Professional Documents
Culture Documents
36487266
36487266
ΟΣΜ ΟΥΔΟΥΡΟΣ
Α
Α Α:
Α Σ
Ν Ι Κ Ο Σ Μ Ο ΥΔ Ο Υ Ρ Ο Σ
Κείμενο Εργασίας 3
4
Νίκος Μούδουρος
Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Νίκος Μούδουρος:
Ο Νίκος Μούδουρος είναι Διδάκτωρ του Τμήματος Τουρκικών
και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη
σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας και της Τουρκοκυπριακής
κοινότητας. Διετέλεσε συνεργάτης του τέως Προέδρου
της Δημοκρατίας, Δημήτρη Χριστόφια, για τουρκικά και
τουρκοκυπριακά θέματα.
Έχει διδάξει ως ειδικός επιστήμονας στο Τμήμα Τουρκικών
και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου,
προσφέροντας μαθήματα γύρω από θέματα όπως το
σύγχρονο τουρκικό πολιτικό Ισλάμ, ο κεμαλισμός, η αστική
τάξη στην Τουρκία και η τουρκική εξωτερική πολιτική.
Είναι συγγραφέας του βιβλίου «Ο μετασχηματισμός της Τουρκίας. Από την κεμαλική
κυριαρχία στον ‘ισλαμικό’ νεοφιλελευθερισμό» και συνεπιμελητής του συλλογικού
τόμου «Η νέα τουρκική ηγεμονία. Διαστάσεις του πολιτικού Ισλάμ».
Μελέτες του έχουν δημοσιευθεί σε διεθνή ακαδημαϊκά περιοδικά.
Είναι μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Ερευνών Προμηθέας.
τηλ. 22432111
φαξ.22432112
5
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Ν Ι Κ Ο Σ Μ Ο ΥΔ Ο Υ Ρ Ο Σ
Περίληψη
Το κείμενο αυτό στοχεύει να εξετάσει τις σημερινές αντιπαραθέσεις στην
Τουρκία γύρω από το θέμα της αλλαγής του Συντάγματος, μέσα από μια
σύντομη ιστορική αναδρομή και με επίκεντρο το ιδεολογικό υπόβαθρο
του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve
Kalkınma Partisi – ΑΚΡ). Το θέμα της συνταγματικής αλλαγής δεν είναι
άγνωστο στην τουρκική πολιτική πραγματικότητα. Εμφανίζεται και
εντείνεται αναλόγως των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων, καθώς
και των διεθνών συγκυριών. Έστω και αν η επικαιρότητα στην Τουρκία
σήμερα επικεντρώνεται σε άλλα θέματα με κορυφαίο αυτό των επικείμενων
προεδρικών εκλογών του Αυγούστου 2014, το ζήτημα της αλλαγής του
Συντάγματος και της υιοθέτησης του προεδρικού (ή ημιπροεδρικού)
συστήματος, αναμένεται ότι θα επανέλθει εντονότερα στο προσκήνιο
στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα μέχρι και τις γενικές εκλογές του
2015. Εξάλλου, το ΑΚΡ δεν έκρυψε ποτέ το στόχο του για αλλαγή του
Συντάγματος και υιοθέτηση του Προεδρικού συστήματος, μια προοπτική
που εάν υλοποιηθεί τότε θα αλλάξει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο την Τουρκία,
αλλά και ολόκληρη την περιοχή. Υπό αυτή την έννοια, η συγκεκριμένη
συζήτηση έχει στρατηγική σημασία εφόσον σε μεγάλο βαθμό θα
καθορίσει και τους μελλοντικούς προσανατολισμούς της Τουρκίας. Με
αυτά τα δεδομένα το κείμενο επιδιώκει να εξετάσει το αίτημα του ΑΚΡ για
ένα νέο Σύνταγμα και για την εισαγωγή του Προεδρικού ή ημιπροεδρικού
συστήματος, μέσα από το γενικότερο πλαίσιο της πορείας καθιέρωσης
του κόμματος στην εξουσία, καθώς και μέσα από την ιδεολογική συνέχεια
που παρουσιάζει με το παραδοσιακό ισλαμικό Κίνημα Εθνικής Άποψης
(Milli Görüş Hareketi). Τόσο η αλλαγή του Συντάγματος, όσο και η
ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας σε ένα Προεδρικό σύστημα, φαίνεται
να αποτελούν διαχρονικά αιτήματα του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ, τα
οποία σήμερα εκσυγχρονίζονται και αναπαράγονται σε ένα νέο πλαίσιο
από το κόμμα του Έρντογαν (Erdoğan). Τέλος, το κείμενο ασχολείται σε
συντομία με την ταύτιση των εξελίξεων που αφορούν στο νέο Σύνταγμα
με την πορεία επίλυσης του Κουρδικού προβλήματος.
6
Δεν ήταν καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Τουρκία από την ίδρυση
της είχε τρία διαφορετικά Συντάγματα, τέσσερα πραξικοπήματα και
61 κυβερνήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα
έπαιξαν σημαντικό ρόλο ως προς την επιβολή συγκεκριμένων πολιτικών
και οικονομικών ισορροπιών, οι οποίες τελικά αντικατοπτρίζονταν στο
εκάστοτε Σύνταγμα, μέσα από την αυταρχική επιβολή του στρατού
και το χαρακτήρα της ιδεολογικής του ηγεμονίας. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα το Σύνταγμα του 1961, προϊόν του πραξικοπήματος του
1960, το οποίο διακρινόταν από την παντελή έλλειψη εμπιστοσύνης
του στρατιωτικού κατεστημένου προς τα πολιτικά κόμματα και
την πολιτική ζωή ευρύτερα. Το Σύνταγμα του 1961 επιδίωξε να
διχοτομήσει την εξουσία με τρόπο που να ελέγχεται περισσότερο
από τον γραφειοκρατικό-στρατιωτικό μηχανισμό και να εμποδίσει τη
νομιμοποίηση της από τη λαϊκή ψήφο. Έτσι το συγκεκριμένο Σύνταγμα
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
3 Burhan Kuzu, “Türkiye için Başkanlık Hükümeti”, Amme İdare Dergisi, Vol. 29, No. 3,
Σεπτέμβριος 1996, σ. 58.
4 T.C Devlet Başkanı Kenan Evren’in Yeni Anayasayı Devlet Adına Tanıtma Programı
Gereğince Yaptıkları Konuşmalar, Ankara 1982, σ. 87.
5 Türk, “Feasibility of Presidential System in Turkey”, σ. 35.
6 Türk, “Feasibility of Presidential System in Turkey”, σ. 36.
8
Η ιδιαίτερη αναφορά που γίνεται για το Σύνταγμα του 1982 και την
κληρονομιά που αφήνει πίσω του, σχετίζεται άμεσα με την πορεία
κοινωνικό-οικονομικού και πολιτικού μετασχηματισμού της Τουρκίας
μέχρι σήμερα. Συνεπώς συνδέεται και με τις γενικότερες αντιπαραθέσεις
που αναπτύσσονται την τελευταία δεκαετία επί διακυβέρνησης ΑΚΡ
για την προοπτική αλλαγής του Συντάγματος και υιοθέτησης του
προεδρικού συστήματος. Η επιβολή του νεοφιλελευθερισμού στην
Τουρκία με το πραξικόπημα του 1980, είχε παράλληλα κορυφώσει
και τις αναζητήσεις γύρω από το ρόλο του κράτους, των κρατικών
παρεμβάσεων, αλλά και της ίδιας της δομής εξουσίας του τουρκικού
κράτους. Από τη μια εντείνονται οι προσπάθειες ενίσχυσης της
εκτελεστικής εξουσίας, ενώ από την άλλη επανέρχονται στην επιφάνεια
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Παρά τις αρχικές εκτιμήσεις περί της επικράτησης ενός γενικά και
ακαθόριστα μικρότερου κράτους στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο
ανάπτυξης του καπιταλισμού, η τουρκική εμπειρία (όπως και η εμπειρία
άλλων χωρών) έδειξε ότι η εξουδετέρωση του κράτους αφορά κυρίως
στο πεδίο της κοινωνικής πρόνοιας μέσα από τις περικοπές και στο
πεδίο της παραγωγής μέσα από τις ιδιωτικοποιήσεις.10 Το κράτος ως
τέτοιο αναδιαμορφώνεται στο νέο πλαίσιο, παραμένει ισχυρό ενώ σε
πολλές περιπτώσεις γίνεται ιδιαίτερα αυταρχικό.
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Μέσα σε όλη αυτή την περίοδο, το αίτημα για αλλαγή του Συντάγματος
υπάρχει αλλά επικρατεί στο δημόσιο χώρο αναλόγως των πολιτικών
εξελίξεων και της σταθεροποίησης της εξουσίας του ΑΚΡ. Το δεδομένο
αυτό υποχρεώνει σε μια σύντομη αναδρομή των διαφορετικών
περιόδων της δεκαετούς διακυβέρνησης του κόμματος.13 Η πρώτη
περίοδος 2002-2006, χαρακτηρίστηκε κυρίως από την εντατικοποίηση
της προσπάθειας της τουρκικής κυβέρνησης για πρόοδο στον
τομέα των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ε.Ε. Το εσωτερικό
περιβάλλον πιέσεων προς το ΑΚΡ, η αμφισβήτηση που έφτασε μέχρι
και σε σχεδιασμούς πραξικοπηματικής του ανατροπής, καθώς και
η τότε διεθνής συγκυρία, αποτέλεσαν παράγοντες που ανάγκαζαν
το κυβερνών κόμμα στην αναζήτηση ενός εξωτερικού άξονα
νομιμοποίησης του. Αυτός ο άξονας ήταν η Ε.Ε. Μέσα από μια σταθερή
μεταρρυθμιστική προσπάθεια με στόχο την ημερομηνία έναρξης
ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ε.Ε, το ΑΚΡ σταθεροποιούσε
το νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό της χώρας και την ίδια στιγμή
περιόριζε το πεδίο επιρροής του παλαιού κεμαλικού κατεστημένου και
ιδιαίτερα του στρατού.
13 Μελετητές της διακυβέρνησης του ΑΚΡ υποστηρίζουν ότι τα έτη από το 2002 μέχρι
σήμερα, θα μπορούσαν να διαχωριστούν σε τρεις ή και τέσσερις μεγάλες περιόδους με αντίστοιχα
πολιτικά χαρακτηριστικά και εξελίξεις. Hatem Ete, “AK Parti iktidarını dönemselleştirme”, Sa-
bah, 29 Σεπτεμβρίου 2012.
12
14 «Το προεδρικό σύστημα υπάρχει στα γονίδια μας. Εμείς αγαπούμε τους ισχυρούς
άντρες και αυτό δε σημαίνει ότι μας αρέσουν οι δικτάτορες!». Αυτά δήλωσε σε τηλεοπτική
εκπομπή η γνωστή δημοσιογράφος Sevilay Yükselir της φιλοκυβερνητικής εφημερίδας Sabah.
Ενδεικτικό παράδειγμα των θέσεων που εκφράζει η ελίτ των διανοουμένων από τον κύκλο
του κυβερνώντος κόμματος. “Sabah yazarı verdi coşkuyu: Başkanlık sistemi genlerimizde var!”,
http://www.internethaber.com/sabah-yazari-verdi-coskuyu-baskanlik-sistemi-genlerimizde-
var-664138h.htm, 24 Απριλίου 2014.
13
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Πάντως ανεξάρτητα από την επιτυχία ή όχι στην υλοποίηση του διπλού
στόχου του ΑΚΡ για αλλαγή του Συντάγματος και του πολιτειακού
συστήματος στην Τουρκία, είναι γεγονός ότι το κυβερνών κόμμα
διαθέτει μια ολοκληρωμένη στρατηγική επί του θέματος. Το ΑΚΡ δεν
έκρυψε ποτέ την πρόθεση του για προεδρικό σύστημα, ήδη από το
2001 έτος ίδρυσης του.23 Όμως φαίνεται ότι τα πολιτικά γεγονότα
που ακολούθησαν μέχρι και σήμερα δεν του επέτρεψαν να ανοίξει
ολοκληρωμένα αυτή τη συζήτηση. Μετά το νικηφόρο αποτέλεσμα των
γενικών εκλογών του 2011 και το συνέδριο του κόμματος το Σεπτέμβριο
του 2012, οι προθέσεις για προεδρικό σύστημα καταγράφηκαν πλέον
πιο ξεκάθαρα και κορυφώθηκαν με την κατάθεση συγκεκριμένη
πρότασης στην αρμόδια κοινοβουλευτική επιτροπή που μελετούσε
μέχρι πρόσφατα την αλλαγή του Συντάγματος. Τα ίδια περίπου
ισχύουν και για την αλλαγή του Συντάγματος. Στα ιδεολογικά πλαίσια
του κυβερνώντος κόμματος το υφιστάμενο Σύνταγμα εμποδίζει την
Τουρκία από του να καθιερωθεί ως μεγάλη δύναμη και να αναπτύξει
όλα τα χαρακτηριστικά που θα εγγυηθούν τη μεγαλοσύνη που διεκδικεί.
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
30 Το κουρδικό Κόμμα Ειρήνης και Δημοκρατίας, μετά τις δημοτικές εκλογές Μαρτίου
2014, προχώρησε στη συνένωση του με το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών σε μια προσπάθεια
να διευρύνει την εκλογική του βάση πέραν των νοτιοανατολικών-κουρδικών περιοχών της
Τουρκίας.
18
Την ίδια όμως στιγμή η ταύτιση της πορείας επίλυσης του Κουρδικού
με το μέλλον του τουρκικού Συντάγματος, εμπερικλείει ορισμένες
«προβληματικές» πτυχές αναπαραγωγής αντιπαραθέσεων στη χώρα.
Σε ένα πρώτο επίπεδο, βρίσκεται η προσπάθεια του ΑΚΡ να πάρει κάποια
αριθμητικά ανταλλάγματα εντός Εθνοσυνέλευσης από το HDP, ούτως
ώστε να μπορέσει να οδηγήσει το νέο Σύνταγμα σε δημοψήφισμα. Για
να γίνει αυτό προφανώς το κουρδικό κόμμα θα διεκδικήσει βήματα
προς την κατεύθυνση υλοποίησης των αιτημάτων του. Σε ένα δεύτερο
επίπεδο, βρίσκεται η ιδεολογικοπολιτική βάση της θέσης του ΑΚΡ για
αλλαγή του πολιτειακού συστήματος, αλλά και για πιθανή αλλαγή της
δομής της ίδιας της Τουρκίας μέχρι και την υιοθέτηση συστήματος
πολιτειών-ομοσπονδία.32 Συνεπώς εδώ γεννιέται το ερώτημα εάν
το ΑΚΡ θα θέσει σε προτεραιότητα το προεδρικό σύστημα και θα
οπισθοχωρήσει στο Κουρδικό ή το αντίθετο.
Είναι γεγονός ότι η πορεία ταύτισης των δύο ζητημάτων στην ημερήσια
διάταξη της Τουρκίας, έχει απελευθερώσει τέτοιες δυναμικές που ακόμα
και το ζήτημα της υιοθέτησης μιας άλλης εσωτερικής δομής στη χώρα
είναι πλέον θέμα συζήτησης. Έστω και αν ο Πρωθυπουργός Έρντογαν
επιδίωξε να μεταθέσει την προοπτική μετατροπής της εσωτερικής
δομής της Τουρκίας με πολιτείες σε θέμα μετά το 2023, εντούτοις ο
πολιτικός του προσανατολισμός ήταν ξεκάθαρος. Σε συγκέντρωση με
τους βουλευτές του κυβερνώντος κόμματος των περιοχών Ανατολικής
Ανατολίας, Νοτιοανατολικής Ανατολίας και της Μαύρης Θάλασσας,
υπογράμμισε ότι: «Βασικά, το σύστημα πολιτειών στα ισχυρά κράτη
δεν βλάπτει, αντίθετα ωφελεί. Παράδειγμα είναι οι ΗΠΑ. Και ο δικός μας
στόχος είναι να βάλουμε την Τουρκία το 2013 ανάμεσα σε αυτά τα
ισχυρά κράτη. Όταν πραγματοποιηθεί αυτό δεν θα υπάρχει πρόβλημα
ακόμα και με σύστημα πολιτειών».33 Πάντως οι περιφερειακές εξελίξεις
του τελευταίου χρονικού διαστήματος με τον κίνδυνο τριχοτόμησης
του Ιράκ και την πολιτική ισχυροποίηση των Κούρδων σε ολόκληρη
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Συμπεράσματα
Το ΑΚΡ δεν έκρυψε ποτέ το στόχο για αλλαγή του Συντάγματος και του
πολιτειακού συστήματος. Όμως οι διεκδικήσεις αυτές αποχτούσαν
συγκεκριμένο περιεχόμενο και προωθούνταν στο δημόσιο χώρο ως
πολιτικό πρόγραμμα αναλόγως των συγκυριών και ισορροπιών. Η
σταθερή ενίσχυση της εξουσίας του ΑΚΡ και η θεμελίωση της ηγεμονικής
του θέσης στο τουρκικό πολιτικό σύστημα ιδιαίτερα μετά τις εκλογές
του 2011, ήταν σημαντικοί παράγοντες που επανέφεραν ακόμα
πιο συγκεκριμένα αυτή τη διεκδίκηση του κυβερνώντος κόμματος.
Παράλληλα θα πρέπει να σημειωθεί ότι η αλλαγή του Συντάγματος
και η υιοθέτηση του προεδρικού συστήματος είναι πολιτικά αιτήματα
ταυτισμένα με την ευρύτερη συντηρητική Δεξιά και το πολιτικό Ισλάμ
στην Τουρκία. Συνεπώς η θέση του ΑΚΡ επί των προαναφερθέντων
ζητημάτων είναι αποτέλεσμα των εξελίξεων των τελευταίων δεκαετιών,
20
Νίκος Μούδουρος: Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και προεδρικό σύστημα: Μια «μελλοντική» συζήτηση
Ali Fuat Başgil, İlmin Işığında Günün Meseleleri, Yağmur Yayınları, İstanbul
1960.
Kuzu Burhan, “Türkiye için Başkanlık Hükümeti”, Amme İdare Dergisi, Vol.
29, No. 3, Σεπτέμβριος 1996, σσ.57-85.
Kuzu Burhan, “Türkiye için Başkanlık Sistemi”, Liberal Düşünce Dergisi, Vol.
1, No. 2, 1996, σσ.13-43.
22
Samuel E. Finer, The Man on the Horseback: The Role of Military in Poli-
tics, Pall Mall Press, London 1962.
ΟΣΜ ΟΥΔΟΥΡΟΣ
Α
Α Α:
Α Σ