koyan ülkenin büyük bir ülke olmasıdır. Dolayısıyla, ülke tari-
fe koyunca karşı ülke malını satmakta güçlükle karşılaşır ve pazarını kaybetmemek için
satış fiyatlarını kırma yoluna gidebilir. Bu ise tarife koyan alıcı ülkede ithalat fiyatlarının,
dolayısıyla ithalata rakip üretim kesimlerinde fiyatların düşmesi demek olur ve Metzler
paradoksu için de gerekli koşulu oluşturur.
Böylece Stolper-Samuelson teoremini açıklamış bulunuyoruz. Özetle normal koşul-
lar altında (tarife koyanın büyük ülke olmaması) serbest ticaret politikası, ülkedeki bol
faktörü, koruyuculuk ise kıt faktörü yararlandırır. Geçmişte Avustralya gibi bazı ülkeler,
gelir dağılımını kıt olan iş gücü faktörü lehine değiştirebilmek için gümrük tarifeleri ile
serbest ticareti kısıtlama yoluna gitmişlerdir. Günümüzde iş gücünün kıt, sermayenin bol
olduğu sanayileşmiş ülkelerde, işçi sendikaları giriştikleri lobi faaliyetleri ile hükümetlere,
koruyucu önlemler almaları için baskı yapma eğilimindedirler.
Bu lobi faaliyetlerinin temelinde, söz konusu ülkelerde serbest ticaretin gelir dağılımı-
nı işçi sınıfı aleyhine değiştirmesine karşı duyulan endişeler yatar. Ancak koruyuculuk bir
sınıfı yararlandırmış olsa da ülke ulusal gelirinin düşmesine yol açtığı sürece, bu isteklere
boyun eğip koruyucu önlemler almak ülkenin yararına değil, zararınadır. Ülkede gelir da-
ğılımını şu veya bu sosyal sınıf lehine etkilemek için alınabilecek çeşitli yurt içi önlemler
vardır. Bu amaçla gümrük tarifelerinin kullanılması toplumun tümü için ağır bir maliyet
doğurabilir.

Stolper-Samuelson gelir dağılımı tezi ne demektir? Açıklayınız.

5

Serbest ticaretin kıt üretim faktörünün yurt içi fiyatını düşürücü etki doğurması, uygula-
mada önemli çekişmelere yol açar. Sanayileşmiş ülkelerde emek, genelde kıt bir faktördür.
O bakımdan işçi sendikaları özellikle tekstil gibi emek yoğun endüstrilerde, serbest ticareti
kısıtlayıcı önlemler alması için hükûmeti ve yasama organlarını etkilemek üzere yoğun lobi
faaliyetine girişirler.

TEORİNİN TEST EDİLMESİ: LEONTIEF PARADOKSU

Yukarıda belirtildiği gibi Heckscher-Ohlin teorisi analitik yönden büyük bir tutarlığa sa-
hiptir. O nedenle de iktisatçıların buna karşı bir tür “tutkunluğu” vardır.
Teorinin iktisatçılara çekici görünen bazı yönlerini şöyle belirtebiliriz: (a) Teori çok
sağlam bir mantık yapısına dayanır; konulan varsayımlardan tartışmasız sonuçlara ulaşı-
64
Girdi-çıktı tekniği: Bir
ekonomide çeşitli sektörler
arasındaki ileriye ve geriye
doğru olan bağlılıkları kantitatif
olarak ölçmek için kullanılan bir
yöntem. Bu tablolar yardımıyla
ülkenin ihracat ve ithalâta rakip
endüstrilerinin içerdiği dolaysız
ve dolaylı emek ve sermaye
miktarları ölçülebilir.
Tablo 3.3
Leontief Paradoksu
Uluslararası İktisat Teorisi
lır. (b) Matematik ve geometrik yöntemlerin uygulanmasına çok elverişlidir. (c) Dış tica-
reti, ülkelerin faktör donatımı ve üretim teknolojisi gibi en yalın özelliklerine bağlar. (d)
Bu teori yardımıyla kalkınmanın dış ticarete etkileri, uluslararası faktör akımlarının ne-
denleri, dış ticaretin gelir dağılımına etkileri vs. gibi bir dizi önemli sorun açıklıkla cevap-
lanabilmektedir. (e) Bir başka özelliği de, yalnız “mantıken doğru” teoremlerin elde edil-
mesine değil, aynı zamanda test edilebilir hipotezlerin kurulmasına da olanak vermesidir.
Bir teorinin sağlamlığı hiç kuşkusuz onun gerçek olayları açıklamadaki başarısıyla öl-
çülebilir. Ne var ki, faktör donatımı teorisini test etmek için yapılan uygulamalı çalışmalar,
tartışmasız sonuçlar ortaya koyabilmiş değildir.
Faktör donatımı teorisi, uzunca bir süre, malları faktör bileşimlerine ayıracak bir
teknik bilinmediği için test edilememiştir. Bir ulusal ekonomi, çeşitli endüstriler ve bu
endüstriler arasındaki karşılıklı ilişkilerden oluşan çok karmaşık bir yapıya sahiptir. Her
endüstrinin üretimi, o endüstride doğrudan kullanılan emek ve sermaye faktörleriyle
birlikte ara mal kullanımlarından oluşur. Ara mallar da başka endüstrilerin çıktısı oldu-
ğundan onlar da ayrıca emek ve sermaye bileşimine ayrılırlar. Görülüyor ki, bir malın
faktör bileşimini saptayabilmek için yalnızca o endüstride kullanılan emek ve sermaye
miktarlarını belirlemek yeterli değildir. Bunun yanında onun öteki endüstrilerden aldığı
ara malların faktör kapsamını da hesaplamak gerekir.
Harvard Üniversitesi profesörlerinden Wassily Leontief, 1930’larda endüstriler arası
bağlantıları kantitatif olarak ölçmeye yarayan ve girdi-çıktı (input-output) tablosu deni-
len tekniği geliştirmiştir. Ancak ondan sonradır ki malları emek ve sermaye bileşimine
ayırma olanağı doğmuştur.
Heckscher-Ohlin teorisinin ilk uygulamalı testi, Leontief tarafından Amerikan ekono-
misi üzerinde yapılmıştır. Yazar, Amerika’nın tüm dış dünya ile olan ticaretini ele almış,
ihracatta ve ithalâtta bir milyon dolar değerinde “temsili mal balyaları” (bileşimi ihracat ve
ithalâtla aynı olan örnek mal bileşimleri) düzenleyerek bunları üretmek için gerekli olan
emek ve sermaye miktarlarını hesaplamıştır.
İthalat çeşitli ülkelerden yapıldığından, hesaplama güçlükleri dolayısıyla, yazar ger-
çek ithalat yerine, Amerika’da benzer malları üreten ithalata-rakip endüstrilerin üretimini
ele almıştır. Yani, örneğin Japonya’dan ithal edilen Toyota otomobillerinin içerdiği ger-
çek emek ve sermaye bilinemediğinden bunun yerine, söz gelimi, Amerikan yapımı Ford
otomobillerinin faktör bileşimi hesaplanmıştır (daha sonraki araştırmacılar da aynı yolu
izlemişlerdir).
Leontief ’in çalışması, Amerikan ekonomisinin 1947 yılı girdi-çıktı tablosu ile aynı
yılın dış ticaret verilerine göre yapılmış ve 1951 yılında yayımlanmıştır (W.Leontief,
“Domestic production and foreign trade: The American capital position re-examined,”
Economia Internazionale, Vol. VII, No. 1, February 1954). Araştırmanın sonuçları özetle
aşağıdaki gibi çıkmıştır:
İhraç Malları İthal İkamesi Malları
(Bir Milyon Dolar) (I) (Bir Milyon Dolar) (2) (2/1)
Sermaye (Dolar Yılı) 2.550.780 3.091.339
Emek (Çalışma Yılı) 182.213 170.004
Sermaye Emek Yılı 14.010 18.180
Buradan anlaşılacağı gibi, Amerika’da bir milyon dolar değerindeki ihraç malı üretmek
için gerekli olan emek, bir milyon dolar değerindeki ithalata rakip mallarının üretimi için
gereken emekten daha fazla, aynı miktar ihracat için gerekli olan sermaye ise ithalattakin-
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 65
den daha düşüktür. Başka bir deyişle ithalattaki sermaye/emek oranı ihracata göre 1.30 Leontief paradoksu: Wassily
Leontief’in Faktör Donatımı
çıkmaktadır. Bu ise Amerika’nın emek-yoğun mallar ihraç edip sermaye yoğun mallar it- Teorisini test etmek için Amerikan
hal ettiğini göstermektedir. Oysa, (hele araştırmanın yapıldığı dönemlerde) Amerika’nın, ekonomisi üzerine yaptığı
çalışmanın sonucu. Bu çalışma,
tartışmasız dünyanın en zengin sermaye stokuna sahip bir ülkesi olarak, Heckscher-Ohlin teori ile çelişkili olarak ABD’nin
modeline göre tam tersine, sermaye-yoğun mallar ihraç edip emek-yoğun mallar ithal emek-yoğun mallar ihraç edip,
etmesi gerekirdi. Leontief paradoksu (çelişkisi) diye bilinen bu sonuç, iktisatçılar arasında sermaye-yoğun mallar ithal
ettiğini göstermiştir.
şaşkınlık yaratmış ve teori üzerinde yoğun tartışmalara yol açmıştır.
Leontief ’in bu çelişkiyi açıklamak için öne sürdüğü görüşler, vardığı sonuç kadar il-
ginçtir. Yazar bu konuda özetle şöyle demektedir: Amerikan toplumunun üstün girişim-
cilik, yöneticilik, eğitim ve üretime yönelik çalışma atmosferi gibi özellikleri dolayısıyla
Amerikan işçileri dünyanın öbür ülkelerindeki işçilere göre daha üstün niteliktedirler
(yani, aynı sermaye araçları ile çalışmış olsalar bile verimlilikleri onlardan daha yük-
sektir). Bu açıdan bakılınca, bir Amerikan işçisi üç yabancı işçiye bedeldir. Dolayısıyla
Amerika’nın gerçek iş gücü stokunu bulabilmek için mevcut iş gücü rakamlarını üçle
çarpmak gerekir. Bu yapılınca Amerika gerçekte sermaye değil, emek bakımından zengin
bir ülke durumuna gelecektir (ve teori de çürütülmekten kurtulmuş olur).
Leontief ’in çalışmasına eleştiriler: Leontief ’in araştırmasına karşı pek çok eleştiri ya-
pılmıştır. Bu eleştirilerin bazılarında yöntem konusu üzerinde durulmuş ve örneğin ça-
lışmanın yapıldığı 1947 yılının, savaşın hemen sonrasına rastlaması dolayısıyla tipik bir
yıl olmadığı, çünkü ABD’den Avrupa’ya normal sanayi ürünleri ihracatı yapılamadığı öne
sürülmüştür. Leontief, 1956’da bu eleştiriye cevap vermek üzere 1951 yılının dış ticaret
verilerini (ve ilk çalışmadaki gibi 1947 yılının girdi çıktı tablosunu) kullanarak araştırma-
sını tekrarlamıştır (1951 yılı genellikle Savaş sonrası onarım faaliyetlerinin tamamlandığı
yıl olarak kabul edilir). Bu ikinci araştırma sonucunda Amerika’nın ithalatındaki göreceli
yüksek sermaye yoğunluğunun biraz azaldığı, fakat çelişkinin yine de ortadan kalkmadığı
görülmüştür.
Yöntemle ilgili olarak ayrıca hesaplamalarda kullanılan sermaye katsayılarının güveni-
lir olmadığı, örneğin tarımda bu katsayıların çok yüksek, ticaret kesiminde ise çok düşük
olduğu belirtilmiştir. Bir kısım eleştiriler ise daha çok teorik niteliktedir. Bunların birisin-
de Amerika’nın ihraç mallarında, ithalat ikamesi mallarına göre daha fazla nitelikli emek
kullanıldığına işaret edilerek, eğer bu kesimlerde çalışanların yetişmeleri için gerekli ser-
maye (beşerî sermaye) hesaplanır ve fiziki sermaye stokuna eklenirse çelişkinin ortadan
kalkacağı öne sürülmüştür.
İnsan sermayesi ile ilgili olarak bazıları da araştırma ve geliştirme faaliyetlerinden kay-
naklanan “bilgi” sermayesi üzerinde durmuşlardır. Bunlara göre bilgi, belli malzeme ve
insan gücü ile elde edilebilecek üretim değerinin yükselmesine yol açan bir etkendir.
Bazı yazarlar ise Amerika’da sermaye-yoğun malların daha ucuza üretildiğini belirt-
miş ancak, iç talebin bu mallara yönelimli olması nedeniyle pahalılaştıkları ve dolayısıyla
dışarıdan ithal edildikleri görüşünü savunmuşlardır. Ancak daha sonraları Leontief ve
Bald tarafından yapılan çalışmalar uygulamada talep koşulları arasında büyük farklıklar
olmadığını ortaya koymuştur.
Buna karşılık bazıları da faktör yoğunluğunun ters dönmesi olasılığına işaret etmiş-
lerdir. Bunlara göre diğer ülkelerde emek-yoğun yöntemlerle üretilen mallar, Amerika’da
sermayenin bol ve ucuz olması dolayısıyla, sermaye-yoğun olarak üretilir. Leontief, ithal
mallarının gerçek faktör katsayıları yerine Amerika’nın ithalata-rakip endüstrilerindeki
sermaye-emek katsayılarını ele aldığı için bu çelişkili sonucun ortaya çıktığı belirtilmiştir.
Başka bir eleştiriye göre de Leontief, araştırmasında yalnız sermaye ve emek faktörle-
rini hesaba katmış, doğal kaynakları ise gözardı etmiştir. Oysa bazı mallar doğal kaynak
yoğun nitelikte olup bunları ne emek, ne de sermaye yoğun diye nitelendirmek uygun
66 Uluslararası İktisat Teorisi

düşer. Ayrıca doğal kaynak kullanan çoğu üretim süreci (örneğin petrol üretimi, maden-
cilik ürünleri, tarımsal üretim, vs. gibi) aynı zamanda büyük ölçülerde fiziki sermaye ge-
rektirir. Dolayısıyla Amerikan ithalatının ağırlıklı olarak doğal kaynaklara bağlı olması,
Amerika’nın ithalata rakip endüstrilerindeki yüksek sermaye yoğunluğunun nedenini
oluşturacaktır.
Leontief çelişkisinin tatmin edici biçimde açıklanamamış olması Heckscher-Ohlin
Teorisi’nin geçerliğine duyulan kuşkuları artırmış ve teorinin diğer ülkeler üzerinde de
test edilmesine yönelik çalışmaları hızlandırmıştır.
Belirtmek gerekir ki, Leontief çelişkisini çözümlemek için öne sürülen görüşlerden
her birisi adeta uluslararası ticaretin farklı bir yönünü kapsayan bir hipotez durumunda-
dır. Dolayısıyla bu açıklamalar “yeni” uluslararası ticaret teorilerinin de çekirdeğini oluş-
tururlar.
Sonuç: Faktör Donatımı Teorisi’ni test için çok sayıda ülke üzerinde yapılan çalışma-
ların sonucunda, bugün teorinin daha çok vasıfsız emek zengin az gelişmiş ülkelerle ser-
maye zengin gelişmiş ülkeler arasındaki ticareti (endüstriler-arası ticareti) açıklamakta
başarılı olabileceği noktasında bir görüş birliği oluşmuş durumdadır. Gerçekten de ancak
bu iki grup ülke arasında faktör donatımı bakımından büyük farklar bulunmaktadır. Nite-
kim bunların birbirlerinden alıp sattıkları mallar da örneğin tarım ve sanayi ürünleri gibi,
genellikle farklı endüstrilere aittir.
Oysa Almanya, ABD, İngiltere, Fransa vb. sanayileşmiş ülkelerin faktör donatımları
arasında önemli farklılıklar bulunmaz, dolayısıyla bunlar arasındaki ticareti açıklamak-
ta faktör donatımı teorisi adeta temelsiz kalır. Bu ülkeler birbirleriyle olan ticaretlerinde
daha çok benzer endüstrilerin mallarını alır ve satarlar. Diğer bir deyişle, sanayileşmiş
ülkeler arasındaki ticaretin ana niteliği endüstri-içi ticaret biçimindedir. Aşağıda görece-
ğimiz gibi, bu tür ticareti açıklamak için yeni teoriler ortaya atılmıştır.

Leontief Paradoksunun Uluslararası Ticaret Teorisi’nde adeta bir devrim yarattığına, çünkü
bu çelişkiyi açıklamak için öne sürülen görüşlerin her birinin ileride ayrı bir teorem duru-
muna geldiğine dikkat ediniz. Böylece uluslararası ticarete yönelik açıklamalar zenginlik
kazanmış ve teori alanında ilerlemeler sağlanmıştır.

YENİ TEOREMLER
Leontief çelişkisinin Faktör Donatımı üzerinde yarattığı tartışmaların sonucunda,
1960’lardan sonra uluslararası ticareti açıklamak üzere yeni yeni teoremler veya hipotez-
ler ortaya atılmıştır.
Bu yeni hipotezlerin geliştirilmesi, Uluslararası İktisat Teorisi alanında önemli bir iler-
leme sayılır. Çünkü uluslararası ticaret gibi, büyüklü küçüklü yaklaşık iki yüze yakın ülke
arasında gerçekleştirilen, sayıları yüzleri aşan ve sürekli değişen mal ve hizmeti kapsayan
bir konuyu tek başına basit bir teori ile açıklamak nasıl mümkün olabilirdi?
Bir teoriden, en iyimser bir olasılıkla, ancak belirli grup malların ticaretini açıklaması
beklenebilir. Dolayısıyla farklı nitelikteki mallar üzerinde gerçekleştirilen ticareti açıkla-
mak için çeşitli hipotezlerin geliştirilmesi olumlu bir yaklaşımdır. Aşağıda bu yeni teo-
remlerden önemli bazıları gözden geçirilmektedir.

Başlıca yeni teoriler nelerdir? Kısaca açıklayınız.

6
Nitelikli İş Gücü Teoremi
Keesing ve Kenen gibi yazarlar, sanayi ülkeleri arasındaki dış ticaretin büyük bir bölümü-
nün nitelikli iş gücü farklılıkları ile açıklanabileceğine işaret etmişlerdir. Bu görüşe göre
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 67
belirli türlerdeki mesleki veya nitelikli iş gücü bakımından zengin ülkeler, üretimi büyük Nitelikli iş gücü teoremi: Belirli
türde mesleki beceriye zengin
ölçüde bu faktörlere bağlı olan mallarda uzmanlaşırlar. Öte yandan, niteliksiz emeğe bol biçimde sahip ülkeler üretimi bu
olarak sahip bulunan ülkeler ise yoğun biçimde niteliksiz emeği içeren malların üretimin- faktörü yoğun biçimde kullanan
mallarda uzmanlaşırlar.
de üstünlüğe sahip bulunmaktadırlar.
Bu açıklamadan anlaşılacağı gibi, faktör donatımı teorisi ile nitelikli iş gücü (skilled
labor) hipotezi arasında büyük bir benzerlik vardır. Gerek iş gücünün eğitilmesi, gerekse
fiziki sermayenin yaratılması tasarrufu gerektirir. Gerçek hayatta, nitelikli emek-yoğun
mallarla sermaye-yoğun mallar genellikle birbirinin aynısıdırlar. O yüzden bazı iktisatçı-
lar bu ikisinin “türetilmiş” (man-made) kaynaklar adı altında birleştirilmesini önerirler.
Heckscher-Ohlin teorisinin bu yönde değiştirilmiş şekline, “neo-faktör donatımı” teorisi
denmektedir.
Nitekim uygulamalı çalışmalar da nitelikli emeğe kıt, toprağa bol olarak sahip az ge-
lişmiş ülkelerin daha çok ilkel tarım ürünü; vasıflı emek bakımından göreceli zengin ge-
lişmiş ülkelerin ise yoğun biçimde sanayi ürünü ihraç ettiklerini ortaya koymaktadır. (Bu
konuda örneğin Yaşamın İçinden-3 yazısına bakılabilir).

Teknoloji Açığı Teoremi

Teknoloji açığı hipotezi 1961’de Posner tarafından ortaya atıldı. Buna göre, sanayileşmiş Teknoloji açığı hipotezi:
Sanayileşmiş ülkeler yeni icat
ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü, yeni mal ve üretim süreçlerine dayalıdır. ettikleri malları ihraç ederler.
Bunlar çoğunluğu ileri sanayileşmiş ülkelerde kurulu bulunan yenilikçi firmalar tarafın- Zamanla daha az gelişmiş ülkeler
dan geliştirilirler. Yenilikler, patent ve fikrî mülkiyet hakları yasaları ile korunur. Başka taklit yoluyla bu malları daha
ucuza üretir ve ihraç ederler.
bir deyişle bir yeniliği ilk kez bulan firma onun monopolcüsü olur. Başkalarının o buluşu
izinsiz kullanması değinilen bu yasalarla önlenir.
Dolayısıyla teknoloji açığı hipotezine göre, yeni bir mal veya üretim süreci bulan sa-
nayileşmiş ülkeler, bu malların ilk ihracatçıları olurlar. Ancak zamanla teknoloji taklit
yoluyla, ya da serbest bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin eline geçtikten sonra, o
ülkeler emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk
icat edenden daha ucuza üretirler. Böylece adı geçen mal daha az gelişmiş durumdaki
bu ülkeler tarafından ihraç olunmaya başlanır. Malı ilk icat edenler bu ülkelerle rekabet
edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler. Bunun en tipik örneği dokumacılık
ürünleridir. Bir zamanlar İngiltere dünyanın en büyük tekstil ihracatçısı idi. Fakat az ge-
lişmiş ülkelerin tekstil üretimine başlamalarından sonra İngiltere’nin üretimi azalmış ve
hatta bu ürünlerin dışarıdan ithal edilmesi gerekmiştir.
Heckscher-Ohlin modeli, bütün ülkelerin aynı üretim teknolojisine serbestçe ulaşa-
bildikleri ve bunları kullanmalarında bir engel bulunmadığı varsayımına dayanıyordu.
Kimi endüstriler, ülkeler arası aynı teknoloji varsayımına uygun olabilirler. Ama büyük
bir endüstri grubu için bu varsayım gerçekçi değildir. Çoğu firmalar, teknolojiyi genellikle
“ticari sır” olarak gizli tutarlar. Sözünü ettiğimiz patent, sınai ve fikri mülkiyet hakkı yasa-
ları da onlara bu yasal olanağı sağlar.
Uygulamaya bakıldığında da çoğu üretim teknolojisinin ileri sanayi ülkelerinde geliş-
tirildiği ve kısa bir gecikmeden sonra kitlesel üretime az gelişmiş ülkelerde geçildiği gö-
rülür. Yukarıda vermiş olduğumuz tekstil örneğinden ayrı olarak elektronik eşya, kimya,
demir-çelik gibi daha pek çok alanda bunun uygulamaları vardır.
ABD dünyanın teknoloji yönünden en gelişmiş ülkesi olarak pek çok ileri teknoloji
(Hi-Tech) ürünü ihraç eder. Ama öteki ülkeler bu yeni teknolojileri elde edip özellikle
sahip oldukları ucuz iş gücü avantajına dayanarak, zamanla dünya piyasalarını ve hatta
Amerikan piyasasını ele geçirdiler. Bu arada Amerikan üreticileri yeni mallar ve üretim
süreçleri keşfini sürdürüyorlar. Dolayısıyla ABD ihracatı da teknolojik üstünlüğe dayalı
olma özelliğini korumaktadır.
68 Uluslararası İktisat Teorisi

Bu teoremi test etmek için özellikle Amerikan ekonomisi üzerinde sayısız çalışmalar
yapılmıştır. Bu çalışmalar, bir endüstrinin net ihracat miktarı ile o endüstrideki araştırma
ve geliştirme (AR-GE: R&D) yatırımları arasında yüksek bir korelasyon olduğunu göste-
riyor. Bu ise teknolojik gelişmeye dayalı teoremlere güçlü bir destek sağlar.

Ürün Dönemleri Teoremi

Ürün dönemleri hipotezi: Ürün dönemleri hipotezi (product cycle model), teknoloji açığı hipotezinin genelleşti-
Sanayileşmiş ülkeler tarafından bir
mal ilk icat edildiğinde standart rilmiş ve geliştirilmiş bir şeklidir. 1966’da Raymond Vernon tarafından ortaya atılmıştır.
değildir. Zamanla standartlaşır Hipotezde öne sürülen görüşe göre, bazı ülkeler halen varolan mallarda, bazıları da
ve az gelişmiş ülkeler tarafından
ihraç edilmeye başlanır.
yeni mallar üretiminde uzmanlaşırlar. Ancak kritik önem taşıyan varsayım şu ki bir mal,
yeni mal durumundan eski mal biçimindeki yaşam dönemlerine geçerken üretimin coğ-
rafi yeri de değişir. Vernon’a göre, teknolojik yenilikler ve yeni malların geliştirilmesi ileri
sanayileşmiş ülkelerde, özellikle de ABD’de oluşur. Bu durum, yüksek derecede eğitilmiş iş
gücünün ve AR-GE’ye yapılan göreceli yüksek harcamaların bir sonucudur.
Ürün dönemleri hipotezine göre yeni malın üretimi önce ufak çapta yapılır. Üretim
sürdürüldükçe üretime ilişkin sorunlar çözümlenir ve ürün geliştirilir. İlk aşamadaki ufak
ölçekli üretim ihracata değil, iç piyasa talebini karşılamaya yöneliktir. Ayrıca, başlangıçta
üretimin tüketiciye yakın yerde gerçekleştirilmesi gerekir. Çünkü malın geliştirilmesin-
de destek (feedback) sağlayan onlardır. Burada yalnızca yurt içi firmalar yeni teknolojiye
sahip olduklarından, üretim yeniliği bulan firmanın ülkesinde yapılır. Üretimin ilk aşa-
masındaki özellikler bunlardır. Ürün dönemi hipotezinde öngörülen aşamalar Şekil 3.5
üzerinden izlenebilir.
Şekil 3.3
Aşama da mal icat edilir. II. Miktar
Aşamada icatçı tarafından
ihraç edilir, taklitçi ise ithal Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V
Tüketim
eder. III. Aşamada icatçının İthalât Yenilikçi
ihracatı artarak sürerken, İhracat
Üretim Ülke
taklitçi üretime başlar,
ithalatı azalır. IV. Aşamada Üretim
icatçının ihracatı azalarak İhracat Taklitçi
sona erer ve taklitçi malı Tüketim
Ülke
ihraç etmeye başlar. V.
Aşama da icatçı malı ithal
etmeye başlar, ihracat İthalât
tümüyle taklitçi tarafından 0 A B C D Zaman
yapılır.

İkinci aşamada ürün hemen hemen tam olarak olgunlaştırılmıştır. Bu aşamada üretim
hızlandırılır, satışlar önce iç piyasaya yöneliktir, sonra ihracata başlanır. Böylece malın iç
tüketimi ve iç üretimi artar fakat dışarıda gelişen bir talep de bulunduğu için üretimdeki
artış hızı çok daha yüksektir. Üretici firma hâlen yeni teknolojiyi tek başına elinde tut-
maktadır.
Giderek üretim yöntemi, deneme-yanılma veya deneyleme konusu olmaktan çıkar ve
üretim teknolojisi standartlaşır. Böylece üçüncü aşamaya geçilir. Artık yenilikçi firma içte
ve dışta teknoloji lisansı vermeyi kârlı bulmaya başlar. Standart üretimin maliyetini dü-
şürmek için üretim, örneğin işçi ücretlerinin düşük olduğu öteki ülkelere kaydırılır. Çün-
kü icatçı ülkede yüksek derecede kalifiye iş gücü dolayısıyla, üretim maliyetleri göreceli
olarak yüksektir. Kısacası artık AR-GE harcamalarına ve yüksek mühendislik becerilerine
sahip emeğe gerek kalmayan bu aşamada, üretimin başka ülkelere aktarılması daha eko-
nomik duruma gelir. Yenilikçi ülkede hâlâ bir kısım mal üretilir. Ancak malın lisansını
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 69
alan düşük maliyetli yeni üreticilerin ihracat piyasalarını ele geçirmeleri ile yenilikçi ülke-
nin ihracat hızı kesilir.
Yenilikçi ülkenin iç piyasası, yerli üretim yerine ithalatla karşılanmaya başlanınca be-
şinci aşamaya geçilmiş olunur. Artık teknoloji dünya ülkelerine tümüyle yayılmış ve üre-
timi sınırlandıran lisanslar da sona ermiş, yani teknoloji bir tür serbest mal durumuna
gelmiştir. Yerli endüstri iç ve dış piyasaları kaybettikçe yurt içi üretim hızla düşer.
Nihayet yenilikçi ülke, kendi iç piyasasında da tamamen devre dışı bırakılınca ürün
dönemleri tamamlanmış olur. Ülkede iç tüketim var, fakat tümüyle ithalat yoluyla kar-
şılanıyor. Artık sıra yeni teknolojik buluşların aranmasına gelmiştir. Aslında, bir yandan
bu süreç oluşurken, diğer yandan da başka yenilikler peşinde koşulmaktadır. Dolayısıyla
yeniliklerin ortaya çıkması kesintisiz bir süreçtir.
Tipik olarak ürün dönemleri sürecini geçiren malların pek çok örnekleri vardır. Bun-
lar arasında örneğin; tekstil, radyo, siyah-beyaz ve renkli televizyon, yarı geçişken mikro-
çipler (semi conductor chips) ve özellikle elektronik ürünler yer almaktadır.
Daha önce de değindiğimiz gibi, bunun eski bir örneği tekstil endüstrisidir. İngiltere’de
XVIII. asırda ortaya çıkan sanayi devrimi bu ülkeye tekstil alanında büyük üstünlükler
sağlamıştı. Yeni teknikler yayıldıkça üretim ABD’ye kaydı, sonra da özellikle Güney Doğu
Asya’daki düz emek zengini az gelişmiş ülkelere yöneldi. Bu ülkeler standart teknolojiyi
kullanarak tekstili çok daha ucuza mal ettiler. Tekstil endüstrisinin göçü bugün de sürü-
yor. Hong Kong ve Singapur gibi yerleşik tekstil merkezlerinde ücretler yükselince, üreti-
ciler Malezya, Filipinler ve Çin gibi Asya’nın yeni merkezlerine kaymaya başladılar.
Belirtmek gerekir ki, bu modellere göre ticaret önce sanayileşmiş ülkelerde göreceli
bakımdan bol olan faktör tarafından (yüksek derecede nitelikli emek ve AR-GE harcama-
ları gibi) geliştirilen teknolojiye dayalıdır. Daha sonra ise az gelişmiş ülkeler, taklit ve ürün
standartlaştırması süreçleri ile göreceli ucuz emeğe dayalı bir karşılaştırmalı üstünlük elde
ederler. Dolayısıyla ticaretin bir anlamda ülkeler arasında göreceli faktör bolluğuna yani
teknolojiye dayandığı söylenebilir. Nitekim konuya bu açıdan bakan bazı yazarlar tek-
noloji açığı ile ürün dönemleri hipotezinin temel Heckscher-Ohlin teorisinin teknolojik
değişme modeline uygulanmış bir biçimi olarak düşünürler.

Tercihlerde Benzerlik Teoremi

İsveçli İktisatçı Brunstam Linder’in 1961’de geliştirdiği tercihlerde benzerlik hipotezi (si- Tercihlerde benzerlik hipotezi:
Sanayi malları ticareti kişi başına
milarity in preferences) homojen olmayan sanayi ürünleri ticaretini konu alır. Bu görüşe düşen gelir düzeyi yüksek ülkeler
göre, sözü edilen malların ticareti üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki zevk ve arasnda yoğunlaşmıştır. Çünkü bu
ülkelerde halkın tercihleri birbirine
tercihlerin benzerliğine yani talep koşullarına bağlıdır. Zevk ve tercihleri belirleyen temel benzerdir.
etken de göreceli gelir düzeyleridir.
Linder’e göre bir ülkede firmalar, halkın çoğunluğu tarafından talep edilen ve piya-
sası geniş olan malları üretirler. İç piyasanın talebini karşılamak için üretim yapıldıkça
bu malların üretiminde deneyim ve etkinlik kazanılır; daha sonra da söz konusu mallar
zevk ve tercihleri, ya da genel olarak gelir düzeyleri yönünden benzer olan ülkelere ihraç
edilir. Diğer yandan, zevk ve tercihleri farklı olan düşük veya yüksek gelirli azınlıkların
talebi ise tercihleri kendilerine benzeyen yabancı ülkelerden yapılan ithalatla karşılanır.
Taleplerin çakışması (overlapping demands) hipotezi de denilen bu görüşe göre, sanayi
ürünlerinin ticareti özellikle benzer tercihlere ve gelir düzeylerine sahip ülkeler arasında
yoğunlaşacaktır.
Linder hipotezi, kendi ülkesi İsveç’in dışındaki ülkeler için fazla destek bulmamak-
tadır. Ayrıca, bir ülkede iç piyasası olmayan, diğer bir deyişle doğrudan doğruya ihracat
amacıyla üretilen birçok sanayi malı bulunabilir; teorem bu gibi malların ticaretini de
açıklayamaz.
70
Ölçek ekonomileri:
Firma bir malın belirli türü
üzerinde uzmanlaştıkça ölçek
ekonomilerinden yararlanır ve
malı ucuza üretir. Böylece o malın
ihracatçısı olur.
İçsel ölçek ekonomileri: Üretim
hacmi genişledikçe firma içinden
gelen etkilerle maliyetlerin
düşmesi.
Dışsal ölçek ekonomileri:
Firmanın bağlı olduğu endüstrinin
genişlemesi ve gelişmesi
dolayısıyla, firma dışından gelen
etkilerin maliyetleri düşürmesi.
Uluslararası İktisat Teorisi
Ölçek Ekonomileri Teoremi
Bazı mallarda ortalama üretim maliyetleri üretim ölçeğine (economies of scale) ya da üre-
tim hacmine bağlıdır. Eğer üretim ölçeği büyürken ortalama maliyetler düşüyorsa, üre-
timde ölçeğe göre azalan maliyetler veya artan getiri koşulları geçerlidir.
Faktör Donatımı Teorisi’nde, daha önce görüldüğü gibi, ilgili ülkelerde malların sabit
verim koşulları altında üretildiği varsayılır. Ölçek ekonomileri dolayısıyla artan getirinin
ortaya çıktığı durumda ise ülkeler her bakımdan aynı olsalar bile kârlı dış ticaret yapılabi-
lir. Bu da Heckscher-Ohlin Teoremi’nin açıklayamayacağı bir ticaret şeklidir.
Uluslararası ticarette ölçek ekonomileri önemli sonuçlar doğurur; çünkü bu etkiler
dolayısıyla bazı endüstrilerde küçük ölçekli firmaların büyük ölçekli firmalarla rekabeti
güçleşir. Bunun sonucu olarak da ölçek ekonomisi özelliğine sahip mallar, çok sayıdaki
ufak üretici firma yerine az sayıdaki büyük firmalar tarafından üretilirler. Ölçek ekonomi-
lerinin büyük firmalara böyle bir üstünlük sağlayıp sağlamadığı bunların içsel ya da dışsal
nitelikte oluşuna bağlıdır.
İçsel ölçek ekonomileri (internal scale economies), firmanın kendi üretim ölçeği art-
tığında ortalama maliyetlerinin düştüğü durumlarda söz konusudur. Otomobil endüstrisi
bunun tipik bir örneğidir. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, yılda az sayıda otomobil üre-
ten ufak bir fabrikanın maliyetleri GM, Toyota, Opel gibi dev firmaların yanında çok yük-
sek kalıyor. İçsel ölçek ekonomileri kitlesel üretim teknolojisinin kullanılması, yönetimde
artan etkinlik ve iş gücünün uzmanlaşması gibi etkenlerin bir sonucudur.
Firmanın bağlı olduğu endüstride üretim hacmi genişledikçe onun ortalama maliyet-
leri düşme gösteriyorsa üretimde dışsal ölçek ekonomileri (external scale economies) söz
konusudur. Bilgisayar endüstrisi ve yarı geçişken çip imalatı bunun örnekleridir. Endüst-
rinin gelişmesi nitelikli emeğin yetişmesine neden olarak, ya da girdilerin sağlanması için
sürekli ve etkin kaynakların ortaya çıkmasına ortam hazırlayarak o endüstrideki bireysel
firmaların ortalama maliyetlerinin düşmesine yol açabilir.
Eğer belli bir endüstride ölçek ekonomileri firma bakımından içsel nitelikte ise, büyük
firmalar küçüklere göre bir maliyet avantajı elde ederler. Böylece de, firmalar tarafından
fiyatların veri kabul edildiği tam rekabetçi piyasa yapısı yerine eksik rekabet piyasaları
geçer. Eksik rekabet piyasalarında ise her firma kendi üretimi üzerinde bir ölçüde mono-
polcü güce sahiptir. Yani fiyatı veya satış hacmini ayarlama olanağı elde eder.
Ölçek ekonomileri uluslararası ticaret yönünden bazı sonuçlar doğurur. Önce, ülkele-
rin bu tür endüstrilerde uzmanlaşmaları için daha güçlü bir teşvik sağlar. Ülke, iç piyasada
tüketicilerin satın alacakları çok sayıdaki maldan az miktarlarda üretmek yerine, ölçek
ekonomisine sahip birkaç endüstri üzerinde uzmanlaşmaya gider ve ihtiyacı olan diğer
malları dışarıdan ithal eder. Böylece ölçek ekonomileri maliyetleri düşürerek, üretim ve
zevkler yönünden birbirine benzer ülkeler arasında bile kârlı ticaret yapma olanağı sağlar.
Ölçek ekonomileri, uluslararası ticarette tüketiciye belli bir malın değişik türlerinin
sunulmasına yol açarak refahın artırılmasına katkıda bulunur. Örneğin, otomobili ele
alırsak; bazıları Alman otomobillerini, bazıları da Japon ya da Kore otomobillerini seçme
olanağını elde ederler. Böylece tüketici, tercihlerine daha iyi uyan mallar satın alabilir, bu
da refahın artması demektir.
Fakat burada dışsal ekonomilere bağlı ticaretin nasıl olup da ürünlerde çeşitlenmeyi
artırdığını açıklamak gerekir. Eğer dış ticaretin yapılmadığı varsayılsaydı firmalar yalnızca
yurt içi tüketiciler için üretimde bulunurlardı. Oysa tüketiciler gerçekte ürün çeşitliliğine
değer verirler. Yani her malın değişik türlerini tercih edebilirler. Ama kapalı bir ekonomi-
de tüketicilerin sınırlı sayıda oluşu nedeniyle firmalar, ölçek ekonomileri sağlamak üzere
bir malla ilgili ancak az sayıda çeşit üretirler. Diyelim ki, yerli nüfus yılda 1.000 adet oto-
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 71
mobil talep ediyorsa, firmalar örneğin iki çeşitten 500 adet üretme yoluna giderler, yoksa
10 çeşitten 100 birim değil.
Dış ticaret tüm firmalar için tüketicilerin sayısını artırır. Çünkü her ülkede firmalar
halk tarafından en çok tercih edilen bir çeşit üzerinde uzmanlaşırlar. Azınlık tercihlerini
karşılamak için ülke içinde yapılacak ufak ölçekli üretim çok yüksek bir maliyete yol açar.
O nedenle azınlığın tercihleri, çoğunluk tercihleri bunlarla benzer olan başka ülkelerden
yapılacak ithalatla karşılanır. Böylece tüketiciler, tüm dünya ülkelerindeki firmaların üret-
tikleri mal çeşitlerine ulaşma olanağı elde eder, firmalar da az sayıda birkaç çeşit üzerinde
uzmanlaşarak bu alanda ölçek ekonomilerinden yararlanırlar. Bu açıklamalar ölçek eko-
nomilerinin, farklılaştırılmış mallar üzerinde yapılan endüstri içi ticareti anlamamıza na-
sıl yardımcı olacağını da göstermektedir. Bu konu üzerinde aşağıda yeniden durulacaktır.

Bugün dünya ticaretinin büyük bölümünün endüstri-içi nitelikte olduğuna dikkat ediniz.
Böylece, ülkeler aynı endüstri kapsamındaki malları hem ithal, hem de ihraç etmektedirler;
hem otomobil ithal etmek, hem de otomobil ihraç etmek gibi. Bu tür ticaret ise Faktör Do-
natımı Teorisi ile açıklanamaz, yeni teorilere gerek vardır.

Monopolcü Rekabet Teoremi

Günümüz ekonomilerinde özellikle sanayi üretiminin temel özelliği homojen değil, fark-
lılaştırılmış malların üretilmekte oluşudur. Uluslararası ticaretin de çok büyük bir bölümü
bu farklılaştırılmış nitelikteki malların alım satımını kapsar.
Uluslararası ticarette mal farklılaştırması (product differentation) konusunda verilen
klâsik bir örnek otomobildir. Dünyada çeşitli firmalar araba üretirler. Ama Amerika’nın
ürettiği Chevrolet ile Japonların Toyota’sı, Almanların Mercedes’i, ya da ülkemizdeki Re-
nault otomobilleri birbirlerinin aynısı değildir. Oysa Faktör Donatımı Teorisi’nde ya da
genel olarak standart uluslararası ticaret teorisinde ticarete giren malların homojen (tür-
deş) oldukları kabul edilmiştir. Bu da aslında mal ve faktör piyasalarında tam rekabet
varsayımında bulunmanın bir sonucudur. Homojenlik diğer yandan aynı malın bir ülke
tarafından hem ihraç, hem ithal edilmesinin söz konusu olmayacağı anlamına gelir. An-
cak gerçek hayatta, özellikle sanayi mallarının büyük çoğunluğu homojen değildir. Çünkü
bu mallar bileşimleri, kullanışları, görünümleri veya hiç değilse, üretici firmanın markası
bakımından birbirinden farklıdırlar. Bazen, bir firmanın ürettiği mal, diğerlerinin ürettiği
mallarından çok farklı olmasa bile, sırf marka dolayısıyla tüketicilerin kafasında o malın
ayrıcalıklı olduğu biçiminde yerleşmiş bir inanç bulunabilir. Bu da söz konusu malı “fark-
lı” yapmaya yeterlidir.
Dünya ticareti geleneksel anlamda birbirine benzer olmayan, ya da tamamen değişik Endüstriler-arası ticaret:
Tamamen farklı endüstriler
endüstriler tarafından üretilen malların alım satımı biçiminde düşünülmüştür. Buna en- tarafından üretilen malların ihraç
düstriler-arası ticaret (inter-industry trade) adı verilir. Fakat günümüzde asıl ağırlık taşı- ve ithal edilmesi.
yan aynı endüstriye ait farklılaştırılmış malların alınıp satılmasıdır. Buna da endüstri-içi
ticaret (intra-industry trade) denmektedir.
Endüstri-içi ticaret, yani bir ülkenin aynı genel endüstri kapsamındaki farklılaştırılmış Endüstri-içi ticaret: Aynı
endüstri kapsamında, fakat
malları hem ihraç hem de ithal etmesi, iki-yönlü ticaret (two-way trade) olarak da bilinir. birbirinden ufak tefek farklılıkları
Dünya ticaretinin ağırlıklı bir bölümü aynı mallar üzerindeki iki-yönlü ticaretten oluşur. olan malların ihraç ve ithal
edilmesi.
Monopolcü rekabet teoremi, sanayi malları üzerindeki iki-yönlü ticaret olayını, ölçek eko-
nomileri ile açıklar.
Buna göre, sanayi kesiminde firmalar çoğunlukla ölçeğe göre artan verim koşulları
altında çalışırlar. Bu durumun doğal sonucu monopolcü rekabet piyasalarının ortaya çık-
masıdır. Nitekim sanayi kesiminde az çok birbirinden farklılaştırılmış mallar üreten çok
sayıda firma bulunması bunun bir göstergesidir.
72
Monopolcü rekabet hipotezi:
Tüketici tercihlerinin farklılığı
nedeniyle firmaların ürettikleri
mallar arasında farklılıklar
bulunur. Her firma kendisinin
“farklı” türdeki malını ürettikçe
ölçek ekonomisi sağlar ve bunu
dışarıya ihraç eder.
7 nasıl bir sonuca ulaşılabilir?
Uluslararası İktisat Teorisi
Ölçek ekonomilerinden yararlanma düşüncesi, her firma veya üretim tesisini çok sa-
yıda farklı tür veya tipte mal üretmek yerine yalnız bir ya da birkaç tür üzerinde üretim
yapmaya zorlar. Aslında bunun nedeni de farklılaştırılmış malların birbiri yerine ikame
edilebilir olması ve firmanın uluslararası rekabet dolayısıyla maliyetlerini düşürmeye
çalışmasıdır. Üretim az sayıdaki tür veya stil üzerinde toplanınca uzmanlaşmaya gidilir,
daha etkin makineler kullanılır ve ölçek ekonomilerinden yararlanılır. Böylece ülke söz
konusu türün ihracatçısı durumuna gelirken, diğer tipleri de dışarıdan ithal eder.
Heckscher-Ohlin Teoremi, uluslararası ticareti karşılaştırmalı üstünlüklere, ya da fak-
tör donatımındaki farklılıklara dayandırır. Oysa monopolcü rekabet hipotezinde, endüst-
ri-içi ticaret mal farklılaştırılması ve ölçek ekonomileri ile açıklanmaktadır. Buna göre,
ülkeler arasındaki faktör donatımları ne derece farklı ise karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı
endüstriler-arası ticaret de o derece büyük olur. Bu ise Faktör Donatımı Teorisi ya da kar-
şılaştırmalı üstünlüklerin daha çok sanayileşmiş ülkelerle az gelişmiş ülkeler arasındaki ti-
careti açıklayabileceği anlamına gelir. Tersine, monopolcü rekabet hipotezi de aynı faktör
donatımına sahip sanayileşmiş ülkelerin kendi aralarında yoğun olarak gerçekleştirdikleri
iki-yönlü ticareti açıklamada kullanılabilecek bir teoridir.
Bu analiz, aynı zamanda dış ticaretin yararları konusundaki açıklamalara da katkıda
bulunmaktadır. Şöyle ki, bir malın aynısının içeride üretilmemesi durumunda tüketiciler,
ithal yoluyla özel zevklerine uygun türdeki malları tüketebilme olanağına kavuşmaktadır-
lar. Bu, dış ticaretin önemli bir yararıdır. Diğer yandan da, artan verim koşulları altında
üretim yapan firmalar, ihracata yönelik olarak üretimlerini genişlettikçe birim maliyetleri
düşmekte ve böylece de kaynak kullanımındaki verimliliklerini yükseltebilmektedirler.
Endüstri-içi ticaretin önemi ilk kez Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kurulması ve
Topluluğa üye ülkeler arasındaki gümrük tarifeleri ve öteki dış ticaret kısıtlamalarının
kaldırılması sırasında dikkati çekti. Yapılan uygulamalı araştırmalar, bölge içinde ticaretin
serbestleştirilmesi sonucu ticaret hacminin büyük ölçüde genişlediğini, ancak bu artışın
daha çok aynı endüstri kapsamındaki farklılaştırılmış malların değişimi biçiminde ger-
çekleştiğini ortaya koydu. Diğer bir deyişle, örneğin Almanya Fransa’ya otomobil ihraç
edip onlardan otomobil ithal etti; İtalya, Almanya ve Hollanda’ya daktilo satıp onlardan
daktilo satın aldı, vs.
Uluslararası ticareti açıklamaya yönelik yeni teoremlerin değerlendirilmesine geçme-
den önce, bu tür ticaretin ölçülmesi konusunu gözden geçirmekte yarar vardır. Bu ise
aşağıda yapılacaktır.
Leontief paradoksu nedir? Faktör donatımı teorisinin test edilmesiyle ilgili çalışmalardan
YENİ TEORİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ GENEL UZLAŞI VE
SONUÇ
Buraya kadar yapılan açıklamalarla dış ticareti açıklamaya yönelik başlıca teorileri ve bun-
ların etkisiyle daha yakın zamanlarda ortaya atılan belli başlı hipotezleri gözden geçirmiş
bulunuyoruz. Gerçek dünyada dış ticaret, sayıları iki yüze yakın ülke arasında ve pek çok
mal ve hizmet üzerinde yapılır. Ayrıca bunların sayısı, yapısı, kalitesi ve öteki özellikleri
sürekli biçimde ve hızla değişmektedir. Dolayısıyla konuya gerçekçi bir açıdan bakılırsa bu
kadar karmaşık yapıdaki dünya ticaretini tek bir teori ile başarılı biçimde açıklamanın ne
kadar güç olduğu anlaşılır.
Yukarıda incelemiş olduğumuz teoremlerin geçerliliği konusunda yapılan araştırma-
lardan şu genel sonuçlar çıkartılmaktadır:
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 73
Gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü, Heckscher-Oh-
lin teorisinde öngörüldüğü biçimde, faktör donatımına dayalı (teknolojiyi de kapsayan)
bir endüstriler arası ticaret durumundadır. Sanayileşmiş ülkeler arasındaki ticaretin gide-
rek artan bölümü ise yeni teoremlerin öngördüğü biçimde, farklılaşan malların doğurdu-
ğu endüstri-içi ticarete dayanmaktadır.
O hâlde, genel sonuç olarak Heckscher-Ohlin Teorisi’nin ve yeni teorilerden her biri-
sinin, diğerlerinin kapsamadığı uluslararası ticaret alanlarını açıklamaya yönelik olduğu-
nu, dolayısıyla da aralarında bir tamamlayıcılık ilişkisi bulunduğu belirtebilir. Buna göre,
ülkeler faktör donatımı yönünden ne derece farklı iseler aralarındaki ticaret o ölçüde en-
düstriler arası türünde olacaktır. Buna karşılık, ülkelerin faktör donatımları ne ölçüde bir-
birinin benzeri ise aralarındaki ticaret o derecede endüstri-içi ticaret niteliği taşıyacaktır.
Konuya kalkınma açısından bakılırsa bu demektir ki, az gelişmiş ülkelerle gelişmiş ülkeler
arasındaki ticaret genellikle endüstriler arası nitelik taşır ve bu tür ticaret Faktör Donatımı
Teorisi’ne dayanır. Sanayileşmiş ülkelerin kendi aralarındaki ticaret daha çok endüstri içi
türde olduğundan yeni teorilere göre açıklanır.
Kısaca, hangi hipotezin hangi koşullar altında uygulanacağını iyi belirlemek gerekir.
Faktör Donatımı Teorisi ham maddeler, tarım ürünleri ve emek yoğun sanayi malları üze-
rindeki ticareti; ölçek ekonomileri ve farklılaştırılmış mallara dayalı yeni teoremler ise
yoğun sermaye ve teknoloji içeren sanayi malları üzerindeki endüstri içi ticareti açıklama
yönünden daha uygun bir yapıdadır. Bununla birlikte, bu konuda kesin yargılara ulaşmak
için yeni çalışmalara ve araştırmalara gerek vardır.

Leontief Paradoksunun yarattığı yoğun tartışmalardan sonra, bugün uluslararası ticaretin

nedenlerinin açıklanması konusunda iktisatçılar arasında belirli bir uzlaşma ortaya çıkmış-
tır. Buna göre, endüstriler arası ticaret ünlü Faktör Donatımı Teorisi ile endüstri içi ticaret
de Tekelci Rekabet teorisi ile açıklanabilir.
74 Uluslararası İktisat Teorisi
Özet
Ülkelerin iç üretim maliyetleri neden birbirinden
1 farklıdır?
Karşılaştırmalı üstünlük teorisine göre, ülkelerin yurt
içi maliyetleri (fiyatları) birbirinden farklı olduğu
süre, bu ülkeler arasında kârlı dış ticaret yapma ola-
nağı vardır. Ancak karşılaştırmalı üstünlük teorisi,
ülkelerin iç maliyetlerinin neden birbirinden farklı
olduğunu açıklamaz.
Ülkeler arasındaki yurt içi maliyet farklılıklarını nasıl
açıklamak gerektiği sorusuyla ilk olarak ilgilenen ya-
zar 1919 yılında yazdığı bir makale ile Eli Heckscher
olmuştur. Daha sonra öğrencisi Bertil Ohlin bu gö-
rüşleri geliştirmiş ve böylece bu iki iktisatçının ismin-
den dolayı Heckscher-Ohlin teorisi diye de adlandırı-
lan faktör donatımı teorisi ortaya atılmıştır.
Teorinin temel varsayımları nelerdir? Ülkelerin faktör
2 donatımı ile ihraç ve ithal edilen malların faktör yo-
ğunlukları arasında nasıl bir ilişki vardır?
Faktör donatımı teorisine göre, ülkeler faktör donatı-
mı açısından farklıdırlar; bazıları emek zengin, bazı-
ları sermaye zengin ülkedir. Mallar da üretim yöntemi
açısından emek-yoğun ve sermaye-yoğun olmak üze-
re ikiye ayrılırlar.
Faktör donatımı teorisine göre, emek zengin ülkeler
emek-yoğun malları, sermaye zengin ülkeler de ser-
maye-yoğun malları daha ucuza üretirler ve bullarda
karşılaştırmalı üstünlük sağlarlar. Yani Ucuz ürettik-
lerini ihraç edip pahalı ürettiklerini ithal ederler.
Teorinin başka önemli varsayımları arasında, aynı
malın üretim teknolojisinin ülkeler arasında aynı ol-
ması ve teknolojiye tüm ülkelerin serbestçe erişebil-
mesi ile ülkeler arasında mallara yönelik talep koşul-
larının aynı olması varsayımları yer alır.
Faktör donatımı, ülkenin sahip olduğu göreceli emek
ve sermaye bolluğunu ifade eder. Bunu ölçmenin de
iki yolu vardır: Fiziki tanımlama ve ekonomik tanım-
lama. Fiziki tanımlamada ülkenin sahip olduğu ser-
maye ve emek miktarları belirlenir ve birincisi, ikinci-
sine bölünür. Ekonomik tanımlamada göreceli olarak
bol faktörün bedelinin göreceli olarak düşük olacağı
varsayımından hareket edilir. Bu yaklaşımda ülkele-
rin faiz oranı/ücret oranları birbiriyle karşılaştırılır.
Bu oranın düşük olduğu ülke sermaye zengin, veya
emek kıt ülke durumundadır.
Faktör yoğunluğu, belirli faktör fiyatları oranında ma-
lın bir biriminin üretiminde kullanılan sermaye/emek
oranlarının karşılaştırılmasıyla belirlenir. Sermaye/
emek oranı, diğerinden yüksek olan mal sermaye-yo-
ğun, diğeri de emek-yoğun mal durumundadır.
Faktör donatımından beklenen sonucun ortaya çık-
ması için ucuzlayan faktör, pahalılaşan faktörün yeri-
ne ikame edilirken faktör yoğunluğunun ters dönme-
mesi gerekir. Faktör donatımının ters dönmesi, önce
emek-yoğun olan malın sermaye-yoğun, veya serma-
ye-yoğun olan malın emek-yoğun duruma gelmesi
olayına denir.
Konulan varsayımlardan faktör donatımı teorisinin
normal sonucuna kolayca ulaşılabilir. Ancak bir teo-
rinin geçerliliği, onun gerçek olaylar tarafından kanıt-
lanmasına bağlıdır.
Serbest ticaret koşulları altında fiziki faktör hareketi
3 olmadan ülkeler arasında faktör fiyatları nasıl eşitlene-
bilir? Serbest ticaret ve korumacılık ülkedeki gelir dağı-
lımını nasıl etkiler?
Faktör donatımı teorisinden çıkartılan iki önemli var-
sayım, uluslararası faktör fiyatları eşitliği ile Stolper-
Samuelson gelir dağılımı teoremidir.
Uluslararası faktör fiyatları eşitliği teoremine göre,
serbest uluslararası ticaret ticaretten sonra ticaret
yapan ülkelerdeki üretim faktörleri fiyatlarını hem
mutlak hem de göreceli olarak birbirine eşitler. Böy-
lece faktör fiyatlarını eşitleme açısından serbest mal
ticareti uluslararası fiziki faktör hareketleri ile aynı
sonucu doğurmuş olacaktır.
Tüm ülkeler arasında ve sayıları binleri bulan mallar
4 üzerindeki dış ticaret yalnız bir teori ile açıklanabilir
mi? Dış ticarette ne gibi “yeni” teoriler ortaya atılmıştır?
Faktör donatını teorisi ilk kez, Wassily Leontief tara-
fından 1947 verileri kullanılarak ABD üzerinde test
edilmiştir. Varılan sonuca göre ABD dışarıya emek-
yoğun mallar ihraç etmekte ve dışarıdan sermaye yo-
ğun mallar ithal etmektedir. Faktör donatımı teorisine
tamamen ters olan bu sonuca “Leontief Paradoksu”
adı verilir.
Oysa MacDougall, Balassa ve Stern tarafından yapılan
uygulamalı çalışmalar Ricardo modelini büyük ölçü-
de desteklemiştir.
Leontief paradoksundan sonra bu çelişkiyi açıklamak
için çeşitli görüşler öne sürülmüş, bunların her birisi
daha sonra “yeni” bir teorem durumuna gelmiştir.
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi 75
Nitelikli iş gücü teoreminde göre, belirli türde beceri
sahibi emeğe bol olarak sahip ülkeler, bu emek türünü
yoğun biçimde kullanan mallarda uzmanlaşırlar.
Teknoloji açığı teoremine göre, bir malı ilk icat eden
ülke, onun üretim teknolojisini elinde bulundurduğu
için o malı yalnız kendisi ihraç eder. Zamanla daha az
gelişmiş ülkeler o teknolojiye sahip oldukça, o malı ilk
icatçı ülkeden daha ucuza üretir ve ihracatçısı olurlar.
Ürün dönemleri hipotezi de malın icadı ile onu izle-
yen aşamalar üzerinde durur. İlk icat edilen mal, stan-
dart değildir. Bu aşamada icatçı ülke tarafından ihraç
edilir. Daha sonra malın nitelikleri ve üretim teknolo-
jisi standartlaştıkça daha az gelişmiş ülkeler onu üret-
meye başlar ve maliyetleri daha düşük olduğu için de
ihraç ederler.
Tercihlerde benzerlik hipotezine göre, uluslararası
ticaret kişi başına düşen gelir düzeyi yüksek ülkeler
arasında yoğunlaşmıştır. Çünkü bu ülkelerin tercihle-
ri birbirine benzemektedir.
Ölçek ekonomileri hipotezine göre, sanayi mallarının
belirli türeleri üzerinde uzmanlaşan ülkeler, üretim
artışına paralel olarak ölçek ekonomilerinden yarar-
lanır ve maliyetlerini düşürür, böylece bu malların
ihracatçısı olurlar.
Monopolcü rekabet hipotezine göre, tüketici tercih-
lerindeki farklılıklar dolayısıyla firmalar farklılaştı-
rılmış mallar üretirler. Her biri kendi farklılaştırılmış
malı üzerinde ölçek ekonomisinden yararlanacağı
için maliyetlerini düşürme olanağı elde eder.
Aynı endüstri kapsamındaki mal türlerinin hem ithal,
hem de ihraç edilmesine endüstri içi ticaret adı verilir.
Tersine, farklı endüstrilerin ürettiği malların alınıp
satılmasına da endüstriler arası ticaret adı verilmek-
tedir.
Uluslararası ticaret teorisinde bugün varılan aşamaya
göre, endüstriler arası ticareti faktör donatımı teorisi
ile, endüstri içi ticareti de monopolcü rekabet teorisi
ile açıklamak gerekir.
76 Uluslararası İktisat Teorisi
Kendimizi Sınayalım
1. Faktör donatımı teorisi aşağıdaki soruların hangisiyle il-
gilidir?
a. Devlet hangi amaçla gümrük tarifesi koyar?
b. Uluslararası uzmanlaşmanın yararları nelerdir?
c. Karşılaştırmalı üstünlük teorisine göre üretim neden
kârlıdır?
d. Ülkelerin yurt içi üretim maliyetleri neden farklıdır?
e. Ülkeler arasında zevk ve tercihler neden farklıdır?
2. “Emek zengin ülkeler, emek-yoğun malları, sermaye zen-
gin ülkeler de sermaye-yoğun malları daha ucuza üretirler.”
ifadesi hangi teorinin temel sonucudur?
a. Karşılaştırmalı üstünlük teorisi
b. Mutlak üstünlük teorisi
c. Faktör donatımı teorisi
d. Karşılıklı talep teorisi
e. Teklif eğrisi teorisi
3. Aşağıdakilerden hangisi Heckscher-Ohlin teorisinin te-
mel varsayımlarından biri değildir?
a. Ülkelerin faktör donatımı farklıdır.
b. Malların faktör yoğunluğu farklıdır.
c. Ülkeler arası talep koşulları benzerdir.
d. Ülkeler üretim teknolojilerine serbest olarak erişebi-
lirler.
e. Üretim maliyetlerini kullanılan emek miktarları be-
lirler.
4. A ülkesinde toplam sermaye miktarının toplam emek
miktarına bölünmesiyle elde edilen oran, B ülkesinde aynı iş-
lemin yapılmasıyla elde edilen orandan daha yüksek olduğu
durumda aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a. A ülkesi göreceli olarak sermaye zengin ülkedir.
b. A ülkesi göreceli olarak emek zengin ülkedir.
c. A ülkesi emek ve sermaye bakımından zengin ülke-
dir.
d. B ülkesi emek ve sermaye bakımından zengin bir ül-
kedir.
e. B ülkesi göreceli olarak sermaye zengin ülkedir.
5. Faktör fiyatlarının rekabetçi bir ortamda belirlendiği du-
rumda, A ülkesinde faizler/ ücretler oranı B ülkesinden daha
yüksekse aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
a. A ülkesi göreceli olarak sermaye zengin bir ülkedir.
b. A ülkesi göreceli olarak emek zengin bir ülkedir.
c. B ülkesi göreceli olarak emek zengin bir ülkedir.
d. A ülkesi emek ve sermaye zengin bir ülkedir.
e. B ülkesi emek ve sermaye zengin bir ülkedir.
6. X malının üretiminde kullanılan sermaye/emek oranı Y
malında kullanılan sermaye/emek oranından daha düşük ol-
duğu durum için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a. X malı emek-yoğun maldır.
b. Y malı sermaye-yoğun maldır.
c. X malı sermaye-yoğun maldır.
d. X malı hem emek, hem de sermaye yoğun maldır.
e. Y malı hem emek, hem de sermaye yoğun maldır.
7. Dış ticaret başlamadan önce A ülkesinde ücretler düşük
B ülkesinde yüksekse, faktör donatımı teorisine göre serbest
ticaret sonucunda aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi
beklenir?
a. A ülkesinde ücretler daha da düşer, B ülkesinde daha
da yükselir.
b. A ülkesinde ücretler önce düşer, sonra yükselir, B ül-
kesinde değişmez.
c. B ülkesinde ücretler düşer, A ülkesinde değişmez.
d. Ücretler A ülkesinde yükselir, B ülkesinde düşer, so-
nunda mutlak ve göreceli eşitlik sağlanır.
e. Ücretler hem A hem de B ülkesinde yükselir.
8. A ülkesi emek zengin, B ülkesi sermaye zengin bir ülke
ise serbest dış ticaret, gelir dağılımını hangi faktör lehine de-
ğiştirir?
a. A ülkesinde emek, B ülkesinde sermaye lehine
b. B ülkesinde emek, A ülkesinde sermaye lehine
c. A ve B ülkesinde emek lehine
d. A ve B ülkesinde sermaye lehine
e. Her iki ülkede de hem emek, hem sermaye lehine
9. ABD üzerine yapılan bir çalışmada bu ülkenin emek-yo-
ğun mallar ihraç edip sermaye-yoğun mallar ithal ettiği so-
nucuna varılmıştır. Bu sonuca ne ad verilir?
a. Ricardo paradoksu
b. Heckscher-Ohlin paradoksu
c. Smith paradoksu
d. Mill paradoksu
e. Leontief paradoksu
10. Aşağıdakilerden hangisi uluslararası ticareti açıklamak
için öne sürülen “yeni” teorilerden biri değildir?
a. Nitelikli iş gücü teorisi
b. Teknoloji açığı teorisi
c. Ürün dönemleri teorisi
d. Faktör donatımı teorisi
e. Monopolcü rekabet teorisi
 3. Ünite - Faktör Donatımı (Heckscher-Ohlin) Teorisi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. d Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
2. c Yanıtınız yanlış ise “Teoriden Çıkartılan Temel So-
nuç” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Teoriden Çıkartılan Temel So-
nuç” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Faktör Donatımı” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Faktör Donatımı” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz.
6. a Yanıtınız yanlış ise “Faktör Yoğunluğu” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. d Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Faktör Fiyatları Eşit-
liği Teorimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Stolper-Samuelson Gelir Dağılı-
mı Teoremi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Teorinin Test Edilmesi: Leontief
Paradoksu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Yeni Teoremler” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
77
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Faktör donatımı teorisinin yanıtlamaya çalıştığı soru, ülkeler
arasında neden yurt içi maliyetlerin (fiyatların) farklı oldu-
ğudur. Bu soru Karşılaştırmalı üstünlük teorisi tarafından
açıklanmış değildir. Çünkü karşılaştırmalı üstünlük teorisi
yalnızca iç maliyetler farklı olduğu sürece kârlı ticaret yapı-
labileceğini ortaya koyar. Oysa bu soru yanıtlanmadıkça da
uluslararası ticaretin nedenleri gerçek anlamda açıklanmış
sayılmaz. O bakımdan, Faktör donatımı teorisi Karşılaştır-
malı üstünlük teorisinin bir alternatifi olmayıp, onun ta-
mamlayıcısı durumundadır.
Sıra Sizde 2
Faktör donatımı, ülkelerin sahip oldukları göreceli emek
ve sermaye arzını ifade eder. Faktör donatımı, birisi fiziki
tanımlama, diğeri ekonomik tanımlama olmak üzere iki şe-
kilde ölçülür. Fiziki tanımlamada toplam her ülkedeki top-
lam emek ve sermaye miktarları bulunarak sermaye miktarı,
emek miktarına bölünür ve bu oranlar ülkeler arasında karşı-
laştırılır. Ekonomik tanımlamada her ülkede sermayenin fi-
yatı (faiz oranı) emeğin fiyatına (ücret) bölünür ve bu oranlar
karşılaştırılır. Buradaki varsayım, ülkenin göreceli bol olarak
sahip bulunduğu faktörün bedelinin daha düşük olacağıdır.
Faktör yoğunluğu malların niteliği ile ilgili bir kavramdır.
Üretim teknolojisine göre bir birim malın üretimi için gere-
ken sermaye miktarının emek miktarına bölünmesiyle elde
edilir. Sermaye/emek oranı göreceli yüksek olan mal serma-
ye-yoğun, düşük olan mal da emek-yoğun bir maldır.
Sıra Sizde 3
Faktör donatımı teorisine göre, emek zengin ülkeler emek-
yoğun malları, sermaye zengin ülkeler de sermaye-yoğun
malları daha ucuza üretirler ve bu malların üretiminde uz-
manlaşırlar. Bu teorinin dört kritik öneme sahip varsayımı
vardır: (a) Ülkelerin faktör donatımı farklıdır: bazı ülkeler
emek zengin, bazıları da sermaye zengindir. (b) Malların fak-
tör yoğunluğu da farklıdır: bazı mallar sermaye-yoğun, bazı
mallar da emek-yoğundur. (c) Bir malın üretim teknolojisi
bütün ülkelerde aynı olup serbestçe erişilebilecek şekildedir.
(d) Ülkelerde mallara yönelik talep koşulları birbirinin ben-
zeridir.
78 Uluslararası İktisat Teorisi
Sıra Sizde 4
Faktör donatımı teorisine göre, her ülke bol olarak sahip bu-
lunduğu faktörü yoğun biçimde gerektiren mallarda uzman-
laşır ve bunları ihraç eder. Türkiye, emek zengin, Almanya
sermaye zengin ülkeler; tekstil emek-yoğun mal, motor ser-
maye-yoğun mal olsunlar. Dış ticaret öncesi Türkiye’de üc-
retler düşük, faizler yüksektir. Almanya’da ise ücretler yük-
sek, faizler düşüktür. Dış ticaret başladıktan sonra Türkiye’de
tekstil üretimi artar, motor üretimi azalır. Böylece emeğe olan
talep artarken, sermayeye olan talep azalır. Bu ise ücretlerin
yükselmesi ve faizlerin düşmesi demektir. Almanya’da tersi
olur: Bu ülkede motor üretimi artar ve tekstil üretimi azalır-
ken sermaye talebi artmış, emek talebi azalmış olur. Böylece
de faizler yükselir ve ücretler düşer. İki ülkenin faktör fiyat-
larındaki bu birbirine ters gelişmeler sonucunda ücretler ve
faizler birbirine eşitlenir.
Sıra Sizde 5
Stolper-Samuelson teoremi Faktör Donatımı teorisinden
çıkartılan sonuçlardan birisi olup uluslararası ticaretin gelir
dağılımı üzerindeki etkilerini açıklamaktadır. Faktör donatı-
mı teorisine göre ülkeler ucuza ürettikleri mallarda uzmanla-
şırken, bir yandan da bol faktörün fiyatı yükselir, kıt faktörün
fiyatı düşer. Böylece de ulusal gelir bol faktörün lehine, kıt
faktörün aleyhine yeniden dağıtılmış olur. Buna daha somut
bir açıklama için Sıra Sizde 4’teki örneğe bakılabilir. Buna
göre Türkiye’de serbest ticaret gelir dağılımını emek lehine,
sermaye aleyhine dağıtır. Almanya ‘da ise bunun tersi ortaya
çıkar.
Sıra Sizde 6
Leontief Paradoksundan sonra bu çelişkiyi açıklamak için
çok sayıda görüş ileri sürülmüştür. Bu görüşlerin çoğu daha
sonra birer hipotez veya teorem şekline dönüştürülmüştür.
Bunlardan başlıcaları şunlardır: Nitelikli emek teoremi, tek-
noloji açığı teoremi, ürün dönemleri teoremi, ölçek ekono-
mileri teoremi, tercihlerde benzerlik teoremi, monopolcü re-
kabet teoremi. Bu farklı teoremler içinde sanayileşmiş ülkeler
arasındaki ticareti açıklamada önemli bir yere sahip olan mo-
nopolcü rekabet teorisidir. Yeni teoremler konusunda daha
ayrıntılı bilgi metinden edinilebilir.
Sıra Sizde 7
Faktör donatımı teorisinin ilk uygulamalı test’i 1947 yılı ve-
rilerinin kullanılması ile ABD üzerinde yapılmıştır. ABD,
dünyanın en zengin sermaye stokuna sahip ülkesi olarak
sermaye-yoğun mallar ihraç edip, emek-yoğun mallar ithal
etmesi gerekirken tam tersine emek-yoğun mallar ihraç edip,
sermaye- yoğun mallar ithal ettiği sonucuna varılmıştır. Bu
sonuca Leontief paradoksu adı verilir. Diğer ülkeler üzerin-
de de benzer testler yapılmıştır. Bu testlerin ortaya koyduğu
genel sonuç şudur ki, faktör donatımı teorisi ancak faktör
donatımları birbirinden çok farklı olan az gelişmiş ülkelerle
gelişmiş ülkeler arasındaki ticareti açıklamakta başarılı olabi-
lir. Gelişmiş ülkeler arasındaki ticareti açıklamakta ise “yeni”
hipotezler ortaya atılmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar
Markusen, R. Melvin, J. Kaempfer, W.and Maskus, K. (1995).
International Trade: Theory and Evidence, McGraw-
Hill.
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul: Güzem Yayınları.
Lancaster, K. (1957). “The Heckscher-Ohlin Trade Model:
A Geometric Treatment,” Economica, February.
Samuelson, P. A. (1949). “International Factor-Price Equa-
lization Once Again,” Economic Journal, June.
Samuelson, P. A. (1948). “International Trade and the Equa-
lization of Factor Prices,” Economic Journal, June 1948.
Bharadwaj, R. (1962). “Factor Proportions and Structure of
India-U.S. Trade”, Indian Economic Journal, Oct.
Leontief, W. (1954). “Domestic Production and Foreign-
Trade: The American Capital Position Re-Examined”,
Economia Internazionale, Feb.
4
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Ekonomik büyümenin başlıca kaynakları nelerdir?
 Yansız büyüme, ticaret artışı yönlü büyüme ve ticaret azaltıcı yönlü büyüme
neyi ifade eder?
 Teknolojik gelişme nedir? Yansız, sermaye kullanan ve emek kullanan teknoloji
gelişme ne demektir?
 Büyüme bir ülkeyi yoksullaştırabilir mi?
 Ülkelerin Karşılaştırmalı Üstünlüğü zaman içinde değişebilir mi?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Ekonomik Büyüme • Ticaret zaltıcı Yönlü Büyüme
• Ekonomik Kalkınma • Dış Ticaret Ha i
• Faktör rzı • Yoksullaştıran Büyüme
• Teknolojik elişme • Karşılaştırmalı Üstünlük
• Ticaret rtırıcı Yönlü Büyüme • Yansız Büyüme

İçindekiler

Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik
Uluslararası İktisat Teorisi
Büyüme Analizleri
• GİRİŞ
• FAKT R ARZINDA ARTIŞ
• TEKNOLOJİK GELİŞME
• BÜYÜME DIŞ TİCARET HADLERİ VE
REFAH İLİŞKİLERİ
 Dış Ticaret Teorisi ve
Ekonomik Büyüme Analizleri

GİRİŞ
Ekonomik büyüme (economic growth), bir ülkede toplam üretim hacminin (gayrisafi
yurt içi hasıla-GSYİH) genişlemesi biçiminde tanımlanabilir. Ekonominin, nüfus artış
oranından daha yüksek oranda büyümesi, kişi başına düşen geliri yükseltir ki bu da ülke-
de refah düzeyini artırır.
Ekonomik büyümenin iki ana kaynağından birisi üretim faktörleri stokundaki artışlar,
diğeri de teknolojik gelişmedir. Önceki bölümlerde yapılan dış ticaret analizlerinde, bu
faktörlerin ikisi de sabit kabul edilmişti. Oysa gerçek dünyada hem emek ve sermaye gibi
üretim faktörleri artmakta hem de teknoloji ilerlemektedir. Dolayısıyla bu kesimde yapı-
lacak analizler statik değil, dinamik bir nitelik taşır.
Ekonomik büyüme ülkede üretimi, tüketimi ve dolayısıyla ikisi arasındaki farkı yan-
sıtan dış ticareti de etkiler. Aslında büyüme ile dış ticaret arasındaki ilişkiler iki yönlüdür:
Büyüme dış ticareti, dış ticaret de büyümeyi etkiler. Bu bölümde büyümenin dış ticarete
etkileri, iki-ülkeli ve iki-mallı standart dış ticaret modelleri üzerinde incelenecektir. Dış
ticaretin ülke ekonomisi üzerindeki etkileri ise daha çok kalkınma ile ilgili bir konudur.
Bununla ilgili olarak bölümün sonunda bazı açıklamalara yer verilecek fakat konu asıl
kitabın kalkınma sorunlarının tartışıldığı ileriki bölümlerinde ele alınacaktır.
Konu dinamik bir nitelik taşıdığından analizlerde kullanılacak yöntem de buna uygun
olacaktır. O nedenle statik yönteme karşılık burada “karşılaştırmalı statik” (comparative
statics) bir yaklaşım uygulanmaktadır. Bu yöntemde olayın farklı zaman aralıklarındaki
görüntüleri belirlenerek (adeta fotoğrafını çekmek gibi), bunların karşılaştırması yapılır
ve böylece geçen zaman içindeki değişmelerin niteliği anlaşılmaya çalışılır. Aslında bu
yarı-dinamik bir yöntem sayılır. Çünkü farklı statik durumların karşılaştırılmasına da-
yanmaktadır. Ancak ne var ki ekonomik analizlerde olayları daha dinamik bir biçimde
inceleyecek tekniklere bugün için sahip bulunmuyoruz.
Bir ekonomide genellikle faktör artışları ile teknolojik gelişme birlikte ortaya çıkar.
Oysa analizlerde açıklık sağlamak üzere geleneksel uygulamaya uygun biçimde, aşağıda
bu ikisi birbirinden ayrılarak inceleme konusu yapılmıştır.
Ele aldığımız modelde emek ve sermaye kullanımı ile tekstil ve makine olmak üzere iki
mal üretildiğini varsayalım. Tekstil emek-yoğun, makine ise sermaye-yoğun mal olsunlar. İki-mallı bir modelde
ekonomik büyüme, üretim
Ülkenin emek bol dolayısıyla Heckscher-Ohlin modeli uyarınca tekstilde karşılaştırmalı olanakları eğrisinin dışa doğru
üstünlüğe sahip olduğunu kabul edelim. Bunlara ek olarak kaynakların tam kapasitede genişlemesiyle gösterilebilir.
kullanıldığını varsayarsak, üretim dengesi de sürekli olarak üretim olanakları (dönüşüm)
eğrisi üzerinde bulunacaktır. Nihayet, analizlerin ilk aşamasında küçük ülke varsayımı
yapılmaktadır. Yani uluslararası fiyatların (ticaret hadleri), incelediğimiz ülke açısından
sabit kaldığı kabul edilmektedir.
82 Uluslararası İktisat Teorisi

Ülkenin emek zengin olduğu varsayıldığından, ilk durumda üretim olanakları eğrisi
tekstil ekseni yönünde daha uzundur. Şimdi önce faktör stokundaki bir artışın etkilerini
inceleyelim.

Ekonomik büyüme kavramı nedir? Ekonomik kalkınma ile aynı mıdır?

1
FAKTÖR ARZINDA ARTIŞ
Ülkenin faktör stoku zaman içinde değişir. Tasarrufların ve ona bağlı olarak yatırımla-
rın artması sermaye stokunu büyütür. Doğal nüfus artışı ve dış göçler de iş gücü arzını
çoğaltır. Emeğin sayıca artması kadar eğitim, öğretim ve sağlık hizmetleriyle niteliğinin
yükselmesi de önemlidir. Arzı sabit kabul edilen faktör doğal kaynaklardır. Ancak deniz
ve göllerin doldurulması, bataklıkların kurutulması, sulama olanaklarının yaygınlaştırıl-
ması ve yeni maden yataklarının keşfedilmesi gibi yollarla bu kaynaklar da bir ölçüde
artırılabilmektedir.
Gerçek dünyada her üretim faktörünün çok değişik türleri vardır. Örneğin, insanla-
rın yeteneklerine, eğitim ve öğretim durumuna, deneyimlerine bağlı olarak farklı emek
türleri ortaya çıkabildiği gibi sermaye ve doğal kaynak faktörlerinin de birçok çeşidi bu-
lunmaktadır. Aşağıdaki analizlerde faktör arzındaki artışların dış ticaret üzerindeki etki-
leri incelenirken faktörlerin homojen (tek tür) olduğu kabul edilecek ve böylece emek ve
sermayedeki artışların sonuçları araştırılacaktır. Buradan elde edilen sonuçların genelleş-
tirilebileceği ve farklı kaynak türlerinin yer aldığı gerçek dünyayı anlamamıza yardımcı
olacağı varsayılmaktadır.
Üretim faktörleri stokundaki artışlarla ilgili olarak gerçek dünyadaki durumu yansıtmak
üzere Tablo 4.1’de bir örnek sunulmuştur. Tabloda, 1979 ve 2006 yıllarında çeşitli gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkede kişi başına düşen sermaye miktarları gösterilmiştir. Görüleceği gibi
ülkelerin hepsinde kişi başına düşen sermaye miktarları (1990 yılının fiyatlarıyla) artmıştır.
Bu ise sermaye arzının emek arzından daha hızlı büyümesi anlamına gelir. Bununla birlikte,
kişi başına sermaye arzındaki artış oranları ülkeler arasında önemli farklılıklar göstermek-
tedir. Çin, Tayland, Güney Kore, Brezilya, Hindistan ve Türkiye gibi sanayileşmekte olan
ülkelerde artış oranları, sanayileşmiş ülkelerden genellikle daha yüksektir.

Tablo 4.1 Ülke 1979 ($) 2006 ($) 2006/1979 (Yüzde)

Bazı Ülkelerin Sermaye/ Gelişmiş Ülkeler
Emek Oranlarında
Japonya 64.218 111.615
Değişme (1990 sabit
dolar fiyatlarıyla) Kanada 45.294 89.652
Almanya . .
Kaynak: Dominick Fransa . .
Salvatore, International
İtalya . .
Economics, 11th. Ed.
2013, s. 196. ABD . .
İspanya 29.384 51.814
İngiltere . 44.545
Yeni Gelişmekte Olan Ülkeler
Güney Kore . 45.235
Meksika 13.681 23.921
Türkiye . .
Brezilya . .
Rusya . 16.131
Tayland 3.144 11.688
Çin 1.114 .
Hindistan 2.135 .
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 83
Faktör stokundaki artışlar üretim olanakları eğrisini dışa doğru kaydırır. Ancak bu
kaymanın şekli ve ölçüsü yukarıda da değinildiği gibi faktör artışı kadar, göreceli artış ora-
nına da bağlı bulunmaktadır. Buna göre faktörlerin aynı veya farklı oranlarda büyümesi
ayrı ayrı incelenebilir. Aşağıda önce birinci durum ele alınacaktır.
Emek ve sermayenin aynı oranda
(yansız) büyümesi durumunda
Yansız Büyüme Durumu ekonominin genel sermaye/emek
Emek ve sermaye faktörlerindeki artış oranları birbirlerine ne ölçüde yakınsa yeni eğri oranı, başlangıçtaki ile aynı kalır
ve üretim olanakları eğrisi ilk
de ilk şekline göre o derece paralele yakın konumda olur. Başka bir deyişle ekonominin şekline paralel biçimde dışa doğru
sermaye/emek oranı o derece sabit kalır. genişler.

Büyüme zorunlu olarak üretimi etkiler. Fakat tüketim de bundan etkilenir. Çünkü büyüyen
bir ekonomide daha fazla tüketim olanağı vardır. Üretim ve tüketim değişince, ikisi arasın-
daki farktan oluşan dış ticaret hacmi de doğal olarak etkilenecektir.

Şekil 4.1’de büyüyen bir ekonomideki değişme görülüyor. İlk durumda ülkenin üretim
olanakları eğrisi DD dır. İhraç malı tekstilin fiyatı (makine cinsinden) TT nin eğimine
eşittir. Bu fiyattan ülkenin üretim dengesi A0 ve tüketim dengesi C0 noktasındadır. Dola-
yısıyla A0B0 miktar tekstil ihraç edilerek karşılığında B0C0 miktar makine ithal edilmek-
tedir. Orijinden çıkıp A0 dan geçen 0P gibi bir doğruyu göz önüne alalım. Bu doğrunun
eğimi, iki malın büyümeden önce ne oranda üretildiklerini gösterir. Bunun gibi 0R doğru-
sunun eğimi de iki malın büyüme öncesi tüketim oranını ifade eder. Büyümeden sonraki
üretim ve tüketim noktalarının 0P ve 0R doğrularına göre bulundukları yerler, büyümeye
bağlı etkilerin niteliği konusunda fikir vericidir.
Şekil 4.1
Makine
Sapmasız büyüme

Büyüme ile birlikte

R
T’ üretim, 0P doğrusu
üzerinde AO’’da AN’ye
CN
T genişler. Tüketim de
i1 OR üzerinde CO’dan
C0 CN noktasına çıkar.
D’
Böylece dış ticaret
i0
hacmi oransal olarak
D genişler. Faktörler ve
tüketimin büyüme
P öncesi ile aynı oranda
K
B0 AN artması durumunda
A0 sapmasız büyüme
T’ ortaya çıkar.

0 T
D D’ Tekstil

Sapmasız ya da yansız büyüme (neutral growth) diye adlandırabileceğimiz durumda

üretim noktası 0P nın, tüketim noktası da 0R nın üzerinde dışa doğru daha uzak bir yerde
bulunur. Yani, iki mal büyüme öncesindeki ile aynı oranda üretilir ve tüketilir. Örneğin
üretim noktası genişleyerek AN’ye ulaşsın ve bunun karşılığı olan tüketim noktası da diye-
lim ki CN’ye kaysın. Bu değişmelerin sonucunda ihracat ve ithalat da üretim artışı ile aynı
oranda büyümüş olur.
O hâlde sapmasız (yansız) büyümenin iki temel koşulu vardır: Birisi, faktörlerin bü-
yüme öncesi ile aynı oranda artması dolayısıyla yeni faktörlerin iki endüstriye dağılışı-
84
Emekteki artış oranının
sermayedeki artış oranından
daha yüksek olması, yani ülkenin
genel anlamda daha emek zengin
duruma gelmesi demektir.
Şekil 4.2
Ticareti arttırıcı yönlü
büyüme
Emeğin sermayeden daha
yüksek oranda artması
durumunda artan emek,
emek yoğun tekstil
alanında kullanılır. Üretim
noktasının 1 no.lu alanda
bulunması durumunda
tekstilde artış oranı
makinedekinden daha
yüksektir. A0 AE doğrusu
üzerinde tekstil üretimi
artarken makine üretimi
sabit kalır. 2 no. lu alanda
tekstil üretimi artar, makine
üretimi azalır.
Uluslararası İktisat Teorisi
nın tamamen eskisi gibi olmasıdır. Böyle bir durumda, faktörler üretimde kullanıldıkları
oranda arttıkları için, göreceli faktör fiyatlarında bir değişme olmayacak ve eski üretim
modeli sürdürülecektir. Üretim olanakları da D’D’ biçiminde, paralel olarak dışa doğru
kaymaktadır.
İkinci koşul ise iki malın tüketiminin aynı oranda sürdürülmesidir. Ekonomik büyü-
me GSYİH ya da ulusal gelirin artışı demek olduğundan tüketimin artması doğaldır. Tü-
ketimin büyüme öncesi ile aynı oranda artması için her malın tüketimindeki yüzde artış,
gelirdeki yüzde artışa eşit olmalıdır. Teknik deyişle bu, tekstil ve makinenin gelir talep
esnekliğinin ayrı ayrı bir (1) olmasını ifade eder.
Bu iki koşul belirli bir büyüme tipi olan sapmasız büyümeyi tanımlamaktadır. Sap-
masız büyümeyi başlangıç alırsak diğer büyüme türlerini de belirleyebiliriz. Analizlerde
basitlik sağlamak amacıyla büyümeden sonra tüketimin yine sürekli olarak 0R doğrusu
boyunca değiştiğini, diğer bir deyişle her malın gelir talep esnekliğinin bir’e eşit olduğunu
kabul edelim.
Ticareti Artırıcı Yönlü Büyüme
Sapmalı olmayan (yansız) büyümenin dışındaki durumları incelerken önce ihracat kesi-
minde yoğun kullanılan faktörün, ithal edilebilir mal endüstrisinde kullanılan faktörden
daha hızlı arttığını varsayalım. Model açısından bu, emekteki artış oranının sermayedeki
artış oranından daha yüksek olması, yani ülkenin genel anlamda daha emek zengin duru-
ma gelmesi demektir. Bunun üretim üzerindeki etkisi ne olacaktır?
Tekstil emek-yoğun bir endüstri olduğu ve emek faktörü daha hızlı arttığı için üretim
olanakları eğrisi tekstil yönünde dışa doğru daha fazla genişler. İki mal arasındaki fiyat
oranının (ticaret hadleri) değişmediği varsayıldığından, yeni üretim noktası eskisine göre
daha düşük bir makine/tekstil bileşimini temsil edecektir.
Diğer bir deyişle Şekil 4.2’de gösterildiği gibi yeni üretim denge noktası A0’ın ötesinde
ve 0P doğrusunun altında bulunacaktır. Bu ise 0P’nin aşağıya doğru hareket etmesi veya
eğimi azalacak biçimde yer değiştirmesi demektir.
Makine
T
R
D’
i
D
P
A0
1 AE
2
T
0
D D’ Tekstil
Böylece, A0’ın dışında ve ilk 0P düzeyinin altında kalan alanı iki bölgeye ayırabiliriz.
Bunun için A0 noktasından yatay eksene, A0AE paralel doğrusunu çizelim. Bu doğru ile
A0P arasında kalan bölgeyi 1 ile, A0AE’nın altındaki alanı da 2 ile gösterelim. Eğer yeni
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 85
üretim noktası, 1 ile temsil edilen alanda bulunuyorsa bu hem tekstil hem de makine üre-
timinin arttığını fakat tekstildeki artış oranının daha yüksek olduğunu belirtir.
Eğer yeni üretim noktasının, 1 ve 2 no.lu alanın sınır çizgisi yani A0AE doğrusu üze-
rinde yer aldığını kabul edersek yalnız tekstil üretimi artmış, makine üretimi sabit kalmış
demektir. Yeni üretim noktasının 2 no.lu alanda bulunması ise ilginç bir özellik ortaya
koyar. Şöyle ki bu alanda tekstil üretimi artarken makine üretiminin miktarı (mutlak ola-
rak) azalmıştır.
İhracatta yoğun kullanılan faktörün dış ticaret üzerindeki etkilerini belirtmeden önce,
kısaca üretim değişmelerinin nedenlerini araştıralım: Yeni denge noktasındaki ürün bi-
leşimi, sermayedeki artış miktarının emekteki artış miktarına oranına bağlıdır. Eğer bu
yeni oran, tekstilde hâlen kullanılan sermaye/emek oranı ile aynı ise o taktirde yeni üretim
noktası A0AE yatay çizgisi üzerinde bulunacaktır. Yani tekstil üretimi artarken diğer malın
üretimi sabit kalır. Bunun nedeni açıktır: Artan faktörler (daha hızlı artan emek) tekstil
üretimi için gereken oranı tam olarak karşılarken makine endüstrisinde üretim hiçbir bi-
çimde etkilenmeyecektir.
Şimdi faktör artış oranının tekstilde kullanılandan farklı olduğu durumlara bakalım.
Örneğin, faktör artışının oluşturduğu sermaye/emek oranı, tekstil için gereken orandan
daha yüksek olsun. O taktirde, üretim dengesi 1 no.lu alanda bulunur yani her iki mal üre-
timi artmakla birlikte, tekstildeki artış oranı daha yüksek olur. Tersine eğer yeni sermaye
ve emek artışlarını temsil eden oran, tekstilde kullanılan sermaye/emek oranından daha
düşükse üretim dengesi 2 no.lu alana kayar.
Bu son durum biraz açıklama gerektirebilir. Burada emekteki artış, emek-yoğun en-
düstri olan tekstilde çalıştırılacaktır. Ancak bu sektörde üretimde bulunabilmek için be-
lirli oranda sermaye de gerekir. Sermaye artışı bu ihtiyacı karşılayamadığına göre, ortaya
çıkan sermaye ihtiyacı nereden karşılanacaktır? Bunun sağlanabileceği tek kaynak makine
endüstrisidir (tam çalışma varsayımı). Tekstil endüstrisinde sermayeye olan talep artışı,
sermayenin bedelini yükselterek bu faktörün makine endüstrisinden tekstile kaymasına
yol açar. Fakat tekstil üretimi artarken makine endüstrisinden ayrılan sermaye, bu kesim-
de üretimin düşmesine neden olur dolayısıyla ekonomi 2 no.lu alanda dengeye gelir.
Bununla ilgili özel bir durum, emek artarken sermayenin sabit kalmasıdır. Yukarıdaki
açıklamalar burada da yapılarak tekstil üretiminin genişleyeceği fakat sermaye-yoğun ma-
kinedeki üretim miktarının (mutlak olarak) düşeceği gösterilebilir. Rybczynski Teoremi
diye adlandırılan bu özel durum aşağıda daha ayrıntılı olarak incelenecektir.
Acaba açıklanan bu üretim değişiklikleri dış ticareti nasıl etkileyecektir? İster 1, ister
2 no.lu alanda bulunalım, büyüme öncesi duruma göre ekonomide tekstil üretimindeki
göreceli artış, makine üretimindeki göreceli artıştan daha yüksek olmuştur. Oysa yaptı-
ğımız varsayıma göre, bu iki malın tüketimleri büyüme öncesindeki ile aynı oranlarda
artmaktadır. O hâlde gerek ihraç, gerekse ithal edilmek istenen miktarlar büyümektedir.
Kuşkusuz üretim dengesinin 2 no.lu alanda bulunduğu durumlarda, ihraç ve ithal edilmek
istenen miktarlar daha da yüksektir.
Sonuç olarak denebilir ki ihracat kesiminde yoğun olarak kullanılan faktörün daha
yüksek bir oranda artışına dayanan büyüme koşulları altında, ihraç edilebilir malların
üretimi, ithal edilebilir malların üretiminden göreceli olarak daha fazla artacak ve ulus-
lararası ticaret de GSYH’deki toplam artıştan daha yüksek oranda genişleyecektir. Bu tip
büyümeye ise ticareti artırıcı yönlü büyüme (pro-trade biased growth) denmektedir.
Ticareti artırıcı yönlü büyümenin ekonomide doğurduğu sonuçlar oldukça önemlidir.
Eğer ülkenin ticaret hacmi, gelirdeki (GSYH’daki) büyümeden daha yüksek oranda geniş-
liyorsa o ülkede dış ticaretin göreceli önemi artıyor demektir. Şekil üzerinde bu durum 0P
nin 0R den uzaklaşacak biçimde (R0P açısının büyümesi) yatay eksene doğru kayması, do-
86 Uluslararası İktisat Teorisi

layısıyla üretim noktasının tüketim noktasından giderek ayrılması biçiminde temsil edilir.
Dünya ekonomisine ilişkin istatistikler, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çoğu ülke için dış
ticaretin gelire oranla daha yüksek hızla arttığını gösteriyor. Bu da ulusal ekonomilerdeki
genel eğilimin ticareti artırıcı yönlü büyüme doğrultusunda olduğunu ortaya koyar.

Eğer ülkenin ticaret hacmi, gelirdeki (GSYH’deki) büyümeden daha yüksek oranda genişli-
yorsa, o ülkede dış ticaretin göreceli önemi artıyor demektir.

Ticaret arttırıcı yönlü büyümenin doğurduğu ekonomik sonuçlar nelerdir?

2
Ticarete Karşıt Yönlü Büyüme
Ülkenin faktör stokundaki artış, kıt olan faktörün daha hızlı büyümesi biçiminde de
kendini gösterebilir. Model açısından düşünürsek söz konusu durumda, sermaye emeğe
göre daha hızlı artmakta dolayısıyla ülkenin genel sermaye/emek oranı yükselmektedir.
Sermaye, ithal edilebilir mal olan makine üretiminde daha yoğun kullanıldığına göre, bu
durumda makine üretimi tekstil üretiminden daha fazla genişleyecektir. Hatta yukarıda
yaptığımız analizlerin ışığı altında, eğer faktörlerin artışlarındaki sermaye/emek oranı
makine endüstrisinde kullanılan ilk sermaye/emek oranından daha yüksek ise diğer ma-
lın, yani tekstil üretiminin azalmasını bile bekleyebiliriz.
Tüketimin ekonomideki genel büyüme oranı ile aynı hızda artması varsayımı altında,
ülkenin ticaret hacmi daralır. Çünkü ithal edilebilir malların üretimi, ortalama büyüme
hızından daha yüksek oranda artmaktadır. O hâlde genel bir sonuç olarak denebilir ki
ithal edilebilir mal kesiminde yoğun kullanılan faktörün daha hızlı artışı dolayısıyla or-
taya çıkan büyüme durumunda, ithal edilebilir malların üretimi, ihraç edilebilir malların
üretimine göre daha yüksek oranda artar. Dolayısıyla dış ticaret hacminde de düşme eği-
limi görülür. Bu tip büyümeye ticarete karşıt yönlü büyüme (antitrade biased growth) adı
verilmektedir.

İthal edilebilir malların üretimi, ihraç edilebilir malların üretimine göre daha yüksek oran-
da artar. Dolayısıyla dış ticaret hacminde de düşme eğilimi görülür. Bu tip büyümeye ticare-
te karşıt yönlü büyüme (antitrade biased growth) adı verilmektedir.

Ticarete karşıt yönlü büyüme, ulusal ekonomide üretilen malların zamanla, tüketilen
mal miktarlarına eşitlenmesi demektir. Başka bir deyişle şekildeki 0P doğrusu giderek 0R’
ye yaklaşır. Bu koşullar altında dış ticaretin ülke ekonomisindeki önemi azalma gösterir.
Bu ise genel eğilimin otarşi yönünde olması demektir.
Sözü edilen türde bir büyüme ile ilgili olarak başka bir olasılıktan da söz edilebilir:
Zaman içinde ülke, göreceli olarak geleneksel ihraç malından daha az, ithalata rakip mal-
dan ise daha fazla üretmekte olduğuna göre, bu gelişmeler acaba uzun vadede dış ticaret
yapısının tersine çevrilmesine yol açabilir mi? Diğer bir deyişle belirli bir zaman süresi so-
nunda ülke geleneksel olarak ihraç ettiği malı ithal, ithal ettiği malı da ihraç etmek gibi bir
sonuçla karşılaşabilir mi? Bu sorunun cevabı evettir ve konu aşağıda daha ayrıntılı olarak
ele alınmaktadır. Önce bir faktörün arzı sabit kalırken diğer(ler)inin arzının artması gibi
aşırı bir durumu inceleyelim.

Rybczynski Teoremi
İki mallı ve iki faktörlü bir modelde, tam çalışma koşulları altında eğer tek bir faktörün
arzı artırılacak olursa, onu yoğun olarak kullanan malda üretim genişler, diğer malda ise
daralır. Bu görüşe, onu ilk kez ortaya atan İngiliz iktisatçısının ismiyle Rybczynski (Rib-
cinski diye okunur) Teoremi adı verilir.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 87

Rybczynski Teoreminin özü nedir?

3
Söz konusu teoremin mantık yoluyla açıklanması oldukça kolaydır. Daha önce verilen
örneğe göre Türkiye emek-zengin bir ülke, tekstil emek-yoğun, makine de sermaye-yoğun İki mallı ve iki faktörlü bir
mal olsunlar. Gerek emek gerek sermaye tam çalışma durumundadır. Bu koşullar altında modelde, tam çalışma koşulları
altında eğer tek bir faktörün arzı
sermaye arzı sabit kalırken emek stoku artsın. Artan emek doğaldır ki emek yoğun tekstil artırılacak olursa, onu yoğun
kesiminde çalıştırılacaktır. Böylece söz konusu kesimde üretim artar. olarak kullanan malda üretim
genişler, diğer malda ise daralır.
Ancak üretim teknolojisine göre tekstil üretimi için bir miktar da sermaye gerekmek-
tedir. Bu faktörde bir artış olmadığına göre gerekli olan bu sermaye nereden sağlanacak-
tır? Elbette sermaye-yoğun makine endüstrisinden. Böylece tekstil üretimi genişlerken
makine üretimi daralmış olur. Sermayenin, makine endüstrisinden tekstil endüstrisine
aktarılması piyasa mekanizmasının işleyişiyle kendiliğinden gerçekleşir. Şöyle ki tekstil
endüstrisinde sermayeye olan talep artınca bu endüstride sermaye kazançları yükselecek,
bu da söz konusu faktörü diğer kesimden bu alana doğru yönlendirecektir.
Rybczynski Teoremi Şekil 4.3 üzerinde gösterilmiştir. Grafiğe göre başlangıçta üretici
dengesi E0’dadır. Emekteki artış dolayısıyla üretim olanakları eğrisi dışa doğru genişlemiş
ve sabit dış ticaret hadlerinden yeni üretim dengesi E1 olmuştur (FF = F'F' olması duru-
mu). Bu noktadan anlaşılacağı gibi emek faktöründeki artış (sermaye artışı sıfır) sonucu,
tekstil üretimi T0 ’dan T1’e genişlemiş ve makine üretimi M0 ’dan M1’e düşmüştür. Bunun-
la birlikte aşağıda belirtileceği gibi böyle bir üretim etkisi yüksek bir olasılıkla dış ticaret
hadlerinin de değişmesine neden olacaktır. O bakımdan ilk durumda FF= F'F' olsa da, bu
üretim artışı dolayısıyla tüketim etkisine ve büyümenin hangi kesimde ortaya çıktığına
bağlı olarak dış ticaret hadleri ülkenin lehine veya aleyhine olacak biçimde değişecektir.
Şekil 4.3
Makine
Rybczynski Teoremi
F
F’
Emek faktörü
D’ büyürken sermaye
D sabit kalırsa göreceli
fiyatlar oranı sabit
kalmak koşulu ile
üretim dengesi E0
noktasından E1
M0 E0 noktasına kayar. Emek
yoğun mal üretimi
M1 E1
artar, sermaye yoğun
mal üretimi mutlak
olarak azalır.

F F’
0
T0 D T1 D’ Tekstil

O hâlde Rybczynski Teoremine göre, yalnız bir faktörün arttığı durumlarda bu faktör,
üretim teknolojisinin onu yoğun biçimde gerektiren endüstride kullanılacak, arzı sabit
olan faktöre yoğun ihtiyaç duyulan endüstride ise üretim düşecektir.
Bu sonuçları dış ticaretle olan ilişkileri açısından değerlendirecek olursak görülmek-
tedir ki eğer arzı artan faktör ihracat endüstrisinde yoğun kullanılan faktör ise (modele
göre emek arzının artması ve sermaye arzının sabit kalması) ihraç edilebilir mal üretimi
(tekstil) mutlak biçimde artarken ithal edilebilir malın (makine) üretimi mutlak olarak
88
Teknolojik gelişmenin ortaya
çıktığı sanayileşmiş ülkelerde
emek kıt ve pahalı, sermaye
bol ve ucuz bir faktör olduğu
için, araştırma ve geliştirme
faaliyetlerinin hedefi, üretimde
emek yerine sermaye ikamesine
olanak verecek yeniliklerin icat
edilmesidir. Bu görüşe “uyarılmış
teknolojik gelişme tezi” de
denmektedir.
Teknolojik gelişme yeni bir üretim
yöntemi veya yeni bir mal icat
edilmesi şeklinde kendini gösterir.
Başka bir deyişle ya piyasada
mevcut mallar daha etkin
yöntemlerle üretilir ya da tümüyle
farklı nitelikte yeni mallar ortaya
çıkartılır.
Sapmasız (yansız) yenilikler
emek ve sermayenin marjinal
verimliliğini aynı oranda artırır.
Bunlar, bir birim mal için gereken
emek ve sermaye miktarlarını
azaltarak iki faktörden aynı oranda
tasarruf sağlarlar.
Uluslararası İktisat Teorisi
azalmış olur. Bu, ticareti artırıcı yönlü bir büyüme şeklidir ve ithal edilebilir malın üretimi
mutlak olarak azalmış olduğundan, buna aşırı ticareti artırıcı büyüme (ultra-pro-trade-
biased growth) adı da verilebilir. Tüketim etkisinin bu aşırı üretim etkisini dengeleyecek
biçimde ihraç malına aşırı yönelimli olmaması durumunda dış ticaret hadleri doğal olarak
büyüyen ülkenin aleyhine döner.
Tersine, eğer arzı artan faktör yalnızca ülkenin ithal ikamesi endüstrisinde kullanılan
ve arzı göreceli biçimde kıt olan faktör ise (sermaye), o taktirde ithal ikamesi malın arzı
artarken ihraç malının üretimi mutlak olarak düşer. Bu da aşırı dış ticarete karşıt yönlü
üretim (ultra-anti-trade-biased growth) etkisidir ve yine tüketim etkisi bu aşırı üretim
etkisini giderecek biçimde ithal malına aşırı yönelimli değilse dış ticaret hadleri ülkenin
lehine değişir.
Bu teorem önceki bölümde incelemiş olduğumuz Heckscher-Ohlin teorisinden çı-
kartılan bir diğer teorem durumundadır ve burada homojen üretim faktörü varsayımı
yapılmaktadır.
TEKNOLOJİK GELİŞME
İktisadi büyümenin diğer bir kaynağı da teknolojik gelişmedir (technological progress).
Yapılan çok sayıdaki uygulamalı çalışma, sanayileşmiş ülkelerde kişi başına reel gelir ar-
tışlarının büyük bölümünün teknolojik gelişmeden kaynaklandığını, sermaye birikiminin
buna katkısının çok daha az olduğunu gösteriyor.
Geleneksel analizlerde teknolojik gelişme dışsal bir olay, yani ekonomik koşullarla
ilişkili olmayan bir gelişme biçiminde ele alındı. 1980’lerden itibaren ise içsel teknolo-
jik gelişme modelleri ortaya atıldı. Bu modellerde teknolojik gelişme ülkedeki ekonomik
koşullara bir tepki olarak kabul edilir. Diğer bir deyişle teknolojik gelişmenin ortaya çık-
tığı sanayileşmiş ülkelerde emek kıt ve pahalı, sermaye bol ve ucuz bir faktör olduğu için
araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin hedefi, üretimde emek yerine sermaye ikamesine
olanak verecek yeniliklerin icat edilmesidir. Bu görüşe “uyarılmış teknolojik gelişme tezi”
de denmektedir.
Teknolojik gelişme yeni bir üretim yöntemi veya yeni bir mal icat edilmesi şeklinde
kendini gösterir. Başka bir deyişle ya piyasada mevcut mallar daha etkin yöntemlerle üre-
tilir ya da tümüyle farklı nitelikte yeni mallar ortaya çıkartılır. Burada daha çok birinci tip
teknik gelişme üzerinde durulmaktadır.
Yeni üretim yöntemleri bulunmasına dayalı teknolojik gelişmenin en belirgin özelliği,
aynı miktar kaynaklarla daha fazla mal üretilebilmesi veya aynı miktar malın daha az
kaynak kullanılarak elde edilebilmesidir. Üretim fonksiyonlarının doğrusal ve homojen
olması (sabit verimler) varsayımı altında teknolojik yenilikler üçe ayrılır. (1) Sapmasız
(veya yansız-neutral), (2) Emek tasarrufu sağlayan (labor saving) ve (3) Sermaye tasarrufu
sağlayan (capital saving) yenilikler.
Sapmasız (yansız) yenilikler emek ve sermayenin marjinal verimliliğini aynı oranda
artırır. Bunlar, bir birim mal için gereken emek ve sermaye miktarlarını azaltarak iki fak-
törden aynı oranda tasarruf sağlarlar. Şekil 4.4’te bb bir birim malın eş-ürün eğrisidir. Eğer
faktör fiyatları oranı FF ise üretici B noktasındaki faktör bileşimini kullanır. Sapmasız bir
teknik gelişmeden sonra bir birim malın eş-ürün eğrisi b1b1 olarak sola kaymıştır. Fakat-
faktör fiyatlarının değişmemesi durumunda üretici, yenilikten sonra da faktörleri aynı
oranda kullanmayı sürdürür. Denge noktalarının orijinden geçen 0X doğrusu üzerinde
olması bunu gösterir. Demek oluyor ki sapmasız yenilik durumunda, sabit faktör fiyatla-
rından bir birim mal üretimi için kullanılan girdilerin miktarları azalmakta fakat faktör
yoğunluğunda bir değişme olmamaktadır.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 89

Şekil 4.4
Sermaye
Sapmasız teknik
yenilik
b1 b
Bir birim mal
F üretimini temsil eden
X bb eşürün eğrisi 0X
doğrusu üzerinde B
noktasından geriye
F1
B1 noktasına doğru
kayar. Yeni eşürün
B eğrisi b1b1 dir. Bir
birim üretim için
kullanılan sermaye ve
B1 b emek miktarları azalır
fakat sermaye/emek
b1 oranı değişmez.
0
F1 F Emek

Emek-tasarrufu sağlayan bir teknolojik ilerleme, sermayenin marjinal verimliliğini Emek-tasarrufu sağlayan bir
teknolojik ilerleme, sermayenin
emeğinkinden daha fazla artırır ve sermayeye göre daha çok emek açığa çıkartır. Başka bir marjinal verimliliğini
deyişle bunlar emek birimi başına daha fazla sermaye (veya sermaye birimi başına daha emeğinkinden daha fazla artırır
az emek) kullanırlar. Sözü edilen yeniliklere aynı zamanda “sermaye kullanan” teknolojik ve sermayeye göre daha çok emek
açığa çıkartır.
gelişme denmesinin nedeni budur. Şekil 4.5’te bb nin b1b1 olarak sol üst yönde kayması
böyle bir yenilik tipini gösterir. Yenilikten sonra, faktör fiyatlarının değişmemesi varsayı-
mı altında, faktör yoğunluğu (sermaye/emek) 0X’den 0X1’e yükselir. Bunun nedeni mar-
jinal verimliliği artan sermayenin iş gücü faktörü yerine kullanılmasıdır.
Şekil 4.5
Sermaye
Emek ve sermaye tasarrufu
sağlayan yenilik tipleri

F Teknolojik gelişmeden sonra

b aynı faktör fiyatlarından
malın bb eş ürün eğrisi b1 b1
b1 biçiminde sol yukarı doğru
F1 kaymış ve yeni sermaye
X1 emek oranı 0X1 biçiminde
X yükselmişse yenilik
b1 emek tasarrufu sağlayan
b2 niteliktedir. Sermaye emek
b
oranı 0X2 biçiminde sağ
X2 aşağıya doğru kaymışsa,
b2
sermaye tasarrufu sağlayan
0
yenilik söz konusudur.
F1 F Emek

Sermaye-tasarrufu sağlayan yenilikler emeğin marjinal verimliliğini sermayeye göre Sermaye-tasarrufu sağlayan
yenilikler emeğin marjinal
daha fazla yükseltirler. Bu gibi yeniliklerde emek birimi başına daha az sermaye kullanılır verimliliğini sermayeye göre
(emek sermayenin yerine geçer) ve böylece sermaye faktörü açığa çıkar. Şekilde FF sabit daha fazla yükseltirler. Bu gibi
yeniliklerde emek birimi başına
ticaret hadlerinden bb nin b2b2 şeklinde sağ aşağı yönde kayması, sermaye tasarrufu sağ- daha az sermaye kullanılır (emek
layan bir teknolojik değişmeyi ifade eder. sermayenin yerine geçer) ve
böylece sermaye faktörü açığa
çıkar.
90 Uluslararası İktisat Teorisi

Gerçek hayatta yenilikler daha çok emek tasarrufu sağlayıcı tipte olmaktadır. Bunun
nedeni, teknolojinin sayıları birkaçı geçmeyen büyük sanayi ülkeleri tarafından üretilmesi
ve bu ülkelerin iş gücü kıtlığı içinde bulunmalarıdır. Dolayısıyla söz konusu ülkelerde
araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinin amacı sermayeyi, kıt ve pahalı faktör olan
insan gücünün yerine geçirecek yöntemlerin bulunmasıdır.

Günümüz teknolojik gelişmeleri emek-tasarrufu sağlayan mı? Sermaye-tasarrufu sağlayan

4 yenilikler sağlayan şeklinde midir?

Teknolojik ilerlemenin bağımsız olmayıp ekonomik koşulların bir sonucu olduğunu

savunan bu görüşe literatürde “uyarılmış” (induced) teknolojik gelişme hipotezi denildi-
ğine yukarıda işaret edilmişti.
Teknolojik yenilikler uygulandıkları alan açısından ya belli kesimlere özgü ya da genel
nitelikte olurlar. Birincisinde yenilik, örneğin yalnız ihracatta veya ithalata rakip kesimde
kullanılırken diğerinde her iki kesimde birden uygulanabilmektedir.
Teknolojik yenilikler, uygulandıkları alan ve faktör tasarrufu sağlama özelliklerine
göre, üretim olanaklarının şeklini değiştirirler. Örneğin eğer ihracat ve ithalata rakip ke-
simlerde aynı derecede sapmasız bir teknik ilerleme ortaya çıkmışsa bunun sonucunda
ülkenin üretim olanakları eğrisi ilk şekline tamamen paralel olarak dışa doğru kayar. Bu-
nun üretim, tüketim ve dış ticaret hacmi üzerindeki etkileri, yukarıda sapmasız büyüme
durumunda açıklananların aynısıdır.
Fakat teknolojik yeniliklerin genel kullanım amaçlı olmaktan çok, belirli faktör ve sek-
törlere yönelik (factor-specific) olduklarını varsaymak daha gerçekçidir. Teknolojik geliş-
me ile ilgili tüm olasılıkları ayrıntılı biçimde incelemek, bu kitabın kapsamı dışında kalır.
Ancak bununla ilgili bazı genellemeler de yapabiliriz.
Eğer bir sektörde yansız teknik gelişme olursa o sektörde üretim hacmi genişler, di-
ğer sektörde ise daralır. Örneğin tekstil üretiminde sapmasız bir yenilik ortaya çıktığını
varsayalım. Üretim maliyetlerinin düşmesi (faktör verimliliklerinin artması) bu sektörde
üretimi özendirecektir. Üretim artışı faktörlere olan talebi dolayısıyla da faktör fiyatlarını
yükseltir. Artan faktör fiyatları ise makine endüstrisinden de bir kısım kaynakları tekstil
alanına çeker. Böylece tekstil üretimi genişlerken makine üretimi geriler. Bu tür bir bü-
yümenin dış ticarete etkisi ise ticareti artırıcı yönlüdür. Kuşkusuz eğer sapmasız yenilik
makine endüstrisinde ortaya çıksaydı bunun etkisi, tersine, ticareti azaltıcı yönlü olurdu.
Teknolojik yenilik bir sektörde yoğun olarak kullanılan faktörden tasarruf sağlayıcı
türde ise o sektörde üretimi artırıcı ve diğer sektörde azaltıcı etkiler daha da güçlüdür.
Emek-yoğun tekstil endüstrisinde emek tasarrufu sağlayan yenilik, bu sektörlerde bir yan-
sız yenilikten daha fazla tekstil üretimini artırır ve makine üretimini daraltır. Açıktır ki
tekstilde açığa çıkan emek yine bu kesimin üretiminde kullanılır. Fakat emekle birlikte
ihtiyaç duyulan sermaye (faktör fiyatlarındaki artış dolayısıyla) makine endüstrisinden
çekilecektir. Dolayısıyla Rybczynski Teoremi’nde açıklandığı üzere, yalnız bir faktörün
artması durumundakine benzer üretim etkileri ortaya çıkacak ve ticareti artırıcı yönlü
şiddetli bir etki görülecektir. Bunun tersine, makine üretiminde sermayeden tasarruf sağ-
layan teknik yenilikler de makine üretimini artırıcı ve tekstil üretimini kısıcı, dolayısıyla
da dış ticareti azaltıcı yönlü güçlü bir etki doğurur.

Teknolojik ilerleme bir sektörde daha az yoğun kullanılan faktörden tasarruf sağlayıcı nite-
likte olursa, her türlü sonucun ortaya çıkma olasılığı vardır. Çünkü burada birbirine ters iki
etki kendini gösterir. Birisi, teknik gelişmenin maliyetleri düşürmesidir. Bu etki, söz konusu
endüstride üretimi genişletici rol oynar. Diğeri ise açığa çıkan faktörün, onu yoğun kullanan
öteki kesimde çalıştırılması zorunluluğu dolayısıyla ortaya çıkacak olan Rybczynski etkisi-
dir. Bu iki etkiden hangisi baskın çıkarsa genel etki de ona göre ticareti artırıcı veya ticareti
azaltıcı yönlü olur.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 91

BÜYÜME, DIŞ TİCARET HADLERİ VE REFAH İLİŞKİLERİ

Büyüme ister faktör artışlarına ister teknolojik ilerlemeye dayalı olsun, ülkenin toplam
üretimini (GSYİH) genişletir, dolayısıyla ekonomik refah düzeyini yükseltir. Ekonomik
büyümeden beklenen doğal sonuç da budur.
Büyümenin refah etkileri şekil üzerinde de gösterilebilir. Örneğin daha önce ele aldı-
ğımız Şekil 4.1 de büyüme ile birlikte tüketim noktası 0R üzerinde C0’dan CN’ye çıkar ve
refah düzeyi i0’dan i1’e yükselir. Bunun gibi, büyüme ülkenin üretim olanakları eğrisinin
dışında kalan bileşimlerin tüketimine olanak yaratarak refah düzeyinin sürekli artmasına
neden olur.
Ancak yukarıdaki analizlerde küçük ülke varsayımı yapıldı. Dolayısıyla ülkedeki bü-
yümenin uluslararası göreceli fiyatları (ticaret hadleri) etkilemeyeceği görüşünden hare-
ket edildi. Nitekim bu varsayımın sonucu, örneğin Şekil 4.1’de TT uluslararası fiyat doğ-
rusu, büyüme ile birlikte ilk şekline paralel olarak dışa doğru kayar (T'T') ve daha yüksek
kayıtsızlık eğrilerine (i1) teğet olur.
Oysa küçük ülke varsayımını terk edip ülkenin büyük bir ülke olduğunu varsayarsak
yukarıdaki analizlerde bazı değişiklikler yapmamız gerekir. Dünya pazarlarında ağırlıklı
yeri olan bir ülkenin büyümesi, uluslararası fiyatları da etkiler. Önce yansız büyüme du-
rumunu ele alalım.
Büyüyen ülkenin daha çok tekstil ihraç edip daha fazla makine ithal etmesi, birinci
grup malların fiyatını düşürür, ikincilerin fiyatını yükseltir; yani ticaret hadlerini ülkenin
aleyhine değiştirir. Ticaret hadlerinin bozulması ise ülke refahını olumsuz yönde etkiler.
Diğer bir deyişle ticaret hadlerindeki bozulma dolayısıyla büyümenin sağladığı nimetle-
rin bir kısmı ticaret yapılan dış dünya ülkelerine aktarılmış olur. Şekil 4.1’e göre bu, TT
nin dışa kaydığında, paralel durumda olmayıp daha yatıklaşmasıdır (TT’nin yatay eksenle
yaptığı açının küçülmesi). Dolayısıyla bu durumda yeni TT doğrusunun teğet olacağı ka-
yıtsızlık eğrisi de İ0’ın üzerinde, fakat İ1’in altında bulunacaktır.

Öğrenci kendisini sınamak üzere öncekine benzer biçimde kendisi bu durumu şekil üzerin-
de göstermeyi deneyebilir.

Bunun gibi yönelimli büyüme tipleri de ülkenin ticaret hadlerini etkiler. Ticareti ar-
tırıcı yönlü büyüme durumunda ticaret hadleri, yansız büyümeden de daha fazla ülke
aleyhine değişir. Çünkü büyüme, dünya piyasalarına daha yüksek oranda ihraç malı arz
edilmesi ve bu piyasalardan daha yüksek oranda ithal malı talep edilmesi sonucunu do-
ğurmaktadır.
Tersine, ticarete karşı yönlü büyüme durumunda ise ticaret hadleri ülkenin lehine de-
ğişir. Yani ülke hem üretim artışlarıyla hem de lehine değişen fiyat ilişkileri dolayısıyla
refahını yükseltir.
Yukarıdaki analizlerle ilgili olarak bir noktanın belirtilmesi gerekir: Burada büyük ül-
kedeki ekonomik gelişmeye karşılık, öteki ülkelerde bir değişme olmadığı varsayılıyor.
Oysa bütün ülkelerin büyüdüğü bir ortamda ticaret hadlerine ilişkin yukarıda ortaya koy-
duğumuz sonuçlar da değişebilir. Örneğin, bir ülkede ticaret artırıcı yönlü büyüme olması
durumunda, diğer ülkede (veya bir bütün olarak onun dışındakilerde) de aynı yön ve
ölçüde bir büyüme olmuşsa ticaret hadlerinde bir değişme ortaya çıkmaz. Ancak diğer
ülkedeki büyümenin ters yönde, yani ticareti azaltıcı yönde olması durumunda ticaret
hadlerinin daha fazla ilk büyüyen ülke aleyhine döneceğine işaret edelim. Aynı analiz kuş-
kusuz diğer büyüme tipleri için de yapılabilir.
92
Şekil 4.6
Ekonomik büyüme ve dış ticaret
hadleri
Ekonomik büyüme ticaret
hadlerini ülke aleyhine
değiştirebilir. İlk durumda ülkenin
teklif eğrisi 0TR ve dış ticaret
hadleri 0P ile gösterilmiştir.
Büyümeden sonra teklif eğrisinin
0TR1 olarak sağa kayması ile dış
ticaret hadleri OD biçiminde ülke
aleyhine dönebilir. Teklif eğrisinin
0TR2 olarak sola kayması
durumunda ise dış ticaret hadleri
0H ile gösterilen biçimde ülke
lehine değişir.
Büyüme ile ülkenin teklif eğrisi
kayar ve yeni bir denge oluşur.
Ticaret hadleri, büyümeye bağlı
olarak teklif eğrilerinde görülen
kaymanın niteliğine göre iyileşir
veya kötüleşir.
Büyümenin net olarak refah
düşüşüne yol açabileceği koşulları
teorik olarak ortaya koymuş ve
bu tür büyümeye “yoksullaştıran
büyüme” (immiserizing growth)
adını vermiştir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Özetle burada belirtmek istediğimiz nokta şudur: Yukarıdaki sonuçlar ancak ele aldığımız
ülkenin tek başına büyümesi koşulları altında söz konusudur. Tüm ülkelerin büyümekte ol-
duğu bir ortamda bu sonuçlar değişebilir.
Motor
TR1
TR2 TR
C1
US
C D
P
C2
H
0
S2 S S1 Tekstil
Konuyu bitirmeden, ticaret hadlerindeki değişmenin bilinen teklif eğrileri ile de gös-
terilebileceğine işaret edelim. Şekil 4.6’da 0TR Türkiye’nin motor karşılığı tekstil, 0US’de
ABD’nin tekstil karşılığı motor teklif eğrisidir. Denge noktası P noktasında oluşuyor. 0P
nın eğimi tekstilin motor cinsinden fiyatını veriyor ki bu da Türkiye’nin ticaret hadleridir.
Büyüme ile ülkenin teklif eğrisi kayar ve yeni bir denge oluşur. Ticaret hadleri, büyü-
meye bağlı olarak teklif eğrilerinde görülen kaymanın niteliğine göre iyileşir veya kötüle-
şir. Örneğin yukarıda açıklandığı biçimde, büyüme ile birlikte ülkenin arzulanan ticaret
hacmi genişleyerek 0P yerine 0D olsun. Yani ilk ticaret hadlerinden ülkenin motor talebi
CC1 ve tekstil arzı da SS1 miktarında artıyor. ABD’nin talep ve arzı sabit kaldığı için bu
demektir ki bir tekstil arzı fazlası ile motor talebi fazlası oluşmaktadır. Dolayısıyla tekstilin
fiyatı motora göre düşer, yani ticaret hadleri Türkiye aleyhine döner. Söz konusu gelişme,
Türkiye’nin teklif eğrisinin 0TR1 biçiminde sağa doğru kayması ve yeni ticaret hadleri
doğrusunun D noktasından geçmesi ile gösterilmiştir.
Tersine, büyüme dolayısıyla ticaret hacminin daralması (ticarete karşıt yönlü büyüme)
ise ticaret hadlerini iyileştirir. Örneğin teklif eğrisinin 0TR2 biçiminde sola doğru kayması
ile teklif edilen tekstil ve talep edilen motor hacmi daralır ve böylece ticaret hadleri 0H
’den geçecek biçimde ülke lehine değişir.
Kuşkusuz, Türkiye büyürken ABD’nin de büyümekte olması söz konusu ülkenin de
teklif eğrilerini dışa doğru kaydırır. Bu durumda ticaret hadlerinin ne olacağı yeni teklif
eğrilerinin şekline ve konumuna bağlıdır.
Yoksullaştıran Büyüme
Büyüme, bir yandan üretim artışlarına yol açarken diğer yandan da büyük ülke varsayımı
altında, ticaret hadlerini bozucu sonuçlar doğurabilmektedir. Bu durum şöyle bir olasılığı
hatıra getirebilir: Acaba bu iki ters etki sonunda büyüme, refahı eskisinden daha düşük
düzeylere indirebilir mi? Diğer bir deyişle ülke, büyümeden sonra ekonomik bakımdan
daha yoksul bir duruma düşebilir mi?
Hint asıllı iktisatçı Jagdish Bhagwati, klasikleşmiş bir makalesinde büyümenin net ola-
rak refah düşüşüne yol açabileceği koşulları teorik olarak ortaya koymuş ve bu tür büyü-
meye “yoksullaştıran büyüme” (immiserizing growth) adını vermiştir.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 93
Yoksullaştıran büyüme Şekil 4.7’de gösterilmiştir. Başlangıçta ülke A0 üretim ve C0
tüketim noktalarıyla serbest ticaret dengesini sağlamış bulunmaktadır. İlk durumdaki ti-
caret hadleri TT ile gösterilmiş olup ülke refahı i1’ın temsil ettiği düzeydedir. İkinci du-
rumda, ülkede şiddetli bir ticareti artırıcı yönlü büyümenin ortaya çıktığını varsayalım.
Bunun sonucunda üretim olanakları eğrisi, tekstil üretiminde yüksek bir artış sağlayacak
biçimde, yatay eksen üzerinde dışa doğru genişler.
Böylece ülkenin daha çok tekstil ihraç edip karşılığında makine ithal etmeyi arzula-
ması, ticaret hadlerini şiddetle ülke aleyhine değiştirir. Grafiğe göre yeni ticaret hadleri
T'T'dir. İlginç olan durum şudur: Ticaret hadlerindeki bozulma o derece şiddetlidir ki
bundan doğan refah kaybı, üretim genişlemesinden sağlanan refah artışından daha yük-
sek olmuştur. Yani, büyümeye karşın ülke yoksullaşmıştır! Nitekim şekilde yeni ticaret
hadleri doğrusu T'T' nin teğet olduğu i2 kayıtsızlık eğrisinin i1’ın altında bir düzeyde bu-
lunması bu durumu ifade etmektedir.

Şekil 4.7
Makina
Yoksullaştıran büyüme
T
Büyüme öncesi dış
C0 ticaret TT olup
ülkenin ulaşabildiği
C1
T’ i1 refah düzeyi i1’dır.
D1 i2 Büyümeden sonra dış
D0 ticaret hadleri T'T'
A1 olacak biçimde ülke
aleyhine döner ve
ülke refahı i1’ın altına
A0
T’ düşebilir.

T
0
D0 D1 Tekstil

Yoksullaştıran büyüme gerçek dünyada sık rastlanan bir durum mudur? Büyük bir
olasılıkla değil. Çünkü bunun için önce, üretim artışları kadar dünya talep koşullarının
da bu sonucu doğurabilecek nitelikte olması gerekir. Diğer koşul da dış dünyada bunu
dengeleyecek yönde bir büyümenin ortaya çıkmamasıdır. Hükümetlerin elinde böyle bir
olumsuz gelişmeyi engelleyebilecek araçlar da vardır. Ülke, ticaret hadlerini etkileyebilen
bir büyüklüğe sahip olduğuna göre, örneğin ithalat üzerine gümrük tarifeleri koyarak ti-
careti daraltır ve ithal fiyatlarındaki yükselmeyi engelleyebilir. Bunun gibi ihracattan da
vergi alınarak dünya piyasalarında bu malların arzı daraltılır ve fiyatlarındaki düşüşün
önüne geçilebilir.
Ekonominin bütünü açısından yoksullaştıran büyüme örneklerine rastlamak güç olsa
da bir ekonomi içindeki bazı sektörlerde ortaya çıkan gelişmelerin etkileri açısından bu
modelde açıklanana benzer durumlarla karşılaşılabilir. Diğer bir deyişle belirli sektörler-
deki gelişmeler o alanda çalışanları olumsuz yönde etkileyebilir hatta onların refahının
gerilemesine bile neden olabilir. Bunun bir uygulamasına örneğin, tarım kesiminde rast-
lanabilir. Tarımsal üretimde ortaya çıkan aşırı bolluk çiftçiye zarar verebilir. Çünkü artan
üretim, tarım ürünleri talebinin esnek olmaması dolayısıyla, fiyatları düşürür (iç ticaret
hadlerinin bozulması) ve köylünün gerçek gelirinin (reel gelir) azalmasına neden olabilir.
Başka bir deyişle köylü için yüksek üretim, bazen düşük gelir ve artan yoksulluk anlamına
gelmektedir.
94 Uluslararası İktisat Teorisi

Günümüzde yoksullaştıran büyüme hangi sektörde gerçekleşebilir?

5
Ticaret Hadleri ve Az Gelişmiş Ülkeler
Dış ticaret hadleri ve az gelişmiş ülkeler konusundaki tartışmalara kitabın sonlarında
uluslararası kalkınma sorunları incelenirken ayrıntılı yer verilecektir. Fakat burada ya-
pılan analizlerden az gelişmiş ülkelere ilişkin bazı sonuçlar çıkartılabilir. Yeri gelmişken
bunlara değinmekte yarar vardır.
Genel olarak ele alındıklarında çoğu az gelişmiş ülke “büyük” ülke olma niteliğine
sahip değildir. Bununla birlikte bazı az gelişmiş ülkeler, özellikle belirli ilkel ürünlerin
dünya fiyatlarını etkileyebilecek boyutlarda önemli birer satıcı durumundadır. Dolayısıyla
bu malların ihracatıyla ilgili olarak şu gibi gözlemler yapılabilir:
İlkel tarımsal malların üretimindeki artış, ticaret hadlerinde bozulmaya neden ola-
bilir. Yoksullaştıran büyüme, gerçek dünyada sık rastlanan bir durum olmayabilir. Fakat
geleneksel olarak ihraç edilen ilkel malların üretimini artırıcı yönde bir büyüme, ticaret
hadlerini ülke aleyhine çevirebilir ve bu yolla da büyümenin yararlarını kısmen azalta-
bilir. Bu gözlem, kalkınma stratejisi olarak ihracat gelirlerinde tek veya az sayıda ürüne
dayanmanın sakıncalarını ortaya koyarak ihracatta ürün çeşitlendirmesinin önemini or-
taya koymaktadır. Nitekim kahve, kakao, muz, fıstık vs. gibi tek mala bağımlı olan ülkeler
ürünün bol olduğu yıllarda fiyat düşüşleri dolayısıyla önemli ekonomik ve mali sıkıntılar
yaşamaktadırlar.
Büyümenin doğuracağı nihai mal talebinin ürün gruplarına göre farklılık göstere-
ceği gözden kaçırılmamalıdır. Büyümenin neden olduğu gelir artışı karşısında gelir es-
nekliklerine (talepteki yüzde değişmenin gelirdeki yüzde değişmeye oranı) bağlı olarak
talepteki artışlar farklı şekillerde kendini gösterir. Örneğin metaller, gıda ürünleri, tarım-
sal ham maddeler vb. için gelir talep esneklikleri genellikle 1’den küçük, imalat sanayi
ürünleri için de 1’den büyük olmaktadır. Az gelişmiş ülkelerin ilkel tarım ürünleri ihraç
edip, sanayi mamulleri ithal ettikleri düşünülürse, bu ülkelerde geleneksel ihraç ürünleri
alanındaki büyümenin ticareti artırıcı yönlü tüketim etkisi doğuracağı anlaşılabilir. Bu da
dış ticaret hadlerinin bozulmasına, böylece de ödemeler bilançosu güçlüklerine ve ekono-
mik refah kayıplarına yol açabilir.
Az gelişmiş ülkelerin kalkınması için ithalat kapasitesinin büyük önemi vardır. Bu
ülkeler kalkınmaları için gerekli yatırım mallarını, kendileri tarafından üretilemeyen ham
maddeleri ve ara mallarını yurt dışından ithal etmek zorundadır. Satın aldıkları işlenmiş
ürünlerin fiyatları yükselirken, sattıkları malların fiyatlarının yavaş artması ve hatta düş-
mesi, bu ülkelerin ithalât kapasitesini düşürerek kalkınmalarını doğrudan olumsuz biçim-
de etkiler. Bu da söz konusu ülkelerde, bugünkü yoksulluğun ileride de sürmesi yönünde
etkide bulunur.
İleriki bölümlerde daha ayrıntılı biçimde inceleneceği gibi tüm bu sorunlar karşısında
az gelişmiş ülkelere, kalkınma stratejisi olarak ekonomilerini tarımdan sanayiye kaydır-
maları ve ihracat yapılarını çeşitlendirmeleri önerilmektedir. Bunun için yakın geçmişte
az gelişmiş ülkeler yaygın biçimde, dışa kapalı ithal ikamesi politikaları izlemişlerdi. Bu-
gün ise ihracatın özendirilmesine ağırlık veren dışa dönük sanayileşme politikaları izlene-
rek kalkınmanın hızlandırılabileceği yönünde yaygın bir kanı vardır.

EKONOMİK KALKINMA VE KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜKLER

Faktör arzındaki büyüme, artan faktörü göreceli ucuzlatarak onu yoğun biçimde kullanan
endüstrilerde maliyet düşüşüne ve üretim genişlemesine yol açar. Bu ise karşılaştırmalı
üstünlük yapısının o yönde değişmesi demektir. Nitekim önceki bölümden hatırlanacağı
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 95
gibi Heckscher-Ohlin Teoremi’ne göre, bir ülkenin karşılaştırmalı üstünlük yapısı, onun
faktör donatımına bağlıdır. Dolayısıyla faktör donatımı değiştikçe karşılaştırmalı üstün-
lüklerin de değişmesi gerekir.
Az gelişmiş ülkeler çoğunlukla kalkınmanın ilk aşamalarında, sahip oldukları büyük
nüfus potansiyeline karşılık sermaye kıtlığı çekerler. O bakımdan da zorunlu olarak emek
yoğun mal ihracına yönelirler. Ancak bu ülkelerde kalkınma planlarının ana amacı, genel-
likle hızlı bir sanayileşme ile sermaye kıtlığını gidermek ve uzun dönemde ileri teknoloji
ve sermaye yoğun mal ihraç eden bir ülke konumuna gelmektir. Nitekim günümüzdeki
birçok sanayileşmiş ülkenin de geçmişte buna benzer bir değişim geçirdiği görülmektedir.
Az gelişmiş ülkelerde faktör donatımı ile birlikte karşılaştırmalı üstünlük yapısındaki
değişmeyi kuramsal bir örnek üzerinde inceleyebiliriz. Ele alınacak ülke Türkiye, mallar
da emek yoğun buğday ve sermaye yoğun çelik olsun. Başlangıç olarak alınan 1980 yılında
Türkiye, sermaye fakir ve emek zengin bir durumda olarak buğday ihraç edip çelik ithal
eder. Ancak uygulanan kalkınma politikaları ile daha sonraki yıllarda sermaye faktörünün
emekten daha hızlı artırılmış olduğunu varsayalım.
Bu durumda artan sermaye, daha önceki açıklamalardan anlaşılacağı gibi ithalata ra-
kip endüstriyi oluşturan çelik üretiminde kullanılacak ve büyüme ticareti azaltıcı yönlü
olacaktır. Dolayısıyla ülkenin dış ticaret hacmi daralır. Küçük ülke özelliği dolayısıyla ti-
caret hadlerinde bir değişme olasılığı ise düşüktür.
Sermayedeki göreceli hızlı artış ile birlikte, büyümenin ticareti azaltıcı özelliği de sü-
recek ve kalkınmanın bir aşamasında dış ticaret hacmi sıfıra düşecektir. Şekil 4.8’e göre
bu durum 1990 yılında gerçekleşmektedir. O tarihten sonra ise ilginç bir gelişme ortaya
çıkmış ve Türkiye yeteri ölçüde sermaye zengin bir ülke durumuna geldiği için önceleri
dışarıdan ithal ettiği çeliği şimdi dışarıya ihraç etmeye ve geleneksel ihraç ürünü olan
buğdayı da yurt dışından satın almaya başlamıştır. Teknik deyişle Türkiye’nin “dış ticaret
üçgeni tersine dönmüş” oluyor.
Şekil 4.8
Çelik
Faktör donatımında değişme
2010 ve karşılaştırmalı üstünlükler
U’
Zaman içinde sermaye
2000 emekten daha yüksek oranda
arttığı için üretim olanakları
eğrileri çelik ekseni yönünde
1990
K’ T’ göreceli olarak dışa doğru
genişler. Ülkede sermaye
T S arzının göreceli artığı ile
1980
birlikte dış ticaretin yapısında
U da değişme olur ve önce
K
buğday ihraç eden ülke
sonunda çelik ihraç eden bir
0 ülke durumuna gelir.
Buğday

Yukarıdaki analiz birçok yönden gerçeklerden soyutlanmıştır. İki-mallı standart dış

ticaret modellerinin içerdiği aşırı basitleştirici varsayımlar yanında teknolojinin, tüketici
tercihlerinin vs. sabit kaldığı varsayılmaktadır. Fakat analiz, kalkınma ile faktör donatımı
değiştikçe, karşılaştırmalı üstünlüklerin ne yönde etkileneceğini göstermesi bakımından
oldukça ilginçtir.
Sermaye stoku göreceli olarak hızlı arttıkça eskiden dışarıdan satın alınan birçok sana-
yi malı yurt dışına ihraç edilmeye başlanır. Örneğin; Türkiye, geçmişte tekstil, buzdolabı,
çelik, makine, vs. gibi birçok sanayi malını dışarıdan ithal ederken zamanla bu malların
yerli üretimi ülke ihtiyaçlarını karşılayacak düzeylere gelmiş (ithalât hacminin daralması),
daha sonra da bunlar dışarıya ihraç edilmeye başlanmıştır.
96 Uluslararası İktisat Teorisi

Belirtmek gerekir ki faktör donatımı ile karşılaştırmalı üstünlükler arasındaki ilişki tek
yönlüdür. Bunun yönü de birinciden ikinciye doğrudur. Diğer bir deyişle faktör donatımı
zaman içinde değiştikçe ona bağlı olarak karşılaştırmalı üstünlük yapısı da değişir. Dola-
yısıyla bugünkü faktör donatımına bakılarak yarınki karşılaştırmalı üstünlüklerin de aynı
olacağı söylenemez.
O hâlde kalkınmakta olan ülkeler, uygun sanayileşme politikaları izleyerek ekonomik
yapılarını ve uluslararası iş bölümündeki yerlerini değiştirebilirler. Nitekim uygulamada
çoğu ülkede kalkınma çabalarının altında yatan temel amaç, ekonomik yapıyı dinamik
karşılaştırmalı üstünlüklere uygun biçimde değiştirmeye yöneliktir. Başka bir deyişle bu
ülkeler tarım ekonomisi olmaktan çıkıp sanayi toplumu durumuna gelmeyi amaçlarlar.
Karşılaştırmalı üstünlüklerin statik olarak yorumlanması bu ülkelerin ileride de tarım
toplumu olarak kalmaları demektir ki bu anlamsız bir yorumlama olur.
Az gelişmiş ülkeler kalkınmanın yolunun sanayileşmeden geçtiğinin bilinci içindedir-
ler. Çünkü tarımdan farklı olarak sanayi üretiminin kalkınmayı hızlandırıcı önemli dina-
mik etkileri vardır. Bunlar arasında örneğin, iş gücüne daha ileri beceri kazandırılması,
daha fazla teknik yenilikler, istikrarlı ihracat gelirleri ve kişi başına daha yüksek gelir vs.
gelmektedir. Dolayısıyla karşılaştırmalı üstünlükleri dinamik olarak yorumlamak ve fak-
tör donatımını yoğun sermaye ve ileri teknoloji yönünde değiştirerek, bu malların üreti-
minde karşılaştırmalı üstünlük elde etmeyi hedeflemek gerekir.
Ülkeler arasında faktör arzında görülen farklı oranlardaki artışlar (ve teknolojik geliş-
me farklılıkları) karşılaştırmalı üstünlük yapısının da sürekli değişmesine neden olmak-
tadır. Buna göre daha önce de sözünü ettiğimiz Tablo 4-1’in yeni sanayileşmiş ülkelerde
sermaye arzının gelişmiş ülkelere göre daha hızlı artması, bu ülkelerin karşılaştırmalı üs-
tünlük yapısının da sermaye yoğun mallar yönünde değişmekte olduğu anlamına gelir.

Tablo 4.2
Gelişmiş Ülkelerle Yeni Gelişen Piyasalar ve Az Gelişmiş Ülke Gruplarında Gerçekleşen Ekonomik
Büyüme ve Dış Ticarete Ait Göstergeler, (yıllık yüzde değişme)

1996-2005
Ülke Grupları 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Ortalaması
Ekonomik Büyüme
Gelişmiş Ülkeler
Yeni Gelişen
Piyasalar ve Az
Gelişmiş Ülkeler
İhracat Hacmi
Gelişmiş Ülkeler
Yeni Gelişen
Piyasalar ve
Az Gelişmiş
Ekonomiler
İthalat Hacmi
Gelişmiş Ülkeler
Yeni Gelişen
Piyasalar ve Az
Gelişmiş Ülkeler
Dış Ticaret Hadleri
Gelişmiş Ülkeler
Yeni Gelişen
Piyasalar ve Az
Gelişmiş Ülkeler
Kaynak: IMF, World Economic Outlook, October 2014’ten.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 97
Tablo 4-2’de dünya ülkeleri gelişmiş ekonomiler ile yeni gelişen ülkeler ve az gelişmiş
ekonomiler diye iki ana gruba ayrılarak bu bunların her birisi için 1996-2005 ortalaması
ve 2006-2013 dönemi için ekonomik büyüme ve dış ticaret göstergelerine yer verilmiştir.
Tablodan anlaşılacağı üzere, yeni gelişen ve kalkınmakta olan ülkeler önceden gelişmiş
ülkelere göre daha hızlı bir büyüme gerçekleştirmişlerdir. İhracat ve ithalat hacmindeki
gelişmelere bakıldığında, bu alanlardaki artış oranlarının da yine yeni gelişmiş ve az ge-
lişmiş ülkeler grubunda daha yüksek olduğu görülüyor. Yukarıdaki açıklamalar açısından
bu durum söz konusu ülkelerdeki büyümenin dış ticareti artırıcı yönlü olduğu biçiminde
yorumlanabilir. Oysa dış ticaret hadlerinin her iki grup için de iniş ve çıkışlar göstermekle
birlikte genel olarak değişmenin yeni gelişen ve kalkınmakta olan ülkelerin lehine görün-
düğü söylenebilir. Fakat bunun yanıltıcı bir sonuç olabileceğine de işaret etmek gerekir.
Çünkü dış ticaret hadlerinde bu ülkeler lehine olan değişmenin dünya petrol fiyatların-
daki yükselmeden kaynaklanmış olması yüksek bir olasılıktır. Bu grup içinde petrol ih-
raç edenlerin sayısı birkaçı geçmez. Çok sayıdakiler ise petrole sahip bulunmamaktadır.
Dolayısıyla dış ticaret hadlerindeki bu yükselmeden yarar sağlayanlar grup içinde ancak
sınırlı sayıdaki ülkeden ibarettir.
Tablo 4-2’de dünya ülkeleri gelişmiş, yeni gelişen ve az gelişmiş diye iki gruba ayrı-
larak 1996-2013 arasında her birindeki büyüme oranları ile ihracat, ithalat hacimleri ve
dış ticaret hadlerindeki değişmeler gösterilmiştir. Tablodan dikkati çekmiş olacağı gibi
kriz yılları dışında her iki grup ülkede de ekonomik büyüme oranları ihracat ve ithalat
hacimlerindeki artıştan daha yüksektir. 2009 yılında ise ticaret hacimlerindeki düşme bü-
yüme oranındaki düşüşten çok daha şiddetli olmuştur. Bu bölümdeki analizler açısından
böyle bir görünüm gerçekleşen büyümenin ticareti artırıcı yönlü olduğunu ifade eder. Dış
ticaret hadleri açısından bakıldığında ise değişmenin genellikle gelişmiş ülkeler aleyhine
ve yeni gelişen piyasalar ve az gelişmiş ülkeler lehine bir seyir izlediği anlaşılmaktadır.
Bununla birlikte, yeni gelişen piyasalarla ve az gelişmiş ülkeler grubunun ticaret hadlerin-
deki değişmeden dolayı önemli bir refah artışı sağladıklarını belirtmek yine de çok güçtür.
Çünkü ticaret hadlerindeki artış bu grupta yer alan birkaç petrol ihracatçısı ülkenin ihraç
ettiği petrolün fiyatlarındaki artış dolayısıyla ortaya çıkmıştır. Gruptaki çoğu ülkeler ise
petrol ihracatçısı değil, petrol ithalatçısı durumundadır.

Gösterge 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Tablo 4.3
Türkiye Ekonomisinde
Büyüme Hızı (%) Büyüme ve Dış Ticaret
İhracat (yüzde değişim) Göstergeleri, 2006-2013
İthalat (yüzde değişim)
Kaynak: Kalkınma
Dış Ticaret Hadleri Bakanlığı, 2014 Yılı
(yüzde değişim) Programı, ve Kalkınma
Bakanlığı, Temel
Ekonomik Göstergeler
Tablo 4-3’te ise 2006-2013 döneminde Türkiye ekonomisininin büyümesine ve dış 2014’ten düzenlendi.
ticaret hacmindeki değişmelere ilişkin veriler yer almıştır. Dikkat edilirse Türkiye örne-
ğinde de yukarıda dış dünya ülkeler için belirttiğimiz genel özellikler kendini göstermek-
tedir: Büyüme dış ticareti artırıcı yönlüdür; çünkü ihracat ve ithalâttaki büyüme oranları
ekonomik büyüme hızından daha yüksektir. Ülke dönem içinde dış ticaret hadlerindeki
bozulmadan dolayı refah kaybına uğramıştır. Dikkati çeken bir diğer nokta da kriz yılı
olan 2009’da ticaret hadlerinde bir bozulmanın olmamasıdır. Ancak sözü edilen yılda
negatif büyüme dolayısıyla ekonomi küçülmüş olduğu için zaten önemli bir refah kaybı
yaşanmıştır.
98 Uluslararası İktisat Teorisi

Özet
Ekonomik büyümenin başlıca kaynakları nelerdir? Büyüme bir ülkeyi yoksullaştırabilir mi?
1 4
Ekonomik büyüme ülkenin üretim olanaklarının dışa Ekonomik büyüme normal olarak kişi başına düşen
doğru genişlemesiyle temsil edilebilir. Büyümenin iki geliri artırarak ülkenin refahını yükseltici etki doğu-
kaynağından birisi faktör arzındaki artış, diğeri de rur. Bununla birlikte, özellikle ticareti artıran büyüme
teknolojik gelişmedir. durumunda dış ticaret hadleri ülke aleyhine dönebilir
ve büyümenin refah etkileri kısmen dış ticaret ortak-
Yansız büyüme, ticaret artışı yönlü büyüme ve ticaret larına aktarılır.
2 azaltıcı yönlü büyüme neyi ifade eder? Bazen dış ticaret hadlerindeki büyüme ticaret had-
Emek ve sermaye faktörlerinin aynı oranda artması lerini o denli bozabilir ki ülkenin refahı büyümeden
durumunda yansız ekonomik büyüme söz konusudur önceki düzeyin altına düşebilir. Buna yoksullaştıran
ve üretim olanakları eğrisi ilk şekline paralel olarak büyüme adı verilmektedir.
dışa doğru genişler. Üretimde yansız bir büyüme or- Az gelişmiş ülkeler ihraç ettikleri tarımsal ürünler do-
taya çıkarken tüketim etkisinin de yansız olması du- layısıyla dış ticaret hadlerinin uzun dönemde kendi
rumunda dış ticaret hacmi sabit bir oranda genişler. aleyhlerine ve gelişmiş ülkeler lehine işlemekte oldu-
Buna yansız veya sapmasız büyüme adı verilir. ğunu savunmaktadırlar.
Faktör artışı dolayısıyla üretimi hızla artan malın ül-
kenin ithal edilebilir malı olması durumunda büyü- Ülkelerin Karşılaştırmalı Üstünlüğü zaman içinde de-
me, dış ticareti azaltıcı yönlüdür. 5 ğişebilir mi?
İki faktörlü ve iki mallı bir modelde eğer faktörlerden Klasik Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi statik bir teo-
biri sabit kalırken diğerinin arzı artmakta ise, arzı ar- ridir, belirli bir andaki durumu gösterir. Ancak zaman
tan faktörü yoğun biçimde kullanan malın üretimi içinde faktör arzında ve teknolojideki değişmelere bağlı
genişler, öteki malın üretimi ise mutlak olarak daralır. olarak ülkenin faktör donatımı değiştikçe karşılaştır-
Buna Rybczynski teoremi denir. malı üstünlük yapısı da değişir. Bunun sonucunda, ülke
eskiden yurt dışından ithal ettiği malları şimdi dışarıya
Teknolojik gelişme nedir? Yansız, sermaye kullanan ve ihraç etmeye başlayabilir. Bu durum dış ticaret üçgeni-
3 emek kullanan teknoloji gelişme ne demektir? nin ters dönmesi olarak bilinmektedir.
Teknolojik gelişme yeni bir mal veya üretim yöntemi
icat edilmesidir ve geometrik olarak eş ürün eğrisinin
geriye doğru kayması ile gösterilebilir. Gelişmiş ül-
kelerde teknolojik gelişme Ar-Ge çalışmalarının bir
ürünüdür ve maliyeti düşürmek üzere, pahalı olan
emek yerine ucuz sermaye faktörünü ikame etme
amacına yöneliktir. Buna uyarılmış teknolojik gelişme
tezi adı verilir.
Üç tip teknolojik yenilik vardır: Yansız, emek tasar-
rufu sağlayan ve sermaye tasarrufu sağlayan yenilik-
ler. Yansız yenilikler bir birim mal için gereken emek
ve sermaye miktarlarını aynı oranda, emek tasarrufu
sağlayan yenilikler emek miktarını sermayeden daha
fazla oranda, sermaye tasarrufu sağlayan yenilikler de
sermaye miktarını emekten daha yüksek oranda azal-
tırlar.
Her iki üretim alanında ortaya çıkan yansız teknolojik
gelişme, üretim faktörleri arzında aynı orandaki bir
artış gibi dönüşüm eğrisini paralel olarak dışa doğru
kaydırır.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri 99

Kendimizi Sınayalım
1. Bir ülkenin üretim olanakları eğrisinin dışa doğru geniş- 6. Sermayenin marjinal verimliliğini emeğinkinden daha
lemesi neyi ifade eder? fazla artıran teknolojik ilerlemeye ne ad verilir?
a. Ekonomik kalkınmayı a. Sapmasız teknolojik yenilik
b. Ekonomik büyümeyi b. Otonom teknolojik yenilik
c. Ekonomik küçülmeyi c. Sermaye tasarrufu sağlayan teknolojik yenilik
d. İhracatın artmasını d. Emek tasarrufu sağlayan teknolojik yenilik
e. İthalatın artmasını e. Dış ticarete bağlı teknolojik yenilik

2. Aşağıdakilerden hangisi faktör arzı artışı dolayısıyla üre-
timi hızla artan malın ülkenin ithal edilebilir malı olması du-
rumunda büyümeyi ifade eder?
a. Dış ticaret azaltıcı yönlü büyüme
b. Dış ticaret artırıcı yönlü büyüme
c. Emekten tasarruf edici büyüme
d. Sermayeden tasarruf edici büyüme
e. Yoksullaştırıcı büyüme
3. Aşağıdakilerden hangisi maliyetleri düşürmek amacıyla,
pahalı olan emek yerine ucuz sermaye faktörünü ikame etme
amacına yönelik bir teknolojik gelişmedir?
a. Otonom teknolojik gelişme
b. Yansız teknolojik gelişme
c. Sermayeden tasarruf sağlayan teknolojik gelişme
d. Uyarılmış teknolojik gelişme
e. Emen yanlı teknolojik gelişme
7. Emeğin marjinal verimliliğini sermayeninkinden daha
fazla artıran teknolojik ilerlemeye ne ad verilir?
a. Sapmasız teknolojik yenilik
b. Otonom teknolojik yenilik
c. Sermayetasarrufu sağlayan teknolojik yenilik
d. Emek tasarrufu sağlayan teknolojik yenilik
e. Dış ticarete bağlı teknolojik yenilik
8. Emek ve sermayenin aynı oranda büyümesi ile ekono-
minin emek/ sermaye oranı değişmeyip, üretim olanakları
eğrisinin ilk şekline paralel biçimde dışa doğru genişlemesi
nasıl ifade edilir?
a. Yansız büyüme
b. Ticaret artırıcı yanlı büyüme
c. Ticaret azaltıcı yanlı büyüme
d. Emek tasarrufu sağlayan büyüme
e. Sermaye tasarrufu sağlayan büyüme

4. Yansız büyüme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 9. İki mallı ve iki faktörlü bir modelde, tam çalışma koşul-
yanlıştır? ları altında tek bir faktörün arzı artırılarak, onu yoğun olarak
a. Sermaye/emek oranı başlangıçtaki oran ile aynı kalır. kullanan malda üretim genişler, diğerininde düşer görüşü
b. Üretim olanakları eğrisi ilk şekline paralel biçimde aşağıdakilerden hangisine aittir?
dışa doğru genişler. a. Stolper-Samuelson Teoremine
c. Sermaye /emek oranı sabit kalır. b. Uluslararası Faktör Fiyatlarının Eşitlenmesi Teore-
d. Emek ve sermaye oranlarındaki artış oranları birbir- mine
lerine ne ölçüde yakınsa, yeni eğride ilk şekline göre c. Rybczynski Teoremine
o derece paralele yakın konumda olur. d. Monopolcü Rekabet Teoremine
e. Emek artış oranı, sermayedeki artış oranından daha e. Ölçek ekonomileri Teoremine
yüksektir.
10. Büyümenin net olarak refah düşüşüne yol açabileceği
5. Büyüme sonrası dış ticaret hacminde düşme eğilimi ol- koşulların teorik olarak ortaya konduğu büyüme türü aşağı-
ması durumunda bu tür büyümeye ne ad verilir? dakilerden hangisidir?
a. Ticaret artırıcı yönlü büyüme a. Yansız Büyüme
b. Yansız büyüme durumu b. Yanlı Büyüme
c. Ticarete karşıt yönlü büyüme c. İstihdamsız Büyüme
d. Uyarılmış büyüme durumu d. Yoksullaştıran Büyüme
e. Koşullu büyüme durumu e. Teknoloji Yanlı Büyüme
100 Uluslararası İktisat Teorisi

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden göz- Sıra Sizde 1
den geçiriniz. Ekonomik büyüme (economic growth), bir ülkede toplam üre-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Ticaret Azaltıcı Yönlü Büyüme” tim hacminin (gayrısafi yurt içi hasıla-GSYİH) genişlemesi biçi-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. minde tanımlanabilir. Ekonominin, nüfus artış oranından daha
3. d Yanıtınız yanlış ise “Teknolojik Gelişme” konusunu yüksek oranda büyümesi, kişi başına düşen geliri yükseltir ki bu
yeniden gözden geçiriniz. da ülkede refah düzeyini artırır.
4. e Yanıtınız yanlış ise “Yansız Teknolojik Gelişme” ko- Ekonomik büyüme ile ekonomik kalkınma (economic deve-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. lopment), anlamları yakın olmakla birlikte farklı kavramlardır.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Ticaret Karşıt Yönlü Büyüme” Büyümenin yalnızca gelirdeki artışı içermesine karşılık, kalkın-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ma gelir artışı yanında ekonomik, sosyal ve kurumsal yapının da
6. d Yanıtınız yanlış ise “Teknolojik Gelişme” konusunu değişmesini kapsar. Az gelişmiş ülkelerde refah artışı için yalnız-
yeniden gözden geçiriniz. ca büyüme yeterli olmayıp ekonomik kalkınmaya gerek vardır.
7. c Yanıtınız yanlış ise “Teknolojik Gelişme” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
8. a Yanıtınız yanlış ise “Yansız Büyüme” konusunu yeni- Ticareti artırıcı yönlü büyümenin ekonomide doğurduğu
den gözden geçiriniz. sonuçlar oldukça önemlidir. Eğer ülkenin ticaret hacmi, ge-
9. c Yanıtınız yanlış ise “Rybczynski Teoremi” konusunu lirdeki (GSYH’deki) büyümeden daha yüksek oranda genişli-
yeniden gözden geçiriniz. yorsa, o ülkede dış ticaretin göreceli önemi artıyor demektir.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Yoksullaştıran Büyüme” konu- Şekil üzerinde bu durum 0P’nin 0R’den uzaklaşacak biçimde
sunu yeniden gözden geçiriniz. (R0P açısının büyümesi) yatay eksene doğru kayması, dola-
yısıyla üretim noktasının tüketim noktasından giderek ayrıl-
ması biçiminde temsil edilir. Dünya ekonomisine ilişkin is-
tatistikler, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çoğu ülke için dış
ticaretin gelire oranla daha yüksek hızla arttığını gösteriyor.
Bu da ulusal ekonomilerdeki genel eğilimin ticareti artırıcı
yönlü büyüme doğrultusunda olduğunu ortaya koyar.

Sıra Sizde 3
İki mallı ve iki faktörlü bir modelde, tam çalışma koşulları al-
tında eğer tek bir faktörün arzı artırılacak olursa, onu yoğun
olarak kullanan malda üretim genişler, diğer malda ise daralır.
Bu görüşe, onu ilk kez ortaya atan İngiliz iktisatçısının ismiyle
Rybczynski (Ribcinski diye okunur) Teoremi adı verilir.

Sıra Sizde 4
Gerçek hayatta yenilikler daha çok emek tasarrufu sağlayıcı
tipte olmaktadır. Bunun nedeni, teknolojinin sayıları birkaçı
geçmeyen büyük sanayi ülkeleri tarafından üretilmesi ve bu
ülkelerin iş gücü kıtlığı içinde bulunmalarıdır. Dolayısıyla
söz konusu ülkelerde araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) faali-
yetlerinin amacı sermayeyi, kıt ve pahalı faktör olan insan
gücünün yerine geçirecek yöntemlerin bulunmasıdır.
 4. Ünite - Dış Ticaret Teorisi ve Ekonomik Büyüme Analizleri
Sıra Sizde 5
Ekonominin bütünü açısından yoksullaştıran büyüme ör-
neklerine rastlamak güç olsa da bir ekonomi içindeki bazı
sektörlerde ortaya çıkan gelişmelerin etkileri açısından bu
modelde açıklanana benzer durumlarla karşılaşılabilir. Diğer
bir deyişle belirli sektörlerdeki gelişmeler o alanda çalışanları
olumsuz yönde etkileyebilir hatta onların refahının gerile-
mesine bile neden olabilir. Bunun bir uygulamasına örneğin,
tarım kesiminde rastlanabilir. Tarımsal üretimde ortaya çı-
kan aşırı bolluk çiftçiye zarar verebilir. Çünkü artan üretim,
tarım ürünleri talebinin esnek olmaması dolayısıyla fiyatları
düşürür (iç ticaret hadlerinin bozulması) ve köylünün ger-
çek gelirinin (reel gelir) azalmasına neden olabilir. Başka bir
deyişle köylü için yüksek üretim, bazen düşük gelir ve artan
yoksulluk anlamına gelmektedir.
101
Yararlanılan Kaynaklar
Beth V. Yarbrough and Robert M. Yarbrough, The World Eco-
nomy: Trade and Finance, 3rd. Ed., The Dryden Press,
1994, ss. 309-323.
Dominick Salvatore, International Economics, 11th. Ed., John
Wiley, New York, 2013, ss. 203-235.
H.G.Johnson, “Trade and Growth: A Geometrical Expo-
sition,” Trade, Balance of Payments and Growth, (ed.)
J.N.Bhagwati, et al., North-Holland, Amsterdam, 1971, ss.
144-167.
J.N. Bhagwati, “Immiserizing Growth,” Review of Economic
Studies, June 1958, ss. 201-205.
R. Findlay and H. Grubert, “Factor Intensity, Technological
Progress, and the Terms of Trade,” Oxford Economic Pa-
pers, New Series, Vol. 11. No. 1 (Feb. 1959).
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
Şiir Erkök Yılmaz, Dış Ticaret Kuramlarının Evrimi, Gazi
Üniversitesi Yayını, Ankara, 1992, ss. 155-170.
T.M.Rybczynski, “Factor Endowments and Relative Com-
modity Prices,” Economica, November 1955, ss. 336-341.
5
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Genel olarak özel mali kaynakları nelerdir?
 Euro Para Piyasası kredi sağlamada ne gibi işlevleri üstlenmektedir?
 Euro Tahvil Piyasasından nasıl kredi sağlanabilir?
 Euro Hisse Senedi Piyasasından kredi sağlamak ne gibi avantajlar sağlar?
 Uluslararası Resmî Sermaye akımları ile Dünya Bankası Grubunun Kredi faa-
liyetleri nasıl gerçekleşir?

Anahtar Kavramlar
• Euro Piyasalar • Proje Kredileri
• Euro Dolar • Program Kredileri
• Euro Para • Bağlı ve Serbest Krediler
• Euro Tahvil • Dış Yardım Konsorsiyumları
• Global Tahviller • Eximbank
• Euro Hisse Senetleri • Dünya Bankası
• Dış Yardımlar

İçindekiler
• GİRİŞ
• ULUSLARARASI PARA PİYASALARI
Uluslararası Özel ve Resmî Mali • ULUSLARARASI TAHVİL PİYASALARI
Uluslararası İktisat Teorisi • ULUSLARARASI HİSSE SENETLERİ İLE
Kaynaklar
KAYNAK SAĞLAMA
• ULUSLARARASI RESMÎ SERMAYE
AKIMLARI: DIŞ YARDIMLAR
 Uluslararası Özel ve Resmî
Mali Kaynaklar

GİRİŞ
Kalkınma hızı büyük ölçüde yapılan yatırımlara bağlıdır. Az gelişmiş ülkelerde yurt içi
tasarruf oranının düşüklüğü, kalkınma hızlarının yükseltilmesi için bu ülkelerin dış mali
kaynaklara başvurmalarını adeta kaçınılmaz duruma getirmektedir. Uluslararası sermaye,
hem iç tasarruf boşluğunu giderme hem de döviz açığını kapama yönünden ekonomik
kalkınma üzerinde olumlu etkiler doğurabilir.
Uluslararası sermaye akımları, işlemin ticari nitelik taşıyıp taşımamasına göre özel ve
resmî diye iki gruba ayrılır. Ticari işlemler doğal olarak piyasa koşulları üzerinden yapı-
lırlar. Resmî sermaye akımları ise hükûmetlerin ve Dünya Bankası ile IMF gibi çok yanlı
ekonomik kuruluşların sağladıkları sermaye fonlarını kapsar. Bunlar özel kâr amacı taşı-
mayıp dış yardım niteliğinde olan mali akımlardır. İncelemelerimizde bu grup daha son-
raya bırakılarak önce uluslararası özel sermaye akımları üzerinde durulacaktır.
Özel uluslararası sermaye de yurt içi sermaye işlemleri gibi vadeleri yönünden kısa ve
uzun vadeli diye sınıflandırılabilir. Ele alınan vade ölçüsü genellikle bir yıldır. Yani, vadesi
bir yıl ve daha kısa olanlar kısa vadeli, bir yıldan daha uzun olanlarla vade sınırı bulun-
mayanlar da uzun vadeli işlemler grubuna girerler. Genel olarak kısa vadeli mali piyasalar
para piyasaları, uzun vadeli piyasalar da sermaye piyasaları olarak bilinirler.
Para piyasalarının temel aracı kurumları, ticari bankalardır. Bir faiz geliri elde etmek
için tasarrufçuların fonlarını mevduat biçiminde bankalara yatırmaları, fon ihtiyacı olan
kişi ve kuruluşların da bir faiz ödeyerek bankalardan kredi almaları para piyasası işlemle-
rinin temelini oluşturur. Banka ile işlemi yapan kişi veya kurumların farklı ülkelerde yer-
leşik bulunmaları durumunda bir uluslararası para piyasası işlemi söz konusu olmaktadır.
Sermaye piyasası ise tahvil ve hisse senedi gibi menkul değerlerin alım ve satımıyla
ilgilidir. Menkul değer yatırımlarına portfolyo (portföy) yatırımı denmektedir. Menkul
değer alım ve satımlarının sınır ötesi bir nitelik taşıması durumunda da bir uluslararası
portfolyo yatırımı yapılmış olmaktadır. Portfolyo sermayesinden ayrı olarak uzun vadeli
uluslararası sermaye akımlarının bir bölümü yabancı ülkede doğrudan üretime dönük
yatırımlar biçiminde gerçekleştirilir. Bunlara da dolaysız yabancı sermaye yatırımı adı ve-
rilir.
Uluslararası resmî sermaye akımları kredi veya hibe biçiminde olabilir. Krediler borç
niteliğindeki kaynaklar olduğundan, vadesi içinde fonların anapara ve faizinin (borç ser-
visi) geri ödenmesi gerekir. Hibeler ise bağış niteliğindedir, bunların geri ödenmesi söz
konusu değildir. Ancak uluslararası resmî sermaye akımları ağırlıklı olarak kredilerden
oluşur, hibelerin payı oldukça düşüktür. Resmî krediler gelişmiş ülke hükümetleri veya
104
Para piyasaları kısa vadeli, yani
süresi genellikle bir yıla kadar
olan nakit fonlarının arz ve talep
edildiği piyasalardır.
Ticari bankalar, bütün dünyada en
başta gelen kısa süreli finansman
kaynağı durumundadır.
Finansman bonoları, genellikle
büyük şirketler tarafından
çıkartılıp kurumsal yatırımcılara
ve öteki şirketlere, belli bir
iskonto ile satılan, kısa vadeli borç
senetleridir.
Uluslararası İktisat Teorisi
uluslararası kuruluşlar tarafından verilir ve kamuoyunda yaygın olarak kalkınma kredisi
veya dış yardım olarak bilinirler.
Uluslararası resmî kredilerin “dış yardım” niteliği, bu kredilerin ödeme koşullarının
uluslararası ticari kredilere göre daha uygun olmasından ileri gelir. Şöyle ki, özel ticari
kredilere göre resmî krediler daha düşük faizlidir. Ayrıca bunların geri ödeme süreleri de
daha uzun olup faiz ve anapara taksiti ödemelerine, genellikle bir ilk ödemesiz dönemden
sonra başlanır.
ULUSLARARASI PARA PİYASALARI
Yukarıda belirtildiği gibi, para piyasaları kısa vadeli, yani süresi genellikle bir yıla kadar
olan nakit fonlarının arz ve talep edildiği piyasalardır. Bu piyasaların temel kurumları
ticari bankalardır. Bankalar, halktan topladıkları mevduat hesabı şeklindeki fonlara daya-
narak likiditeye ihtiyaç duyan işletmelere, gerçek kişi ve hükümetlere kredi açarlar. Ancak
bankaların yanında çeşitli finansman kurumları, büyük şirketler, bankerler ve hazine de
bu piyasanın önemli kurumları arasında yer almaktadır.
Para piyasasının uzun süreli fonlarla ilgili karşılığı uluslararası tahvil ve hisse sene-
di piyasası veya genel bir isimle sermaye piyasasıdır. Sermaye piyasasının menkulleşmiş
özelliğine karşın, para piyasası geleneksel olarak doğrudan nakit işlemlerine dayanmak-
tadır. Ancak, aşağıda göreceğimiz gibi, para piyasalarında da zaman içinde menkulleşme
(securitization) yönünde bir eğilim görülmektedir.
Uluslararası para piyasası, banka kredilerinin ve öteki kısa süreli fonların yurtdışında
kullanılmak üzere, yabancılara arz edilmesini temsil etmektedir. Yabancı tahvil ihracında
olduğu gibi, hükûmetler genellikle yabancıların banka kaynaklarını kullanmaları üzerine
de çeşitli engeller koymuşlardır. Ancak mali liberalleşme ile bu kısıtlamalar giderek azal-
tılmaktadır.
Yerel Kredi Kaynakları
Yerel kredi kaynakları, ticari banka kredileri ile daha sınırlı ölçüde finansman bonoların-
dan oluşur.
Ticari Banka Kredileri: Çoğu işletmeler için en önemli kısa vadeli yerel kredi kayna-
ğı, ticari banka kredileridir. Nitekim, yeni sanayileşmekte olan çoğu ülkede bile, oldukça
gelişmiş bir ticari bankacılık sistemi bulunmaktadır.
Ticari bankalar, bütün dünyada en başta gelen kısa süreli finansman kaynağı duru-
mundadır. Bu krediler genellikle işletmenin kısa süreli alacaklarını veya stok artışlarını
finanse etmek üzere kullanılırlar.
Ticari bankalar ulusal para işlemlerinin yanında, yabancı paralara bağlı mevduat ve
kredi işlemleri de yapabilirler. Europara piyasasını oluşturan bu işlemler aşağıda ele alı-
nacaktır.
Finansman Bonoları: İşletmelerin kısa vadeli ödünç fon sağlamada banka kaynakları-
nın dışında kullanabilecekleri diğer bir araç da finansman bonoları (commercial paper)’dır.
Bunlar işletmelerin, tasarruf sahiplerinden doğrudan kaynak sağlamalarına olanak verirler.
Finansman bonoları, genellikle büyük şirketler tarafından çıkartılıp kurumsal yatırım-
cılara ve öteki şirketlere, belli bir iskonto ile satılan, kısa vadeli borç senetleridir. Ban-
kaların aracılığı olmaksızın doğrudan şirket tarafından çıkartılıp yatırımcıya satılmaları
dolayısıyla, finansman bonosu ile kısa süreli finansman sağlanması genellikle banka kre-
dilerine göre daha düşük maliyetlidir.
İşletmeler, ulusal paraya bağlı finansman bonoları ile birlikte, yabancı paralar cinsin-
den borç senetleri ihraç ederek de kısa süreli fon sağlayabilirler. Bu mali araçlara da euro
finansman bonosu (Euronotes) adı verilir.
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 105

Yerel kredi kaynakları nelerdir?

1
Uluslararası Banka Kredileri
Bankaların açtıkları sınır ötesi kredileri ifade eder. Uluslararası banka kredileri şu üç şe-
kilden birisine göre yapılmış olabilir:
Yerli bankaların ülkede yerleşik olmayanlara ulusal para cinsinden açtığı krediler:
Söz gelişi, İngiliz bankasının İngiltere’den mal satın alan bir Türk firmasına, finansman
için sterlin cinsinden açmış olduğu kredi bir uluslararası banka kredisidir.
Yerli bankanın ülkede yerleşik olmayanlara yabancı para cinsinden sağladığı kredi-
ler: Yukarıdaki örnekte İngiliz bankasının Türk firmasına sterlin olarak değil, diyelim ki
dolar olarak kredi açması durumunda olduğu gibi.
Yerli bankanın yabancı para ile ülkede yerleşik kişilere kredi vermesi: Söz gelişi bir
Türk bankasının, bir Türk firmasına ABD’den ithal edeceği malların bedelini ödemesi için
dolar üzerinden kredi açması da buna bir örnektir.
Yukarıdaki değişik kredi uygulamalarından birincisi, geleneksel uluslararası banka
kredisi olarak bilinir. Çünkü özellikle sanayileşmiş ülkelerde uluslararası ticaretin finans-
manı için yerli bankaların yabancılara ulusal para kredisi açmaları oldukça eski ve yaygın
bir uygulamadır. Oysa (b) ve (c) yöntemleriyle açılan krediler, göreceli olarak yeni sayılan
euro para piyasası işlemlerine örnektir. Euro piyasalar konusunda aşağıda ayrıntılı açık-
lamalar yapılacaktır.

Euro Piyasalar
Geleneksel mali sistemlerde bankalar, içinde faaliyet gösterdikleri ülkelerin yasa ve dü-
zenlemelerine bağlı olarak, o ülkelerin ulusal paraları cinsinden mevduat hesapları açar ve
ödünç fon talep edenlere kredi verirler. Bugün ise ülke parasının yanında birçok yabancı
para cinsinden mevduat kabul eden ve ihtiyaç sahiplerine fon sağlayan çağdaş bankacılık
sistemi ortaya çıkmıştır.
Ülkede yabancı paralar cinsinden tutulan mevduat hesapları, ilgili parayı çıkartan ül-
kenin yetki alanı dışında kalır. Bu fonlar yerel politikacı ve hükümet yetkililerinin müda-
halesi olmaksızın ödünç alınabilir veya ödünç verilebilirler. Yapılabilecek hükümet müda-
haleleri ise genellikle bu fonları söz konusu kısıtlamaların bulunmadığı başka piyasalara
kaçırmaktan başka bir sonuç doğurmayacaktır. İletişim teknolojilerindeki gelişmeler de
coğrafi uzaklık faktörünü ortadan kaldırmış, havale ve mahsup işlerinin hız ve etkinliğini
artırmış, bu sürece büyük katkılarda bulunmuştur.
Europara (eurocurrency) piyasası ve ondan türeyen eurotahvil (eurobond), euro borç
senedi (eurocommercial paper) ve eurohisse senedi (euroequity) piyasaları son yarım as-
rın en önemli mali yeniliklerindendir. 1950’lerin sonlarına kadar hiç bulunmayan euro-
para ve eurotahvil piyasaları bu tarihten sonra çok hızlı bir büyüme göstermiş ve birçok
durumda fon sağlama ve yatırım açısından ulusal piyasalara tercih edilen mali merkezler
durumuna gelmiştir.

Bu gelişmeler, uluslararası mali sistemde adeta bir devrim yaratmıştır; mali fonların ulus-
lararası akışkanlığı, hacmi ve yönü ile faiz oranlarında büyük değişmeler olmuştur. Yurtiçi
bankacılık sistemleri de ilgili ulusal para üzerinden yapılan bu sınır ötesi mali ilişkilerden
önemli derecede etkilenmiştir.
106
Europara piyasası (eurocurrency
market) bir ulusal paranın, onu
çıkartan ülkenin sınırları dışında
oluşan piyasasına verilen isimdir.
Önceleri bu işlemler yalnız dolarla
yapıldığı için bu piyasalara
Avrupa dolar piyasası anlamında
“Eurodolar piyasası” denmiştir.
Europara mevduatı (eurocurrency
deposits), süresi bir günden bir
yıla kadar değişebilen geleneksel
vadeli mevduat hesapları (term
deposits) biçimindedir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Europara Piyasası
Europara piyasası (eurocurrency market) bir ulusal paranın, onu çıkartan ülkenin sınır-
ları dışında oluşan piyasasına verilen isimdir. Bu piyasa daha önce de değinildiği gibi,
1960 başlarında Avrupa’da, özellikle İngiltere’de, bazı ticari bankaların Amerikan doları
cinsinden mevduat kabul etmeleri ve topladıkları bu fonlara dayanarak dolar üzerinden
kredi açmalarıyla ortaya çıkmıştır.
Önceleri bu işlemler yalnız dolarla yapıldığı için bu piyasalara Avrupa dolar piyasası
anlamında “Eurodolar piyasası” denmiştir. Fakat ulusal sınırların ötesinde gerçekleştirilen
bu tür işlemler, zamanla öteki sağlam paralar üzerinden de yapılmaya başlanmıştır.
İşlemlerin zamanla dolardan başka paralar cinsinden de yapılması dolayısıyla bu pi-
yasalara Europara piyasaları adı verilmiştir. Ayrıca, söz konusu işlemler hızlı bir gelişme
göstererek Avrupa kıtasının dışına yayılmıştır. Örneğin Bahamalar, Singapur ve Bahreyn
de önemli birer europara piyasası durumuna gelmiştir. Bazan Avrupa dışındaki europara
piyasalarını ifade için onlardan kıyı ötesi piyasa anlamına gelen “offshore piyasa” diye söz
edilir. İlgili paraların yurtiçindeki piyasaları ise “onshore piyasa” olarak tanınır.
Doğaldır ki, europara piyasalarının ortaya çıkmasıyla, yatırımcılar ve ödünç fon kul-
lanıcıları iç piyasa ile euro piyasalar arasında (örneğin ABD’nin iç piyasası ile eurodolar
piyasası gibi) seçim yapma olanağına sahip olmuşlardır. Bu da aynı paranın iç ve dış
piyasaları arasında rekabet ortamının yaratılması anlamına gelir. Gerçekten de bugün
europara piyasaları yurt içi para piyasalarıyla rekabet eden birer paralel piyasa durumun-
dadır. Bu rekabet aynı zamanda çeşitli europara çiftleri arasında da geçerlidir. Söz gelişi,
yatırımcı fonlarını eurodolar, eurosterlin, ya da euro varlıklarından dilediğine yatırabilir.
O hâlde rekabet hem yurtiçi piyasalarla euro piyasalar arasında hem de çeşitli euro pa-
ralara bağlı varlıklar üzerindeki faiz farklılıklarını en düşük düzeylere indirici bir etken
durumundadır.
Europara Mevduatı
Günümüzde Avrupa’da veya dünyanın öteki önemli mali merkezlerindeki büyük ticari
bankalar, Europara mevduatı kabul eder ve eurokrediler açarlar. Bu tür işlem yapan ban-
kalar eurobank olarak da adlandırılır.
Bu bankaların “euro” niteliğini onların milliyetini değil, normal faaliyet yerlerini belirler.
Söz gelişi, bir Amerikan bankasının Londra’daki şubesinde tuttuğu dolar fonları veya bir
Alman bankasının Tokyo şubesine euro olarak yatırılan mevduat, Europara niteliğindedir.
Belirtmek gerekir ki, Europara işlemi yapan bankaların büyük çoğunluğu bu şekilde
ana merkezi sanayileşmiş bir ülkede bulunan, çok uluslu bankaların dışarıdaki şubesi du-
rumundadır. Yabancı ülkedeki şubeler, o ülkede ana ülkesinin ulusal parası ile mevduat
kabul etmekte ve kredi işlemlerinde bulunmaktadır.
Europara mevduatı (eurocurrency deposits), süresi bir günden bir yıla kadar değişebi-
len geleneksel vadeli mevduat hesapları (term deposits) biçimindedir. Bu hesaplar belirli
bir vadeye sahip, sabit faizli ve devredilemez (non-negotiable) niteliktedir. Euro mevduat-
larda kullanılan para, hiç değilse bir taraf için yabancı bir paradır. Bir taraf daima bir ban-
ka (eurobank)dır; öbür taraf başka bir ticari banka, çok uluslu şirket, bir ülke hükümeti
veya merkez bankası olabilir.
Daha açık bir anlatımla bu piyasanın müşterileri arasında gerçek kişiler kadar, şir-
ketler ve hükûmetler de yer alır. Örneğin ihracat veya diğer yollardan dolar geliri elde
eden firmalar, sahip oldukları ihtiyaç fazlası fonları bu piyasalara yatırarak bir faiz geliri
elde edebilirler. Fakat piyasanın asıl müşterileri çok uluslu şirketlerdir. Bu firmalar çeşitli
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 107
ülkelerdeki faaliyetlerinden sağladıkları gelirleri söz konusu piyasalarda değerlendirirler.
Zaman zaman hükûmetler de döviz rezervlerindeki fazlalıkları Eurodolar piyasasında fa-
ize yatırma yoluna giderler.
Faiz geliri elde etmek için dolar fonlarının Eurodolar piyasasına yatırılması, genellikle
kısa-vadeli olmaktadır. Bu piyasaya fon yatırılması, Eurodolar piyasasındaki bir bankada
dolar (veya diğer paralar) cinsinden mevduat hesabı açtırılması, ya da bir mevduat sertifi-
kası (certificate of deposit) satın alınması biçiminde olur. Her ikisinin de süresi genellikle
30, 60, veya 90 gün gibi kısavadelidir. Mevduat sertifikaları, tasarruf hesabına yatırılan
belli miktar paranın mülkiyetini temsil eden ve piyasada devredilebilen likit veya yarı-likit
menkullerdir. Bu mali araçların kullanılmaya başlanması piyasaya büyük canlılık getir-
miştir.
Eurobankların kendi aralarında yaptıkları işlemlere europara interbankı adı verilir ve
bunlar europara piyasasının en ağırlıklı bölümünü oluşturur. Europara interbankı, ulus-
lararası bir tezgâhüstü piyasa (over-the-counter market) niteliğinde olup, piyasanın katı-
lımcıları arasında sıkı bir iletişim vardır. Sözü edilen piyasaya ancak en üst güvenirlilik
derecesine sahip mali kuruluşlar katılabilir. Europara interbankında yapılan sıradan bir
işlemin hacmi birkaç milyon dolardan başlar.

Sendikalı Euro Banka Kredileri

Eurokrediler, bankaların içinde bulundukları ülke parasının dışındaki paralarla (euro Eurokrediler, bankaların içinde
bulundukları ülke parasının
paralarla) açtıkları kredilerdir. Bu krediler büyük işletmelere, özel kurumlara, egemen dışındaki paralarla (euro paralarla)
devletlere veya uluslararası kuruluşlara sağlanabilir. Söz konusu krediler genellikle bir açtıkları kredilerdir.
bankalar sendikasyonu tarafından verilir. Europara piyasasında faaliyet gösteren bankalar
toplamış oldukları kısa vadeli euro mevduatı kullanarak çoğunluğu orta vadeli olan eu-
rokrediler açarlar. Böylece kısa vadeli kaynakları orta (hatta bazan uzun) vadeli varlıklara
dönüştürmek gibi temel bir mali fonksiyon yerine getirmiş olurlar.
Kredi sendikasyonları aynı borçlanıcıya kredi vermek üzere bir araya gelen banka ve
mali kurumların oluşturduğu bir topluluktur. Sendikaya giren banka sayısı 5-10 veya daha
yukarı olabilir (100 kadar olanları bile görülmüştür).
Kredi sendikasyonun bir öncü yöneticisi (lead manager) vardır; baştan sona kredinin
organize edilmesi sorumluluğunu bu banka üstlenir. Öncü yönetici, genellikle uluslararası
alanda tanınmış büyük bir bankadır. Sendikasyona girecek öteki banka ve mali kurumla-
rın bulunması onun görevidir. Ödünç alıcı, kredi faizleri, vadeler, garantiler, komisyonlar,
vs. gibi genel kredi koşullarını onunla görüşür.
İlk sendikalı europara kredi işlemleri 1960’ların sonlarında ortaya çıkmıştır. Aslın-
da, aşağıda inceleyeceğimiz eurotahvil kredilerinin tarihçesi bundan daha eskidir. Fakat
eurotahviller, 1960’ların sonlarındaki hızlı faiz artışlarının gerektirdiği değişken faiz uy-
gulamasına yeterince cevap verememiş, bu ihtiyaç değişken faizli euro kredilerle karşı-
lanmıştır. O yüzden, değinilen bu tarihlerden sonra eurotahvil kredilerinde bir gerileme
yaşanırken, sendikalı euro kredilerde önemli bir gelişme yaşandı.
1973 Dünya Enerji Krizi ve daha sonraki petrol fiyatı artışları da euro kredileri, geliş-
miş ve az gelişmiş birçok ülke hükümeti için dış ödeme açıklarının finansmanında temel
bir kaynak durumuna getirdi ve 1982’ye kadar olan dönemde sendikalı eurokredilerin
hacminde çok önemli artışlar oldu. Kredi taleplerindeki artış, çok sayıda ticari bankanın
piyasaya girmesini özendirdi; bunlar arasındaki rekabet de faiz marjlarını minimum dü-
zeylere indirdi.
Az gelişmiş ülkelerin artan dış kaynak talebi ve uluslararası bankaların bunları kar-
şılamak üzere yarışmaları, kredi vermede gerekli dikkatin gösterilmemesine neden oldu.
Bankalar daha çok kısa vadeli, yüksek komisyon elde etme düşüncelerinden hareket etti-
108
2
Her tahvilin bir nominal değeri
(face value) vardır, buna vade
değeri (maturity value) de denir
ve ödünç verene (tahvil sahibine)
vade sonunda yapılacak ödemeyi
gösterir.
Uluslararası İktisat Teorisi
ler. Az gelişmiş ülkeler de oldukça uygun koşullarla ve yüksek hacimlerde fon sağlayabili-
yorlardı. Bu durum uluslararası alanda bir kriz ortamının hazırlanmasına yol açtı.
Eurokredi Faizleri
Eurokredi faizleri değişken oranlıdır ve genellikle LIBOR faizine dayanır; örneğin şu şe-
kilde belirlenir: LIBOR + %3. Bilindiği gibi LIBOR (London Interbank Offer Rate), dün-
yanın en büyük mali merkezlerinden biri olan Londra’da interbank para piyasası işlemle-
rinde bankaların uyguladıkları faiz oranıdır. LIBOR faizi uluslararası para piyasalarındaki
arz ve talep koşullarına göre değişir.
LIBOR’a eklenen marj, ödünç alıcı özel kurum veya hükümetin mali güvenirliliğini
yansıtır. Mali güvenirlilik azaldıkça (arttıkça) bu oran artar (azalır), yani kredi maliyeti
yükselir (düşer). Kısaca, söz konusu marj, ödünç veren banka (veya bankaların) yüklen-
dikleri riski karşılamaya yönelik bir uygulamadır.
Değişken faizli kredilerde faiz oranları, anlaşma koşullarına uygun olarak her altı ayda
(veya yılda) bir piyasa koşullarına göre yeniden ayarlanır. Dolayısıyla piyasa faiz oran-
larındaki bir düşüş karşısında ödünç alıcı, sabit faizli kredilerde olduğu gibi yüksek faiz
ödeme riskinden kurtulmuş olur.
Eurokredilerde referans alınan başka faizler de vardır. ABD’deki prime rate bunlara
örnek gösterilebilir. Bu oran, ABD’de ticari bankaların en güvenilir müşterilerine uygula-
dıkları oranı ifade eder.
Eurokerdi faizleri nasıl belirlenir?
ULUSLARARASI TAHVİL PİYASALARI
Uluslararası banka kredilerinden ayrı olarak dış piyasalardan ödünç sermaye elde etme-
nin bir yolu da tahvil ihraç etmektir. Bununla birlikte, banka ödünçleri genellikle kısa
vadeli iken tahvil sermayesi uzun vadelidir. Bazı tahvillerin vadesi 10 yıl kadardır; bazıla-
rınınki ise 10 yıldan daha da uzundur.
Her tahvilin bir nominal değeri (face value) vardır, buna vade değeri (maturity value)
de denir ve ödünç verene (tahvil sahibine) vade sonunda yapılacak ödemeyi gösterir. Tahvil
yoluyla borçlanmanın karşılığında da bir faiz ödenir. Buna kupon ödemesi de denir. Tah-
viller sabit veya değişken faizli olabilirler. Birincisinde tahvilin vadesi boyunca faiz oranı
değiştirilmez, faiz ödemeleri yıllık olarak yapılır; ikincisinde ise faizler örneğin her altı ayda
bir yeniden gözden geçirilir ve piyasa gelişmelerine göre gerekiyorsa ayarlama yapılır.
Uluslararası tahviller, bir özel şirket, hükûmet veya resmî kurum tarafından çıkartılıp,
ülke dışında satışa sunulan borçlanma araçlarıdır. Uluslararası tahviller, borçlanan ülke-
nin ulusal para birimi dışındaki paralar cinsinden uluslararası piyasalardan borç kaynak
sağlamasına olanak verirler.
Uluslararası tahvil piyasaları yakın geçmişte yaşanan mali liberalleşme-nin de etkisiyle
hızla gelişmiştir. Aslında, uluslararası piyasalardan tahvil yoluyla borçlanmanın tarihçesi
çok eskilere gider. XVII. Asırda Hollanda’da ve XVIII. Asırda İngiltere’de uluslararası do-
laysız krediler ve tahviller için oldukça gelişmiş piyasalar vardı ve işlemlerin çoğu da bor-
saya kayıtlı olarak yapılıyordu. Bu dönemlerde borç tahvili yoluyla sağlanan fonlar genel-
likle savaşların finansmanında kullanılıyor, bazen de Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu
gibi Saray’ın harcamalarını finanse ediyordu. XX. Asrın başlarından itibaren bu piyasalar
savaşlar, depresyonlar ve yoğun mali kısıtlamalarla karşı karşıya kalmıştı.
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 109
Günümüzdeki uluslararası tahvillerin ortaya çıkışında, daha önce sözünü ettiğimiz
biçimde, Kennedy Yönetimi’nin 1963’te koyduğu Faiz Oranlarını Eşitleme Vergisinin
önemli bir yeri vardır. O tarihe kadar Amerikan piyasasında tahvil ihraç ederek yatırım
fonu sağlayan Avrupa’daki Amerikan şirketleri, ondan sonra dolarla çıkarttıkları tahvilleri
Avrupa ülkelerinde satışa arz ettiler. Zamanla bu akıma, Amerikan şirketlerinin yanında
Avrupa merkezli şirketler ve resmî hükûmet kuruluşları da katıldılar.

1982’de dış borç krizi dolayısıyla euro kredi piyasasının yediği büyük darbe, eurotahvil pi-
yasasının uluslararası uzun vadeli borç piyasalarındaki egemenliğini tartışmasız duruma
getirmiştir. Son yıllarda hükûmetlerin uyguladıkları açık bütçe ve dış finansman politikaları
da bu piyasaların gelişmelerini hızlandırıcı etki yapmıştır.

Uluslararası tahviller, yabancı tahviller, Eurotahviller ve global tahviller olmak üzere

üç gruba ayrılırlar. Şimdi bu piyasaları gözden geçirelim.

Yabancı Tahviller
Yabancı tahviller (foreign bonds), bir şirket, hükûmet veya hükûmet kuruluşunun (beledi-
yeler, kamu iktisadi teşebbüsleri, vs.) belirli bir yabancı piyasada satılmak üzere, o ülkenin
ulusal parası ile çıkarttığı ve genellikle bir kredi sendikasyonu veya yükleniciler grubu
tarafından piyasaya sunulan uzun vadeli borçlanma araçlarıdır.
Bir tahvilin yurt içi (domestic) veya yabancı (foreign) olma özelliği, satılacağı ülke
piyasasına göre ihraç edenin milliyetinden kaynaklanır. Örneğin Koç Grubu’nun çıkartıp
Türkiye’de satışa sunduğu tahviller, ilk ve ondan sonraki satışlar açısından ulusal yasalara
tabi olup yurt içi tahvil durumundadır. Oysa diyelim ki, Japon yenine bağlı olarak çıkartıp
Japonya’da satışa sunduğu tahviller yabancı tahvildir. Çünkü bunlar bir yabancı paraya
bağlıdır ve o yabancı ülkede işlem görmektedirler.
Yakın zamanlarda yabancı tahviller daha çok, İsviçre frankı ile Japon yeni üzerinden
çıkartılmış ve bu ülkelerde pazarlanmıştır. Bunun nedeni, söz konusu ülkelerde faiz oran-
larının düşüklüğü ve bu ülkelerde hükûmetlerin piyasadaki aşırı parasal fonların (likidite-
nin) çekilebilmesi için yabancı tahvil satışlarını özendirici bir tutum izlemeleridir.
Yatırımcı çevreler tarafından yabancı tahviller bazı takma adlarla anılırlar. Örneğin,
Amerikan piyasasında satılanlara “yankee tahvilleri,” Japonya’da satılanlara “samuray tah-
villeri”, İngiltere’dekilere de “bulldog” adı verilir.

Yabancı bir piyasada tahvil çıkartarak fon sağlamak, herşeyden önce bir “güven” işidir. 1960’lara
kadar bu kaynak, yalnızca hükümet kuruluşlarına açıktı. O tarihlerde ilk kez çok uluslu Ameri-
kan şirketleri bu piyasaya girmeye başladılar. Daha sonra ise bunu diğerleri izledi.

Yabancı tahviller yukarıda da değinildiği gibi, hangi yabancı ülke piyasasında satıla-
caklarsa, o ülkenin yasal düzenlemelerine uygun olarak çıkartılırlar.
Yabancı piyasalarda tahvil ihraç edilmesi, genellikle ilgili yabancı ülkedeki banka ve
mali kurumlardan oluşan bir bankalar ve mali kurumlar konsorsiyumu’nun yüklenim hiz-
meti (underwriting) sağlaması ile gerçekleştirilir. Buna kredi sendikasyonu da denir. Sen-
dikasyonun yine bir öncü bankası vardır. İlgili mali kurumları bir araya getirmek ve borç-
lanıcı ile birlikte genel kredi koşullarını belirlemek öncü bankanın görevleri arasındadır.
Konsorsiyumu oluşturan banka ve mali kurumların her birisi, kendisine tahsis edilen
tahvilleri müşterilerine pazarlamaya çalışır. Tahsis edilen tahvillerin satışıyla ilgili olarak
da iki farklı sistem geçerlidir: Tam yüklenim sistemi adı verilen uygulamada konsorsiyu-
mu oluşturan bankalar, tahvilleri müşterilerine satabilmek için gereken çabayı gösterirler.
110
Eurotahviller çok uluslu bir kredi
sendikasyonu aracılığı ile çok
sayıda ülke piyasasında satışa
sunulmak, dolayısıyla çok sayıda
ülkede yerleşik kişilere satılmak
üzere çıkartılan uluslararası
tahvillerdir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Ama satamadıkları tahvilleri kendileri satın alarak portfolyolarına katarlar. Dolayısıyla
tahviller piyasada satılsa da satılmasa da belirli miktarda kredi önceden kesinleşmiş ol-
maktadır. Kısmi yüklenim veya en iyi çaba yöntemi olarak adlandırılan diğer yöntemde
de konsorsiyum bankaları, tahvillerin piyasada satışı için tüm çabaları gösterirler. Ancak
satılamayan miktar için bir yükümlülük altına girmezler veya bunların ancak bir kısmını
satınalmayı üstlenirler. Dolayısıyla bu yöntemde, tahvil ihraç edilerek sağlanacak kredinin
miktarı önceden tam bir kesinlik taşımaz.
Yukarıda da belirtildiği gibi, bugün çok uluslu şirketler, ulusal hükûmetler, uluslararası
mali kuruluşlar ve kamu iktisadi teşebbüsleri uzun vadeli kredi sağlamakta tahvil ihra-
cından yaygın biçimde yararlanmaktadırlar. Türkiye de (özellikle Hazine ve belediyeler)
zaman zaman tahvil ihracıyla Tokyo ve Frankfurt gibi mali piyasalardan uzun vadeli kre-
diler sağlamıştır.
Eurotahvil Piyasası
Eurotahviller, çok uluslu bir kredi sendikasyonu aracılığıyla, çok sayıda ülke piyasasında
satışa sunulmak, dolayısıyla çok sayıda ülkede yerleşik kişilere satılmak üzere çıkartılan
uluslararası tahvillerdir.
Eurotahvil borçlarının iki ayırıcı özelliği vardır. Birisi, bunların bir uluslararası kredi
sendikasyonunun yükümlülüğü altında çıkartılmaları, diğeri de aynı anda birçok ülkede
birden satışa sunulan borç araçları olmalarıdır. Diyelim ki, T.C. Hazine ve Maliye Bakan-
lığının dolar üzerinden çıkarttığı tahvillerin kredi sendikasyonundaki Alman, Fransız ve
Japon bankaları tarafından, her birinin kendi ulusal piyasasında satılması bu tip kredilere
bir örnektir. Bu ikinci özellik, eurotahvillerin büyük sayıdaki alıcı kitlesi için yabancı bir
paraya (hesap birimine) bağlı olması sonucunu doğurur.
Eurotahvil piyasası, europara piyasalarının uzun vadeli karşılığı olarak düşünülebilir.
Burada da bir ulusal para cinsinden, fakat o parayı çıkartan ülke dışındaki piyasalardan
borçlanılmaktadır. Ayrıca ulusal mali piyasalar üzerinde hükûmet düzenlemelerindeki
farklılıklar bu piyasaların ortaya çıkmasında temel etkenlerden birisidir. Fakat borcun
bağlı olduğu para, genellikle borçlanılan ülkenin ulusal parası değildir. Bundan başka,
eurotahvil borçlarının uzun vadeli olmasına karşılık, europara piyasaları kısa vadelidir.
Eurotahvil borçlanmaları daha önce incelemiş olduğumuz sendikalı euro banka kre-
dilerine de benzetilebilir. Ancak bunların vadesi euro banka kredilerinden daha uzundur;
euro banka kredileri orta vadeli, bu krediler ise uzun vadelidir. Ayrıca, eurobanka kre-
dileri dolaysız banka kredileri durumundadır, euro tahviller ise bir menkul değere, yani
tahvillere bağlı bulunan sermaye piyasası araçlarıdır, o bakımdan da ikincil piyasada el
değiştirirler. Euro banka kredilerinin ise genellikle bir ikincil piyasası yoktur.
Uygulamada euro tahvil çıkartarak kredi sağlayanlar arasında çok uluslu şirketler, yur-
tiçi büyük işletmeler, hükümetler, yerel yönetimler, kamu iktisadi kuruluşları ve uluslara-
rası kalkınma bankaları önemli bir yer tutmaktadır.
Eurotahvil ihracı daha önce de değinildiği üzere, konsorsiyum veya kredi sendikasyo-
nu adı verilen bir mali yükleniciler grubu aracılığıyla gerçekleştirilir. Yükleniciler grubu
içinde yer alan ve çeşitli ülkelerde faaliyet gösteren, ticaret ve yatırım bankaları ile menkul
değer aracı kuruluşlarından her birisi, çıkartılan tahvillerden kendilerine ayrılan miktar-
ları, kendi ulusal piyasalarında satışa arz ederler. Eurotahvil piyasalarının “euro” özelliği,
pazarlama grubundaki her banka veya mali kurum tarafından satışa sunulan tahvillerin, o
ülkede dolaşımda bulunan paranın dışındaki bir ulusal paraya bağlı olmasından ileri gelir.
Eurotahvillerin asıl rakipleri yurt içi tahvillerle (domestic bonds) yabancı tahviller
(foreign bonds)’dir. Bilindiği gibi, yurt içi tahviller bir ulusal yatırım bankaları sendikas-
yonunun yükümlülük hizmeti verdiği, ulusal paraya bağlı ve iç piyasada satışa sunulan
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 111
uzun vadeli borçlanma araçlarıdır. Yabancı tahviller de yurt içi tahviller gibidir, şu farkla
ki tahvili ihraç eden yabancı bir kuruluştur.
Uygulamada yabancı tahvillerle euro tahviller arasındaki ayırım kesin değildir. Her
ikisinde de faizler genellikle LIBOR’a bağlıdır, sabit veya değişken olabilir. Tahvillerin no-
minal değerin altında iskontolu olarak satılması da söz konusu olabilir. Bu son grup tah-
villere sıfır-kuponlu tahvil (zero-coupon bonds) adı verilmektedir. Bu tahvillerde diğerle-
rindeki gibi düzenli aralıklarla yapılan bir faiz ödemesi yoktur. Toplam faiz, vade sonunda
tahvil nominal değeri ile tahsil edildiğinde ödenmiş olur.
Kredi swapları: Euro tahvil piyasasındaki gelişmeyi hızlandıran bir etken de kredi Bir ulusal para üzerinden sabit
faizli kredinin faizi ile aynı para
swaplarının yaygınlaşmasıdır. Bugün euro tahvil ihracının yüzde 70’inin swap işlemlerin- üzerinden değişken faizli başka
den kaynaklandığı bilinmektedir. Swapların bir bölümü, daha önce de ayrıntılı biçimde bir kredinin faizinin değiş tokuş
edilmesi biçimindedir. Buna faiz
incelendiği gibi, bir ulusal para üzerinden sabit faizli kredinin faizi ile aynı para üzerinden oranı swapı denilmektedir. Ana
değişken faizli başka bir kredinin faizinin değiş tokuş edilmesi biçimindedir. Buna faiz para ve faizi bir ulusal paraya bağlı
oranı swapı denilmektedir. Başka bir uygulama da ana para ve faizi bir ulusal paraya bağlı kredi ile başka bir ulusal paraya
bağlı kredinin değiştirilmesi
kredi ile başka bir ulusal paraya bağlı kredinin değiştirilmesi yöntemidir. Bu da döviz yöntemidir. Bu da döviz swapı
swapı olarak bilinir. olarak bilinir.
Tahviller kıyı ötesi adı verilen merkezlerde (off-shore centers) de ihraç olunabilirler.
Cayman Adaları, Bahamalar, Hollanda Antilleri, vs. bu merkezlere örnek gösterilebilirler.
Yabancı sermaye bakımından vergi ödenmeyen ve öteki hükûmet düzenlemelerinin bu-
lunmadığı bu yöreler, yabancı fonlar için bir tür geçiş yolu veya aracı merkez görevi yapar-
lar. Diyelim ki, bir Amerikan bankasının yabancılara sağlayacağı tahvil kredileri doğru-
dan değil de eğer bu yörelerde kurulmuş şubeler (çoğu kâğıt üzerinde kurulu) üzerinden
gerçekleştirilirse hem vergi yönünden avantajlar elde edilmekte hem de işlemler daha az
hükümet kısıtlamalarına tabi olmaktadır.
Tek ve Birden Çok Ülke Parasına Bağlı Tahviller: Eurotahviller tek bir yabancı ulusal
paraya bağlanabilecekleri gibi, birden fazla yabancı paraya bağlı olarak da çıkartılabilirler.
Yukarıda belirtildiği gibi, geleneksel olarak eurotahvil ihracında Amerikan doları kulla-
nılmıştır. Ancak 1970’lerde Amerikan dolarının döviz piyasalarında uğradığı değer kaybı
karşısında Alman markı ve Japon yeni gibi ulusal paralar da eurotahvil ihracında kulla-
nılmıştır.
Fakat hangi ulusal para olursa olsun, tek ulusal paranın uğrayabileceği değer kayıpları
karşısında, kur riskine karşı güvence için yeni yöntemlerin bulunması gerekmiştir. Buna
karşı bulunan çözüm ise iki farklı paraya bağlı tahvil (dual currency bonds) ile çok sayıda
paraya bağlı tahvil (multiple currency bonds) çıkartılması olmuştur.
Bir yabancı ulusal paraya bağlı olarak çıkartılan fakat, faiz ödemelerinin başka bir ya-
bancı para cinsinden yapıldığı tahvillere iki ulusal paralı tahviller adı verilir. Söz gelişi,
T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığının çıkarttığı, ilk satışı ve sonraki faiz ödemeleri dolarla,
vade sonundaki ana para geri ödemelerinin ise İsviçre frankı ile yapılacağı tahviller bu
türdendir. Faiz ödemesi ile ana para geri ödemeleri farklı paralara bağlı olan tahviller,
özellikle gelecekte çeşitli yabancı paralar üzerinden nakit girişine sahip olacak firmalar
için uygun bir borçlanma yöntemi olabilir. Çünkü firmalar faiz ödemeleri ile ana para geri
ödemelerini uyumlu bir takvim içerisinde, elde edecekleri bu yabancı paralara bağlayarak
kur riskini önleyebilirler. Aynı şekilde, geri ödemenin yapılacağı paranın değerinde artış
bekleyen yatırımcılar da bu artıştan yarar elde ederler.
Görüleceği gibi, tek paranın yüksek kur riskine karşılık, iki ulusal para sisteminin bu
riskleri azaltıcı özellikleri vardır. Fakat tahvilin iki yabancı paraya bağlanması da kur riski-
ni tam olarak gidermez, çünkü ikisinin değeri de değişebilir. O bakımdan eurotahvillerde
yaygın olarak kullanılan bir yöntem de çok ulusal paralı tahvil uygulamasıdır. Bu, bir tür
para sepeti gibidir.
112
3
Euro tahvillerden farklı olarak
global tahviller borsaya kayıtlı
menkul değerler (registered
security)dir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Şöyle ki, bu yöntemde tahvillerin ana para ve faiz ödemeleri birkaç yabancı ulusal para
biriminden (sepeti oluşturan paralar) tahvil sahibinin dilediği birisi ile yapılabilmekte-
dir. Ancak sepette yer alan ulusal paralar arasındaki değişim oranları, tahvil çıkartılırken
belirlenir ve sonradan da değiştirilmez. Söz gelişi eurotahvil dolar, euro ve yen gibi üç
yabancı ulusal paraya göre seçenekli biçimde çıkartılmışsa tahvil sahibi, ana para ve faiz
ödemelerinin bunlardan birisi ile yapılmasını isteyebilir. Bu üç ulusal para arasındaki de-
ğişim oranı tahvil ihracı sırasında belirlenmiş olduğundan, ödemelerin yapılacağı süre
içinde bu paralardan birisinin diğerine göre değer kazanması ya da değer kaybetmesi söz
konusu değildir. Bu ise kur garantisinin güçlendirilmesi anlamına gelir.
Eurotahvillerin kredi notu: Tipik olarak euro tahvil alıcıları, tahvili ihraç eden şirketin
ne derecede tanınmış olduğunu ve yüklenicilerinin (underwriters) ününü göz önünde
bulundururlar. O bakımdan, yaygın biçimde tanınmakta olan çok uluslu şirketlerle büyük
ülke hükûmetleri ve uluslararası üne sahip mali kuruluşlar (Dünya Bankası gibi) tahvil
ihraç ederek göreceli biçimde düşük faizlerden fon sağlama ayrıcalığına sahiptirler.
Tahvillerin güvenirliliğini ölçmek için geliştirilen derecelendirme sistemleri (rating
systems) vardır. Bunlardan örneğin ikisi Moody’s ve Standard & Poor’s (S&P’s) tarafından
uygulanır. Bu kuruluşlar, özel şirketlere ve hükûmetlere belli bir ücret karşılığı mali güve-
nirliliği ölçme hizmeti sağlarlar.
Bu değerlendirmeler, borçlu şirket veya hükûmetin tahvili ihraç koşullarına uygun
biçimde geri ödeyebilmek için gerekli nakit fonlarını elde edebilme gücünü belirlemeye
yöneliktir; örneğin kur değişmelerinin gerektirdiği riski içermez.
Kredi notları, hem borçlanacak olanlar hem de yatırımcılar açısından kritik öneme sahiptir.
Çünkü ödünç alıcılar açısından borçlanma maliyetini belirler; yüksek kredi notuna sahip
olanlar daha düşük maliyetten borçlanabilecek durumdadır. Örneğin, hazine bonolarının
faizinin daha düşük olması bunların güvenirliliğinin yüksek olmasıyla ilgilidir. Oysa daha
düşük güvenirlilik notuna sahip tahviller için daha yüksek faiz ödemek gerekir.
Derecelendirme, tahvili satın alanlar açısından da büyük önem taşır. Tahvil satın alı-
cılarının önemli bir bölümü de kurumsal yatırımcılardır. Örneğin sigorta şirketleri ile
yatırım şirketleri, yasaları gereği çok riskli kuruluşların tahvillerine yatırım yapamazlar.
Eurotahvillerin güvenilirliği nasıl ölçülür?
Global Tahviller
Eurotahvillerin bir türü de global tahviller (global bonds)’dir. Global tahviller de aynı anda
birçok ülkede satışa sunulurlar. Örneğin hem ABD’de hem de diğer birçok ülkede pa-
zarlanırlar. Ancak euro tahvillerden farklı olarak global tahviller borsaya kayıtlı menkul
değerler (registered security)’dir.
Global tahvil stratejisi, büyük fon gereksinimi bulunan ve olası en geniş yatırımcı kit-
lesine ulaşma amacında olan ihraççılar için tasarlanmıştır. İhracın miktarının büyüklüğü,
piyasalara yaygın dağılışı ve ikincil piyasalarda geniş satış olanakları, bu menkulleri yatı-
rımcılar açısından çok çekici bir duruma getirir. Böyle bir tahvil ihracı, yatırımcı açısın-
dan bazı ek masraflar gerektirmekle birlikte, yine de borçlanıcıya düşük maliyetle fon elde
etme olanağı sağlarlar.
İlk global tahvil ihracı 1989’da Dünya Bankası tarafından gerçekleştirildi. Ondan son-
ra çeşitli uluslararası kuruluşlar, hükûmetler, özel şirketler ve kamu kuruluşları da bu ka-
naldan yaygın biçimde borçlanmışlardır.
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 113

ULUSLARARASI HİSSE SENETLERİ İLE KAYNAK SAĞLAMA

Dağıtılmamış kârların yatırımda kullanılması (otofinansman) dışında firmaların öz kay- İlk global tahvil ihracı 1989’da
Dünya Bankası tarafından
nak elde etmek için kullanacakları temel araç hisse senedi çıkartılmasıdır. Daha önce ince- gerçekleştirildi.
lendiği gibi, borçlanma işletme için bir firma dışı kaynak iken hisse senedi bir özsermaye
kaynağıdır.
Hisse senedi ile finansman, firmaya bir mali yük getirmez. Hisse senetleri belirli bir
vade ile de sınırlı değildir. O bakımdan sürekli kaynak niteliği taşırlar.
Yatırımcı açısından ise tahvillerle hisse senetleri oldukça farklı araçlardır. Tahvil sahi- Yatırımcı açısından ise tahvillerle,
bi, düzenli aralıklarla ve önceden belirlenen oranlarda bir faiz geliri elde eder. Hisse senedi hisse senetleri oldukça farklı
araçlardır. Tahvil sahibi, düzenli
durumunda yatırımcının beklediği gelir ise kârdan alınacak paylardır. Bu ise önceden be- aralıklarla ve önceden belirlenen
lirli olmayıp işletmenin kârlılığına bağlıdır. oranlarda bir faiz geliri elde
eder. Hisse senedi durumunda
Portfolyo Teorisi: Portfolyo teorisi açısından yatırımcı bir hisse senedini beklenen yatırımcının beklediği gelir ise
getiri ve risk yönleriyle değerlendirir. Yatırımcının amacı, belirli bir risk düzeyinde port- kârdan alınacak paylardır. Bu ise
önceden belirli olmayıp işletmenin
folyosunun getiri oranını yükseltmek veya beklenen getiri oranını düşürmeden riski azalt- kârlılığına bağlıdır.
maktır. Portfolyo teorisine göre yatırımcı, farklı şirketlerin hisse senetlerini satın alarak
portfolyosunu çeşitlendirirse, optimum bir portfolyo oluşturabilir. Çeşitlendirmede men-
kullerin getirileri arasındaki korelasyonun düşük olması kilit önem taşımaktadır. Aynı
ulusal piyasa içinde farklı sektörlere mensup hisse senetlerinin portfolyoya katılması, riski
azaltıcı etki yapar. Fakat bunlar yine de aynı ülkeye mensup oldukları için, riski belirli
bir düzeyin altına indirme olanağı yoktur. Çeşitlendirme ile giderilemeyen bu risk piyasa
riskidir. Oysa uluslararası sermaye piyasalarına açık bir toplumda, yatırımcıların port-
folyolarında yabancı menkullere yer vermeleri yalnız ulusal hisse senetlerinden oluşan
bir portfolyoya göre riskin daha da azaltılabileceğini göstermektedir. Dolayısıyla yatırımcı
bakımından uluslararası hisse senedi satın alımının önemli bir nedeni, portfolyo çeşitlen-
dirilmesi ile riskin azaltılması veya aynı risk düzeyinde daha yüksek bir getiri elde etme
beklentileridir.

Uluslararası Piyasalarda Yeni Hisse Senedi Satışı

Şirketlerin hisse senedi satışı yaparak uluslararası piyasalardan sermaye fonu toplamaları-
nın çeşitli yolları vardır. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibidir:
Yabancı hisse senedi ihracı: Belli bir yabancı piyasadaki yatırımcılara satılmak üzere,
o ülkenin yatırım kuruluşları kanalıyla hisse senedi çıkartılmasıdır. Bu tür hisse senetleri
çoğunlukla satışa sunulacakları yabancı ülkenin ulusal parası ile çıkartılır ve o yabancı
ülke sermaye piyasasında borsaya kaydettirilirler.
Özellikle ufak bir piyasada faaliyet gösteren fakat o piyasanın sınırlarını aşan firmalar
için önemli bir özsermaye kaynağı oluşturabilir. Yabancı piyasada sermaye ihracı ile bir-
likte, borsaya çifte kayıt yaptırılması, firma hisse senetlerinin likiditesini artırarak önemli
miktarda fon sağlanmasına olanak verebilir.
Euro hisse senedi ihracı: Firmanın çıkarttığı hisse senetlerinin, bir konsorsiyumun
taahhüdü altında, aynı anda yurt içi piyasa dahil, dünyanın birçok yöresinde satışa sunul-
ması yöntemidir.
Eurohisse senedi çıkartma yöntemi, Eurotahvil uygulamalarının yakın bir benzeridir.
Eurohisse senedi çıkartmak isteyen şirket bu konuda bir öncü yönetici ile (lead manager)
anlaşır. Öncü yönetici, ihraçla ilgili koşulları belirlemek ve hisse senetlerini pazarlayacak
sendikayı oluşturmaktan sorumludur.

Şirketlerin hisse senedi satışı yaparak uluslararası piyasalardan sermaye fonu toplamaları-
nın yolları nelerdir? 4
114 Uluslararası İktisat Teorisi

Yabancı Hisse Senetlerine Nasıl Yatırım Yapılır?

Yabancı borsalara kayıt ettirilmiş hisse senetlerinin o piyasalardaki yatırımcılar tarafından
alım satımı, yatırımcının kendi ulusal piyasasında yaptığı borsa işleminden farksızdır.
Ancak yatırımcılar, kendi ülkelerinde yabancı menkulleri başka şu gibi yollardan satın
alabilirler:
Yabancı menkullerin doğrudan ait oldukları borsalardan satın alınması: Yatırımcılar,
kendi ülkelerinden de yabancı borsalara kayıtlı menkulleri satın alabilirler. Ama bu yol daha
çok büyük kurumsal yatırımcılara açıktır. Çünkü yabancı menkulün satın alınmasından ayrı
olarak, onun muhafazası, temettülerin tahsili, yeni hisse tahsisinin izlenmesi, yabancı ül-
kenin vergi mevzuatına göre vergilerin ödenmesi, vs. gibi birçok işlemi birlikte gerektirir.
Bunların doğurduğu masraf ve önemli güçlükler dolayısıyla ufak yatırımcıların uluslararası
piyasalardan doğrudan hisse senedi satın alma olanakları oldukça sınırlı kalmaktadır.
Amerikan Emanet Makbuzları-ADR’ler (American Depository Receipts): Ameri-
kan yatırımcıları için yabancı hisse senedi satın almanın bir yoludur. Uluslararası men-
kul değer yatırımının çoğu güçlüklerini azaltan bir uygulamadır. Piyasada alınıp satılan
varlıklar yabancı hisse senetleri değil, bunları temsil eden sertifikalar, yani ADR’lerdir.
ADR çıkartılabilmesi için ABD’deki banka tarafından yabancı ülkedeki şirketlerin hisse
senetlerinin satın alınıp o bankada muhafaza altına alınması gerekir. Daha sonra, banka
bu hisse senetlerine karşılık olarak ADR’ler çıkartır. ADR sahipleri, diledikleri taktirde
ellerindeki ADR’leri temsil ettikleri gerçek yabancı menkullerle değiştirebilirler. Böyle bir
arbitraj olanağının tanınmış olması, ADR’lerle bunların dayandıkları yabancı hisse senedi
fiyatlarının az çok birbiriyle aynı olmasını gerektirir.
ADR çıkartan banka, yabancı para cinsinden bunların temettülerini toplar, vergileri
öder, bedelsiz yeni hisse çıkartılmasını ve öteki konuları izler ve ADR sahibine ödeme-
leri dolar olarak yapar. Dolayısıyla elinde ADR bulunan Amerikan yatırımcılarının, bu
ADR’leri aralarında alıp satabilmeleri için ne yabancı hisse senedi piyasasına, ne döviz
piyasasına ve ne de ülkeler arası ödeme mekanizmalarına başvurmaları gerekir.
Yatırım Fonları: Yabancı hisse senetlerine yatırım olanağı sağlayan önemli bir araç da
yatırım fonlarıdır (mutual funds). Yatırım fonu yöneticileri, ufak bireysel yatırımcılardan
veya büyük kurumsal yatırımcılardan toplanan mali kaynakları farklı ülkelerdeki şirket-
lerinin menkul değerlerine yatırarak bir hisse senetleri portfolyosu oluştururlar. Uzman
veya profesyonel kişiler tarafından yönetilen bu fonlar, özellikle küçük yatırımcılar için
yabancı menkullere yatırım yapma güçlüklerini yenmenin ve geniş bir menkul değerler
portfolyosuna çabucak erişebilmenin en kolay yoludur. Örneğin, ABD’de yabancı hisse
senetlerine yatırımla uğraşan şu gibi fonlar bulunmaktadır:
• Global fonlar: Portfolyosunda Amerikan hisse senetleri ile birlikte yabancı hisse
Global fonlar; portfolyosunda senetlerini içeren fonlardır.
Amerikan hisse senetleri ile
birlikte yabancı hisse senetlerini • Uluslararası fonlar: Yalnızca ABD-dışı hisse senetlerine yatırım yaparlar.
içeren fonlardır. • Yeni gelişen piyasa fonları: Yeni sanayileşmekte olan ülkelerdeki şirketlerin hisse
senetlerine yatırım konusunda faaliyet gösterirler. Bu ülkeler arasında örneğin Ar-
jantin, Çek Cumhuriyeti, Endonezya, Malezya, Hindistan, Çin, vs. bulunmaktadır.
• Bölgesel fonlar: Yatırımları, belirli bir coğrafi bölgedeki şirketlerin hisse senetleri-
ne yöneliktir. Söz gelişi Güney Asya, Lâtin Amerika, Orta ve Doğu Avrupa yöresin-
deki şirketler gibi.
• Ülke fonları (country funds): Portfolyolarını yalnızca belirli bir ülkeye ait şirket-
lerin hisse senetlerinden oluştururlar. Türkiye, Çin, Japonya, Almanya, Hindistan
yatırım fonu gibi.
• Özel fonlar (specialty funds): Yalnızca, telekomünikasyon, bankacılık, turizm, vs. gibi
belirli bir sektörün veya yeni özelleştirilen şirketlerin hisse senetlerinden oluşturulur.
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 115

Ülke çeşitliliği dışında bu fonların başka farklılıkları da vardır. Örneğin, yeni katılım belgesi
çıkartabilme açısından, yatırım fonları açık sonlu (open-end) veya kapalı sonlu (closed-
end) olabilirler. Açık sonlu fonlar, Türkiye’deki yatırım fonlarının karşılığıdır, fakat portfol-
yolarında yalnızca yabancı hisse senetleri bulundururlar. Portfolyolarının net varlık değeri-
ni aşmayacak biçimde her an yeni katılım belgesi çıkartabilirler.

Kapalı sonlu fonlar ise bizdeki yatırım ortaklıklarındaki gibi, konulan sabit bir ilk
sermaye karşılığında ancak belirli sayıda hisse senedi çıkartılabilmektedirler. Bu fonların
hisse senetleri borsada işlem görür. İkincil piyasada da yabancı fonun hisse senetleri por-
folyosunun net varlık değeri ile orantılı olarak bir prim veya iskonto ile satılırlar.

ULUSLARARASI RESMÎ SERMAYE AKIMLARI: DIŞ YARDIMLAR

Uluslararası Resmî Kredi Türleri

Uluslararası resmî krediler çeşitli özellikleri yönünden sınıflandırılabilir. Aşağıda belli
başlı kredi türleri gözden geçirilecektir.

Proje Kredileri ve Program Kredileri

Proje kredileri, kalkınma planları ve yıllık yatırım programlarında yer alan çeşitli kamu Genel olarak kalkınmanın
kesimi projelerinin dış finansman ihtiyacını karşılamaya yöneliktir. Bunlar projeye bağlı- dış finansman ihtiyacının
karşılanması için verilen kredilere
dırlar, yani ancak alındıkları projelerin finansmanında kullanılabilirler. de program kredisi ya da proje-
Proje kredileri bazan projenin dış finansmanının yanında, ulusal para ile ilgili harca- dışı krediler denmektedir.
malarının karşılanması amacıyla da sağlanmış olabilir. Az gelişmiş ülkenin kendi iç tasar-
ruflarıyla karşılanamayacak kadar büyük projelerinin finansmanında buna gerek olabilir.
Çünkü açık finansmana gidilmesi ülkede enflasyonu azdırır.
Bir projeye bağlı olmadan, ödemeler dengesi darboğazlarının hafifletilmesi ya da genel
olarak kalkınmanın dış finansman ihtiyacının karşılanması için verilen kredilere de prog-
ram kredisi ya da proje dışı krediler denmektedir.
Az gelişmiş ülkeler, kullanımındaki serbestlik dolayısıyla program kredilerini pro-
je kredilerine tercih ederler. Yardım veren ülkeler ise siyasal nedenlerle ya da kullanımı
denetlemek amacıyla, projeye bağlı kredilerden yanadırlar. Uluslararası mali kurumlar
çoğunlukla proje kredisi sağlamışlardır. Ama aşağıda göreceğimiz gibi, Dünya Bankası
giderek program kredilerine eskisinden daha çok yer vermeye başlamıştır.

Bağlı ve Serbest Krediler

Kredi açan ülkenin mallarının satın alınması koşuluyla verilen kredilere bağlı krediler (tied
credits), böyle bir kayda bağlı olmadan sağlananlara da serbest krediler denir. Krediyi ihraç
mallarının satınalımına “bağlamak”la kredi veren ülke, dış satımını geliştirme ve ödemeler
dengesini iyileştirme amacı güder. Sanayileşmiş ülkeler, yaptıkları dış yardımları giderek
artan oranlarda kendi ihraç mallarının satın alımı kaydına bağlamaya yönelmişlerdir.
Fakat bağlı kredilerle, yardım verenin pahalı ve düşük kaliteli mallarını satın almak
zorunda bırakılmaları az gelişmiş ülkeler açısından, dış yardımların ekonomik değerini
azaltır. Sanayileşmiş ülkelerin serbest piyasa koşullarına göre pahalı ve düşük kaliteli mal-
larını bu yolla satmaya çalışmalarının geçmişte pek çok örneklerine rastlanmıştır.
Ne verildiği kaynağa, ne de belirli bir projeye bağlı krediler, tümden serbest nitelikte-
dir. Kredi alan ülke bu durumda sağlamış olduğu fonları kullanırken herhangi bir kayda
bağlı değildir. Geleneksel olarak, bu tür krediler daha az yaygın biçimde verilmiştir. Bu-
nunla birlikte, uluslararası ekonomik kuruluşlardan sağlanan proje kredileri, hiç değilse
kaynak yönünden, bağlı değildir.
116
Hükûmet kredileri gelişmiş bir
ülke hükûmetinin az gelişmiş
bir ülke hükûmetine, ekonomik
kalkınma amacıyla sağladığı,
düşük faizli ve uzun süreli
kredilerdir.
İster proje, ister program yardımı
olsunlar ithalatın finansmanı
amacıyla sağlanan resmî
kaynaklara mali yardım (financial
aid) adı verilir.
Uluslararası İktisat Teorisi
İki Yanlı Hükûmet Kredileri ve Çok Yanlı Krediler
Hükümet kredileri iki yanlı (bilateral) niteliktedir, diğer bir deyişle bunlar, gelişmiş bir
ülke hükûmetinin az gelişmiş bir ülke hükûmetine, ekonomik kalkınma amacıyla sağladı-
ğı, düşük faizli ve uzun süreli kredilerdir. Program veya proje kredisi şeklinde olabilirler.
Bu tür krediler özellikle yardımı veren ülkenin ihraç mallarının satınalımı kaydına bağ-
lanırlar. Örneğin, ABD Hükûmeti iki yanlı kredileri, Uluslararası Kalkınma Ajansı (AID)
kanalıyla vermektedir.
Çeşitli uluslararası ekonomik ve mali kuruluşlardan sağlanan kredilere de çok yanlı
(multilateral) krediler denmektedir. Kalkınma amacıyla çok yanlı kredi veren kuruluşla-
rın başında Dünya Bankası gelir. Uluslararası Para Fonu, daha çok dış dengeyi sağlama
amacına yönelik, kısa süreli fon sağlayan bir finansman kuruluşudur.
Ayrıca üye ülkelere çok yanlı kalkınma kredisi sağlamak amacıyla kurulan çeşitli
bölgesel kalkınma bankaları vardır. AB’ye bağlı Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa Kal-
kınma Fonu, Afrika, Asya veya İslam Kalkınma Bankası, vs. gibi kuruluşlar bunlar ara-
sındadır.
Mali Yardımlar ve Teknik Yardımlar
İster proje, ister program yardımı olsunlar ithalatın finansmanı amacıyla sağlanan resmî
kaynaklara mali yardım (financial aid) adı verilir. Buna karşılık, üretim veya yönetimle
ilgili teknik bilgi aktarılması, proje ve danışmanlık hizmetinde bulunma ve az gelişmiş
ülke elemanlarının eğitimi gibi destekleyici faaliyetler de teknik yardımları (technical as-
sistance) oluşturur.
Birleşmiş Milletler Teşkilatı, çeşitli uzmanlık kuruluşları aracılığıyla sanayi, tarım, eği-
tim ve halk sağlığı gibi alanlarda teknik yardım programları yürütmektedir. Bu kuruluşlar
arasında örneğin Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Birleş-
miş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
(UNDP), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve diğerleri yer almaktadır.
Öte yandan, göreceli olarak gelişmiş ülkeler de daha az gelişmiş ülkelere, iki yanlı an-
laşmalarla teknik yardım yaparlar. Örneğin, ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (AID)
aracılığıyla mali yardımla birlikte, bu tür teknik yardımlar sağlamaktadır. Türkiye’de yeni
bağımsızlığına kavuşan Türk Cumhuriyetlerine ve çeşitli Afrika ülkelerine, gerek bu ül-
kelerden gelen öğrencilerin eğitimi gerekse düzenlenen özel programlar kanalıyla teknik
yardım hizmetlerinde bulunmaktadır.
Gıda Maddeleri Yardımı
Gıda yardımı, az gelişmiş ülkelere gıda maddeleri sağlanması biçimindeki yardımlardır.
Bu yardımların tipik bir örneğini ABD’nin, P.L.480 programı çerçevesinde az gelişmiş ül-
kelere sağladığı tarımsal ürün fazlaları oluşturur. Aslında bu yardımlar sözü edilen gıda
maddelerinin, az gelişmiş ülkelere, onların kendi ulusal paraları (genellikle konvertibil
olmayan) karşılığında satılması biçiminde yapılmaktadır.
ABD’nin, çiftçileri korumak için uyguladığı tarımsal destekleme programları, bu ülke-
de aşırı üretim stoklarının birikmesine yol açıyor. Bu stoklar daha sonra, gıda açığı için-
deki az gelişmiş ve serbest dövizle ödeme olanağı düşük olan ülkelere, o ülkelerin yerel
paraları karşılığında satılıyor. Bu satışların tutarı olan ulusal paralar, ilgili ülkedeki bir
bankada ABD hükümeti adına açılan hesaba yatırılır. Bu şekilde oluşan fonlara P.L. 480
karşılıkları adı verilir.
Amerika, bu fonlardan genellikle yerel hükûmetlere ödünç verir veya bunları o ül-
kedeki elçilik ve konsolosluklarının yönetim giderlerini karşılamada kullanır. Ayrıca bu
fonlardan söz konusu ülkedeki çok uluslu Amerikan şirketlerine kredi de açılabilir. Yerel
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 117
ülkedeki Amerikan işletmelerine finansman sağlamak üzere ayrılan fonlara, bu fikri ilk
ortaya atan Amerikalı senatörün isminden dolayı Cooley Fonları da denmektedir.
Amerikan hükümeti adına biriktirilen bu paralar, ABD’nin ilgili hükûmetlerin iç işle-
rine karışmasına yol açtığı (o ülkelerde bazı gizli siyasal faaliyetlerin desteklenmesi gibi)
gerekçesiyle, yerel ülkelerde büyük tepkilere yol açmıştır.
Bununla birlikte, gıda yardımları yalnızca ABD’ye özgü değildir. Çeşitli ülkeler, doğal
afetlerle karşılaşan veya başka nedenlerle açlık sorunu yaşayan ülkelere, insancıl nedenler-
le veya onlarla olan yakın siyasal ilişkiler dolayısıyla da gıda yardımlarında bulunabilirler.
Türkiye’nin zaman zaman Bosna Hersek’e, Kosova’ya ve Türk Cumhuriyetleri’ne sağladığı
gıda yardımları bu çerçevede düşünülebilir.
ABD’nin, artık gıda maddeleri yardımında olduğu gibi, yardımı alan ülkenin konvertibil
olmayan ulusal parasıyla geri ödenen kredilere, “yumuşak” (soft) kredi, konvertibil döviz-
lerle geri ödemeyi gerektirenlere de “konvertibil” (veya sert) paralı krediler denmektedir.
Gıda yardımı, belirli koşullar altında yardım alan ülkenin üretim kapasitesini artırıcı
etkide bulunabilir. Bu yardımlar sonucunda işsiz duran (atıl) kaynaklar altyapı niteliğin-
deki kamu tesislerinde çalıştırılabildiği veya gıda ithalâtı azaltılarak bunların yerine ya-
tırım ve ara malları ithâl edilebildiği ölçüde ülkenin sermaye stokuna bir katkı yapılmış
olunur.

Dış Yardım Konsorsiyumları

Resmî konsorsiyumlar, belirli bir az gelişmiş ülkenin kalkınmasına finansman sağlamak Resmî konsorsiyumlar, belirli bir
az gelişmiş ülkenin kalkınmasına
üzere, o ülkeye iki yanlı kredi vermek isteyen gelişmiş ülkelerle uluslararası mali kuru- finansman sağlamak üzere, o
luşların oluşturdukları kredi birlikleridir. Bu alandaki ilk örnek 1950’de Dünya Banka- ülkeye iki yanlı kredi vermek
sı yönetiminde kurulan Hindistan’a Yardım Konsorsiyumu’dur. Onu, 1960’da yine aynı isteyen gelişmiş ülkelerle
uluslararası mali kuruluşların
kurumun yönetiminde oluşturulan Pakistan’a Yardım Konsorsiyumu ve 1962’de bu kez oluşturdukları kredi birlikleridir.
OECD gözetiminde Türkiye’ye Yardım Konsorsiyumu’nun kurulması izlemiştir. Bununla
birlikte Türkiye bugün geçmiştekinin tersine yardım alan değil, kendisi de yardım yapan
bir ülke durumuna gelmiştir.
Konsorsiyumlar, yardım alacak ülkelerin ekonomik durumlarının görüşüldüğü, yar-
dım ihtiyacının belirlendiği ve yardım yapanların politikaları arasında uyum ve iş birliği-
nin gerçekleştirildiği geçici birliklerdir. Birliğin kendisinin emri altında dağıtılacak fonları
yoktur. Yardımı, üye ülkeler yine iki yanlı olarak yaparlar. Konsorsiyum toplantılarında
yardımla ilgili ön hazırlıklar gerçekleştirilir ve o dönem yardım olarak toplam ne miktar
kaynak sağlanabileceği gibi konular görüşülür. Ondan sonraki aşamada, yardım alacak
ülke, yardım taahhüdünde bulunan ilgili ülke hükûmetleriyle ayrı ayrı ikili anlaşmalar
yapar. Bu ikinci aşamanın varlığı, kredinin yine iki yanlı nitelik taşıdığının göstergesidir.

Eximbank Kredileri
Resmî ihracat kurumları, ait oldukları ülkelerin ihracatını geliştirmek amacıyla faaliyet
gösteren resmi kredi kuruluşlarıdır. Örneğin ABD Eximbank, Japon Eximbank, Japon
OECF, Kanada EDF, Alman KFW ve Türk Eximbankı, vs gibi. Bu kanaldan sağlanan kre-
diler genellikle hükûmet kredileri kadar uygun koşullu değildir. Bununla birlikte, ticari
kredilere göre daha düşük faizlidirler; genellikle orta vadeli olarak verilirler.
Eximbank kredileri, alıcı kredisi veya satıcı kredisi biçiminde verilebilir. Eximban- Ülke mallarını satın alabilmesi
kın, ülke mallarını satın alabilmesi için yabancı ithalâtçılara açtığı kredilere “alıcı kredisi” için yabancı ithalatçılara açtığı
kredilere “alıcı kredisi” (buyer’s
(buyer’s credit) adı verilir. Krediyi öngörüldüğü biçimde geri ödemek ve diğer kredi ko- credit) adı verilir.
şullarını yerine getirmek, tümüyle yabancı alıcının sorumluluğundadır. Bu da onun mali
gücüne ve ticari itibarına bağlıdır.
118
5
Dünya Bankası, 1944 yılında
IMF ile birlikte Bretton Woods
Konferanslarında Uluslararası
İmar ve Kalkınma Bankası
(International Bank for
Reconstruction and Development:
IBRD) adıyla kuruldu.
Uluslararası İktisat Teorisi
Bazı durumlarda ise Eximbank, krediyi doğrudan yabancı alıcı yerine ülkesindeki
ihracatçıya açar. İhracatçı, adı geçen kurumdan sağladığı bu fonlarla, alıcıya vadeli satış
yapar. Yani ithalatçıya kendisi kredi açmış olur. Bunlar da “satıcı kredisi” (seller’s credits)
olarak bilinir.
Görülüyor ki gerek alıcı kredisi, gerek satıcı kredisi yabancı alıcılara kredili satış ya-
parak ülke ihracatını geliştirme amacına yöneliktir. Ancak birincisinde Eximbank krediyi
doğrudan açıyor, diğerinde ihracatçı kanalıyla kullandırıyor. İki tür uygulama arasındaki
en önemli fark, ithalatçının krediyi ödememesi riskini kimin yükleneceğiyle ilgilidir. Sa-
tıcı kredisi durumunda, ithalâtçı kredi koşullarını yerine getirmezse, bunun sorumluluğu
krediyi açan ihracatçıya aittir. Dolayısıyla ihracatçı, krediyi açmadan yabancı alıcının mali
gücünü ve itibarını kendisi araştırmak durumundadır. Alıcı kredileri durumunda bu risk
doğrudan Eximbank tarafından üstlenilir.
Eximbankın dışında ihracat yapan ülkedeki bir ticari banka tarafından sağlanan ve
ülkenin ihracat sigorta kuruluşu tarafından sigorta edilen ihracat kredileri vardır. Ör-
nek olarak, Almanya’da Hermes, Fransa’da Coface, İngiltere’de ECDG, Japonya’da MITI,
İtalya’da SACE, Belçika’da Ducroire o ülkelerin ihracat kredisi kuruluşlarıdır.
Sigortalı ihracat kredisi sağlayan ticari banka, borçludan bu krediyi tahsil edemediği
durumlarda, parasını ülkesinin ihracat sigortası kuruluşundan alabilir. İhracat kredisi ku-
ruluşları, garanti ettikleri miktara bağlı olarak komisyon alırlar ve komisyonu borçlu taraf
öder. İhracat kredileri genellikle orta vadeli olup proje finansmanı amacıyla sağlanırlar.
Bunlar ticari kredilere göre daha uygun koşulludurlar.
Uluslararası Resmî Kredi Türlerini sıralayınız.
Dış Yardımda Dünya Bankası Grubu ve Kredileri
Dünya Bankası Grubu
Dünya Bankası, 1944 yılında IMF ile birlikte Bretton Woods Konferanslarında Uluslara-
rası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development:
IBRD) adıyla kuruldu. IMF’nin “ikiz kardeşi” olarak kabul edilir. 1946 yılında resmen faa-
liyete başladığında üye sayısı 38 idi. 1950’lerde ve 1960’larda bağımsız ülkelerin sayısı hız-
la arttı. Yeni ülkelerin katılmalarından sonra üye sayısında büyük artışlar oldu ve 2011’de
bu sayı 187’ye ulaştı. Kuruluşunun ilk yıllarında Batı Avrupa ekonomilerinin onarımı için
finansman sağlama fonksiyonunu üstlenmişti. Daha sonraları ise az gelişmiş ülkelere kal-
kınma kredisi sağlamaya başlamıştır.
Üye sayısı artıp ihtiyaçların değişmesiyle birlikte, Dünya Bankası topluluğu da genişle-
di ve aşağıda incelenecek olan beş organdan oluşan bir grup hâline geldi.
Dünya Bankası Grubunun çalışmaları, az gelişmiş ülkelerde ekonomik kalkınmayı
hızlandırmak ve yeryüzünde yoksulluğu azaltmak genel amacına yöneliktir. Bu hedef
doğrultusunda eğitim, sağlık, elektrik, içme suyu, hastalıklarla mücadele ve çevre korun-
ması gibi alanlarda üye ülkelere mali ve teknik destek sağlamaktadır.
2000 yılında yapılan bir Birleşmiş Milletler toplantısında Yeni Binyıl Kalkınma Hedef-
leri (MDGs) benimsenmiş ve imzalanan Yeni Binyıl Deklarasyonu ile dünya ülkelerinin
çoğu 2015 yılına kadar dünyada yoksulluğu yarı yarıya azaltma yükümlülüğünü kabul
etmişlerdir. Yeni Binyıl Kalkınma Hedefleri aynı zamanda Dünya Bankası tarafından da
kalkınma öncelikleri olarak kabul edilmiş bulunmaktadır. Hatırlanacağı gibi, bu hedefler
arasında, aşırı yoksulluk ve açlık sorununu azaltma dışında, tüm çocuklara ilköğrenim
olanağı, kadınlara eşit haklar sağlama, anne sağlığının korunması, çocuk ölümlerinin
azaltılması, salgın hastalıklarla mücadele, çevre korunması, vs. yer almaktadır.
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 119
Dünya Bankasının yönetimi: Dünya Bankasının yönetimi IMF’nin yakın bir benze-
ridir. Her üye ülkenin, ekonomik ağırlığı ile paralel olarak belirlenmiş bir kotası vardır.
Kotalar, hem üyelik aidatını, hem de alınacak kararlarda ülkelerin oy ağırlığını belirler.
Buna göre hâlen (2013) en büyük oy ağırlığına sahip beş ülke sırasıyla ABD (yüzde 16.7),
Japonya (yüzde 6.6), Almanya (yüzde 6.1), İngiltere (yüzde 4.5) ve Fransa (yüzde 4.5)’dır.
Bankanın en üst karar alma organı Guvernörler Kurulu (Board of Govern-ers)’dur.
Yıllık normal toplantılarını, IMF ile birlikte yapar. Üye ülkeler kurulda bakanlar düzeyin-
de (genellikle maliye bakanları) temsil edilirler. Günlük işler ise sürekli faaliyet gösteren
İcra Direktörleri Kurulu (Board of Directors) tarafından görülür. Beş büyük ülkenin her
biri tarafından kendi ülkelerini temsil etmek üzere atanan İcra Direktörleri (Executive
Directors) vardır. Diğer ülkelerin tümü ise sınırlı sayıda direktör ile temsil edilir. En bü-
yük ülke olarak ABD’nin atadığı direktör, İcra Direktörleri Kurulunun (dolayısıyla Dünya
Bankasının) da başkanıdır. Kredi ve garantileri, ülke destek programlarını ve idari bütçeyi
onaylamak, İcra Direktörleri Kurulunun başlıca görevleri arasındadır.
Dünya Bankası Grubu, yukarıda da belirtildiği gibi, küresel düzeyde kalkınma projele-
rini desteklemek üzere birbiriyle yakından ilişkili beş kuruluştan oluşmaktadır:
Dünya Bankası Grubu (World Bank Group) oluşturan kuruluşlar şunlardır:

• Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD),

• Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Association: IDA),
• Uluslararası Finans Kurumu (International Finance Corporation: IFC),
• Çok Yanlı Yatırım Garanti Kurumu (Multilateral Investment Guarantee Agency: MIGA),
• Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (International Center for Settle-
ment of Investment Disputes: ICSID).

Şimdi bu kuruluşlara biraz daha yakından bakalım:

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası-IBRD: Dünya Bankası Grubundaki kurum- Uluslararası İmar ve Kalkınma
ların en eskisi ve Grubun temel kredi kaynağıdır. Yoksulluğu azaltmak ve yaşam standart- Bankası Yoksulluğu azaltmak ve
yaşam standartlarını yükseltmek
larını yükseltmek üzere, orta ve üst gelir grubunda bulunan, dolayısıyla belirli bir mali üzere, orta ve üst gelir grubunda
güvenirliğe sahip gelişmekte olan ülkelere kredi ve kalkınma yardımları verir. Mali destek bulunan, dolayısıyla belirli bir
mali güvenirliğe sahip gelişmekte
dışında, danışmanlık hizmetleri de sağlar. olan ülkelere kredi ve kalkınma
Banka hükûmetlere, resmî kuruluşlara ya da özel girişimcilere kredi açar. Ancak özel yardımları verir.
kesime kredi verirken ilgili ülke hükûmetinin, Merkez Bankasının ya da o ülkedeki diğer
yetkili bir resmî organın garanti koşulunu arar. IBRD’nin kredi politikası aşağıda daha
ayrıntılı olarak incelenecektir.
IBRD, aynı zamanda kalkınma ekonomisi, yoksulluk, dünya ticareti, küreselleşme ve
çevre korunması gibi alanlarda araştırmalar yapan dünyadaki en büyük araştırma mer-
kezlerinden birisidir. Bu konularda yaptığı yayınlarla ve yayımladığı istatistiklerle önemli
bir bilgi kaynağı oluşturur.
Sahip olduğu kalkınma deneyimleri, analiz ve araştırmaları doğrultusunda gelişmekte
olan ülkelere yaptığı politika önerilerinin de büyük değeri ve ağırlığı vardır.
Uluslararası Finans Kurumu (IFC): 1956 yılında kurulmuştur. Dünya Bankası Grubu- Uluslararası Finans Kurumu az
nun özel sektöre yönelik yatırım kuruluşu durumundadır. Az gelişmiş ülkelerde ve dönüşüm gelişmiş ülkelerde ve dönüşüm
ekonomilerindeki özel işletmelere
ekonomilerindeki özel işletmelere hükûmet garantisi olmadan yatırım finansmanı sağlar. hükümet garantisi olmadan
Ayrıca özel işletmelere ve hükümetlere teknik yardımda bulunur ve danışmanlık hizmetleri yatırım finansmanı sağlar.
sunar. Yukarıda değinildiği gibi, Dünya Bankası’nın özel kesime doğrudan açacağı krediler-
de hükûmetin güvence vermesi istenir; IFC kredilerinde ise bu tür garantilere gerek yoktur.
IFC özel yatırımcılarla ortaklıklar kurarak az gelişmiş ülkelerdeki işletmelere ödünç
verir ve onlara hisse senedi sermayesi sağlar. Ayrıca, az gelişmiş ülkelerde sanayi işletme-
120
Uluslararası Kalkınma Birliği
kredileri yoksul ülkelerde
ekonomik kalkınmayı
desteklemek, yoksulluğu azaltmak
ve yaşam koşullarını iyileştirmek
gibi amaçlarla verilmektedir.
Çok Yanlı Yatırım ve Garanti
Kurumu az gelişmiş ülkelerdeki
dolaysız yabancı sermaye
yatırımlarına, ticari olmayan
risklere karşı garanti vererek bu
ülkelere yapılacak doğrudan
yabancı sermaye yatırımlarını
özendirme amacına hizmet eder.
6
Dünya Bankası üç tip kredi açar.
Bunlar, proje kredileri, program
kredileri ve ulusal para kredileridir.
Uluslararası İktisat Teorisi
lerine fon sağlamak üzere faaliyet gösteren ulusal kalkınma bankalarına yapacağı sermaye
katkısı ile dolaylı yoldan da özel kesime finansman desteğinde bulunabilir.
Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA): En yoksul durumdaki az gelişmiş ülkelere daha
uygun koşullardan finansman sağlamak üzere 1960’da kurulmuştur. IDA’nın finansman
desteğinden yararlanabilecek ülkelerin sayısı bugün 80 dolayındadır. IDA, bu ülkelere fa-
izsiz veya çok düşük faizli kredi, hibe ve oldukça uzun vadeli (örneğin, ilk 10 yılı ödemesiz
dönem olmak üzere 35-40 yıl vadeli) krediler sağlar. Söz konusu ülkeler için bu finansman
çok önemlidir; çünkü bu ülkelerin ticari koşullarla dünya piyasalarından borçlanabilme
olanakları ya hiç yoktur, ya da çok sınırlıdır. Bu yardımların finansmanı zengin ülkele-
rin (ve bazı gelişmekte olan ülkelerin) katkılarıyla karşılanmaktadır. IDA kredileri yoksul
ülkelerde ekonomik kalkınmayı desteklemek, yoksulluğu azaltmak ve yaşam koşullarını
iyileştirmek gibi amaçlarla verilmektedir.
Çok Yanlı Yatırım ve Garanti Kurumu (MIGA): Dünya Bankası Grubu’nun diğer bir
organı olan Çok Yanlı Yatırım ve Garanti Kurumu, 1988’de kurulmuştur. Az gelişmiş ül-
kelerdeki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarına, ticari olmayan risklere karşı garanti ve-
rerek, bu ülkelere yapılacak doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını özendirme amacına
hizmet eder. Ticari olmayan risklere örnek olarak millileştirme, ulusal paranın konvertibi-
litesini yitirmesi (dolayısıyla yabancı şirketlerin kâr transferi yapamamaları), sözleşmelere
uyulmaması, savaş ve iç karışıklıklar, vs. gösterilebilir. MIGA ayrıca, az gelişmiş ülkelerde
yatırım fırsatlarını geliştirmek üzere onlara teknik destek sağlar ve olası yatırım engelleri-
ni azaltmak üzere yasal girişimlerde bulunur.
Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözümü Merkezi (ICSID): Yabancı yatırımcı-
larla, onların içinde faaliyet gösterdikleri ülkelerin hükümetleri arasında yatırımlar ko-
nusunda çıkabilecek azlaşmazlıkları çözümlemek üzere 1966’da kurulmuştur. Tarafsız bir
uluslararası hakem statüsünde olması dolayısıyla yatırımcı ve ev sahibi ülke hükûmeti
arasında karşılıklı bir güven ortamı yaratarak doğrudan yabancı yatırımları özendirici
etki yapar.
Böylece Dünya Bankası Grubu içinde yer alan ve çeşitli yönlerden az gelişmiş ülkeler-
de ekonomik kalkınma, yoksulluğu azaltma ve yaşam standardını yükseltme amaçlarına
katkıda bulunabilecek kuruluşları gözden geçirdik. Şimdi Dünya Bankası kredilerini göz-
den geçirelim.
Dünya Bankası grubunu oluşturan kuruluşları sıralayınız?
Dünya Bankası Kredileri
Dünya Bankası Grubu içinde kredi veren temel kuruluşlar, yukarıda belirtildiği gibi Ulus-
lararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) ile Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA)’dir. Bi-
rincinin faaliyetleri orta gelirli az gelişmiş ülkelere, ikincininki de en az gelişmiş ülkelere
yöneliktir.
İlke olarak uluslararası özel sermaye piyasalarından borçlanma olanağına sahip olan
sanayileşmiş ülkeler, Dünya Bankasına kredi için başvurmazlar. Bugünkü gelişmiş ülkeler
içinde, bu kuruluştan en son kredi sağlayan ülke 1960’lı yıllarda Japonya olmuştur.
Kredilerin türleri: Dünya Bankası üç tip kredi açar. Bunlar, proje kredileri, program
kredileri ve ulusal para kredileridir. Bankanın kredi politikası proje kredileri üzerine ku-
rulmuştur. Diğer krediler fazla yaygın değildir. Kredi değerlendirmesinde, sağlanacak
fonların borçlu ülkenin üretim kapasitesine ve ekonomik verimliliği üzerinde yapacağı
katkılar temel alınır.
Az gelişmiş ülkelerde, proje kredileri kadar program kredilerine, yani kalkınmanın ge-
nel olarak gerektirdiği hammadde, ara malları ve yatırım malları ithalâtına yönelik finans-
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 121
mana da ihtiyaç vardır. Oysa Dünya Bankası önceleri, yalnızca proje kredisi vermekteydi.
Giderek proje kredileri yanında, ödemeler dengesini sağlama amacına yönelik program
kredilerine (proje-dışı krediler) de yer vermeye başlamıştır. 1980’de ise tümüyle program
kredileri verilmesine dayanan Yapısal Uyum Kredileri (Structural Adjustment Facility:
SAF), bankanın finansman kaynakları arasına girmiştir.
Az gelişmiş ülkelerde özel bazı projeler vardır ki, bunların ithalat gereksinimleri dü-
şük, fakat ulusal para harcamaları oldukça yüksektir; söz gelişi büyük ölçüde işçi çalıştır-
mayı gerektiren yatırımlar gibi. Ülkenin iç finansman kaynağı (vergiler, iç borçlanma, vs.,
gibi) bulmakta güçlük çektiği ve enflasyonist etkileri dolayısıyla emisyondan da kaçındığı
böyle büyük projelerde ciddi bir finansman ihtiyacı ile karşılaşılır. Genel üretim kapasitesi
ve verimlilik düzeyine önemli katkılar yapması beklenen bu gibi yatırımlarda Banka, pro-
jenin ithalât kapsamı kadar ulusal para harcamalarına da finansman sağlayabilmektedir.
Proje hazırlama: Normal finansman faaliyetleri çerçevesinde Dünya Bankasından
kredi alabilmek için, ilk aşamada kabul edilebilir projeler hazırlanması gerekir. Ancak
Bankanın rolü, yalnızca projeleri kabul veya reddetmekten ibaret değildir. Bunun yanın-
da, projenin hazırlanması konusunda ilgili ülkeye önerilerde bulunur, ona danışmanlık
hizmeti sağlar ve hatta Banka uzmanları doğrudan doğruya projenin hazırlanmasında gö-
rev alabilirler. Başka bir deyişle Dünya Bankası mali yardımla birlikte teknik yardımda da
bulunur. Projeler konusunda Banka tarafından belirlenen ve uyulması gerekli öncelikler,
en düşük kapasite sınırları ve benzeri standartlar vardır.
Proje kredisi verilmesinde, banka uzmanları önerilen projeleri ekonomik, mali ve
teknik yönlerden incelerler. Yapılan inceleme ve araştırmalar yalnızca bireysel projelerle
sınırlı kalmaz, ülkenin uyguladığı genel ekonomik ve mali politikalar da ayrıntılı olarak
gözden geçirilir. Kredi alabilmek için temel ilke, üye ülkenin yeterli bir geri ödeme gücüne
sahip bulunmasıdır.
Belirtmek gerekir ki, Dünya Bankasının bir ülke hakkında yaptığı değerlendirmeler,
yalnız kendi vereceği krediler açısından değil, öteki finansman çevreleri yani, sanayileşmiş
ülkeler, özel ticari bankalar, bölgesel kalkınma bankaları ve ülkenin iç mali kurumları
bakımından da büyük bir önem taşır.
Geri ödeme: IBRD, genellikle 4-6 yılı ödemesiz dönem olmak üzere, 17-20 yıl süreli
kredi verir. 1982 yılına kadar sabit faiz oranları uygularken o tarihten sonra altışar aylık
dönemler için ve fonların kendisine mal oluşuna göre belirlenen, dalgalı faiz oranları uy-
gulamaya başlamıştır.
Geçmiş dönemlerde Dünya Bankası, kredi verirken izlediği tutum, faiz oranlarının
yüksekliği ve verdiği kredilerin yetersizliği dolayısıyla az gelişmiş ülkelerin ağır eleşti-
rilerine konu olmuştur. Bu eleştiriler sonucunda, yukarıda da değindiğimiz biçimde,
1970’lerden sonra Banka’nın kredi politikasında bazı değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan
birisi proje kredilerinin yanında program kredilerinin de verilmeye başlanması olmuştur.
Bir diğeri de giderek kırsal nüfusa yönelik projelerle, en yoksul durumdaki az gelişmiş
ülkelerin ağırlık kazanmasıdır. Yukarıda da vurgulandığı üzere örneğin, temel ihtiyaçla-
rın karşılanması, yoksulluğun azaltılması gibi amaçlar ön plâna geçti. Bunlardan başka,
1980’de “yapısal uyum kredisi” programı (SAF) uygulamaya kondu. Böylece, orta ve uzun
dönemde ekonomik kalkınma ve dış ödemeler dengesi hedeflerinin birlikte gerçekleştiril-
mesi önem taşımaya başladı.
Bu arada Dünya Bankası, IMF ile birlikte hareket ederek 1996 yılında Ağır Borçlu Yok-
sul Ülkeler Girişimi (HIPCs)ni başlatmıştır. Bu girişimin amacı, uluslararası toplumla bir-
likte hareket ederek, en yoksul durumdaki az gelişmiş ülkelerin dış borçlarını azaltmaktır.
Dış borç yükü indiriminden (debt relief) yararlanan ülke sayısı 30 dolayındadır ve bunlara
sağlanacak dış borç indiriminin 52 milyar dolar olması hedeflenmiştir.
122 Uluslararası İktisat Teorisi
Özet
Genel olarak özel mali kaynakları nelerdir?
1
Uluslararası para piyasaları ve sermaye piyasaları diye
ikiye ayrılır. Sermeye piyasaları da fonların ödünç veya
işletmeye ortaklık niteliğinde oluşlarına göre, tahvil ve
hisse senedi piyasaları diye gruplandırılabilir.
Euro Para Piyasası kredi sağlamada ne gibi işlevleri
2 üstlenmektedir?
Euro dolar mevduatları ile euro dolar kredileri de
başlıca uluslararası para piyasasını oluşturur. Doların
Avrupa’da oluşan para piyasasına eurodolar piyasası
adı verilir. Zamanla bu piyasanın kapsamı Avrupa’dan
Orta Doğu’ya ve Uzak Doğu’ya yayılmış, ayrıca dolar-
dan başka paraların da ulusal sınırlar dışında piyasa-
ları oluşmuştur. Bugün bir ulusal paranın, ana ülkesi-
nin dışındaki piyasasına genel bir ifade ile europara
piyasası adı verilmektedir.
Doğaldır ki, europara piyasalarının ortaya çıkmasıy-
la, yatırımcılar ve ödünç fon kullanıcıları iç piyasa ile
euro piyasalar arasında (örneğin ABD’nin iç piyasası
ile eurodolar piyasası gibi) seçim yapma olanağına
sahip olmuşlardır. Bu da aynı paranın iç ve dış piyasa-
ları arasında rekabet ortamının yaratılması anlamına
gelir. Gerçekten de bugün europara piyasaları yurt içi
para piyasalarıyla rekabet eden birer paralel piyasa
durumundadır.
Euro Tahvil Piyasasından nasıl kredi sağlanabilir?
3
Euro borç senetleri, ödeme gücü yüksek işletmeler tara-
fından, içinde bulunulan ülke parası dışında bir paraya
bağlı olarak çıkartılan mali araçlardır. Bir kısmı banka-
lar konsorsiyumunun yükümlülüğü altında çıkartılır.
Döner nitelikte satış yükümlülüğü bu türdendir. Bunlar
kısa vadeli euro borç senetleridir, fakat daha uzun süre-
ler için konsorsiyumun satış güvencesine sahiptirler.
Tahviller, uzun vadeli ödünç kaynak sağlama araçları-
dır. Bir özel şirket veya hükûmet kuruluşu tarafından çı-
kartılıp ülke dışında satışa sunulan tahviller uluslararası
niteliktedir. Uluslararası tahviller de yabancı tahviller ve
euro tahviller diye iki türden olabilirler. Yabancı tahvil-
ler hangi ülkede pazarlanacaksa, o ülkenin ulusal para-
sı ile ve o ülkenin yasalarına uygun olarak çıkartılırlar.
Euro tahviller ise değişik ülkelere mensup banka ve mali
kuruluşların oluşturduğu bir konsorsiyum tarafından
aynı anda değişik ülkelerde satışa sunulurlar.
Uluslararası tahviller kur riskini önlemek için iki veya
ikiden fazla yabancı paraya bağlanmış olabilirler
Euro Hisse Senedi Piyasasından kredi sağlamak ne gibi
4 avantajlar sağlar?
Şirketlerin öz kaynak sağlama yollarından birisi hisse
senedi ihraç edilmesidir. Hisse senedi sahipleri işlet-
menin mülkiyetine ortak olur ve hisseleri oranında
kâr payı (temettü) alırlar.
Uluslararası hisse senetleri ile özkaynak sağlanması
ya mevcut senetlerin dış piyasalara çifte kayıt yaptırıl-
ması ya da yeni hisse senetlerinin yabancılara satışıyla
gerçekleştirilir.
Uluslararası piyasalarda hisse senedi satışı iki şekilde
olur: Belli bir yabancı ülkenin ulusal parası ile çıkar-
tılıp o ülkede pazarlanan (yabancı) hisse senetleri ve
Eurohisse senedi ihracı. Eurohisse senetleri, bir kon-
sorsiyumun taahhüdü altında ve konsorsiyum tara-
fından aynı anda dünyanın birçok sermaye piyasasın-
da satışa sunulan menkullerdir.
Eurohisse senedi çıkartan sendikanın bir yönetim
grubu, taahhütçüler grubu ve satış grubu vardır. Her
mali kuruma sendikadaki rolüne göre bir komisyon
ödenir.
Uluslararası Resmî Sermaye akımları ile Dünya Ban-
5 kası Grubunun Kredi faaliyetleri nasıl gerçekleşir?
Sanayileşmiş ülkeler ve uluslararası kuruluşlar tara-
fından kalkınma kredisi ya da dış yardım olarak ve-
rilen krediler, uluslararası özel ticari kredilere göre
daha uygun koşullardan sağlanmaktadır. Bu kredile-
rin “yardım” özelliği de dış kaynaklardan yararlanan
ülkeler açısından kredi koşulların, daha avantajlı ol-
masından ileri gelmektedir.
Ülkeler dış satımlarını artırmaya yönelik olarak,
ithalâtçı ülkelere kredi vermek üzere, genellikle ka-
muya ait kredi kuruluşları kurmaktadırlar. Yaygın is-
miyle bu kuruluşlara Eximbank adı verilir.
Kalkınma amacıyla çok yanlı kredi sağlayan kuru-
luşların başında Dünya Bankası Grubu gelir. Dünya
Bankası Grubu herbiri kalkınma ile ilgili farklı ihti-
yaçlara yanıt veren beş kuruluştan oluşur: Uluslara-
rası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası
Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu
(IFC), Çok Yanlı Yatırım Garanti Kurumu (MIGA) ve
Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi
(ICSID). Dünya Bankası kaynakları ilke olarak pro-
je kredilerine dayanır. Ama bazen program ve ulusal
para kredisi de verirler.
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 123

Kendimizi Sınayalım
1. Bir ulusal paranın, onu çıkartan ülkenin sınırları dışında 6. Eurobankların kendi aralarında yaptıkları işlemlere ne
oluşan piyasasına ne ad verilir? ad verilir?
a. Euro para piyasası a. Euro Dolar Piyasası
b. Dış piyasa b. Euro Mevduat Sendikasyonu
c. SDR c. Euro Para Mevduatı
d. Yabancı tahvil piyasası d. Euro Bank Sendikasyonu
e. Sınır ötesi piyasa e. Euro Para İnterbankı

2. Yabancı yatırımcıların ev sahibi ülkedeki yatırımlarına,
ticari olmayan risklerine karşı garanti vermek amacıyla 1988
yılında kurulan kurum aşağıdakilerden hangisidir?
a. Uluslararası Kalkınma Birliği
b. Uluslararası Finans Kurumu
c. Milletlerarası Ticaret Odası
d. Çok Taraflı Yatırım ve Garanti Kurumu
e. Eximbank
3. Bir şirket, hükümet ya da hükümet kuruluşunun belirli
bir yabancı piyasada satılmak üzere, o ülkenin ulusal parası
ile çıkardığı ve genellikle bir kredi Sendikasyonu veya yük-
leniciler grubu tarafından piyasaya sunulan borçlanma aracı
aşağıdakilerden hangisidir?
a. Euro tahvil
b. Global tahvil
c. Uluslararası tahvil
d. Yabancı tahvil
e. Ulusal tahvil
4. Aşağıdaki dünya bankası kuruluşlarından hangisi az ge-
lişmiş ülkelerde ve dönüşüm ekonomilerinde özel işletmelere
hükümet garantisi olmadan yatırım finansmanı sağlar?
a. Çok Yanlı Yatırım Garanti Kurumu
b. Uluslararası Finans Kurumu
c. Uluslararası Kalkınma Birliği
d. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası
e. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merke-
zi
5. 1989 yılında ilk Global tahvil ihracı aşağıdakilerden han-
gisi tarafından gerçekleştirilmiştir?
a. Uluslararası Para Fonu
b. ABD
c. Dünya Bankası
d. Avrupa Merkez Bankası
e. Japonya
7. Uluslararası hisse senetleri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
a. Hisse senedi sahipleri düzenli aralıklarla önceden be-
lirlenen oranlarda bir faiz geliri elde ederler.
b. Hisse senedi bir öz sermaye kaynağıdır.
c. Hisse senetleri belirli bir vade ile sınırlı değillerdir.
d. Hisse senedi yatırımcısı kârdan hissesi oranında pay
alır.
e. Hisse senetlerinde elde edilecek kâr önceden belli de-
ğildir.
8. Aşağıdaki Dünya Bankası kuruluşlarından hangisi en
yoksul durumdaki az gelişmiş ülkelere yönelik kredi verir?
a. Çok Yanlı Yatırım Garanti Kurumu
b. Uluslararası Finans Kurumu
c. Uluslararası Kalkınma Birliği
d. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası
e. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi
9. Dünya Bankası kaç tip kredi açar?
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
10. ABD’nin, P.L.480 programı çerçevesinde az gelişmiş ül-
kelere sağladığı yardımlar aşağıdaki kredi türlerinden hangi-
sine bir örnektir?
a. Bağlı krediler
b. Gıda maddeleri yardımı
c. Serbest krediler
d. Program kredileri
e. İki yanlı hükümet kredileri
124 Uluslararası İktisat Teorisi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. a Yanıtınız yanlış ise “Euro Para Piyasası” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
2. d Yanıtınız yanlış ise “Dünya Bankası Grubu” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
3. d Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Tahvil Piyasaları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. b Yanıtınız yanlış ise “Dünya Bankası Grubu” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Global Tahviller” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Euro Para Piyasası” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Hisse Senedi Piya-
saları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Dünya Bankası Grubu” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Dünya Bankası Kredileri” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
10. b Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Resmi Kredi Türle-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Ticari Banka Kredileri, çoğu işletmeler için en önemli kısa
vadeli yerel kredi kaynağı, ticari banka kredileridir. Nitekim,
yeni sanayileşmekte olan çoğu ülkede bile, oldukça gelişmiş
bir ticari bankacılık sistemi bulunmaktadır. Ticari bankalar,
bütün dünyada en başta gelen kısa süreli finansman kaynağı
durumundadır.
Finansman Bonoları, işletmelerin kısa vadeli ödünç fon sağ-
lamada banka kaynaklarının dışında kullanabilecekleri di-
ğer bir araç da finansman bonoları (commercial paper)’dır.
Bunlar işletmelerin, tasarruf sahiplerinden doğrudan kaynak
sağlamalarına olanak verirler.
Finansman bonoları, genellikle büyük şirketler tarafından
çıkartılıp kurumsal yatırımcılara ve öteki şirketlere, belli bir
iskonto ile satılan, kısa vadeli borç senetleridir. Bankaların
aracılığı olmaksızın doğrudan şirket tarafından çıkartılıp
yatırımcıya satılmaları dolayısıyla finansman bonosu ile kısa
süreli finansman sağlanması genellikle banka kredilerine
göre daha düşük maliyetlidir.
Finansman bonoları, genellikle büyük şirketler tarafından
çıkartılıp kurumsal yatırımcılara ve öteki şirketlere, belli bir
iskonto ile satılan, kısa vadeli borç senetleridir.
Sıra Sizde 2
Eurokredi faizleri değişken oranlıdır ve genellikle LIBOR
faizine dayanır; örneğin şu şekilde belirlenir: LIBOR + %3.
Bilindiği gibi LIBOR (London Interbank Offer Rate), dünya-
nın en büyük mali merkezlerinden biri olan Londra’da inter-
bank para piyasası işlemlerinde bankaların uyguladıkları faiz
oranıdır. LIBOR faizi uluslararası para piyasalarındaki arz ve
talep koşullarına göre değişir.
LIBOR’a eklenen marj, ödünç alıcı özel kurum veya hüküme-
tin mali güvenirliliğini yansıtır. Mali güvenirlilik azaldıkça
(arttıkça) bu oran artar (azalır), yani kredi maliyeti yükselir
(düşer). Kısaca, söz konusu marj, ödünç veren banka (veya
bankaların) yüklendikleri riski karşılamaya yönelik bir uy-
gulamadır.
Sıra Sizde 3
Tahvillerin güvenirliliğini ölçmek için geliştirilen derece-
lendirme sistemleri (rating systems) vardır. Bunlardan ör-
neğin ikisi Moody’s ve Standard & Poor’s (S&P’s) tarafından
uygulanır. Bu kuruluşlar, özel şirketlere ve hükûmetlere
belli bir ücret karşılığı mali güvenirliliği ölçme hizmeti sağ-
larlar.
Bu değerlendirmeler, borçlu şirket veya hükûmetin tahvili
ihraç koşullarına uygun biçimde geri ödeyebilmek için ge-
rekli nakit fonlarını elde edebilme gücünü belirlemeye yöne-
liktir; örneğin kur değişmelerinin gerektirdiği riski içermez.
Kredi notları, hem borçlanacak olanlar, hem de yatırımcılar
açısından kritik öneme sahiptir. Çünkü ödünç alıcılar açısın-
dan borçlanma maliyetini belirler; yüksek kredi notuna sahip
olanlar daha düşük maliyetten borçlanabilecek durumdadır.
Örneğin, hazine bonolarının faizinin daha düşük olması
bunların güvenirliliğinin yüksek olmasıyla ilgilidir. Oysa
daha düşük güvenirlilik notuna sahip tahviller için daha yük-
sek faiz ödemek gerekir.
Sıra Sizde 4
Şirketlerin hisse senedi satışı yaparak uluslararası piyasalar-
dan sermaye fonu toplamalarının çeşitli yolları vardır. Bun-
lardan bazıları aşağıdaki gibidir:
Yabancı hisse senedi ihracı, belli bir yabancı piyasadaki
yatırımcılara satılmak üzere, o ülkenin yatırım kuruluşları
kanalıyla hisse senedi çıkartılmasıdır. Bu tür hisse senetleri
çoğunlukla satışa sunulacakları yabancı ülkenin ulusal parası
ile çıkartılır ve o yabancı ülke sermaye piyasasında borsaya
kaydettirilirler.
Euro hisse senedi ihracı, firmanın çıkarttığı hisse senetleri-
nin, bir konsorsiyumun taahhüdü altında, aynı anda, yurti-
 5. Ünite - Uluslararası Özel ve Resmî Mali Kaynaklar 125
çi piyasa dahil, dünyanın birçok yöresinde satışa sunulması Özdemir Akmut, Sermaye Piyasası Analizleri ve Portföy
yöntemidir. Yönetimi, Ankara, 1989.
Öztin Akgüç, Finansal Yönetim, 7. Baskı, İstanbul Üniversi-
Sıra Sizde 5 tesi yayını, 1998.
Bu krediler; Proje ve Program Kredileri Bağlı ve Serbest Kre- Paul R. Krugman and Maurice Obstfeld, International Eco-
diler, İki Yanlı Hükûmet Kredileri ve Çok Yanlı Kredileri, nomics: Theory and Policy, 5th. ed., Addison-Wesley,
Mali Yardımlar ve Teknik Yardımlar, Gıda Maddeleri Yardı- 2000, ss. 679-720.
mı, Dış Yardım Konsorsiyumları, Eximbank Kredileridir. Richard M. Levich, International Financial Markets: Prices
and Policies, McGraw-Hill, Finance Series, 1998, ss. 311-
Sıra Sizde 6 346.
• Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
• Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
• Uluslararası Finans Kurumu (International (IFC), Stephan Husted and Michael Melvin, International Econo-
• Çok Yanlı Yatırım Garanti Kurumu ( MIGA), mics, 7th. Ed., Pearson, Boston, 2007, ss. 489-508.
• Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi ( IC- Thomas A. Pugel, International Economics, 12th. Ed., McGraw
SID). Hill, New York, 2004, ss. 517-536.
UNCTAD, Trade and Development Report, 2014.
World Bank. World Development Indicators, 2014.
Yararlanılan Kaynaklar
Alan C. Shapiro, Multinational Financial Management, 8th
ed., John Wiley, New York, 2006, ss. 431-485.
Beth V. Yarbrough and Robert M. Yarbrough, The World
Economy: Trade and Finance, 3rd ed., Harcourt Brace
College Publishers, 1994., ss. 391-400.
David K. Eitman, Arthur I. Stonehill and Mitchael Moffett,
Multinational Business Finance, 9th. Ed., Addison-Wes-
ley, 2001, ss. 276-309.
Dennis R. Appleyard and Alfred J. Field, Jr., International
Economics, 6th. Ed., McGraw-Hill, New York, 2001, ss.
463-495.
Gültekin Rodoplu, Türkiye’de Sermaye Piyasası ve İşlemle-
ri, İstanbul, 1993.
Gülten Kazgan, Ekonomide Dışa Açık Büyüme, 2.b., Altın
Kitaplar, İstanbul, 1988.
Jeff Madura, International Financial Management, 2nd ed.,
West Publishing, St. Paul, 1989, ss. 350-371.
J. N. Bhagwati, ed.s., The New International Economic Or-
der: The North-South Debate, Cambridge, Mass.: M.I.T.
Press, 1977.
J. Sachs, Developing Country Debt, Vol I: The World Finan-
cial System, University of Chicago Press for the NBER,
1989.
Jürg Niehans, International Monetary Economics, John Hop-
kins, 1984.
Michale P. Todaro and Stephen C. Smith, Economic
Development, 8th. Ed., Addison Wesley, New York,
ss.634-670.
Orhan, Osman Z ve Seyfettin Erdoğan, Para politikası, İs-
tanbul, 2002.
6
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Dolaysız yabancı sermaye yatırımları nasıl yapılır?
 Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının etkilerini nelerdir?
 Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının piyasaya girişleri nasıl gerçekleşir?
 Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi ülkeye fayda ve zararları ne-
lerdir?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Dolaysız Ya ancı ermaye • Mo eli
Yatırımları • Montaj anayi
• ort olyo Yatırımları • Ya şlet De ret Mo eli
• Tekel Üstünlü ü Teorisi • orunlu Yeni Yatırım
• ligo olcü Te ki Teorisi • oyalty
• selleştirme Teorisi

İçindekiler
• GİRİŞ
• YENİ TESİS YATIRIMI VE VAROLAN
TESİSLERİN SATIN ALINMASI
• DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE VE
PORTFOLYO (PORTF Y) YATIRIMLARI
• FİRMALARIN DIŞA AÇILMA KARARI
• DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE
YATIRIMLARININ NEDENLERİ
Dolaysız Yabancı Sermaye • DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE
Uluslararası İktisat Teorisi
Yatırımları YATIRIMLARINI AÇIKLAYAN TEORİLER
• DÜNYADAKİ DOLAYSIZ YABANCI
SERMAYE YATIRIMLARI
• ZEL BAZI DOLAYSIZ YABANCI
SERMAYE YATIRIMLARI
• ULUSLARARASI SERMAYE
AKIMLARININ ETKİLERİ: EKONOMİK
ANALİZ
• EV SAHİBİ ÜLKENİN YABANCI
SERMAYEDEN KAZANÇ VE KAYIPLARI
 Dolaysız Yabancı Sermaye
Yatırımları

GİRİŞ
Bir firmanın üretimini, kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının ötesine yaymak üzere ana
merkezinin bulunduğu ülke dışındaki yörelerde üretim tesisi kurması veya halen mevcut
üretim tesislerini satın alması dolaysız bir yabancı sermaye yatırımı (foreign direct in-
vestments) olarak adlandırılır. Buna aynı zamanda doğrudan yabancı sermaye yatırımı
da denmektedir. Bu şekilde, ana merkezin yönetim ve denetimi altında olan ve farklı ül-
kelerde faaliyet gösteren işletmelerden oluşan kurumsal yapılara çok uluslu şirket (multi-
national corporations) adı verilir.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımları çok uluslu şirketler tarafından yapılmaktadır. O Çok uluslu işletmelerin ana
merkezlerine bağlı olarak değişik
bakımdan bu iki konu arasında çok yakın bir ilişki vardır. Çok uluslu işletmelerin ana ülkelerde faaliyet gösteren
merkezlerine bağlı olarak değişik ülkelerde faaliyet gösteren işletmelere de yabancı ser- işletmelere de yabancı sermaye
maye şirketi, bağlı şirket (subsidiary), şube (branch) veya yavru şirket gibi isimler verilir. şirketi, bağlı şirket (subsidiary),
şube (branch) veya yavru şirket
Dış yatırımların bir bölümü mali yatırım niteliğindedir. Bunlar tahvil ve hisse senedi gibi isimler verilir.
gibi sermaye piyasası menkullerine ya da yabancı hazine bonosu, döviz, banka mevduat
hesabı gibi kısa süreli (para piyasası) araçlara yapılan yatırımları kapsar. Mali nitelikteki
dış yatırımlar hakkında önceki bölümde gerekli açıklamalarda bulunulmuştu. Diğer kısım
ise yurt dışında bina, tesis, fabrika ve taşınmaz mal gibi fiziki üretim araçlarına yapılan
yatırımları kapsar. Bu bölümde asıl ilgi konumuzu oluşturanlar bu tip yatırımlar, özellikle
de üretime dönük olanlardır.

Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en önemli özellikleri, yatırımcının yurt dışında-

ki tesisin mülkiyetine kısmen veya tamamen sahip olması ve aynı zamanda onun yönetim
ve denetimini elinde bulundurmasıdır. Dışarıdaki işletme genellikle ana şirketin elindeki
teknoloji, ticari sırlar, yönetim bilgileri, ticaret unvanı (trademark) ve öteki kolaylıklardan
yararlanır. Karşılığında ise kısmen ya da tamamen kazanılan kârları, ham madde, yarı işlen-
miş veya mamul malları ana merkeze aktarır.

Faaliyetlerini çeşitli gelişmiş ve az gelişmiş ülkelere yaymış olan çok uluslu şirketler,
ileri üretim teknolojileri ve yönetim bilgileri kullanırlar. Yönetim kadrolarında çeşitli
uluslardan profesyonel yöneticiler ve teknik elemanlar görev yapar. Ancak bu şirketlerin
asıl sahipleri kuşkusuz ki onların hisse senetlerini elinde bulunduran portfolyo yatırımcı-
larıdır. Çok uluslu bir şirketin iyi yönetilmesi ve yüksek kârlar elde etmesi, borsaya yansı-
yarak onun hisse senetlerinin piyasa değerini yükseltir ve böylece onu daha çekici bir mali
yatırım aracı durumuna getirir.
128
Günümüzde dolaysız sermaye
yatırımları çok uluslu şirket adı
verilen dev firmalar tarafından
yapılır.
Yabancı ülkelerde üretim tesisi
edinmenin de iki yolu olabilir.
Birincisi, sıfırdan başlayarak
tamamen yeni bir fabrika veya
sermaye tesisi kurmaktır (“green-
field investment”: yeşil alan
yatırımları). İkincisi ise yabancı
ülkede halen mevcut bir tesisi
devralmak biçiminde olur ve
şirket birleşmeleri (merger) veya
şirket satın alımları (acquisition)
biçiminde gerçekleşir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Çok uluslu bir şirket, yabancı ülkede dolaysız sermaye yatırımı yaparken o ülkeye ge-
nellikle döviz transfer eder. Ana özellik bu olmakla birlikte, bazen ev sahibi ülkeye (yatı-
rım yapılan ülke) döviz girişi olmadan da dolaysız yatırım gerçekleştirilebilir. Bunun bir
yolu, yabancı sermayenin ülkeye üretimde kullanılacak makine, donatım gibi fiziki üretim
araçları biçiminde gelmesidir. Bazen de döviz veya yatırım malı olarak değil lisans, teknik
bilgi ve know-how gibi gayrimaddi haklar biçiminde giriş yapabilir.
Yabancı sermayedarların ülkenin iç mali kaynaklarından yararlanarak yatırım yapa-
bileceği ve bu tür yatırımların da yine “dış yatırım” niteliğinde olacağı unutulmamalıdır.
Gerek ilk yatırımlar gerekse ondan sonraki genişleme yatırımları, ev sahibi ülke mali pi-
yasasından sağlanan kredilerle finanse edilmiş olabilir. Bunun gibi yeni yatırımları ülkede
kazanılan kârların bir bölümünün kullanılmasıyla gerçekleştirme olanağı da vardır. Aşa-
ğıda da belirteceğimiz gibi yabancı sermayedarlar iç kredi kaynaklarını kullanma yönte-
mini, aynı zamanda siyasi risklere ya da yatırımın ileride ev sahibi ülke hükümeti tarafın-
dan millileştirilme tehlikesine karşı bir güvence aracı olarak uygulayabilirler.
YENİ TESİS YATIRIMI VE VAROLAN TESİSLERİN SATIN
ALINMASI
Yukarıda da değinildiği gibi günümüzde dolaysız sermaye yatırımları çok uluslu şirket adı
verilen dev firmalar tarafından yapılır. Bu şirketler ana merkezlerinin dışında kalan ülke-
lerdeki şubeleri (veya bağlı şirketler) kanalıyla üretim faaliyetinde bulunurlar. Yabancı ül-
kelerde üretim tesisi edinmenin de iki yolu olabilir. Birincisi, sıfırdan başlayarak tamamen
yeni bir fabrika veya sermaye tesisi kurmaktır (“green-field investment”: yeşil alan yatı-
rımları). İkincisi ise yabancı ülkede halen mevcut bir tesisi devralmak biçiminde olur ve
şirket birleşmeleri (merger) veya şirket satın alımları (acquisition) biçiminde gerçekleşir.
Şirket birleşmeleri, şirket evliliği olarak da adlandırılır; burada iki şirket (birisi yabancı)
eşit koşullarda birleşerek tek şirket hâline gelmektedir. Şirket satın alımı durumunda ise
bir şirketin yabancı ülkedeki başka bir şirkete ait hisse senetlerinin tamamını veya çoğun-
luğunu satın alarak onu kendisine katması söz konusudur.
Bu tanımlamalardan anlaşılacağı gibi çok uluslu işletmelerin yabancı bir ülkede ta-
mamen yeni üretim tesisi kurmaları, yatırımın yapıldığı ülkenin (ev sahibi ülke) sermaye
stokunu artırıcı etki doğurur. Oysa o ülkedeki mevcut bir şirketle birleşme veya onun
satın alınması (merger and acquisition: M&A investments) sermaye stokunda bir artışa
neden olmaz. Bu tür yabancı sermaye yatırımları için ancak yeni teknoloji ve yönetim bil-
gileri getirme, çok uluslu işletmenin dış pazarlama kanallarından yararlanma gibi etkiler
söz konusu olabilir.
Çok uluslu bir şirket, sınır ötesinde bir tesis kurarken veya mevcut tesisi kendine ka-
tarken onun yüzde yüz oranında mülkiyetine sahip olmayı tercih eder. Bunun nedeni bazı
kritik kararları tek başına almasının sağlayacağı serbestlik veya işletmeye özgü bazı bilgi,
beceri, uygulama veya tekniklerin yabancı ortağın eline geçmesinin arzu edilmemesiyle
ilgili olabilir.
Ev sahibi ülke hükümetleri de yabancı sermayenin ülke ekonomisine daha fazla katkı-
da bulunmasını sağlamak amacıyla onun yerli şirketlerle ortaklık biçiminde kurulmasını
arzu ederler. Bu şekilde bir yabancı şirketin ev sahibi ülkedeki bir yerli şirketle birlikte
sahip oldukları şirketlere, ortak girişim (joint venture) veya yabancı sermayeli şirket gibi
isimler verilir.
Geçmişte bazı az gelişmiş ülkelerin yabancı sermaye politikalarında yabancı sermaye
kabulü için öne sürülen koşullar arasında buna da yaygın olarak yer verilmekteydi. Ancak
dış yatırımları ülkeye çekebilmek için girişilen ülkeler arası rekabet sonucunda bu tür
kayıtlar bugün çoğunlukla kaldırılmış bulunmaktadır.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 129

Yabancı ülkelerde üretim tesisi edinmenin nasıl gerçekleşir?

1
DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE VE PORTFOLYO (PORTFÖY)
YATIRIMLARI

Yukarıda değinildiği gibi “dış yatırım” sözcüğü genellikle hem dolaysız dış yatırımlar hem Portfolyo yatırımları tasarruf
sahiplerinin hisse senedi ve tahvil
de yabancı portfolyo yatırımları için kullanılır. Bilindiği üzere, portfolyo yatırımları tasar- satınalımı biçiminde yaptıkları
ruf sahiplerinin hisse senedi ve tahvil satınalımı biçiminde yaptıkları yatırımlardır. Hisse yatırımlardır. Hisse senetleri,
senetleri, temsil ettikleri paylar ölçüsünde, onu çıkartan işletmelerin mülkiyetine ortaklık temsil ettikleri paylar ölçüsünde,
onu çıkartan işletmelerin
hakkı sağlar; dolayısıyla yatırımcı, şirket kârından bir pay alır. Tahviller ise bir tür ödünç mülkiyetine ortaklık hakkı sağlar
fon elde etme araçlarıdır, ortaklık hakkı vermezler; tahvil sahibi ödünç verdiği fonlar kar- dolayısıyla yatırımcı, şirket
kârından bir pay alır. Tahvil sahibi
şılığı bir faiz geliri elde eder. ödünç verdiği fonlar karşılığı bir
Buna göre, yabancı bir şirkete ait hisse senedi satın alan yatırımcı da bir dış yatırım faiz geliri elde eder.
yapmış olur. Ancak bu bir portfolyo yatırımıdır ve bunu dolaysız yabancı sermaye yatırımı
ile karıştırmamak gerekir. Dolaysız yatırımlara karşılık bazen menkul değer yatırımların-
dan dolaylı yatırım olarak söz edildiği durumlara rastlanabilir. Bu iki tür yatırım arasın-
daki farklar şöyle belirtilebilir:
• Dolaysız yatırımların ana özelliği yurt dışında yeni yapılan veya satın alınan mev-
cut bir üretim tesisinin yönetiminin yabancı şirketin elinde veya denetiminde
olmasıdır. Portfolyo yatırımlarında ise hisse senedi sahibinin işletme yönetimi
üzerinde ancak dolaylı bir denetim hakkı vardır. Bu hak, elinde hisse senedi bulu-
nan yatırımcının şirket genel kurulunda vereceği oylarla kullanılır. Fakat özellikle
işletmenin hisse senetlerinin çok sayıda yatırımcı arasında dağıtılmış olduğu bir
durumda, bireysel olarak yatırımcının yönetim üzerinde uygulayabileceği denetim
çok önemsizdir. Dolaysız yatırımlarda ise yabancı yatırımcı, şirket hisselerinin en
az yüzde 10 gibi bir payına sahip olup yönetimde etkin bir rol oynamaktadır.
• ortföy yatırımları bir şirketin hisse senetlerinin yabancılar tarafından satın alın-
masından ibarettir. Bu tür yatırımlarda yerli ülkeye yalnızca bir döviz girişi söz
konusu olur. Dolaysız yabancı sermaye ise çoğunlukla sermaye ile birlikte başka
faktörleri de içerir. Başka bir deyişle dolaysız yabancı sermaye yatırımları maddi ve
maddi olmayan kaynaklardan oluşan bir paket durumundadır. Bu paketin içinde
döviz, makine ve donatım, teknoloji, iş becerisi ve yönetim bilgileri ile birlikte pa-
zarlama kanalları da yer alabilir.
• ortfolyo yatırımları dolaysız yatırımlara göre çok daha hareketli, değişken ve geçici
niteliktedir. Bu tür yatırımları yapanların hedefi kısa dönemde olabildiğince yüksek
getiri elde etmektir. O bakımdan yatırım ortamını etkileyen ekonomik ve siyasal
koşulların olumlu yönde değişmesi, ülkeye akan yabancı portfolyo yatırımlarında
büyük artışlar doğurabileceği gibi beklentilerin olumsuza dönüşmesi de ülkeden
ani olarak büyük ölçüde portfolyo sermayesi çıkışına neden olabilir. Dolaysız ya-
bancı sermaye yatırımlarında ise yatırımcı, uzun vadeli hedeflere göre hareket eder.
Bu tür yatırımların ülkeyi terk etmesi çok daha güçtür çünkü üretim tesisinin satılıp
nakte dönüştürülmesi ve yatırımın ülke dışına çıkartılması kolayca sağlanamaz. Ay-
rıca portfolyo yatırımı ülkeyi terk ettikten bir süre sonra, koşullar düzelince tekrar
geri dönebilir. Dolaysız yatırımlar için bu çoğu kez söz konusu değildir.
• atırımları yapanların kimlikleri de birbirinden farklıdır Dolaysız yatırımlar ağır-
lıklı olarak çok uluslu şirketler tarafından yapılır. Portfolyo yatırımlarını yapanlar
ise finansal kurumlar, kurumsal yatırımcılar veya doğrudan doğruya bireysel yatı-
rımcılardır.
130 Uluslararası İktisat Teorisi

• ünümüzde yaşanan deneyimler gösteriyor ki mali krizlerle portfolyo fonlarının

çıkışı arasında yakın bir ilişki vardır. Bu da yukarıda belirtildiği üzere, portfolyo
yatırımlarının hareketliliğinden ileri gelmektedir. Ülkede oluşan koşullar yatırım-
cının beklentilerini karşılamaktan uzaklaşınca, öteki kısa vadeli yatırım fonları
(sıcak para) ile birlikte portfolyo fonları da vakit kaybetmeden ülkeyi terk etmeye
başlamaktadır. Bu çıkışların ani ve büyük kütleler hâlinde yapılması ise ev sahibi
ülkenin dış rezervleri üzerindeki baskıyı büsbütün artırarak, ekonomik istikrarsız-
lığın kolayca bir mali krize dönüşmesine bile neden olabilmektedir.
Böylece, dolaysız yabancı sermaye yatırımları ile portfolyo yatırımları arasındaki fark-
ları belirttikten sonra şimdi firmaların dışa açılma yöntemleri üzerinde duralım.

Menkul değer yatırımlarından dolaylı yatırım olarak söz edildiği durumlar hangileridir?
2
FİRMALARIN DIŞA AÇILMA KARARI
İç piyasada faaliyet gösteren ve dış piyasalara açılmayı tasarlayan bir firmanın deneyebile-
ceği birkaç yol vardır. Bunları aşağıdaki gibi açıklayabiliriz:
İhracat yoluyla dış piyasaya girme: Bir firma açısından dışa açılma sürecinin ilk aşa-
ması genellikle ihracatla başlar. Daha sonraki aşamada ise ihracat yerine doğrudan dış
piyasada üretim yapılır.
Malın ana ülkedeki tesislerde üretilip dış piyasalara ihraç edilmesi, dolaysız dış yatırı-
ma göre daha az risklidir. Çünkü dışa açılma stratejisi başarılı olmazsa uğranılacak kayıp-
lar çok yüksek olmayacaktır. İhracat için ana ülkede yapılan üretim göreceli açıdan düşük
maliyetli olduğundan, gerektiğinde dış piyasadan geri çekilmek fazla güçlük doğurmaz.
Bununla birlikte, ihracat yoluyla dış piyasalara açılmanın bazı olumsuz yönleri de var-
dır. Örneğin satış sonrası hizmetlerinde aksamalar olabilir. Bakım, onarım, yedek parça
sağlanması, geri ödeme gibi hizmetler, istenen kalite ve düzeyde verilmeyebilir. Ayrıca
ithalatçı ülkenin koyduğu kısıtlamalar dolayısıyla malın yabancı müşteriye sağlanmasında
sorunlar çıkabilir.
Yabancı hükümetlerin ithalâta fiziki kontroller yerine gümrük vergileri koymaları da
yabancı tüketiciler açısından fiyatları aşırı biçimde yükseltebilir. Buna bir de malı uzak
mesafelerden ithal etmenin yol açacağı taşıma giderlerini eklemek gerek. Son olarak şuna
da işaret edelim ki tüketiciler daima yerel olarak üretilen malları tercih etme eğilimin-
dedirler. Yabancı sermaye tarafından da yapılmış olsa, yerli üretim hiç değilse ülkede iş
olanakları yaratır. Bütün bu ve bunun gibi nedenler dolayısıyla büyük şirketler, ihracata
genellikle uluslararası işletmecilik deneyimlerinin ilk aşaması olarak bakarlar.
Doğrudan dış yatırım: Firma ihracat yoluyla girdiği dış piyasada yeterli bir talep oluş-
tuğunu görürse, ayrıntılı bir fizibilite çalışmasından sonra o piyasada doğrudan üretim
kararı alabilir. Bu karar, talebin devamlılığına, piyasadaki potansiyel rekabete ve ülke ris-
kine de bağlı olacaktır. Çok uluslu şirketler, dolaysız dış yatırımlarını ya yeni bir tesis
kurmak ya da halen mevcut bir şirketi satın almak biçiminde gerçekleştirirler.
Lisans anlaşmaları: İhracat ile dolaysız dış yatırım arasında uzlaştırıcı formül de li-
sans (licencing) anlaşmalarıdır. Lisans, firmanın elindeki teknoloji veya üretim yöntemi-
nin yabancı bir işletmeye kiralanmasıdır. Yabancı şirket, lisans anlaşması sayesinde söz
konusu malı kendisine verilen teknik özelliklere uygun biçimde üretir. Mallar satıldıkça
da kazançların bir bölümü, lisans sözleşmesinde belirtildiği şekilde, kiralayan ana şirkete
gönderilir. Lisans bedeli olarak ana şirkete yapılan ödemelere “royalty” denmektedir.
Lisans’ın bazı avantajları vardır: İhracattaki gibi taşıma giderleri yoktur. Üretim yerel
firma tarafından yapıldığından dolaysız yatırım da gerektirmez; o bakımdan içerdiği risk-
ler düşüktür.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 131
Bununla birlikte, lisansın ana firma açısından doğurabileceği bazı olumsuz etkilere
de değinmek gerekir. Yerel firma, lisans anlaşmasıyla ürettiği malı ana ülkeye veya ana
şirketin elindeki üçüncü ülke piyasalarına ihraç edebilir. Bu da ana firmanın satışlarını
azaltır. Bu endişenin sonucu olarak çoğunlukla lisans anlaşmalarına, lisansı alan firmanın
lisans verenin ana ülkesine veya onun ihracat yaptığı piyasalara satışta bulunamayacağı
biçiminde kayıtlar konulur.
İkinci sorun, ana şirketin kendi lisansı ile üretilen mallarda kalite kontrolü yapma
olanağının sınırlı oluşuyla ilgilidir. Kalitesiz olarak üretilen mallar da şirketin itibarını
zedeleyebilir. Üçüncüsü de yerel firmaya verilen teknik sırların, o ülkedeki rakip firmalara
sızdırılmasını önlemenin güçleşmesidir.

Firmaların Dışa Açılma Kararı Nasıl Gerçekleşir?

3
DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ NEDENLERİ
Bugünkü anlamda dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının tarihçesi oldukça yeni sayılır.
Bu yatırımların dünyada yaygınlaşması 1950’lerin sonrasına rastlar. Dolaysız dış yatırım-
ların nedenleriyle ilgili olarak çok sayıda ekonomik, davranışsal ve stratejik etken üze-
rinde durulmuş ve bu konuda oldukça kabarık bir literatür oluşmuştur. Aşağıda dolaysız
yabancı sermaye yatırımlarının nedeni olarak ileri sürülen belli başlı etkenler gözden geçi-
rilecek, daha sonra da bununla ilgili olarak geliştirilen bazı teoriler üzerinde durulacaktır.
Ham madde kaynakları (availability of raw materials): Ham madde kaynakları yer-
yüzüne dengeli biçimde dağılmış değildir. Ham maddelerin işletilmesine yönelik tesisleri,
madenlerde olduğu gibi bu kaynakların bulunduğu yerlerde kurmak zorunluluğu vardır.
Geleneksel dış yatırımların nedenleri bununla ilgilidir. Geçen asırda ve bu asrın baş-
larında ana ülke sanayilerinin ihtiyacı olan ham maddelerin sağlanması için Batılı şirket-
lerin yatırımları, bu kaynakların bulunduğu az gelişmiş ülkelere yapılmıştır. Ancak yine
de şu sorun ortada durmaktadır: Ham madde kaynakları neden yerel firmalar tarafından
değil de yabancı şirketler tarafından işletilmiştir? Bunun cevabı yabancı firmaların sahip
oldukları büyük sermaye, ileri teknoloji ve yöneticilik bilgisi gibi özelliklerle ilgilidir.
Üretim faaliyetlerinde dikey veya yatay bütünleşme (integrating operations): Üretim
faaliyetlerini üretimin ilk aşamasından nihai mal aşamasına kadar aynı yönetim altında
toplamak, dikey bütünleşme (vertical integration) diye adlandırılır: Örneğin ham pet-
rolün çıkartılması, damıtılması ve dağıtılması gibi. Tek yönetim altında dikey bütünleş-
menin önemli maliyet avantajları sağladığı durumlarda dış yatırımın başta gelen amacı
bununla ilgili olabilir.
Bütünleşme bazen de aynı aşamadaki üretim faaliyetlerinin ortak işletme yönetimi al-
tında toplanmasını gerektirebilir. Buna da yatay bütünleşme (horizontal integration) den-
mektedir. Söz gelişi, yalnızca petrol dağıtım faaliyetlerinin birleştirilmesi gibi. İster dikey,
ister yatay bütünleşme biçiminde olsun, Kindleberger’in de işaret ettiği gibi belirli üretim
aşamalarını çeşitli ülkelerde gerçekleştirmenin maliyet avantajı sağladığı durumlarda, fa-
aliyetlerin farklı ülkelere yaygınlaştırılması doğal bir sonuç olarak ortaya çıkar.
Aktarılamayan bilgilerin (non transferable knowledge) varlığı: Firmalar üretimle il-
gili sahip oldukları teknik bilgileri, patent veya lisans anlaşmaları biçiminde diğerlerine
satabilirler. Fakat geliştirilen bir üretim yönteminin veya ürün patentinin, firmanın kendi
elinde bulundurmasını zorunlu kılan bazı özel durumlar olabilir. Söz gelişi, öyle bilgiler
vardır ki bunlar uzun yılların deneyim ve birikimine bağlı olup satılması uygun değildir.
Dolayısıyla bu gibi durumlarda doğrudan üretim kaçınılmaz olabilir.
Şirket unvanının korunması (protecting reputations): Bazı firmalar, iş hayatında çok
prestijli bir isim veya markaya sahiptirler. Hatta ünleri ülke sınırlarının dışına yayılmıştır.
132 Uluslararası İktisat Teorisi

Lisans anlaşması yapılıp ürünün imal hakkı yabancı üreticilere verildiğinde ise aynı kali-
tenin tutturulabileceğinden emin olmayabilirler. Dolayısıyla, ürün kalitesine ve ünlerine
zarar gelmemesi için malları yurt dışında da kendileri üretmeyi tercih edebilirler. Örne-
ğin, bazı lokantalar zincirinde (McDonald’s, Whimpy’s vs. ) bu düşüncelerin özellikle et-
kili olduğu söylenebilir.
Şirketin marka veya unvanından yararlanmak istemesi (exploiting reputations):
Buradaki amaç yukarıdaki durumda olduğu gibi unvanı korumak değil, tersine bundan
yarar sağlamaktır. Bankacılık sektöründe örneğin, isim yapmış olmak çok önemlidir. Bir
bankanın uluslararası üne sahip olması, tasarruf sahiplerinde güven doğurarak mevduatı
artırıcı etki yapar. Nitekim, büyük bankaların hızla uluslararası nitelik kazanma sürecine
girmelerinde bu faktörün önemli bir rolü olmuştur.
Şirket sırlarının korunması (protecting secrecy): Üretime ilişkin bilgilerde gizliliğin
çok önem taşıdığı durumlarda, lisans anlaşması değil, dolaysız dış yatırım tercih edilir.
Çünkü lisans sahibi, bu bilgilerin dışarıya sızmasını önlemede patent sahibi kadar özen
göstermeyebilir.
Ürünün yaşam dönemlerinde son aşamaya ulaşılmış olması (product life-cycle
hypothesis): Ürünlerin yaşam dönemi hipotezine göre, yeni bir ürünün gelişmesi tamam-
landıktan ve iç piyasa sınırına ulaşıldıktan sonra, bu piyasada daha fazla kâr olanakları
kalmaz. Kâr artışını sürdürülebilmek için daha az girilmiş bulunan ve belki de rekabetin
daha sınırlı olduğu yabancı piyasalarda üretim yapmak gerekli olabilir.
Raymond Vernon tarafından savunulan bu hipotezden anlaşılacağı gibi dış yatırım,
ulusal piyasada uzun süre yerleşmiş olmanın ve iyi iş yapmanın bir sonucudur. Bu görüş
açısından, Amerikan firmalarının dış piyasalarda egemen olmaları da ürün devrelerinin
ileri aşamalarında bulunmalarıyla ilgilidir.
Oligopolcü piyasa yapısı: Birkaç büyük firmanın piyasaya egemen olduğu durumlar-
da, birinin alacağı kararlar diğerlerini de etkiler. Dolayısıyla biri dış yatırım yapınca, diğe-
ri de piyasayı ona kaptırmamak için aynı yola gider ve yatırım yoluyla dış piyasaya açılır.
İthalâtçı ülkenin koyduğu tarife ve kotalardan kaçınma: İhracatçı firma, dış alıcı ül-
kenin uygulamaya koyduğu tarife ve kotalar karşısında, o piyasayı kaybetme tehlikesi ile
karşılaşır. Bu durumda, tarife ve kotaların etkisinden kurtulup o piyasayı eskisi gibi elde
tutmanın en etkili yolu, söz konusu piyasada üretime başlamaktır. Amerikan yatırımları-
nın 1960’lı yıllarda Batı Avrupa’ya akışı bu nedenle ilgilidir.
Roma Anlaşması ile Avrupa Ekonomik Topluluğu kurulup dışında kalan ülkelere
(ABD dâhil) ortak gümrük tarifesi uygulanmaya başlanınca, Amerikan şirketlerinin böl-
geye ihracatı bu durumdan olumsuz biçimde etkilenmişti. O bakımdan, söz konusu şir-
ketler yatırımlarını kitleler hâlinde topluluk ülkelerine yapmaya başladılar.
Ulusal piyasadaki yasal düzenlemelerden ve kısıtlamalardan kurtulma (avoiding
regulations): Bankaların ve bazı imalat sanayii alt sektörlerinin uluslararası alana yayıl-
malarında önemli bir etkendir. ABD’de ve diğer sanayileşmiş ülkelerde bankacılık yasa-
larının getirmiş olduğu düzenlemeler, bunlardan kurtulmak üzere bankaları yurt dışında
şubeler açmaya yöneltmiştir.
Bunun gibi ülkedeki çevre koruma standartlarının getirdiği kısıtlamalardan kurtul-
mak isteyen bazı imalat sanayii firmaları, üretim için düşük çevre standartlı ülkeleri seç-
mişlerdir. Çevreyi kirleten ve kamu sağlığına zarar veren endüstriler (çimento, kimya vs.)
arasında bunun birçok örnekleri görülebilir.
Firmanın müşterilerini izlemesi (symbiotic relationships): Bazı endüstrilerdeki fir-
maların, müşterilerini izlemeleri gereklidir. Müşterileri, yurt dışına yatırım yapınca, onlar
da o yörelerde şube veya ofis açarlar. Bankalar, danışmanlık ve menkul kıymet aracı şir-
ketleri bir ölçüde bu niteliktedir.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 133
Yatırımları uluslararası çeşitlendirme (international diversifi-cation): Dış yatırım-
lar, hissedarlar açısından dolaylı olarak portfolyo çeşitlenmesi sağlar (kuşkusuz pay sahip-
lerinin kendilerinin portfolyo çeşitlendirmesi yapmamaları varsayımı altında).
Üretimin tek bir piyasa ile sınırlı bulunması durumunda, nakit akımları göreceli bir
istikrarsızlık gösterir. Firma, ürün çeşitlendirmesi ile bunu bir ölçüde dengelemeye ça-
lışabilir. Fakat aynı ülkedeki tüm ürünlerin satış koşullarının benzer yönde etkilenmesi
normaldir. Yani çeşitlendirme ile sistematik risk giderilemez. Oysa firma, üretimini ulus-
lararası düzeyde çeşitlendirerek bu riski bir ölçüde azaltabilir. Çünkü tüm ülke ekonomi-
leri aynı yönde dalgalanmazlar.
Ucuz yabancı faktör kullanımı: Emek ve doğal kaynak maliyetleri, ülkeler arasında
büyük değişmeler göstermektedir. Dolayısıyla emek ve doğal kaynak yoğun malların bu
faktörlerin bol ve ucuz olduğu yerlerde kurulması, üretim maliyetlerini düşürücü etki ya-
par. Çoğu Amerikan şirketlerinin Meksika, Malezya, Kore, Hindistan, Hong Kong ve Tay-
van gibi yörelere yaptıkları yatırımlarda bu faktörün önemli etkisi vardır. Japon firmaları
da giderek Meksika ve diğer ucuz emek ülkelerine doğru yönelmektedir.

Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının nedenlerini sıralayınız?

4
Böylece, dolaysız dış yatırımların nedenleri konusunda literatürde üzerinde durulan
belli başlı faktörleri gözden geçirdikten sonra şimdi bu konuda geliştirilen bazı teorilerden
söz edilecektir.

DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINI AÇIKLAYAN

TEORİLER
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının dünyada yaygınlaşması son 50-60 yıllık döne-
me ait bir gelişmedir. Konuyla ne Klasik ne de Neo Klasik İktisatçılar ilgilenmişlerdir. O
bakımdan, Uluslararası Ticaret Teorisi analizlerinde de dolaysız yabancı sermaye yatırım-
larına yer verilmiş değildir. Dolayısıyla konunun teorik yönden incelenmesi yeni nesil
iktisatçılara kalmıştır.
Yakın geçmişte dolaysız yabancı sermaye konusunda ortaya atılan ve test edilen birçok
teori vardır. Fakat bunların her birisi yukarıda gözden geçirildiği gibi daha çok belirli bir
faktör üzerinde durarak yabancı sermayeyi açıklamaya çalışmakta, o nedenle de dar bir
alana yönelik kalmaktadır.
Yabancı sermaye konusundaki bir teoriden en azından şu sorulara yanıt vermesi bek-
lenir:
• na ülkede kurulu şirketler neden başka bir ülkeye yatırım yaparlar
• abancı bir ülkeye dolaysız yatırım yapan şirketler nasıl oluyor da o piyasa hakkın-
da daha fazla bilgi sahibi olan yerli şirketlerle rekabet edebilmektedirler?
• irketler ihracat veya lisanslandırma yerine yabancı ülkeye neden yatırımı tercih
ederler?
Buna göre yabancı sermaye konusunda geliştirilen çok sayıdaki teori genel bir yakla-
şımdan hareket edilerek şu dört başlık altında toplanabilir: Tekel üstünlüğü teorisi, oligo-
polistik tepki teorisi, içselleştirme teorisi ve OLI modeli.

Tekel Üstünlüğü Teorisi

Bu teoriye göre, çok uluslu şirketin yerel şirketler karşısındaki üstünlüğünün nedeni, ona Tekel üstünlüğü teoremi
tekel gücü sağlayan etkenlerdir. Tekel üstünlüğü yaratan bu etkenler yabancı şirkete öz- 1960’larda Stephan Hymer
tarafından ortaya atılmıştır.
güdür, piyasadaki öteki işletmeler bunlardan yararlanamazlar. Dolayısıyla tekel üstünlüğü
teoremi, yabancı sermaye yatırımlarını bu firmaların faaliyet gösterdikleri yabancı piyasa-
larda rekabetçi koşulların bulunmaması ile açıklar.
134
Oligopolcü tepki teoremine göre,
birkaç büyük firmanın egemen
olduğu bir piyasada (oligopol
piyasası) firmaların birisinin kâr,
fiyat, satış, yatırım vs. gibi kritik
konularda aldıkları bir karara,
diğerleri de benzer bir kararla
tepkide bulunurlar.
Bir firmanın sahip olduğu
özel bilgilerden tam olarak
yararlanabilmesinin, o yeni
bilgilerin başkalarının eline
geçerek üretimde kullanılmasını
önlemenin en etkin yolu, onu
içselleştirmek, yani lisans
anlaşmaları yerine bu bilgileri
şirketin kendi üretiminde
kullanmasıdır.
Model, içerdiği kavramların
İngilizcedeki baş harflerinin bir
araya getirilmesinden oluşur.
Buna göre O (ownership) sahiplik
üstünlüklerini, yani işletmenin
yalnız kendisinde bulunan
üretim ayrıcalıklarını, L yerle
ilgili üstünlükleri (location),
yani yatımın yapılacağı piyasa
konumuyla ilgili üstünlükleri, I
de içselleştirme (internalization)
üstünlüklerini, diğer bir deyişle,
şirketin bir piyasaya neden
başka yollarla değil de doğrudan
yatırım biçiminde gireceğini
açıklamaktadır.
Uluslararası İktisat Teorisi
Buradan anlaşılacağı gibi yukarıda gözden geçirilen dikey bütünleşme, yatay bütünleş-
me, aktarılmayan bilgiler, şirket unvanından yararlanma, ürünün yaşam dönemleri mo-
deli vs. gibi etkenler tekel üstünlüğü yaratan etkenler arasında düşünülebilir.
Oligopolcü Tepki Teorisi
Oligopolcü tepki teoremine göre, birkaç büyük firmanın egemen olduğu bir piyasada
(oligopol piyasası) firmaların birisinin kâr, fiyat, satış, yatırım vs. gibi kritik konularda
aldıkları bir karara, diğerleri de benzer bir kararla tepkide bulunurlar. Buna göre, benzer
malı ihraç eden iki firmadan birinin yabancı piyasada doğrudan yatırım yaparak orada bir
üretim üssü oluşturması, onun dış piyasayı ele geçirerek öbür firmanın ihracatının azal-
masına yol açabilir. Çünkü bu firma, yabancı piyasada daha düşük maliyetle üretim ya-
parak, müşterilere yakın olduğu için onlara satış sonrası hizmetleri sağlayarak yeni bilgi,
beceri elde ederek ve değişik mal ve hizmetler üreterek bir rekabet üstünlüğü sağlayabilir.
Dolayısıyla bu olumsuzluklardan kurtulmak için ikinci firmanın izlemesi gereken yol,
ilk firma gibi yatırımını dış piyasalara yapmaktır. Söz gelişi, Coca Cola’nın yatırımla girdi-
ği bir piyasaya, Pepsi Cola’nın da girmesi bu şekilde açıklanabilir. Yukarıda değinilen ne-
denler arasında firmanın dış piyasaya yatırım yapan müşterilerini izleyerek o piyasalarda
şube açması, dışarıdaki ucuz ham madde ve iş gücü kaynakları, ithalatçı ülkenin tarife ve
öteki dış ticaret kısıtlamalarından kurtulmak istemesi vs. gibi etkenler bu grup içinde ele
alınabilir.
İçselleştirme Teorisi
Bir firmanın sahip olduğu özel bilgilerden tam olarak yararlanabilmesinin, o yeni bilgi-
lerin başkalarının eline geçerek üretimde kullanılmasını önlemenin en etkin yolu, onu
içselleştirmek, yani lisans anlaşmaları yerine bu bilgileri şirketin kendi üretiminde kullan-
masıdır. Böylece şirketin dışa bağımlılığı ile birlikte, ilerde ortaya çıkabilecek risk faktörle-
ri de azaltılır. Yukarıda değinilenler arasında yer alan şirket sırlarının korunması, şirketin
marka ve unvanından yararlanmak, dikey ve yatay bütünleşme gibi faktörler bu kapsamda
düşünülebilir.
OLI Modeli
OLI modeli, bir grup iktisatçının dolaysız yabancı sermaye konusunda ayrıntılı bir teori
geliştirmek üzere yaptıkları çalışmaların bir sonucu olup günümüzde yaygın biçimde kul-
lanılır. Model, içerdiği kavramların İngilizcedeki baş harflerinin bir araya getirilmesinden
oluşur. Buna göre O (ownership) sahiplik üstünlüklerini, yani işletmenin yalnız kendi-
sinde bulunan üretim ayrıcalıklarını, L yerle ilgili üstünlükleri (location), yani yatımın
yapılacağı piyasa konumuyla ilgili üstünlükleri, I de içselleştirme (internalization) üstün-
lüklerini, diğer bir deyişle şirketin bir piyasaya neden başka yollarla değil de doğrudan
yatırım biçiminde gireceğini açıklamaktadır.
Dolayısıyla OLI modeli adı verilen bu teorik çerçeveye göre, yurt dışında yatırım ya-
pacak işletmenin bu piyasalara girmeden önce kendisine rekabet üstünlüğü sağlayacak
olan yöntemler, teknikler, bilgi ve beceriler (O) geliştirmiş olması gerekir. Bunlar arasında
örneğin, AR-GE kaynaklı gelişmiş üretim teknolojileri, farklı ürünler, yönetim ve pazar-
lama bilgileri vs. bulunabilir.
Diğer yandan yatırımın yapılacağı ülkenin konumunun (L) da yatırımın kârlılığını
sağlayacak özellikte olması gerekir. Bunun için örneğin ilgili piyasada tekelci güç elde et-
mek kadar o piyasadaki makroekonomik koşulların uygunluğu da önem taşır; örneğin
ekonomik ve siyasal istikrarın sağlanmış olması, sağlam bir alt yapının bulunması, dengeli
bir kur, faiz ve fiyat politikası izlenmesi vs. gibi.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 135
Nihayet şirketin o piyasaya ihracatla veya lisans anlaşması yapmak yerine, doğrudan
yatırımla girmesini gerektiren üstünlükler bulunmalıdır. Bunlara içselleştirme üstünlük-
leri (I) dendiğini yukarıda belirtmiştik. Örneğin, teknolojiyi sürekli güncelleştirmek, bu
teknolojileri yaratan teknik eleman kadrolarını denetim altında tutmak vs. burada belir-
tilebilir.
OLI modeline göre değinilen bu üç koşul sağlandığı takdirde çok uluslu işletme, orta-
ya çıkacak fırsatlardan yararlanmak üzere, doğrudan yatırım yapma yoluna gidecek, aksi
hâlde ihracat veya lisans yolunu tercih edecektir.

DÜNYADAKİ DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI

1980’lerden önce dünyadaki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en büyük payı Latin
Amerika ülkelerine giderdi. 1980 başlarında ortaya çıkan dış borç krizi dolayısıyla bölge-
deki üretim artışının ciddi biçimde yavaşlaması üzerine bu durum değişti. Latin Amerika
ülkelerinde büyük istikrarsızlıklar yaşanırken Doğu Asya ülkeleri hızlı biçimde büyümek-
te ve dünya ekonomisi ile bütünleşmekte idiler. Dolayısıyla o tarihlerden sonra Doğu Asya
ülkeleri dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en çok tercih ettiği bölge durumuna gel-
miştir. 1990’lardan sonra ise ekonomisi hızla gelişen Çin, yabancı sermayenin yeni gözde-
si olmuştur. Bugün Çin, tüm az gelişmiş ülkeler içinde tek başına en fazla yabancı sermaye
çeken ülke konumundadır.
Tablo 6.1’de dünyadaki dolaysız yabancı sermaye hareketleri giren ve çıkan bölge, ülke
grupları ve seçilmiş ülkelere göre gösterilmektedir. Yabancı sermaye girişi, yatırımın ya-
pıldığı (ev sahibi durumundaki) bölge veya ülkeleri, çıkışı ise yatırımı yapanların mensup
oldukları ülke ya da bölgeleri ifade eder. Tabloya göre 2013 yılında dünyadaki toplam do-
laysız yabancı sermaye girişleri 1.452,0 milyar dolardır. Bu miktar yatırımın yüzde 38,9’u
gelişmiş ve yüzde 53,6’sı gelişmekte olan ülkelere, yüzde 7,4’ü de dönüşüm ekonomilerine
yapılmıştır. Zaman içindeki değişmelere bakıldığında ise gelişmiş ülkelere yapılan yatı-
rımların payının ortalama olarak azaldığı, gelişmekte olanlara ve dönüşüm ekonomilerine
yapılanların payının ise arttığı görülür. Diğer yandan tablonun alt kısmından görüleceği
gibi 2013 yılında dünyada dolaysız yabancı sermaye yatırımı yapan kuruluşların yüzde
60,8’i gelişmiş ülke kaynaklıdır. Ancak gelişmiş ülkelerden kaynaklanan yatırımların payı
zaman içinde azalan bir eğilim göstermektedir; örneğin bu oran 2009’da yüzde 72,2 düze-
yinde idi. Gelişmiş ülkelerin payındaki bu azalmaya karşılık, gelişmiş ülkelerin ve dönü-
şüm ekonomilerinin paylarındaki artışlar dikkati çekmektedir. Örneğin 2009’da 2013’e az
gelişmiş ülkelerden kaynaklanan yatırımların oranı yüzde 23,6’dan yüzde 32,2’ye yükselir-
ken dönüşüm ekonomilerinin payı da yüzde 4,1’den yüzde 7,0’a çıkmıştır.
Belirtmek gerekir ki gelişmiş ülke kaynaklı yatırımların payında oransal olarak bir
düşüş görülse de bu tür yatırımların ana özelliklerinden birisi bugün de değişmemiştir.
Şöyle ki yatırımlar ağırlıklı olarak bir sanayileşmiş ülkeden başka bir sanayileşmiş ülkeye
doğru akmaktadır.
136 Uluslararası İktisat Teorisi

Tablo 6.1 Bölge ve ülke 2009 2010 2011 2012 2013

Dünyada Dolaysız
Yabancı Sermaye Giriş Dolaysız Yabancı Sermaye Girişleri
ve Çıkışları, 2009-2013 Dünya 1.221,8 1.422,3 1.700,1 1.330,3 1.452,0
(Milyar dolar) Gelişmiş Ülkeler 618,6 703,5 880,4 516,7 565,6
Kaynak: UNCTAD, (Dünya toplamına %) 50,6 49,5 51,8 38,8 38,9
World Investment Avrupa 408,9 436,3 538,9 244,1 250,8
Report, 2014, s. 205.
Avrupa Birliği 363,1 383,7 490,4 216,0 246,2
Japonya 11,9 -1,2 -1,8 1,7 2,3
ABD 143,6 198,0 223,8 160,6 187,5
Az Gelişmiş Ülkeler 532,6 648,2 724,8 729,4 778,4
(Dünya toplamına %) 43,6 45,6 42,6 54,8 53,6
Çin 95,0 114,7 124,0 121,1 123,9
Türkiye 8,6 9,1 16,2 13,2 12,9
D nüşüm Ekonomileri 70,7 70,6 94,8 84,2 108,0
(Dünya toplamına %) 5,8 4,9 6,6 6,3 7,4
Dolaysız Yabancı Sermaye Çıkışları
Dünya 1.171,2 1.467,6 1.711,7 1.346,7 1.410,7
Gelişmiş Ülkeler 846,3 988,8 1.215,7 852,7 857,5
(Dünya toplamına %) 72,2 67,4 71,0 63,3 60,8
Avrupa 431,4 591,3 653,0 299,5 328,7
Avrupa Birliği 383,6 483,0 585,3 237,9 250,5
Japonya 74,7 56,3 107,6 122,6 135,8
ABD 287,9 277,8 386,7 366,9 338,3
Az Gelişmiş Ülkeler 276,7 420,6 422,6 440,2 454,1
(Dünya toplamına %) 23,6 28,7 24,7 32,7 32,2
Çin 56,5 68,8 74,7 87,8 101,0
Türkiye 1,6 1,5 2,3 4,1 3,1
D nüşüm Ekonomileri 48,3 57,9 73,4 53,8 99,2
(Dünya toplamına %) 4,1 3,9 4,3 4,0 7,0

Şirket satın alımları ve birleşmeleri: Daha önce de değinildiği gibi yabancı serma-
ye yatırımları, sıfırdan başlanarak yeni bir üretim tesisinin kurulması (greenfield in-
vestments: yeşil alan yatırımları) veya hâlen mevcut tesislerin birleştirilmesi ya da satın
alınması (M&A investments) biçiminde yapılabilir. Yakın geçmişte daha çok mevcut tesis
ve kuruluşların yabancılara satışı biçiminde gerçekleştirilen yabancı sermaye yatırımları
Türkiye’de de önemli bir gündem konusu oluşturmuştur. Türkiye’de 2001 Krizi’nden sonra
bankacılık, iletişim ve haberleşme gibi hizmet kesimleri başta olmak üzere birçok alanda-
ki ulusal şirketin yabancılara satışı gerçekleşmiştir.
Tablo 6.2’de 2000-2013 döneminde dünyada şirket satın alımı veya şirket birleşmeleri
biçiminde yapılan (değeri bir milyar dolar ve üzerinde olan) dolaysız yabancı sermaye
yatırımlarıyla ilgili veriler yer almaktadır. Görüleceği gibi gerek işlem sayısı gerekse değer
olarak yapılan birleşmeler zaman içinde önemli bir artış göstermiştir. Şöyle ki 2000’de
1.478 olan birleşme sayısı 2013’te 2.043’e, birleşmelerin değeri de 83 milyar dolardan 171
milyar dolara yükselmiştir. Bu artışın önemli nedenlerinden birisi bu dönemde çeşitli ül-
kelerde devletin elinde bulunan birçok büyük işletmenin özelleştirilmesi ve bu kapsamda
yabancılara yapılan satışlardır.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 137
Toplam dünya Tablo 6.2
Yıllar Sayı Değer, Milyar $ sermaye akımınına Özel Şirketler
yüzdesi Tarafından Dünyadaki
2000 1.478 83 6 Sınır Ötesi Şirket
2001 1.467 85 11 Satınalımları ve
Birleşmeleri (MA’s),
2002 1.329 72 14 2000-2013 (İşlem sayısı
2003 1.589 91 23 ve değer)
2004 1.720 134 25 Kaynak: UNCTAD,
2005 1.892 209 23 World Investment
2006 1.898 263 23 Report 2014, s. 18.

2007 2.108 541 31

2008 2.015 444 31
2009 2.186 115 18
2010 2.280 147 19
2011 2.026 161 15
2012 2.300 192 23
2013 2.043 171 21

Şirket satın alımı ve birleşmeleri biçimindeki yatırımlarda görülen artışların bir diğer Sınır ötesi şirket satınalım
ve birleşmeleri biçimindeki
nedeni de özel hisse senedi yatırım fonlarının (private equity funds) portfolyolarında bu yatırımların sektörel
tür yatırımlara giderek artan oranda yer vermeye başlamış olmalarıdır. Sınır ötesi şirket dağılımında özellikle az gelişmiş
satınalım ve birleşmeleri biçimindeki yatırımların sektörel dağılımında özellikle az geliş- ülkelerde bankacılık, finans,
telekomünikasyon, emlak
miş ülkelerde bankacılık, finans, telekomünikasyon, emlak komisyonculuğu gibi hizmet komisyonculuğu gibi hizmet
alanlarındaki işletmeler ilk sıralarda gelmektedir. alanlarındaki işletmeler ilk
sıralarda gelmektedir.

ÖZEL BAZI DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI

Farklı bazı özellikleri olan dolaysız yabancı sermaye yatırımlarıyla ilgili olarak aşağıda
montaj sanayi yatırımları, yap-işlet devret modeli ve zorunlu yeni yatırımlar üzerinde du-
rulacaktır.

Montaj Sanayii
Montaj (kurgu, takma sanayii) özel bir dolaysız yabancı sermaye yatırımı yöntemidir. Montaj (kurgu, takma sanayii)
özel bir dolaysız yabancı sermaye
Şöyle ki dışarıdaki ana firmadan sağlanan temel nitelikteki ara malları, ev sahibi ülkede yatırımı yöntemidir. Şöyle ki
yapılan bazı basit parçalarla birleştirilerek üretimin son aşaması ana merkezin dışında dışarıdaki ana firmadan sağlanan
gerçekleştirilir. Örneğin otomobil sanayiini ele alalım: Yabancı firma tarafından ana mer- temel nitelikteki ara malları, ev
sahibi ülkede yapılan bazı basit
kezden veya başka bir sanayileşmiş ülkeden getirtilen motor, şanzıman ve diferansiyel gibi parçalarla birleştirilerek üretimin
parçaların, ucuz yerel işçiler kullanılarak yerli kaporta üzerine takılması (monte edilmesi) son aşaması ana merkezin dışında
gerçekleştirilir.
bir montaj faaliyetidir. Az gelişmiş ülkelerde bu tür üretim, özellikle ithal ikamesi politi-
kalarının yoğun olarak uygulandığı 1960’lı yıllarda yaygındı.
Montaj sanayiinde yabancı sermayedarın amacı az gelişmiş ülkedeki düşük ücretler-
den yararlanmak, tüketici piyasasına daha yakın olmak veya taşıma giderlerinden tasarruf
sağlamaktır. Montaj tipi imalat çoğunlukla otomotiv, makine imalâtı ve kimya sanayii gibi
piyasaya yönelimli endüstrilerde görülür. Takma ve kurma gibi işlemler sonucunda, bu
malların hacmi veya ağırlığı artar (otomobil örneğindeki gibi). O bakımdan üretimin son
aşamasının yurt dışında, piyasaya yakın yerlerde gerçekleştirilmesi, taşıma giderlerinden
tasarruf sağlayarak üretim maliyetini düşürmeye yardımcı olur.
Ev sahibi durumunda olan az gelişmiş ülkeler, montaj yoluyla yabancı sermaye ithali-
ni, çoğunlukla belirli endüstrilerin kurulmasında ilk adım olarak düşünürler. Bu ülkelerin
138 Uluslararası İktisat Teorisi

izin verdikleri montaj yatırımları genellikle ithalatı ikame edici niteliktedir. Böylece, es-
kiden bitirilmiş şekilde ithal edilen malların, şimdi son aşamadan da olsa yerli üretimine
başlanılmasıyla, döviz giderlerinden tasarruf sağlanacağı beklenir. Ayrıca, işsizliğin yaygın
olduğu bu ülkelerde montaj sanayiinin yerli iş gücüne istihdam yaratması söz konusudur.
Fakat ev sahibi ülkenin montaj sanayiinden asıl beklediği, teknoloji transferi sağlaması
ve yerli parça oranının artırılmasıyla zamanla tümden yerli üretime geçilmesidir. Montaj
sanayiinden beklenilen diğer bir yarar da kuşkusuz, ülkede gerçekleştirilen üretimin dışa-
rıya ihraç edilerek döviz gelirlerine katkı sağlamasıdır.
Bir kısım ülkeler montajla başlattıkları sanayilerini zamanla hemen hemen bütünüyle
yerli üretime dönüştürmeyi başarmışlardır. Bazılarında ise montaj tipi üretim, ödemeler
bilançosu üzerinde ağır bir yük doğurmuş ve yerli firmaların kurulmasını ve gelişmesini
engellemiştir. Türkiye’de montaj tipi üretime 1960’larda özellikle otomotiv endüstrisinde
başlanmıştı. Bu endüstriler ayrıca çeşitli yatırım ve ihracat teşvikleri ile de desteklenmiş-
lerdir.

Yap-İşlet-Devret Modeli
Yap-işlet-devret (build-operate-transfer) modeli, bir ülkede temel alt yapı yatırımlarının
yapılmasında, özel kesime açılmayı ve yabancı sermaye katkısını sağlamayı amaçlayan,
dünyada ve Türkiye’de oldukça yeni sayılan bir modeldir.
Bu yöntemle daha çok büyük elektrik santralleri, barajlar, hava alanları, metrolar ve
bazı kara yollarının yapımı gerçekleştirilir. Devletin bu gibi projeleri bütçe kaynakların-
dan karşılaması, büyük bir mali yük doğurur. Yap-işlet-devret modeli hükümetlere bu
alanlardaki faaliyetlerde bir tür destek gibi düşünülmüştür.
İlgili projenin gerçekleştirilmesi için uluslararası yatırım bankaları ve öteki kuruluş-
ları kapsayan bir konsorsiyum oluşturulur. Yatırım için gerekli fonların sağlanması, in-
şaat projesinin hazırlanması, inşaatın gerçekleştirilmesi ve yatırımın tamamlanmasından
sonra tesisin işletilmesi gibi işler, bu konsorsiyum tarafından yerine getirilir. Ancak proje
inşaatını yapmak ve tesisi işletmekle görevli bir yerli şirket vardır. Buna göre proje, bir
uluslararası konsorsiyumla yerli şirketin ortak yatırımı (joint venture) biçimindedir. Özel
veya kamu kuruluşu biçiminde olan yerli şirket de yatırım üzerinde belirli oranda pay
sahibidir.
Bu tür yatırımların önemli bir özelliği gerçekleştirilecek yatırımın üreteceği mal veya
hizmetin ev sahibi ülke hükümeti tarafından belirli bir fiyattan satın alınma taahhüdüdür.
Bunun için ev sahibi ülkenin dövizle ödemede bulunması öngörülür.
Projenin toplam bedeli önceden sabit bir miktar olarak belirlenmiştir. 10-15 yıl gibi
belirli bir süre sonra yatırımın bedelsiz olarak ev sahibi ülke hükümetine devredilmesi ka-
rarlaştırılır. Böylece dışarıya yapılan kâr transferleri ev sahibi ülkenin toplam dış borç ile
yerli ortağın koyduğu sermayeyi, gerekli faiz ve kârları, tesisin işletme ve bakım giderlerini
karşıladıktan sonra tesis ev sahibi ülke hükümetine devredilir. Türkiye’de 1980’li yıllar-
dan sonra, yap-işlet-devret modeli ile ilgili birçok proje gerçekleştirilmiştir. Bu kanaldan
özellikle toplu taşımacılık, şehir suyu tesisi, elektrik enerjisi gibi temel altyapı hizmetleri
alanında yararlanılmıştır.

Zorunlu Yeni Yatırım

Eğer yabancı sermaye şirketi kârlarını ana ülkesine transfer edemiyorsa bunları yerel ül-
kede yeniden yatırıma (reinvest) yöneltebilir. Başka bir deyişle bu fonları kullanarak yeni
üretim tesisleri kurabilir veya mevcut tesisleri geliştirici yatırımlar yapar. Ancak bu bir
“zorunlu” (forced) veya “gönüllü olmayan” (involuntary) yatırım türüdür.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 139
Ülkeler arasında yapılan yatırımların karşılıklı garanti edilmesi anlaşmaları ile yatırım Eğer yabancı sermaye şirketi
kârlarını ana ülkesine transfer
kabul eden ülkelerin bu gibi önlemler almaları engellenmeye çalışılmıştır. Dünya Banka- edemiyorsa bunları yerel ülkede
sında oluşturulan MIGA programının amacı da bu konuda yabancı yatırımcılara güvence yeniden yatırıma (reinvest)
yöneltebilir. Başka bir deyişle bu
vermektir. fonları kullanarak yeni üretim
tesisleri kurabilir veya mevcut
ULUSLARARASI SERMAYE AKIMLARININ ETKİLERİ: EKONOMİK tesisleri geliştirici yatırımlar
yapar. Ancak bu bir “zorunlu”
ANALİZ (forced) veya “gönüllü olmayan”
Uluslararası sermaye akımlarının ilgili ülkelerde üretim, refah, kaynak etkinliği, faktör (involuntary) yatırım türüdür.
gelirleri ve dolayısıyla da dünya refahı üzerinde doğurabileceği önemli etkiler vardır. Aşa-
ğıda bir grafik yardımıyla bu etkiler açıklanmaya çalışılacaktır. Bu amaçla iki ülkeli bir
model ele alınacak ve sermaye faktörünün etkilerini somut biçimde ortaya koyabilmek
için ülkeler arasında mal ticareti yapılmadığı varsayılacaktır. Ele alacağımız ülkeler örne-
ğin, Türkiye ve Almanya olsun.
Şekil 6 -1’de görüldüğü gibi dünyadaki toplam sermaye stokunun 00’ olduğunu var-
sayalım. Bu sermaye Türkiye ile Almanya’nın sahip olduğu miktarların toplamına eşit-
tir. VMPkT ve VMPkA çeşitli yatırım düzeylerinde sırasıyla Türkiye ve Almanya’da ser-
mayenin marjınal ürün değeri eğrileridir. Başka bir deyişle bu eğriler, her ülkede öteki
girdiler (emek) sabit kalırken kullanılan sermayeyi bir birim artırmakla yaratılan mar-
jınal fiziki ürün (MPPk) miktarı ile malın fiyatının (P) çarpımından oluşan değerleri
(MVP=MPPk×P) yansıtır.

Şekil 6.1
VMPkT VMPkA

Almanya’da sermayenin marjinal ürün değeri

Türkiye’de sermayenin marjinal ürün değeri

C
Türkiye Almanya
VM
Pk
T P kA
VM
D
M
B E
F G

A N

0
K V 0’
Türkiye’nin sermaye stoku Almanya’nın sermaye stoku

Uluslararası Sermaye Akımlarının Üretim ve Refah Etkileri

Türkiye’nin sermaye miktarı 0 köşesinden sağa, Almanya’nın sermaye miktarı da 0 köşesinden sola doğru ölçülür. VPMKT
Türkiye’nin, VPMKA da Almanya’nın marjinal ürün değeri eğrileridir. Sermaye akımlarına izin verilmesinden sonra sermaye
bedeli Türkiye’de 0M den 0F ye düşer, Almanya’da 0ʹN den 0ʹG ye yükselir. VK kadar sermaye Almanya’dan Türkiye’ye göç
eder. Türkiye’de ulusal üretim DEVK kadar artar, Almanya’da AEVK kadar azalır, böylece dünya üretimi ADE kadar artmış
olur. Türkiye’de sermaye gelirleri FMDB kadar azalır, Almanya’da GNAB kadar artar.

Rekabetçi piyasa koşulları altında sermayenin marjınal ürün değeri eğrisi aynı zaman-
da bu faktörün talep eğrisidir. Çünkü çalıştırılacak ek bir sermayeye yapılabilecek ödeme,
hiçbir zaman onun sağlayacağı ürünün değerinden (marjınal ürün değerinden) daha yük-
sek olamaz. Başka bir deyişle rekabetçi piyasa koşulları altında firmalar ancak sermayenin
140 Uluslararası İktisat Teorisi

bedelinin (faiz, sermaye malının kullanım kirası), onun marjınal ürün değerine eşitlen-
diği miktara kadar sermaye talep ederler (Bu ilke doğal olarak öteki üretim faktörleri için
de geçerlidir).
VMPkT eğrisinin şeklinden de anlaşıldığı gibi Türkiye’nin sermaye miktarları normal
yönde, yani 0’dan başlayarak soldan sağa doğru ölçülmektedir. VMPkA nın çiziliş şekli ise
bunun tersinedir; yani Almanya’nın sermaye miktarı 0ʹ köşesinden sola doğru artar.
Sermayenin Türkiye’de göreceli olarak kıt, Almanya’da bol olduğunu kabul edelim.
Dolayısıyla grafiğe göre ilk durumda Türkiye’de sermayenin bedeli 0M gibi yüksek bir
düzeyindedir. Faktörlerin tam istihdam edilmesi varsayımı altında, ülke sahip olduğu ser-
mayenin tamamını kullanır, bu da 0K’dır. Almanya’da ise sermayenin bedeli 0ʹN gibi daha
düşük bir düzeyde olup yine tam çalışma varsayımına göre sahip olunan 0ʹK toplam ser-
maye miktarının tamamı kullanılmaktadır. Bu iki ülkenin sermaye miktarlarının toplamı
olan 0K+0ʹK ise iki ülkeli model gereği dünya sermaye arzını ifade eder.
Marjınal ürün değeri eğrisinin altında kalan alan toplam üretimi veya ülkelerin ulusal
gelirini göstereceğine göre, Türkiye’nin ulusal geliri 0CDK alanı kadardır. Bu miktar geli-
rin 0MDK bölümü sermayedarlara gidecek, kalan MCD bölümü ise üretimde kullanılan
öteki faktörlerin kazancını oluşturacaktır. Bu modelde üretim faktörlerinin yalnız serma-
ye ve emekten oluştuğu varsayıldığına göre bu miktar, emeğin geliridir. Benzer biçimde,
Almanya’nın toplam üretim ve ulusal geliri 0ʹHAK olup bunun 0ʹNAK payı sermaye sa-
hiplerine, kalan NHA payı da emeğe gidecektir.
Faktör fiyatlarının eşitlenmesi: Şimdi, iki ülke arasında sermaye akımının serbest bı-
rakıldığını varsayalım. Doğal olarak sermaye, bu faktörün bol ve bedelinin düşük (0ʹN)
olduğu Almanya’dan, arzının kıt ve bedelinin yüksek (0M) olduğu Türkiye’ye doğru ha-
reket edecek ve sonuçta iki ülkedeki sermaye bedelleri birbirine eşitlenecektir. Başka bir
deyişle sermaye göç ettikçe Türkiye’de sermaye bedeli düşer, Almanya’da yükselir ve gra-
fiğe göre VE (veya 0F ya da 0ʹG) düzeyinde sermaye bedelleri birbirine eşitlenir. Dikkat
edileceği gibi E noktası iki ülkeye ait sermayenin marjinal ürün değeri eğrilerinin kesişme
noktasıdır. Sermayenin marjınal ürün değerleri eşitlenince bedelleri de eşitlenmiş olur ve
böylece sermaye hareketi son bulur.
Üretim değişmeleri: Grafiğe göre faktör bedelleri eşitliğinin sağlanabilmesi için VK
miktar sermaye Almanya’dan Türkiye’ye gitmiştir. Sermaye sahiplerinin sermayeyi ülkele-
rinden çıkartıp yabancı ülkede yatırım yapmaları ise ülkelerin toplam üretim düzeylerini,
dünya üretimini, faktör gelirlerini ve faktör verimliliklerini etkileyecektir.
Önce üretimdeki değişmelere bakalım: Almanya’ya ait VK kadar sermayenin Türkiye’ye
yatırılması ile Türkiye’deki sermaye stoku artacağı için toplam üretim de artar. Bu ülkede
önceki üretim 0CDK iken şimdi 0CEV olmuş, yani DEVK kadar artmıştır. Almanya’da ise
üretim düşüşü yaşanmıştır. Sermayenin ülkeden çıkışından önce 0ʹHAK olan ulusal üre-
tim şimdi 0ʹHEV dir, yani KAEV ölçüsünde bir düşüş ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte,
serbest sermaye hareketliliği nedeniyle dünya üretimi, dolayısıyla da dünya kaynaklarının
verimliliği artmış bulunmaktadır. Dünya üretimindeki genişlemenin nedeni, Türkiye’deki
üretim artışının Almanya’daki üretim düşüşünden daha büyük olmasıdır. Grafiğe göre
dünya üretimindeki artış ADE üçgenin alanına eşittir. Bu da ortalama dünya faktör ve-
rimliliğindeki yükselişin sonucudur.
O hâlde demek oluyor ki serbest mal ticareti gibi serbest uluslararası sermaye (ve genel
olarak öteki faktörlerin) hareketi de, dünya ekonomisinde kaynak verimliliğini artırmak-
tadır. Ayrıca, serbest faktör hareketi, Heckscher-Ohlin modelinde serbest mal ticaretinin
ortaya çıkarttığı sonuç gibi uluslararası faktör fiyatları eşitliğine yol açmaktadır. Ulusla-
rarası serbest mal ticareti ile serbest faktör hareketliliğinin faktör verimliliği ve getirisi
üzerinde aynı sonucu doğurması olayını iktisatçılar, serbest mal ticareti ile serbest faktör
hareketliliğinin birbirinin ikamesi olduğu biçiminde ifade ederler.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 141
Faktör gelirleri: Şimdi de iki ülkedeki toplam faktör gelirleri konusuna bakalım. Ser-
maye stokunun Türkiye’de 0K ve Almanya’da 0ʹK olduğunu hatırlayalım. Buna göre ser-
maye yönünden kıt ülke olan Türkiye’de yabancı sermayeden önce ulusal sermayedarların
toplam gelirleri 0MDK iken yabancı sermaye yatırımlarından sonra bu gelirler 0FBK’ye
düşer, yani ulusal sermaye sahiplerinin kazançları FMDB miktarında azalır. Sermaye bol
ülke olan Almanya’da ise ulusal sermaye sahiplerinin gelirleri 0ʹNAK iken yabancı serma-
ye çıkışından sonra bu gelirler 0ʹGBK’ya çıkmakta, yani GNAB miktarında artmaktadır.
Kısacası ulusal sermayedarlar, sermaye ithal eden ülkede bir gelir kaybına uğrarken
sermaye ihraç eden ülkede bir gelir artışı sağlamaktadır. Bu duruma göre, dünya ekono-
misinin tümü açısından sermayedarların net kazançlı veya zararlı çıkacakları gibi genel
bir yargıda bulunma olanağı yoktur. Çünkü sonuç, sermaye akımlarının miktarına ve iki
ülkede sermaye verimliliğindeki değişmelere (VMP eğrilerinin eğimine) bağlıdır. Ama
şunu da eklemeyi unutmayalım: Dünya üretimi artmış olduğundan, eğer dünya gelirinin
yeniden bir dağılımı yapılabilmiş olsaydı, tüm sermaye sahipleri eskisinden daha iyi bir
duruma gelebilirlerdi.
Ücretlere gelince; üretimde sermaye ile birlikte yalnız emek olmak üzere iki faktör
kullanıldığı ve sermaye transferinden önce ve sonra bu faktörlerin tam çalışma içinde bu-
lunduğu varsayımları altında, sermaye ithal eden ülkede ücretlerin ve toplam ücret gelir-
lerinin artacağı, sermaye ihraç eden ülkede ise tersine, bu gelirlerin azalacağı gösterilebi-
lir. Nitekim grafiğe göre yabancı sermaye girişinden önce Türkiye’de toplam ücret gelirleri
MCD iken sonrasında FCE olmuş, yani FMDE alanı kadar artmıştır. Sermaye girişi sonu-
cu, işçilerin ortalama olarak daha yüksek miktarda sermaye ile çalışmalarından ötürü işçi
verimliliğinin dolayısıyla ortalama ve toplam emek gelirlerinin artması doğaldır.
Almanya’da ise tersi olmuş; çıkan sermaye dolayısıyla işçi başına kullanılan sermaye
azalmış dolayısıyla da ücretler düşmüştür. Grafiğe göre sermaye ihracından önce ücret
gelirleri NHA iken sermaye çıkışından sonra NGEA kadar azalarak GHE olmuştur. Ser-
maye geliri konusunda olduğu gibi sermaye akımlarının net dünya ücret gelirleri üzerin-
deki etkisi konusunda da kesin sonuca ulaşma olanağı yoktur. Bu da sermaye akımlarının
miktarına, emeğin verimliliğindeki değişmelere vs. bağlıdır. Ancak şu söylenebilir; dünya
üretimi artmış olduğuna göre, eğer bu yeni dünya gelirleri dengeli biçimde dağıtılabilirse
tüm işçiler de daha iyi bir durumda olacaklardır.
Ulusal gelirler üzerindeki etki: Son olarak sermaye akımının ilgili ülkelerin ulusal
gelirleri üzerindeki etkileri konusunda da belirsiz olmayan bazı sonuçlara ulaşabiliriz.
Yine sermaye ve emek olmak üzere iki faktörün varlığını kabul etmekteyiz. Buna göre,
Türkiye’de ulusal gelir toplam ücretlerle toplam sermaye gelirlerinden oluşur. Yukarıda
gösterildi ki sermaye akımları bu ülkede toplam ücretleri FMDE kadar artırmış, sermaye
gelirlerini ise FMDB kadar azaltmıştır. Bu iki alanın karşılaştırılmasından, işçilerin ücret
gelirlerindeki artışın sermaye sahiplerinin gelirlerindeki düşüşten daha büyük olduğu an-
laşılır. Böylece de Türkiye’de sermaye girişi nedeniyle ulusal gelirin (toplam faktör gelirle-
rinin) artacağı sonucuna varılabilir. Grafikte bu artış, BDE üçgen alanı kadardır.
Benzer şekilde, Almanya’dan dışarıya sermaye çıkışı, bu ülkede toplam ücretleri
NGEA kadar azaltırken sermayedarların gelirlerini NGBA kadar artırmaktadır. Dolayı-
sıyla Almanya’da ulusal gelir ABE kadar net bir artış gösterir. Özetle uluslararası sermaye
hareketliliğinden iki ülke de kazançlı çıkar. Dolaysız yabancı sermaye akımının kısıtlan-
ması ise dünya ekonomisine, verimliliğin düşmesi ve ulusal gelirlerin azalması biçiminde
önemli bir maliyet yükler.
Böylece, yabancı sermaye akımlarının dünya ekonomisinde kaynak verimliliği, ilgili
ülkelerde faktör gelirleri ve toplam ulusal gelir etkilerini inceledik. Şimdi sıra, yabancı
sermaye kabul eden ülkelerde yabancı sermaye yatırımlarının doğurabileceği olumlu ve
olumsuz etkilerin gözden geçirilmesine gelmiştir.
142 Uluslararası İktisat Teorisi

EV SAHİBİ ÜLKENİN YABANCI SERMAYEDEN KAZANÇ VE

KAYIPLARI
Ülkeler yabancı sermaye politikalarını düzenlerken doğal olarak bu yatırımlardan bazı
yararlar beklerler. Ancak yabancı sermayenin ev sahibi ülkede doğurabileceği olumsuz
etkiler de vardır.

Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Yararları

Yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi ülke (yatırımın yapıldığı ülke) bakımından belli
başlı ekonomik yararlarını aşağıdaki gibi belirtebiliriz:
Ekonominin üretim kapasitesinin artması: Yabancı sermaye, ev sahibi ülkenin ser-
maye birikimine ve üretim kapasitesine dolaysız olarak katkıda bulunur. Az gelişmiş ol-
manın başlıca özelliği, sermaye birikiminin yetersizliğidir. Yabancı sermaye hem başlan-
gıçta getirdiği sermaye ile hem de sağladığı kârları yeniden yatırıma yönelterek, gittiği
ülkenin üretim kapasitesini artırıcı etki doğurabilir.
Üretim artışı ve istihdam yaratma: Yabancı sermaye yatırımları, sağladığı yeni üretim
kapasitesi ile reel ulusal üretimin artmasına ve istihdamın genişlemesine yol açar, böylece
de ülkenin işsizlik sorununun çözümüne katkıda bulunur.
Yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme: Yabancı sermaye, teknoloji ve işletmecilik
bilgisini de beraberinde getirir. Bu özelliği dolayısıyla yabancı sermaye yatırımları, ülke-
lerarası teknoloji transferi yollarından birisini oluşturur. Ev sahibi ülkeler yabancı işlet-
melerden, kendi ülkelerinde araştırma ve geliştirme faaliyetinde bulunmalarını ve yerli
personeli modern teknoloji ve işletmecilik konularında eğitmelerini beklerler.
Döviz girişi sağlama: Yabancı sermayenin getirdiği dövizler, uzun dönemde ithalatı
ikame edici ve ihracatı artırıcı etkiler yaratarak gidilen ülkenin ödemeler dengesinin dü-
zelmesine katkıda bulunur. Fakat daha sonra yurt dışına yapılan kâr transferleri de öde-
meler dengesini olumsuz etkiler. Bu bakımdan ev sahibi ülkeler çoğunlukla yabancı ser-
maye şirketlerinin kâr transferlerini sınırlandırıcı düzenlemelerde bulunur ve bunlardan,
kârlarını yeniden yatırıma yöneltmelerini isterler.
İhracatı artırma: Az gelişmiş ülkeler, ülkeye giriş izni verirken bu firmaların ihracata
yönelik üretim yapmalarını göz önünde bulundururlar. Uluslararası nitelikte olan yabancı
firmaların dış piyasalar konusunda geniş deneyimleri ve yeryüzüne yayılmış satış ve pa-
zarlama kanalları vardır. Ev sahibi ülke, yabancı şirketin bu olanaklarından yararlanarak
ihracatını artırmayı amaçlar.
İç tekelleri kırma, rekabet ve dinamizm yaratma: Yabancı sermaye yerli ekonomiye
dinamizm kazandırır ve iç rekabeti artırır. Yerli sanayinin tekelci bir yapıya sahip olması
durumunda yabancı firmaların piyasaya girişi, tekelciliği kırarak kaynak verimliliğinin
artmasına ve iç fiyatların düşmesine neden olabilir.
Ölçek ekonomisi yaratma: Çoğunlukla yabancı sermaye, sahip olduğu teknolojik üs-
tünlük nedeniyle piyasa hacmi geniş ülkelere girer. Bu yatırımların önemli bir özelliği
ölçek ekonomisi yaratmalarıdır. Yerli girişimler kapasitelerinin sınırlı oluşu nedeniyle bu
derece önemli ölçek ekonomisi yaratma olanağına sahip olmayabilirler. Ölçek ekonomisi
ise maliyetlerin ve fiyatların düşmesi, rekabetçiliğin ve tüketici refahının artması sonucu-
nu doğurabilir.
Devlet hazinesine vergi geliri sağlama: Etkin bir vergi sisteminin uygulanabildiği du-
rumlarda, yabancı sermayenin sağladığı kârlar ev sahibi ülke hükûmeti için önemli bir
vergi kaynağı oluşturabilir. Ancak çok yüksek vergi oranlarının yabancı sermaye yatırım-
larının girişi üzerinde caydırıcı etkide bulunabileceği de gözden uzak tutulmamalıdır.

Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Yararları Nelerdir?

5
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 143
Yabancı sermaye konusunda, ülkeler birbirinden farklı politikalar izlemişlerdir. Bazı-
ları oldukça liberal bir tutum benimsemiş, bazıları ise yabancı sermaye üzerine çok çeşitli
sınırlamalar koymuşlardır. Bu kayıtlamalar genellikle yatırım alanı, getirilen teknolojinin
türü, yabancı sermayenin yerli ortaklık içindeki payı, kâr transfer oranı, faaliyet süresi ve
ihracat zorunluluğu gibi konuları kapsar. Ancak 1980’lerden sonra gelişmiş ve az gelişmiş,
hemen hemen tüm ülkeler yabancı sermaye konusunda çok daha liberal bir uygulama
içine girmiş bulunmaktadırlar.

Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Olumsuz Etkileri

Yabancı sermayenin, yatırım yapılan (ev sahibi) ülke üzerinde doğurabileceği önemli bazı
ekonomik ve siyasal sakıncalar vardır. Bunları da aşağıdaki gibi belirtebiliriz:
Ekonomi üzerinde yabancı denetiminin artması: Yabancı sermaye yatırımlarının te-
mel özelliği, işletme yönetimi üzerinde dolaysız bir denetim sağlamaktır. Bu bakımdan,
bir plâna bağlı olmadan kabul edilen yabancı sermaye, ana sektörleri ele geçirerek ekono-
miyi denetimi altına alabilir. Bu ise ülkenin ekonomik ve siyasal bağımsızlığını tehlikeye
sokabilir. Bu durumda belirli amaçlara yönelik para, maliye ve dış ticaret politikası uy-
gulama serbestliği de kalkar, bağımsız bir sanayileşme politikası da izlenemez. Aşırı bir
durum olarak ülkedeki siyasal kurum ve kuruluşların bile yabancı nüfuzu altına girme
tehlikesi doğabilir. Yabancı sermaye yatırımlarının oranı ne kadar artarsa bu sakıncalar o
derece büyür.
Yerli şirketler karşısında haksız rekabet üstünlüğü ve yerel ekonomide tekel kurma:
Yabancı sermaye işletmelerinin arkasındaki dev sermaye, ileri teknoloji ve yöneticilik bil-
gisi, küçük ölçekli yerli şirketler karşısında kendilerine büyük bir haksız rekabet üstünlü-
ğü sağlayabilir. Rekabet olanağı bulamayan yerli girişimciler endüstriyi terk etmeye zorla-
nır ve böylece yüksek gümrük duvarlarının arkasında faaliyet gösteren yabancı işletmeler,
yerli ekonomide tam bir tekelci konumuna geçebilirler.
Dış ticaret kısıtlamalarının aşılması: Yabancı sermaye yatırımları, gümrük tarifeleri
ve ithalât yasakları gibi koruyucu duvarların aşılmasına olanak sağlamaktadır. Dış ticaret
kısıtlamaları, bazı koruyucu amaçları gerçekleştirmek üzere konulurlar. Bunlar tüketimin
daraltılması, yerli üretimin artırılması gibi nedenlerle ilgili olabilir. Oysa yabancı sermaye
yatırımları ile bu mallar, yurt içinde üretileceğinden tüketim kısılamaz. Ayrıca, üretim de
tümüyle ulusal bir nitelik taşımaz. Çünkü çoğu kez gidilen ülkede üretimin en son aşa-
ması yapılır, hammadde ve yarı işlenmiş ürünler ithalât yoluyla dışarıdaki ana merkezden
karşılanır. Bu ise yerli üretimi dışa bağımlı kılmakta ve ülkenin döviz rezervleri üzerine
büyük bir baskı doğurmaktadır.
Yerli yatırımları azaltıcı etki: Yabancı sermaye şirketi, daha sonraki yatırımlarını kıs-
men veya tamamen ev sahibi ülkenin mali piyasalarından borçlanarak finanse eder. Bu da
iç faiz oranlarını yükseltir ve mali piyasalarda fonlar yabancılara gittiği için yerli firmalar
bu piyasalardan dışlanmış olurlar (crowding-out). Başka bir deyişle ülke halkının yapmış
olduğu tasarruflarla yerli firmalara değil, yabancı şirketlere fon arz edilmiş olur. Bu da
bazen fonların daha verimli olabilecekleri alanlardan saptırılması sonucunu doğurabilir.
Örneğin, yabancıların ilgi duymadıkları küçük ve orta boy işletmelere (KOBİ’lere) gide-
cek fonlar bu durumdadır.
Döviz giderlerini artırıcı etki: Yabancı şirketler çoğu durumda, beklendiği gibi ihra-
cata yönelmemekte, ham maddeleri yerli kaynaklardan değil, yurt dışındaki ana merkez-
lerinden sağlamakta ve daha sonraları yaptıkları kâr transferleriyle de ödemeler bilançosu
üzerindeki baskıyı artırmaktadırlar.
144 Uluslararası İktisat Teorisi

Kur dalgalanmalarına neden olma ve mali kriz ortamı oluşturma: Yabancı sermaye,
girerken de çıkarken de ülkenin döviz piyasalarında dalgalanmalara neden olabilir. Girişte
döviz arzını bollaştırarak (ev sahibi ülkede uygun kur politikaları izlenmemesi varsayımı
altında), ulusal paranın aşırı değer kazanmasına neden olabilir. Bu da ithalatı artırıp ihra-
catı caydırarak dış ticaret bilançosunu olumsuz etkiler.
Diğer yandan, ülkedeki olumsuz gelişme veya beklentilerden dolayı yabancı sermaye-
nin yoğun biçimde ülkeyi terk etmesi de ülkenin döviz rezervlerini eriterek dış ödeme-
lerinde bir kriz ortaya çıkmasına veya mevcut krizin daha da derinleşmesine yol açabilir.
Bununla birlikte, mali kriz yaratma bakımından dolaysız yabancı sermayenin kısa süreli
yabancı para veya portfolyo yatırımları (sıcak para fonları) kadar sakıncalı olmadığını
belirtmek gerekir. Çünkü dolaysız yabancı sermaye durumunda yabancı sermayedarın te-
sisini kapatıp ya da yatırımını likiditeye çevirtip yurt dışına transfer etmesi daha güçtür.
İhracatı kısıtlama: Ayrıca çok uluslu şirket yabancı ülkede şube açınca bu şubenin
ihracatta kendisiyle rekabete girmesine genellikle izin vermez. Bunun için ana ülkenin
kendi piyasasına veya onun denetimi altındaki üçüncü ülkelere ihracatını yasaklar. Böyle-
ce ev sahibi ülkenin ihracat olanakları yapay biçimde daraltılmış olur.
Teknolojik bağımlılık: Yabancı işletmeler araştırma ve geliştirme faaliyetlerini gittikle-
ri ülkelerde değil, ana merkezlerinde toplarlar. Ev sahibi ülkelerin araştırma faaliyetlerine
katılmamaları ve yeni teknikleri sürekli olarak yurt dışından ithal etmek zorunda bırakıl-
maları, teknolojik bağımlılığın artması demektir. Ayrıca yabancı sermaye yoluyla ev sahibi
ülke belirli teknolojileri kullanmaya zorlanır, bu ise sanayileşmeyi ve ulusal teknolojideki
gelişmeyi olumsuz yönde etkileyebilir.
Ekonomik bütünlüğün bozulması ve işsizlik artışı: Az gelişmiş ülkelerde yabancı ser-
maye yatırımları, ekonominin bütünlüğünü de bozabilir. Yabancı sermayeli işletmelerde
ileri üretim teknikleri uygulanırken diğer alanlarda geleneksel üretim yapısının sürdürül-
mesi, ekonomiyi iki bölüme ayrılmış (düal) bir yapı içerisine sokabilir. Yabancı sermaye
şirketlerinin sermaye yoğun teknolojiler kullanması, az işçi çalıştırmaları ülkenin işsizlik
sorunlarını daha da artırabilir. Buna yabancı işletmelerle rekabet edemedikleri için piya-
sadan çekilen yerli işletmelerin doğurduğu işsizliği de eklemek gerekir.
Şirket satın almaları biçiminde gelen yabancı sermaye: Yeni bir tesis kurmak yerine,
az gelişmiş ülkede mevcut bir tesisin satınalınması ile gelen yabancı sermayenin sağlayabi-
leceği yararlar çok daha sınırlıdır. Kurulu bir tesisin satın alınması biçiminde olduğu için
bu tür yatırımların üretim kapasitesini artırma, istihdam yaratma, yeni teknoloji getirme
ve ihracat artışı sağlama gibi etkileri de çok tartışmalıdır.
Transfer fiyatlandırması: Dolaysız yabancı sermayenin doğurabileceği sakıncalardan
birisi de transfer fiyatlandırması diye adlandırılır. Çok uluslu bir şirketin farklı ülkelerdeki
iki şubesi veya bir şubesi ile ana merkezi arasında yapılan mal ve hizmet ticaretinde uy-
gulanan fiyatlara transfer fiyatlandırması (transfer pricing) adı verilir. Çoğu kez bu malla-
rın uluslararası piyasalarda benzerleri yoktur. Diğer bir deyişle bunlar o firma tarafından
üretilen çok özel nitelikteki ürünlerdir. O bakımdan çok uluslu işletmenin bir şubesi, ana
merkezden veya başka bir şubeden satın aldığı mala çok yüksek, sattığı mala da çok düşük
fiyatlar uygulayabilir. Böylece kârlar yurt dışına, örneğin vergi oranı düşük bir ülkedeki
(vergi cenneti diye bilinen) şubeye aktarılır. Böylece ev sahibi ülke hem bir vergi kaybına
uğrar hem de bu ülkeden dışarıya bir anlamda sermaye kaçırılmış olur. O yüzden, transfer
fiyatlandırması konusu, ev sahibi ülke hükûmetleri ile yabancı sermaye şirketleri arasında
daima önemli bir anlaşmazlık konusu olmuştur.
Yabancı sermaye, geçmişte ekonomi literatüründe çok tartışılmış bir konudur. Yabancı
sermayeyi savunanlar daha çok serbest girişimcilik ve piyasa mekanizmasından (laissez
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 145
faire doktrini) yana olanlardır. Çok uluslu şirketlere karşı çıkanlar ise ekonomik faaliyetler
üzerinde hükümet denetimini savunurlar.
Yabancı sermayenin lehinde ve aleyhindeki görüşlerin büyük ölçüde siyasal değer yar-
gılarından kaynaklandığı anlaşılıyor. Uygulamada her iki görüşe de hak verecek pek çok
örnek bulunabilir. Çok uluslu şirket ile ev sahibi ülkenin ekonomik çıkarları bağdaştırı-
labildiği sürece, yabancı sermaye yatırımları ülke yararınadır. Bugün dünya ülkelerindeki
duruma bakıldığında, bu konudaki tartışmaların bir yana bırakıldığı ve hemen hemen
tüm ülkelerin yabancı sermayeyi kendilerine çekebilmek için adeta bir yarış içine girdik-
leri görülüyor.

Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımlarının Olumsuz Etkileri Nelerdir?

6
146 Uluslararası İktisat Teorisi
Özet
Dolaysız yabancı sermaye yatırımları nasıl yapılır?
1
Uluslararası sermaye akımlarının bir bölümü sınır
ötesinde yapılan dolaysız sermaye yatırımlarından
oluşur. Çok uluslu bir şirketin, ana merkezinin dışın-
daki ülkelerde fabrika veya başka üretim tesisi kurma-
sı ya da mevcut tesisleri satın alarak kendine bağlama-
sı dolaysız yabancı sermaye yatırımıdır.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en önemli
özelliği, yurt dışında yeni kurulan veya satın alınan
şirketlerin yönetim ve denetiminin yabancıların (çok
uluslu işletmelerin) elinde bulunması ve bunların
doğrudan üretime dönük faaliyet göstermesidir.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının etkilerini ne-
2 lerdir?
Ev sahibi ülkeler dolaysız yabancı sermayeden, üre-
tim kapasitesine katkı, teknoloji ve işletmecilik bil-
gisi getirme, döviz girişi sağlama, rekabet dolayısıyla
ekonomiye dinamizm kazandırma, işsizliği önleme ve
hazine için vergi kaynağı yaratma gibi yararlar bekler-
ler. Mevcut bir yabancı şirketin satın alınması duru-
munda bu yararların önemli bir kısmı söz konusu de-
ğildir. Dolaysız yabancı sermaye ayrıca, ekonominin
kilit sektörlerinin yabancı denetimi altına girmesi,
teknolojik bağımlılık, tekel yaratma, aşırı kâr trans-
ferleri gibi önemli ekonomik ve siyasal sakıncalar da
yaratabilir.
Dolaysız yabancı sermaye, tasarrufçuların yurt dışın-
daki şirketlere ait hisse senetlerini satın alma biçimin-
de yaptıkları yatırımlardan farklıdır. Tasarrufçuların
yabancı hisse senedine yaptıkları yatırımlar porfolyo
yatırımıdır.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının piyasaya gi-
3 rişleri nasıl gerçekleşir?
Yabancı piyasalara girme, ihracat, lisans anlaşması ve
doğrudan yatırım gibi yollarla gerçekleştirilir. Dolay-
sız yabancı yatırımların nedenleri arasında ham mad-
de sağlama, üretimdeki farklı faaliyetleri tek yönetim
altında birleştirme, aktarılamayacak bilgiler, işletme-
cilik sırlarının korunması, gümrük tarifelerinden ve
taşıma giderlerinden kaçınma, üretim esnekliği sağ-
lama, vs. gibi etkenler yer alır. Ulaştırma ve bilişim
teknolojilerindeki gelişmeler de dolaysız yabancı ser-
mayeyi özendirici sonuçlar doğurur.
Dolaysız yabancı yatırımlar İkinci Dünya Savaşı
sonrası döneme ait bir gelişme olduğu için Klasik ve
Neo-Klasik iktisatçılar bu konuyla ilgilenmemişlerdir.
Yakın geçmişte bu konuda geliştirilen teoriler dört
gruba ayrılabilir: Tekel üstünlüğü teorisi, oligopolcü
tepki teorisi, işçselleştirme teorisi ve OLİ modeli.
Montaj sanayi, yap-işlet-devret modeli ve zorunlu
yeni yatırım gibi modeller, özelliği olan dolaysız ya-
bancı sermaye yatırımı örnekleridir.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi ülke-
4 ye fayda ve zararları nelerdir?
Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi
ülkede üretim, faktör fiyatları, kaynak etkinliği, do-
layısıyla da ekonomik refah üzerinde doğurabileceği
önemli etkiler vardır. Bu etkiler sermayenin marjinal
ürün değerini gösteren grafikler üzerinde incelenebi-
lir. Olumlu etkiler olarak; ekonominin üretim kapasi-
tesinin artması, üretim artışı ve istihdam yaratma,
yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme, döviz girişi
sağlama, ihracatı artırma, iç tekelleri kırma, reka-
bet ve dinamizm yaratma, ölçek ekonomisi yaratma,
devlet hazinesine vergi geliri sağlama. Olumsuz et-
kiler olarak; ekonomi üzerinde yabancı denetiminin
artması, yerli şirketler karşısında haksız rekabet üs-
tünlüğü ve yerel ekonomide tekel kurma, dış ticaret
kısıtlamalarının aşılması, yerli yatırımları azaltıcı etki,
döviz giderlerini artırıcı etki, kur dalgalanmalarına
neden olma ve mali kriz ortamı oluşturma, ihracatı
kısıtlama, teknolojik bağımlılık, ekonomik bütünlü-
ğün bozulması ve işsizlik artışı, şirket satınalmaları
biçiminde gelen yabancı sermaye, transfer fiyatlan-
dırması belirtilebilir.
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları 147

Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi dolaysız yabancı sermaye yatırı- 6. Uluslararası sermaye akımlarının ilgili ülkelerde doğura-
mı değildir? bileceği önemli etkiler arasında aşağıdakilerden hangisi yer
a. Fiziki üretim binası almaz?
b. Fiziki üretim tesisi a. Üretim
c. Fiziki üretim fabrikası b. Refah
d. Fiziki üretim taşınmaz malları c. Kaynak etkinliği
e. Hisse senedi d. Faktör gelirleri
e. Ulusal yatırım
2. Lisans anlaşmalarında, lisans bedeli olarak ana şirkete
yapılan ödemelere ne ad verilir? 7. Aşağıdakilerden hangisi Yap-İşlet-Devret modeli ile ya-
a. Leasing pılan yatırımlar arasında yer almaz?
b. Royalty a. Gıda üretim fabrikaları
c. Konsinvasyon b. Elektrik santralleri
d. Forfaiting c. Barajlar
e. Komisyon d. Hava alanları
e. Metrolar
3. Aşağıdakilerden hangisi dolaysız dış yatırımların neden-
leriyle ilgili görüşler arasında yer almaz? 8. Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarını açıklayan teori-
a. Ürünün yaşam dönemlerinin ilk aşamasında bulu- lerden “tekel üstünlüğü” teorisini ortaya atan iktisatçı aşağı-
nulması dakilerden hangisidir?
b. Aktarılamayan bilgilerin var olması a. David Ricardo
c. İthalatçı ülkenin koyduğu tarife ve kotalardan kaçın- b. Hla Myint
mak istenmesi c. Stephan Hymer
d. Şirketin, marka ya da unvanından yararlanmak istemesi d. Ragnar Nurkse
e. Ulusal piyasadaki yasal düzenlemelerden kurtulmak e. Robert Mundell
istenmesi
9. Yabancı sermaye şirketlerinin kârlarını ana ülkeye trans-
4. Aşağıdakilerde hangisi ev sahibi ülke açısından dolaysız fer edemediği zaman yerel ülkede yapılan yatırımlara ne ad
yabancı sermaye yatırımlarının olumsuz etkilerinden biri de- verilir?
ğildir? a. Yap-işlet- devret modeli
a. Ekonomi üzerinde yabancı denetimini artırması b. Montaj sanayii
b. Ekonominin bütünlüğünü bozması c. Gönüllü yeni yatırım
c. Teknolojik bağımlılık yaratması d. Zorunlu yeni yatırım
d. Enflasyonist baskı yaratması e. Uyarılmış yatırım
e. Dış ticaret kısıtlamalarının aşılmasına neden olması
10. Firmanın elindeki teknoloji veya üretim yöntemini ya-
5. Aşağıdakilerde hangisi ev sahibi ülke açısından dolaysız ya- bancı bir işletmeye kiralamasına ne ad verilir?
bancı sermaye yatırımlarının olumlu etkilerinden biri değildir? a. Doğrudan dış yatırım
a. Ekonominin üretim kapasitesinin artması b. İhracat yoluyla dış piyasaya girme
b. Yeni teknoloji ve üretim bilgisi getirmesi c. Faaliyetlerinde dikey bütünleşme
c. İhracatı kısıtlaması d. Faaliyetlerinde yatay bütünleşme
d. Ölçek ekonomisi yaratması e. Lisans anlaşmaları
e. Devlet hazinesine vergi geliri sağlaması
148 Uluslararası İktisat Teorisi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. e Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
2. b Yanıtınız yanlış ise “Firmaların Dışa Açılmaya Karar
Vermeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Dolaysız Yabancı Sermaye Ya-
tırımlarının Nedenleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Ev Sahibi Ülkenin Yabancı Ser-
mayeden Kazanç ve Kayıpları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Ev Sahibi Ülkenin Yabancı Ser-
mayeden Kazanç ve Kayıpları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Sermaye Akımları-
nın Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Bazı Özel Dolaysız Yabancı Ser-
maye Yatırımları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Dolaysız yabancı sermaye ya-
tırımlarını açıklayan teoriler” konusunu konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Bazı Özel Dolaysız Yabancı Ser-
maye Yatırımları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Firmaların Dışa Açılmaya Karar
Vermeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Yabancı ülkelerde üretim tesisi edinmenin de iki yolu ola-
bilir. Birincisi, sıfırdan başlayarak tamamen yeni bir fabrika
veya sermaye tesisi kurmaktır (“green-field investment”: yeşil
alan yatırımları). İkincisi ise yabancı ülkede halen mevcut bir
tesisi devralmak biçiminde olur ve şirket birleşmeleri (mer-
ger) veya şirket satın alımları (acquisition) biçiminde gerçek-
leşir. Şirket birleşmeleri, şirket evliliği olarak da adlandırılır;
burada iki şirket (birisi yabancı) eşit koşullarda birleşerek tek
şirket hâline gelmektedir. Şirket satın alımı durumunda ise
bir şirketin yabancı ülkedeki başka bir şirkete ait hisse senet-
lerinin tamamını veya çoğunluğunu satın alarak onu kendi-
sine katması söz konusudur.
Sıra Sizde 2
Dolaysız yatırımlara karşılık bazen menkul değer yatırımla-
rından dolaylı yatırım olarak söz edildiği durumlara rastla-
nabilir. Bu iki tür yatırım arasındaki farklar şöyle belirtile-
bilir:
• Dolaysız yatırımların ana özelliği yurt dışında yeni
yapılan veya satın alınan mevcut bir üretim tesisinin
yönetiminin yabancı şirketin elinde veya denetimin-
de olmasıdır. Portfolyo yatırımlarında ise hisse senedi
sahibinin işletme yönetimi üzerinde ancak dolaylı bir
denetim hakkı vardır.
• ortföy yatırımları bir şirketin hisse senetlerinin ya-
bancılar tarafından satın alınmasından ibarettir. Bu
tür yatırımlarda yerli ülkeye yalnızca bir döviz girişi
söz konusu olur. Dolaysız yabancı sermaye ise çoğun-
lukla sermaye ile birlikte başka faktörleri de içerir.
Başka bir deyişle dolaysız yabancı sermaye yatırım-
ları maddi ve maddi olmayan kaynaklardan oluşan
bir paket durumundadır. Bu paketin içinde döviz,
makine ve donatım, teknoloji, iş becerisi ve yönetim
bilgileri ile birlikte pazarlama kanalları da yer alabilir.
• ortfolyo yatırımları dolaysız yatırımlara göre çok
daha hareketli, değişken ve geçici niteliktedir. Do-
laysız yabancı sermaye yatırımlarında ise yatırımcı,
uzun vadeli hedeflere göre hareket eder.
• atırımları yapanların kimlikleri de birbirinden fark-
lıdır. Dolaysız yatırımlar ağırlıklı olarak çok uluslu
şirketler tarafından yapılır. Portfolyo yatırımlarını
yapanlar ise finansal kurumlar, kurumsal yatırımcılar
veya doğrudan doğruya bireysel yatırımcılardır.
Sıra Sizde 3
Bunlar; ihracat yoluyla dış piyasaya girme, doğrudan dış ya-
tırım ve lisans anlaşmaları şeklinde gerçekleşir.
Sıra Sizde 4
Ham madde kaynaklarına ulaşma, üretim faaliyetlerinde di-
key veya yatay bütünleşme, aktarılamayan bilgilerin varlığı,
şirket unvanının korunması, şirketin marka veya unvanın-
dan yararlanmak istemesi, şirket sırlarının korunmak iste-
mesi, ürünün yaşam dönemlerinde son aşamaya ulaşılmış
olması, oligopolcü piyasa yapısı, ithalatçı ülkenin koyduğu
tarife ve kotalardan kaçınma, firmanın müşterilerini izleme-
si, yatırımları uluslararası çeşitlendirme, ucuz yabancı faktör
kullanımı, yabancı dolaysız yatırımlarının nedenleridir.
Sıra Sizde 5
Yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi ülke (yatırımın
yapıldığı ülke) bakımından belli başlı ekonomik yararlarını
aşağıdaki gibi belirtebiliriz:
Ekonominin üretim kapasitesinin artması, üretim artışı ve
istihdam yaratma, yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme,
 6. Ünite - Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları
döviz girişi sağlama, ihracatı artırma, iç tekelleri kırma, reka-
bet ve dinamizm yaratma, ölçek ekonomisi yaratma, devlet
hazinesine vergi geliri sağlama.
Sıra Sizde 6
Yabancı sermayenin, yatırım yapılan (ev sahibi) ülke üzerin-
de doğurabileceği önemli bazı ekonomik ve siyasal sakınca-
lar vardır. Bunları da aşağıdaki gibi belirtebiliriz:
Ekonomi üzerinde yabancı denetiminin artması, yerli şirket-
ler karşısında haksız rekabet üstünlüğü ve yerel ekonomide
tekel kurma, dış ticaret kısıtlamalarının aşılması, yerli yatı-
rımları azaltıcı etki, döviz giderlerini artırıcı etki, kur dalga-
lanmalarına neden olma ve mali kriz ortamı oluşturma, ihra-
catı kısıtlama, teknolojik bağımlılık, ekonomik bütünlüğün
bozulması ve işsizlik artışı.
Şirket satın almaları biçiminde gelen yabancı sermaye yeni
bir tesis kurmak yerine, az gelişmiş ülkede mevcut bir tesisin
satın alınması ile gelen yabancı sermayenin sağlayabileceği
yararlar çok daha sınırlıdır, transfer fiyatlandırmasıdır.
149
Yararlanılan Kaynaklar
C. P. Kindleberger, American Business Abroad, Yale Univer-
sity Press, 1969.
Cem Alpar, Çok-Uluslu Şirketler ve Ekonomik Kalkınma, 3 b.,
Turhan yayınları, Ankara, 1980.
Daniel J. Frisch, “Economics of International Tax Policy:
Some Old and New Approaches,” Tax Notes, Apr. 30,
1990, ss. 581-591.
David K. Eiteman, Arthur I. Stonehill and Michael H. Mof-
fett, Multinational Business Finance, 6th ed., Addison-
Wesley, 2001, ss. 493-513.
Deniz Arıkan. Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatı-
rımları. Arıkan Yayınları, İstanbul, 2006.
H. G. Grubel, “Innationally Diversified Portfolios: Welfare
Gains and Capital Flows,” American Economis Review,
December 1968, ss. 1299-1314.
J. J. Servan-Schreiber, The American Challenge, Avon, New
York, 1969.
Mordechai E. Kreinin, International Economics, A Policy
Approach, 8th. Ed.,The Dryden Press, New York, 1988,
ss. 223-240.
N. Hood and S. Young, The Economics of Multinational En-
terprise, London, Longman, 1979.
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
7
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Uluslararası faktör akımlarından teknoloji ve iş gücü hareketliliği hangi boyut-
lardadır?
 Teknoloji transferinin nasıl gerçekleşir ve dış ticaret ile bağlantısını nedir?
 Başlıca teknoloji transferi kanallarını nelerdir?
 Uluslararası iş gücü akımları ve uluslararası emek piyasası hangi boyuta ulaş-
mıştır? İş gücü göçü alan ve veren ülkeye etkilerini ne yönde gelişmektedir?
 Uluslararası iş gücü akımlarında Türkiye analizinin sonuçları nelerdir?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Teknoloji • ş gücü kımı
• Teknoloji Trans eri • Uluslararası Emek iyasası
• Teknolojik elişme • şgücü Tale i
• ek et Üstünlü ü • ş gücü rzı
• Teknolojiyi sel Kullanma • Ya ancı şgücü rzı
• Teknolojiyi Dışsal Kullanma • Beyin ö ü

İçindekiler

Uluslararası Teknoloji ve
Uluslararası İktisat Teorisi
İşgücü Akımları
• GİRİŞ
• ULUSLARARASI TEKNOLOJİ TRANSFERİ
• ULUSLARARASI İŞ GÜCÜ AKIMLARI
• ULUSLARARASI İŞ GÜCÜ AKIMLARI
• İŞ GÜCÜ AKIMLARININ SONUÇLARI
 Uluslararası Teknoloji ve İş
Gücü Akımları

GİRİŞ
Uluslararası ekonomide mal hareketlerinin yanında sermaye, emek ve teknoloji gibi fak-
tör hareketleri “uluslararası faktör akımları” diye ayrı bir grup içinde ele alınır. Bu ayrıma
uygun olarak biz de geçen bölümlerde değişik biçimlerde ortaya çıkan uluslararası serma-
ye transferlerini incelemiştik. Bu bölümde ise sıra, kalan faktörlerin yani teknoloji ile iş
gücünün uluslararası hareketlerini incelemeye gelmiştir.
Günümüzde teknoloji, uluslararası ekonomik ilişkiler ağının ayrılmaz bir parçasıdır.
Küreselleşme süreci ile birlikte hızlı teknolojik gelişme rekabet gücünün en önemli belir-
leyicilerinden birisi olmuştur. Rekabet üstünlüğü yaratan etkenlerin çok çabuk değiştiği
bu süreçte hızlı teknoloji geliştirme yeteneğine sahip ülkeler dünya piyasalarında ön plana
geçmektedirler.
Oysa iktisatçıların teknolojik gelişme konusuyla ilgilenmeye başlamalarının geçmişi
çok eski değildir. Klasik iktisatçılar, analizlerinde teknolojiyi sabit kabul etmişlerdi. Tek-
nolojik gelişme, ülkenin dış rekabet gücünü yükselterek ihracat kapasitesini artıran ve
ekonomik büyümeyi hızlandıran kaynakların başında gelir. Günümüzde özellikle iletişim
ve ulaştırma teknolojisi alanlarında baş döndürücü bir teknolojik gelişme yaşanmaktadır.
Teknolojiyi üretenler ise gelişmiş sanayi ülkelerindeki büyük firmalardır. Sahip oldukları
hızlı teknolojik gelişme yaratma kapasitesi dolayısıyla ileri sanayi ülkelerinden aynı za-
manda “bilgi toplumu” diye de söz edilmektedir.
Diğer yandan günümüzde küreselleşme ile birlikte sınır ötesi iş gücü akımlarında da
azımsanmayacak bir gelişme yaşanmaktadır. Yaşanan savaşlar ve yoksulluk sorunları ise
kaçak işçi göçlerini ciddi bir sorun hâline getirmiştir.
Bu bölümdeki açıklamalarda önce uluslararası teknoloji transferlerine sonra da iş
gücü akımlarına yer verilecektir.

ULUSLARARASI TEKNOLOJİ TRANSFERİ Teknoloji, yeni bir mal ortaya

çıkartan veya mevcut malların
Teknoloji, yeni bir mal ortaya çıkartan veya mevcut malların daha ucuz ve kaliteli biçimde daha ucuz ve kaliteli biçimde
üretimine olanak sağlayan her türlü bilgi, beceri ve süreçlerdir; mal ve hizmet üretiminin üretimine olanak sağlayan her
türlü bilgi, beceri ve süreçlerdir.
yanında yönetim, pazarlama ve benzeri hizmet ve bilgi konularıyla da ilgili olabilir. Tek- Teknolojik gelişme ve yenilikler,
nolojik gelişme ve yenilikler, araştırma ve bilimsel bilgi birikimine bağlıdır. O bakımdan araştırma ve bilimsel bilgi
birikimine bağlıdır. O bakımdan,
“araştırma ve geliştirme” (Ar-Ge) faaliyetleri, dolayısıyla da üniversiteler ve araştırma ku- “araştırma ve geliştirme”
rumları, teknolojik gelişme bakımından büyük önem taşırlar. (Ar-Ge) faaliyetleri, dolayısıyla
da üniversiteler ve araştırma
kurumları, teknolojik gelişme
bakımından büyük önem taşırlar.
152 Uluslararası İktisat Teorisi

Günümüzde sanayileşmiş ülkelerde yeni teknolojiler elde etmek üzere üniversiteler,

özel kesim işletmeleri ve kamu kuruluşları araştırma ve geliştirme faaliyetlerine büyük
fonlar ayırırlar. En fazla kaynak tahsis edilen alanlar arasında bilgi ve iletişim teknolojileri,
biyoteknoloji, yeni nesil enerji teknolojileri, savunma ve uzay teknolojileri, genetik mü-
hendisliği vs. gibi konular gelmektedir.

Tablo 7.1 2008 2009 2010 2011

Türkiye’nin Bilim ve AR GE harcaması (milyon TL cari
Teknoloji Alanındaki 6.893 8.087 9.267 11.154
iyatlar)
Temel Göstergeleri,
2008-2011 AR GE harcamalarının GSYH’ye
oranı (%)
Kaynak: T. C.:Kalkınma AR GE harcamalarını yapanlar (%)
Bakanlığı, Yıllık Yüksek ğretim kurumlar
Program 2014, s. 180. zel sekt r
Kamu sekt rü
Tam zamanlı eş değeri cinsinden
67.244 75.521 81.792 92.801
toplam AR GE personeli sayısı
Tam zamanlı cinsinden bin kişiye
düşen Ar Ge Personeli sayısı
Türkiye kaynaklı bilimsel yayın sayısı 24.928 28.098 28.747 28.989

Tablo 7.1’den de görüleceği gibi Türkiye’de 2011 yılında AR-GE harcamalarının GSYH
içindeki payı yüzde 0.86 olmuştur. Bu konuda gelişmiş sanayi ülkelerinden bir hayli geride
olduğumuz açıktır. Örneğin bu oranlar 2010’da AB-27’de yüzde 1.9, Japonya’da yüzde 3.36,
Güney Kore’de yüzde 3.74 ve ABD’de 1.9 düzeyinde idi.
Tabloya göre 2011 yılında toplam AR-GE harcamalarının yüzde 45,5’i yükseköğretim
kurumları, yüzde 43,2’si özel kesim ve yüzde 11,3’ü de kamu kesimi kuruluşları tarafın-
dan yapılmıştır. Kalkınma planlarında da vurgulanmakta olduğu gibi ülkemizde özellikle
KOBİ’lerde AR-GE kapasitesinin artırılması ve bu kuruluşlarda AR-GE’ye daha büyük bir
talep duyulması ekonomik verimlilik açısından büyük önem taşır.
AR-GE çalışmaları aynı zamanda bu faaliyetlerde çalışan insan sayılarıyla da ölçül-
mektedir. Örneğin 2011 yılında Türkiye’de AR-GE faaliyetlerinde çalışanların tam zaman-
lı eş değeri cinsinden sayıları 92.801 olarak belirlenmiştir. Bu rakam da toplam istihda-
mın yüzde 0.62’sine eşittir; oysa AB-27’de toplam istihdamın yüzde 1.57’si düzeyindedir.
Türkiye’de tam zamanlı çalışan personel açısından her 10 bin kişiye düşen AR-GE çalışanı
sayısı 2011’de 38,5’tir. Tabloya göre bu sayı da önceki yıllara göre bir artışı ifade eder.
Gelişmiş ülkelerde, AR-GE sonuçlarının mal ve hizmet üretimine dönüştürülmesin-
de ve AR-GE’nin rekabet gücünü yükselten bir etken olarak kullanılmasında en önemli
rolü özel kesim üstlenmektedir. Türkiye’de de özel kesim AR-GE çalışmalarının rekabet
gücünde doğurduğu artışın daha fazla bilincine varılmış olup bu alana daha fazla kaynak
harcaması yapılmaya başlanmıştır.
Bilgi ve teknoloji üretmeye yönelik harcamalar bir tür sermaye girdisi olarak kabul
edilir ve buna maddi olmayan (gayrimaddi) ya da dokunulmaz (intangible) sermaye adı
verilir. Maddi olmayan sermayenin kapsamına eğitim, öğretim, AR-GE harcamaları vs.
girer. Yapılan araştırmalar, ABD’de maddi olmayan sermayenin miktar olarak 1970’lerin
ortalarında fiziki sermaye stokuna eşit düzeye geldiğini, 1990’da ise fiziki sermaye stokunu
yüzde 15 oranında geçtiğini ortaya koymaktadır.
Önceki bölümlerde de değinildiği gibi sanayi teknolojisi üretiminde çok uluslu şir-
ketler âdeta tekelci konumdadırlar. Bu şirketler, araştırma ve geliştirme faaliyetlerini ge-
nellikle ana merkezlerinin bulunduğu yerlerde toplar ve bu teknikleri geliştirmeye bü-
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 153
yük harcamalar yaparlar. Yenilikler üzerindeki mülkiyet hakları uluslararası anlaşmalar Sanayi teknolojisi üretiminde
çok uluslu şirketler âdeta
ve ulusal “patent yasaları” ile korunmaktadır. Her yeni buluş, onu icat eden ve patentini tekelci konumdadırlar. Bu
elinde bulunduran kişi veya kuruluşun mülkiyeti sayılır. Dolayısıyla onun onayı olmadan şirketler, araştırma ve geliştirme
faaliyetlerini genellikle ana
başkaları tarafından kullanılamaz veya taklit edilemez. Az gelişmiş ülkelerin de çok uluslu merkezlerinin bulunduğu
şirketlerin ellerinde bulunan teknolojilere ulaşabilmeleri ancak “teknoloji transferi” gibi yerlerde toplar ve bu teknikleri
yollarla sağlanabilmektedir. geliştirmeye büyük harcamalar
yaparlar. Yenilikler üzerindeki
mülkiyet hakları uluslararası
Teknolojik Gelişme ve Dış Ticaret anlaşmalar ve ulusal “patent
yasaları” ile korunmaktadır.
Teknoloji, iki yönden uluslararası ticarete konu olabilir: Birincisi mal ticaretini geliştirici
etkisidir. Yukarıda belirttiğimiz gibi, teknoloji yeni malların bulunmasına veya mevcut
olanların daha ucuz ve daha kaliteli biçimde üretilmesine olanak vererek dış ticaret akım-
larını geliştirici sonuçlar doğurur.
İkincisi de doğrudan doğruya teknolojinin kendisi uluslararası ticarete konu olabilir. Bir firmanın yeni teknolojilere
ulaşabileceği yollardan
Teknoloji, dar anlamda maddi varlığı olan bir faktör değildir. Bir işin nasıl yapılacağıyla birincisi, yeniliklerin doğrudan
ilgili bilgi, beceri veya know how’lardan oluşur. Bu anlamda teknoloji, yabancı firmadan doğruya o firmanın kendisi
örneğin patent satın almak veya lisans anlaşması yapmak yoluyla ithal edilebilir. Bazı du- tarafından icat edilmesidir.
İkinci yol ise başkaları tarafından
rumlarda ise teknoloji, üretiminde kullanıldığı mallara dönüşmüş durumdadır. Yenilikler geliştirilen teknolojilerin elde
içeren bu gibi mallara örnek olarak makine, donatım veya genel olarak sermaye mallarını edilip kullanılması veya taklit
edilmesidir.
gösterebiliriz.
O hâlde bir firmanın yeni teknolojilere ulaşabileceği yollardan birincisi, yeniliklerin Teknoloji transferi, ülkeler
doğrudan doğruya o firmanın kendisi tarafından icat edilmesidir. İkinci yol ise başkaları arasındaki asırlık “teknoloji
açığı”nın (technolo-gical gap)
tarafından geliştirilen teknolojilerin elde edilip kullanılması veya taklit edilmesidir. Yeni kısa bir süre içinde kapanmasına
teknoloji icadı, ülkeler (ve firmalar) arası teknoloji açığını büyültür, birinden diğerlerine olanak sağlayan etkin bir yoldur.
yayılması (diffusion) ise bu açığı kapayıcı yönde etki yapar. Teknoloji transferi, ülkeler
arasındaki asırlık “teknoloji açığı”nın (technolo-gical gap) kısa bir süre içinde kapanması-
na olanak sağlayan etkin bir yoldur.
Aslında, daha çok gelişmekte olan ülkeleri ilgilendirmekle birlikte, teknoloji transferi
yalnızca bu ülkelere has bir özellik değildir. Aynı ülke içindeki firmalar ya da gelişmiş
ülkeler arasında da teknoloji alış verişi yapılır. Buradaki önemli noktalardan birisi, ülke-
lerin (firmaların) en uygun teknolojileri seçebilmeleri ve bunları kendi özel koşullarına
uygulayabilmeleridir (teknoloji adaptasyonu). Bu amaçla satıcı firmaların sunduğu tekno-
lojiyi bir bütün olarak satın almak yerine, “teknoloji paketi”ni açıp yalnızca kendilerinin
yapamadıklarını almaları, diğerlerini ise yerel kaynaklardan sağlamaları daha akılcı bir
davranış olur.
Değinilen bu son noktanın az gelişmiş ülkeler bakımından büyük önemi vardır. Çün-
kü yaygın işsizlik içinde bulunan bu ülkelerde, ithal edilen sermaye yoğun teknikleri ta-
mamlayıcı nitelik taşıyan bazı süreçleri, onların kendi yöntemleri ile yapmalarında büyük
yarar vardır. Bu sayede hem ülkede işsizlik azalır hem de ülke kendi teknolojik kapasite-
sini geliştirme olanağı elde eder. Nitekim teknoloji ithalinde böyle bir uyarlama (adaptas-
yon) politikası izlenmesi, Japon kalkınma modelinin, günümüzde de Çin ekonomisinin
önemli özelliklerinden birisidir.
Yeni teknolojileri uygulayabilme açısından firmalar arasında genellikle bazı farklar
vardır. İşletmelerin mali güçleri, piyasa belirsizlikleri ve yöneticilerin tutumları vs. bu
konuda oldukça etkili olan faktörlerdir. Teknolojik düzeyleri ileri olan firmaların, yeni
teknolojilere uyumları daha hızlı olmaktadır. Özetle firma ve endüstriler arasındaki fark-
lılıklar teknolojinin yayılmasında önemli etkiye sahip bulunmaktadır.
Uyarılmış teknolojik gelişme hipotezi: Günümüzde teknolojik gelişme “otonom” ol-
maktan çok “uyarılmış” (induced) bir süreç durumundadır. Başka bir deyişle yeniliklerin
ortaya çıkışı piyasa gelişmelerine bir tepki niteliği taşır. Teknolojik gelişmeyi uyaran piyasa
etkenleri arasında ise göreceli girdi ve ürün fiyatları ile talep yapısının özel bir yeri vardır.
154
1
Ekonomik gelişmede bilgi yoğun
ve yüksek katma değerli mal ve
hizmet üretimi ön plana geçmiş
ve özellikle iş gücünün eğitimi ve
gerekli becerilere sahip kılınması
çok büyük önem kazanmıştır.
Tablo 7.2
Küresel Rekabet Gücü
Endeksleri ve Türkiye
Kaynak:T. C. Kalkınma
Bakanlığı, Yıllık
Program 2014, s. 92.
Uluslararası İktisat Teorisi
Sanayileşmiş ülkeler genelde aşırı sermaye bolluğuna karşın, iş gücü kıtlığı çeken ül-
kelerdir. Yani bu ülkelerde iş gücünün reel fiyatı, sermayeye oranla daha yüksektir. Bu
özellik, teknolojik gelişmenin yönünü belirleyen temel bir etkendir. Şöyle ki, bilimsel ve
teknolojik çalışmaların amacı, ucuz sermaye faktörünü, göreceli bakımdan pahalı olan iş
gücünün yerine kullanmak (ikame etmek)’tır. O bakımdan, modern teknolojik gelişmeler
daha çok emek tasarrufu sağlayan (sermaye-kullanan) türdeki yeniliklere yol açmaktadır.
Az gelişmiş ülkelerin ihtiyaç duydukları teknolojiyi Batılı çok uluslu şirketlerden ithal
etmeleri ve bu teknolojilerin emek tasarrufu sağlayan nitelikte olması, az gelişmiş ülkeler
bakımından bazı özel sorunlar doğurur. Bunların başında, ithal edilen sermaye yoğun
teknolojilerin işsizliği artırması (teknolojik işsizlik) gelmektedir. O nedenle az gelişmiş
ülkeler teknoloji seçimine büyük özen göstermelidirler. Örneğin, transfer edilecek tek-
niklerin ülke koşullarına uygunluğu, bu amaçla, gerektiğinde teknoloji paketinin açılarak
yalnızca en elverişli olan süreçlerin alınması, ithal edilen tekniklere yerel özelliklerin ka-
tılarak bunların ülke ekonomisiyle bütünleştirilmesi vs. gibi konular gözden uzak tutul-
mamalıdır.
Uyarılmış teknolojik gelişme neden emek tasarrufu sağlayan türdedir?
Teknolojik Gelişme ve Rekabet Üstünlüğü
Yukarıda da belirtildiği gibi yenilikçilik rekabetçi ekonomik yapının en önemli etkenle-
rinden birisidir ve yeniliklerin büyük kısmı da bilgi ve teknoloji üreten Ar-GE faaliyet-
lerinden kaynaklanmaktadır. Rekabet üstünlüğü etkenlerinin hızla değiştiği günümüz
dünyasında, bilgi ve iletişim teknolojileri üretim yöntemlerinde de köklü değişiklikler
yapmıştır. Ekonomik gelişmede bilgi yoğun ve yüksek katma değerli mal ve hizmet üre-
timi ön plâna geçmiş ve özellikle iş gücünün eğitimi ve gerekli becerilere sahip kılınması
çok büyük önem kazanmıştır.
2009 2010 2011 2012 2013
Kapsanan ülke sayısı 133 139 142 144 148
Küresel rekabet endeksi 61 61 59 43 56
Temel gerekler 69 68 64 57 45
Etkinlik geliştiriciler 54 55 52 42 47
Yenilik ve gelişkinlik etkenleri 58 57 58 50 44
Teknolojik gelişme, rekabet üstünlüğünü belirleyen ana etken olduğu için, rekabet
gücü sıralamasında ülkelerin yerlerini belirlemek amacıyla önceki bölümlerde de sözü
edildiği gibi Dünya Ekonomik Forumu tarafından her yıl hazırlanan endeksler bulun-
maktadır. Tablo 7.2’de adı geçen kuruluş tarafından yayımlanan endekslere göre 2009-
2013 döneminde Türkiye’nin dünya rekabet gücü sıralamasındaki yerleri görülmektedir.
Tablodan anlaşılacağı üzere, 2013’te ülkemiz, küresel rekabet üstünlüğü açısından 148
ülke arasında 56. sırada gelmiştir. Daha önceki yıllara ait endeksler göz önüne alındığında
Türkiye’nin küresel rekabet gücünün bir ölçüde yükseldiği anlaşılmaktadır.
Tabloda aynı zamanda küresel rekabet endeksi temel gerekler, etkinlik geliştiriciler,
yenilik ve gelişkinlik gibi alt bölümlere ayrılarak her birisi için de yıllık sıralamalar yapıl-
maktadır. Buradan Türkiye’nin 2013 yılına kadar temel gerekler açısından göreceli biçimde
geri planda kaldığı fakat son yıl bu alanda da bir düzelme sağlandığı dikkati çekmektedir.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 155
Teknolojik gelişmenin doğrudan etkisi kuşkusuz ki iş gücünün verimliliği üzerin-
de kendini gösterir. Tablo 7.3’te 2012 yılı için seçilmiş bazı ülkelerde çalışan kişi başına
hesaplanan dolar cinsinden verimlilik değerleri gösterilmiştir. Tablodan görüleceği gibi,
beklenene uygun olarak gelişmiş sanayi ülkeleri çoğunlukla iş gücü verimliliği açısından
baş sıralarda yer alırlar. İş gücü verimliliği alanında Lüksemburg ilk sırada gelmekte, onu
Norveç, Katar, İrlanda ve Fransa gibi ülkeler izlemektedir. Sözü geçen bu ülkelerde iş gücü
verimliliğinin ABD’den daha yüksek olması da ilginç bir sonuçtur. Katar’da verimliliğin bu
derece yüksek olması, ekonomisi petrole dayanan bu ülkede ileri petrol üretim teknikleri
uygulanmakta olmasıyla açıklanabilir.

Sırası Ülke Dolar Sırası Ülke Dolar Tablo 7.3

1 Lüksemburg 22 İzlanda Ülkelerin İşgücü
Verimliliği Sıralaması,
2 Norveç 23 Yunanistan
2012
3 Katar 24 Tayvan
4 İrlanda 25 B. Arap Emir. Kaynak: T. C.
5 Fransa 26 İsrail Kalkınma Bakanlığı,
6 ABD 27 Japonya Uluslararası İstatistik
Göstergeler, 2013, s. 86.
7 Belçika 28 Yeni Zelanda
8 Danimarka 29 Portekiz
9 İsviçre 30 Slovenya
10 İspanya 31 Slovakya
11 Avusturya 32 Polonya
12 Hollanda 33 Litvanya
13 İsveç 34 Çek Cumhuriyeti
14 Finlandiya 35 Macaristan
15 Singapur 36 Hırvatistan
16 İtalya 37 Estonya
17 Avustralya 38 Kore Güney
18 Almanya 39 Letonya
19 Kanada 40 Rusya Federasyonu
20 Hong Kong 41 Ar antin
21 İngiltere 42 TÜRKİYE

Türkiye ise verimlilik açısından 42. sırada gelmektedir. Yalnızca büyük sanayi ülkelerinin
değil Arjantin, Rusya, Letonya, Kore, Estonya, Hindistan, Macaristan, Çek Cumhuriyeti vs.
gibi henüz gelişme yolunda olan veya yeni gelişmiş ülkelerin de Türkiye’nin üzerinde bu-
lunmaları dikkat çekmektedir. Bu sonuç bir anlamda Türkiye’nin söz konusu ülkelere karşı
maliyet avantajının bulunmadığı biçiminde de yorumlanabilir.

Teknolojiyi “İçsel” veya “Dışsal” Kullanma

Belirli malların üretiminde teknolojik yenilik icat eden firmalar, bu yenilikleri kullanarak pi- Üretimin yurt dışında yapılması
maliyet yönünden bazı
yasada rakipleri karşısında üstünlük elde ederler. Eğer üretimin yurt dışında yapılması maliyet üstünlükler sağlıyorsa (ucuz
yönünden bazı üstünlükler sağlıyorsa (ucuz iş gücü, taşıma giderlerinden tasarruf, alıcı ülke- işgücü, taşıma giderlerinden
nin ithalat kısıtlamalarından kurtulma, vs. gibi nedenlerle), bu teknolojiler üretim tesisleri ile tasarruf, alıcı ülkenin ithalat
kısıtlamalarından kurtulma vs.
birlikte yurt dışına taşınır (yatay bütünleşme) ve böylece firma çok uluslulaşma sürecine girer. gibi nedenlerle), bu teknolojiler
Burada cevap verilmesi gereken önemli bir soru vardır: Bir teknolojik yenilik icat eden üretim tesisleri ile birlikte yurt
dışına taşınır (yatay bütünleşme)
firma, bu yeniliği hangi koşullar altında, lisans anlaşması gibi yollarla yabancı üreticilere ve böylece firma çok uluslulaşma
kiralamalı, hangi koşullar altında da kendi üretiminde kullanarak elde edeceği ürünü dış sürecine girer.
piyasalara ihraç etmelidir? Yenilikçi firma açısından bunlardan birincisi teknolojinin dış-
sal, ikincisi de içsel kullanımı olarak adlandırılır.
156
2 uygun olabilir?
Yalın biçimde teknoloji ithali:
yabancı teknolojinin patentini
satın almak, lisans anlaşmaları ile
teknoloji kiralamak veya ücretli
danışmanlık hizmetlerinden
yararlanmak gibi yollar bunlar
arasındadır.
Uluslararası İktisat Teorisi
Firmanın bu konuda alacağı kararları etkileyen bir dizi koşul vardır. Örneğin şu gibi
durumlarda firmanın yabancılarla lisans anlaşması yapması ekonomik açıdan daha uygun
olabilir:
• abancı piyasa konusunda yeterli bilgiye sahip olunmaması dolayısıyla bu piyasa-
lara doğrudan yatırım yapma riskinin yüksekliği,
• abancı ülke piyasasının göreceli olarak önemsiz bir yer tutması
• irmanın aynı anda birçok ülkede birden üretimi yürütecek bir kapasiteye sahip
olmaması
• alen başkalarının da bu teknolo iyi elde etmiş veya teknolo inin başkaları tarafın-
dan kolaylıkla taklit edilebilir olması
Bu koşulların tersinin geçerli olduğu durumlarda ise teknolojinin firma tarafından
içsel olarak kullanılması, yani üretimin firma tarafından ana ülkede (ya da uygun koşullar
varsa üretimin doğrudan yurtdışında) yapılıp, buradan dış ülkelere ihraç edilmesi firma
açısından daha uygun olur.
Yukarıdaki açıklamalar aynı zamanda, teknoloji transferi üzerine kısıtlama koymanın
ve bazı şirketlerin ellerindeki teknolojileri satma veya kiralamayı kabul etmemelerinin
nedenlerini de ortaya koyar.
Hangi durumlarda firmanın yabancılarla lisans anlaşması yapması ekonomik açıdan daha
Teknoloji Transferi Kanalları
Daha önce de belirtildiği gibi teknoloji ya sermaye mallarına dönüşmüş olarak (embodi-
ed) ya da yalın (disembodied) biçimde ithal edilir. Buna göre başlıca teknoloji transferi
kanalları aşağıdaki gibi belirtilebilir:
Sermaye malları ithaliyle sağlanan teknoloji: Makine ve donatım ithali yaygın bir
teknoloji transferi yoludur. Bu gibi malları üreten bir ülke, bunlara aynı zamanda kendi
teknolojilerini de katmış olur. Az gelişmiş ülkeler bu malları ithal ettiklerinde söz konusu
ileri teknikler adı geçen ülkelere girmiş olur. Ancak farklı ülkelerin teknik özellikleri de
farklı olduğu için bir malın çeşitli kaynaklardan ithali, teknoloji uyuşmazlığı gibi bazı so-
runlar da doğurabilir.
Dolaysız yabancı sermaye yatırımları: Çok uluslu şirketler, sınır ötesi bir ülkeye ya-
tırım yaparken genellikle üretim teknolojisini de birlikte getirirler. Dolayısıyla bu tür ya-
tırımların, ülkenin ihtiyaç duyduğu alanlara yapılması ve tercihen yerli özel veya kamu
işletmeleriyle ortak girişim şeklinde (joint venture) olması, ülkenin teknolojik düzeyinin
yükselmesine katkı sağlayabilir. Ancak yabancı sermayedarın getirdiği teknolojiler, bazen
ülkenin ekonomik koşullarıyla bağdaşmayabilir ve bu durumda ülkeyi teknolojik bakım-
dan dışa bağımlı kılmak gibi önemli sakıncalar doğurabilir.
Yalın biçimde teknoloji ithali: Henüz bir sermaye malına dönüşmüş olmayan (disem-
bodied) teknolojinin ithal edilmesi bu gruba girer. Örneğin, yabancı teknolojinin patenti-
ni satın almak, lisans anlaşmaları ile teknoloji kiralamak veya ücretli danışmanlık hizmet-
lerinden yararlanmak gibi yollar bunlar arasındadır.
Patent satın alınması ile mülkiyetin icatçıdan kullanıcıya geçmesi söz konusudur. Baş-
ka bir deyişle patent anlaşmaları bir defalık işlemlerdir ve ondan sonra ayrıca bir ödeme
yapılmaz. Lisans anlaşmaları durumunda ise mülkiyet devredilmez, onun yerine bir kira-
lama işlemi söz konusudur. Dolayısıyla bunlar, belirli sürelerle sınırlıdır. Bu süreler içeri-
sinde teknolojiyi kullanacak olan tarafın (licencee), teknolojinin mülkiyetine sahip olan
tarafa (licencor), satış hacmi veya işletme kârı üzerinden düzenli biçimde ödeme yapması
gerekir. Yapılan bu ödemelere “royalty” adı verilir.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 157
Uygulamada lisans anlaşmaları çeşitli biçimlerde olmaktadır. Bazı sözleşmelere, örne-
ğin lisansörün kiracı tarafa, daha sonra ortaya çıkacak yenilikleri de aktarmasını öngören
bir koşul konulmuş olabilir. Bir kısım sözleşmelerde ise belirli süre sonra lisans anlaşma-
sının sona ermesi ve lisansörün işletmeye pay sahibi olarak katılması hükmü yer alabilir.
Bilimsel konferanslar, teknik bültenler ve yabancı bilim adamı değişimi programla-
rı: Üniversite ve çeşitli araştırma kurumlarının yayınları ile uluslararası sempozyumlar ve
ülkeler arasında bilim adamı değişimi programları, ülkelerin akademik bilgi düzeylerini
yükseltme ve dünyadaki yeni gelişmeleri izleme bakımından çok önemlidir. Teknik bilgi
düzeyinin yükselmesi ise yeniliklerin hızlanmasına ve ülkenin kurulu teknolojik kapasite-
sinin daha iyi kullanılmasına yardımcı olur.
Ancak tekrar belirtmek gerekir ki resmî veya özel kuruluşlar yeni geliştirdikleri teknik
bilgi ve buluşları genellikle birer “sanayi sırrı” olarak kendileri için saklama ve akademik
amaçlarla da olsa, bunları yayımlamaktan kaçınma eğilimindedirler. O bakımdan, bilim-
sel yayın ve değişim programları daha çok ülkenin genel anlamda teknik bilgi düzeyinin
yükselmesine katkı sağlamada etkili olabilir.
Teknik yardım programları: Önceki bölümlerde de incelendiği gibi az gelişmiş ülkele-
re verilen yardımların bir bölümünü teknik yardımlar (technical assistance) oluşturur. Bu
tür yardımlar hibe şeklinde veya düşük bir ücret karşılığında sağlanabilirler.
Teknik yardım, az gelişmiş ülke teknik personelinin eğitimi, belirli projelerin hazırlan-
ması, uygulanması ve koordinasyonunda danışmanlık yapma ve benzeri hizmetleri kapsa-
yabilir. Hemen hemen tüm gelişmiş ülkeler siyasal ve ekonomik bakımdan yakın ilişkide
bulundukları ülkelere, teknik yardımlarda bulunurlar. Bu arada çeşitli uzmanlık kuruluş-
ları aracılığıyla Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu ve
benzeri kuruluşlar da çok-yanlı teknik yardım sağlamaktadırlar.
Yukarıdaki açıklamalarla ilgili olarak şu gibi noktaların belirtilmesi gerekir: Birinci
olarak, gelişmiş ülkeler tarafından az gelişmiş ülkelere yönelik tüm dolaysız yatırımların
ve lisans anlaşmalarının teknoloji transferi sağladığını kabul etmek doğru değildir. Ör-
neğin, az gelişmiş ülkede hâlen kurulu bir şirketin satın alınması biçimindeki dolaysız
yabancı sermaye yatırımı, ülkeye herhangi yeni bir teknoloji getirmiş olmayabilir. Bunun
gibi lisans anlaşmaları karşılığında yapılan royalty ödemeleri de bazan yeni teknoloji ithal
etmenin değil, yabancı şirketin örneğin ticaret ünvanını (trademark) kullanmanın bir be-
deli olabilir. O bakımdan, teknoloji transferi kanalları değerlendirilirken bu noktalar göz
önünde bulundurulmalıdır.
İkinci olarak zamanla teknoloji transfer kanallarında önemli bir çeşitlenme ortaya çık-
mıştır. Bu konudaki uygulamalardan bazıları şunlardır: Yönetim sözleşmeleri, tek satış
imtiyazı (franchising), uluslararası taşeronluk (inter-national sub-contracting), finansal
kiralama (leasing) ve bağlı ticaret (counter-trade) yöntemleri vs.
Bağlı ticaret yoluyla teknoloji transferinin en açık şekli “geri satınalım” (buy-back) an-
laşmalarıdır. Bu yönteme göre, ülke kendi teknolojisini kullanarak yabancı ülkede bir sa-
nayi tesisi (örneğin anahtar teslimi bir fabrika) kurar ve bunun bedelini ev sahibi ülkeden,
o tesisin ürünlerini satın alarak tahsil eder. Finansal kiralamada ise ileri teknoloji içeren
yabancı sermaye mallarının taksit öder gibi bir yöntemle ülkeye girişi sağlanmaktadır.
Teknoloji transferi kanallarındaki bu çeşitlenme, az gelişmiş ülkeler açısından tekno-
loji ithalinde esnekliği artırmış ve daha elverişli koşullarla uygun teknoloji seçim olanak-
ları yaratmıştır. Bununla birlikte, teknoloji transferinin bu ülkelere önemli bir mali külfet
yüklediğini de hatırlatmakta yarar vardır.

Teknoloji Transferi kanallarını sıralayınız?

3
158
Batılı ülke hükümetlerini daha
çok ilgilendiren konu, sınai ve fikrî
mülkiyet haklarının korunması
olmuştur. Nitekim GATT’ın
Uruguay toplantılarında da bu
konuda bazı önemli kararlar
alınmıştır.
Sanayileşmiş ülkelerdeki anti-tröst
yasaları teknoloji lisansları üzerine
bazı kısıtlamalar getirmektedir.
Bunlar, daha çok şirketler
arasındaki anlaşmaları önleme ve
ticaret serbestisini ya da rekabeti
engelleyen etkenleri ortadan
kaldırma amacına yöneliktir.
Türkiye de bir yandan yerli
teknolojinin geliştirilmesine
ağırlık verirken diğer yandan
kalkınmasının gerektirdiği
teknolojilerin yurt dışından
ithaline dayanan politikalar
izlemektedir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Teknoloji Transferi Politikaları
Özellikle 1960’lı yıllardan itibaren Asya, Afrika ve Latin Amerika’daki az gelişmiş ülkeler,
sanayileşmiş ülkelerin dolaysız uluslararası yatırım politikaları ile teknoloji transferi poli-
tikalarını eleştirmeye başladılar. Teknoloji transferi konusunda örneğin, royalty ve yaban-
cı teknolojileri kullanma karşılığı yapılan diğer ödemelerin çok yüksek olduğunu, firma-
lar arasında patent devirlerinin yabancı şirketleri monopolleştirdiğini, teknoloji transferi
üzerine konulan kısıtlamalarla az gelişmiş ülkelerin en uygun teknolojilere ulaşmalarının
engellendiğini, vs. öne sürdüler. Ayrıca az gelişmiş ülkelerin teknolojik gelişmeden ha-
berdar edilmeleri ve en uygun teknikleri seçmelerini kolaylaştırmak için bir uluslararası
teknoloji bankasının kurulmasını önerdiler.
1964 yılında UNCTAD’ın kurulmasından sonra, az gelişmiş ülkeler diğer kalkınma
konularında olduğu gibi teknoloji transferi konusunda da görüşlerini bu örgüt aracılığıyla
savunma olanağını elde ettiler. Nitekim UNCTAD’ın çabaları sonucunda, az gelişmiş ül-
kelere teknoloji transferiyle ilgili bir “davranış kodu” (Code of Conduct) belirlemek için
çalışmalara girişilmişti. Bu girişimin amaçları, teknoloji transferi konusunda ilgili taraf-
ların ve hükümetlerin uymaları gereken genel ve eşit standartlar koymak ve az gelişmiş
ülkelerin kalkınma ihtiyaçlarına öncelik vermek biçiminde özetlenebilir.
Geçen zaman içinde, özellikle 1980 başlarından sonra az gelişmiş ülkelerin hem dolay-
sız yabancı sermaye hem de teknoloji transferi alanında, önceki dönemlere göre daha libe-
ral politikalar izlemeye koyuldukları görülüyor. Böylece yasalardaki kısıtlayıcı hükümler
kaldırılmış ve yeni özendirici önlemler getirilmiştir. Bu gelişme, ithalatçı durumdaki az
gelişmiş ülkelerin yeterli bir deneyim kazanarak pazarlık güçlerini artırmalarının ve dış
ödeme güçlükleri nedeniyle daha fazla yabancı sermaye yatırımını ülkeye çekme çabaları-
nın bir sonucu olarak değerlendirilebilir.
Bazı Kuzey Avrupa ülkeleri ile Japonya dışındaki sanayileşmiş ülkeler, teknoloji trans-
feri işlemlerini, genellikle sözleşme serbestisi ya da serbest piyasa mekanizması çerçeve-
sinde yürütmüşlerdir. Ulusal güvenlik ve savaş endüstrileriyle ilgili olmadığı sürece, bu
ülkelerde hükümetler ilke olarak teknoloji ithal ve ihracına karışmaktan kaçınmışlardır.
Batılı ülke hükümetlerini daha çok ilgilendiren konu, sınai ve fikrî mülkiyet hakları-
nın korunması olmuştur. Nitekim GATT’ın Uruguay toplantılarında da bu konuda bazı
önemli kararlar alınmıştır.
Bununla birlikte, sanayileşmiş ülkelerdeki anti-tröst yasaları teknoloji lisansları üzeri-
ne bazı kısıtlamalar getirmektedir. Bunlar, daha çok şirketler arasındaki anlaşmaları ön-
leme ve ticaret serbestisini ya da rekabeti engelleyen etkenleri ortadan kaldırma amacına
yöneliktir.
Teknolojik gerilik, birçok az gelişmiş ülkenin olduğu gibi eski Sovyetler Birliği’nin
dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan ülkelerin (dönüşüm ekonomilerinin) de
başta gelen sorunları arasındadır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasında, Batı’yla olan tekno-
lojik yarışı kaybetmenin büyük etkisi vardır. Yeni dönemde bu ülkeler Batılı teknolojiler
ithal ederek piyasa mekanizmasına geçme ve dünya ekonomisi ile bütünleşme çabalarına
girişmişlerdir.
Türkiye de bir yandan yerli teknolojinin geliştirilmesine ağırlık verirken diğer yan-
dan kalkınmasının gerektirdiği teknolojilerin yurt dışından ithaline dayanan politikalar
izlemektedir. Bu arada, ülkeye giren yabancı sermayenin ileri teknolojiler içeren nitelikte
olmasına dikkat edilmektedir. Uygulamasına başlanılan Patent Kanunu ile teknik yeni-
liklerin özendirilmesi amaçlanmaktadır. Ancak araştırma ve geliştirme harcamaları ile
araştırmacı insan gücü sayısının düşüklüğü, ülkenin bilim ve teknoloji alt yapısını sınır-
landıran önemli bir etken durumundadır.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 159
Bununla birlikte, Türkiye sahip olduğu teknolojik bilgi birikimi, kalkınma deneyimleri
ve yetişmiş elemanlarıyla belirli alanlarda kendisinin de doğrudan teknik yardım yapa-
bileceği bir konumuna gelmiş bulunmaktadır. Bu alandaki faaliyetler özellikle iki yönde
gelişmektedir. Birisi bağımsızlığına yeni kavuşan ve ortak kültür bağlarımız bulunan Türk
Cumhuriyetleri’yle olan ilişkilerdir. Türkiye’nin kalkınma modelini örnek alan bu ülkele-
re, gençlerin ülkemizde yüksek öğrenim görme olanağı dahil, piyasa ekonomisine geçiş
konusunda ve diğer konularda önemli teknik yardımlarda bulunulmuştur.
Diğeri ise İslam Konferansı Teşkilatı çerçevesinde özellikle Afrika ve Asya’daki ge-
lişmekte olan ülkelere sağlanan teknik yardımlardır. Bu arada, UNIDO ve UNESCO ile
işbirliği içerisinde, gelişmekte olan ülkeler için düzenlenen çeşitli ekonomik, kültürel ve
teknik iş birliği programları bulunmaktadır. Türkiye bu kanallardan az gelişmiş ülkelere
küçümsenmeyecek ölçüde teknik yardımda bulunmaktadır.

ULUSLARARASI İŞ GÜCÜ AKIMLARI

Uluslararası iktisat literatüründe genel olarak iş gücü akımlarına yeterli bir ağırlık veril-
memiştir. Bunun bir nedeni Klasik İktisatçıların emeği, ülkeler arasında hareketsiz kabul
etmeleri olsa gerek. Diğer bir neden konunun aynı zamanda Sosyoloji ve Demografi gibi
öteki bilim dallarıyla yakından ilgili bulunması olabilir.
Fakat gerçek dünyada uluslararası iş gücü hareketleri, ihmal edilemeyecek boyutlar-
dadır. Tarihin hemen hiçbir döneminde de uluslararası iş gücü akımları sıfır olmamıştır.
Hatta Klasikler, iş gücünün uluslararası alanda hareketsiz olduğu varsayımını yaparlarken
yaşadıkları çağda Avrupa’dan, başta Amerika kıtası olmak üzere Avustralya ve Yeni Zelan-
da gibi yeni yerleşilen bölgelere doğru binlerce insan göç ediyordu. Daha yakın zaman-
larda ise İngiliz Uluslar Topluluğuna bağlı ülkeler arasında önemli bir iş gücü dolaşımı
görülmüştür. 1960’lı yıllarda İtalya, İspanya, Yunanistan ve Türkiye’den Batı Avrupa ülke-
lerine büyük ölçüde işçi ihraç edilmiştir. Bugün de AB üyesi ülkeler arasında iş gücünün
serbest dolaşımı alanında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.

Uluslararası Emek Piyasası

Göçler tarihin her döneminde ortaya çıkmış olmakla birlikte, nedenleri ve nitelikleri ba- Bir kısım göçler ise ana özellikleri
bakımından iktisadi niteliktedir.
kımından farklılık gösterirler. Örneğin, bazı göç türleri şu şekilde belirtilebilir: Savaşların İnsanların iş bulmak veya daha
yol açtığı göçler, doğal afetler (kuraklık vs.) sonucunda oluşan göçler, siyasal düzene karşı iyi koşullarda yaşayabilmek için
yaptıkları göçler bu gruba girer.
olmanın yol açtığı göçler, azınlıkların göçleri, gezi ve macera arzusu ile yapılan göçler, vs.
Bir kısım göçler ise ana özellikleri bakımından iktisadi niteliktedir. İnsanların iş bul-
mak veya daha iyi koşullarda yaşayabilmek için yaptıkları göçler bu gruba girer. Hangi
nedenle ortaya çıkarsa çıksın, doğuracağı sonuçlar bakımından, faal nüfusu oluşturan in-
sanların göç etmesi bir uluslararası iş gücü akımı sayılır.
Ekonomik nedenlerle göç eden insanların tamamı kendi ülkelerinde açık veya gizli işsiz
durumunda olmayabilirler. Bunların önemli bir bölümü halen belli ve sürekli bir işi olan
fakat daha iyi koşullarla iş arayan insanlardan oluşur. Salt ekonomik açıdan, yurtdışına
göç etme kararı bir fayda-maliyet karşılaştırması sorunu olarak düşünülebilir. Göç etmeyi
tasarlayanlar, gidecekleri ülkelerde daha yüksek gelir elde etmeyi, kendilerine ve ailelerine
daha ileri bir yaşam düzeyi sağlamayı umarlar. Bu düşünce işsizler için de aynıdır fakat
hâlen kazandıkları gelir bulunmaması dolayısıyla onların göç kararı vermeleri daha kolaydır.
Çalışmak için yurt dışına göç etmenin maddi ve manevi bir bedeli vardır. Çünkü bu
insanlar önce eğer varsa hâlen çalıştıkları işleri kaybederler. Sonra, göç olayının kendisi
de bazı önemli masrafları ve riskleri gerektirir; işçinin yolculuk giderleri, yolculuk sıra-
sındaki riskler yeni işe girinceye kadar kendisinin ve ailesinin geçiminin sağlanması, vs.
gibi. Bunlardan başka, kültürel bakımdan yabancı bir topluma uyabilmenin güçlüklerini
160 Uluslararası İktisat Teorisi

de unutmamak gerekir. Sırasında, konuşulan dilin farklı olması bile tek başına çok önemli
bir etkendir. Bu gibi engeller de birer gizli ya da maddi olmayan maliyet etkeni olarak
düşünülebilir.
Göç etmeyi tasarlayan kişi, göçün tüm maliyetleriyle gideceği ülkeden elde etmeyi
umduğu görünür ve görünmez kazançları karşılaştırır. İşsiz, düşük gelirli ve yaşadığı top-
lumda mutsuz olan insanların, göç kararı vermeleri kolaydır. Buna karşılık hâlen göreceli
yüksek bir geliri bulunan ve toplumsal çevre ile sıkı bağları olan kişiler için yurt dışında
çalışmanın çok çekici koşullar vadetmesi gerekir.
Bu değerlendirmeler doğrultusunda, uluslararası iş gücü akımlarının emeğin bol, do-
layısıyla ücretlerin düşük olduğu ülkelerden iş gücünün kıt ve ücretlerin yüksek olduğu
ülkelere doğru yapılacağı sonucuna varılabilir. Eğer iş gücü akımlarını engelleyen hiçbir
faktör bulunmasaydı, bütün dünya ülkelerinde ücretlerin (belirli vasıftaki işçiler için) aynı
düzeyde oluşması beklenebilirdi. Çünkü iş gücü akımları sonucunda gönderen ülkelerde
iş gücü arzı azalır, yabancı işçi çalıştıran ülkelerde bollaşır, böylece de birinci grup ülke-
lerde ücretler yükselirken ikincilerde düşme eğilimi gösterir. İşçi akımı sürdükçe, çeşitli
ülkelerin ücretleri arasındaki farklar da böylece ortadan kalkar.
Hatırlanacağı gibi bu sonuç aynı zamanda Heckscher-Ohlin Teoremi ile de ortaya
konmuştur. Hatta teoride daha da ileri gidilerek uluslararası faktör hareketi olmadan, sırf
mal ticareti yolu ile belirli koşullar altında, uluslararası faktör fiyatları eşitliğinin sağlana-
cağı gösterilmiştir.
Tarihin her döneminde bir uluslararası iş gücü piyasası varolagelmekle birlikte, ger-
çekte bu akım çoğu kez sınırlı kalmıştır. Çünkü maliyet faktörleri bir yana bırakılsa bile,
hükümetler yabancı işçi akımlarını idari ve yasal engellerle sınırlandırmışlardır. Çoğu
ülkelerde yasalar, çalışma hakkını yalnızca o ülkenin yurttaşlarına vermektedir. Yabancı-
ların çalışma olanakları sıkı kurallara bağlanmış hatta tümden yasaklanmıştır. Bu uygula-
manın nedenleri arasında milliyetçi düşünceler, ülkenin yabancılar tarafından sömürül-
mesini önlemek, devletin ırksal ve kültürel bütünlüğünü korumak ve işçi sendikalarının
baskısı gibi etkenler yer almış olabilir.
Fakat yabancıların çalışması üzerindeki yasal engeller, uluslararası ücret farklılıkları
karşısında, yasa dışı bir iş gücü piyasasının oluşmasını önleyememiştir. Nitekim her yıl
binlerce Meksika işçisi, tüm tehlikeleri göze alıp sınırı aşarak Amerika’da kaçak olarak
çalışır. Aynı şekilde, Orta Doğu’da, Kuzey Afrika’da veya öteki az gelişmiş ülkelerde gü-
nümüzdeki savaş ve yoksulluk dolayısıyla tüm risklere rağmen AB’ye her yıl giren kaçak
giren işçilerin sayısı da ihmal edilemeyecek boyutlardadır. Bu arada, Türkiye’de de son
yıllarda özellikle Orta Doğu, Afrika ve eski Sovyet Cumhuriyetleri’nden gelen çok sayıda
insanın yasa dışı olarak çalışmakta olduğu bilinmektedir.
Bu tür geleneksel kısıtlayıcı uygulamaların yanında, küreselleşme faaliyetleri ile or-
taya çıkan iktisadi birliklerin, kendi bölgelerinde iş gücü ve sermaye dolaşımını göreceli
olarak serbestleştirdikleri görülüyor. Bu konudaki en ileri uygulamalardan birisi Avrupa
Birliği’ndedir. Nitekim belirtildiği gibi bugün AB üyeleri arasında serbest iş gücü dolaşımı
büyük ölçüde gerçekleştirilmiş durumdadır.
Özetle dünyada belli bir uluslararası iş gücü piyasası bulunmakla birlikte, ilke ola-
rak bunu, serbest rekabet koşullarının geçerli olduğu piyasalar biçiminde düşünmek,
ya da uluslararası alanda tam bir iş gücü hareketliliğinden söz etmek olanağı yoktur.
Aşağıda çeşitli sınırlandırmalar altında uluslararası iş gücü talebi ve iş gücü arzı üze-
rinde durulacaktır.

Çalışmak için yurtdışına göç etmenin maddi ve manevi bedelleri nelerdir?

4
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 161

Yabancı İş Gücü Talebi

İktisadi alanda kalkınmış fakat iş gücü kıtlığı çeken, yahut petrol gibi zengin bir kaynağa
sahip olup da yeterli iş gücü veya teknik personeli bulunmayan ülkeler, bu açıklarını ulus-
lararası piyasadan işçi talep ederek karşılarlar.
İş gücü kıtlığı, nüfustaki artışın büyümenin gerektirdiği işçi talebini karşılayamaması, İş gücü kıtlığı, nüfustaki artışın
emeğin işe katılma oranının düşüklüğü, ülke-içi işçi hareketliliğinin yetersiz olması vs. büyümenin gerektirdiği işçi
talebini karşılayamaması, emeğin
gibi nedenlere bağlıdır. Öte yandan iş gücü yetersizliği, bütün ekonomiyi ilgilendiren bir işe katılma oranının düşüklüğü,
olay olabildiği gibi yalnız belirli faaliyet kollarına özgü veya mevsimlik nitelikte de olabil- ülke-içi işçi hareketliliğinin
yetersiz olması, vs. gibi nedenlere
mektedir. Bir ülkede genel olarak iş gücü açığı olmamasına karşın, bazı işlerde çalışacak bağlıdır.
insangücü bulunmasında güçlük çekilebilir. Bu durumda karşılaşılan sorun, çalışmaya
hazır yeterli sayıda insan yokluğu değil fakat bunların belirli işleri yapmaktan kaçınmaları
veya bu işleri yapacak uzmanlık ve beceriye sahip bulunmamalarıdır.
Sanayileşmiş ülkeler, daha çok düz veya yarı nitelikli işçiye ihtiyaç duyarlar. Bu ülke-
lerde zaman zaman belirli bir nitelik taşımayan veya basit becerilerle yapılabilecek işlerde
iş gücü açığı ortaya çıkmaktadır. Bunlar arasında ağır, yorucu, kirli veya düşük prestij
sağlayan işler başta gelir. İleri refah düzeyine ulaşmış bazı toplumlarda ücretler göreceli
yüksek olsa da bu işlerde çalışacak yeterli sayıda yerli iş gücü bulunamamaktadır. Dola-
yısıyla bu işleri gördürmek için uluslararası piyasalardan işçi talep etmek zorunluluğuyla
karşılaşılabilir. Ancak teknolojideki gelişmelere paralel olarak robot kullanımına başlan-
masıyla bu tip talepte bir azalma olacağı beklenebilir.
Ulusal işçi sendikaları, genellikle sahip oldukları baskı güçlerini kullanarak hükümet-
lerin yabancı işçi taleplerini engellemeye çalışırlar. Bunun nedeni, yabancı işçilerin reka-
beti karşısında, ücret düşüşlerinden veya işsizlikten duyulan endişedir. Aslında iş gücü
kıtlığı çekilen sanayileşmiş bir ülkede, yabancı işçiler genellikle yerli iş gücüne rakip ol-
mayıp onun tamamlayıcısı durumunda olurlar. Böylece olunca da yabancı işçi ithali, top-
lumsal refahı azaltıcı bir faktör olarak düşünülmemelidir.
1960’larda başta Almanya (Federal) olmak üzere Fransa, Hollanda, Belçika ve İngiltere
gibi Batı Avrupa ülkeleri, önemli ölçüde yabancı işçi çalıştırmışlardır. Bu ülkeler, için-
de bulundukları yüksek ekonomik konjonktüre karşın, büyük bir iş gücü kıtlığıyla karşı
karşıya bulunuyorlardı. İthal edilen yabancı iş gücü sanayi, madencilik, inşaat ve hizmet
kesimlerinde ve özellikle nitelik gerektirmeyen işlerde çalıştırılmıştır. Ancak 1973 dünya
enerji buhranının yol açtığı enflasyon ve işsizlik dolayısıyla yabancı işçi talebi hemen he-
men tümüyle kesilmiştir.
Uluslararası iş gücü piyasasında gelişmiş ülkelerin yukarıda sözü edilen düz ve yarı-
nitelikli iş gücü talepleri yanında, az gelişmiş ülkeler de zaman zaman yüksek nitelikli
emek talep ederler. Çoğu gelişmekte olan ülkeler, vasıfsız emek bolluğuna karşın, nitelikli
iş gücü kıtlığı çekerler. Bu açıklarını karşılamak için de uluslararası piyasadan bu tür in-
sangücü talep ederler. Nitekim sağlanan yüksek ücretler dolayısıyla sanayileşmiş ülkeler-
den, küçümsenmeyecek sayıda teknik eleman az gelişmiş ülkelerde çalışmaktadır. Yabancı
teknik elemanların az gelişmiş ülkelere girişi özellikle çok uluslu şirketler yoluyla olur.
Daha doğrusu, yabancı sermayeli şirketler genellikle teknik ve idari personellerini ana
ülkelerinden sağlamayı tercih ederler.

Yabancı İş Gücü Arzı

Uluslararası niteliksiz emek arzı, normal olarak bu faktöre zengin biçimde sahip az geliş-
miş ülkeler tarafından karşılanır. Bu ülkelerde hızlı nüfus artışına karşın, çalışma olanak-
larının sınırlı oluşu, önemli bir işsizlik (gizli veya açık) sorunu doğurur. Ulusal ekonomi
geniş insan kitlelerine iş alanı yaratamayınca, bu insanlar yabancı ülkelerde iş aramak
zorunda kalabilirler.
162
Geleneksel teoride, uluslararası
iş gücü akımları gelişmiş ve az
gelişmiş ülkeler arasındaki ücret
farklılıkları ile açıklanır. Bu farklar
varolduğu sürece iş gücü akımları
da sürer.
Uluslararası iş gücü göçleri, işçi
gönderen ülkede genç ve erkek
nüfusu azaltıcı, işçi ithal eden
ülkede ise artırıcı etkide bulunur.
Uluslararası İktisat Teorisi
Yukarıda da belirtildiği gibi dışarıda çalışmaya giden insanlar arasında kentlerde otu-
ran, belirli ve sürekli bir işe sahip olanlar da bulunur. Bunların uluslararası iş gücü akım-
larına katılmalarındaki başlıca neden, sanayileşmiş ülkelerdeki yüksek ücretler ve ileri
yaşam koşullarıdır. Geleneksel teoride, uluslararası iş gücü akımları gelişmiş ve az geliş-
miş ülkeler arasındaki ücret farklılıkları ile açıklanır. Bu farklar varolduğu sürece iş gücü
akımları da sürer.
Aslında, aşağıda daha ayrıntılı olarak gösterileceği gibi iş gücünün bu faktörün bol
olduğu yörelerden kıt olduğu alanlara doğru göç etmesi, dünya kaynaklarının daha etkin
kullanımı açısından yararlı bir olaydır. Çünkü iş gücü, marjinal verimi düşük (hatta sıfır)
yörelerden, yüksek olduğu alanlara doğru yer değiştirir. Bu ise dünya kaynaklarının orta-
lama verimliliğinin artması demektir.
Fakat uluslararası iş gücü akımları yalnızca ekonomik koşullardaki farklılıkla açıkla-
namaz. Daha önce değindiğimiz askerî ve siyasal zorunluluklarla birlikte, psikolojik fak-
törler de bu konuda etkili olmaktadır. Örneğin, ana ülkedeki yaşantılarında bir değişiklik
olmayan ve ilerde de böyle bir değişiklik beklemeyen kişiler, aradıklarını bulmak ümidiyle
başka bir ülkede yerleşip çalışmak isteyebilirler. Nitekim Avustralya ve Yeni Zelanda’ya
doğru oluşan göçler, büyük ölçüde bununla ilgilidir.
Bundan başka, insanların daha önce kendi yurttaşlarının gidip yerleştikleri veya din,
dil gibi ortak kültürel özelliklere sahip oldukları ülkelerde çalışmayı tercih ettikleri görül-
mektedir. Bunun temelinde, yabancı bir ülkede yalnızlık çekmemek ve o topluma uyabil-
medeki kolaylık gibi sosyal nedenler yatar.
İŞ GÜCÜ AKIMLARININ SONUÇLARI
Uluslararası iş gücü akımlarının ilk ve en açık sonucu ilgili ülkelerin nüfus yapıları üzerin-
de görülür. Göçler, insangücü ihraç eden ülkenin nüfusunu azaltırken, ithalâtçı ülkenin
nüfusunu artırır. Nüfustaki değişmeler de öte yandan ekonomik ve sosyal yaşamda önem-
li etkiler doğurur.
İş gücü akımları yalnız nüfusun toplamını değiştirmekle kalmaz, aynı zamanda yaş ve
cinsiyet bileşimini de etkiler. Genellikle çalışmak için yabancı ülkelere gidenler, nüfusun
genç ve erkek kesimidir. Diğer bir deyişle uluslararası iş gücü göçleri, işçi gönderen ülkede
genç ve erkek nüfusu azaltıcı, işçi ithal eden ülkede ise artırıcı etkide bulunur.
Göçler faal nüfusun toplam nüfusa oranını da değiştirir. Bu daha çok yerleşmek amacı
taşımayan, geçici nitelikteki göçlerde görülür. Kısa süreler içinde dışarıda çalışmaya gi-
denler, genellikle ailelerindeki çalışmayan bireyleri (çocuk, ihtiyar vb.) yanlarında götür-
mezler. O bakımdan gittikleri yerlerde faal nüfus artar. Orta Doğu ülkelerinde ve Sovyetler
Birliği’nin dağılmasından sonra kurulan cumhuriyetlerde çalışan yabancı işçiler genellikle
bu niteliktedir. Oysa, geçmişte Amerika Kıtası’na veya Avustralya’ya yapılan göçler sürekli
yerleşme şeklinde olmuştur. Göç edenler çoğunlukla bütün aile bireyleriyle birlikte git-
mişlerdir. Aradan geçen zaman dolayısıyla bugün Batı Avrupa ülkelerinde çalışan Türk
işçileri de artık o ülkelerde yalnız değil, aileleriyle birlikte oturmaktadır.
İşçi Gönderen Ülke Üzerindeki Etkiler
Düz işçi gönderenler doğum oranları yüksek ve aşırı iş gücüne sahip az gelişmiş ülkeler-
dir. Bu ülkelerde faal nüfusa oranla sermaye ve doğal kaynakların arzı kıttır. O nedenle, iş
gücünün büyük bir kısmı açık veya gizli işsiz durumundadır. Nüfus hızla artarken, ulusal
gelirin buna ayak uyduramaması, tüketimin artmasına ve yatırıma gidecek birikimlerin
azalmasına neden olur. Hatta aşırı iş gücü bolluğu, sermaye-yoğun tekniklerin kullanıl-
masını güçleştirerek kamu ve özel kesim işyerlerinde aşırı istihdama yol açar. Bunun so-
nucunda da ülke bilinen “yoksulluğun kısır döngüsü” içine girer.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 163
İş gücü ihracı bu kısır döngüyü kırıcı ve iktisadi kalkınmayı itici etkilerde bulunabilir.
Göç olayının, gönderen ülke bakımından başlıca olumlu etkilerini aşağıdaki gibi sırala-
yabiliriz:
İşsizliği azaltıcı etki: Yaygın işsizlik içinde bulunan ülkelerin dışarıya iş gücü gönderme-
leri işsizlik sorununu hafifleterek emek piyasasındaki dengesizliği bir derecede giderebilir.
Her yıl yeniden iş piyasasına çıkanlarla mevcut işsizlere çalışma alanları yaratabilmek, az
gelişmiş ülkelerin kapasitelerini aşan ölçüde yatırımları gerektiriyor. Yabancı ülkelerde çalış-
maya giden işçiler bir yönüyle bu sorunun çözümüne katkıda bulunmuş olurlar.
İç tasarrufu artırıcı etki: Göçmen işçilerin ana yurda gönderdikleri birikimler
(worker’s remittances), ülkenin toplam tasarruf açığını giderici ve yatırımlarını artırıcı
etki doğurur. Yurt dışında çalışan işçiler, yüksek bir gelir elde ettiklerinden ve tasarruf
eğilimleri de yüksek olduğundan, ana ülkelerindeki ile karşılaştırılamayacak kadar önemli
bir tasarruf gücüne sahiptirler. Yurda gönderilen birikimler, iktisadi kalkınma için kayda
değer bir finansman kaynağı oluşturabilir.
Belirtmek gerekir ki ana yurda gönderilen tasarruflar bakımından geçici göçmen iş-
çilerle, temelli göç edenler arasında fark vardır. Temelli göçmenler gittikleri ülkede yurt
kurmayı düşündüklerinden, bunların ana ülkeye gönderdikleri tasarruflar giderek azalır.
Oysa geçici göçmenler, planlarını geriye dönecek biçimde yaparlar. Dolayısıyla tasarruf-
larını ana ülkeye yollar, yatırımlarını da o ülkelerde yaparlar. Ancak dışarıda kalma sü-
resinin uzamasıyla onların da gönderdikleri tasarruflar azalma eğilimi gösterir. Nitekim
bunun örnekleri Almanya’da çalışan Türk işçilerinde de açıkça görülmüştür.
İş gücü göçleri bir başka yoldan da iç tasarrufları artırır. Göç eden insanlar geride
kalanların tasarruflarında reel bir artışa neden olabilir. Şöyle ki bazı insanların yurt dışına
çıkmalarıyla gıda, giyim vs. gibi mal ve hizmetlerin talebinde, onların tüketecekleri miktar-
lar kadar azalma olur. Çünkü üretim yine eski üretim olsa bile, tüketicilerin sayısı azalmış-
tır. Böylece eğer geride kalanlar tüketimlerini artırmazlarsa mal ve hizmetlerde reel bir
tasarruf yapılmış olur ve bu kaynaklar yatırımların artırılmasında kullanılabilir.
Dış ödemeler bilançosunu iyileştirici etkiler: Dışarıda çalışan işçilerin tasarruf olarak
veya geride bıraktıkları aile bireylerinin geçimlerini sağlamak için gönderdikleri para-
lar, ana ülke ekonomisi için önemli bir döviz kaynağıdır. Kalkınma çabası içinde bulu-
nan az gelişmiş ülkelerin karşılaştıkları başlıca sorunlardan birisi, bilindiği üzere “döviz
darboğazı”dır. Bu da ihracat gelirlerindeki yetersizlikten ileri gelir. İşçi dövizleri bu dar-
boğazın kırılmasına, böylece ithalat kapasitesinin genişletilmesine ve kalkınma hızının
yükseltilmesine katkı yapabilir.
Bilgi ve görgü kazanma: İleri bir toplum içerisinde çalışmaya giden işçiler, dış dünya
ile kuracakları ilişki sonucunda bilgi ve görgülerini artırarak ekonomik bakımdan daha
yararlı elemanlar durumuna gelirler. Bu konuda, mesleki eğitim üzerinde özellikle dur-
mak gerekir. Yabancı ülkeye düz işçi olarak gidenler, döndüklerinde eğitilmiş, nitelikli
insangücü olabilirler. İşçilerin mesleki bilgi ve görgü kazanmaları, işi yaparak öğrenmele-
rinden ve özel kurslar almalarından ileri gelir.
Bununla birlikte, yabancı ülkelerde çalışan işçilerin mesleki bilgi kazanmalarını en-
gelleyen bazı etkenlerin bulunduğuna da işaret etmek gerekir. Önce, yabancı işçilerin bir
bölümü temizlik, bakıcılık gibi mesleki bir beceri gerektirmeyen işlerde çalışırlar. Yabancı
işverenler ileri teknolojiye uygun bir eğitim gerektiren işleri kendi yurttaşlarına ayırmak-
ta, bilgi ve beceri gerektirmeyen işleri ise göçmen işçilere bırakmaktadırlar.
Öte yandan, yabancı işçiler kısa zamanda çok kazanmak amacında olduklarından,
uzun zaman gerektiren mesleki eğitime önem vermeyebilirler. Yabancı dil ve temel eğitim
eksikliği de kuşkusuz bu konuda olumsuz etki yapar. Bütün bunlardan ayrı olarak gidilen
ülke ile gönderen ülkenin farklı teknolojik düzeyde olmaları da işçilerin kazandıkları mes-
164 Uluslararası İktisat Teorisi

leki beceriden yararlanılma olanaklarını sınırlandırır. En ileri üretim yöntemlerinin kulla-

nıldığı bir toplumdaki sermaye yoğun teknikleri, henüz piyasa ekonomisine bile yeterince
açılmamış bir ekonomiye uygulamak olanağı elbette çok sınırlıdır. Kaldı ki kitlesel üretim
işçiye işin tamamını değil ancak ufak bir parçasını öğrenme fırsatı sağlar.
Olumsuz etkiler: Uluslararası iş gücü akımlarının, gönderen ülke ekonomisi üzerinde
doğurabileceği bazı olumsuz etkiler de vardır. Bunlardan birisi nitelikli iş gücü kaybı-
dır. Giden işçilerin tamamı düz işçi olmayıp bir bölümü belirli işleri olan beceri sahibi
kimselerdir. Az gelişmiş ülkeler, düz işçi bolluğuna karşılık, nitelikli emek kıtlığı çekerler.
İktisadi kalkınma bu insanların çabalarıyla gerçekleştirilecektir. Sahip oldukları mesleki
deneyim ve uzmanlık dolayısıyla bazan yurt dışına giden bu insanların yerleri dolduru-
lamaz. O nedenle az gelişmiş ülkeler genellikle düz işçi ihracını özendirici ve eğitilmiş iş
gücünün ülkeden çıkışını engelleyici bir politika izlerler.
İşçi akımlarıyla ilgili diğer bir sorun da işçi gönderen ülkelerin bu kanaldan dışarıya
bir tür sermaye ihraç etmiş olmalarıdır. Ana ülke, doğuştan itibaren işçiyi besler, giydirir,
eğitir ve onun üretici duruma geçmesini sağlar. İşçinin üretken çağa gelmesine kadar yapı-
lan harcamalar bir tür sermaye yatırımı niteliğindedir. Bunlara ekonomik terimle “beşerî
sermaye” (human capital) denmektedir. Yabancı ülkeye giden bir işçi, sırtındaki bu beşerî
sermayeyi de birlikte götürür. Gönderen ülke için bu bir kayıptır. Ancak ne var ki ana
ülke, bu insanlara iş olanağı sağlayamadığı sürece başka seçim olanağı da yoktur. Dışarıda
çalışanların gönderdikleri tasarruflar bu kayıpları bir ölçüde dengeler. Bununla ilgili bir
sorun da “beyin göçü”dür. Bu konu üzerinde aşağıda ayrıca durulacaktır.
İşçi gönderen ülkenin daha başka kayıpları da söz konusu olabilir. Örneğin giden in-
sanların toplumun en yetenekli, en enerjik kişilerinden oluşması toplumdaki dinamizmi
gerileterek kalkınmayı yavaşlatabilir. Bundan başka, farklı bir toplumda uzun süre yaşa-
dıktan sonra anayurda dönen insanlar, önemli toplumsal uyumsuzluk ve kültürel farklı-
laşma sorunları yaratabilirler.

İş gücü göçünün işçi gönderen ülkeler üzerindeki olumlu etkileri nelerdir?

5
İşçi İthal Eden Ülke Üzerindeki Etkiler
Yabancı işçi çalıştıran ülkeler genellikle sermaye ve doğal kaynaklar yönünden zengin, iş
gücü bakımından fakirdirler. Dışarıdan emek ithali, mesleki iş gücü darboğazını kırarak
sermayenin tam kapasite ile çalışmasını, yatırım hızının artmasını ve dolayısıyla ekono-
mik refahın yükselmesini sağlar. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iş gücü darlığı çeken
Batı Avrupa ülkelerinin yabancı işçi ithal etmeleri, bu ülkelerin kalkınmalarına büyük
katkılarda bulunmuştur.
İş gücü ithali, sanayi ülkelerinde ücretlerin yükselmesini önler. Böylece de üretim ma-
liyetlerinin ucuzlamasına ve ülkenin dünya piyasalarındaki rekabet gücünün artmasına
yol açabilir. Bu nokta, özellikle ekonomileri ihracata dayalı ülkeler için büyük önem taşır.
Ücretlerdeki yükselmeyi engellediği için genellikle ulusal işçi sendikaları yabancı işçi ça-
lıştırılmasına karşı çıkarlar. Fakat yabancı işçi ithali dolayısıyla reel ulusal gelirde sağlanan
artış, yalnız bir sınıfın değil, tüm toplumun refahını yükseltir.
Yukarıda belirttiğimiz gibi bir ülkede kişi başına gelir yükseldikçe genellikle yerli işçi-
ler, çalışma koşulları ağır, tehlikeli ve çekici olmayan işlere rağbet etmezler. Bu gibi açıkları
doldurmada yabancı işçiler kullanılabilir.
Yabancı işçiler ne ölçüde nitelikli olurlarsa ev sahibi ülkenin kazancı o kadar artar. Çün-
kü bu sayede işçi ithal eden ülke, hiçbir yetiştirme masrafına katlanmadan, üretken durum-
daki yabancı işçi emeğinden yararlanmış olmaktadırlar. Bu, bir anlamda iş gücü gönderen
az gelişmiş ülkenin bu işçileri çalıştıran sanayileşmiş ülkeye yaptığı bir sermaye bağışıdır (!).
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 165
Yabancı işçiler nitelikli olmaları yanında, çalıştıkları toplumun koşullarına ne kadar
kolaylıkla uyabilmekteyseler (örneğin, yabancı dili öğrenmeleri gibi) ev sahibi ülkeye o
ölçüde yararlı olurlar.
Fakat yabancı işçi çalıştırmak ev sahibi ülkeye bazı külfetler de yükler. Örneğin, artan
nüfus dolayısıyla konut, okul, yol, hastane vs. gibi sosyal sabit sermaye tesislerine talep
yükselir. Ayrıca kendi yurttaşlarının işsizlik sorunlarını artırabilir. Bunlardan başka, ya-
bancı işçi sayısının yerli nüfusun önemli bir payına ulaşması, ülkede bazı toplumsal ve
kültürel uyumsuzluk sorunları doğurabilir.

Uluslararası İş Gücü Göçlerinin Üretim ve Refah Etkileri

Uluslararası iş gücü göçlerinin işçi gönderen ve işçi girişi olan ülkelerdeki refah etkilerini
uluslararası sermaye akımlarında kullandığımıza benzer bir grafik yardımıyla gösterebi-
liriz. Ele alınan ülkeler emeğin göreceli bol olduğu Türkiye ile kıt olduğu Almanya olsun.
Grafik 7.1’de görüldüğü gibi Türkiye’deki emek arzı 0A ve Almanya’daki emek arzı 0'A ’dır.
İki-ülkeli modelde 0A ve 0'A ’nın toplamı, yani 00’ toplam dünya emek arzıdır. VMPLT ve
VMPLA sırasıyla, Türkiye ve Almanya’da emeğin marjınal fiziki ürün değeri eğrileridir. Bu
eğriler rekabetçi piyasa koşulları altında iş gücü talebini yansıtır.
Göç başlamadan önce Türkiye’de ücretler 0C ’dir ve bu miktar emeğin çalışmasından
elde edilen toplam üretim değeri (ulusal gelir) 0FGA ’dir. Almanya’da da ücretler 0'H olup
yapılan üretimin toplam değeri 0'JMA ’dır.
Şimdi uluslararası emek göçlerinin serbest bırakıldığını varsayalım. Almanya’da ücret-
ler Türkiye’den yüksek olduğu için iş gücü Türkiye’den Almanya’ya göç eder ve bu göçler
iki ülkedeki ücret düzeyleri birbirine eşitleninceye kadar sürer. Grafiğe göre göçlerden
sonra iki ülkedeki ücretler EB (= 0N = 0'T) düzeyine gelir. Göç sürecinde BA miktarında
emek çalışmak için Türkiye’den Almanya’ya gider. Özetle uluslararası göçler dolayısıyla
emek bol ülkede ücretler yükselir, emek kıt ülkede ise düşer.

Şekil 7.1
Almanya’da emeğin marjinal ürün değeri

F
Türkiye’de emeğin marjinal ürün değeri

Türkiye Almanya J

VM P LA
PL VM
T
M
H

E
L T
N

C K G

0 B A 0’
Türkiye’nin emek arzı Almanya’nın emek arzı
Türkiye’nin emek arzı 0 köşesinden sağa, Almanya’nın emek arzı 0' köşesinden sola doğru ölçülür. Emek göçü
öncesinde Türkiye’de ücretler 0C, Almanya’da 0H ’dır. BA kadar işçinin Türkiye’den Almanya’ya göç etmesi ile iki
ülkede ücretler 0N düzeyinde eşitlenir. Dünya üretiminde GEM miktar artış sağlanır. Göç sonucu verimlilik artışı
dolayısıyla Türkiye’de kalan işçilerin gelirleri CNEK kadar artarken, gidenler dolayısıyla BKGA kadar ücret kaybı
ortaya çıkar. Böylece net etki refah artışı yönündedir. Almanya’da ise mevcut işçilerin geliri LMHT miktar azalır.
Ancak emek dışı faktrlerin(sermaye) geliri EJT miktar artar ve bu artış emek gelirlerindeki düşüşten daha büyük
oldugu için ekonomik refah net olarak yükselir.
166 Uluslararası İktisat Teorisi

Toplam üretim (değer olarak) değişmelerine bakıldığında ise Türkiye’de üretimin

0FGA dan 0FEB ye düştüğü, Almanya’da ise 0'JMA ’dan 0'JEB ’ye yükseldiği görülmektedir.
İki ülkenin üretimlerinin toplamı dünya üretimine (GSYİH’sına) eşit olduğuna göre bu,
dünya üretiminin (gelirinin) EGM miktarında artması anlamına gelir. Başka bir deyişle
uluslararası emek göçleri dünya refahında bir artışla sonuçlanmaktadır.
Konuya iki ülkede ulusal gelirin faktörlere göre dağılımı açısından da bakılabilir.
Türkiye’de emeğin yurt dışına göç etmesi ile kalan işçilerin verimliliği (işçi başına kulla-
nılan sermaye ve diğer faktör miktarlarındaki artış dolayısıyla) yükselmiş, böylece işçiler
net olarak daha fazla bir gelir elde etmişlerdir. Nitekim grafiğe göre, verimlilik artışı do-
layısıyla geride kalan işçilerin sağladığı gelir artışı CNEK alanına, AB miktar iş gücünün
yurtdışına girmesi dolayısıyla uğranılan gelir kaybı da BKGA alanına eşittir. Birici alanın
daha büyük olması, kalan işçilerin net bir kazanç sağladığı anlamına gelir. Ayrıca yurt
dışına giden işçilerin kazandıkları gelirlerin bir kısmını işçi dövizi olarak geride kalanla-
ra göndermeleri ise, bu ülkede emek gelirlerini daha da artmasına neden olabilir. Fakat
işçiler göç dolayısıyla bir kazanç elde ederken öteki faktörler (sermaye) bir gelir kaybına
uğramaktadır. Diğer faktörlerin sağladığı toplam gelir göçten önce CFG iken göçten sonra
NFE ye düşmüştür. Kısacası, emek ihracı, emek gönderen ülkede gelir dağılımı açısından
emeğin lehine, diğer faktörlerin aleyhine sonuç vermektedir.
Bu anlatılanların tersi emek ithal eden ülke açısından geçerlidir. Bu ülkedeki işçiler ya-
bancı işçi girişine izin verilmeden 0'HMA kadar kazanç sağlarken şimdi bu kazançlar 0'TLA
düzeyine inmiştir. Yabancı işçi girişlerinin ücretleri ve toplam işçi gelirlerini düşürücü etki
doğurması, sanayileşmiş ülkelerde işçi sendikalarının yabancı işçi ithaline neden karşı ol-
duklarını açıklamaktadır. Fakat bu ülkelerde de emek dışındaki faktörler kazançlı çıkmak-
tadır. Şöyle ki grafikte göçten önce öteki faktörlerin (sermayenin) MJH olan gelirleri şimdi
EJT düzeyine çıkmıştır. Öte yandan, diğer faktörlerin gelirlerindeki artışın (EMHT), işçi ge-
lirlerindeki düşüşten (LMHT) daha büyük olması, toplumun bir bütün olarak işçi ithalinden
kazançlı çıkacağını ifade eder. Başka bir deyişle diyelim ki eğer hükümet öteki faktörlerin
gelirlerindeki bu artışların bir kısmını alıp işçilerin uğradıkları kayıpları karşılayacak ölçüde
onlara sübvansiyon ödemiş olsaydı, yine de geriye bir pay kalacaktı. Bu da Normatif Ekono-
mi ilkeleri açısından işçi ithal eden ülkede refahın artacağı anlamına gelir.

Beyin Göçü
Yukarıda daha çok homojen veya vasıfsız iş gücü göçleri üzerinde duruldu. Oysa ülkele-
rarası emek hareketlerinin dikkate değer bir yönü de az gelişmiş ülkelerden doktor, mü-
hendis, bilim adamı gibi yüksek derecede eğitilmiş insanların gelişmiş ülkelere doğru göç
etmeleridir. Bu tür insangücü akımlarına alışılmış deyimle “beyin göçü” (brain drain) de-
nir. Beyin göçleri sanayileşmiş ülkelerin kendi aralarında da olmakla birlikte, genellikle
az gelişmiş ülkelerden ABD, Kanada ve AB gibi sanayileşmiş yörelere doğru ortaya çıkar.
Konu, ülkemiz bakımından da önemlidir. Türk doktor, mühendis ve bilim adamları-
nın önemli bölümünün başta ABD olmak üzere çeşitli sanayileşmiş ülkelere yerleştikleri
bilinen bir gerçektir.
Bu tür göçlerin başlıca nedeni, gelişmiş ülkelerdeki yüksek ücretler ve ileri yaşam ko-
şullarıdır. Fakat az gelişmiş ülkelerde bu insanların emeklerine ve yaratıcı güçlerine de
ihtiyaç çok büyüktür. Öte yandan, onları yetiştirmek için yapılan önemli ölçüde eğitim
harcamaları vardır. Bu insanların yurtdışına göç etmeleri ile az gelişmiş ülkeler hem on-
ların emeğinden yoksun kalmakta hem de taşıdıkları beşeri sermayeyi yabancı ülkelere
kaçırmış olmaktadırlar.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 167

Az gelişmiş ülkelerin beyin göçünden uğradıkları kayıpların karşılanması için ünlü iktisatçı
Bhagwati tarafından ilginç bir tasarı öne sürülmüştür. Buna göre, sanayileşmiş ülke hükü-
metleri, kendi ülkelerinde yaşayan yabancı ülke doğumlu elemanlardan bir vergi almalıdır.
Bu şekilde toplanan gelirler, örneğin Birleşmiş Milletler gibi uluslararası bir kuruluş kana-
lıyla az gelişmiş ülkelere dağıtılabilir. Bu öneri uygulama güçlüklerinin yanında, temel insan
hak ve özgürlükleri açısından da sakıncalı bulunmuştur.

İktisat literatürüne bakıldığında, genellikle liberal görüşü benimseyen iktisatçıların,

ileri derecede teknik iş gücünün serbestçe göç etmesinden yana oldukları görülür. Bu ya-
zarlar, gelişmiş ülkelerde bu tür emeğin marjinal veriminin daha yüksek olduğunu, nite-
kim ana ülkeye göre çok daha fazla gelir kazanmalarının da bunu kanıtladığını belirtirler.
Böylece, göçlerin dünya kaynaklarının ortalama verimliliğini artıracağını ve dolayısıyla
dünya refahını yükselteceğini öne sürerler.
Bu görüşler doğru olabilir. Ama toplam dünya gelirinin artmış olması, teknik eleman Beyin göçü, yalnız bilim
kaybına uğrayan az gelişmiş ülkelerin gelirlerinin de aynı ölçüde yükseldiği anlamına gel- adamlarının ve teknisyenlerin
ülkeler arasında yer değiştirmeleri
mez. Hatta yukarıda belirttiğimiz gibi ülkenin şiddetle ihtiyaç duyduğu teknik insangü- biçiminde olmaz. Buna benzer,
cünün yurtdışına göç etmesi, onların ulusal gelir düzeylerinin düşmesine bile yol açmış fakat belki daha önemli bir sorun
da az gelişmiş ülke aydınlarının
olabilir. gelişmiş ülkelerdeki eğitim
Ancak sanayileşmiş ülkelere doğru oluşan beyin göçünden, az gelişmiş ülkelerin her modellerinin ve uygulamalarının
aşırı derece etkisi altında
durumda zararlı çıktıklarını söylemek de doğru olmaz. Çünkü göç eden bilim adamları- kalmaları ve kendi kimliklerinden
nın gittikleri ülkelerdeki zengin çalışma olanakları içinde yaptıkları buluşlar, bütün insan- uzaklaşmalarıdır.
lığın yararınadır. Ayrıca işsiz kalmaları nedeniyle veya uzmanlık alanlarında çalışmaları
için gerekli ortamı bulamamaları sonucu, bu kimselerin göç etmesi ana ülke açısından
büyük bir kayıp da sayılmamalıdır. Bu noktada, az gelişmiş ülkelerde eğitim politikasının
toplum ihtiyaçlarına uymamasından dolayı ortaya çıkan “aydın işsizliği” sorununa çözüm
aramak gerekir.
Beyin göçü, yalnız bilim adamlarının ve teknisyenlerin ülkeler arasında yer değiştir-
meleri biçiminde olmaz. Buna benzer fakat belki daha önemli bir sorun da az gelişmiş
ülke aydınlarının gelişmiş ülkelerdeki eğitim modellerinin ve uygulamalarının aşırı de-
rece etkisi altında kalmaları ve kendi kimliklerinden uzaklaşmalarıdır. Bu durumda ay-
dınlar kendilerini, içinde yaşadıkları toplumdan çok, örnek aldıkları ve kültürel bağlılık
duydukları sanayileşmiş ülkelerin değerleriyle özdeşleştirirler. Bilim adamlarının, doktor-
ların, mühendislerin vs. kendi toplumlarına bu şekilde yabancılaşmaları olayına “iç beyin
göçü” demek hatalı olmaz.
İleri düzeyde yetişmiş insan gücünün ülkeler arasında göç etmesi gibi eğitim sistemin- Türkiye’nin ilk ve en fazla işçi
deki “yabancılaşma sorunu” da ulusal ekonomi bakımından çok sakıncalıdır. Özellikle, gönderdiği bölge AET ülkeleri ve
özellikle Almanya’dır.
eskiden sömürge yönetimi altında yaşamış az gelişmiş ülkelerde bu durumun pek çok ör-
neklerine rastlanabilir. Söz gelişi, mimarların düşük maliyetli sosyal konut, okul ve hasta-
ne binaları yerine, gökdelen projeleriyle ilgilenmeleri mühendislerin basit makineler veya
emek yoğun üretim tekniklerinden çok, aşırı sermaye yoğun araç ve gereçler üzerinde ça-
lışmaları, doktorların kirli sular ve beslenme yetersizliklerinden doğan hastalıklarla yete-
rince ilgilenmemeleri, vs. gibi. Benzer şekilde, İktisatçıların gerçekte mevcut olmayan tam
rekabet koşullarına dayalı birtakım soyut modeller geliştirmeye çalışırken çevrelerindeki
yoksulluk, işsizlik, enflasyon ve gelir dengesizliği gibi sorunları görmezlikten gelmeleri de
toplumsal yabancılaşma olayının bir diğer yönü olarak düşünülebilir.

Türkiye’den Yabancı Ülkelere İş Gücü Akımları

1960’lardan sonra Türkiye’den dünyanın çeşitli yörelerine işçi gönderilmiştir. Bu işçiler
söz konusu ülkelere geçici olarak çalışmak amacıyla gitmişlerdir.
168 Uluslararası İktisat Teorisi

Türkiye’nin ilk ve en fazla işçi gönderdiği bölge AET ülkeleri ve özellikle Almanya’dır.
Daha önce de değinildiği gibi, Batı Avrupa ülkeleri 1950’lerin sonlarında savaşta yıkı-
lan ekonomilerinin onarımını tamamlamışlar ve hızlı bir gelişme sürecine girmişlerdi.
Bu amaçla ihtiyaç duydukları iş gücünü ise İtalya, İspanya, Yugoslavya ve Yunanistan gibi
Avrupa’nın göreceli olarak geri bölgelerinden karşılıyorlardı. 1963’te Türkiye de Batı Av-
rupa ülkelerine işçi ihracına başlamıştı.
AET ülkelerinin yabancı işçi talepleri 1973’e kadar sürdü. O yıllar, Dünya Enerji Buh-
ranı nedeniyle söz konusu ülkeler şiddetli bir “enflasyon ve işsizlik” (stagflasyon) içine
sürüklenince yabancı işçi talebini durdurdular. Bu konudaki tutumları giderek daha da
katılaştı. Örneğin resmi olmayan yollardan işçi girişlerini önlemek için başta Almanya
olmak üzere tüm AB ülkeleri T.C. uyruklulara karşı vize uygulamasına giriştiler.
Böylece Batı Avrupa’daki yüksek konjonktürün sona ermesi, yabancı iş gücüne olan ta-
lebi de durdurdu. Ayrıca söz konusu ülkeler mevcut işçilerin geri dönmelerini özendirici
yönde politikalar izlemeye koyuldular.
Batı Avrupa’ya işçi akımının durmasından sonra Türkiye’den Orta Doğu ve Kuzey Af-
rika’daki petrol zengini ülkelere işçi gönderildi. Artan petrol gelirleri dolayısıyla Suudi Ara-
bistan, Irak, Libya ve Körfez ülkeleri özellikle altyapı yatırımlarının tamamlanması ama-
cıyla büyük inşaat faaliyetine girişmişlerdi. Bu faaliyetler; Güney Kore, Hindistan, Japonya
ve Türkiye gibi ülkelerin müteahhitlik firmaları tarafından yürütülüyordu. Türk müteahhit
firmaları aldıkları işlerde çalıştırdıkları işçileri genellikle Türkiye’den getirtiyorlardı.
Alt yapı yatırımlarının tamamlanması, petrol fiyatlarının düşmesi ve döviz gelirleri-
nin azalması gibi nedenlerle Orta Doğu’ya işçi gönderilmesi de zamanla yavaşladı. Körfez
Krizi’nden sonra Kuveyt’in onarımı nedeniyle yeni işçi talebi bir miktar artmışsa da bu-
nun fazlaca bir önemi olmamıştır.
Daha Sovyetler Birliği yıkılmadan önce, Türk müteahhit ve iş adamları bu ülkede
okul, hastane ve konut gibi alt yapı alanlarında önemli işler almışlardı. Bu işlerde çalış-
tırdıkları işçileri ve kullandıkları inşaat malzemelerini ise genellikle Türkiye’den sağlıyor-
lardı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan cumhuriyetlerle
bu tür ilişkilerimiz hâlen artarak sürmektedir. Bugün Rusya, Ukrayna ve Orta Asya Türk
Cumhuriyetleri’nde çalışan önemli sayıda Türk müteahhit, işçi ve iş adamı bulunmaktadır.
Bu piyasalardan pay alma konusunda dünya çapında bir rekabet söz konusudur. Devletin
de desteğiyle müteahhit ve iş adamlarımızın bu piyasalardaki faaliyetlerinin özendirilmesi
büyük önem taşımaktadır. Irak, Suriye ve Kuzey Afrika’daki iç savaşlar dolayısıyla bu ül-
kelerin onarımında Türk şirketlerinin yeniden görev almaları da beklenen bir gelişmedir.
DPT’nin tahminlerine göre hâlen, ülke dışında yaşayan yurttaşlarımız 3,5 milyon do-
layında olup yabancı ülkelerde çalışan işçilerimizin sayısı da bir milyonun üzerinde bu-
lunmaktadır. Oturmak veya çalışmak üzere yurt dışında Türklerin en fazla bulundukları
yer Batı Avrupa ülkeleri, özellikle de Almanya’dır. Yurt dışında çalışan işçilerimizin yüzde
70 dolayındaki kısmı bu ülkededir. Almanya’yı Fransa, Avusturya, Hollanda ve İngiltere
gibi ülkeler izlemektedir.
Dışarıda çalışan işçilerin ana yurda gönderdikleri tasarruflar Türkiye için geçmiş-
te kayda değer bir döviz kaynağı oluşturmuştur. Özellikle 1980 öncesindeki yoğun ithal
ikamesine dayalı sanayileşme döneminde işçi gelirleri, döviz gelirlerimiz içinde oldukça
önemli bir yer tutuyordu. Ancak giderek işçi dövizleri hem mutlak rakam olarak hem de
oransal olarak azalmıştır.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları 169

Yıllar İşçi Dövizleri (Milyon $) İhracat Gelirlerine Yüzde Oran Tablo 7.4
Türkiye’ye Gönderilen
2000 4.560 14.8
İşçi Dövizleri, 2000-2013
2001 2.786 8.0
2002 1.936 4.8 Kaynak: TCMB,
2003 729 1.2 Ödemeler Bilânçosu
2004 804 1.3 İstatistiklerinden.
2005 851 1.1
2006 1.111 1.3
2007 1.209 1.1
2008 1.431 1.1
2009 1.014 1.0
2010 948 0.9
2011 1.045 0.7
2012 975 0.6
2013 877
(Ekim) 890

Tablo 7.4’te 2000-2014 (Ekim) döneminde Türkiye’ye gönderilen işçi dövizleri ile ilgili
veriler yer almaktadır. Dönem başında 4.560 milyon dolara ulaşmış olan işçi dövizlerinin
ihracata oranı da yüzde 14.8 düzeyinde idi. Ancak 2001 Ekonomik Krizi’nin de etkisiyle
işçi dövizlerinde hızlı bir düşüş yaşanmıştır. 2006 yılından sonra göreceli bir artış ortaya
çıkmışsa da 2008 Küresel Krizi ile yeniden bir düşüş eğilimi başlamış ve 2013 yılında toplam
işçi dövizleri 877 milyon dolara inmiş ve 2014’te (Ekim) 890 milyon dolar olmuştur. Bu dö-
viz miktarları ise o yıllardaki ihracat gelirlerimizin ancak yüzde 0.5’ine karşılık gelmektedir.
Kısacası, yaşanan mali krizlerin, ulusal paradaki aşırı değerlenmenin ve öteki ekonomik ve
siyasal istikrarsızlıkların işçi dövizi girişlerini şiddetli biçimde etkilediği ve son yıllarda bu
kaynaktan sağlanan dövizlerin oldukça önemsiz düzeylere indiği söylenebilir.
Batı Avrupa’da Türk işverenler: Türk işçileri üzerinde yapılan araştırmalar, geçen
zaman içinde Batı Avrupa ve Avustralya’daki işçilerimizin özellikle hizmet sektörlerinde
kendi işlerini kurarak serbest meslek sahibi olma eğilimlerinin arttığını ortaya koymak-
tadır. Bugün, sözü edilen ülkelerde kendi işini kurmuş ve bunda başarılı olmuş önemli
sayıda bir Türk işverenleri grubu bulunmaktadır. Bunlar, içinde yaşadıkları toplumlara
önemli ekonomik katkılarda bulunurken aynı zamanda o ülkelerle Türkiye arasındaki ti-
cari ilişkilerin de gelişmesine yardımcı olmaktadırlar.
Yurt dışında çalışan işçilerimizin o ülke bankalarına yatırdıkları tasarrufların Türkiye’ye
aktarılması ve Türk ekonomisinin yararına kullanılması amacıyla geçmişte birçok planlar
yapılmış ve çeşitli tasarılar ortaya atılmıştır. Örneğin, ülkenin döviz darboğazına girdiği dö-
nemlerde, Merkez Bankasında “Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabı-KMDTH” adlı he-
saplar açtırma olanağı tanınmıştı. Bu hesaplara, yurt dışında çalışan işçiler (ve Türkiye’de
oturanlar) yurda getirmek zorunda olmadıkları döviz tasarrufları ile para yatırabilmektey-
diler. Ayrıca bir Alman Bankası olan Dresdner Bank ile TCMB arasında yapılan anlaşma
sonucu, işçiler tasarruflarını TCMB adına bu bankaya yatırabilmekteydiler. Yapılan bütün
bu düzenlemelerle yüksek faizler ödenerek işçi dövizleri ana yurda çekilmeye çalışılmıştır.
Daha sonra 1994 Krizi sırasında yine ülkenin içine düştüğü döviz darboğazına çare bul-
mak için yurt dışında çalışan işçilere yönelik olarak Merkez Bankasında ayrıca Süper Dö-
viz Hesabı-SDH diye bir hesap oluşturuldu. Gerek KMDTH’ye, gerek SDH’ye işçilerimiz
başlangıçta büyük ilgi gösterdiler ve bu kanallardan Türkiye’ye önemli miktarlarda döviz
girişinde bulundular. Ancak giderek işçi dövizlerinin azalması üzerine Merkez Bankası da
2014 itibarıyla bu hesapları tasfiye etme ve yeni hesap açmama kararı almıştır. Bundan sonra
ülkeye gönderilecek işçi dövizleri normal bankacılık kanalını kullanacaklardır.
170 Uluslararası İktisat Teorisi

Yurt dışından dönen işçilerin Türkiye’de yeniden istihdam edilebilmeleri de önemli

bir sorun yaratmıştır. Bu amaçla işçilerimizin kendi işlerini kurmaları özendirilmeye ça-
lışılmıştır. Türk ve Alman hükümetlerinin katkılarıyla Türkiye Halk Bankası bünyesinde
oluşturulan özel bir hesaptan bu amaçla kredi verilmiştir.
Diğer yandan, yurt dışında çalışan işçilerin gönderdikleri tasarruflarla kurulan şirket-
lere (işçi şirketleri) Türkiye Kalkınma Bankası kanalıyla maddi, teknik ve yönetim desteği
sağlanması sürdürülmektedir. Fakat belirtmek gerekir ki özellikle yanlış kuruluş yeri seçi-
mi ve karşılaşılan yönetim sorunları dolayısıyla bir tür hemşehri şirketi durumunda olan
işçi şirketlerinden, geçmişte pek azı başarılı olabilmiştir.
Önceki dönemlere oranla yurt dışından ana yurda kesin dönüş yapan işçilerin sayısı
da oldukça azalmıştır. Almanya’da doğan yeni nesil Türkler artık o ülkelerde misafir ola-
rak bulunmayıp çalıştıkları ülkelerde sürekli biçimde yaşamaktadır. Dolayısıyla bugünkü
sorun o insanların yaşadıkları toplumlara uyumlarının sağlanması ve kendilerine çifte
vatandaşlık verilerek, oralarda Türk kültürünün canlı tutulmasıdır. Yurt dışında çalışan
Türkler hem söz konusu ülkelerle aramızdaki siyasal bağları güçlendirecek hem de ticari
ilişkilerimizin gelişmesine katkıda bulunacaklardır.
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları
Özet
Uluslararası Faktör Akımlarından Teknoloji ve İş gücü
1 hareketliliği hangi boyutlardadır?
Sermaye, teknoloji ve iş gücü hareketleri uluslarara-
sı faktör akımlarını oluştururlar. Uluslararası faktör
akımları, ticaret akımlarının yanında uluslararası
ekonomik ilişkilerin diğer boyutunu oluşturur.
Değişik türdeki akımlar önceki bölümlerde incelen-
mişti. Teknoloji ve iş gücü hareketleri ise bu bölümde
ele alınmıştır.
Günümüzde uluslararası piyasalarda rekabet gücü-
nü belirleyen temel faktör teknolojidir. Teknoloji ise
Ar-Ge çalışmalarının bir sonucudur. Sanayileşmiş
ülkelerde kamu ve özel kesim tarafından Ar-Ge için
yapılan harcamalar ulusal gelirin önemli bir payını
oluşturur.
Teknoloji transferinin nasıl gerçekleşir ve dış ticaret ile
2 bağlantısını nedir?
Teknoloji hem yalın hâlde hem de üretiminde kulla-
nıldığı mal ve hizmetler yoluyla dış ticarete konu olur.
Teknolojinin lisans ve patent anlaşmaları ile yabancı-
lara satışı teknolojisinin içsel kullanımı, firmanın yeni
teknolojileri kullanarak yurt dışında üretim yapması
ise içsel kullanımı olarak adlandırılır.
Başlıca teknoloji transferi kanallarını nelerdir?
3
Başlıca teknoloji transferi kanalları arasında şunlar
yer alır: İleri teknoloji içeren sermaye malları ithali,
dolaysız yabancı sermaye yatırımları, yalın biçimde
teknoloji ithali, bilimsel konferanslar ve yayınlar, tek-
nik yardım programları, bilim adamı değişimi vs.
Sanayileşmiş ülkeler teknoloji transferi işlemlerini
serbest piyasa mekanizması ve sözleşme serbestisi
kapsamında yürütmüşlerdir. Az gelişmiş ülkeler ise
kendilerine uygun koşullarla teknoloji transferi için
UNCTAD kanalıyla girişimlerde bulunmuşlardır.
Uluslararası iş gücü akımları ve uluslararası emek
4 piyasası hangi boyuta ulaşmıştır? İş gücü göçü alan ve
veren ülkeye etkilerini ne yönde gelişmektedir?
Tarihin hemen hemen hiçbir döneminde uluslarara-
sı emek hareketleri sıfır olmamıştır. İşçi ihraç eden
ülkeler çoğunlukla hızlı nüfus artışına sahip, işsizlik
oranı yüksek ülkelerdir. İşçi ihracının gönderen ülke
ekonomisi üzerinde doğurabileceği olumlu etkilerden
bazıları şunlardır: İşsizliği azaltma, yurt içi tasarrufları
artırma, ödemeler dengesini iyileştirme, elemanların
171
bilgi ve görgülerini artırmaları vs. Ancak işçi ihracı-
nın olumsuz etkileri de vardır. Bunun da başında be-
şeri sermaye kayıpları gelir.
İşçi ithal eden ülke, iş gücü darboğazını kırarak ser-
mayesinin tam kapasite ile çalıştırılmasını sağlar. Bu
ülke, çalıştırdığı insanların yetişmelerine de herhangi
bir katkıda bulunmuş değildir, dolayısıyla hazır bir
sermayeye kavuşmuş sayılır.
İş gücü göçlerinin dünya ve işçi ihraç ve ithal eden ül-
keler üzerindeki etkileri emeğin marjinal ürün eğrile-
rine dayalı iki ülkeli bir model yardımıyla incelenebi-
lir. Böyle bir analiz uluslararası iş gücü hareketlerinin
dünya üretimi ve refahını yükselteceğini ortaya koyar.
Az gelişmiş ülkelerden ileri derecede eğitilmiş insan
gücünün gelişmiş ülkelere doğru göç etmesi olayına
“beyin göçü” denir. Bu insanların gitmesi, az gelişmiş
ülkeden sanayileşmiş ülkeye doğru bir tür sermaye
ihracı niteliğindedir.
Uluslararası iş gücü akımlarında Türkiye analizinin
5 sonuçları nelerdir?
Türkiye yakın geçmişte, başta Batı Avrupa ülkeleri ol-
mak üzere, Orta Doğu ve Afrika ülkeleriyle eski Sov-
yet Cumhuriyetleri’ne işçi göndermiştir.
Yabancı ülkelerde çalışan Türk işçilerin önceki dö-
nemlere oranla yurt dışından ana yurda kesin dö-
nüş yapan işçilerin sayısı da oldukça azalmıştır.
Almanya’da doğan yeni nesil Türkler artık o ülkelerde
misafir olarak bulunmayıp çalıştıkları ülkelerde sü-
rekli biçimde yaşamaktadır. Dolayısıyla bugünkü so-
run o insanların yaşadıkları toplumlara uyumlarının
sağlanması ve kendilerine çifte vatandaşlık verilerek,
oralarda Türk kültürünün canlı tutulmasıdır. Yurt dı-
şında çalışan Türkler hem söz konusu ülkelerle ara-
mızdaki siyasal bağları güçlendirecek hem de ticari
ilişkilerimizin gelişmesine katkıda bulunacaklardır.
Sermaye ve teknoloji faktörleri ile karşılaştırıldığın-
da iş gücünün uluslararası alandaki hareketliliği çok
daha sınırlıdır. Hemen her ülkede yabancı işçi çalış-
tırılmasını engelleyen yasalar vardır. Ancak Avrupa
Birliği gibi ekonomik ve siyasal gruplaşmalar içinde
serbest iş gücü dolaşımına olanak tanınmaktadır.
172 Uluslararası İktisat Teorisi

Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdaki iktisatçılardan hangisi analizlerinde teknolojik 6. Küresel rekabet üstünlüğü sıralamasının belirlenmesin-
gelişmeyi sabit kabul etmiştir? de aşağıdaki etmenlerden hangisi kullanılmaz?
a. Monoterist iktisatçılar a. Temel gerekler
b. Neo Klasik İktisatçılar b. Ürün fiyatları
c. Klasik iktisatçılar c. Etkinlik geliştiriciler
d. Keynesyen İktisatçılar d. Yenilikler
e. Neo Keynesyen iktisatçılar e. Gelişkinlik

2. Teknolojik gelişme ve yenilikler aşağıdakilerden hangisi- 7. Aşağıdakilerden hangisi firmanın yabancılarla lisans
ne bağlıdır? anlaşması yapması ekonomik açıdan daha uygun olabileceği
a. Maddi sermaye koşullar arasında yer almaz?
b. Telekomünikasyon alt yapısı a. Yabancı piyasa konusunda yeterli bilgiye sahip olun-
c. Sermaye birikimi maması, dolayısıyla bu piyasalara doğrudan yatırım
d. Araştırma ve bilimsel bilgi yapma riskinin yüksek olması
e. Teknoloji transferi b. Yabancı ülke piyasasının göreceli olarak önemsiz bir
yer tutması
3. Günümüzde sanayileşmiş ülkelerde yeni teknolojiler elde c. Firmanın aynı anda birçok ülkede birden üretimi yü-
etmek üzere üniversiteler, özel kesim işletmeleri ve kamu ku- rütecek bir kapasiteye sahip olmaması
ruluşları araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayırdıkları bü- d. Halen başkalarının da bu teknolojiyi elde etmiş veya
yük fonları aşağıdaki alanların hangisine harcamazlar? teknolojinin başkaları tarafından kolaylıkla taklit
a. Bilgi ve iletişim teknolojileri edilebilir olması
b. Biyoteknoloji e. Yabancı ülkedeki ucuz iş gücünden yararlanılması
c. Yeni nesil enerji teknolojileri
d. Savunma ve uzay teknolojileri 8. Aşağıdakilerden hangisi teknoloji transferi kanalları ara-
e. Gıda teknolojileri sında yer almaz?
a. Uluslararası özel sermaye akımları
4. Ülkeler arasındaki asırlık teknoloji açığının kısa bir süre b. Dolaysız yabancı sermaye yatırımları
içinde kapanmasına olanak sağlayan en etkin yol aşağıdaki- c. Yalın biçimde teknoloji ithali
lerden hangisidir? d. Teknik yardım programları
a. Teknoloji transferi e. Sermaye malları ithaliyle sağlanan teknoloji
b. Teknoloji taklidi
c. Teknoloji yatırımı 9. Aşağıdakilerden hangisi iş gücünün uluslararası alanda
d. Beşeri sermaye transferi hareketsiz olduğu varsayımını ileri sürer?
e. Maddi sermaye transferi a. Merkantilistler
b. Klasikler
5. Azgelişmiş ülkelerce ithal edilen sermaye yoğun teknolo- c. Keynesciler
jiler aşağıdaki işsizlik türlerinden hangisine yol açar? d. Fridmancılar
a. Yapısal işsizlik e. Monoteristler
b. Konjonktürel işsizlik
c. Gizli işsizlik 10. Çoğu ülkelerde yasalar, çalışma hakkını yalnızca o ülke-
d. Teknolojik işsizlik nin yurttaşlarına vermektedir. Yabancıların çalışma olanak-
e. Friksiyonel işsizlik ları sıkı kurallara bağlanmış, hatta tümden yasaklanmıştır.
Aşağıdakilerden hangisi bu uygulamanın nedenleri arasında
yer almaz?
a. Milliyetçi düşünceler
b. Ülkenin yabancılar tarafından sömürülmesini önlemek
c. İş gücü piyasasını yerliler lehine düzenlemek
d. Devletin ırksal ve kültürel bütünlüğünü korumak
e. İşçi sendikalarının baskısı
 7. Ünite - Uluslararası Teknoloji ve İşgücü Akımları
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
2. d Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Teknoloji Transfe-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Teknoloji Transfe-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Teknolojik Gelişme ve Dış Tica-
ret” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Teknolojik Gelişme ve Rekabet
Üstünlüğü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Teknolojik Gelişme ve Rekabet
Üstünlüğü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Teknolojiyi İçsel ve Dışsal Kul-
lanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Teknoloji Transferi Kanalları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası İş gücü Akımları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası İş gücü Emek Piya-
sası” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Sanayileşmiş ülkeler genelde aşırı sermaye bolluğuna karşın,
iş gücü kıtlığı çeken ülkelerdir. Yani bu ülkelerde iş gücü-
nün reel fiyatı, sermayeye oranla daha yüksektir. Bu özellik,
teknolojik gelişmenin yönünü belirleyen temel bir etkendir.
Şöyle ki bilimsel ve teknolojik çalışmaların amacı, ucuz ser-
maye faktörünü, göreceli bakımdan pahalı olan iş gücünün
yerine kullanmak (ikame etmek)’tır. O bakımdan, modern
teknolojik gelişmeler daha çok emek tasarrufu sağlayan (ser-
maye-kullanan) türdeki yeniliklere yol açmaktadır.
Sıra Sizde 2
• abancı piyasa konusunda yeterli bilgiye sahip olun-
maması, dolayısıyla bu piyasalara doğrudan yatırım
yapma riskinin yüksekliği,
• abancı ülke piyasasının göreceli olarak önemsiz bir
yer tutması,
• irmanın aynı anda birçok ülkede birden üretimi yü-
rütecek bir kapasiteye sahip olmaması,
• alen başkalarının da bu teknolo iyi elde etmiş veya
teknolojinin başkaları tarafından kolaylıkla taklit
edilebilir olması.
173
Sıra Sizde 3
Başlıca teknoloji transferi kanalları aşağıdaki gibi belirtilebilir:
Sermaye malları ithaliyle sağlanan teknoloji, dolaysız yaban-
cı sermaye yatırımları, yalın biçimde teknoloji ithali, bilimsel
konferanslar, teknik bültenler ve yabancı bilim adamı deği-
şimi programları ve teknik yardım programları şeklindedir.
Sıra Sizde 4
Çalışmak için yurtdışına göç etmenin maddi ve manevi bir
bedeli vardır. Çünkü bu insanlar önce eğer varsa hâlen ça-
lıştıkları işleri kaybederler. Sonra, göç olayının kendisi de
bazı önemli masrafları ve riskleri gerektirir; işçinin yolcu-
luk giderleri, yolculuk sırasındaki riskler yeni işe girinceye
kadar kendisinin ve ailesinin geçiminin sağlanması vs. gibi.
Bunlardan başka, kültürel bakımdan yabancı bir topluma
uyabilmenin güçlüklerini de unutmamak gerekir. Sırasında,
konuşulan dilin farklı olması bile tek başına çok önemli bir
etkendir. Bu gibi engeller de birer gizli ya da maddi olmayan
maliyet etkeni olarak düşünülebilir.
Sıra Sizde 5
Uluslararası iş gücü akımlarının, gönderen ülke ekonomi-
si üzerinde doğurabileceği bazı olumsuz etkiler de vardır.
Bunlardan birisi nitelikli iş gücü kaybıdır. İşçi akımlarıyla
ilgili diğer bir sorun da işçi gönderen ülkelerin bu kanaldan
dışarıya bir tür sermaye ihraç etmiş olmalarıdır. Ana ülke,
doğuştan itibaren işçiyi besler, giydirir, eğitir ve onun üreti-
ci duruma geçmesini sağlar. İşçinin üretken çağa gelmesine
kadar yapılan harcamalar bir tür sermaye yatırımı niteliğin-
dedir. Bunlara ekonomik terimle “beşerî sermaye” (human
capital) denmektedir. Yabancı ülkeye giden bir işçi, sırtındaki
bu beşeri sermayeyi de birlikte götürür. Gönderen ülke için
bu bir kayıptır. Ancak ne var ki ana ülke, bu insanlara iş ola-
nağı sağlayamadığı sürece başka seçim olanağı da yoktur. Dı-
şarıda çalışanların gönderdikleri tasarruflar bu kayıpları bir
ölçüde dengeler. Bununla ilgili bir sorun da “beyin göçü”dür.
Bu konu üzerinde aşağıda ayrıca durulacaktır.
İşçi gönderen ülkenin daha başka kayıpları da söz konusu
olabilir. Örneğin giden insanların toplumun en yetenekli, en
enerjik kişilerinden oluşması toplumdaki dinamizmi gerile-
terek kalkınmayı yavaşlatabilir. Bundan başka, farklı bir top-
lumda uzun süre yaşadıktan sonra anayurda dönen insanlar,
önemli toplumsal uyumsuzluk ve kültürel farklılaşma sorun-
ları yaratabilirler.
174 Uluslararası İktisat Teorisi

Yararlanılan Kaynaklar
Beth V. Yarbrough and Robert M. Yarbrough, The World
Economy: Trade and Finance, 3rd ed., The Drtden Press,
1994, ss.323-349.
DPT, Kalkınma Programı, 2015, Ankara.
G. J. Borjas, “The Economics of Migration,” Journal of Eco-
nomic Literature, Dec. 1994, ss. 1776-1717.
Gerald M. Meier and James E. Rauch, Leading Issues in Eco-
nomic Development, 8th, ed., Oxford University Press,
New York, 2005, ss. 133-180.
H. G. Grubel and A. D. Schott, “The international flow of
human capital,” American Economic Review, May 1966,
ss. 268-274.
OECD, Trends in International Migration, Paris, OECD,
2006.
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
S. S. Russel and M. S. Teitenbaum, International Migration
and International Trade, World Bank Discussion Paper,
Washington, D. C.,1992.
W. J. Ethier, “Illegal immigration,” American Economic Revi-
ew, May 1986, ss. 56.
8
ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Uluslararası hizmetler ticaretinin günümüzdeki boyutlarını ve ekonomik faat-
liyet alanlarını nasıl tanımlanabilir?
 Uluslararası hizmetler ticaretinde Dünya Ticaret Örgütü kapsamındaki
GATS’ın temel işlevleri nelerdir?
 Klasik görüşe göre hizmetler ticareti nasıl tanımlanır?
 Geleneksel Hizmetler Ticaretinde Uluslararası Turizm faaliyetleri neden önem-
lidir?
Sorularının yanıtını vermeye çalışacağız.

Anahtar Kavramlar
• Bilgi Teknolojileri • Faktör Donatımı
• Bilgi Temelli Hizmetler • Dış Turizm
• Uluslararası Hizmetler Ticareti • Uluslararası Hizmet Ticareti
Genel Anlaşması (Gats) • Yurt Dışı Müteahhitlik
• En Çok Kayrılan Ülke Kuralı Hizmetleri

İçindekiler
Uluslararası İktisat Teorisi
• GİRİŞ
• HİZMETLERİN KAPSAMI
• DÜNYA HİZMETLER TİCARETİNİN
KAPSAMI VE ARTIŞ HIZLARI
• ULUSLARARASI HİZMETLER TİCARETİ
GENEL ANLAŞMASI: GATS
• HİZMET KESİMİNDE DOLAYSIZ
Uluslararası Hizmetler Ticareti YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI
• İKTİSADİ KALKINMA SORUNLARI VE
HİZMETLER TİCARETİ
• ULUSLARARASI HİZMETLER VE
GELENEKSEL DIŞ TİCARET TEORİSİ
• ULUSLARARASI TURİZM HİZMETLERİ
• TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI HİZMET
TİCARETİ
 Uluslararası Hizmetler Ticareti

GİRİŞ
Son bir çeyrek asırdır bilgi teknolojisi alanında yaşanan baş döndürücü gelişmeler, dün-
yada adeta yeni bir ekonomik devrim başlatmıştır. Bu yeni gelişmelerle birlikte, gerek yurt
içi ekonomilerde gerekse uluslararası ticaret alanında hizmet sektörlerinin önemi hızla
artmıştır.
Oysa yakın zamanlara kadar gelişmiş veya az gelişmiş olsunlar, tüm ülkelerde hizmet
sektörlerinin önemi yeterince anlaşılmış değildi. Hatta, az gelişmiş ülkelerde kalkınma
sanayileşme ile özdeşleştirilirken hizmet faaliyetlerinin çoğu kez uzun süreli büyümeyi
yavaşlatıcı etkide bulunacağı görüşü egemendi.
Hizmetlerin ikinci derecede bir faaliyet alanı olarak görülmesinde, bu kesimde verim- Klasik Ekolün kurucusu olan
Smith, hizmetleri ekonomide
liliğin düşük olduğu biçimindeki geleneksel inancın büyük etkisi vardır. Bunun da köken- birer kısır faaliyet alanı olarak
leri Adam Smith’e kadar iner. Klasik Ekolün kurucusu olan Smith, hizmetleri ekonomide nitelendirmişti.
birer kısır faaliyet alanı olarak nitelendirmişti. Daha sonraları ise hizmet faaliyetlerindeki
artışlar, birincil (tarım) ve ikincil (sanayi) sektörlerdeki gelişmelerin dolaylı bir sonucu
olarak görülmeye başlandı ve hizmetlere üçüncül (tertiary) sektör adı verildi. Bu anlamda
hizmetlerin ulusal hasıladaki katkısı, ilk iki sektörden arta kalan bir pay veya “kalıntı”
(residual) olarak düşünülüyordu.
Bu görüş, yakın zamanlara kadar etkisini sürdürmüştür. Bugün bile zaman zaman hiz-
metlerin emek-yoğun ve verimliliği göreceli düşük endüstriler olduğu düşünülerek bun-
ların daha çok istihdam yaratıcı etkileri üzerinde durulur.

Günümüzde teknolojide, özellikle bilgisayar ve iletişim (telecommunication) teknolojilerin-

deki gelişmeler, hizmetlerle ilgili bu geleneksel düşünceleri hızla değiştirdi. Böylece, bugün
üretime dönük hizmetlerdeki gelişmeler yalnız kalkınmanın bir sonucu biçiminde değil,
onun temel ön koşullarından birisi olarak kabul edilir.

HİZMETLERİN KAPSAMI
Hizmetler kesimi çok geniş bir ekonomik faaliyet alanını kapsar; o nedenle sektörün genel
bir tanımını yapmak kolay değildir. Bununla birlikte, üretimi ile tüketiminin aynı yerde ve
eş anlı olarak gerçekleştirilmesi, diğer bir deyişle, hizmeti sağlayan ile bundan yararlanan
arasında doğrudan bir ilişki bulunması, hizmetlerin saklanamaması ve elle tutulamaz ni-
telikte olması bazı ortak özelliklerdir.
Hizmet sektörleri ile ilgili bir sınıflandırma Dünya Ticaret Örgütü (WTO) tarafından
yapılmıştır. Bu sınıflandırmada hizmetler özetle şu gibi faaliyetleri kapsamaktadır:
178
1
Geleneksel olarak ders
kitaplarında uluslararası
ticarete girmeyen faaliyetlere
(nontradables) örnek
gösterilmiştir.
Uluslararası İktisat Teorisi
• Ekonomik hizmetler: Mesleki hizmetler (avukatlık, doktorluk, mühendislik, vb.), bil-
gisayar hizmetleri, araştırma ve geliştirme, emlâk, kiralama, pazarlama, kalite kont-
rolü, reklâmcılık, vs.
• İletişim hizmetleri (posta, kurye, telekomünikasyon, teleks, telgraf, film, video, vs.),
• İnşaat ve inşaatla ilgili mühendislik işleri (yapma, kurma, restorasyon gibi müteahhit-
lik ve danışmanlık faaliyetleri, vs.),
• Dağıtım hizmetleri (toptan ve perakende ticaret, komisyonculuk, vs.),
• Eğitim hizmetleri (ilk, orta ve yükseköğretim, üniversite sonrası eğitim, vs.),
• Çevre koruma hizmetleri (kirli su arıtma, çevre temizliği hizmetleri, vs.),
• Mali hizmetler (sigortacılık, bankacılık, finansal leasing, ödeme ve para transferleri,
tahvil, hisse senedi satışı, döviz işlemleri, vs.),
• Sağlık ve sağlıkla ilgili sosyal hizmetler (hastane hizmetleri, tedavi merkezleri ve ben-
zerleri),
• Turizm ve gezi hizmetleri (otel, lokanta hizmetleri, seyahat acenteleri ve tur operatör-
leri, vs.),
• Eğlence, kültür ve spor amaçlı hizmetler (dinlenme, spor, av, haber ajansları, kütüpha-
ne ve müze hizmetleri, vs.),
• Taşıma hizmetleri (deniz, hava, kara ve nehir yoluyla yük ve yolcu taşımacılığı, boru
hattı hizmetleri, kargo hizmetleri, vs.).
Dünya Ticaret Örgütünün hizmetler sektörü ile ilgili yaptıpı sınıflandırmayı belirtiniz?
Yapılan başka bir sınıflandırmaya göre de hizmetler, teknoloji içeriklerine göre bilgiye
dayalı olanlar ve geleneksel hizmetler diye ikiye ayrılır. Birinci grupta ancak belirli bir eğitim
sürecinden geçildikten sonra sağlanabilen hizmetler yer alır. Başka bir deyişle, bu hizmetleri
yürütenler göreceli olarak yüksek bir beşeri sermayeye sahiptirler. Örneğin yukarıdaki sınıf-
landırmaya göre avukatlık, muhasebecilik, program yazılımcılığı, pazarlama gibi ekonomik
hizmetler, telekomünikasyon hizmetleri, mühendislik ve danışmanlık hizmetleri, eğitim, vs.
gibi. İkinci gruptaki hizmetler ise daha basit yöntemler içeren geleneksel faaliyetleri (ticaret,
turizm, taşımacılık, sosyal hizmetler gibi) kapsamaktadır.
Bilgi temelli hizmetler daha çok üretime yöneliktir. Bunlar hizmet endüstrilerinde ol-
duğu kadar, sanayi ve tarım kesimlerinde de üretimin ayrılmaz bir parçası durumundadır.
Örneğin, stok yönetimi, kalite kontrolü, sekreterlik, pazarlama, muhasebe, vs. gibi hizmetler
olmadan sanayi üretiminin gerçekleştirilemeyeceği açıktır. İstatistikler ABD’de, imalât sa-
nayii istihdamının yüzde 65-75’inin hizmet faaliyetleri ile ilgili olduğunu göstermektedir.
Günümüzde hizmetler alanında yaşanan ve devrim diye nitelendirilebilecek gelişmele-
rin şu iki özelliği dikkat çekicidir: Birisi, bilgi temelli hizmetlerdeki (genellikle üretime yö-
nelik hizmetler) hızlı genişleme, diğeri de hizmetlerin artan oranda ticaret edilebilir duruma
gelmesidir. Şimdi bu ikinci özellik üzerinde biraz daha duralım.
DÜNYA HİZMETLER TİCARETİNİN KAPSAMI VE ARTIŞ HIZLARI
Hizmetler, geleneksel olarak ders kitaplarında uluslararası ticarete girmeyen faaliyetlere
(nontradables) örnek gösterilmiştir (ünlü saç traşı örneği gibi). Nitelikleri gereği, hizmetle-
rin dış ticarete konu olma özelliğinin fiziki mallar kadar yaygın olmayacağı açıktır. Çünkü,
geniş bir grup hizmet faaliyeti, üretici ile tüketici arasında eş anlı olarak dolaysız bir ilişki
kurulmasını gerektirir. Başka bir deyişle ticaretin gerçekleşmesi için ya satıcının alıcının ül-
kesine gitmesi, ya da bunun tersi olması gerekir. Bu konuda ise bazı fiziksel olanaksızlıklar
yanında, hükûmetlerin yabancı emek veya sermayenin ülkeye girişini kısıtlamak üzere koy-
dukları çok sayıda engel bulunabilir.
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 179
Bununla birlikte, bir kısım hizmet türleri üzerindeki ticaret yeni değildir. Örneğin,
taşımacılık, turizm, sigortacılık ve bankacılık gibi hizmetler eskiden beri dış ticaret kap-
samında önemli bir yere sahiptir. Yeni olan son yirmi, otuz yıldan beri uluslararası hizmet
ticaretinde görülen büyük artışlar ve yeni yeni hizmet türlerinin ortaya çıkmasıdır.
Bilgi teknolojisindeki gelişmeler mamül malların üretiminde daha büyük oranda hiz- Araştırmalar, sanayileşmiş
ülkelerde mal ihracatının yüzde
met kullanılması sonucunu doğurmuştur. Böylece ihraç ve ithal edilen malların kapsa- 60-80’lik bir payının hizmetlerden
mına giren hizmetler büyük ölçüde artmıştır. Araştırmalar, sanayileşmiş ülkelerde mal oluştuğunu gösteriyor.
ihracatının yüzde 60-80’lik bir payının hizmetlerden oluştuğunu gösteriyor.
Bilgi teknolojisindeki gelişmeler, bilgi yoğun bir kısım hizmetlerin üretim ve tüketimi-
nin aynı yerde ve birlikte gerçekleştirilme zorunluluğunu da ortadan kaldırmıştır. Başka
bir deyişle üreticilerin bazı hizmetleri uzaktan sağlamaları olanağı doğmuştur. Haberleş-
me maliyetlerindeki düşüşle birlikte, bu olanak daha da artmıştır. Veri toplama ve veri iş-
lemeye dayanan hizmet faaliyetleri bu gruba örnektir. Bunlar uzak mesafelerden sağlanma
olanakları en yüksek olan hizmetlerdir: Piyasa araştırmaları, reklâmcılık, bilânço analizi,
bilgisayar programları, mali hizmetler, vs. gibi.
Bunların da ötesinde teknolojik yenilikler, yeni hizmet ürünlerinin dış ticarete girme- Ötesinde teknolojik yenilikler, yeni
hizmet ürünlerinin dış ticarete
sine neden olmuştur. Örneğin, mobil telefon, faks, uydu ve İnternet, telsiz telefon, elektro- girmesine neden olmuştur.
nik posta, disket veya CD’lere kayıtlı veri, program, müzik ve bilgiler, vs. gibi. Örneğin, mobil telefon, faks,
Hizmetlerin uluslararası nitelik kazanmasındaki itici güçlerin başında İnternet ve uydu ve İnternet, telsiz telefon,
elektronik posta, disket veya
uluslararası bilgisayar ağlarının yaygınlaşması ve bu kanallardan uzak mesafeli hizmet ti- CD’lere kayıtlı veri, program,
careti yapılabilmesi gelir. İnternet bugün sınırsız bilgi alışverişi sağlayan bir kaynak duru- müzik ve bilgiler, vs. gibi.
muna gelmiştir. İnternet hizmetlerinin yaygınlaşması, ayrıca elektronik ticaret (electronic Elektronik ticaret web sitelerinin
trade) işlemlerini hızla geliştirmiştir. Sanal ticaret (visual trade) de denen bu yeni yöntem, taranarak malın ekrandan
görülüp seçilmesine, fiziki sevk
web sitelerinin taranarak malın ekrandan görülüp seçilmesine, fiziki sevk dışındaki tüm dışındaki tüm işlemlerin bilgisayar
işlemlerin bilgisayar üzerinden yapılmasına dayanır. Bu tür ticaret ayrıca ulusal sınır da üzerinden yapılmasına dayanır.
tanımaz. Sağladığı kolaylıklar ve maliyet avantajları dolayısıyla elektronik ticaret büyük
olasılıkla yaşadığımız asrın temel ticaret yöntemi olacaktır.
İstatistik göstergeler: Tablo 8.1’de Dünya Ticaret Örgütü (WTO) trafından yayımla-
nan 2013 yılının dünya hizmet ihraç ve ithaline ait veriler yer almaktadır. Buna göre de-
ğinilen yılda dünya hizmet ihracı toplamı 4.645 milyar doları bulmaktadır. Bunun yüzde
19,5’i taşımacılıktan, yüzde 25,5’i turizmden ve yüzde 54,9’u da diğer hizmet türlerinden
oluşmaktadır. Ticari hizmetler ithali de benzer bir durum göstermektedir. Toplam hizmet
ithali 4.380 milyar dolar olup bunun içinde taşımacılık, turizm ve diğer hizmetlerin pay-
ları sırasıyla yüzde 26.6, yüzde 24.5 ve yüzde 47.6 oranındadır.

Değer (Milyon $) Yüzde Tablo 8.1

Gruplara göre Dünya
İHRACAT Hizmetler Ticareti, 2013
Tüm Ticari Hizmetler 4.645 100,0 (Milyar dolar ve yüzde)
Taşımacılık hizmetleri 905 19,5
Kaynak: WTO,
Turizm 1.185 25,5 International Trade
Diğer ticari hizmetler 2.550 54,9 Statistics 2014, s. 28 ve
121.
İTHALÂT
Tüm Ticari Hizmetler 4.380 100,0
Taşımacılık hizmetleri 1.165 26,6
Turizm 1.070 24,5
Diğer ticari hizmetler 2.985 47,6
180 Uluslararası İktisat Teorisi

Tablo 8.2’de ise 2013 yılında dünya ticari hizmetler ihracat ve ithalatında en büyük
paya sahip olan ilk 20 ülke sıralamalı olarak gösterilmiş ve bu ülkelerde hizmet ihraç ve
ithalindeki değişme oranlarına yer verilmiştir. Tabloya göre dünya ihracat ve ithalatında
ilk sırada gelen ülke ABD’dir. Bu ülke, 662 milyar dolarlık ihracatla dünya hizmet ihra-
catının yüzde 14,3’ünü, 432 milyar dolarlık ithalatla da dünya ithalatının yüzde 9,8’ini
karşılamaktadır. İhracatta ABD’den sonra İngiltere, Almanya, Fransa ve Çin gibi ülke-
ler sıralamadaki yerlerini almaktadırlar. Türkiye ise 46 milyar dolarlık ihracatı ve yüzde
1,0’lık payı ile 27. sırada gelmektedir. İthalatta da ABD’yi Çin, Almanya, Fransa ve İngilte-
re izlemektedir. Türkiye’de 22 milyar dolarlık ticari hizmet ithaline sahip olup yüzde 0,5’lik
payı ile 37. sırayı almaktadır.

Tablo 8.2 Yıllık Yıllık

Dünyada En Büyük Yüzde Yüzde
Sıra İhracatçılar Değer artış Sıra İthalâtçlar Değer Büyüme
Ticari Hizmet payı payı
oranı oranı
İhracatçıları ve
İthalatçıları, 2013 1 ABD 662 14,3 5 1 ABD 432 9,8 4
(Milyar dolar ve yüzde) 2 İngiltere 293 6,3 2 2 Çin 329 7,5 18
3 Almanya 286 6,2 8 3 Almanya 317 7,2 8
Kaynak: WTO,
International Trade 4 Fransa 236 5,1 10 4 Fransa 189 4,3 8
Statistics 2014, s. 28 5 Çin 205 4,4 7 5 İngiltere 174 4,0 -1
6 Hindistan 151 3,2 4 6 Japonya 162 3,7 -7
7 Hollanda 147 3,2 12 7 Singapur 128 2,9 4
8 Japonya 145 3,1 2 8 Hollanda 127 2,9 7
9 İspanya 145 3,1 6 9 Hindistan 125 2,8 -3
10 Hong Kong 133 2,9 6 10 Rusya 123 2,8 18
11 İrlanda 125 2,7 8 11 İrlanda 118 2,7 5
12 Singapur 122 2,6 4 12 İtalya 107 2,4 3
Kore Kore
13 112 2,4 1 13 106 2,4 1
(Güney) (Güney)
14 İtalya 110 2,4 6 14 Kanada 105 2,4 -1
15 Belçika 106 2,3 7 15 Belçika 98 2,2 7
16 İsviçre 93 2,0 5 16 İspanya 92 2,1 3
17 Kanada 78 1,7 0 17 Brezilya 83 1,9 7
18 Lüksemburg 77 1,7 8 18 B. A. E. 70 1,6 12
19 İsveç 75 1,6 6 19 Avustralya 62 1,4 -2
20 Danimarka 70 1,5 6 20 Danimarka 60 1,4 3
27 Türkiye 46 1,0 8 37 Türkiye 22 0,5 16
DÜNYA 4.645 100,0 6 DÜNYA 4.380 100,0 5

Tabloda, 2013 yılında ülkelerin bir önceki yıla göre hizmet ihraç ve ithalindeki değiş-
me oranları da görülmektedir. Bu konuda ülkeler arasında önemli farklılıklar bulunduğu
dikkati çekmektedir. Örneğin, ihracatta Hollanda ve Fransa en yüksek artışı gerçekleşti-
rirken Kanada, Güney Kore, Japonya ve İngiltere bu konuda daha geri planda kalmışlardır.
Türkiye’de yüzde 8’lik oranı ile bu alanda önemli büyüme gösteren ülkelerden birisidir.
Tabloya göre tüm ülkelerin hizmet ihracındaki büyüme ortalama yüzde 6 olmuştur ki
bu oran dünya mal ihracatındaki büyümeden (2005-2012 dönemi ortalaması yüzde 3,5)
oldukça yüksektir.
Benzer biçimde, ülkelerin 2013 yılı ticari hizmet ithalindeki değişme oranları da
önemli farklılıklar ortaya koyar. Çin, Rusya ve B. A. E. hizmet ithainde en büyük artışı
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 181
gerçekleştirmişlerdir. Türkiye de bu ülkeler arasında bulunmaktadır. Fakat Japonya, Hin-
distan Avustralya ve Güney Kore negatif büyüme ile karşılaşmış, yani ticari hizmet itha-
linde mutlak bir düşüş yaşamışlardır. Tabloya göre 2013 yılının ortalama dünya büyüme
oranı yüzde 5 olmuştur.

Gelecekte ise hizmetlerin daha yaygın bir uluslararası nitelik kazanacağı öngörüsünde bu-
lunmak hatalı olmaz. Haberleşme ve öteki bilgi teknolojilerindeki gelişmeler, hizmet en-
düstrilerinde artan rekabet ve Hizmetler Ticareti Genel Anlaşması (General Agreement on
Trade in Services-GATS) çalışmalarından beklenen hizmetler ticaretinin çok yanlı olarak
serbestleştirilmesi gibi gelişmeler buna neden olarak gösterilebilir.

ULUSLARARASI HİZMETLER TİCARETİ GENEL ANLAŞMASI:

GATS
Uruguay Görüşmeleri’nde uluslararası hizmet ticaretinin çok yanlı olarak serbestleştiril-
mesini sağlamak üzere Uluslararası Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (General Agree-
ment on Trade in Services: GATS) imzalanmış ve hizmetler de mal ticareti gibi Dünya
Ticaret Örgütü (WTO)’nün kapsamına alınmıştır.
Hizmetler ticaretini serbestleştirme konusuna en büyük ilgi duyan ülke ABD idi. Bu-
nun nedenleri arasında ise çok uluslu Amerikan şirketlerinin bu yönde baskıda bulun-
maları, hizmetlerin Amerikan ihracatı içindeki artan payı, koruyuculuğu savunan çıkar
gruplarının siyasal gücünü kırma, serbest ticarete destek verme, vs. gibi faktörlerin etkisi
olabilir.
GATS’ın oluşturulmasında, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası sanayi ürün-
leri ticaretini serbestleştirme yolunda edinilen deneyimlerin önemli katkısı olmuştur.
Anlaşma hükümleri, mal ticareti genel anlaşmasının (GATT) kural ve ilkelerine büyük
benzerlikler gösterir.
GATS’ta dünya hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine yönelik olarak üye ülkelerin
uymaları gereken bazı yükümlülüklere yer verilir. Bunların başlıcaları, en çok kayırılmış
ülke kuralı, piyasaya giriş ve ulusal ayırımcılık yükümlülükleri ile taahhüt listeleridir:
• En çok kayırılan ülke kuralı: Üye ülkelerin hizmet ticareti konusunda birbirlerine En çok kayırılan ülke kuralı:
bir ülke, başka üye ülkeye ait
karşı ayırımcı işlem yapmamalarını sağlamak üzere GATT’ta olduğu gibi, GATS’ta bir hizmet firmasına uyguladığı
da en çok kayırılan ülke (most-favored-nation: MFN) kuralı benimsenmiştir. Sözü ticaret serbestisini, kayıtsız
edilen kurala göre, GATS anlaşmasını imzalayan bir ülke, başka üye ülkeye ait bir biçimde tüm öteki üye ülkelerin
firmalarına da sağlamak
hizmet firmasına uyguladığı ticaret serbestisini, kayıtsız biçimde tüm öteki üye ül- zorundadır.
kelerin firmalarına da sağlamak zorundadır.
• Piyasaya giriş ve ulusal ayırımcılık yükümlülükleri: Bu alanlardaki yükümlülük- Ulusal ayırımcılık yükümlülüğü
ler, ancak üye ülkelerin kendilerinin belirleyerek GATS’a sundukları programların üye ülkenin, bir başka üye ülke
firmasına, anlaşmaya taraf
kapsamına koydukları hizmetler için uygulanır. Piyasaya girişle ilgili yükümlü- olmayan ülkelerin firmalarına
lük, tarafların kendilerinin belirleyerek serbestleştirme plânlarında yer verdikleri tanıdığından daha kötü koşullar
uygulamayacağı taahhüdünü
koşulların tüm yabancı hizmet firmalarına aynı şekilde uygulanmasını öngörür. ifade eder.
Ulusal ayırımcılık yükümlülüğü ise üye ülkenin, bir başka üye ülke firmasına, an-
laşmaya taraf olmayan ülkelerin firmalarına tanıdığından daha kötü koşullar uy-
gulamayacağı taahhüdünü ifade eder.
• Taahhüt listeleri: Bu listeler, serbestleştirme sürecinde, hâlen her üye ülkenin yurt
içi hizmet kesimlerine yabancı firmaların girişini kısıtlamak amacıyla uyguladığı
engelleri ne ölçüde indireceğini veya tamamen kaldıracağını gösterir. Dolayısıyla
taahhüt listelerinde yer alan hizmet endüstrilerinin sayısı ve kabullendikleri kısıt-
lamalar bir anlamda serbestleştirmenin de ölçüsünü ifade eder. GATS’ın yanında
Uruguay’da imzalanan iki diğer anlaşma da uluslararası hizmet ticaretini serbest-
182
DYS yatırımlarının bütün diğer
sektörlerdekilerden daha hızlı
bir biçimde artmasına taşıma,
iletişim, kamu hizmetleri ve mali
alanlarda uygulanan özelleştirme
ve rekabeti geliştirmeye yönelik
politikalar etkili olmuştur.
Uluslararası İktisat Teorisi
leştirme girişimleri bakımından oldukça önemlidir: Bunlar Ticaretle İlişkili Fikri
Mülkiyet Hakları (TRIPs) ile Ticaretle İlgili Yatırım Önlemleri (TRIMs) anlaşma-
larıdır. TRIPs, fikir ve sanat ürünleri üzerindeki mülkiyet haklarının korunması ve
taklitçilik ile kopyacılığın önlenmesi amacına yönelik bir girişimdir. Bu amaçların
gerçekleştirilmesi ise uluslararası mal ticaretinin olduğu kadar hizmet ticaretinin
de gelişmesine katkıda bulunur.
TRIMs ise dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında aranan yerli girdi kullanma ve üre-
timin belirli oranını ihraç etme gibi zorunlulukların kaldırılması amacına yöneliktir. Böy-
le bir zorunluluğu gidermenin, dünya hizmet ticaretini serbestleştirme çabalarına önemli
bir destek sağlayacağı kabul edilir.
Bütün bunların yanında, günümüzde AB, NAFTA ve APEC gibi bölgesel ekonomik
birleşme hareketlerinde de hizmet ticaretini serbestleştirme yönünde oldukça önemli
adımlar atılmıştır. Bu kuruluşların ana hedefi üyeleri arasındaki mal ticaretini serbestleş-
tirmektir; ancak hizmetler ticaretinin liberalleştirilmesi alanında da çaba gösterirler. Söz
konusu bölgesel gruplaşmalar arasında mal ticaretinde olduğu kadar hizmet ticareti ala-
nında da en kapsamlı olanı AB’dir. AB’nin 1993 başında oluşturduğu Avrupa Tek Pazarı,
birlik içi hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi yönünde önemli bir ilerlemedir.
Yukarıda belirtildiği üzere, 1994 yılında Uruguay Görüşmeleri ile kurulan GATS, 2000
yılı Ocak ayından itibaren düzenlediği çok yanlı ticaret görüşmeleri ile dünya hizmetler
ticaretini serbestleştirme yönündeki çalışmalarını sürdürmektedir.
HİZMET KESİMİNDE DOLAYSIZ YABANCI SERMAYE
YATIRIMLARI
Ticarette olduğu gibi, dolaysız yabancı sermaye (DYS) yatırımları içinde de hizmetler en
dinamik bölümü oluşturur. Hizmet endüstrilerinin özelleştirilmesi ve piyasaların serbest-
leştirilmesi, hizmetler alanındaki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarını özendirici etkide
bulunmuştur.
Yukarıda belirtildiği gibi, iki özelliği dolayısıyla hizmetler uluslararası rekabetin ve
verimlilik artışlarının dışında kalmışlardır. Birincisi, hizmetlerin dokunulamaz ve hemen
kullanılacak nitelikte olması, üretici ile tüketici arasında yakın bir ilişki gerektirmesidir.
Bu ise bize, yabancı üreticiler tarafından hizmetin sağlanması için neden çoğu kez sınır
ötesi ticaret yerine dolaysız yatırım yapmanın zorunlu olduğunu açıklar.
İkincisi de ulusal yasalarla yabancı işletmelerin hizmet üretiminde bulunmalarının
yasaklanması veya sıkı denetim altına alınmasıdır. Bununla birlikte, 1980 ortalarından
beri hizmet kesimlerini dış yatırıma açma yolunda yapılan politika reformları, gelişmiş ve
az gelişmiş ülkelerde bu sektöre yapılan DYS yatırımlarının bütün diğer sektörlerdekiler-
den daha hızlı bir biçimde artmasına neden olmuştur. Taşıma, iletişim, kamu hizmetleri
ve mali alanlarda uygulanan özelleştirme ve rekabeti geliştirmeye yönelik politikalar, bu
konuda özellikle etkili olmuştur.
Yatırım engellerini kaldırmanın hizmetler alanında dolaysız yabancı sermayeyi artırıcı
etkide bulunmasına en tipik örnek Avrupa Birliği’dir. AB ülkeleri, Avrupa Tek Pazarı’nı
oluşturma girişimleri çerçevesinde hizmet endüstrilerini serbestleştirme konusunda
birbirlerine karşılıklı taahhütlerde bulunmuşlardı. Bunun sonucu olarak da AB pazarı,
1980’lerin ikinci yarısında hizmetler alanında en çok dolaysız yatırım yapılan bölge ol-
muştur. Nitekim istatistiklere göre, bu dönemde AB’ye yönelik toplam dolaysız sermaye
yatırımlarının yüzde 60-65’i hizmetler alanına yapılmıştır.
DYS yatırımlarıyla hizmet ticareti arasında da doğru yönlü bir ilişki olduğu görülmek-
tedir. Başka bir deyişle, DYS yatırımları arttıkça uzun mesafeli hizmetlerde (haberleşme
ve bilgi hizmetleri, teknik danışmanlık, vs. gibi) ve hizmet üreticisi faktörlerin şirket içi
hareketliliğinde önemli artışlar olmuştur.
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 183
Ayrıca artan DYS yatırımları aynı zamanda, yabancı sermayeli şirketlerin, içinde faa-
liyette bulundukları ülkedeki hizmet satışlarının da artması demektir. Üretici ve tüketici
arasında dolaysız ilişki gerektiren birçok hizmeti sağlamanın hemen hemen tek yolu bu
gibi yabancı sermaye yatırımlarıdır. Bu faaliyetler, ev sahibi ülke ile yabancı ülkede yerle-
şik olanlar arasında bir ticari değişim niteliğinde olmadıkları için, ev sahibi ülkenin öde-
meler bilançosu istatistiklerine girmezler. Oysa gerçekte bunların hizmet ithalinden bir
farkı yoktur. O nedenle, eğer yabancı sermaye işletmelerinin ev sahibi ülkelerde ürettikleri
hizmetler, dünya hizmet ticaretine eklenmiş olsaydı, bu ticaretin hacminin çok daha bü-
yük boyutlara ulaşmış olacağı kuşkusuzdur.

Uluslararası hizmetler hangi özelliklerinden dolayı uluslararası rekabetin ve verimliliğin

dışında kalmıştır? 2

İKTİSADİ KALKINMA SORUNLARI VE HİZMETLER TİCARETİ

Üretime yönelik hizmetlerin kalkınmada oynayabileceği rolün önemi giderek daha iyi an- Etkin üretim hizmetlerine sahip
olmak, gerek mal, gerekse
laşılmaktadır. Örneğin, taşımacılık, haberleşme ve dağıtım hizmetleri sanayileşme süreci hizmet sağlayan endüstrilerde
ve verimlilik artışları için vazgeçilmez etkenlerdir. Aynı zamanda, bu ve benzeri hizmetle- (ekonominin tümünde) rekabet
rin kalitesi ekonomideki maliyetleri doğrudan etkiler. Üretimin hizmet yoğunluğundaki gücünü belirleyen önemli
etkenlerden birisi durumuna
artışlar karşısında etkin üretim hizmetlerine sahip olmak, gerek mal, gerekse hizmet sağ- gelmiştir.
layan endüstrilerde (ekonominin tümünde) rekabet gücünü belirleyen önemli etkenler-
den birisi durumuna gelmiştir.
O nedenle dünyanın her yanında modern üretim hizmetlerine olan talep hızla art-
makta; bunun sonucu olarak da hizmet endüstrilerine giriş engelleri tek yanlı reformlarla
veya karşılıklı görüşmelerle azaltılmaktadır. Az gelişmiş ülkelerde de hizmetler alanında
yapılan dolaysız yabancı sermaye yatırımları, teknik bilgi ve yönetim becerileri kazanma-
nın etkin bir yolu olarak düşünülebilir.
Bilgi teknolojisindeki gelişmeler azalan haberleşme giderleri ile birlikte, yeni ihracat
alanları geliştirmektedir. İthalat da yurt içi üreticilerin yeni ve daha etkin uluslararası tek-
nolojilere ulaşmalarına olanak sağlar. Teknoloji temelli uluslararası hizmetlere ulaşılabil-
mesi sağlık, eğitim ve öğretim gibi yurt içi sosyal hizmetlerin de kalitesini yükseltmede
önemli sonuçlar doğurabilir.
Etkin üretici hizmetleri, dışa dönük bir sanayileşme politikası açısından da kritik bir
öneme sahiptir. Örneğin, küresel haberleşme ve taşımacılık ağlarına ulaşmak, zaman du-
yarlı (time sensitive) veya modası hızla değişebilen ürünler alanında (giyim, elektronik
ürünler, vs. gibi) uluslararası rekabet için bir zorunluluktur. Etkin üretim hizmetleri, fir-
maların tüketici taleplerini karşılamak için gerekli üretim süresini de kısaltmaktadır. Bilgi
teknolojileri ayrıca, ölçek ekonomileri yaratmakta ve hizmetlerin kapsamını genişletici
sonuçlar doğurabilmektedir.

Değinilen bu etkenler, hizmet üreticisi firmaların uluslararası piyasalara açılmalarını güçlü

biçimde özendirir. Zaten bazı hizmetler için (bankacılık, perakende ticaret ve reklâmcılık
gibi) dolaysız yatırımlar, dış piyasa talebini karşılamanın tek yolu durumundadır. Bu ise,
çok uluslu şirketlerin yapacakları dolaysız yatırımlarla hizmetlerini uluslararası alana yay-
malarında anahtar rolü oynar.

Hizmet endüstrilerinin artan ölçülerde bilgi teknolojisine dayanması, bunların ise

daha çok fiziki ve beşeri sermaye gerektirmesi dolayısıyla yüksek gelirli ülkeler, özellikle
ticari hizmetler ihracında uzmanlaşmışlardır. Ticari hizmetler bu ülkelerin toplam ihraca-
184
Uluslararası hizmet ticaretindeki
gelişmenin ve hizmetlere
yönelik dolaysız yabancı sermaye
yatırımlarındaki artışlarının
nedeni; zengin ülkelerin sanayi
toplumu olma durumundan
hizmet ağırlıklı toplum durumuna
dönüşmekte olmalarıdır.
Sanayileşmiş ülkelerde hizmet
sektöründeki artışın önemli
bir nedeni de imalat sanayi
üretiminde daha fazla hizmet
kullanılmaya başlanmasıdır.
3 ye yatırımlarındaki artışların temel nedenleri nelerdir?
Uluslararası İktisat Teorisi
tında büyük bir yer tutar. Aynı özellik taşımacılık, mali, teknik ve iletişim hizmetleri gibi
özel nitelikteki hizmet alanları için de geçerlidir.
Az gelişmiş ülkelerdeki görünüm biraz daha farklıdır. Bunların da birçoğu hizmetler
alanlarında açıkça görülebilen bir karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. Ancak karşılaştırmalı
üstünlük alanları farklıdır; bazıları turizmde, bazıları yurt dışı inşaat faaliyetlerinde, bazı-
ları da engellenmediği taktirde işçi ihracında önemli bir potansiyel sahibidir.
Gelişmekte olan bu ülkeler, sanayileşmiş ülkelerin ihracatta önemli oldukları bazı
alanlarda bu ülke piyasalarına girmeyi başararak, ya da öteki az gelişmiş ülkelerin taleple-
rini karşılayarak adlarını duyurmaktadır. Bu konuda birçok örnek gösterilebilir. Söz gelişi,
bazı az gelişmiş ülkelere ait oldukça gelişmiş hava yolu şirketleri, otel grupları veya müte-
ahhitlik ve danışmanlık firmaları bulunmaktadır. Singapur Asya’da çok uluslu işletmele-
rin ve TV şirketlerin merkezi olmuştur; Bangkok, Hindiçini Yarımadası’nda gelişmiş bir
taşımacılık ve finans merkezi durumundadır. Ayrıca, ticarete giren hizmetlerin giderek
artması, az gelişmiş ülkeler için de yeni yeni ihraç kapılarının aralanmasına neden ol-
maktadır. Bunlar yukarıda da değinilen, bilgisayar ve iletişim teknolojisindeki gelişmenin
ürünleridir: Veri bankaları, bilgisayar programları, internet olanakları, vs. gibi.
Uluslararası hizmet ticaretindeki gelişmenin ve hizmetlere yönelik dolaysız yabancı
sermaye yatırımlarındaki artışların temel nedenlerinden birisi, zengin ülkelerin sanayi
toplumu olma durumundan hizmet ağırlıklı toplum durumuna dönüşmekte olmalarıdır.
Gerek ulusal gelir, gerekse toplam istihdam içindeki payları açısından, hizmetler halen bu
ülkelerde en büyük sektör durumuna gelmiştir.
Sanayileşmiş ülkelerde hizmet sektöründeki artışın önemli bir nedeni de yukarıda de-
ğinildiği üzere, imalat sanayi üretiminde daha fazla hizmet kullanılmaya başlanmasıdır;
böylece sanayi malları üretiminin hizmet yoğunluğu hızla artmıştır.
Zengin ülkelerde toplam ekonomik faaliyetlerin sürekli biçimde hizmetler yönünde
yapısal bir kayma göstermesi, bu ülkelerin az gelişmiş ülkelerle olan ticaretinin yapısı-
nı da etkileyecektir. Ekonomilerinde hizmetlerin payı hızla yükseldikçe ve üretimlerinin
hizmet yoğunluğu arttıkça bu ülkelerin az gelişmiş ülkelere yaptıkları ihracatın yapısı da
hizmetler ve hizmet yoğun mallar yönünde değişecektir. Bu, aynı zamanda az gelişmiş
ülkelerden yapılacak sanayi ham maddeleri ithalâtının da azalması anlamına gelebilir.
Uluslararası hizmet ticaretindeki gelişmenin ve hizmetlere yönelik dolaysız yabancı serma-
ULUSLARARASI HİZMETLER VE GELENEKSEL DIŞ TİCARET
TEORİSİ
Uluslararası ticaret teorisi analizlerinin asıl ilgi konusu, uluslararası mal ticaretinin ne-
denlerini açıklamaktır. Uluslararası hizmet ticaretiyle ilgili yeterli sayıda çalışma yapılma-
masının bir nedeni yukarıda da değinildiği üzere, Klasik iktisatçıların hizmet faaliyetlerini
verimsiz olarak kabul etmeleridir.
Bu görüş bilimsel çevrelerde uzun süre etkili olmuştur. Ancak, bilgi ve haberleşme
teknolojisindeki hızlı ilerlemeler ve hizmetlerin dünya ticareti içinde giderek artan payı,
bu anlayışı değiştirmektedir. Böylece, bugün hizmet sektörlerindeki gelişmeler iktisadi
kalkınmanın da temel koşullarından birisi olarak kabul edilir.
Bir kısım iktisatçılar, mal ticaretini açıklamaya yönelik teorilerin uluslararası hizmet
ticaretini de açıklayabileceğini öne sürerken, bazıları bu konuda daha ihtiyatlı bir tutum
sergilemektedir.
Üretim faktörlerinin ülkeler arasında hareketsiz olduğu biçimindeki varsayım dola-
yısıyla, Heckscher-Ohlin modelini hizmet ticaretine uygulamak güçleşmektedir. Çünkü,
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 185
başta da belirtildiği üzere, çoğu hizmet faaliyetinde üretimi gerçekleştiren faktör ile onun Mal ticaretinde faktör donatımı,
ölçek ekonomileri, tekelci rekabet,
tüketicisi arasında fiziki birliktelik gerekir. Bu özelliğin sonucu olarak da hizmet ticareti beşeri sermaye, mal farklılıkları,
büyük ölçüde üretim faktörlerinin uluslararası alandaki hareketliliğine bağlı kalmaktadır. vs. gibi koşullar etkili olurken,
hizmetler ticaretinde hizmetin
Dolayısıyla faktörlerin ve hizmet kullanıcılarının uluslararası hareketi üzerine konulan kı- ihraç edilebilirliliği ve teknolojik
sıtlamalar, hem hizmetlerin dünya ticaretini, hem de uluslararası faktör fiyatları eşitliğinin gelişmeler daha büyük ağırlık
sağlanmasını engelleyici sonuçlar doğurmaktadır. taşır.

Hizmet ticaretinin faktör donatımı ile açıklanmasına yönelik kuşkular, doğaldır ki,
Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisinin uluslararası hizmet ticareti açısından geçersiz olduğu
anlamına gelmez. Karşılaştırmalı üstünlükler mal ticareti için olduğu kadar, hizmet tica-
reti için de geçerliliğini korumaktadır. Ancak mal ve hizmet ticaretinde karşılaştırmalı
üstünlüğü yaratan etkenler arasında farklılıklar bulunabilir. Mal ticaretinde faktör dona-
tımı, ölçek ekonomileri, tekelci rekabet, beşeri sermaye, mal farklılıkları, vs. gibi koşullar
etkili olurken hizmetler ticaretinde hizmetin ihraç edilebilirliliği ve teknolojik gelişmeler
daha büyük ağırlık taşır.
Çoğu hizmetlerde üretim ve tüketim zorunlu biçimde eş zamanlı olarak gerçekleştiril-
diği için, bunlar bir yere bağlı olan faaliyet olmak durumundadır. Dolayısıyla bu aşamaları
birbirinden ayırarak bunları bir mal gibi ihraç etme olanağı oldukça sınırlıdır. Bu du-
rumda doğrudan piyasaya girişler, başka bir deyişle dolaysız yabancı sermaye yatırımları
önemli olmaktadır.
Diğer yandan, hizmet ihracı ile bilgi ve iletişim teknolojisi arasında çok yakın bir ilişki Uluslararası turizm, döviz
gelirlerini artırmak üzere, gelişmiş
vardır. Bu alandaki gelişmeler, hem yeni hizmet ürünleri ortaya çıkartmakta, hem de ihraç ve az gelişmiş ülkelerin yoğun
olunan sanayi mallarının kapsamındaki hizmetlerin artmasına neden olmaktadır. biçimde özendirmeye çalıştıkları
bir hizmet alanıdır.

ULUSLARARASI TURİZM HİZMETLERİ

Uluslararası ticarete giren geleneksel hizmet faaliyetlerinin başında turizm gelir. Sanayi-
leşmeye destek sağlayan öneml sektörlerden birisi de yine turizmdir. Aslında uluslararası
turizm, döviz gelirlerini artırmak üzere, gelişmiş ve az gelişmiş ülkelerin yoğun biçimde
özendirmeye çalıştıkları bir hizmet alanıdır.
Doğal, tarihî ve kültürel zenginliklere sahip ülkeler, turizm açısından göreceli bir üs-
tünlüğe sahiptir. Bununla birlikte, turizmin geliştirilebilmesi aynı zamanda belirli bir alt
yapının oluşturulmasını gerektirir. Bu açıdan ülkenin yatırım kaynakları tarım, sanayi ve
benzeri faaliyetler arasında dağıtılırken turizm kesimine de gereken pay ayrılmalıdır.
Çünkü turizm, sektördeki doğrudan etkilerinin yanında, diğer bazı faaliyetlerle de ya-
kın bir etkileşim içindedir. Turizmin geliştirilmesi örneğin, hediyelik eşya gibi doğrudan
bu sektöre dönük üretim yapan sanayi dallarını ve bunların yanında el sanatları üretimi,
ticaret, ulaştırma, konaklama ve yeme içme gibi ilgili faaliyetleri geliştirici etki yapar. Bu
açıdan turizm, ülkede özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin geliştirilmesinde önemli
bir itici güç durumundadır.

Turizm, bu kaynağa göreceli bakımdan zengin olarak sahip ülkelerde yarattığı gelir ve istih-
dam etkilerinin yanında ülkeye önemli ölçülerde döviz geliri de kazandırabilir. Bu dövizler
ise kalkınmakta olan bir ülkede sanayileşme çabalarına önemli destek sağlar. Onun içindir
ki, bu konuda gerekli alt yapıya sahip ülkelerde, bir yandan ihracatın özendirilmesine önem
verilirken, diğer yandan da tüm önlemlerle turizm gelirleri artırılmaya çalışılır.

Ünlü bir benzetmeyle turizm “bacasız fabrika” gibidir; ülkeye sağladığı dövizler açısın-
dan ihracatla karşılaştırılabilir, ama çoğu kez ihracat üretimindeki gibi çevreye zarar vermez.
Bununla birlikte, turizmin ülke içinde ve dışındaki ekonomik ve siyasal istikrarsızlıklara
karşı çok duyarlı bir sektör olduğunu da unutmamak gerekir. O bakımdan turizm gelirlerini
186 Uluslararası İktisat Teorisi

artırabilmenin ilk koşulu gerekli alt yapının tamamlanmış olmasının yanı sıra ülkede eko-
nomik ve siyasal istikrarın sağlanmış olmasıdır.
Tablo 8.3’ten de görüleceği gibi, istatistiklere göre 2013 yılında dünyada turistik gezi ya-
pan toplam insan sayısı 1.087 milyon ve toplam turizm gelirleri 1.159 milyar dolar olmuştur.

Tablo 8.3 Seyahat Eden Turist Turizm Gelirleri

Yüzdesi Yüzdesi
Uluslararası Turizm Sayısı (Milyon Kişi) (Milyar Dolar)
Hareketleri: Turist Dünya 1.087 100,0 1.159 100,0
Sayısı ve Turizm Geliri,
2013 Gelişmiş ülkeler 581 53,4 745 64,3
Yeni Sanayileşen Ülkeler 506 46,6 413 35,7
Kaynak: UNWTO,
Tourism Highligts, 2014
Edition, ss. 4-5. Tablo 8.4’te ise dünya turizminde önde gelen ilk on ülke gösterilmiştir. Tablonun bi-
rinci kısımda ülkeler elde ettikleri turizm gelirlerine, ikinci kısımda gelen turist sayısına
göre sıralanmışlardır. Buna göre ABD 139,6 milyar dolar ile turizm gelirlerinde ilk sırada
gelmekte, ABD’yi 60,4 milyar dolarla İspanya ve 56,1 milyar dolarla Fransa izlemektedir.
Çin 51.7, Macao 51.6, İtalya 43.9, Tayland 42,1 da önemli turizm geliri elde eden ülkeler
arasındadır. Türkiye’nin yeri ise 32.2 milyar dolarla 12. sıradadır.

Tablo 8.4 Turizm Gelirleri Gelen Turist Sayısı

Dünya Turizm Gelirleri Milyar Aldığı pay Milyon Yüzdesi
ve Turist Sayılarına Sıra Ülke Sıra Ülkeler
dolar (%) Kişi
göre İlk On Ülke, 2013
1 ABD 139,6 12,0 1 Fransa 97,9 9,0
Kaynak: UNWTO, 2 İspanya 60,4 5,2 2 ABD 69,8 6,4
Tourism Highlights
2014 Edition, s. 6. 3 Fransa 56,1 4,8 3 İspanya 60,7 5,6
4 Çin 51,7 4,5 4 Çin 55,7 5,1
5 Macao (Çin) 51,6 4,4 5 İtalya 47,7 4,4
6 İtalya 43,9 3,8 6 Türkiye 37,8 3,5
7 Tayland 42,1 3,6 7 Almanya 31,5 2,9
8 Almanya 41,2 3,5 8 İngiltere 31,2 2,9
9 İngiltere 40,6 3,5 9 Rusya 28,4 2,6
10 Hong Kong (Çin) 38,9 3,4 10 Tayland 26,5 2,4
Diğer 592,9 51,3 Diğer 599,8 55,2
DÜNYA 1.159 100,0 DÜNYA 1.087 100,0

Dünyada en büyük turizm
harcaması yapan ülke bir buçuk
milyara yaklaşan nüfusu ile Çin’dir.
Gelen turist sayısı olarak bakıldığında ise ilk sırada Fransa (97.9 milyon) yer almakta,
O’nu ABD (69,8 milyon), İspanya (60,7 milyon), Çin (55,7 milyon) ve İtalya (47,7 milyon)
izlemektedir. Türkiye 37,8 milyon kişi ile gelen turist sayısı açısından 6. sırada yer alır.
Tablodaki rakamların net değil brüt olduğunu, yani turizm gelirlerini gösterip turizm
giderlerini kapsamadığını hatırlatmak gerekir. ABD, Çin, Fransa, İtalya ve İngiltere gibi
ülkeler, büyük turizm gelirleri elde ederlerken, bu ülkelerde yerleşik kişiler aynı zamanda
ülke dışında önemli turizm harcaması yapmaktadırlar. Bu konuda Tablo 8.5’te daha ay-
rıntılı bilgiler yer almaktadır. Buna göre dünyada en büyük turizm harcaması yapan ülke
bir buçuk milyara yaklaşan nüfusu ile Çin’dir. Dünya turizm harcamaları piyasasında bu
ülkenin payı yüzde 11.1 gibi oldukça yüksek bir düzeydedir. Artan geliri, dış harcamalar
üzerine konulan hükûmet kısıtlamalarının azaltılması ve ulusal paranın dış değerinin dü-
şük tutulmakta olması dolayısıyla 2000 yılından beri Çin’in dış turizm harcamaları yakla-
şık on kat kadar artmıştır.
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 187
Uluslararası Turizm Piyasa Kişi Başına Yapılan Tablo 8.5
Sıra Ülke Nüfusu
Gideri(Milyar $) Payı (%) Turizm Harcaması ($) Uluslararası Turizm
1 Çin 128,6 11,1 1.361 94 Harcamaları Açısından
İlk On Ülke, 2013
2 ABD 86,2 7,4 316 273
3 Almanya 85,9 7,4 81 1.063 Kaynak: UNWTO,
4 Rusya Federasyonu 53,5 4,6 143 374 Tourism Highlights,
2014 Edition, s. 13.
5 İngiltere 52,6 4,5 64 821
6 Fransa 42,4 3,7 64 665
7 Kanada 35,2 3,0 35 1.002
8 Avustralya 28,4 2,4 23 1.223
9 İtalya 27,0 2,3 60 452
10 Brezilya 25,1 2,2 198 127

Toplam turizm harcamaları açısından Çin’i 86.2 milyar dolarla (yüzde 7,4) ABD, 85.9 milyar
dolarla (yüzde 7.4) Almanya ve 53.5 milyar dolarla (yüzde 4.6) Rusya Federasyonu izlemektedir.
Tabloda kişi başına yapılan turizm harcamalarına da yer verilmektedir. Buna göre tu-
rizm harcamaları en yüksek olan on ülke arasında kişi başına en fazla harcama yapan ülke
1.223 dolarla Avustralya’dır. Almanya (1.063$), Kanada (1.002$) ve İngiltere’de de kişi ba-
şına turizm harcamaları (821$) göreceli olarak yüksek düzeylerdedir.

TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI HİZMET TİCARETİ

Türkiye’de döviz geliri sağlayan hizmet kalemleri arasında dış turizm, yatırım gelirleri,
navlun ve sigortacılık ilk sıralarda yer almaktadır. Taşıdığı önem dolayısıyla aşağıda dış
turizm ile dış müteahhitlik ve danışmanlık faaliyetleri üzerinde ayrıca durulmaktadır.

Türkiye’de Dış Turizm

Yukarıda da değinildiği gibi, ekonomik ve siyasal koşullara bağlı olarak gösterdiği iniş Türkiye’de döviz geliri sağlayan
hizmet kalemleri arasında dış
ve çıkışlara karşın Türkiye, yakın geçmişte turizm alanında oldukça önemli sayılabilecek turizm, yatırım gelirleri, navlun
bir atılım yapmıştır. Tablo 8.6’dan izlenebileceği gibi, 2013 yılında turizm gelirlerimiz 28 ve sigortacılık ilk sıralarda yer
milyar dolara, gelen turist sayısı da 35 milyona yaklaşmıştır. Aynı yıl turizm gelirlerimizin almaktadır.
toplam ihracat gelirlerine oranı ise yüzde 17.6 düzeyinde olmuştur.
Tablo 8.6
Türkiye’nin Turizm Gelir ve Giderleri, Giren ve Çıkan Turist Sayıları, 2000-2013

Turizm gelirleri Gelen turist sayısı Turizm giderleri Yurt dışına çıkan Turizm gelirlerinin
Yıllar
(milyon $) (bin kişi) (milyon $) vatandaş sayısı ihracata oranı (yüzde)
2000 7.636 10.428 - 5.279 27,5
2001 8.090 11.620 - 4.857 25,8
2002 8.479 13.248 - 5.130 23,5
2003 13.203 13.956 2.425 5.892 27,9
2004 15.888 17.548 2.954 7.289 23.2
2005 18.152 21.125 3.395 8.246 24.1
2006 16.853 19.820 3.271 8.276 18.1
2007 18.487 23.341 4.043 8.938 16.2
2008 23.365 26.337 4.266 9.870 17,7
2009 22.980 27.077 5.090 10.493 22.5
2010 22.585 28.632 5.875 11.001 19,8
2011 25.054 31.456 5.532 11.641 18.6
2012 25.653 31.783 4.593 11.861 16.8
2013 27.997 34.910 5.253 12.513 17,6
Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı, Temel Ekonomik Göstergeler ve TÜİK, Turizm İstatistikleri.
188
Ülkemizin coğrafi konumu,
iklimi, zengin doğası ve tarihi
mirasımız, turizmin geliştirilmesi
için sahip olduğumuz kaynak
üstünlükleridir.
Uluslararası İktisat Teorisi
Tablodaki verilerden de görüleceği gibi, Türkiye’nin turizm gelirlerinde ve turist sa-
yısında görülen artışlar oldukça dikkat çekicidir. 1990 sonrası dönemde Türkiye turizm
alanında adeta bir patlama yaşamıştır. Gerek gelen turist sayısında, gerekse turizm gelir-
lerinde önemli artışlar yaşanmış ve ülkemiz dünya turizm piyasasında adeta söz sahibi bir
konuma gelmiştir. Bu gelişmeler, turizm alt yapısında sağlanan ilerlemelerin, uygulamaya
konulan dışa açık ekonomi politikalarının, dış tanıtım faaliyetlerinin ve turizm sektörüne
sağlanan desteklerin bir sonucudur.
Tablodan 2000’li yılların başlarında Türkiye’nin turizm gelirlerinin ihracat oranlarının
yüzde 20’lerin üzerinde olduğu, zamanla bu oranlarda bir düşüş olduğu görülse de bunun
turizm gelirlerindeki düşüşten değil, ihracat gelirlerimizdeki artıştan kaynaklandığını be-
lirtmek gerekir. Yukarıda, turizmin iç ve dış ekonomik ve siyasal gelişmelere karşı çok
duyarlı bir sektör olduğunu belirtmiştik. Nitekim 2009 küresel mali krizin turizm gelirle-
rimizi düşürücü etkisi açıkça görülmektedir.
Türkiye’nin turizm gelirlerinin yanında küçümsenmeyecek ölçüde dış turizm gideri
vardır. Ekonominin dışa açılması ve kambiyo rejimi üzerindeki kısıtlamaların kaldırılma-
sıyla Türkler daha fazla yurt dışına seyahat etmeye başlamışlardır. Kişi başına gelirde sağ-
lanan artışlar da bu eğilimi hızlandırmıştır. Eskiden turizm giderlerinin büyük çoğunluğu
hac ziyaretinden kaynaklanırdı. Bugün buna giderek artan ölçülerde özel yurt dışı geziler
de eklenmiştir. Tablodan da görüleceği gibi, son yıllarda yurt dışı turizm giderlerimiz beş
milyar doların üzerine çıkmıştır.
Turizm gelirlerinde sağladığı olumlu gelişmelere karşın, Akdeniz Havzası’ndaki diğer
ülkelerle karşılaştırıldığında yatak kapasitesi, teknik alt yapı, tanıtım ve pazarlama, turizm
eğitimi, ulaştırma gibi alanlarda Türkiye’de önemli yetersizlikler bulunduğu söylenebilir.
Turizmi geliştirmek için alınması gereken önlemler arasında, alt yapı ve çevre kirliliği
sorunlarının çözümü, kış sporları, kongre ve kültür turizmi gibi alanlara ağırlık verilerek
turizmin çeşitlenmesi, vs. de sayılabilir.
Turizm, yukarıda değindiğimiz gibi, gelişmekte olan ülkeler açısından sanayileşme-
nin gerektirdiği döviz gelirlerini sağlayan temel bir kaynak rolü oynayabilir. O nedenle
sanayileşmede, gerekli altyapı oluşturularak ülkenin turizm potansiyelinden yararlanmak
gerekir. Bu konuda sanayileşme olgusu ile turizm gelirleri arasında ortaya çıkabilecek çe-
lişkiye de işaret etmek gerekir. Çevre kirliliği yaratan, doğaya zarar veren bir sanayileşme,
turizmin en büyük düşmanıdır. Kalkınmakta olan ülkeler bir yandan sanayileşmeye hız
verirken, diğer yandan bu tehlikeden kaçınmalıdırlar.
Türkiye’de rekabet gücü yüksek bir turizm endüstrisi oluşturmak ana hedef olmalıdır.
Ülkemizin coğrafi konumu, iklimi, zengin doğası ve tarihi mirasımız, turizmin geliştiril-
mesi için sahip olduğumuz kaynak üstünlükleridir. Bu arada, Osmanlı-Türk, Selçuk ve
Antik Anadolu Medeniyetleri ile İpek Yolu gibi zenginlikler de tarih ve kültür amaçlı tu-
rizm faaliyetleri için değerlendirilebilecek özel nitelikteki kaynaklarımız arasında yer alır.
Bununla birlikte, yukarıda belirtilen alt yapı yetersizliklerinin yanında, başta kronik
enflâsyon olmak üzere yaşanan ekonomik ve siyasal istikrarsızlıklar, zaman zaman karşı-
laşılan terör olayları da ülke turizmini olumsuz yönde etkilemektedir.
Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri
Türkiye, 1970’li yılların başından beri dünyaya müteahhitlik hizmetleri ihraç eden ve bu
sayede başta döviz geliri olmak üzere ülke ekonomisine önemli katkılar sağlayan bir ülke
konumundadır. Türkiye’nin müteahhitlik alanında dışa açılması 1973 Dünya Enerji Krizi
ile başlamıştır. O tarihlerde hızla artan petrol gelirleri Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt ve
Libya gibi Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin petrol gelirlerini önemli ölçülerde ar-
tırmıştı. Artan petrol gelirleri (petro-dollars) ise özellikle bu ülkelerin imar faaliyetlerinde
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 189
kullanıldı. Bunu yapacak yeterli düzeyde yerli firma bulunmaması dolayısıyla Türk inşaat
firmaları yoğun olarak bölgeye girmeye başladılar. Bu aynı zamanda petrol fiyatlarında-
ki şiddetli yükseliş dolayısıyla durgunluk yaşayan Türk ekonomisinde işsiz kalan inşaat
firmalarına istihdam kapısı açılması demek oluyordu. Böylece Türk firmaları bu ülkeler-
de yol, hastane, konut, otel ve öteki alt yapı alanlarında önemli hacimlere ulaşan inşaat
projeleri üslenmeye başladılar. Müteahhitlerimiz bu inşaatlarda kullandıkları cam, demir,
çimento, boya, vs. gibi malzemeyi ve çalıştırdıkları işçileri de Türkiye’den getirtiyor, bu
yoldan da ekonomimize katkıda bulunuyorlardı.
Ancak, petrol fiyatlarının düşmesi ve Orta Doğu ülkelerinin petrol gelirleri azalma-
sı üzerine Türk müteahhitleri için bu piyasa kapanırken yeni bir fırsat doğmuştur. O da
Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesi ile Doğu Almanya’daki Sovyet askerlerinin ülkeleri-
ne geri gönderilmeleriyle ilgiliydi. Ortaya çıkan ihtiyacı karşılamak için Rusya, Ukrayna,
Beyaz Rusya ve öteki Sovyet Cumhuriyetlerinde konut, okul, yol, hastane, hava alanı, vs.
gibi inşaat faaliyetleri yoğunluk kazanmıştı. Türk firmaları Orta Doğu’da kazandıkları de-
neyimlerle bu ülkelerde büyük ihalelere girdiler ve önemli projeler üstlendiler. Sovyetler
Birliği’nin dağılmasından sonra da bu faaliyetler öteki Sovyet Cumhuriyetleri’ni ve Orta
Asya Türk Cumhuriyetlerini kapsayacak biçimde genişletilmiştir.

Ülkeler 2013 2011 2009 Tablo 8.7

Dünyanın En
Çin 62 52 54
Büyük Müteahhitlik
Türkiye 42 33 33 Firmalarının Ülkelere
ABD 31 26 20 göre Dağılışı
İtalya 16 19 22 Kaynak: TMB verileri.
Japonya 14 14 13
İspanya 13 12 11
Güney Kore 13 12 12
Fransa 5 4 5
Diğer 54 53 65
Toplam 250 225 225

Türkiye’nin coğrafi konumu Türk inşaat sektörünün küresel rekabet gücüne katkı ya- Türkiye’nin coğrafi konumu Türk
inşaat sektörünün küresel rekabet
pan önemli bir etkendir. Müteahhitlerimizin sahip olduğu zengin deneyim, nitelikli insan gücüne katkı yapan önemli bir
gücü ve risk alma kapasitesi bu faaliyeti Türkiye’nin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip oldu- etkendir.
ğu önemli bir hizmet sektörü durumuna getirmektedir. Tablo 8.7’den da görüleceği üzere,
Engineering Record News Dergisi tarafından yapılan araştırmanın sonuçlarına göre 2013
yılında dünyadaki en büyük 250 müteahhitlik firmasının 42’si Türk firmasıdır ve Türkiye
bu alanda Çin’den sonra 2. sırada gelmektedir. Daha önceki yıllarda da Türkiye’nin konu-
mu bu şekildedir.
Tablo 8.8’de, 1972’den sonraki dönemde Türk müteahhitlik firmalarının yurt dışında
üstlendikleri projelerin ülkelere göre dağılışı ve proje bedelleri görülmektedir. Buna göre
toplam proje değeri yaklaşık 285 milyar dolar olup en fazla proje alınan ülke yüzde 17.4
pay ile Rusya Federasyonu’dur. Rusya’yı yüzde 14.4 ile Türkmenistan ve yüzde 10.1 ile
Libya ve diğerleri izlemektedir.
190 Uluslararası İktisat Teorisi

Tablo 8.8 Ülke Proje Bedeli ($) Pay (%)

Türk Müteahhitlerinin
Yurt Dışında Rusya Federasyonu 49.620,8 17,4
Üstlendikleri Projelerin Türkmenistan 40.323,6 14,4
Ülkelere Göre Dağılışı, Libya 28.819,0 10,1
1972-2014 (Milyon $)
Irak 20.855,8 7,3
Kaynak: TMB verileri. Kazakistan 17.506,9 6,2
Katar 15.085,3 5,3
S. Arabistan 13.532,3 4,8
Cezayir 9.830,9 3,5
Azerbaycan 9.456,3 3,3
B. A. E. 9.126,4 3,2
Diğer 69.825,3 24,5
TOPLAM 284.584,4 100,0

İş hacminin coğrafi bölgelere göre dağılışı değerlendirildiğinde ise Avrasya ülkelerinin

Türkiye’nin müteahhitlik
firmalarımızın yurt dışı
faaliyetlerinin yaklaşık yarısı
Avrasya ülkelerindedir.
yüzde 45.5 ile büyük ölçüde önde yer aldığı, Avrasya’dan sonra yüzde 26.6 ile Orta Doğu,
yüzde 18.4 ile Afrika, yüzde 6.0 ile Avrupa, yüzde 3.0 ile Güney Asya ve Uzak Doğu ve
yüzde 0.05 ile Kuzey ve Güney Amerika ülkelerinin gelmekte olduğu görülür.
Özetle, müteahhitlik firmalarımızın yurt dışı faaliyetlerinin yaklaşık yarısı Avrasya
ülkelerindedir; yüzde 90’ı ise Avrasya, Orta Doğu ve Afrika ülkelerinde yoğunlaşmıştır.
Gerçekleştirilen işler arasında yol, köprü, tünel, havaalanı, iş merkezi, sanayi tesisi, petro-
kimya ve turizm tesisi gibi projeler yer almaktadır. Bazı firmalar ise özellikle uluslararası
havaalanı, demir yolları, kentsel metro sistemleri gibi proje türlerinde uzmanlaşmışlardır.
Müteahhitlerimiz yukarıda da belirtildiği gibi, yurda transfer ettikleri döviz gelirlerin-
den ayrı olarak dışarıdaki inşaatlarda kullandıkları malzemeleri ve çalıştırdıkları işçileri
(özellikle Rusya için) de genellikle Türkiye’den getirtmekte böylece de ülke ekonomisine
çok yönlü katkılarda bulunmaktadırlar.
Belirtmek gerekir ki müteahhitlik ve danışmanlık işlerinden ayrı olarak yurt dışın-
da faaliyet gösteren çok sayıda doğrudan mal veya hizmet üreticisi Türk firması vardır.
Bunlar arasında örneğin perakende ve toptan ticaret, petrol istasyonları, bankalar, sigorta
şirketleri, vs. önemli bir yer tutmaktadır.

Türkiye’nin Hizmetler Ticaretine Ait Veriler

Turizm ve müteahhitlik hizmetlerini ayrı ayrı gözden geçirdikten sonra şimdi Türkiye’nin
öteki işlemleri de kapsayan toplam hizmet ihraç ve ithali rakamlarına bakmakta yarar
vardır. 2010-13 dönemi için bu rakamlar Tablo 8.9’da gösterilmiştir. Karşılaştırma olanağı
sağlamak için tabloda aynı zamanda ülkenin mal ihraç ve ithalatına ait rakamlara da yer
verilmiştir.
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 191

Ülke Proje Bedeli ($) Pay (%) Tablo 8.9

Türkiye’de Ticari
Rusya Federasyonu 49.620,8 17,4 Hizmetlerin ve Malların
Türkmenistan 40.323,6 14,4 İhraç ve İthali, 2010-
Libya 28.819,0 10,1 2013 (Milyon dolar)

Irak 20.855,8 7,3 Kaynak: T. C.

Kazakistan 17.506,9 6,2 Kalkınma Bakanlığı,
Temel Ekonomik
Katar 15.085,3 5,3 Göstergeler, 2014, 3.
S. Arabistan 13.532,3 4,8 Çeyrek.
Cezayir 9.830,9 3,5
Azerbaycan 9.456,3 3,3
B. A. E. 9.126,4 3,2
Diğer 69.825,3 24,5
TOPLAM 284.584,4 100,0

Buna göre 2013 yılında hizmet ihracından sağlanan gelirler 46.630 milyon dolar ve
hizmet ithali dolayısıyla yapılan ödemeler 23.498 milyar dolardır. Bu ise hizmetler bilan-
çosunun 23.132 milyar dolar fazla vermesi demektir. Türkiye’de hizmetler bilançosunun
verdiği fazlalıklar dış ticaret bilançosundaki açıkların bir kısmını karşılayarak cari işlem-
ler dengesi açıkları için bir tür kısmı finansman kaynağı sağlamış olmaktadır.
Tabloya göre 2013 yılında hizmet ihracı gelirlerinin mal ihracatı gelirlerine oranı yüz-
de 28,5’tür. Oysa, örneğin 2010’da bu oran yüzde 30.0 düzeyine ulaşmış bulunuyordu. Bu
düşüş hizmet ihracatındaki artışların mal ihracatındaki büyümenin gerisinde kalmasının
bir sonucudur.
Hizmet ithaline bakıldığında ise 2013 yılında, hizmet ithali/mal ithali oranının yüzde
9,6 olduğu görülür. Oysa bu oran örneğin 2010 yılında yüzde 11,0 düzeyinde bulunuyor-
du. Düşüşün nedeni ise mal ithalinde daha yüksek oranlardaki artışlardır.
192 Uluslararası İktisat Teorisi
Özet
Uluslararası hizmetler ticaretinin günümüzdeki boyut-
1 larını ve ekonomik faatliyet alanlarını nasıl tanımlana-
bilir?
Günümüzde uluslararası hizmet ticaretinde hızlı bir
artış yaşanmaktadır. Bunun bir nedeni özellikle bilgi
ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler dolayısıyla dış
ticarete giren malların hizmet kapsamının artması,
diğer bir nedeni de yeni yeni hizmetlerin uluslararası
ticarete konu olmasıdır. Bugün, hizmetler ihracının
dünya ticaretine oranı yüzde 20’lerin üzerindedir.
Hizmetler çok geniş bir ekonomik faaliyet alanını
kapsar. Bu konuda Dünya Ticaret Örgütü tarafından
yapılan ayrıntılı bir sınıflandırma vardır. Teknoloji
içeriklerine göre hizmetler, bilgiye dayalı olanlar ve
geleneksel hizmetler diye ikiye ayrılır. Birinci grupta-
kiler daha çok üretime dönüktür.
Bilgi teknolojisindeki gelişmeler mamül malların
üretiminde artan oranlarda hizmet kullanılmasını
gerektirir. Bilgi teknolojisindeki gelişmeler bir kısım
hizmetlerin üretim ve tüketiminin de aynı yerde ve
birlikte gerçekleştirilme zorunluluğunu ortadan kal-
dırmıştır. Teknolojik yenilikler ayrıca yeni hizmet
ürünlerinin dış ticarete girmesine yol açmıştır. Gele-
cekte hizmetler daha yaygın biçimde uluslararası nite-
lik kazanacaktır.
Uluslararası hizmetler ticaretinde Dünya Ticaret Örgü-
2 tü kapsamındaki GATS’ını temel işlevlerinin nelerdir?
Geleneksel olarak ulusal hizmet endüstrilerine yaban-
cı firmaların girişi büyük ölçüde kısıtlanmıştır. Son
yıllarda hizmet ticaretini liberalleştirmek için önemli
girişimler başlatılmıştır. Dünya Ticaret Örgütünün
kapsamındaki GATS’ın temel görevi uluslararası hiz-
metler ticaretini serbestleştirecek yönde çalışmalar
yapmaktır.
Klasik görüşe göre hizmetler ticareti nasıl tanımlanır?
3
Klasik iktisatçılar hizmetleri verimsiz faaliyetler ola-
rak kabul etmişlerdi. Oysa günümüzde özellikle üreti-
me dönük hizmetler, kalkınmanın ön koşulu durumu-
na gelmiştir. Az gelişmiş ülkeler hizmetler alanındaki
dolaysız yabancı sermayeyi özendirerek kalkınma hız-
larını artırmaya çalışmaktadırlar. Hizmet endüstrile-
rinin özelleştirilmesi ve piyasaların serbestleştirilmesi
hizmet üretimine yönelik dolaysız yabancı sermaye
yatırımlarını da artırıcı etki yapmıştır.
Günümüzde üretimin hizmet yoğunluğundaki artış-
lar karşısında, etkin üretim hizmetlerine sahip olmak
hem mal hem de hizmet endüstrilerinde rekabet gü-
cünü belirleyen önemli bir etken durumuna gelmiştir.
Hizmet endüstrilerinin artan biçimde bilgi teknoloji-
sine dayanması, bunların ise daha çok fiziki ve beşeri
sermaye gerektirmesi nedeniyle zengin ülkeler daha
çok ticari hizmetler alanında uzmanlaşmaktadırlar.
Faktör Donatımı Teorisi’nin hizmet ticaretine uy-
gulanmasında bazı sorunlar vardır. Ancak Karşılaş-
tırmalı Üstünlük Teorisi’nin bu alanda da geçerliliği
tartışma götürmez.
Geleneksel Hizmetler Ticaretinde Uluslararası Turizm
4 faaliyetleri neden önemlidir?
Geleneksel uluslararası hizmet ticareti içinde turizm
en önemli yeri tutar. Bazı ülkeler bu kanaldan önemli
döviz girdisi sağlamaktadırlar. Türkiye de son yıllarda
turizm alanında hızlı atılım yapan ülkelerden birisi-
dir. Ancak henüz ülkemizin turizm kapasitesinin tam
olarak değerlendirildiği söylenemez. Dış müteahhit-
lik ve danışmanlık hizmetleri de Türkiye için yeni ge-
lişen kaynaklar arasındadır.
 8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 193

Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi hizmetler sektörünü ekonomide 6. Aşağıdaki ülkelerden hangisi 2013 yılı itibariyle dünya
birer kısır faaliyet alanı olarak nitelendirmiştir? hizmet ihracat ve ithalatında ilk sıradadır?
a. Adam Smith a. İngiltere
b. John Stuart Mill b. Almanya
c. Alfred Marshall c. Çin
d. Wassily Leontief d. ABD
e. Bertil Ohlin e. Japonya

2. Aşağıdakilerden hangisi Dünya Ticaret Örgütü tarafın- 7. Aşağıdaki görüşmelerden hangisinde Uluslararası Hiz-
dan hizmetler sektörü ile ilgili yapılan sınıflandırma içerisin- metler Ticareti Genel Anlaşması (GATS) imzalanmıştır?
de yer almaz? a. Doha
a. İletişim hizmetleri b. Cenevre
b. Eğitim hizmetleri c. Tokyo
c. Turizm ve gezi faaliyetleri d. Annecy
d. Uluslararası göç faaliyetleri e. Uruguay
e. Dağıtım faaliyetleri
8. Uluslararası Hizmetler Ticareti Genel Anlaşması(GATS)
3. Aşağıdaki hizmetlerden hangisi teknoloji içeriklerine çok yanlı ticaret görüşmeleri ile dünya hizmetler ticaretinin
göre bilgiye dayalı olan hizmetler arasında yer almaz? serbestleştirilmesi yönündeki çabalarını hangi yıldan itiba-
a. Program yazılımcılığı ren sürdürmeye başlamıştır?
b. Danışmanlık hizmetleri a. 1994
c. Turizm b. 1996
d. Telekomünikasyon hizmetleri c. 2000
e. Eğitim hizmetleri d. 2005
e. 2011
4. Aşağıdakilerden hangisi hizmet endüstrileri olduğu ka-
dar, sanayi ve tarım kesimlerinde de üretimin ayrılmaz bir 9. Aşağıdaki varsayımlardan hangisi uluslararası hizmetler
parçası durumundaki hizmetler arasında yer almaz? ticaretini Heckscher- Ohlin Modeline uygulamayı güçleştirir?
a. Stok yönetimi a. Üretim faktörlerinin ülkeler arasında hareketsiz ol-
b. Kalite kontrol duğu
c. Sosyal hizmetler b. Ülkelerin faktör donatımı bakımından birbirlerin-
d. Pazarlama den farklı olması
e. Sekreterlik c. Malların faktör yoğunluğu bakımından birbirlerin-
den farklı olması
5. Aşağıdaki hizmet türlerinden hangisi dış ticarete uygun d. Bir malın üretim fonksiyonunun iki ülkede de aynı
değildir? olması
a. Sigortacılık e. Ülkelerin talep koşullarının birbirine benzer olması
b. Saç tıraşı
c. Turizm 10. Aşağıdaki hizmetler sektörünün hangisi için bacasız fab-
d. Bankacılık rika benzetmesi yapılmaktadır?
e. Taşımacılık a. İletişim hizmetleri
b. Turizm
c. Mali hizmetler
d. Eğitim hizmetleri
e. Taşımacılık
194 Uluslararası İktisat Teorisi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
2. d Yanıtınız yanlış ise “Hizmetlerin Kapsamı” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Hizmetlerin Kapsamı” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Hizmetlerin Kapsamı” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Dünya Hizmetler Ticaretinin
Bileşimi ve Artış Hızları” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Dünya Hizmetler Ticaretinin
Bileşimi ve Artış Hızları” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Hizmetler Ticareti
Genel Anlaşması” konusunu yeniden gözden geçi-
riniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Hizmetler Ticareti
Genel Anlaşması” konusunu yeniden gözden geçi-
riniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Hizmetler ve Dış
Ticaret Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. b Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası Turizm Hizmetleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
• Ekonomik hizmetler: Mesleki hizmetler (avukatlık,
doktorluk, mühendislik, vb.), bilgisayar hizmetleri,
araştırma ve geliştirme, emlak, kiralama, pazarlama,
kalite kontrolü, reklamcılık, vs.
• İletişim hizmetleri (posta, kurye, telekomünikasyon,
teleks, telgraf, film, video, vs.),
• İnşaat ve inşaatla ilgili mühendislik işleri (yapma,
kurma, restorasyon gibi müteahhitlik ve danışmanlık
faaliyetleri, vs.),
• Dağıtım hizmetleri (toptan ve perakende ticaret, ko-
misyonculuk, vs.),
• Eğitim hizmetleri (ilk, orta ve yüksek öğretim, üni-
versite sonrası eğitim, vs.),
• Çevre koruma hizmetleri (kirli su arıtma, çevre te-
mizliği hizmetleri, vs.),
• Mali hizmetler (sigortacılık, bankacılık, finansal lea-
sing, ödeme ve para transferleri, tahvil, hisse senedi
satışı, döviz işlemleri, vs.),
• Sağlık ve sağlıkla ilgili sosyal hizmetler (hastane hiz-
metleri, tedavi merkezleri ve benzerleri),
• Turizm ve gezi hizmetleri (otel, lokanta hizmetleri,
seyahat acenteleri ve tur operatörleri, vs.),
• Eğlence, kültür ve spor amaçlı hizmetler (dinlenme,
spor, av, haber ajansları, kütüphane ve müze hizmet-
leri, vs.),
• Taşıma hizmetleri (deniz, hava, kara ve nehir yoluyla
yük ve yolcu taşımacılığı, boru hattı hizmetleri, kargo
hizmetleri, vs.).

Sıra Sizde 2
Birincisi, hizmetlerin dokunulamaz ve hemen kullanılacak
nitelikte olması, üretici ile tüketici arasında yakın bir ilişki
gerektirmesidir. Bu ise bize, yabancı üreticiler tarafından
hizmetin sağlanması için neden çoğu kez sınır ötesi ticaret
yerine dolaysız yatırım yapmanın zorunlu olduğunu açıklar.
İkincisi de ulusal yasalarla yabancı işletmelerin hizmet üreti-
minde bulunmalarının yasaklanması veya sıkı denetim altına
alınmasıdır. Bununla birlikte, 1980 ortalarından beri hizmet
kesimlerini dış yatırıma açma yolunda yapılan politika re-
formları, gelişmiş ve az gelişmiş ülkelerde bu sektöre yapı-
lan DYS yatırımlarının bütün diğer sektörlerdekilerden daha
hızlı bir biçimde artmasına neden olmuştur. Taşıma, iletişim,
kamu hizmetleri ve mali alanlarda uygulanan özelleştirme ve
rekabeti geliştirmeye yönelik politikalar, bu konuda özellikle
etkili olmuştur.
Sıra Sizde 3
Uluslararası hizmet ticaretindeki gelişmenin ve hizmetlere
yönelik dolaysız yabancı sermaye yatırımlarındaki artışların
temel nedenlerinden birisi, zengin ülkelerin sanayi toplu-
mu olma durumundan hizmet ağırlıklı toplum durumuna
dönüşmekte olmalarıdır. Gerek ulusal gelir, gerekse toplam
istihdam içindeki payları açısından, hizmetler halen bu ülke-
lerde en büyük sektör durumuna gelmiştir.
Sanayileşmiş ülkelerde hizmet sektöründeki artışın diğer
önemli bir nedeni de imalat sanayi üretiminde daha fazla
hizmet kullanılmaya başlanmasıdır; böylece sanayi malları
üretiminin hizmet yoğunluğu hızla artmıştır.
8. Ünite - Uluslararası Hizmetler Ticareti 195
Yararlanılan Kaynaklar
DPT, Dünya Ticaret Örgütü, Ankara, Mart 1977.
Erol Çakmak, “Uluslararası Hizmet Ticareti: Gelişme Sey-
ri, Teorideki Yeri ve Politika Sorunları,” (basılmamış
Doktora tezi) Erzurum, 1996.
Harun Erdoğan, Uluslararası Turizm: Ekonomik, Sosyal,
Kültürel ve Çevresel Yönleriyle, Uludağ Üniversitesi ya-
yını, Bursa, 1996.
IMF, Balance of Payments Statistics Yearbook, 2014, Was-
hington, 2015.
Seyidoğlu, H. (2015). Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve
Uygulama, İstanbul,: Güzem Yayınları.
Travel and Tourism Intelligence, International Tourism
Report, No.2, 2012.
UNCTAD, Statistical Pocket Book, United Nations, New
York, 2015.
UNCTAD, The Outcome of The Uruguay Round: An Initial
Assessment, Supporting Papers, United Nations, New
York, 1994.
World Bank, Global Economic Prospects and The Develo-
ping Countries, 2012 ve 2011 sayıları.