Professional Documents
Culture Documents
DERS NOTLARI
Hazırlayanlar:
2012
BÖLÜM-1
Ölçme
Bu bölüm kapsamında aşağıdaki başlıklar üzerinde
durulacaktır:
Bir fiziksel niceliğin ölçülmesi
Birim dönüşümleri
Ölçümlerdeki duyarlılık
(1-1)
Ölçme: miktar belirleme işlemidir.
Fizikte, nicelikleri ölçmek için birtakım deneyler yapar ve ölçülen
nicelikler arasında bir bağ kurmaya çalışırız. Bu bağlar genellikle
matematiksel eşitlikler yoluyla ifade edilir.
Buna en iyi örnek Ohm Yasası’ dır. Bu yasanın özü, bir iletkenin
iki ucu arasına uygulanan potansiyel fark ile iletken üzerinden
akan elektrik akımının ölçülmesi esasına dayanır.
Uygulanan potansiyel fark (V) ile elektrik akımı (I) arasındaki
ilişki çizgiseldir ve aşağıdaki matematiksel form ile verilir
V
R= = Constant
sabit
I
Bu eşitlik “Ohm Yasası” olarak bilinir.
Eşitlikteki R, iletkenin “direnci” dir.
(1-2)
Birimler: Fiziksel bir büyüklüğü tam olarak tanımlayabilmek için
o büyüklüğün nasıl ölçüleceğini bir kurala bağlamak ve bir birim
ile ifade etmek gerekir. Böylece büyüklükleri bir standarda
bağlamış oluruz.
Temel Büyüklükler: Büyüklüklerin tümü birbirinden bağımsız
değildir. Bazı büyüklükler temel büyüklük, diğerleri ise bu temel
büyüklüklerden türetilmiş büyüklüklerdir.
Temel büyüklükler için bir standart saptanır ve diğer büyüklükler
temel büyüklükler cinsinden birimlendirilir.
Temel büyüklüklerin belirlenmesi amacı ile, 1875 yılında kurulan
ve halen Paris’te bulunan Uluslararası Ağırlık ve Ölçmeler
Bürosu (IBWM = International Bureau of Weights and
Measurements) 1971 yılında bir toplantı yapmış ve Tablo 1’de
verilmiş olan 7 büyüklüğü temel büyüklük olarak seçmiştir.
(1-3)
Bu 7 büyüklük uluslararası birim sistemini
(The International Systems of Units = SI) oluşturur.
Tablo 1. SI temel büyüklükleri
Büyüklük Adı Sembolü
Uzunluk Metre m
Kütle Kilogram kg
Zaman Saniye s
Elektrik akımı Amper A
Sıcaklık Kelvin K
Madde miktarı Mol mol
Işık şiddeti Kandela Cd
Mekanikte sadece üç tane niceliğe ihtiyaç duyulur.
Bunlar uzunluk, zaman ve kütledir.
(1-4)
Metre:
Başlangıçta metre, kuzey kutbu ile ekvator arasındaki
mesafenin on-milyonda biri olarak tanımlanmıştır (1792).
AB
1m≡ 7 ; (R Dünya = 6370 km)
10
Pratik nedenlerden ötürü daha sonra metre,
platin-iridyumdan yapılmış standart bir ölçüm çubuğu
üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe olarak
tanımlanmıştır.
(1-5)
Saniye:
Başlangıçta saniye, Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki tam bir dönüş
süresinin (24x60x60)’ ta biri olarak aşağıdaki gibi tanımlanmıştır.
1
1 saniye ≡
24 × 60 × 60
Bu tanımdaki problem, şekilde
gösterildiği gibi, bir günlük
sürenin sabit olmayışıdır.
(1-6)
Kilogram:
h= d= 39.2 mm
(1-7)
Birim dönüştürme :
Örnek: karayolu hız limiti olan 65 mil/saat' i m/s cinsinden ifade ediniz.
1 mil = 1609 m ve 1 saat = 3600 s
Bu durumda,
mil 1609 m m
65 =65x 29
saat 3600 s s
(1-8)
Ölçümlerdeki Duyarlılık :
Belli bir nicelik, örneğin bir cismin uzunluğu L, değişik duyarlılıklarda belirlenebilir.
Duyarlılık ölçüm yöntemine ve ölçüm aletine bağlıdır.
(1-9)
Örnek: Sabit v hızıyla hareket eden bir araç d = 123 m' lik yolu
t = 7.89 s' de alıyor. Aracın hızını bulunuz.
d 123 m
Aracın hızı : v= = =15.5893536 m/s
t 7.89 s
v = 15.6 m/s.
(1-10)
Birimlerin alt ve üst katları: Bazı Faktör İsim Sembol Günlük dildeki
büyüklükler aynı birim ile ifade edildiği adı
1024 Yotta Y 1 septilyon
halde sayısal değerleri birbirinden çok 1021 Zetta Z 1 sekstilyon
farklı olabilir. Örneğin, bir atomun 1018 Exa E 1 kentilyon
yarıçapı ile Dünya’ nın yarıçapı metre 1015 Peta P 1 katrilyon
olarak ifade edilir, ancak sayısal 1012 Tera T 1 trilyon
değerleri çok farklıdır. Bu nedenle SI 109 Giga G 1 milyar
106 Mega M 1 milyon
birimlerin alt ve üst katlarını gösteren 103 Kilo k bin
işaretler kullanılır. 102 Hecto h yüz
101 Deka da on
10-1 Deci d onda bir
10-2 Centi c yüzde bir
10-3 Milli m binde bir
10-6 Micro m milyonda bir
10-9 Nano n milyarda bir
10-12 Pico p trilyonda bir
10-15 Femto f katrilyonda bir
10-18 Atto a kentilyonda bir
10-21 Zepto z sekstilyonda bir
10-24 Yocto y septilyonda bir
(1-11)
Bazı Ölçme Aletleri
(1-12)
Cetvel
(1-13)
Verniyeli Kumpas
(1-14)
Mikrometre
(1-15)
BÖLÜM-2
Vektörler
Fizikte sadece büyüklükleri ile tanımlanan niceliklere “skaler”
nicelikler diyoruz. Sıcaklık, kütle, enerji bunlardan bazılarıdır.
Büyüklük yanında ayrıca yön bilgisi içeren veya gerektiren diğer fiziksel
niceliklere ise “vektörel” nicelikler diyoruz. Yer-değiştirme, hız, ivme, kuvvet
bunlardan bazılarıdır.
(2-1)
Bir vektörün üç elemanı vardır.
(2-2)
A noktasından B noktasına hareket eden bir cismin yer-değiştirme
vektörü A noktasından B noktasına çizilen bir okla gösterilir.
(2-3)
Vektör işlemleri
• Vektörlerin Eşitliği
• Bir Vektörün Negatifi
• Vektörün Taşınması
• Vektörlerin Toplanması
• Vektörlerin Çıkarılması
• Vektörün Bileşenlerine Ayrılması
• Vektörün Büyüklüğünün Bulunması
• Vektörün bir eksenle yaptığı açının bulunması
• Vektörlerin bileşenleri cinsinden toplanması
• Vektörlerin Çarpılması
1. Bir Vektörün Bir Skaler ile Çarpılması
2. İki Vektörün Skaler (dot veya nokta çarpım) Çarpılması
3. İki Vektörün Vektörel Çarpılması
• Vektörlerin Skalerle Bölünmesi
• VEKTÖR VEKTÖRE BÖLÜNMEZ !!!
(2-4)
Vektörlerde Geometrik Toplama :
s= a + b
b vektörünün başlangıç noktası a vektörünün ucuna gelecek
şekilde b vektörü kaydırılır.
a vektörünün başlangıç noktasından b vektörünün uç noktasına
çizilen vektör s vektörüdür.
İki vektör arasındaki açı θ olmak üzere, s vektörünün büyüklüğü,
s 2 =a 2 +b 2 +2abcosθ
ile verilir (kosinüs teoremi).
(2-5)
Vektörlerde Geometrik Toplama :
B
A
A
R=A+B
R=A+B=?
C D
A C
B
D R=A+B+C+D=? B
R=A+B+C+D
A
(2-6)
Vektörel toplama işleminin
"değişme özelliği" vardır:
a +b =b +a
b vektörünün negatifi (-b ),
b vektörü ile aynı büyüklükte
fakat ters yöndedir.
(2-7)
Örnek : Kuzeye doğru yönelmiş 20 km' lik bir vektör ile 60o
kuzey-batıya doğru yönelmiş 35 km' lik vektörün bileşkesini bulunuz.
İki vektör arasındaki açı 60o ' dir.
Kosinüs teoremine göre bileşke vektörün büyüklüğü,
s = a 2 +b 2 +2abcosθ
= ( 20 ) + ( 35) +2 ( 20 )( 35) cos ( 60o )
2 2
= 48.2 km
sin β sin θ b 35
= → sinβ = sinθ = sin(120 ) = 0.629
b s s 48.2
β = 38.9o
(2-8)
Vektörlerde Geometrik Çıkarma:
d= a − b
( )
d = a − b = a + −b biçiminde yazılabilir.
b vektöründen − b vektörü bulunur ve a
vektörü ile toplanır.
(2-9)
Vektörlerde Geometrik Çıkarma:
-B
A
A
R=A-B=? R=A-B
R=A-B+C
A C R=A-B+C=?
B A
C
-B
(2-10)
Vektörün bileşenleri ve bir eksenle yaptığı açı:
Bir vektörün bir eksen yönündeki bileşeni, vektörün o eksen üzerindeki
izdüşümüdür. Örneğin ax , a vektörünün x - ekseni üzerindeki izdüşümüdür.
Vektörün ax bileşeni, başlangıç ve uç noktalarından x - eksenine çizilen
dikmeler arası mesafedir.
=
a vektörünün x- ve y -bileş enleri ax a=cosθ ve a y a sin θ
eşitlikleri ile verilir. Bir vektörün ax ve a y bileşenleri biliniyorsa,
vektörün büyüklüğü ve sırasıyla x ve y ekseni ile yaptığı açı
bulunabilir.
ABC dik üçgeninden:
ay ax
a + a ; tan θ x =
a= 2
x
2
y ; tan θ y =
ax ay
(2-11)
Birim vektörler :
Herhangi bir doğrultuda, büyüklüğü "1" olan vektöre "birim vektör" denir.
Birimsizdir ve sadece sadece yön göstermek amacıyla kullanılır.
x, y ve z - eksenleri yönündeki birim vektörler,
sırasıyla, ˆi , ˆj ve kˆ ile gösterilirler.
Tüm vektörler birim vektörler cinsinden yazılabilir.
Şekildeki vektörler: a = ax i + a y j ; b =
ˆ ˆ bx ˆi + by ˆj
a ve b yönündeki birim vektörler:
a b
aˆ = ; bˆ = ile verilir.
a b
Bu durumda a ve b vektörleri,
=a aa =ˆ ; b bbˆ biçiminde de yazılabilir.
(2-12)
Bileşenleri Yardımıyla Vektörlerin Toplanması:
a ax ˆi + a y ˆj
=
→ r = a +b = ?
b = bx ˆi + by ˆj
r = ( ax + bx ) i + ( a y + by ) ˆj
ˆ
(2-13)
Örnek : Bir cisim üç ardışık yer-değiştirme yapıyor. Bunlar sırasıyla,
d1 = 15i + 30j +12k cm, d 2 = 23i − 14 j − 5k cm ve d3 = −13iˆ +15jˆ cm
ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
olduğuna göre, toplam yer-değiştirme vektörünün bileşenlerini ve
büyüklüğünü bulunuz.
R = d1 + d 2 + d3 = (15 + 23 − 13) ˆi + ( 30 − 14 +15 ) ˆj + (12 − 5 ) kˆ
= 25iˆ + 31jˆ + 7kˆ cm
Rx 25= =
cm ; Ry 31 cm ; Rz 7 cm
(2-14)
Örnek: A şehri B şehrinin 46 km batı ve 35 km güneyinde yer
almaktadır. Bu iki şehir arasındaki en kısa mesafenin büyüklüğünü ve
yönünü bulunuz.
R= − 46iˆ – 35 ˆj
46 km
R (46 km) 2 + (35 km) 2 φ=?
35 km
B
R = 57.8 km
R=?
−35 km
tan φ = A
−46 km
φ = 37.30
(2-15)
Örnek: Bir erkek çocuğu bir kıza, şekildeki gibi, 240 N’ luk bir kuvvet
uygulamaktadır. Kızın kolu yatayla 28° açı yaptığına göre bu kuvvetin
bileşenlerini bulunuz.
F = 240 N
Fy F Fy
280
Fx
(2-16)
Örnek: Bir kaplumbağa aşağıda verilen ardışık üç yerdeğiştirme ve bu yer
değiştirmelerin yatayla yaptığı açı verilmiştir. Kaplumbağanın toplam yer
değiştirme vektörü R’ nin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz.
A = 5 m, 0o R C = 0.5 m
B = 2.1 m, 20o
θ 20o
B = 2.1 m
C = 0.5 m, 90o
A=5m
(2-17)
Örnek devam: Verilen üç vektörün toplamını bulunuz.
A = 5.00 i + 0j
B = 1.97 i + 0.718 j
C= 0 i + 0.50 j
R = 6.97 i + 1.22 j
(2-18)
Bir Vektörün Bir Skalerle Çarpımı :
s bir skaler nicelik ve a ' da bir vektör olmak üzere, bunların çarpımı
b = sa ile verilen yeni bir vektördür.
Bu yeni vektörün büyüklüğü b = s | a | ile verilir.
s > 0 ise, b vektörü a ile aynı yöndedir.
s < 0 ise, b vektörü a ile ters yöndedir. Örnek : F = ma
(2-19)
İki Vektörün Skaler Çarpımı :
İki vektörün skaler çarpımı, "dot veya nokta" çarpım olarak da bilinir.
a ve b vektörlerinin skaler çarpımı a ⋅ b =ab cos φ ifadesi ile verilir.
Örnek: İş
W= F • x
(2-20)
Bileşenleri Cinsinden Skaler Çarpım :
( )(
a ⋅ b = ax ˆi + a y ˆj + az kˆ ⋅ bx ˆi + by ˆj + bz kˆ )
ˆi ⊥ ˆj ⊥ kˆ olduğundan,
ˆi ⋅ ˆi = ˆj ⋅ ˆj = kˆ ⋅ kˆ = 1
ˆi ⋅ ˆj = ˆj ⋅ ˆi = 0
→ a ⋅ b= ax bx + a y by + az bz bulunur.
ˆi ⋅ kˆ = kˆ ⋅ ˆi = 0
ˆj ⋅ kˆ = kˆ ⋅ ˆj = 0
(2-21)
Örnek : A = 2i + 3j + k ve B = −4iˆ + 2jˆ − kˆ vektörleri arasındaki
ˆ ˆ ˆ
açıyı bulunuz.
Bu soruda, iki vektör arasındaki açıyı bulmak için vektörlerin iki
farklı yolla skaler çarpım işleminden yararlanacağız. İki sonucu
birleştirerek açıya geçeceğiz.
I. Yol : A ⋅ B ABcosθ = (2) 2 + (3) 2 + (1) 2 ⋅ (−4) 2 + (2) 2 + (−1) 2 ⋅ cosθ
=
= 14 ⋅ 21 ⋅ cosθ
II. Yol : A ⋅ B =Ax Bx + Ay By + Az Bz =(2)(−4) + (3)(2) + (1)(−1) =−3
A⋅ B 3 3
cosθ = =
− =
− −0.175 → θ = 100o
=
AB 14 ∗ 21 294
(2-22)
Örnek : A ve B vektörlerinin büyüklükleri aynı ve 5 birimdir.
A+ B = 6iˆ olduğuna göre, bu iki vektör arasındaki açıyı bulunuz.
=
Kosinüs teoremine göre: A+B A2 + B 2 + 2 ∗ A ∗ B ∗ cosθ ' dır.
=6 52 + 52 + 2 ∗ 5 ∗ 5 ∗ cosθ
Buna göre,
(6.0) 2 − (5) 2 − (5) 2 14
cosθ = =
− = −0.28 → θ =
106.3o bulunur.
2(5)(5) 50
Örnek : A =6iˆ − 8jˆ ; B =
−8iˆ + 3jˆ ve C =
26iˆ +19jˆ vektörleri veriliyor.
aA+bB +C = 0 eşitliğini sağlayan a ve b sayılarını hesaplayınız.
aA+bB +C = (6a − 8b+ 26)iˆ + ( − 8a + 3b + 19)jˆ = 0
6a − 8b =−26
→ =
a 5 ve =
b 7 bulunur.
−8a + 3b =−19
(2-23)
Vektörel Çarpma :
a ve b vektörleri arasındaki vektörel çarpma işlemi, c= a × b
ile verilen yeni bir vektör oluşturur. c vektörünün büyüklüğü
c = ab sin φ ile verilir ve a ile b vektörlerinin oluşturduğu
düzleme diktir. Yönü "sağ-el-kuralı" ile belirlenir:
(2-25)
Vektörel çarpımın özellikleri: c = a x b
1. c = ab sin θ
2. a ve b birbirine paralel veya antiparalel ise c = 0'dır.
3. c ⊥ a
c vektörü a ve b ' nin bulunduğu düzleme diktir.
4. c ⊥ b
5. c = −( b x a ) vektörel çarpımda değişme özelliği yoktur.
(2-26)
Bileşenleri Cinsinden Vektörel Çarpma :
a ×b ( )(
a x ˆi + a y ˆj + az kˆ × b x ˆi + by ˆj + bz kˆ )
ˆi × ˆi = ˆj × ˆj = kˆ × kˆ = 0
ˆi × ˆj =kˆ ; ˆj × ˆi =− kˆ
olduğundan
kˆ × ˆi =ˆj ; ˆi × kˆ =−ˆj
ˆj × kˆ =ˆi ; kˆ × ˆj =− ˆi
a ×=
b (a b y z − az by ) ˆi + ( az bx − ax bz ) ˆj + ( ax by − a y bx ) k̂
Not : a × b, aşağıdaki determinant yolu ile de belirlenebilir.
i j k
a×b =ax a y az ; Not : a × b = (
− b ×a )
bx by bz
(2-27)
ˆ B = −4iˆ + 2jˆ − kˆ ve C = 5iˆ − 2jˆ vektörleri verilsin.
Örnek : A = 2iˆ + 3jˆ + k,
a −) A × B = ? , b −) C × (A+B) =C × A+C × B olduğunu gösteriniz.
ˆi ˆj kˆ
a=
−) A × B 2 3 1 = −5iˆ − 2ˆj +16kˆ
−4 2 −1
ˆi ˆj kˆ
b −) C × (A+ B) = 5 −2 0 = 21kˆ
−2 5 0
ˆi ˆj kˆ ˆi ˆj kˆ
C × A= 5 −2 0 = −2i − 5j +19k ve C × B= 5 −2 0 = 2iˆ + 5jˆ + 2kˆ
ˆ ˆ ˆ
2 3 1 −4 2 −1
( ˆ ˆ ) (
ˆ ˆ ˆ )
C × A + C × B = −2i − 5j +19k + 2i + 5j + 2k = 21k = C × (A+B)
ˆ ˆ
(2-28)
(2-29)
(2-30)
(2-31)
⇒ cosθ = 0
(2-32)
BÖLÜM-3
Bir Doğru Boyunca Hareket
Bu bölümde, cisimlerin bir doğru boyunca hareketini inceleyeceğiz. Aşağıdaki
fiziksel nicelikleri ayrıntılı bir şekilde tanımlayacağız.
Konum ve Yer-değiştirme
Ortalama Hız
Ortalama Sürat
Anlık Hız
Ortalama ve Anlık İvme
Sabit ivmeli hareket için, herhangi bir andaki hızı ve konumu veren
bağıntıları türeteceğiz.
Ayrıca, yer yüzeyine yakın noktalarda yerçekimi etkisi altında cisimlerin
hareketini inceleyeceğiz.
Son olarak da, ivmenin sabit olmadığı durumlarda, cismin hareketini eğri
altındaki alanın hesaplanması yöntemiyle inceleyeceğiz.
(3-1)
Kinematik, cisimlerin hareketini inceleyen mekaniğin bir alt dalıdır. Bir
cismin konumu zamanla değişiyorsa o cisim hareketlidir deriz.
(3-3)
B Yol=100 m
Yer değiştirme
50 m
(3-4)
Yer-değiştirme Vektörü: Bir cisim x1 konumundan x2 konumuna
hareket etmişse, konumundaki değişim yer-değiştirme ile tanımlanır.
∆
x = x2 − x1
yer değiştirme
son konum ilk konum
SI sisteminde birimi (m)
(3-5)
Konum-zaman Grafiği ve Ortalama Hız:
Konum-zaman grafiğinde (t1, x1) noktasından (t2, x2) noktasına çizilen doğrunun
eğimi, cismin t1 ve t2 aralığındaki vort hızına eşittir.
x2 − x1 ∆x
=
vort = ortalama hız
t2 − t1 ∆t
(3-6)
Hareket ve konum-zaman grafiği
(3-7)
Hareket ve konum-zaman grafiği
(3-8)
Hareket ve konum zaman grafiği
x (m)
x B
A ∆x
∆t t
(3-9)
Örnek: Şekilde bir cismin t1 = 1 s ve t2 = 4 s anlarındaki konumları
x1 = − 4 m ve x2 = 2 m’dir.
Cismin ortalama hızını bulalım.
x2 − x1 2 − (−4) 6 m
=
vort = = = 2 m/s
t2 − t1 4 −1 3s
(3-10)
toplam yol
Ortalama Sürat (vsürat_ort): vsürat_ort =
∆t
Ortalama sürat, Δt zaman aralığında alınan “toplam yol” cinsinden tarif edilir.
Ortalam sürat ortalama hızın büyüklüğü değildir.
∆x dx
=v =
lim
∆t →0 ∆t dt
Bu tanımdan anlık hız, cismin x konumunun
zamana göre birinci türevidir.
Yani, konum-zaman grafiğinin herhangi bir
andaki eğimidir.
a −) vort(0-1)
[
=
−4 + 2] − [ 0]
=
−2 m/s
dx
b −) v(t ) = =
−4 + 4t m/s
1− 0 dt
vort(1-3)
[=
−12 + 18] − [ −4 + 2]
4 m/s
v(2.5) =
−4 + 4(2.5) =
6 m/s
3 −1
(3-14)
Ortalama İvme:
t1 ve t2 anları arasındaki ortalama ivme:
v2 − v1 ∆v
=
aort = m / s2
t2 − t1 ∆t
Anlık İvme:
Anlık ivme, ortalama ivmenin Δt→0
durumundaki limitidir ve herhangi bir t anında
hızın ne kadar hızlı değiştiğini gösterir.
∆v dv dv d dx d 2 x
=
a lim = ; =
a = =
∆t → ∆t
0 dt dt dt dt dt 2
(3-15)
Sabit İvmeli Hareket :
x t t
dx
v= → dx = vdt = ( v0 + at ) dt → ∫ dx = ∫ v0 dt + a ∫ tdt
dt x0 0 0
1 2
x(t ) − x0 = v0t + at (Eş-2)
2
v02 + 2a ( x − x0 ) (Eş-3)
Bu iki eşitlikten t yok edilirse: v 2 =
(3-16)
Konum x( t ), hız v( t ) ve ivmenin a( t ) zamanla değişimleri :
1 2
x − x0 = v0t + at
2
v= v0 + at
(3-17)
Sabit İvmeli Hareket Denklemleri :
1. v= v0 + at ∗ ∗ ∗ v − v0
a=
1 2
t
2. x − x0 = v0t + at ∗∗∗
2
3. v 2 =
v02 + 2a ( x − x0 ) ∗∗∗
1
4. x − x0 = vort t = (v0 + v)t
2
(3-18)
Örnek : x-ekseni boyunca ilerleyen bir sürücü, t = 10 s içinde hızını düzgün
olarak 10 m/s' den 30 m/s' ye çıkarıyor.
a −) Sürücünün ivmesini bulunuz.
b−) Bu ivmelenme sürecinin ilk yarısında otomobil ne kadar yol alır?
c−) Bu ivmelenme sürecinde otomobil ne kadar yol alır?
30 − 10
a −) aort= = 2 m/s 2
10 − 0
1 1
b −) ∆x = xs − xi = vi t + at 2 =(10 ) ∗ (5) + ∗ (2) ∗ (5) 2 = 75 m
2 2
1 2 1
c −) ∆x = xs − xi = vi t + at = (10 ) ∗ (10 ) + ∗ (2) ∗ (10)2 = 200 m
2 2
(3-19)
Örnek : Durgun halden harekete başlayan bir cismin
ivme-zaman grafiği yanda verilmiştir.
a= ve t 20 s anlarında cismin hızı nedir?
−) t 10 s=
b −) İlk 20 s içinde cisim ne kadar yol almıştır?
a −) t = 0 − 10 s → a = 2 m/s 2 → v = v0 + at → v = 20 m/s
10-15 s aralığında a = 0 olduğundan hız sabittir ve 20 m/s' dir.
v= v0 − gt (Eş-1)
1 2
y − y0 = v0t − gt (Eş-2)
2
v02 2 g ( y − yo )
v 2 =− (Eş-3)
(3-21)
Örnek : 50 m yüksekliğinde bir binanın tepesinden bir taş düşey
doğrultuda yukarı doğru 20 m/s hızla fırlatılıyor. (g = 10 m / s 2 )
a −) Taş maksimum yüksekliğe ne kadar zamanda çıkar?
b −) Bu nokta yerden ne kadar yüksektedir?
c −) Taş fırlatıldığı seviyeye ne kadar zamanda gelir? Bu noktada hızı ne olur?
d −) t =5 s anında taşın hızı ve konumu nedir?
a −) Maksimum yükseklikte cismin hızı sıfırdır: v = v0 − gt → t = 2 s
b −) v 2 = v02 − 2 g ( y − yo ) → ( y − yo ) = 20 m → h = 70 m
1 2 1 2 ∗ (20)
c −) y − y0 = 0 = v0t − gt → t (v0 − gt ) = 0 → t = = 4s
2 2 10
v= v0 − gt = 20 − 10 ∗ (4) =−20 m/s
d −) v =v0 − gt =20 − 10 ∗ (5) =−30 m/s
v 2 − v02 900 − 400
y − 50 = = =−25 m → y =25 m
−2 ∗ (10) −20
(3-22)
Örnek : Bir helikopterin yerden yüksekliği y = 3t 2 ile veriliyor. Burada
t saniye ve y metre cinsindendir. t = 2 s anında helikopterden bir paket
serbest bırakılıyor.
a −) Paket ne kadar zamanda yere ulaşır (g = 10 m / s 2 )?
b−) Paket yere ulaştığı anda hızının büyüklüğü kaç m/s'dir?
c −) Paketin ivmesi için ne söyleyebilisriniz?
dy
a −) v = = 6t → paket serbest bırakıldığı andaki hızı v0 = 12 m/s
dt
ve yerden yüksekliği y0 = 12 m' dir.
1 12 + 384
y − y0 = v0t − gt 2 → 0 − 12 = 12t − 5t 2 → t = = 3.16 s
2 10
b −) Paketin hızının zamana bağlı fonksiyonu: v(t ) =12 − gt
v= 12 − 10 ∗ 3.16 =−19.6 m/s
dv
c −) Paketin ivmesi a = =− g =−10 m/s 2 dir ve sabittir.
dt
(3-23)
Duran bir cismin
konum-zaman, hız-zaman, ivme-zaman grafikleri:
x v a
t t t
(3-24)
Sabit hızla hareket eden bir cismin
konum-zaman, hız-zaman, ivme-zaman grafikleri:
x v a
t t t
(3-25)
Sabit ivme ile hareket eden bir cismin
konum-zaman, hız-zaman, ivme-zaman grafikleri:
x v a
t t t
İvme-zaman
Konum-zaman Hız-zaman
(3-26)
İvmenin Sabit Olmadığı Durum :
Cismin ivmesi sabit değilse, cismin hızını v(t ) ve konumunu x(t )
integrasyon yoluyla bulabiliriz.
t1
∫=
adt [ a(t ) − t grafiğinde eğri altında kalan alan ]
t0
1 1x t
dx
v= → dx = vdt → ∫ dx = ∫ vdt
dt x0 t0
t1 t1
x1 − x0 = ∫ vdt → x1 = x0 + ∫ vdt
t1
Türev Türev
x (t ) v(t ) a (t )
İntegral İntegral
dx t
v= ) x0 + ∫ v(t)dt
x (t=
0
dt
dv t
a= v(t) = v0 + ∫ a (t )dt
dt 0
(3-28)
BÖLÜM-4
İki ve Üç Boyutta Hareket
Bu bölümde, tek boyut kısıtlaması olmadan, bir düzlemde ve uzayda
cisimlerin hareketini incelemeye devam edeceğiz.
Son olarak da, birbirlerine göre sabit hızla hareket eden referans
sistemlerine göre bir cismin hareketi incelenecektir. (Bağıl hareket)
(4-1)
Konum Vektörü
Bir parçacığın konum vektörü r , bulunduğu koordinat sisteminin
merkezinden parçacığın bulunduğu noktaya çizilen vektördür.
r = xˆi + yˆj + zkˆ
P r=−3iˆ + 2ˆj + 5kˆ (m)
(4-2)
Yer-değiştirme Vektörü
r1 konumundan r2 konumuna hareket eden bir cismin yer-değiştirme vektörü,
∆r = r2 − r1 biçiminde tanımlanır. r1 ve r2 konum vektörleri bileşenleri cinsinden
r = x ˆi + y ˆj + z kˆ ve r = x ˆi + y ˆj + z k̂ biçiminde ifade edilirse, yer-değiştirme
1 1 1 1 2 2 2 2
∆x = x2 − x1
∆y = y2 − y1
∆z = z2 − z1
(4-3)
Ortalama ve Anlık Hız
∆r ∆xˆi + ∆yˆj + ∆zkˆ ∆x ˆ ∆y ˆ ∆z ˆ
vort = = = i+ j+ k
∆t ∆t ∆t ∆t ∆t
∆r dr
= =
v lim
∆t →0 ∆t dt
(4-4)
∆t ' nin sıfıra gitmesi durumunda:
1. r2 vektörü r1 vektörü üzerine doğru kayar ve ∆r → 0 durumu gerçekleşir.
∆r
2. vektörü (yani vort ), "1" noktasında yörüngeye çizilen teğet yönündedir.
∆t
3. vort → v
d ˆ ˆ ˆ
v=
dt
( )
xi + yj + zk =
dx ˆ dy ˆ dz ˆ
dt
i+
dt
j+ k
dt
v = v ˆi + v ˆj + v kˆ
x y z
Not: İvme vektörünün, hızdaki gibi, izlenilen yörüngeyle özel bir ilişkisi yoktur.
İvme bileşenleri şu eşitliklerle verilir:
dv dvx dv y dvz
a= → ax = ; ay = ; az =
dt dt dt dt
(4-6)
Örnek : Bir cisim, ilk hız bileşenleri v0 x = 20 m/s ve v0 y = −15 m/s olacak
şekilde, t = 0 anında orijinden harekete başlıyor. xy -düzleminde hareket
=
eden cismin ivme bileşenleri de ax 4=
m/s 2 ve a y 0 ' dır.
a −) Cismin herhangi bir andaki hızını bulunuz.
b−) Cismin herhangi bir andaki konumu nedir?
a −) vx =v0 x + ax t =+ 20 4t m/s ; v y =
v0 y + a y t =
−15 m/s
v =( 20 + 4t ) ˆi − 15jˆ m/s
b −) t = 0 → x0 = y0 = 0:
1
x(t ) =x0 + v0 x t + ax t 2 =20t + 2t 2
2
1
→=
r ( 20t + 2t ) ˆi + ( −15t ) ˆj
2
m
y (t ) = −15t
y0 + v0 y t + a y t 2 =
2
(4-7)
Eğik Atış
0 cos θ 0
v0 x v= ; v0 y v0 sin θ 0
(4-8)
Yatay Hareket : ax = 0' dır ve x-ekseni yönündeki hız değişmez.
vx v0 cos θ 0 =
(Eş-1) ve x − x0 ( v0 cos θ0 ) t (Eş-2)
(4-9)
Yörünge denklemi :
vx 0 cos θ 0
v= (Eş - 1) ; x ( v0 cos θ0 ) t (Eş - 2)
1 2
v0 sin θ 0 − gt
vy = ( v0 sin θ0 ) t − gt
(Eş - 3) ; y = (Eş - 4)
2
2 ( v0 cos θ 0 )
2
(4-10)
v02 sin 2θ 0
Yatay Menzil ( R) : R =
g
Cisim yatayla θ=
0 45°' lik açı yapacak şekilde atılırsa
A t
O v02
maksimum menzile ulaşır. Rmax =
g
R
(4-11)
v02 sin 2 θ 0
Maksimum Yükseklik (H): H=
2g
=v y v0 sin θ 0 − gt
A noktasında, v y = 0 :
v0 sin θ 0
v0 sin θ 0 − gt = 0 → t =
g
=
H y (t ) →
2
1 2 v0 sin θ 0 1 v0 sin θ 0
H ( v0 sin θ 0 ) t − =
= gt ( v0 sin θ0 ) − g
2 g 2 g
v02 sin 2 θ 0
H=
2g
(4-12)
Örnek : Bir taş, yükseklği 45 m olan bir binanın
tepesinden yatayla 30o açı yapacak şekilde
v0 = 20 m/s' lik ilk hızla fırlatılıyor.
a −) Taş, ne kadar sürede yere düşer?
b −) Taş, atıldığı noktadan ne kadar uzakta yere düşer?
c−) Taş, yere hangi hızla çarpar?
1
a −) y − y0 = v0 y t − gt 2 → −5t 2 + 20 ∗ sin(30)t + 45 = 0 → t = 4.22 s
2
1 2
b −) x − x0 = v0 x t + ax t → x = 20 ∗ cos(30)t = 73 m
2
c −) vx =v0 x =20 ∗ cos(30) =17.3 m/s
vy =
v0 y − gt = 20 ∗ sin(30) − (9.8) ∗ (4.22) =
−31.4 m/s
=v 17.3iˆ − 31.4ˆj m/s
(4-13)
Örnek : Bir kurtarma uçağı yerden 100 m yükseklikte, 40 m/s yatay hızla giderken,
mahsur kalmış bir grubun bulunduğu noktaya yardım paketi ulaştırmak istiyor.
a−) Paketin grubun bulunduğu noktaya düşmesi için geçen süre nedir?
b −) Hangi yatay uzaklıktan bırakılmalıdır?
c −) Paket hangi hızla yere çarpar?
1 2 1
a −) y − y0 = v0 y t − gt → −100 = − (9.8)t 2
2 2
t = 4.52 s
1
b −) x − x0 = v0 x t + ax t 2 → x = v0 x t = 40 ∗ (4.52) = 181 m
2
(4-14)
Örnek : Bir kayakçı, şekildeki gibi 25 m/s' lik yatay bir hızla atlayış yapıyor
ve rampanın alt ucuna düşüyor. Rampanın eğim açısı 35o ' dir.
a −) Kayakçı ne kadar süre havada kalır?
b −) Rampanın uzunluğu (d ) ne kadardır?
c−) Kayakçı rampaya hangi hızla çarpar?
1
a −) x =
v0 x t =
25t =
d cos(35) ; y= − gt 2 =
−4.9t 2 =
−d sin(35)
2
−4.9t 2 25 ∗ tan(35)
− tan(35)
= =
→t = 3.57 s
25t 4.9
25 ∗ (3.57)
b −=
) 25t d cos(35)=
→d = 109 m
cos(35)
(4-15)
Düzgün Dairesel Hareket:
Yarıçapı r olan çembersel bir yörüngede sabit v
hızıyla hareket eden cisim “düzgün dairesel
hareket” yapıyor denir. Yörüngenin her
noktasında cismin hızının büyüklüğü aynı fakat
yönü farklıdır.
Hızın değişmesi ivmenin sıfır olmadığı anlamına gelir.
Düzgün dairesel harekette ivme şu özellikleri taşır:
1. Çember üzerindeki her noktada çemberin merkezi olan C noktasına
doğrudur ve bu nedenle “merkezcil ivme” olarak adlandırılır.
v2
2. Büyüklüğü a = bağıntısı ile verilir.
r
Cisim bir tam turunu bir periyotluk sürede (T) alır ve
2π r ile ifade edilir.
T=
v
(4-16)
v=vx ˆi + v y ˆj =( −v sin θ ) ˆi + ( v cos θ ) ˆj
P noktasında konum, hız ve ivme :
yP r= sin θ , xP rcosθ
y P ˆ xP ˆ dv v dyP ˆ v dxP ˆ
v= −v i + v j ; a = = − i + j
r r dt r dt r dt
v2 ˆ v2 ˆ v2
a = − cos θ i + − sin θ j ; a = ax + a y =
2 2
r r r
a y − ( v / r ) sin θ
2
φ =
tan= = tan θ → φ = θ → ivme, C' ye doğrudur.
ax − ( v / r ) cos θ
2
(4-17)
Örnek : Bir taş, 0.5 m uzunluğundaki bir ipin ucuna asılmış
ve şekildeki gibi düşey düzlemde çembersel bir yörünge
üzerinde salınım yapmaktadır. İp, düşey eksenle 20o ' lik açı
yaptığında, taşın hızı 1.5 m/s' dir.
a −) Tam bu anda, radyal ve teğetsel yönlerdeki ivme nedir?
b−) Tam bu anda, net ivmenin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz?
v 2 (1.5) 2
a −) ar = = =4.50 m/s 2
r 0.5
at =g sin(θ ) =∗
9.8 sin(20) =3.35 m/s 2
(4-18)
Bir Boyutta Bağıl Hareket:
Bir P cisminin, birbirine göre hareketli A ve B gözlem çerçevelerine göre
ölçülen hızları birbirinden farklıdır. B gözlemcisinin durgun olan A
gözlemcisine göre sabit bir vBA hızı ile hareket ettiğini varsayalım. Herhangi
bir anda A ve B gözlemcileri, sırasıyla, P cisminin konumunu xPA ve xPB
olarak ölçsünler. xBA’de B gözlemcisinin A gözlemcisine göre konumu olsun.
d d d
xPA = xPB + xBA → = ( xPA ) ( xPB ) + ( xBA ) → vPA = vPB + vBA
dt dt dt
dv BA
=→
0 a PA =a PB
dt
Not: A ve B gözlemcileri P
cisminin hızını farklı ölçerler
fakat ivmesini aynı ölçerler.
(4-19)
İki Boyutta Bağıl Hareket :
dvBA
= 0 → aPA = aPB
dt
(4-20)
Örnek : Genişliği 3 km olan ve doğu yönünde 5 km/sa düzgün
hızla akan bir nehirde, kayıkçı rotasını tam olarak kuzeye
yönlendirmiş ve suya göre 10 km/sa hızla ilerlemektedir.
a−) Karadaki bir gözlemciye göre, kayıkçının hızını bulunuz.
b−) Kayıkçı ne kadar sürede karşı kıyıya ulaşır?
c −) Tam karşıdaki bir noktaya ulaşması için rotası ne olmalıdır?
a −) vKY = vKN + vNY = 10 Nˆ + 5 Eˆ km/sa
5
vKY = 10=
2
+ 52 11.2 km/sa
= ; θ tan −1=
26.6 o
10
3
b −) d = vKN t → t = = 0.3 sa = 18 dk
10
c −) vKY = vKN + vNY → vKY = vKN
2
− vNY
2
= 102 − 52= 8.66 km/sa
−1 5
θ =
tan 30.2
o
8.66
(4-21)
vbakan
PRATİK: Hızların başlangıç noktalarını
birleştir, bakandan bakılana vektör çiz. vbakılan
vbağıl
Çizdiğin bu vektör bağıl vektördür.
(4-22)
Örnek: Doğuya doğru v hızıyla gitmekte
olan bir aracın içindeki yolcu yere düşen vyağmur-yer=?
yağmur damlasını güneye v hızıyla
gidiyormuş gibi görüyor. Buna göre varaç-yer
yağmur damlasının yere göre hızı nedir?
vbakan varaç-yer= v
vyağmur-yer= v 2
vbakılan vbağıl vyağmur-yer vyağmur-araç= v
vDY = vDA + v AY → vDY =−vˆj + vˆi y
v
( −v ) + v 2 =2v ; θ =
tan −1 = −45o
2
vDY =
−v x
(4-23)
Örnek: Doğuya doğru gitmekte olan X aracındaki gözlemci Y aracını
doğuya doğru, Z aracını batıya doğru gidiyormuş gibi görüyor. Buna göre,
Y ve Z araçlarının hareketleri hakkında neler söylenebilir?
Buna göre,
2) Z durgun olabilir.
(4-24)
Nehir Problemleri:
3- Yere göre hız: Suya göre hız ile akıntı hızının vektörel
bileşkesi olan hız. Yani yerde duran bir gözlemciye göre hızdır.
(4-25)
Örnek: Akıntı hızının 5 m/s olduğu bir
nehirde, bir kayık K noktasından L vsu=5 m/s
noktasına, suya göre sabit hızla 10 s’de
gidiyor ve 20 s’de geri dönüyor. Buna vkayık
göre K-L uzaklığı kaç m’ dir? K L
KL=LK → (vkayık + 5) ∗ 10
= (vkayık − 5) ∗ 20
vkayık = 15 m/s
KL = (vkayık + 5) ∗ 10 = (15 + 5) ∗ 10 = 200 m
(4-26)
İki Boyutta Nehir Problemleri:
L M
vsu
vkayık-su vkayık-yer
Not 2: Kayık karşı kıyıya her zaman yere göre hızı doğrultusunda çıkar.
KL=(vkayık-su) ∗ t
LM=(vsu) ∗ t
KM=(vkayık-yer) ∗ t
(4-27)
BÖLÜM-5
Kuvvet ve Hareket I
Şu ana kadar hareketli bir cismin konum, hız ve ivmesini tanımladık.
Cismin Hareketine neyin sebep olduğuyla ilgilenmedik. Bu ve sonraki
bölümde ise, klasik mekaniğin temeli olan ve geniş bir aralıkta pek çok
fiziksel olguyu açıklayan Newton yasalarını öğreneceğiz.
(5-3)
F
m0 Kütle: Cisme özgü bir sabittir ve cisimdeki
a0 madde miktarının bir ölçüsüdür. Bir cismin
kütlesi, cisme etki eden F kuvveti ile bu kuvvetin
F
sebep olduğu a ivmesini birbirine bağlayan cisme
mX
özgü bir niceliktir.
aX
F=ma =
−mgjˆ ⇒ W=
F =
mg
(5-7)
Değme Kuvveti: İsminden de anlaşılacağı gibi, bu kuvvetler birbirleriyle
temas halindeki yüzeyler arasında oluşur. İki tür temas kuvveti vardır.
Birincisi temas yüzeyine dik yöndeki “normal kuvvet”, ikincisi de temas
yüzeyine paralel olan “sürtünme kuvveti” dir.
Normal Kuvvet: Bir cisim bulunduğu yüzeye bir baskı uygularsa, yüzey
deforme olur ve cisme, temas yüzeyine dik yönde, ismine “normal kuvvet”
diyeceğimiz bir kuvvet uygular. Bir masa üzerinde duran kütlesi m olan bir
blok düşünelim.
Fnet, y =ma y =FN − mg =0 → FN =mg
bulunur. (5-8)
Sürtünme kuvveti: Bir cismi bulunduğu yüzey
üzerinde harekete zorlarsak bir dirençle karşılaşırız.
Bu direnç “sürtünme” olarak bilinir ve kayma
eğilimine ters yöndedir.
(5-9)
Gerilme: Bir cisme bağlı olan ipte oluşan bir kuvvettir
ve şu özelliklere sahiptir:
Şu kabullenmeler yapılacaktır:
b. İp uzamasızdır.
(5-11)
Örnek : Kütlesi 0.3 kg olan bir hokey diski sürtünmesiz bir yüzey üzerinde
kaymaktadır. Diske, şekildeki gibi F1 = 5 N ve F2 = 8 N' luk iki kuvvet
etkimektedir.
a−) Diskin ivmesinin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz.
b−) Diskin ivmesini sıfır yapacak üçüncü kuvvet ne olmalıdır?
a −) a x =
∑F = x 5 ∗ cos(20) + 8 ∗ cos(60)
= 29 m/s 2
m 0.3
=
∑ Fy −5 ∗ sin(20) + 8 ∗ sin(60)
ay = = 17.4 m/s 2
m 0.3
a= ax2 + a y2 = ( 29 ) + (17.4 ) = 33.8 m/s 2
2 2
−1 17.4
θ =
tan ( ) 31o
29
b−) a =ax ˆi + a y ˆj =0 → ∑ Fx =F1x + F2x + F3x =0 → F3x =−5 ∗ cos(20) − 8 ∗ cos(60) =−8.7 N
∑F y =F1y + F2y + F3y =0 → F3y =5 ∗ cos(20) − 8 ∗ cos(60) =−5.2 N
F3 = F3x ˆi + F3y ˆj =
−8.7iˆ − 5.2ˆj N
(5-12)
Örnek : Ağırlığı 125 N olan trafik ışıkları şekildeki gibi
iplerle asılı durmaktadır. Üstteki kabloların yatayla
yaptıkları açılar 37o ve 53o olduğuna göre, her üç ipteki
gerilme kuvvetlerini hesaplayınız. Hangi durumda
T1 = T2 olur?
cos(53) 0.8
Eş-1' den: T1 = − = T2 T2 bulunur.
cos(37) 0.6
0.6
Bunu Eş-2' de yerine koyarsak: T1 (0.6) + T1 − 125 =0 → T1 =75.1 N
0.8
0.6
=
T2 = T1 99.9 N bulunur.
0.8
Eş-1' e göre, iplerin yatayla yaptıkları açılar aynı olsaydı, T1 = T2 olurdu.
(5-13)
Örnek : Kütlesi m olan bir sandık, eğim açısı θ olan
sürtünmesiz eğik bir düzlem üzerinden serbest bırakılıyor.
a −) Sandığın ivmesini bulunuz.
b −) Sandık eğik düzlemin tabanına ne kadar sürede
ulaşır ve bu anda hızı ne olur?
1 2 2d
b −) x −=
x0 ax t →=t bulunur.
2 g sin θ
=vs2 vi2 + 2ax Δx →
= vs 2 g sin θ d olur.
(5-14)
Newton’un Üçüncü Yasası: Etki-Tepki Yasası
İki cisim arasındaki etkileşme kuvvetlerinin büyüklükleri aynı, doğrultuları
ters yöndedir.
Newton' un üçüncü yasası gereği, FBC = − FCB olur.
(5-15)
Newton Yasalarının Uygulanması/Serbest-Cisim Diyagramları:
Newton yasalarını uygulayarak mekanik problemlerinin çözümü
serbest-cisim diyagramını çizmekle başlar.
Bu, incelenen sistem bir bütün olarak veya her cisim için ayrı ayrı yapılır.
Daha sonra her cisim için uygun bir koordinat sistemi seçilir.
F
a −) ∑ x
F ( sistem ) =F =( m1 + m2 ) a x → a x =
m1 + m2
b −) m2 bloğu için Newton' un ikinci yasasından:
m2
∑ x 21 2 x
F =F =m a → F21 =
m1 + m2
F =F12 bulunur.
(5-17)
Örnek : Bir kişi elindeki m kütleli balığı asansörün
içinde tavana asılı yaylı bir terazi ile tartmak istiyor.
Asansör ister yukarı ister aşağı doğru ivmelensin,
balığın gerçek kütlesinden daha farklı bir değer ölçer.
İspatlayınız.
Asansör yukarı doğru ivmelensin:
∑F y =T − mg =ma → T =m(g + a )
m2 − m1 2m1m2
T= m1 ( a + g )= m1 + 1 g= g bulunur.
m2 + m1 m2 + m1 (5-19)
Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok, sürtünmesiz ve
ağırlıksız bir makara üzerinden ağırlıksız bir iple birbirine
bağlıdır. m2 bloğu, eğim açısı θ olan sürtünmesiz eğik
düzlem üzerindedir. Sistem serbest bırakıldığınd m2 bloğu
eğik düzlemden aşağıya doğru kaydığına göre, hareketin
ivmesini ve ipte oluşan gerilme kuvvetini bulunuz.
∑
= θ − T m a (Eş-2)
F m g sin=
x' 2 2
∑F = N − m g cos θ =
y' 0
2 (Eş-3)
Eş-1 ve Eş-2 denklemlerinden T' yi yok edersek ivme,
m2 sin θ − m1
a= g bulunur.
m 2 + m 1
m1m2 (1 + sin θ )
Bunu da Eş-1' de yerine koyarsak, T = g bulunur.
m2 + m1
(5-20)
BÖLÜM-6
Kuvvet ve Hareket-II
Özellik -1 : Temas eden iki yüzey birbirlerine göre hareketli değillerse, statik
sürtünme kuvveti f s , uygulanan F kuvvetini dengeler.
0 < f s ≤ µ s FN
f k = µk FN
Not - 2 : Kinetik sürtünme katsayısı µk , hareket eden cismin hızına bağlı değildir.
(6-4)
Örnek : m kütleli bir blok sürtünmeli eğik bir düzlem üzerindedir.
Eğim açısı θ , blok hareket edinceye kadar artırılabiliyor.
Bloğun kaymaya başladığı kritik açı θ k olduğuna göre,
zeminle blok arasındaki statik sürtünme katsayısı µ s nedir?
Kritik durumda
(kayma başlamadan hemen önce):
∑ F = mg sin θ − f = ma = 0
x s x
∑F = yN − mg cos θ = ma = 0 y
N
f s mg =sin θ = sin θ N tan θ
cos θ
f s,max = N tan θ k = µ s N → µ s = tan θ k
(6-5)
Örnek : Donmuş bir gölet üzerinde, bir buz hokeyi
diskine 20 m/s' lik bir ilk hız veriliyor. Disk, buz
üzerinde 115 m yol aldıktan sonra durduğuna göre,
zeminle hokey diski arasındaki kinetik sürtünme
kaysayısı µ k nedir?
∑F y =N − mg =ma y =0 → N =mg
∑F x =− fk =max
µk N =
fk = µk mg → ax =
− µk g
2
20 40
vs =
2
vi + 2ax ∆x → ax =
2
− = −
2(115) 23
ax =− µk g =− µk (9.8) → µk = 0.177
(6-6)
Örnek : Pürüzlü bir yüzey üzerindeki m1 kütleli blok,
hafif bir iple sürtünmesiz ve kütlesi ihmal edilebilir bir
makara üzerinden m2 kütleli küresel cisme bağlanmıştır.
m1 bloğuna şekildeki gibi yatayla θ açısı yapan bir F
kuvveti uygulanıyor. Blok ile zemin arasındaki kinetik
sürtünme katsayısı µk ise, sistemin ivmesini bulunuz.
∑ F =N + F sin θ − m g =0 → N =m g − F sin θ
y 1 1
f k µ=
= kN µk ( m1 g − F sin θ )
m2 bloğu: ∑ Fy =−
T m2 g =
m2 a
F (cos θ + µk sin θ ) − g (m2 + µk m1 )
Bu ifadeleri (1) denkleminde yerine koyarsak, a =
(m2 + m1 )
(6-7)
Örnek : Kütlesi 40 kg olan bir kalas sürtünmesiz yatay
düzlemde, üzerinde 10 kg' lık blok ile birlikte hareketsiz
durmaktadır. Blok ile kalas arasındaki statik ve kinetik
sürtünme katsayıları sırasıyla 0.6 ve 0.4' tür. Bloğa 100
N' luk bir F kuvveti şekildeki gibi uygulanmaktadır. Bloğun ve kalasın
ivmelerini bulunuz.
f=
s ,max µ=
sN ' µs= = 58.8 N
m2 g 0.6(10)(9.8)
F > f s ,max olduğuna göre, iki kütle arasındaki sürtünme
kuvveti kinetiktir.
(6-8)
Şimdi herbir kütlenin serbest cisim diyagramını çizerek
hareketlerini inceleyelim:
m2 bloğu:
N ' =m2 g =10 ∗ 9.8 =98 N
f k = µk N ' = 0.4 ∗ 9.8 = 39.2 N
m1 kalası:
39.2
f k = m1a1 ⇒ a1= = 0.98 m / s 2
40
(6-9)
Düzgün Dairesel Hareket, Merkezcil Kuvvet:
Düzgün dairesel hareket yapan bir cismin herhangi
bir andaki ivmesinin büyüklüğü
a = v2/r
dir ve dairenin merkezine doğrudur.
Araba
mv 2
∑ Fr N=
= sin θ
R
(1)
mv 2
= F=
Fx ,net N ma = (Eş-1)
R
Fy ,net =f s − mg =0, f s = µ s FN ⇒ mg =µ s FN (Eş-2)
mv 2 Rg Rg
Eş-1 ve Eş-2 birleştirilirse, mg = µ s ⇒ v2 = ⇒ vmin = bulunur.
R µs µs
(6-13)
Örnek: Çember şeklindeki platformun
yarıçapı R’ dir. Platformun en tepesinde
sürücünün düşmemesi için o andaki v hızı ne
olmalıdır?
mv 2 rTmax 1.5(50)
T = → vmax = = = 12.2 m/s
r m 0.5
(6-15)
Örnek : Kütlesi m olan bir cisim L uzunluğundaki bir ipin ucunda
şekildeki gibi yatayda r yarıçaplı çembersel bir yörüngede v hızı
ile dönmektedir (Konik sarkaç). Cismin hızını bilinen nicelikler
cinsinden ifade ediniz.
T cos θ = mg
mv 2
Tsinθ =
r
v2
tanθ =
gr
v gr tan θ
= gL sin θ tan θ
(6-16)
Örnek : Kütlesi m olan bir cisim uzunluğu R olan
bir ipin ucunda, şekildeki gibi düşey düzlemde
O noktası etrafında dönmektedir. İpin düşeyle θ
açısı yaptığı bir anda cismin hızı v ise, ipteki
gerilme kuvveti ne olur?
Teğetsel kuvvet
R
v2
Alt noktada (θ = 0 ) → Talt = m + g
o
R (6-17)
Örnek : Kütlesi m olan bir cisim, sağa doğru ivmeli hareket yapan bir yük
vagonunun içinde tavana asılıdır.
a −) Vagonun dışındaki durgun bir gözlemciye göre aracın ivmesi nedir?
b−) Vagonun içindeki bir gözlemciye göre durumu inceleyiniz?
a −) ∑ F = T sin θ = ma
x
∑ F T=
= y cos θ mg
a = g tan θ
b −) ∑F ' =
x T sin θ − f hayali = 0
∑
= F'y cos θ mg
T=
= =
f hayali mg tan θ ma
(6-18)
BÖLÜM-7
Kinetik Enerji ve İş
Hız ve ivme gibi vektörel nicelikler yerine iş ve kinetik enerji gibi skaler
nicelikleri kullanarak problemleri çözeceğimiz için, bu yöntemle işlemler
daha kolay olacaktır.
(7-1)
Kinetik Energy:
Bir cismin hızından dolayı sahip olduğu enerjidir.
Hızı v, kütlesi m olan bir cismin kinetik enerjisi
şu ifadeye sahiptir:
1 SI sistemindeki birimi
K = mv 2 kg.m2/s2 = joule
2 ve sembolik olarak J ile gösterilir.
Kütlesi m = 1 kg olan bir cisim v = 1 m/s hızına sahipse, kinetik enerjisi K=0,5 J’ dür.
İş (W): Kütlesi m olan bir cisme bir F kuvveti uygulandığında cisim ivmelenir
ve hızını (v) dolayısıyla da kinetik enerjisini (K) artırabilir veya azaltabilir.
1 2 1 2
=
Ki mv0 =
; Ks − K i Fd cos ϕ
mvs → ∆K =K s =
2 2
W= ∆K → W = Fd cos ϕ → W = F ⋅d
İşin birimi, kinetik enerjinin birimiyle aynıdır (J). (7-3)
Not - 1 : İş için bulunan bağıntıyı, F kuvvetinin sabit olduğu durum için türettik.
Not - 2 : Cismin noktasal olduğunu kabul ettik.
Not - 3 : 0 < φ < 90° ⇒ W > 0 ; 90° < φ < 180° → W < 0
NET İŞ : Cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa (örneğin FA , FB ve FC ),
net iş (Wnet )' in hesaplanması:
Yol - 2 : Cisim üzerine etki eden net kuvvet (Fnet = FA + FB + FC ) bulunur ve
sonra da net kuvvetin yaptığı iş hesaplanır (W=
net Fnet ⋅ d ).
(7-4)
Örnek : xy -düzlemindeki bir cisim F = 5.0iˆ + 2.0jˆ (N)
kuvvetinin etkisiyle d = 2.0iˆ + 3.0jˆ (m) ile verilen bir
yer-değiştirme yapıyor.
a −) Kuvvetin yaptığı işi
b −) Kuvvetle yer-değiştirme vektörü arasındaki açıyı bulunuz.
a −) W = F ⋅ d = (5.0) ∗ (2.0) + (2.0) ∗ (3.0) = 16 J
b −) F ⋅ d= Fd cos θ= 29 ∗ 13 ∗ cos θ
16
θ =
cos−1
( ) 35o
377
(7-5)
Örnek : İki blok hafif bir iple, sürtünmesiz ve T
fk
ağırlıksız bir makara üzerinden birbirlerine
T
bağlanmıştır. Sistem serbest bırakıldığında,
bloklar sabit hızla hareket etmektedirler.
A bloğu sağa doğru, B bloğu aşağı doğru 75 cm hareket ettiğinde,
bloklara etkiyen kuvvetlerin yaptıkları işleri bulunuz.
Hız sabit ise ivme sıfırdır.
Blok A: ∑ Fx =T − f k =0
T= f= 12N
Blok B: ∑ Fy =T − 12 =0
k
Blok A: WT =∗
12 (0.75) ∗ cos(0) =
9J ; 12 (0.75) ∗ cos(π ) =
W fk =∗ −9 J
20 (0.75) ∗ cos(π /2) =
Wmg =∗ 0 ; 20 (0.75) ∗ cos(π /2) =
WN =∗ 0
12 (0.75) ∗ cos(π ) =
Blok B: WT =∗ −9 J ; Wmg =∗
12 (0.75) ∗ cos(0) =
9J
Not: Her iki blokta sabit hızla hareket ettiği için, her iki blok üzerine etki
eden kuvvetlerin yaptığı net iş=0’ dır.
(7-6)
İş - Kinetik Enerji Teoremi :
∆K = K s − K i = Wnet
1 2
W = F ⋅ d = 12 ∗ 3 ∗ cos(0) = 36 J → K s −=
Ki mvs =
− 0 36 J
2
72
=
vs = = 12 3.5 m/s
6
12
∑ Fx = 12 = max → ax = 6
= 2 m/s 2
W = F ⋅ d = 12 ∗ 3 ∗ cos(0) = 36 J ( F' nin yaptığı iş)
f=
k µk mg= 0.15 ∗ 6 ∗ 9.8= 8.82 N
W f = f k ⋅ d = µk mg cos(π ) = −8.82 ∗ 3 = −26.5 J ( f k ' nın yaptığı iş)
3.18
∑ x F = 12 − f k = 12 − 8.82 = 3.18 = ma x → a x =
6
= 0.53 m/s 2
Wg ( B → A ) = Fg .d = mgd cos 0° = + mgd
(7-10)
Yükseltme Kuvvetinin Yaptığı İş :
Kütlesi m olan cismi bir F kuvvetiyle (dış kuvvet) A noktasından
B noktasına yükseltmek isteyelim. Cisim harekete başladığı
A noktasında ve ulaştığı B noktasında durgun olsun. Bu
aralıkta uygulanan F kuvvetinin sabit olması gerekmiyor.
Cisme etki eden iki kuvvet vardır. Biri yerçekimi kuvveti Fg , diğeri
de cismi yukarı kaldırmak için dışardan uyguladığımız F kuvvetidir.
∆x → 0 (N → ∞) durumunda,
N xs
=W lim ∑=
Fj ,ort ∆x ∫ F ( x)dx
∆x → 0
j =1 xi
xs
8∗6
xs 8
x = 0 - 8 m aralığıdaki
a −) W0−8 = ∫ F ( x)dx = ∫ F ( x)dx = = 24 J üçgensel bölgenin alanı
xi 0
2
4(−3)
xs 12
x = 8 - 12 m aralığıdaki
b −) W8−12 = ∫ F ( x)dx= ∫ F ( x)dx = = −6 J
2 üçgensel bölgenin alanı
xi 8
c −) W = W0−8 + W8−12 = 24 − 6 = 18 J
(7-13)
Örnek : Bir cisme etkiyen kuvvet, x metre cinsinden olmak üzere,
F = (8x − 16) N ifadesine göre değişmektedir.
2(−16) 1∗ 8
b−) W = W0− 2 +W2−3 = + = −12 J
2 2
(7-14)
Örnek : F = (4xˆi + 3yˆj) N' luk kuvvetin etkisindeki bir cisim
orijinden başlayarak x = 5 m noktasına hareket etmektedir.
Kuvvetin yaptığı işi bulunuz.
rs
W = ∫ F ⋅ dr = ; dr =
dxˆi + dyˆj
ri
rs
Her iki durumda da, yay tarafından elimize uygulanan F kuvveti yayı
doğal uzunluğuna getirecek yönde etkir. Büyüklüğü ise, uzama veya
sıkışma miktarı (x) ile orantılıdır.
Eşitlik olarak F = −kx bağıntısı ile verilir. Bu eşitlik "Hooke yasası" ,
k ise "yay sabiti" olarak bilinir.
(7-16)
Yay Kuvveti Tarafından Yapılan İş :
Yay sabiti k olan bir yayın boyunu, kuvvet uygulayarak
xi ' den xs ' ye getirmiş olalım. Yayın elimize uyguladığı
kuvvetin yaptığı işi (Wyay ) hesaplamak isteyelim.
bulunur.
Yay başlangıçta uzamasız durumda ise (xi = 0) ve yayı x kadar
germiş veya sıkıştırmış isek( xs = ± x), yay kuvvetinin yaptığı iş
1
Wyay = − kx 2 olarak bulunur.
2
(7-17)
Örnek : Kütlesi 1.6 kg olan bir blok, yay sabiti k = 1× 103 N/m olan
yatay bir yaya bağlıdır. Yay 2 cm sıkıştırılıp durgun halden serbest
bırakılıyor. (Yüzey sürtünmesizdir).
a −) Blok denge noktasından (x = 0) geçerken hızı ne olur?
b−) Aynı soruyu, sabit ve 4 N büyüklüğünde bir sürtünme kuvveti
olması durumunda tekrar cevaplayınız.
2 2
1 2 1 2 2Wyay 2(0.2)
Wyay = mvs − mvi → vs = = = 0.5 m / s
2 2 m 1.6
b−) W f = − f k xm = −4 ( 2 ×10−2 ) =
−0.08 J sürtünme kuvvetinin yaptığı iş.
1 2 ∗ (0.12)
∆K = Wyay + W f → mvs2 = 0.2 − 0.08 → vs = = 0.39 m / s
2 1.6
(7-18)
Örnek : Kütlesi 5 kg olan bir blok sürtünmesiz
bir yüzeyde, yay sabiti k = 500 N/m olan
yatay bir yaya v0 = 6 m/s hızla çarpıyor ve
yayı sıkıştırıyor.
a −) Yaydaki sıkışma ne kadardır?
b −) Yay en fazla 15 cm sıkışabiliyorsa, v0 hızı en fazla ne olur?
1 2 1 2 1 2 1 2
a −) Wyay = kxi − kxm = mvs − mvi
2 2 2 2
1 2 1 2 m 5
kxm = mvi → xm = vi = ∗ (6) = 0.6 m
2 2 k 500
m k 500
b −) xm = vi → vi = xm = ∗ (0.15) = 1.5 m / s
k m 5
(7-19)
Üç - Boyutlu Uzayda Kuvvetin Yaptığı İş :
Üç-boyutlu uzayda tanımlı bir F kuvveti genel olarak
F = F ( x, y, z ) ˆi + F ( x, y, z ) ˆj + F ( x, y, z ) kˆ
x y z
biçiminde tanımlanabilir.
W =∫ dW =∫ Fx dx + ∫ Fy dy + ∫ Fz dz
A xi yi zi
ile verilir.
(7-20)
Değişken Kuvvet ve İş - Kinetik Enerji Teoremi :
xs
m 2 xs 1 2 1 2
m ∫ vdv = v =mvs − mvi =
W= K s − Ki =
∆K bulunur.
xi
2 xi 2 2
Not : Görüldüğü gibi iş-kinetik enerji teoremi,
kuvvetin sabit olduğu durum ile aynıdır.
(7-21)
Örnek : Kütlesi 0.1 kg olan bir blok hava-rayı üzerinde yay sabiti k = 20 N/m
olan yatay bir yaya bağlıdır. Blok denge noktasından sağa doğru 1.5 m/s hızla geçiyor.
a−) Hava-rayı sürtünmesiz ise, blok ne kadar sağa gidebilir?
b −) Hava-rayı sürtünmeli ise (µk = 0.47), blok ne kadar sağa gidebilir?
1 2 1 2 1 2 1 2
a −) Wyay = kxi − kxm = mvs − mvi
2 2 2 2
1 2 1 2 m 0.1
kxm = mvi → xm = vi = (1.5) = 0.106 m
2 2 k 20
b −) W f = − f k xm = − ( µk mg ) xm sürtünme kuvvetinin yaptığı iş.
1 2 1 2
∆K = Wyay + W f → − mvi = − kxm − µk mgxm → İş-kinetik enerji teorimi
2 2
1 1
− 0.1 ∗ v(1.5) 2 = − 20 ∗ xm2 − 0.47 ∗ 0.1 ∗ 9.8 xm
2 2
10 xm2 + 0.461xm − 0.113 = 0 → xm = 0.086 m = 8.6 cm
(7-22)
Örnek : Salıncağa binmiş w ağırlığındaki bir çocuğu,
ipler düşeyle θ 0 açısı yapana kadar (burada çocuk
durgundur) yatay bir F kuvvetiyle ittiğinizi düşünün.
Bunun için uygulamanız gereken kuvveti, sıfırdan
başlayarak çocuk dengeye gelene kadar belirli bir maksimum değere kadar
artırmanız gerekir. Uyguladığınız F kuvvetinin yaptığı işi bulunuz.
θ0 θ0
= ∫ F ⋅ dl
F = w tan θ → W= ∫ F (=
Rdθ ) cos θ
wR ∫ sin θ dθ
0 dl 0
W = − wR cos θ ]00 =
wR (1 − cos θ 0 )
θ
(7-23)
Güç :
Güç, F kuvveti tarafından birim zamanda yapılan iş veya F kuvvetinin
iş yapma hızı olarak tarif edilir.
dW F cos φ dx dx
=
P = = F cos φ = Fv cos φ
dt dt dt
P= F ⋅ v
verilir.
(7-25)
Örnek : Bir asansörün kütlesi 1000 kg' dır ve toplam
800 kg taşıyabilmektedir. Asansör yukarı çıkarken
4000 N' luk sabit bir sürtünme kuvveti etkimektedir.
a−) Asansör 3 m/s' lik sabit hızla yukarı çıkıyorsa,
b−) Asansör 1 m/s 2 ' lik ivme ile yukarı çıkıyorsa,
Asansör motorunun sağladığı güç ne olur?
a −) =
v sabit → =
a 0: ∑F y =T − f −w
= 0
T = f + w = (1000 + 800) ∗ 9.8 + 4000 = 2.16 ×104 N
P = T .v = T v cos0= 2.16 ×104 ∗ =
3 6.48 ×104 W
b −) a ≠ 0 : ∑F y = T − f − Mg =Ma
T = f + M ( g + a ) = 4000 + 1800*10.8 = 2.34 ×104 N
P = T .v = T v cos0 = ( 2.34 ×104 v ) W (burada v anlık hızdır)
(7-26)
BÖLÜM-8
Potansiyel Enerji ve Enerjinin Korunumu
Bu konu kapsamında şu konulara değineceğiz:
Potansiyel enerji
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetler
Mekanik enerji
Mekanik enerjinin korunumu
Burada vektörel nicelikler yerine iş, kinetik enerji ve potansiyel enerji gibi
skaler nicelikler kullanacağımız için işlemler daha kolay yapılabilecektir.
(8-1)
İş ve Potansiyel Enerji:
Yer-çekimi potansiyel enerjisi:
•Kütlesi m olan bir cisim v0 ilk hızıyla A noktasından
yukarı doğru fırlatılıyor.
•Cisim ve yer bir sistemdir.
•Yerçekimi kuvvetinin etkisiyle cisim yavaşlayarak
yükselecek ve B noktasında tamamen duracaktır.
•Sonra da, aşağı doğru hareket ederek orijinal v0 hızıyla A
noktasına ulaşacaktır.
Blok B noktasından A noktasına hareket ederken ise, yay kuvveti Fyay tarafından
yapılan iş W2 = kx2/2’ dir. Bunun anlamı da, yay kuvveti Fyay cismin potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dönüştürmüştür.
Wnet = 0
W =W
ab,1 ab,2
(8-5)
Potansiyel Enerjinin bulunması :
Bir cisme etkiyen korunumlu kuvveti biliyorsak,
xi ve xs gibi iki nokta arasında cismin potansiyel
enerjisindeki değişimi (∆U ) hesaplayabiliriz.
∆K = −∆U → K s − K i = − (U s − U i )
Ki + U i = K s + U s
1
0 + mgh = mvs2 + mgy
2
vs 2 g (h − y )
(8-8)
Örnek : Şekilde L uzunluğundaki bir ipin ucuna
bağlı m kütlesinden oluşan bir basit sarkaç verilmiştir.
Cisim θ A açısal konumundan serbest bırakılmıştır ve
dönme ekseninin geçtiği P noktası sürtünmesizdir.
a −) Cisim en alt noktadan (B noktası) geçerken hızı nedir?
b −) Cisim en alt noktada iken ipteki gerileme kuvveti nedir?
1 2
a −) K i + U i = K s + U s → mgh = mvB → vB = 2 gL(1 − cos θ A )
2
mvB2
b −) ∑ Fr = TB −mg = → TB = mg + 2mg (1 − cos θ A )
L
= TB mg ( 3 − 2 cos θ A )
(8-9)
Yaydaki Potansiyel Enerji :
Bir kütle-yay sisteminde, blok xi noktasından xs
noktasına hareket etsin. Yay kuvveti bir iş (W )
yapacaktır ve kütle-yay sisteminin potansiyel
enerjisinde bir değişim meydana gelecektir.
xs xs
1 2 1 2
∫x F ( x)dx =
W= ∫x −kxdx =
− kxs − kxi
2 2
i i
1 2 1 2
∆U = −W → U ( xs ) − U i = kxs − kxi
2 2
Genellikle hareketin başladığı konum xi = 0 ve bu noktadaki
potansiyel U i = 0 olarak seçilir.
Denge noktasından herhangi bir x uzaklığında,
1 2
yaydaki potansiyel enerji: U = kx
2
(8-10)
Mekanik Enerjinin Korunumu :
Bir sistemin mekanik enerjisi, o sistemin kinetik ve potansiyel enerjilerinin
toplamı olarak tarif edilir
(Mekanik enerji = Emek= K + U )
(8-11)
Bu iki eşitlik birleştirilirse,
∆K = −∆U
− (U s − U i )
K s − Ki =
Ki + U i =
Ks + U s
sonucuna ulaşılır.
Bu, "mekanik enerjinin korunumu" yasasıdır ve şu şekilde özetlenebilir.
∆Emek. = ∆K + ∆U = 0
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetlerin olduğu izole bir sistemde bu yasa
∆Emek. =
Wkorunumsuz
formundadır.
(8-12)
Şekilde m kütleli bir cisim ve asılı olduğu
ipten oluşan basit sarkaç verilmiştir.
1 2 2mgh
a −) E A = EC → kx = mgh → k = 2
= 953 N/m
2 x
1 2 1 2 k 2
b −) E A = EB → kx = mgx + mvB → vB = x − 2 gx = 19.7 m/s
2 2 m
1 2 1 2 k 2
c −) kx = mgh '+ mvh ' → vh '= x − 2 gh '= 14 m/s
2 2 m
(8-14)
Örnek : İki blok hafif bir iple, ağırlıksız ve sürtünmesiz
bir makara üzerinden şekildeki gibi birbirine bağlanmıştır.
Sistem durgun halden serbest bırakılıyor. 5.00 kg' lık blok
yere çarptığında, 3.00 kg' lık bloğun hızı ne olur?
1 1
Ei =Es → m1 gh =m2 gh + m2 v + m1v 2
2
2 2
2 ( m1 − m2 ) gh 2 ∗ ( 2 ) ∗ ( 9.8 ) ∗ 4
v = = =
19.6 4.43 m/s
( m1 + m2 ) 8
(8-15)
Potansiyel Enerjiden Kuvvetin Bulunması :
Bilinmeyen bir F kuvvetinin etkisi altında x-ekseni boyunca hareket eden bir
cismin potansiyel enerjisinin konuma bağlılığı U (x) biliniyor olsun.
Cisim koordinatı x olan bir A noktasından koordinatı x + ∆x olan çok yakındaki
bir B noktasına hareket etsin. Kuvvetin cisim üzerinde yaptığı iş
W= F ∆x (Eş-1)
ile verilir.
Kuvvetin yaptığı bu iş, sistemin potansiyel enerjisinde bir değişim meydana getirir.
∆U = −W (Eş-2)
Bu iki eşitlik birleştirilirse,
∆U dU ( x)
F =− bulunur. ∆x → 0 durumundaki limit değeri ise F ( x) = −
∆x dx
olur.
(8-16)
Potansiyel Enerji Eğrisi:
Cismin potansiyel enerjisinin konuma
bağlı değişimini çizersek, F kuvvetinin
etkisi altındaki cismin hareketi
konusunda detaylı bilgiler elde etmek
mümkün olur.
Cisme etki eden kuvveti aşağıdaki
bağıntı yardımıyla konumun fonksiyonu
olarak bulabiliriz.
dU ( x)
F ( x) = −
dx
Örnek olarak yukarıdaki grafiği inceleyelim:
x2 , x3 ve x4 noktalarında potansiyel eğrisinin türevi sıfırdır. Dolayısıyla
bu noktalarda cisme etkiyen kuvvet de sıfır olur.
x2 ve x3 noktaları arasında dU/dx pozitif olduğundan, kuvvet –x yönündedir.
x3 ve x4 noktaları arasında dU/dx negatif olduğundan, kuvvet +x yönündedir.
(8-17)
Dönüm Noktaları :
Sistemin toplam mekanik enerjisi E=
mek. K ( x) + U ( x).
Toplam mekanik enerji sabittir (5 J) ve yatay bir çizgi
ile gösterilmiştir. Herhangi bir x noktasında U ( x)
belirlenip yukarıdaki denklemde yerine konur ve cismin
K kinetik enerjisi bulunabilir.
dU d
Fx =
− = − 3 x3 y − 7 x = − 9 x 2 y − 7
dx dx
dU d
Fy =
− = − 3 x3 y − 7 x = − 3 x3
dy dy
F =Fx ˆi + Fy ˆj =( 7 − 9 x 2 y ) ˆi − ( 3 x 3 ) ˆj
(8-22)
Dış Kuvvetin Bir Sistem üzerinde Yaptığı İş:
Şu ana kadar, dış kuvvetlerin olmadığı izole
sistemleri ele aldık. Şimdi de, dış kuvvetlerin
etkidiği bir sistemi ele alalım.
W = ∆E = ∆K + ∆U
mek.
(8-23)
Örnek : Uzunluğu 1 m olan 30o ' lik eğik düzlemin
en üst noktasından, kütlesi 3 kg olan bir kutu durgun
halden aşağıya doğru kaymaya başlıyor. Kutuya
5 N' luk sabit bir sürtünme kuvveti etkimektedir.
a−) Eğik düzlemin tabanında kutunun hızı ne olur?
b−) Kutunun ivmesi nedir?
1 2
a −) Ei =K i + U i = mgh = 3(9.8)(0.5) = 14.7 J ; Es =K s + U s = mv
2
∆E = − f k d = −5(1) =
−5 J
1 2 2(9.7)
Es − Ei = mv − 14.7 =−5 → v = =2.54 m / s
2 3
3(9.8)(0.5) − 5
b−) ∑ Fx = mg sin(30) − f k = ma → a = = 3.23 m / s 2
3
(8-24)
Örnek : Kütlesi 20 kg olan bir çocuk, 2 m yüksekliğinde
düzgün olmayan bir kaydırağın tepesinden ilk hızsız
kaymaya başlıyor.
a−) Sürtünme olmadığını varsayarak, kaydırağın en alt
noktasında çocuğun hızı nedir?
b−) Sürtünme olması durumunda, çocuğun en alt noktadaki
hızı 3 m/s olduğuna göre sistemin mekanik enerjisindeki
kayıp ne kadardır?
1 2
a −) K i + U i = K s + U s → mgh = mvs
2
vs = 2 gh = 2 ( 9.8 ) (2) = 6.26 m / s
1 2 1
b −) ∆E = Es − Ei =mvs ' − mgh = (20) ( 3) − 20(9.8)(2) =
−302 J
2
2 2
(8-25)
Örnek : Bir kayakçı 20 m yükseklikteki rampadan
ilk hızsız kaymaya başlıyor. Rampanın alt ucundan
sonra, düz olan bölgede kayakçı ile zemin arasında
sürtünme katsayısı 0.21' dir.
a−) Kayakçı, rampanın alt ucundan duruncaya kadar ne kadar yol alır?
b−) Eğik düzlemin kendisi de aynı sürtünme kaysayısına sahip olsaydı,
(a) şıkkının cevabı ne olurdu?
1
a −) K i + U i = K s + U s → mgh = mvB2 → v=
B = 19.8 m / s
2 gh
2
1 2 vB2
∆E = EC − EB = 0 − mvB = − µk mgd → d = = 95.2 m
2 2µk g
1 2
b −) mgh − µk mg cos θ=
L mvB → v=
B 2 gh [1 − µk cot(20)=
] 12.9 m / s
2
vB2
= d = 40.3 m
2µk g
(8-26)
Örnek : İki blok hafif bir iple, sürtünmesiz ve ağırlıksız
bir makara üzerinden birbirine bağlıdır. Yatayda bulunan
m1 kütleli blok, yay sabiti k olan bir yaya bağlıdır. Yay
uzamasız durumda iken sistem serbest bırakılıyor ve m2
kütleli blok h kadar düşünce bir an için duruyor. m1 kütleli
blok ile zemin arasındaki sürtünme katsayısı nedir?
∆K =0 ve ∆E =∆U g + ∆U yay =− µ k m1 gh
∆U g =U s − U i =0 − m2 gh
1 2
1 2 → − µk m=
1 gh kh − m2 gh
∆U yay = kh 2
2
1
m2 g − 2 kh
µk =
m 1 g
(8-27)
Örnek : Bir blok, h yüksekliğindeki
sürtünmesiz bir rampadan ilk hızsız
kaymaya başlıyor ve karşıda bulunan
L
ve eğim açısı θ olan bir eğik düzlemi
tırmanıyor. Blok ile eğik düzlemin
arasındaki kinetik sürtünme katsayısı
µk olduğuna göre, blok bu düzlemde
ne kadar yükselir?
ymax
∆K =0 ; ∆E =∆U g =− µk mg cos θ ( L ) ; L=
sin θ
∆U g = U s − U i = mgymax − mgh
ymax h
− µk mg cos θ = mgymax − mgh → ymax=
sin θ (1 + µk cot θ )
(8-28)
Örnek : Kütlesi 10 kg olan blok,
ilk hızsız olarak A noktasından
bırakılıyor. Uzunluğu 6 m olan
sürtünmeli bir bölgeyi ( BC arası)
geçtikten sonra, yay sabiti
k = 2250 N/m yaya çarparak 30 cm sıkıştırıyor.
BC arası bölgenin sürtünme katsayısını bulunuz.
∆K = 0 ; ∆E = ∆U g + ∆U yay = − µk mgL
1 2
∆U g =U s − U i =0 − mgh ; ∆U yay = kxm − 0
2
1 2
mgh − kxm
1 2
− µk mgL= kxm − mgh → µk= 2 = 0.328
2 mgL
(8-29)
Örnek : Eğik düzlem üzerindeki m1 = 20 kg'lık
blok, hafif bir iple, m2 = 30 kg'lık başka bir bloğa
bağlıdır. m2 bloğu da, şekildeki gibi yay sabiti
250 N/m olan bir yaya bağlıdır. Bu haliyle yay
uzamasızdır ve eğik düzlem sürtünmesizdir. m1 bloğu eğik düzlemden
aşağı doğru 20 cm çekilip (m2 bloğu yerden 40 cm yüksekte) ilk hızsız
bırakılıyor. Yay uzamasız hale geldiğinde blokların hızı ne olur?
(9-1)
Kütle Merkezi :
x-ekseni üzerinde x1 ve x2 noktalarında bulunan, sırasıyla,
m1 ve m2 kütlelerine sahip iki noktasal cismin kütle merkezi,
m1 x1 + m2 x2
xkm =
m1 + m2
bağıntısı ile verilir.
x-ekseni üzerine yerleştirilmiş n tane parçacık durumunda bu bağıntı:
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 + ... + mn xn m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 + ... + mn xn 1 n
xkm = =
m1 + m2 + m3 + ... + mn M M
∑m x
i =1
i i
(9-2)
Konum vektörü rkm = xkm ˆi + ykm ˆj + zkm kˆ biçiminde de yazılabileceğinden, kütle
merkezinin koordinatları
1 n 1 n 1 n
xkm = ∑
M i 1=
mi xi ykm =∑
M i1 =
mi yi zkm ∑
M i1
mi zi
ile verilebilir.
Bir parçacık sisteminin kütle merkezi, sistemdeki tüm
parçacıkların toplandığı bir nokta ve sistem üzerine etki
eden tüm dış kuvvetler o noktaya etkiyormuş gibi
düşünülebilir.
Bir beyzbol sopasının şekildeki gibi havaya fırlatıldığını
ve yer-çekimi kuvvetinin etkisi altındaki hareketini düşünelim.
Sopanın kütle merkezi siyah bir nokta ile işaretlenmiştir.
Kütle merkezinin hareketine bakıldığında, bunun bir
eğik atış hareketi olduğu kolayca görülür.
∑m x i i
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 (1)(1) + (1)(2) + (2)(0)
xkm =
i =1
= = 0.75 m
M m1 + m2 + m3 1+1+ 2
n
∑m y i i
m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 (1)(0) + (1)(0) + (2)(2)
=
ykm =
i =1
= = 1m
M m1 + m2 + m3 1+1+ 2
=
rkm 0.75iˆ + ˆj m
1
θ =
tan −1
( ) 53.1o
0.75
(9-4)
Örnek : xy -düzlemindeki konumları r1 = 12 j (cm), r2 = −12iˆ (cm) ve
ˆ
r 12iˆ − 12ˆj (cm) olan cisimlerin kütleleri de sırasıyla, m = 0.4 kg ve
=3 1
∑m x
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 (0.4)(0) + (0.8)(−12) + (0.8)(12)
i i
=
xkm =
i =1
= = 0
M m1 + m2 + m3 0.4 + 0.8 + 0.8
∑m y i i
m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 (0.4)(12) + (0.8)(0) + (0.8)(−12)
ykm = i =1
= = = −2.4 cm
M m1 + m2 + m3 0.4 + 0.8 + 0.8
rkm =
xkm ˆi + ykm ˆj =
−2.4ˆj cm
(9-5)
Katı Cisimlerin Kütle Merkezi :
Maddenin, içinde homojen bir şekilde dağıldığı sistemlere katı cisimler diyebiliriz.
Böyle cisimlerin kütle merkezlerini bulmak için, kesikli toplama işlemi yerine
sürekli toplama işlemi olan integrali kullanacağız:
1 1 1
M∫ M∫ ∫ zdm
xkm =xdm y km = ydm z km
M
Cisimlerin simetrisi (simetri noktası, simetri ekseni, simetri düzlemi) uygun ise integral
alma işlemine gerek kalmayabilir. Kütle merkezi simetri elemanı üzerinde olacaktır.
(9-6)
Katı cisim L uzunluğuna ve M kütlesine sahip
bir çubuk ise, kütle yoğunluğu çizgiseldir:
dm M 1
=λ =
dl L
→ xkm =
M ∫ xλ dx
dm M 1 1
σ =
= =
dA A
→ xkm =
M ∫ xσ dA ; y km
M ∫ yσ dA
M,V
Katı cisim V hacmine ve M kütlesine sahip ise,
dm
kütle yoğunluğu hacimseldir: dV
dm M 1 1 1
ρ= =
dV V
→ xkm =
M ∫ x ρ dV ; y km =
M ∫ y ρ dV ; z km =
M ∫ z ρ dV
(9-7)
Örnek :
a −) Kütlesi M ve uzunluğu L olan homojen bir çubuğun
kütle merkezini bulunuz.
b −) Çubuğun çizgisel kütle yoğunluğu λ = α x ise, kütle
merkezini bulunuz. (x çubuğun sol ucundan olan
uzaklık, α da bir sabittir).
1 1
L
λ L2
λ L2
M L
∫ ∫0
L
a −) xkm = xdm = xλ dx =
x 2
= = =
M M 2M 0 2M 2M L 2
1 1
L
1
L
α α L3
∫ ∫0 ∫ x (α x )=
L
b −) x=
km =
xdm xλ=dx dx x =
3
M M M 0
3M 0 3M
L L
α α L2
λ dx ∫ (α x=
∫= ) dx
L
=
M x=
2
0 0
2 0 2
α L3
L3 2 M 2
=
xkm = = 2
L
3M 3M L 3
(9-8)
Örnek : Kütlesi M ve boyutları şekilde verilen dik üçgen
biçimindeki plakanın kütle merkezini bulunuz.
M 2M y b
dm = × ( ydx) = × ( ydx) ve =
1 ab x a
ab
2
a
b 2 x3
a a
1 2 2 2
=xkm =
M ∫ xdm = ∫
ab 0
xydx ∫ x =
x
ab 0 a
dx =
2
a 3 0 3
a
M 2M b− y b
dm= × (a − x)dy= × (a − x)dy ve =
1 ab a−x a
ab
2
b b
1 2 2 a
=
ykm
M ∫ =
ydm ∫
ab 0
y ( a − x ) =
dy ∫ y
ab 0 b
(b − y )dy
b
2 y 2
y 1
3
=
ykm 2
b − = b
b2 3 0 3
(9-9)
Parçacık Sistemlerinde Newton'un İkinci Yasası :
Kütleleri m1 , m2 , m3, ..., mn ve konum vektörleri r1 , r2 , r3 ,..., rn
olan n parçacıklı bir sistem düşünelim. Kütle merkezinin
konum vektörü şu ifadeyle verilir:
m1r1 + m2 r2 + m3 r3 + ... + mn rn
rkm =
M
Her iki tarafın zamana göre türevi alınırsa,
d 1 d d d d
rkm m1 r1 + m2 r2 + m3 r3 + ... + mn rn
dt M dt dt dt dt
Mvkm= m1v1 + m2 v2 + m3v3 + ... + mn vn
bulunur. Burada vkm kütle merkezinin hızı, vi ' de i. parçacığın hızıdır.
Her iki tarafın bir kez daha zamana göre türevi alınırsa,
d 1 d d d d
vkm 1
m v1 + m2 v2 + m 3 v3 + ... + m n vn
dt M dt dt dt dt
Makm= m1a1 + m2 a2 + m3 a3 + ... + mn an
bulunur. Burada akm kütle merkezinin ivmesi, ai ' de i. parçacığın ivmesidir.
(9-10)
i. parçacığa etkiyen kuvvet Fi ' dir ve Newton'un ikinci yasası
gereği,
mi ai = Fi → Makm = F1 + F2 + F3 + ... + Fn
yazılabilir.
dış i ç
Fi kuvveti dış ve iç olmak üzere iki bileşene ayrılabilir:=
Fi Fi + Fi
Bu durumda yukarıdaki eşitlik şöyle bir forma dönüşür:
dış i ç dış i ç dış i ç dış i ç
( ) ( ) (
Makm = F1 + F1 + F2 + F2 + F3 + F3 + ... + Fn + Fn ) ( )
dış dış dış dış iç iç iç iç
( ) (
Makm= F1 + F2 + F3 + ... + Fn + F1 + F2 + F3 + ... + Fn )
Eşitliğin sağındaki ilk parantez, sistem üzerine etki eden net kuvvettir (Fnet ).
İkinci parantez ise, Newton'un üçüncü yasası gereği sıfırdır. Bu durumda,
kütle merkezinin hareket denklemi Makm = Fnet ' dir ve bileşenler cinsinden
Fnet, x =
Makm, x =
Fnet, y Makm, y Fnet, z Makm, z
bağıntıları ile verilir.
(9-11)
Yandaki eşitlikler, bir parçacık sisteminin kütle Makm = Fnet
merkezinin, sistemdeki tüm parçacıkların toplandığı
Fnet, x = Makm, x
ve tüm dış kuvvetlerin etkidiği bir noktasal kütle
gibi hareket edeceğini göstermektedir. Fnet, y = Makm, y
Şekildeki örneği ele alalım. Fnet, z = Makm, z
∗ Yerden ateşlenen bir roket yerçekimi kuvvetinin
etkisi altında parabolik bir yol izler.
∗ Belli bir anda roket patlar ve birçok parçaya ayrılır.
∗ Patlama olmasaydı, roketin izleyeceği yol kesikli
çizgiyle gösterilen yörünge olacaktı.
∗ Patlamada ortaya çıkan kuvvetler iç kuvvetler
olduğundan vektörel toplamı sıfır olacaktır.
∗ Roket üzerinde etkin olan kuvvet hala yerçekimi kuvvetidir.
∗ Bunun anlamı, patlamada ortaya çıkan parçalar da yerçekimi
kuvveti etkisiyle parabolik bir yörüngede hareket ederler.
∗ Dolayısıyla kütle merkezinin yörüngesi, patlamadan önceki
yörüngesiyle aynı olacaktır.
(9-12)
Çizgisel Momentum :
Kütlesi m ve hızı v olan bir cismin çizgisel momentumu
p = mv
p = mv
ile tanımlanır. SI sistemindeki birimi kg.m/s' dir.
Sözlü olarak: "Bir cismin çizgisel momentumunun değişim hızı, o cisme etkiyen
net kuvvetin büyüklüğüne eşittir ve onunla (net kuvvetle) aynı yöndedir.
Örnek : Yerden yukarı doğru ateşlenen bir roket 1000 m yükseklikte 300 m/s hıza sahipken
patlayarak üç eşit parçaya bölünüyor. Birinci parça 450 m/s hızla aynı yönde, ikincisi
240 m/s hızla doğuya gidiyor. Üçüncü parçanın hızı nedir?
M
m=1 m=2 =
m 3
3
Mvi = m1v1 + m2 v2 + m3v3 → v3 = 3vi − v1 − v2
v3 =( 900 − 450 ) Kˆ − 240 Dˆ =450 Kˆ − 240 Dˆ m/s
(9-15)
Çarpışma ve İtme :
Bir cisme sıfırdan farklı bir dış kuvvet etkidiğinde cismin çizgisel
momentumunun değişebileceğini öğrendik.
∗ İki cismin çarpışması sürecinde böyle kuvvetler ortaya çıkar.
∗ Bu kuvvetlerin şiddetleri çok büyük ancak, etkime süreleri çok kısadır.
∗ Çarpışan cisimlerin çizgisel momentumlarındaki değişimin kaynağıdırlar.
dp
F (t ) = ile verilir. Burada p, cisimlerden birisinin çizgisel
dt
momentumudur.
ts ts
dp= F (t )dt → ∫ dp= ∫ F (t )dt
ti ti
(9-16)
ts
∫
ti
dp =p s − pi =∆p =momentumdaki değişim
ts
=J ∫=
F (t )dt " itme" veya "impuls" olarak tanımlanır.
ti
İtme, çarpışan bir cismin çizgisel momentumundaki değişime eşittir: J = ∆p
Genellikle, çarpışma süresince cisimler arasındaki etkileşme kuvvetinin zamanla
nasıl değiştiğini bilemeyiz. Ancak, itmenin büyüklüğü kuvvet-zaman grafiğinde
eğri altında kalan alana eşittir.
(9-17)
Seri Çarpışmalar :
Kütlesi m ve +x-yönünde hızı v olan özdeş parçacıkların sürekli
bir şekilde sabitlenmiş bir hedefe çarptığını düşünelim.
∆t süresince n tane parçacığın hedefe çarptığını varsayalım. Herbir parçacığın
momentumundaki değişim ∆p olacaktır. Herbir çarpışmada − ∆p kadarlık bir
momentum hedefe aktarılacaktır.
∆t süresince hedef üzerindeki itme (impuls) J =−n∆p olduğundan,
J −n∆p n
Fort == = − m∆v olur. Burada ∆v, çarpışma nedeniyle
∆t ∆t ∆t
herbir parçacığın hızındaki değişim miktarıdır. Dolayısıyla,
∆m
Fort =− ∆v
∆t
∆m
yazılabilir. Buradaki , birim zamanda hedefe çarpan kütle miktarıdır.
∆t
Çarpışmadan sonra parçacıklar duruyorsa, ∆v =0 − v =−v olur.
Çarpışmadan sonra parçacıklar tam olarak yansıyorsa, ∆v =−v − v =−2v olur.
(9-18)
Örnek : Kütlesi 400 g olan bir top 30 m/s hızla,
şekildeki gibi bir duvara doğru fırlatılıyor. Top
duvara çarptıktan sonra geliş doğrultusunun tersi
yönünde 20 m/s hıza sahiptir.
a−) Duvarın topa uyguladığı itme nedir?
b−) Topun duvarla temas süresi 10 ms ise, duvarın topa uyguladığı
ortalama kuvvet nedir?
a −) J =∆p =mvs − mvi =0.4 20iˆ − (−30i)
ˆ =20iˆ kg ⋅ m/s
J 20iˆ
b −) J= Fort ∆t → Fort= = = 2000iˆ N
∆t 0.01
(9-19)
Örnek : Kütlesi 400 g olan bir top 20 m/s hızla yatay
doğrultuda sola doğru geliyor. Oyuncu topa geliş
doğrultusunun tersi yönünde yatayla 45o ' lik bir
açıyla vuruyor ve topa 30 m/s' lik bir hız kazandırıyor. Top ile oyuncu
arasındaki temas süresi 10 ms olduğuna göre,
a −) Oyuncunun topa uyguladığı itme nedir?
b −) Oyuncunun topa uyguladığı ortalama kuvvet nedir?
a −) J =∆p =mvs − mvi =0.4 30 cos 45iˆ + 30sin45jˆ − (−20i)
ˆ
J 16.5iˆ + 8.5jˆ kg ⋅ m/s
J 16.5iˆ + 8.5jˆ
b −) J = Fort ∆t → Fort = = = 1650iˆ + 850jˆ N
∆t 0.01
−1 850
Fort = (1650 ) + (850 ) =1856 N ; θ =
2 2 o
tan =27.25
1 650
(9-20)
Çizgisel Momentumun Korunumu :
Bir parçacık sistemi üzerine etkiyen net kuvvet
dP
Fnet =0 → = Fnet =0 → P = sabit
dt
Bir parçacık sistemi üzerine dış kuvvet etkimiyorsa,
toplam çizgisel momentum P değişmez.
(9-21)
Örnek : Bir nişancı 3 kg' lık bir tüfeği geri tepmesine
izin verecek şekilde tutuyor. Yatay doğrultuda
nişan alarak 5 g' lık mermiyi 300 m/s hızla eteşliyor.
a −) Tüfeğin geri tepme hızını,
b−) Merminin ve tüfeğin momentumunu,
c−) Merminin ve tüfeğin kinetik enerjisini bulunuz.
mv 0.005
a −) P =mv + MVR = 0 → VR = − = − 300i = −0.5i m/s
ˆ ˆ
M 3
b −) Pm =mv =(0.005)300iˆ =1.5iˆ kg ⋅ m/s
PR = MVR =− (
(3) 0.5iˆ = ) −1.5iˆ kg ⋅ m/s
1 2 1
c −) K m = mv = (0.005)(300) 2 =226 J
2 2
1 1
K R = mVR = (3)(0.5) 2 =0.375 J
2
2 2 (9-22)
Çarpışmalarda Momentum ve Kinetik Enerji :
Kütleleri m1 ve m2 , ilk hızları v1i ve v2i ,
çarpışmadan sonraki hızları da v1s ve v2 s
olan iki cisim düşünelim.
Sistem izole ve Fnet = 0 ise, çizgisel momentum korunur.
Bu kural, çarpışmanın türüne bakılmaksızın doğrudur.
Çarpışmaları iki sınıfta toplamak mümkündür.
"Esnek (elastik)" ve "Esnek olmayan" olmayan çarpışmalar.
Kinetik enerjide bir kayıp yoksa (K i = K s ), çarpışma esnek çarpışmadır.
Kinetik enerjide bir kayıp varsa (K s < K i ), çarpışma esnek olmayan çarpışmadır.
Bu kayıp başka bir enerji formuna dönüşmüştür deriz.
mAv A1 + mB vB1 =( mA + mB ) vAB 2
v AB 2
( )
(0.5) 2iˆ + (0.3)(−2i)
= 0.5iˆ m/s
ˆ
0.5 + 0.3
1 1 1
K1 = mAv A21 + mB vB21 = 1.6 J ; K 2 = ( mA + mB ) v AB
2
2 =0.1 J
2 2 2
∆K = K 2 − K1 =−1.5 J' lük enerji kaybı vardır.
(9-25)
Örnek : Kütlesi m olan bir mermi, kütlesi M olan tahta
bloğa doğru ateşleniyor ve tamamen esnek olmayan çarpışma
yapıyorlar. Blok+mermi sistemi maksimum y yüksekliğine
çıkıyor. Merminin geliş hızını, bilinenler cinsinden bulunuz.
mv
mv = ( m + M ) V → V =
m+M
1
( m + M )V 2 = ( m + M ) gy → V 2 = 2 gy
2
m+M
2
m 2
v = 2 gy → v= 2 gy
m+M m
(9-26)
Örnek : Bir tüfekten ateşlenen 8 g kütleli mermi yatay, sürtünmesiz bir
yüzeyde bulunan ve bir yaya bağlanmış 0.992 kg kütleli tahta bloğa
saplanıyor. Blok+mermi yayı 15.0 cm sıkıştırıyor. Yayı 0.25 cm uzatmak
için gerekli kuvvet 0.75 N olduğuna göre, çarpışmadan hemen sonra
blok+mermi sisteminin hızı nedir?
0.75
k = −2
300 N/m
0.25 × 10
mv
mv = ( m + M ) V → V = Blok+merminin çarpışmadan sonraki hızı
m+M
1 1 2 k
( m + M ) V=2
kx → =
V =
x 2.6 m/s
2 2 m+M
m+M
=
Merminin çarpmadan önceki hızı: v = V 325 m/s
m
(9-27)
Bir - Boyutta Esnek Çarpışma :
Kütleleri m1 ve m2 , ilk hızları v1i ve v2i ,
çarpışmadan sonraki hızları da v1s ve v2 s
olan iki cisim düşünelim.
Çizgisel momentumun korunumu: m1v1i + m2 v2i = m1v1s + m2 v2 s (Eş-1)
1 1 1 1
Kinetik enerjinin korunumu : m1v1i + m2 v2i = m1v1s + m2 v22s (Eş-2)
2 2 2
2 2 2 2
İki bilinmeyenli (v1s ve v2 s ) bu iki denklem çözülürse, cisimlerin çarpışmadan
sonraki hızları için şu ifadeler elde edilir:
m1 − m2 2m2
v1s v1i + v2i
m1 + m2 m1 + m2
2m1 m2 − m1
v2 s v1i + v2i
m1 + m2 m1 + m2
(9-28)
Esnek Çarpışmada Özel Durum v = 0 :
2i ( )
Az önce elde edilen eşitliklerde v2i = 0 yazarsak,
v1s ve v2 s :
m1 − m2 2m2 m1 − m2
v1s = v1i + v2i → v1s = v1i
m1 + m2 m1 + m2 m1 + m2
2m1 m2 − m1 2m1
v2 s = v1i + v2i → v2 s = v1i
m1 + m2 m1 + m2 m1 + m2
bulunur. Aşağıdaki özel durumlara göz atalım:
1. m1 = m2 = m
m1 − m2 m−m
v1s = v1i = v1i 0
m1 + m2 m+m
2m1 2m
v2 s = = v1i = v1i v1i
m1 + m2 m+m
Çarpışan cisimler hızlarını değiştirirler.
(9-29)
m1
2. m2 m1 → 1
m2
m1
−1
m1 − m2 m2
=v1s = v1i v1i ≈ −v1i
m1 + m2 m1
+1
m2
m1
2
2m1 m2 m1
=v2 s = v1i v1i ≈ 2 v1i
m1 + m2 m1
+1 m2
m2
m1 cismi (küçük cisim) aynı hızla geliş yönünün tersi yönünde hareket eder.
m1
m2 cismi (büyük cisim) ileri yönde çok küçük bir hızla hareket eder ( 1).
m2
(9-30)
m2
3. m1 m2 → 1
m1
m2
1−
m1 − m2 m1
=v1s = v1i v1i ≈ v1i
m1 + m2 m
1+ 2
m1
2m1 2
=v2 s = v1i v1i ≈ 2v1i
m1 + m2 m
1+ 2
m1
(9-31)
Örnek : Kütleleri 0.50 kg ve 0.30 kg olan A ve B blokları birbirine
doğru 2.0 m/s hızlarla yaklaşıp çarpışıyorlar. Çarpışmadan sonra
B bloğu aynı hızla ters yönde giderken A bloğunun hızı ne olur?
Çarpışmanın türü ne olabilir?
mAv Ai + mB vBi = mAv As + mB vBs → 0.50(2.0i) + 0.30(−2.0i) = 0.50v As + 0.30(2.0i)
ˆ ˆ ˆ
0.20iˆ
v As =− = −0.40iˆ m/s
0.50
1 1 1 1
K=
i m v 2
A Ai + mB Bi=
v 2
(0.50)(2.0) + (0.30)(−2.0)=
2 2
1.6 J
2 2 2 2
1 1 1 1
Ks = mAv As + mB vBs
2 2
= (0.50)(−0.40) + (0.30)(2.0) 2 = 0.64 J
2
2 2 2 2
Pxi =
Pxs → ˆ =
20(2i) (20 cos 30)iˆ + (12vB cos β )iˆ → vB cos β =
1.89
=
Pyi Pys 0 (20sin 30)ˆj + (−12vB sin β )jˆ → vB sin=
→ = β 0.833
0.833 0.833
β= tan −1 ( =) 23.8o → vB= = 2.06 m/s
1.89 sin β
(9-34)
Örnek : Kütlesi 0.5 kg olan bir bilye (A) +x yönünde 4 m/s hızla
giderken, yolu üzerinde durgun halde bulunan ve kütlesi 0.3 olan
başka bir bilyeye (B ) esnek olarak çarpıyor. Çarpışmadan sonra
A bilyesi geliş doğrultusu ile bilinmeyen bir α açısı yapacak
şekilde 2 m/s hızla hareket etmektedir. B bilyesinin hızını, α ve
β açılarını hesaplayınız.
1 1 1 1
mAvAi + mB vBi = mAvAs + mB vBs2
2 2 2
Kinetik enerjinin korunumu
2 2 2 2
mA 2 0.5
=
vBs (v Ai − = 2
v As ) (16 =
− 4) 4.47 m/s
mB 0.3
mAv Ai + mB vBi = mAv As + mB vBs Momentumun korunumu
Pxi = Pxs → 0.5(4i) ˆ = 0.5(2 cos α )iˆ + 0.3(4.47 cos β )iˆ → cos α + 1.341cos β = 2
P = P
yi ys → 0 = 0.5(2sin α )ˆj + 0.3(−4.47 sin β )jˆ → sin α − 1.341sin β = 0
α =
36.8o
ve β 26.5o
(9-35)
Değişken Kütleli Sistemler (Roketler) :
dM
∗ Hızı v kütlesi M olan bir roket, ' lik bir
dt
hızla kütle kaybeder.
∗ Kaybolan bu kütle, rokete göre ters yönde vbağıl
hızına sahiptir.
∗ Böylece roket kütle kaybeder ve ivmelenir.
∗ Çizgisel momentumun korunumunu kullanarak
roketin v hızını bulabiliriz.
Şekil (a ) ve (b), roketin t ve t + dt anlarındaki durumunu göstermektedir.
Rokete herhangi bir dış kuvvet etkimiyorsa çizgisel momentum korunur.
p ( t + dt ) → Mv =
p (t ) = −UdM + ( M + dM )( v + dv ) (Eş-1)
Roket zamanla kütle kaybettiği için, dM negatiftir. U , atılan gazın yere göre
hızıdır ve U = v + dv − vbağıl ifadesine sahiptir. Bunu yukarıdaki ifadede yerine
koyarsak,
Mdv = −dMvbağıl (Eş-2)
bulunur. (9-36)
dM
Yakıtın = − R (Eş-3) sabit hızıyla roketten atıldığını
dt
varsayalım. Burada, R sabit bir sayıdır.
dv dM
Eş-2' nin her iki tarafını dt ile bölersek → M =− vbağıl =Rvbağıl →
dt dt
Ma = Rvbağıl (birinci roket denklemi) elde edilir. Burada a, roketin ivmesidir.
M vi Mi
M i
M
vs − vi =
vbağıl ln i (ikinci roket denklemi)
Ms
(9-37)
BÖLÜM-10
Dönme
Bu bölümde, katı cisimlerin bir eksen etrafındaki dönü hareketi
incelenecektir. Bu konu kapsamında aşağıdaki konulara değinilecektir:
Açısal yer-değiştirme
Ortalama ve anlık açısal hız (ω)
Ortalama ve anlık açısal ivme (α)
Dönme eylemsizlik momenti (I)
Tork (τ)
Ayrıca,
dönen katı cisimlerin kinetik enerjisi,
dönen cisimler için Newton’ un ikinci yasası
dönme hareketi için iş-kinetik enerji teoremi
üzerinde de durulacaktır. (10-1)
Dönmedeki Değişkenler:
Katı cisim, üzerindeki tüm noktaların birbirlerine göre
hareket etmediği cisimlerdir.
Bir eksen etrafında dönen katı bir cismi tek bir
değişkenle tarif edebiliriz.
Dönme ekseninin z-ekseni olduğu soldaki katı cismi
göz önüne alalım. Cisim içinde ve dönme eksenine dik
bir referans çizgisi seçelim. Katı cismin üstten görünüşü
hemen alttaki resimde verilmiştir.
Açısal Hız :
θ 2 − θ1 ∆θ
( t1 , t2 ) : ωort
zaman aralığında ortalama açısal hız= =
t2 − t1 ∆t
ile tanımlanır ve SI sistemindeki birimi rad/s' dir.
(10-3)
Açısal İvme :
Dönen katı cismin açısal hızında bir değişim oluyorsa,
bu değişimin ne kadar hızlı olduğu açısal ivme ile
açıklanabilir.
Açısal hız vektörü ω dönme ekseni doğrultusundadır ve kesin yönü
"sağ-el-kuralı" na göre belirlenir.
(10-5)
Örnek : Bir döner kapının açısal konumu θ (t ) = 5 +10t + 2t 2 rad ifadesi ile veriliyor.
t = 0 ve t = 3 s anlarında, kapının açısal hızını ve açısal ivmesini bulunuz.
dθ
ω (t ) = =10 + 4t → ω (0) =10 rad/s ve ω (3) =22 rad/s
dt
dω
α (t ) = =4 → α (0) =
α (3) =
4 rad/s 2
dt
Örnek : Bir mil 65 rad/s hızla dönerken, t = 0 anında α (t ) =−10 − 5t (rad/s 2 ) ile
verilen ivmeli bir harekete başlıyor. t = 3 s anındaki açısal hızını ve bu 3 s' lik
süredeki açısal yerdeğiştirmesini bulunuz.
ω
dω
3
α (t ) = → ∫ d ω = ∫ α dt → ω (t ) =65 − 10t − 2.5t 2 → ω (3) =12.5 rad/s
dt ω0 0
θ
dθ
3
5 3
3 3
ω (t )= → ∫ dθ= ∫0 ω dt → ∆θ= ∫0 (65 − 10t − 2.5t 2
=
) 65t − 5t 2
− t
dt θ0 6 0
∆θ =
117.5 rad
(10-6)
Örnek : Kütlesi 6 kg olan bir blok sürtünmesiz eğik bir düzlem
üzerindeki A noktasından serbest bırakılıyor. Blok P noktasında
iken sahip olduğu ivmenin teğetsel ve radyal bileşenlerini bulunuz.
1 2
mgh= mgR + mv → = v 2 g (h − R=
) 2(9.8)(5 − 2)= 7.67 m/s
2
v2
a=
r = 29.4 m/s 2
Ft = ma t = − mgˆ
j → at = − ˆ m/s 2
9.8j
R
Radyal ivme Teğetsel ivme
(10-7)
Sabit Açısal İvme ile Dönme :
Dönme hareketinin açısal ivmesi sabit ise, cismin açısal hızını ve açısal konumunu
zamana bağlayan basit eşitlikler bulmak mümkündür. Benzer bağıntıları ötelenme
hareketini incelerken çıkarmıştık. Ötelenme hareketi ile dönme hareketi arasındaki
benzerlik, aşağıdaki nicelikler arasındaki bağlar dikkate alınarak kolayca kurulabilir.
Ötelenme Dönme
x ↔ θ
v ↔ ω
a ↔ α
v= v0 + at ↔ ω
= ω0 + α t (Eş-1)
1 2 1 2
x = xo + v0t + at ↔ θ =θ 0 + ω0t + α t (Eş-2)
2 2
− v02 2a ( x − xo )
v2 = ↔ ω 2 − ω02= 2α (θ − θ 0 ) (Eş-3)
(10-8)
Örnek : Bir tekerlek 3.5 rad/s 2 ' lik sabit açısal ivme ile dönmektedir.
Tekerleğin t = 0 anındaki açısal hızı 2 rad/s olduğuna göre,
a −) ilk 2 s içinde ne kadarlık açısal yer-değiştirme yapmıştır?
b −) t = 2 s anındaki açısal hızı nedir?
1 2 1
a −) ∆θ = ω0t + α t = 2(2) + (3.5)(2) 2 = 11 rad
2 2
11
=
N = 1.75 tur yapmıştır.
2π
b −) ω =ω0 + α t =2 + 3.5(2) =9 rad/s
(10-9)
Örnek : Bir CD-çalarda, bilgi okuyucu lensin yüzeye
temas ettiği noktanın çizgisel hızı 1.3 m/s' dir ve sabittir.
CD' nin boyutları şekilde verilmiştir.
a−) CD' nin iç ve dış kenarlarında iken, lens bilgiyi
hangi açısal hızlarla okur?
b −) Müzik çalma süresi 74 dak+33 s olduğuna göre,
CD kaç defa döner?
c −) İvmenin sabit olduğunu varsayarak, bu zaman aralığında
CD' nin ortalama açısal ivmesini bulunuz.
v 1.3 v 1.3
a −) v = rω → ωiç = = −3
= 56.5 rad/s ; ω = = −3
= 22.4 rad/s
riç 23 ×10 rdış 58 × 10
dış
1 ωs − ωi 2 ωs + ωi
b −) ωs= ωi + α t → ∆θ= ωi t + t = t
2 t 2
∆θ 22.4 + 56.5 ( 74 × 60 + 33)
=
n = = 28100 tur
2π 2 2π
ωs − ωi 22.4 − 56.5
c −) ωs =ωi + α t → α = = =−7.6 ×10−3 rad/s 2
t ( 74 × 60 + 33) (10-10)
Çizgisel ve Açısal Değişkenler Arasındaki İlişki :
Bir eksen etrafında dönen katı cisim üzerindeki bir P
noktasını ele alalım. t = 0 anında referans çizgisi x-ekseni
üzerinde ve P noktası da A noktasında bulunsun.
ds d ( rθ ) dθ Açısal hız:
P noktasının çizgisel hızı:=
v = = r = rω
dt dt dt
2π 1
ω = 2π f → T = =
çevre 2π r 2π r 2π ω f
=
Hareketin periyodu: T = = =
hız v ωr ω
(10-11)
İvme :
P noktasının ivmesi iki bileşenlidir. Birincisi "radyal" yönde
O noktasına doğrudur ve merkezcil ivme olarak adlandırılır.
Büyüklüğü,
v2
a=r = ω 2
r
r
ifadesine sahiptir.
1 1 2 2 1 2
i. elemanın çizgisel hızı vi = ω ri → K = ∑ mi (ω ri ) = ∑ mi ri ω = I ω
2
i 2 2 i 2
I = ∑ mi ri 2 terimi, katı cismin dönme eksenine göre "eylemsizlik momenti" dir.
i
Eylemsizlik momenti katı cismin kütlesine ve dönme ekseninin konumuna
bağlı olduğu için, bilinmelidir. Katı bir cismin eylemsizlik momenti, katı
cismin kütlesinin dönme eksenine göre nasıl dağıldığını tanımlar.
1 2
I ∑ = mi ri ; I ∫=
2 2
r dm ; K Iω
i 2
(10-13)
Örnek : xy -düzleminde bulunan bir oksijen molekülü O 2 olsun ve
ortasından dik olarak geçen z -ekseni etrafında dönsün. Herbir oksijen
atomunun kütlesi 2.66 ×10−20 kg' dır ve oda sıcaklığında aralarındaki
mesafe 1.21×10−10 m' dir.
a −) Molekülün z -eksenine göre dönme eylemsizlik momenti nedir?
b−) Molekülün dönme açısal hızı 4.6 ×1012 rad/s ise, dönme kinetik
enerjisi nedir?
2
−20 1.21× 10
2 −10
d
a −) I = ∑ mi ri = m r + m r = 2m = 2 ( 2.66 ×10 )
2
11
2
2 2
2
2 2
1.95 ×10−40 kg ⋅ m 2
I=
2 2
(10-14)
Örnek : Dört adet küçük küre şekildeki gibi hafif çubukların uçlarına
tutturulmuş ve sistem xy -düzlemine şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
a −) Sistem y − ekseni etrafında ω açısal hızı ile döndürülürse,
sistemin dönme eylemsizlik momenti ve dönme kinetik enerjisi nedir?
b−) Sistem z − ekseni etrafında ω açısal hızı ile döndürülürse,
sistemin dönme eylemsizlik momenti ve dönme kinetik enerjisi nedir?
a −) =
Iy ∑ ii
m =
r 2
2 Ma 2
1 1
=
Ky = I yω 2
=
2 Ma ω Ma 2ω 2
2 2
2 2
b −) I z = ∑ ii
m r 2
= 2 Ma 2
+ 2 mb 2
K z =I zω 2 =2 ( Ma 2 + mb 2 ) ω 2 =
( Ma 2 + mb 2 ) ω 2
1 1
2 2
(10-15)
Bazı katı cisimlerin dönme eylemsizlik momentleri:
(10-16)
Eylemsizlik Momenti Hesabı :
Noktasal parçacıklardan oluşan sistemlerde: I = ∑ mi ri 2 bağıntısından hesaplanır.
i
I P= ∫ dm= ( x − a )2 + ( y − b )2 dm=
∫ ∫(x − 2ax + a 2 + y 2 − 2by + b 2 ) dm
2 2
r
IP = ∫(x + y2 ) dm − 2a ∫ xdm −2b ∫ ydm + ∫ ( a + b 2 ) dm
2 2
a −= ∫ = 2 2
)I dmR M R
b −= ∫ dmy= ∫ λ ( θ=) λ ∫ θ dθ
2 2 3 2
)I dl R sin R sin
π π
1 − cos 2θ 3 1
= 2λ R ∫ 3
= dθ λ R θ − sin 2θ
0 0
2 2
M 3 1
I = R π MR 2
2π R 2
(10-19)
Örnek : Kütlesi M ve uzunluğu L olan bir çubuğun merkezinden
dik olarak geçen y − eksenine göre eylemsizlik momenti nedir?
M 2
I ∫=dmx 2
∫ ( λ =
dx ) x 2
∫ L x dx
M L3 1
L /2
M M 3 L /2
L − L∫/2
I = x 2
dx = x = 2 ML2
3L − L /2 3L 8 12
R2 4 2
(10-20)
Örnek : Paralel-eksen teoremini kullanarak,
kütlesi M ve uzunluğu L olan bir çubuğun
sol ucundan dik olarak geçen y − eksenine
göre eylemsizlik momenti nedir?
2
1 L 1
I =I km + Mh = ML + M = ML2
2 2
12 2 3
12 4 48
(10-21)
Tork :
Katı bir cisim, O noktasından r kadar uzaktaki P noktasına uygulanan bir F
kuvvetinin etkisiyle O noktası etrafında rahatça dönebilmektedir (Şekil-a ).
Şekil-b' de F kuvveti radyal ve teğetsel bileşenlerine ayrılmıştır.
F kuvvetinin döndürme etkisi, OP = r uzaklığına ve
teğetsel kuvvet bileşeninin (Ft ) büyüklüğüne bağlıdır.
(10-22)
τ r=
Tork,= φ r⊥ F bağıntısı ile tanımlanır.
Ft rF sin=
r⊥ uzaklığı, kuvvetin O noktasına olan dik uzaklığıdır
ve kuvvet kolu olarak adlandırılır.
τ r⊥=
= =
F rF⊥ rFt
(10-23)
Örnek : Yarıçapları R1 ve R2 olan iki silindir
şekildeki gibi birleştirilmiştir (R1 > R2 ). Yarıçapı
R1 olan silindir üzerine sarılmış ip sağa doğru F1 ,
yarıçapı R2 olan silindir üzerine sarılmış ip aşağı
doğru F2 kuvvetiyle çekiliyor.
z − eksenine göre oluşan net tork nedir?
τ =R1 F1 (−kˆ) + R2 F2 (kˆ) =( − R1 F1 + R2 F2 ) kˆ
F1 5=
N, R1 1=
m, F2 15=
N, R2 0.5 m ise, net torkun
büyüklüğü ne kadardır? τ = ( −5 + 7.5 ) kˆ = 2.5kˆ
=τ 2.5 N ⋅ m
Silindir hangi yönde döner? z-ekseni etrafında saatin tersi yönünde döner.
(10-24)
Örnek : Makaraların sürtünmesiz ve ihmal
edilebilir kütlelere sahip olduğunu varsayarak,
kütlesi M = 1500 kg olan aracı dengeleyecek
bloğun m kütlesini bulunuz.
(10-25)
Dönmede Newton'un İkinci Yasası :
Ötelenme hareketinde, Newton' un ikinci yasası cisme etkiyen
kuvveti cismin ivmesine bağlar. Benzer bir ilişki, kuvvetin katı
cisim üzerine uyguladığı tork ile cismin açısal ivmesi arasında
da vardır. Bu ilişki, Newton' un ikinci yasasının dönmedeki
karşılığıdır.
τ = Iα
bulunur (F = ma ile karşılaştırınız).
(10-26)
Dönen Katı Cisimler İçin Newton'un İkinci Yasası :
r uzunluğunda ağırlıksız bir çubuğun ucuna bağlı m kütleli parçacık özel
durumu için, Newton' un ikinci yasasının dönme hareketindeki karşılığını
bulduk. Şimdi ise, bunu çok daha genel durumlar için tekrarlayalım.
Net bir torkun etkisiyle (τ net ) O noktasından geçen eksen
etrafında dönebilen çubuk benzeri katı bir cisim olsun.
Çubuğu, O noktasından olan uzaklıkları r1 , r2 , r3 ,..., rn ve
kütleleri m1 ,m2 , m3 ,..., mn olan küçük parçalara bölelim.
Her bir parçaya, dönme için Newton' un ikinci yasasını uygularsak;
τ1 1α ; τ 2
I= 2α ; τ 3
I= I 3α ; ....
eşitliklerini elde ederiz. Cisme etki eden toplam tork,
τ net = τ 1 + τ 2 + τ 3 + ... + τ n = ( I1 + I 2 + I 3 + ... + I n ) α olacaktır.
Burada, I i mi ri 2 i. elemanın dönme eylemsizlik momentidir ve I1 + I 2 + I 3 + ... + I n
toplamı da, katı cismin dönme eylemsizlik momentidir.
Buradan da, τ net = Iα yazılır.
(10-27)
Örnek : Yarıçapı R, kütlesi M ve eylemsizlik momenti I olan bir tekerlek
şekildeki gibi ortasından geçen sürtünmesiz yatay bir aksa bağlıdır. Tekerlek
etrafına sarılmış hafif bir ipin ucuna da m kütlesi asılmıştır.
Sistem serbest bırakıldığında m kütlesinin çizgisel ivmesini,
ipte oluşan gerilme kuvvetini ve tekerleğin açısal ivmesini bulunuz.
Ia
mg − T = ma ; ∑τ = Iα → TR = Iα → T = 2
R
g I mg
a= =
T = a
I R 2
mR 2
+ 1 1 +
2
mR I
a g
α= =
R I
+ R
mR
(10-28)
Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok hafif iplerle,
Kütlesi M , yarıçapı R ve eylemsizlik momenti I olan
sürtünmesiz iki özdeş makara üzerinden birbirine
bağlanmıştır.
Sistem durgun halden serbest bırakıldığında, blokların ivmesi ne olur?
m1 g − T1 =
m1a
→ (T1 − T3 ) = ( m1 − m2 ) g − ( m1 + m2 ) a (Eş-1)
T3 − m2 g =
m2 a
∑τ = Iα → (T − T ) R = Iα → (T − T ) =
1 2
2I
a
(Eş-2)
∑τ = Iα → (T − T ) R = Iα
2 3
1 3
R 2
= (Eş-2) →=
(Eş-1) a
( m1 − m2 ) g
I
1
m + m2 + 2
R2
(10-29)
Örnek : Kütleleri m1 =2 kg ve m2 = 6 kg olan iki blok hafif
bir iple, yarıçapı R = 0.25 m ve kütlesi M = 10 kg olan disk
şeklindeki bir makara üzerinden birbirine bağlanmıştır. Tüm
yüzeylerde kinetik sürtünme katsayısı 0.36' dır ve m2 bloğu
30o ' lik eğik düzlem üzerindedir.
• Sistem serbest bırakıldığında blokların ivmesini ve makaranın
her iki yanındaki iplerde oluşan gerilme kuvvetlerini bulunuz.
T1 − µ k m1 g =
m1a ; m2 g sin θ − µ k m2 g cos θ − T2 =
m2 a
T1 − T2 = ( m1 + m2 ) a + g ( µk m1 + µk m2 cos θ − m2 sin θ )
Iα 1 2 a R
∑τ =I ( −α ) =
(T1 − T2 ) R → ( 1 2)
T − T =
−
R
=
−
2
MR
R
=
−0.5 Ma
g ( m2 sin θ − µk m1 − µk m2 cos θ )
a = 0.309 m/s 2
m1 + m2 + 0.5M
T1 m1 ( µk g +=
= a ) 7.67 N T2 =
T1 + 0.5Ma =
9.22 N
(10-30)
İş ve Dönme Kinetik Enerjisi :
Bölüm-7' de, bir kuvvetin bir cisim üzerinde yaptığı işin (W ), o
cismin kinetik enerjisindeki değişime (∆K ) eşit olduğunu gördük.
Benzer şekilde, bir torkun dönen bir cisim üzerinde yaptığı iş, o
cismin dönme kinetik enerjisindeki değişime eşittir.
Kütlesi m olan cisim, r uzunluğunda ağırlıksız bir çubuğun ucuna yapıştırılmıştır.
Katı cismin dθ kadar dönmesi için F kuvvetinin yaptığı iş:=dW F= t rdθ τ dθ
ile verilir.
Kuvvetin radyal bileşeni Fr harekete dik yönde olduğu için iş yapmaz.
θi ve θ s aralığında kuvvetin yaptığı toplam iş:
θs
=W ∫=
F rdθ ∫ τ dθ
t
θ i
I= ∑ ii
m r 2
→ =
I Mx 2
+ m ( L − x )=2
Mx 2
+ mx 2
− 2 mLx + mL2
dI
=→
0 2( M + m) x − 2mL =
0
dx
m
x= L
M +m
m2 2m 2 2
I =( M + m) x − 2mLx + mL =
2
− + m L
2
M +m M +m
mM 2
I = L
M +m
(10-32)
Örnek : Kütlesi M ve boyu L olan çubuk, bir ucundan geçen eksen
etrafında düşey düzlemde dönebilmektedir. Çubuk şekildeki gibi
yatay konumdan serbest bırakılıyor.
a −) Çubuğun bırakıldığı andaki açısal ivmesi, kütle merkezinin ve
uç noktasının çizgisel ivmesi nedir?
b −) Çubuk düşey konuma geldiği anda açısal hızı, kütle merkezinin
ve uç noktasının çizgisel hızı nedir?
1 2 L 3g
a −) ∑ τ =Iα =rF⊥ → ML α = Mg → α=
3 2 2L
L 3g 3 3g 3
=at rα →=
at ,km = g ;=
at ,uç L=
g
2 2L 4 2L 2
L 1 2 11 2 2 3g
b −) E=
i Es → Mg = Iω = ML ω → ω =
2 2 23 L
3g
= v rω →=
L 3g 1
vkm = 3 gL = vuç L= 3 gL
2 L 2 L
(10-33)
Örnek : Kütlesi m1 ve m2 (m1 ≠ m2 ) olan iki blok şekildeki gibi
hafif bir iple, yarıçapı R ve eylemsizlik momenti I olan sürtünmesiz
bir makara üzerinden birbirine bağlanmıştır. Sistem durgun halden
serbest bırakılıyor.
m2 bloğu h kadar alçaldığı anda hızı ne olur?
Tam bu anda makaranın açısal hızı nedir?
1 1 1 1 I 2
∆K = K s − K i = m1v 2 + m2 v 2 + I ω 2 −=
0 1
m + m2 + 2
v
2 2 2 2 R
∆U = U s − U i = m1 gh − m2 gh ω=
v
R
1 I 2
∆K + ∆U = 0 → m1 + m2 + 2 v + m1 gh − m2 gh = 0
2 R
2(m2 − m1 ) gh v 1 2(m2 − m1 ) gh
v= → ω= =
I R R I
1
m + m2 + 1
m + m +
R2 2
R2
(10-34)
Güç :
Güç, bir kuvvet tarafından işin yapılma hızı olarak tarif edilir.
Dönme durumunda ise güç, tork tarafından işin yapılma hızı
olarak tarif edilir.
Cisim dθ kadar döndüğünde, torkun yaptığı iş dW = τ dθ
olduğuna göre, güç ifadesi
dW d dθ
=
P = ( )
τ =
d θ τ = τω
dt dt dt
şeklinde elde edilir. (P= F ⋅ v ile karşılaştırınız).
=
W ∫θ τ dθ ; tork sabit ise W τ (θ s − θi )
→ =
i
1 1
W= ∆K = I ωs2 − I ωi2 İş-Dönme Kinetik Enerjisi Teoremi
2 2
P = τω Güç
(10-35)
Ötelenme ve Dönme Hareketleri Arasındaki Benzerlik :
Ötelenme Dönme
x ↔ θ
v ↔ ω
a ↔ α
v= v0 + at ↔ ω
= ω0 + α t
at 2 αt2
x = xo + v0t + ↔ θ = θ 0 + ω0 t +
2 2
v 2 − v02 = 2a ( x − xo ) ↔ ω 2 − ω02 = 2α (θ − θ 0 )
1 2 1 2
K= mv ↔ K= Iω
2 2
m ↔ I
F = ma ↔ τ = Iα
F ↔ τ
W= ∫ F .dx ↔ W= ∫ τ .dθ
P = F ⋅v ↔ P = τω (10-36)
BÖLÜM-11
Yuvarlanma, Tork ve Açısal Momentum
(11-1)
Ötelenme + Dönme = Yuvarlanma
Bir yüzey üzerinde kaymadan yuvarlanan çembersel kesitli
bir cisim düşünelim.
Yerde durgun olan bir gözlemci, tekerleğin kütle merkezi O noktasının vkm hızıyla
ilerlediğini görecektir.
(11-2)
t1 ile t2 zaman aralığında O ve P noktalarının her ikisi de
s kadarlık bir çizgisel yol alırlar. Dolayısıyla,
ds ds dθ
vkm = (Eş-1) ; s = Rθ → = R = Rω (Eş-2)
dt dt dt
Bu iki eşitlik birleştirilirse, kaymadan yuvarlanan bir cisim için:
vkm = Rω
eşitliği elde edilir.
(11-3)
vkm = Rω
Yuvarlanmanın, vkm hızıyla ötelenme ve kütle merkezi etrafında ω = vkm / R açısal hızıyla
dönme hareketlerinin toplamı olduğunu biliyoruz.
⇒ Cisim üzerindeki her noktanın hızı, bu iki hareketin hızlarının vektörel toplamıdır.
⇒ Saf dönme hareketinde, hız noktadan noktaya değişmektedir ve büyüklüğü
O noktasından olan uzaklık r olmak üzere, ω r' ye eşittir .Yönü de, her noktada
çembere teğettir (Şekil-a).
⇒ Saf ötelenme hareketinde, her noktanın hız vektörü (vkm ) aynıdır (Şekil-b).
⇒ Yuvarlanma hareketinde hız, bu iki hızın vektörel toplamıdır. Buna göre, P noktasının
hızı her zaman sıfır, O noktasının hızı vkm (r = 0) ve en üstteki T noktasının hızı da
2vkm ' dır.
(11-4)
Yuvarlanma Hareketi ve "Saf Dönme":
Yuvarlanma hareketine değişik bir bakış şekildeki gibidir.
Bu hareket, tekerlekle yolun temas ettiği P noktasından dik
v
olarak geçen eksene göre açısal hızı ω = km olan "saf dönme"
R
hareketi olarak değerlendirilebilir.
Tekerlek üzerindeki her noktanın hızını bulmak için, hızın
o noktadaki büyüklüğünü ve yönünü bilmemiz gerekir.
Hızın yönü, çembere her noktada teğettir. Örneğin, A noktasının hızı v A , A ve P
noktalarını birbirine bağlayan, kesikli çizgilerle gösterilen doğruya diktir.
r , P noktasına olan uzaklığı göstermek üzere, tekerlek üzerindeki her noktanın
çizgisel hızı v = ω r ile verilir.
Örneğin, T noktasında
= r 2 R olduğundan,= Rω 2vkm ,
vT 2=
O noktasında= vO ω=
r R olduğundan, = R vkm ve
P noktasında r 0=
= olduğundan, vP 0' dır.
(11-5)
Yuvarlanmada Kinetik Enerji :
Solda, yuvarlanan bir cisim verilmiştir. Bu cismin P değme
noktası etrafında "saf dönme" hareketi yaptığını düşünürsek,
kinetik enerjiyi hesaplamak çok kolay olacaktır.
Cismin kütlesi M ve yarıçapı da R olsun.
=
I P I km + MR 2 →=
K
1
2
( I km + MR 2
)
= ω 2 1
2
I kmω 2
+
1
2
MR =ω
2 2 1
2
I kmω 2
+
1
2
Mv 2
km
bulunur.
Bu ifadedeki ilk terim, kütle merkezi O etrafında ω açısal hızıyla dönen cismin kinetik
enerjisini, ikinci terim ise vkm hızıyla ötelenen cismin kinetik enerjisini temsil eder;
1 1
K I kmω 2 + Mvkm
2
2 2
(11-6)
Örnek : Yarıçapı r olan katı bir küre, R yarıçaplı yarım
küre şeklindeki bir kabın içinde düşeyle θ açısı yapacak
şekilde ilk hızsız serbest bırakılıyor. Küre kaymadan
yuvarlandığına göre, kabın en alt noktasındaki açısal hızı
ne olur?
Ei = Es
Referans noktamız O noktası (r yarıçaplı kürenin merkezi) olsun.
1 1 1 12
mg ( R − r ) (1 − cos θ =
) 2
mvkm + Iω =
2
mr 2ω 2 + mr 2 ω 2
2 2 2 25
7 2 2 10 g ( R − r ) (1 − cos θ )
g ( R − r ) (1 − cos
= θ) rω →=ω
10 7r 2
(11-7)
Sürtünme ve Yuvarlanma :
Sabit bir hızla yuvarlanan bir cisim (şekil - a ) durumunda, değme
noktası P' nin kayma eğilimi yoktur ve dolayısıyla bu noktada
sürtünme kuvveti yoktur.
Yuvarlanan cisme net bir kuvvet etkimesi durumunda, kütle
merkezi sıfırdan farklı bir akm ivmesine sahip olur (Şekil-b).
Yuvarlanan cisim sağa doğru ivmeleniyorsa, P noktası sola
doğru kayma eğiliminde olurdu. Bu nedenle, statik sürtünme
kuvveti f s sağa doğru olacaktır. f s < f s ,max olduğu sürece
hareket düzgündür, yani kayma yoktur.
Kaymadan yuvarlanan bir cisim için vkm = ω R' dir. Her iki tarafın zamana göre türevi
alınırsa, yuvarlanan cismin kütle merkezinin çizgisel ivmesi (akm ) ile açısal ivmesi (α )
arasındaki ilişkinin:
dvkm dω
akm = = R= Rα
dt dt
olduğu görülür.
(11-8)
Eğik Düzlemden Aşağı Doğru Yuvarlanma :
Kütlesi M ve yarıçapı R olan yuvarlak düzgün bir cisim,
eğim açısı θ olan eğik bir düzlemden aşağı doğru kaymadan
yuvarlanmaktadır. x-ekseni boyunca ötelenme ve dönme
hareketi için Newton' un ikinci yasasını uygulayarak cismin
kütle merkezinin ivmesini (akm ) hesaplayabiliriz.
(11-9)
g sin θ
akm =
I
1 + km 2
MR
(11-10)
Yo - Yo :
Kütlesi M , yarıçapı R ve aksının yarıçapı da R0 olan Yo-Yo
bir ip boyunca aşağıya doğru yuvarlanarak iniyor. Daha önceki
problemde olduğu gibi, y -ekseni boyunca ötelenme ve dönme
hareketi için Newton' un ikinci yasasını uygulayarak cismin
kütle merkezinin ivmesini (akm ) hesaplayabiliriz.
r ile F arasındaki açı φ olmak üzere, torkun büyüklüğü τ = rF sin φ ' dir.
OAB üçgeninden, r sin φ = r⊥ → τ = r⊥ F bulunur ve Bölüm 10' daki tanımı ile uyumludur.
(11-12)
Açısal Momentum :
Çizigisel momentumun (p = mv ) dönme hareketindeki
karşı-geliri açısal momentum vektörüdür. Bu yeni vektör,
= r × p ile tanımlanır.
Soldaki resimde, r ve p her ikisi de xy -düzlemindedir.
Sağ-el kuralını uygulayarak ' nin z -ekseni yönünde
olduğunu kolayca bulabiliriz.
r ile p arasındaki açı φ olmak üzere,
açısal momentumun büyüklüğü
= rmv sin φ ' dir.
OAB üçgeninden: r sin φ = r⊥ → = r⊥ mv bulunur.
Örnek : xy − düzleminde hareket eden 2.0 kg kütleli bir cismin herhangi bir andaki konumu
ˆ
r = 6.0i+5.0tˆj (m) ile veriliyor. Cismin açısal momentumunu bulunuz.
dr
=
v = 5.0ˆj → = = 2.0 ∗ 5.0ˆj = 10.0ˆj
p mv
dt
ˆi ˆj kˆ
l = r × p = 6.0 5.0t 0 = 60.0 kˆ (kg ⋅ m 2 /s)
0 10.0 0
(11-14)
Örnek : Uzunluğu L olan hafif bir ipin ucuna bağlı m kütlesi,
şekildeki gibi yatay düzlemde dairesel hareket yapıyor
(konik sarkaç). Hareket süresince ipin düşeyle yaptığı θ
açısı sabit olduğuna göre, cismin açısal momentumunu
bulunuz.
v2
T sin θ = m v2
R → tan θ =
gR
T cos θ = mg
v = gR tan θ → p = mv = m gR tan θ
l = r × p → lr ,net = 0 radyal yönde net açısal momentum sıfırdır.
lz = l sin θ z -ekseni yönünde net bir açısal momentum vardır.
sin 4
θ
lz [
Lp sin(90) ] sin θ
= gR tan θ sin θ
Lm= m 2 gL3
cos θ
l
R = L sin θ
(11-15)
Newton'un ikinci yasasının açısal formu :
dp
Ötelenme hareketi için Newton' un ikinci yasası: Fnet = ' dir.
dt
Bunun dönme hareketindeki karşı-geliri nedir?
d d dr dv
m ( r × v ) → = m ( r × v=
= ) m × v + r × = m ( v × v + r × a )
dt dt dt dt
d
v ×v = 0 →
dt
( )
= m ( r × a ) = ( r × ma ) = r × Fnet = τ net
d
Dönme hareketinde Newton' un ikinci yasası: τ net = ' dir.
dt
(11-16)
Parçacık Sistemlerinin Açısal Momentumu :
n tane parçacıktan oluşan bir sistemde, parçacıkların
açısal momentumları 1 , 2 , 3 ,..., n olsun. Sistemin
toplam açısal momentumu:
n
L = 1 + 2 + 3 + ... + n = ∑ i ile verilir.
i =1
(11-17)
Bir Eksen Etrafında Dönme, Katı Cismin Açısal Momentumu :
Dönme eksenini z -ekseni olarak alalım ve katı cismi kütleleri ∆mi ,
konum vektörleri ri olan n tane parçaya bölelim. i. elemanın açısal
momentumu i = ri × pi ve büyüklüğü de i = ri pi ( sin 90° ) = ri ∆mi vi
ifadesine sahiptir.
Açısal momentumun sadece z -bileşeni vardır ve büyüklüğü,
iz = ( ri sin θi )( ∆mi vi ) =
i sin θi = r⊥i ∆mi vi
bulunur.
Açısal momentumların z -bileşenlerinin toplamı da:
n n n
n
Lz = ∑ iz = ∑ r⊥i ∆mi vi = ∑ r⊥i ∆mi (ω r⊥i ) = ω ∑ ∆mi r⊥2i
=i 1 =i 1 =i 1 = i1
olacaktır.
n
Lz = I ω
(11-18)
Örnek : Kütlesi 6 kg ve yarıçapı 12 cm olan bowling topu
kendi ekseni etrafında saniyede 10 defa dönmektedir.
Topun açısal momentumu nedir?
L = Iω
2 2
I = mR = (6)(12 ×10−2 ) 2 =345.6 ×10−4 kg ⋅ m 2
2
5 5
2 2
M
2
1 l l l
L I ω →=
a −) = I Ml 2 + m1 + m2 = + m1 + m2
12
2
2 4 3
l2 M
L = I ω = + m1 + m2 ω
4 3
τ
l l
1 2
m g cos θ − m 2
g cos θ 2 ( m − m ) g cos θ
b −) ∑ τ = I α → α = =
2 1 2
l2 M M
+ m + m 2
l + m 1 + m2
1
4 3 3
(11-20)
Örnek : Şekildeki gibi, bir noktadan sabitlenmiş hafif iple sarılmış R
yarıçaplı, M kütleli bir disk verilmiştir. Sistem serbest bırakıldığında,
a−) ipte oluşan gerilme kuvvetini ve diskin kütle merkezinin ivmesini
bulunuz.
b −) disk h kadar alçaldığı andaki hızını bulunuz.
a 1 a 1
a −) Mg − T = Ma ; ∑τ = Iα → TR = I R
→ T = MR 2 2 =
2 R 2
Ma
1 Mg 2
Mg − Ma= Ma → a= = g
2 1 3
M + M
2
2 1
= T M (g =− a ) M ( g − g) = Mg
3 3
1 1 2 1 11 2 2 3
b −) Ei= Es → Mgh= Mv + I ω =
2
Mv + MR ω =
2
Mv 2
2 2 2 22 4
4
v= gh
3
(11-21)
Örnek : Kütlesi M , yarıçapı R olan bir çim biçme silindirine yatay
doğrultuda şekildeki gibi bir F kuvveti uygulanıyor. Silindir yatay
düzlemde kaymadan yuvarlanmaktadır. Kütle merkezinin ivmesinin
2F F
ve statik sürtünme katsayısının olduğunu gösteriniz.
3M 3Mg
a 1 2 a 1
∑τ =Iα → f s R =I R → f s = MR 2 = Ma
2 R 2
1 2F
F −=
f s Ma → M + M =
a F →=
a
2 3M
2F F F
f s =µ s Mg =F − Ma =F − M = → µs =
3M 3 3Mg
(11-22)
Örnek : Kütlesi m, yarıçapı r olan bir küre, eğik bir düzlem üzerinden şekildeki gibi h
yüksekliğinden ilk hızsız bırakılıyor (h > r ) ve kaymadan yuvarlanarak R yarıçaplı
çembersel bir yola giriyor. a−) Çembersel yoldaki turu tamamlayabilmesi için minimum
h yüksekliği ne olmalıdır.
a −) Ei =
Es 1 2 12 2 2 1 2
= Iω = mr ω mv
1 1 2 25 5
mgh = 2mgR + mv 2 + I ω 2
2 2
1 1 7 7 2
mgh = 2mgR + mv 2 + mv 2 = 2mgR + mv 2 → h = 2 R + v
2 5 10 10 g
Çemberin içinde dairesel hareket yapan küre çemberin en tepesinde iken üzerine etki
v2
eden merkezcil kuvvet: N + mg =
m olacaktır. h' nin minumum olması, hızın da
R
mimumum olmasını sağlayacaktır. Bu noktada hızın minumum olması için N = 0 olmalı.
7 2 7 7
vmin = gR ve hmin =
2R + vmin =
2R + gR =
2 + R =
2.7 R
10 g 10 g 10
b −) h = 3R durumunda, P noktasında küreye etki eden merkezcil kuvvet nedir?
7 2 7 2 20 gR
h =R + v → 3R =R + v → v2 =
10 g 10 g 7
v2 20 gR 20
P noktasında merkezcil kuvvet: =
Fmer m= m = mg
R 7R 7 (11-23)
Açısal Momentumun Korunumu :
Katı cisimlerde dahil, tüm parçacık sistemleri için Newton' un
dL
ikinci yasasının açısal formu: = τ net ' tir.
dt
Eğer sistem üzerine etkiyen net tork sıfırsa (τ net = 0):
dL
= 0 → L = sabit olur. Bu, açısal momentumun korunum
dt
ilkesidir.
Not : Dış torkun belli bir eksen yönündeki bileşeni sıfırsa, açısal
momentumun o eksen yönündeki bileşeni değişmez (korunur).
(11-24)
Resimdeki öğrenci, düşey eksen etrafında dönebilen
bir taburenin üzerinde oturmaktadır. Kollarını iki
yana açan öğrencinin ellerinde özdeş ağırlıklar
varken ωi açısal hızıyla dönmektedir. Bu durumdaki
açısal momentum vektörü L dönme ekseni boyunca
yukarı yöndedir (Şekil-a ).
Öğrenci belli bir anda kollarını topluyor (Şekil-b) ve bu hareket sonucunda, dönme
eylemsizlik momenti, I i ' den daha düşük bir değer olan I s ' ye düşüyor. Öğrenci ve
tabure sistemi üzerine dış bir tork etkimediğinden, açısal momentum korunur.
ti anında: Li iωi
I= ve ts anında: Ls I sωs olduğundan,
Ii
Li = Ls → I iωi = I sωs → ωs = ωi bulunur.
Is
Ii
I s < Ii → > 1 → ωs > ωi . Öğrenci son durumda daha hızlı döner.
Is
(11-25)
Örnek : Düşey eksen etrafında rahatça dönebilen bir taburenin
üzerindeki öğrencinin elinde, 3.9 devir/s' lik bir açısal hızla
dönen ve eylemsizlik momenti 1.2 kg ⋅ m 2 olan bir bisiklet
tekerleği vardır. Öğrenci, belli bir anda tekerleği aynı açısal
hızla ters yönde dönecek şekilde çeviriyor. Bunun sonucunda,
öğrencinin açısal hızı ne olur?
Öğrenci (öğ) + tabure (t)
birleşik sisteminin toplam dönme eylemsizlik momenti
I öğ + I t = 6.8 kg ⋅ m 2
Li =
Ls → Lbt =
− Lbt + Löğ +t → Löğ +t =
2 Lbt
(11-26)
: Yarıçapı R 2=
Örnek= m, kütlesi M 100 kg olan disk şeklindeki
bir platform, merkezinden dik olarak geçen eksen etrafında rahatça
dönebilmektedir. Kütlesi m = 60 kg olan bir öğrenci platformun dış
kenarı üzerindeyken platformla birlikte 2 rad/s hızla dönmektedir.
Öğrenci daha sonra platformun merkezine doğru yürümeye başlıyor.
r = 0.5 m noktasına geldiğinde öğrenci+platform hangi hızla döner?
Ii
Li = Ls → I iωi = I sωs → ωs = ωi
Is
1 1
I i =MR + mR ; I s =MR 2 + m ( r )
2 2 2
2 2
1 2
MR 2
+ mR
ωs 2 = ω (=
200 + 240 )
(2) 4.1 rad/s
1 2
i
( 200 + 15)
MR + m ( r )
2
2
(11-27)
Örnek : Kütle merkezinden dik olarak geçen eksene
göre eylemsizlik momenti 12 kg ⋅ m 2 ve uzunluğu
4 m olan ince bir çubuk şekildeki gibi düşey olarak
durmaktadır. Kütlesi 2 kg olan bir cisim 15 m/s yatay
hızla çubuğun tepe noktasına esnek olarak çarpıp aynı
yönde yoluna devam ediyor. Çarpışmadan sonra cismin
çizgisel hızı ve çubuğun açısal hızı nedir?
vs
Li = Ls → rmvi = rmvs + I ω = rmvs + I
r
m 2
vs = vi = 15 6 m/s
I 12
m+ 2 2+
r 4
vs 6
ωs= = = 3 rad/s
r 2
(11-28)
Örnek : Kütlesi M olan tahta bir blok sürtünmesiz yatay bir
masa üzerinde kütlesi ihmal edilebilir l uzunluğuna sahip
ince bir çubuğa monte edilmiştir. Çubuk diğer ucundan geçen
dik eksen etrafında serbestçe dönebilmektedir. Kütlesi m olan
bir mermi çubuğa dik doğrultuda v hızıyla tahta bloğa çarpıp saplanıyor. Mermi+blok
sisteminin çarpışmadan sonraki açısal hızı ne olur? Bu çarpışmada hangi oranda bir
kinetik enerji kaybı olmuştur?
Li = Ls
lmv mv
lmv = I ω → ω = =
( M + m) l 2
( M + m) l
1 2 1 2
mv − I ω ( M + m) l
2
Ki − K s 2 I ω
2 2
m
= 2 =1− = 1−
Ki 1 2
mv m
v m ( M + m ) l
2
Ki − K s m M
=
1− =
Ki ( M + m) M + m
(11-29)
Ötelenme ve Dönme Hareketleri Arasındaki Benzerlik :
Ötelenme Dönme
x ↔ θ
v ↔ ω
a ↔ α
p ↔
1 1 2
K = mv 2 ↔ K= Iω
2 2
m ↔ I
F = ma ↔ τ = Iα
F ↔ τ
P = Fv ↔ P = τω
dp d
Fnet = ↔ τ net =
dt dt
p = mv ↔ L = Iω
(11-30)
BÖLÜM-12
Titreşimler
Bu bölümde şu ana başlıklara değinilecektir:
Basit harmonik harekette yer-değiştirme, hız ve ivme
Basit harmonik salınıcının enerjisi
Harmonik salınıcılara örnekler:
i. Kütle-yay sistemi
ii. Basit sarkaç
iii. Fiziksel sarkaç
iv. Burulma sarkacı
Sönümlü harmonik hareket
Zorla salınımlar/rezonans
(12-1)
Basit Harmonik Hareket :
Şekil-a' da basit harmonik hareket yapan bir cisim resmedilmiştir.
=
Cismin yer-değiştirmesi x(t ) xm cos (ωt + φ ) bağıntısı ile verilir ve zamanla
nasıl değiştiği Şekil-b' de resmedilmiştir.
(12-2)
x(t ) xm cos (ωt + φ ) Konum fonksiyonu = cismin denge noktasına olan uzaklığı
(12-5)
Üstte sürtünmesiz bir düzlemde, yay sabiti k olan bir
yaya bağlı m kütleli cismin hareketi resmedilmiştir.
1 2 1 2
Potansiyel Enerji:=
U = kx kxm cos 2 (ωt + φ )
2 2
1 2 1 1 k 2
=
Kinetik Enerji: K mv= mω xm sin (ωt + φ=
2 2 2
) m xm sin 2 (ωt + φ )
2 2 2 m
1 1
Mekanik Enerji: E = U + K = kxm2 cos 2 (ωt + φ ) + sin 2 (ωt + φ ) = kxm2
2 2
Şekilde potansiyel enerji "yeşil", kinetik enerji "kırmızı" ve mekanik
enerji de "siyah" çizgi ile gösterilmiştir. U ve K zamanla değişirken,
E sabittir. Salınım yapan cismin potansiyel ve kinetik enerjileri
arasında dönüşüm olurken, toplamları sabit kalmaktadır.
(12-7)
Örnek : x-ekseni üzerinde basit titreşim hareketi yapan bir cismin konumu
x(t ) = 4cos(3π t +π ) ifadesi ile veriliyor (t saniye ve x cm cinsindendir).
a −) Hareketin frekansını ve periyodunu bulunuz.
b −) Hareketin genliğini ve faz sabitini bulunuz.
c−) Cismin t = 0.25 s anındaki konumunu bulunuz.
a −) ω = 3π → ω = 2π f = 3π → f = 1.5 hertz
1 2
T= = = 0.67 s
f 3
) x(t ) xm cos(ωt + φ ) →
b −= = ve φ π
xm 4 cm=
1
= 4 cos(3π =
c −) x(0.25) + π ) 2.83 cm
4
(12-8)
Örnek : Yay sabiti 8 N / m olan bir yaya bağlı 0.5 kg kütleli cisim, genliği
10 cm olan basit harmonik hareket yapıyor.
a −) Cismin maksimum hızı ve ivmesi nedir?
b −) Cisim denge noktasından 6 cm uzakta iken hızı ve ivmesi nedir?
c −) Cisim x = 8 cm' den x = 0' a ne kadar zamanda gider?
k
a −) x(t ) = xm cos(ωt + φ ) ; ω = = 4 rad/s ; xm =10 cm
m
v(t ) = −40sin(4t ) = =
vm 40 cm/s 0.4 m/s
x(t ) =→
10 cos(4t ) →
a (t ) = −160 cos(4= =
t ) am 160 cm/s 2 1.6 m/s 2
cos −1 (0.6)
b −) x= =
(t ) 10 cos(4t) 6 ⇒ =t = 0.23 s
4
v(0.23) =
−40sin(4 × 0.23) =
−32 cm/s =
−0.32 m/s
a (0.23) =
−160 cos(4 × 0.23) =
−97 cm/s 2 =
−0.97 m/s 2
(12-9)
c −) x(t ) =
10 cos(4t )
cos −1 (0.8)
x1 = 8 → t1 = = 0.161 s
4
cos −1 (0)
x2 = 0 → t2 = = 0.392 s
4
∆t = t2 − t1 = 0.231 s
(12-10)
Örnek : Yay sabiti 25 N / m olan bir yaya bağlı 1.0 kg kütleli bir cisim x - ekseni
üzerinde basit harmonik hareket yapıyor. Cisim t = 0' da, x = −3 cm noktasından
serbest bırakıldığına göre,
a −) Hareketin periyodu nedir?
b−) Cismin konumunu, hızını ve ivmesini zamanın fonksiyonu olarak bulunuz.
c−) Cismin maksimum hızı ve ivmesi nedir?
k 25 2π 2(3.14)
a −) ω = = = 5 rad/s ; ω = →T = = 1.256 s
m 1.0 T 5
d 2 x dv −75cos(5t − π ) =
am = 75 cm/s 2
a (t ) = = = −75cos(5t − π )
2 −1
dt dt
(12-11)
Örnek : Yay sabiti 20 N / m olan bir yaya bağlı 0.5 kg kütleli cisim x - ekseni
üzerinde genliği 3 cm olan basit harmonik hareket yapıyor.
a −) Sistemin mekanik enerjisini ve cismin maksimum hızını bulunuz.
b −) Cisim denge noktasından 2 cm uzakta iken hızı nedir?
c−) Cisim bu noktadayken kinetik ve potansiyel enerjisi nedir?
1 1
a −) E =K + U = kxm2 = (20)(0.03) 2 =9 × 10−3 J
2 2
−3
1 2(9 × 10 )
x =0 → U =0 → E = mvm2 → vm = =0.19 m/s
2 0.5
1 2 1 2 2 E − kx 2
b −) =
E mv + kx →=
v = 0.141 m/s
2 2 m
1 2 1
c −) K = mv = (0.5) ( 0.141) =× 5 10−3 J
2
2 2
U = E − K = 9 ×10−3 − 5 ×10−3 = 4 ×10−3 J
(12-12)
Örnek : Sürtünmesiz yatay bir yüzeyde bulunan P bloğunun
üzerinde m kütleli başka bir blok ( B bloğu) bulunmaktadır.
Blokların temas yüzeylerinde statik sürtünme katsayısı
µ s = 0.6' dır. P bloğu bir yaya bağlıdır ve f = 1.5 Hz frekansında basit harmonik
hareket yapmaktadır. B bloğunun P' nin üzerinden kaymaması için, harmonik
hareketin maksimum genliği ne olmalıdır?
( 2π f )
2
xm =
0.0662 m 6.62 cm
(12-13)
Örnek : Kütlesi m ve yarıçapı R olan katı bir küre,
5 R yarıçaplı silindirik bir yüzeyde kaymadan θ
4R
1 1
E= mg 4 R(1 − cos θ ) + mv 2 + I ω 2 bulunur.
2 2
U
K
(12-14)
v RωO ve ω 4ωO ifadelerini enerji eşitliğinde yerine yazar ve zamana
4=
göre türev alıp sıfıra eşitlersek (enerji korunduğu için zamanla değişmez)
1 1 2 2
E= mg 4 R(1 − cos θ ) + m ( 4 RωO ) + mR ( 4ωO ) =
2 2 2
küre için I mR
2 5 5
dE dθ d ωO 32 d ωO
=4 g sin θ + 16 RωO + RωO =0 {sin θ ≈ θ küçük açı}
dt dt dt 5 dt
32
4 gθωO + 16 RωOα + RωOα = 0
5
20 g 5g
α= − θ=− θ →α = −ω 2θ
112 R 28 R
5g 2π 28 R
ω= = → T = 2π bulunur.
28 R T 5g
(12-15)
Örnek : Kütlesi M olan bir cisim, O noktası etrafında serbestçe dönebilen
L uzunluğunda ağırlıksız bir çubuğa monte edilerek şekildeki gibi fiziksel
bir sarkaç yapılmıştır. Sarkaç, bağlantı noktasından h kadar aşağıdaki bir
noktadan da yay sabit k olan bir yaya bağlanmıştır. Sistem bir miktar sola
çekilip serbest bırakılıyor ve basit harmonik hareket yapıyor. Salınımın
frekansını bulunuz.
Enerjinin korunumundan,
1 1
E = MgL(1 − cos θ ) + Mv 2 + kx 2 yazılabilir.
2 2
v L= ω , x h sin θ ve cosθ ≅ 1 ifadelerini yukarda yerine yazar
ve zamana göre türev alırsak,
MgL + kh 2 cos θ
α = − 2 θ
ML
bulunur. Küçük açı {cosθ ≅ 1} yaklaşımı ile birlikte,
1/2
MgL + kh 2 1 kh 2
2π f
= =
→ f gL + elde edilir.
ML
2
2π L M
(12-16)
Örnek : Kütlesi m ve uzunluğu L olan ince bir çubuk,
bir ucundan geçen mil etrafında serbestçe dönebilmektedir.
Çubuğun diğer ucu da yay sabiti k olan bir yaya bağlanmıştır.
Çubuğun sağ ucu şekildeki gibi küçük bir θ açısı kadar
kaldırılıp serbest bırakılıyor ve sistem basit salınım hareketi
yapıyor. Salınımın periyodunu bulunuz.
mg
Denge konumunda ∑τ =0 ⇒ x0 = 2k
bulunur. (x0 , sistem dengede iken
2 2 2 2 2 6
τ=
−κθ ile F = −C ⋅ x ifadelerini karşılaştırırsak, C = κ buluruz.
Kütlenin de dönmede eylemsizlik momentine karşılık geldiğini
hatırlarsak, salınımın açısal frekansı ve periyodu,
C κ I I
ω
= = ; = T 2π = 2π
I I C κ
olarak bulunur. Burada I, diskin tele göre eylemsizlik momentidir.
de θ (t ) θ m cos (ωt + φ ) ifadesine sahiptir.
Açısal yer-değiştirme=
(12-18)
Basit Sarkaç :
Sabit bir noktaya bağlı L uzunluğundaki ip ile ipin ucuna bağlı
m noktasal cisminden oluşur. Kütle denge konumundan bir
miktar uzaklaştırılıp serbest bırakılırsa, basit harmonik hareket
yapacaktır.
Biri yerçekimi, diğeri de ipteki gerilme olmak üzere, cisme
etkiyen iki kuvvet vardır. Bu kuvvetlerin oluşturduğu net
tork τ = −r⊥ Fg =− Lmg sin θ ' dır. Burada θ , radyan cinsindendir
ve ipin düşey eksenle yaptığı açıdır. θ 1 (θ <10°) durumunda,
sinθ ≅ θ yaklaşımı yapılabilir ve τ ≅ − ( Lmg ) θ bulunur.
C mgL I I mL2 L
=ω
= = 2π
; T= π
2= π
2= 2π
I I C mgL mgL g
olarak bulunur. (12-19)
Küçük-açı yaklaşımında, θ <<1 ve dolayısıyla sinθ ≅ θ
kabullenmesini yaptık.
(12-20)
Fiziksel Sarkaç :
Bir O noktasından asılmış ve yerçekimi etkisiyle bu nokta
etrafında salınım yapan katı cisimdir. Cisme etkiyen net tork,
τ = −mgh sin θ ifadesine sahiptir. Burada h, katı cismin kütle
merkezi ile O noktası arasındaki mesafedir.
İvme a ise, her noktada çemberin merkezi olan O
noktasına doğrudur ve x-ekseni üzerindeki izdüşümü
−ω 2 xm cos (ωt + φ ) ifadesine sahiptir.
a (t ) =
Sonuç : İster yer-değiştirmeye, ister hıza, isterse de ivmeye bakalım, düzgün dairesel
hareket yapan bir cismin x-ekseni üzerindeki izdüşümü basit harmonik hareket yapar.
(12-24)
Örnek : Bir cisim 3 m yarıçaplı bir çember etrafında 8 rad / s sabit açısal hızla dönmektedir.
t = 0 anında cismin x koordinatı 2 m noktasıdır ve sağa doğru hareket etmektedir. Cismin x
koordinatını, çizgisel hızının ve ivmesinin x − bileşenlerini bulunuz.
vx =−24sin(8t − 0.841)
x(t ) = 3cos(8t − 0.841) →
ax =−192 cos(8t − 0.841)
(12-25)
Sönümlü Harmonic Hareket :
Harmonik hareket yapan bir cismin titreşim genliği, dış bir kuvvetin
etkisiyle azalıyorsa, cisim "sönümlü harmonik hareket" yapıyor denir.
Kütlesi m olan bir cisim, yay sabiti k olan bir yayın ucunda düşey
doğrultuda salınım hareketi yapmaktadır. Cisme, sıvının içinde olacak
şekilde bir de kanatçık monte edilmiştir. Sıvının uyguladığı sönüm
kuvveti Fd = −bv ile verilir.
Negatif işaret, Fd sönüm kuvvetinin salınım yapan cismin hızına her an ters
yönde olduğunu göstermektedir. b parametresi, "sönüm sabiti" olarak bilinir.
Böylece, m kütleli cisim üzerine etkiyen net kuvvet Fnet =ma =−kx − bv ile verilir.
dx d 2x d 2x dx
v ve a = 2 → m 2 + b + kx = 0
dt dt dt dt
differansiyel denklemi elde edilir.
=
Böyle bir denklemin çözümü de: x(t ) xm e − bt /2 m cos (ω ′t + φ ) olur.
(12-26)
Yukarıdaki resimde, x(t ) ' nin zamanla (t ) nasıl değiştiği verilmiştir.
Önceki sayfada verilen çözümü, genliği zamanla xm e − bt /2 m bağıntısına
göre değişen bir cosinüs fonksiyonu gibi düşünebiliriz.
k b2
Sönümlü harmonik hareketin açısal frekansı ω ′= − 2
ile verilir.
m 4m
Sönümlü harmonik harekette mekanik enerji sabit değildir,
1 2 − bt / m
E (t ) ≅ kxm e bağıntısı uyarınca zamanla azalır.
2 (12-27)
Zorla Salınımlar ve Rezonans :
Dışarıdan rahatsız edilerek basit harmonik
hareket yapması sağlanan bir sistemin açısal
frekansı ω0 onun "doğal frekansı" dır. Aynı
rahatsızlık, bağlı olduğu desteğin ω açısal
frekansıyla titreştirilmesiyle de sağlanabilir.
(12-28)
Doğal titreşim frekansı ω0 olan bir harmonik salınıcıda, kütleye şekildeki
gibi, büyüklüğü ω açısal frekansıyla periyodik olarak olarak değişen bir
dış kuvvet uygulandığında, ortaya çıkan harekete "zorlamalı salınım" denir.
Salınıcı denge konumundan bir miktar çekilip bırakılırsa, ω=0 k/m
frekansıyla titreşmeye başlayacaktır.
Ancak, dışarıdan uygulanan kuvvetin sürmesi halinde, kuvvet salınıcıya
kendi frekansı ω ' yı kabul ettirmeye çalışacak ve net hareket, ω0 ve ω
frekanslarındaki titreşim hareketlerinin üst üste binmeleri şeklinde olacaktır.
Belli bir süre sonra, net hareketin açısal frekansı dış kuvvetin açısal
frekansına eşit olur. Bu şart yerine geldiğinde, dış kuvvetin etkisindeki
salınıcı kararlı hal durumundadır denir.
(12-29)
Zorlamalı Kuvvet Etkisindeki Kütle-Yay Sistemi
Yay sabiti k olan bir yaya bağlı m kütlesini ele alalım. Kütlenin denge
noktasından x kadar uzakta olduğu bir durum için hareket denklemi:
d 2x
∑ F =ma =−kx + F0 cos (ωt ) → m dt 2 + kx =F0 cos (ωt )
olacaktır.
ile verilir.
(12-30)
DERS NOTLARININ
HAZIRLANMASINDA