Laporan

Tahunan
2009

Jabatan Perkhidmatan Haiwan Dan Perusahaan Ternak

Sabah

Wisma Pertanian Sabah, Blok B, Aras 3,

Jalan Tasik Off Jalan Maktab Gaya,
88624 Luyang, Kota Kinabalu, Sabah

http://vet.sabah.gov.my
 Isi Kandungan
1. Sepintas Lalu 1

2. Mesaj Dar Pengarah 5

3. Kewangan 6

4. Pembangunan Sumber Manusia 10

5. Pembangunan Penternakan 16

6. Perkhimatan Veterinar 20

7. Kawalan Import/Eksport 26

8. Perkhidmatan Penyiasatan Penyakit Ternakan 28

9. Status Penyakit Ternakan 33

10. Penyembelihan 34

11. Projek Sosioekonomi 35

12. Industri Tenusu Dan Rusa 40

13. Geleri Gambar 47

JPHPT, Sabah.

Sepintas Lalu

Seksyen Kewangan dan Unit Unit Unit

Akaun Hasil Bayaran Gaji
Seksyen Pentadbiran dan Unit Unit Unit Unit Unit
Bahagian Khidmat

Pengurusan Pentadbiran Pengurusan Fail Aset Kenderaan

Pengurusan

Am Personal & Rekod & Stor

Seksyen Perancangan dan Unit Unit Unit Unit
Pembangunan Sumber Perancangan Penerangan Perpustakaan Pengurusan
Manusia & ICT Veterinar
Seksyen Pembangunan Wilayah Wilayah Wilayah Wilayah Wilayah Wilayah
Daerah Beaufort Kota Kinabalu Kudat Keningau Sandakan Tawau
Bahagian Pembangunan

Seksyen Komoditi Unit Unit Unit Unit Unit

Industri Ternakan

Ruminan Tenusu Unggas Khinzir Aneka

& Rusa Ternakan
Seksyen Pembangunan dan Unit Unit Pusat Pusat
Penyelidikan Industri Pembangunan Penyelidikan Pemprosesan Bioteknologi
Sumber Genetik & Pemindahan Makanan
Teknologi Ternakan

Seksyen Kesihatan Veterinar Unit Unit Unit Makmal

Bahagian Perkhidmatan

Pelesenan Epidemiologi QAP Diagnosa

Veterinar
Veterinar

Seksyen Kesihatan Awam Unit Unit Unit Makmal

Veterinar Pemeriksaan & Abattoir/PTDS Kuarantin Kesihatan Awam
Penguatkuasaan Veterinar

11
JPHPT, Sabah.

Sepintas Lalu

Industri ternakan yang komersil, bersepadu dan mantap untuk mengeluarkan makanan
Visi

yang berkualiti bagi mencapai tahap saradiri yang berkekalan dan eksport

Memberikan perkhidmatan veterinar dan pengurusan ternakan yang profesional sebagai

pemangkin kepada industri ternakan yang mantap bagi membekal makanan daripada
Misi

hasil ternakan yang bermutu dan selamat

 Jabatan Perkhidmatan Haiwan dan Perusahaan Ternak merupakan salah satu daripada
empat Jabatan di bawah naungan Kementerian Pertanian dan Industri Makanan Sabah.
Jabatan ini telah diwujudkan dalam tahun 1976. Sebelum ini sektor ternakan di Sabah
telah dikawalselia oleh Jabatan Pertanian Sabah di bawah naungan Bahagian
Profail Jabatan

Perusahaan Ternak yang diketuai oleh seorang Penolong Pengarah.


Tugas utama pada waktu tersebut sebahagian besar meliputi program pencegahan
jangkitan penyakit dan rawatan ternakan. Hanya pada 01 Januari 1976, Bahagian ini
ditauliahkan menjadi sebuah jabatan dengan nama Jabatan Perkhidmatan Haiwan dan
Perusahaan Ternak diketuai oleh Pengarah Perkhidmatan Haiwan dan Perusahaan
Ternak. Aktiviti Jabatan ini juga diperluaskan untuk mencakup pengeluaran dan
pembangunan industri ternakan di Sabah.
 Mencegah, mengawal dan membasmi penyakit-penyakit haiwan dan zoonotik.
 Menentukan bahan-bahan haiwan untuk makanan manusia suci, bersih dan sesuai untuk
dimakan.

Objektif

 Menggalakkan pertumbuhan dan pembangunan industri haiwan yang mantap.


 Menggalakkan pertumbuhan dan pembangunan industri makanan haiwan.

Menentukan kebajikan dan kesejahteraan semua haiwan sentiasa terpelihara.

22
JPHPT, Sabah.

Sepintas Lalu

 Meninggikan daya pengeluaran ternakan dengan menggunakan sistem pengurusan,

pembiakan dan pemakanan ternakan yang menggunakan teknologi moden yang sesuai.

 Menggalakkan penyertaan penternak-penternak kecil di dalam rancangan penternakan
secara program tersusun seperti program tenusu, lembu pedaging, ternakan kerbau,
kambing/bebiri dan rusa.

 Menambah dan membekalkan ternakan-ternakan yang bermutu melalui pembiakan dan
pengimportan baka ternakan yang bermutu tinggi.

 Menggunakan sumber bekalan makanan ternakan yang bermutu tinggi melalui
pembangunan dan penggunaan padang ragut, tanaman rumput/foder persendirian dan
penggunaan sisa-sisa pertanian serta integrasi di antara tanaman dengan ternakan.

 Menyampaikan perkhidmatan kesihatan veterinar yang cekap dan memuaskan ke arah
peningkatan taraf penternakan dan pertumbuhan industri ternakan.
Strategi


 Menyampaikan perkhidmatan kesihatan awam veterinar supaya makanan yang
dihasilkan daripada ternakan dapat disampaikan dalam keadaan selamat dan berkualiti.

 Menjalankan kegiatan-kegiatan penyelidikan dan pembangunan ke arah meningkatkan
pengeluaran dan kesihatan ternakan.

 Menambah kemudahan-kemudahan latihan dan pengembangan serta khidmat nasihat
susulan untuk menentukan kejayaan rancangan-rancangan penternakan melalui
peningkatan kemahiran dan pengetahuan.

 Menambah kemudahan infrastruktur Jabatan supaya dapat memberi perkhidmatan di
kawasan luar bandar dengan lebih mudah dan meluas.

 Mewujudkan kepakaran dalam bidang kawalan pencemaran dari aktiviti penternakan.

Memastikan penguatkuasaan undang-undang yang berkaitan dengan bidang veterinar
berjalan dengan baik.

33
JPHPT, Sabah.

Sepintas Lalu

 Pengeluaran ternakan, hasil ternakan dan makanan ternakan.


 Pengawalan, pencegahan dan penghapusan penyakit haiwan, kuarantin dan
penyelidikan.

 Penggandaan latihan bagi industri ternakan.

Fungsi

 Pengawalan import dan eksport ternakan dan hasil ternakan.


 Pemeriksaan daging, susu, telur dan pengawalan tempat penyembelihan.

Pengembangan pengeluaran dan kesihatan ternakan.

44
 Mesaj dari

Pengarah
Tahun 2009 industri ternakan berjaya menyumbang sebanyak RM702.73 juta kepada anggaran pengeluaran
kasar sector ternakan Negeri. Untuk tahun ini, RM543.02 juta (77.27%) disumbangkan oleh sub-sektor ayam/itik
yang merangkumi pengeluaran daging dan telur, subsector khinzir menyumbang sebanyak RM 7.91 juta iaitu
20.26% daripada jumlah keseluruhan anggaran pengeluaran kasar. Subsektor ruminan dan tenusu
menyumbang RM 6.76 juta dan RM 10.56 juta, iaitu sebanyak 0.96% dan 1.5 % masing-masing.

Status kesihatan ternakan/haiwan di negeri Sabah adalah terkawal dengan perlaksanaan langkah-langkah
pencegahan yang dirancang dengan teliti.

Bagi pihak jabatan, saya ingin menyatakan kesyukuran ikhlas untuk pelanggan-pelanggan kita, untuk sokongan
berterusan mereka dan keyakinan dalam jabatan sepanjang tahun dan juga setinggi-tinggi penghargaan kepada
pengurusan dan kakitangan jabatan atas komitmen, usaha gigih serta dedikasi mereka yang membolehkan
jabatan mencapai prestasi yang memberangsangkan. Semoga pencapaian tahun 2009 akan menjadi
rangsangan dan dorongan bagi kakitangan JPHPT membuat penilaian semula prestasi dan sumbangan masing-
masing di masa lampau untuk kemajuan Jabatan di masa akan datang. Anjakan dan perubahan skop dalam
perkhidmatan yang perlu ditawarkan hendaklah sesuai dengan permintaan para pengguna dan pelanggan
jabatan bagi mempastikan JPHPT akan terus relevan di negeri ini serta sama-sama mengembeleng usaha
menuju ke arah kecemerlangan dan menyahut cabaran dalam dunia globalisasi ini. .

DATUK HJ. AWANG SAHAK HJ. AWANG SALLEH

Pengarah Jabatan Perkhidmatan Haiwan
Dan Perusahaan Ternak
Negeri Sabah h

5
Kewangan
Jadual 1. Peruntukan Pembangunan Persekutuan P21
Perbelanjaan Baki
Butiran Vot Vot Peruntukan Asal
Sebenar Peruntukan
Projek Lembu Pedaging P21-22500-001 140,000.00 433,761.00 -293,761.00
Institut Veterinar Sabah P21-22500-002 210,000.00 209,935.00 65.00
Pengeluaran Bibit/Baka Ternakan P21-22500-003 0.00 0.00 0.00
Program Agro Pelancongan Haiwan Sabah P21-22500-004 125,000.00 56,550.00 68,450.00
Program Kawalan, Pencegahan & Pembasmian
P21-22500-005 347,000.00 271,349.15 75,650.85
Penyakit Haiwan Negeri Sabah
Program Pembangunan Industri Ternakan P21-22500-006 250,000.00 248,708.70 1,291.30
Program Promosi Dagangan Industri Ternakan P21-22500-007 93,000.00 74,302.45 18,697.55
Program Pembangunan & Penempatan Ternakan
Ruminan P21-22500-008 200,000.00 176,526.43 23,473.57
Projek Makmal Diagnosa Veterinar P21-22500-009 1,500,000.00 927,890.30 572,109.70
Projek Padang Ragut Bersepadu P21-22500-010 74,000.00 53,680.00 20,320.00
Projek Pembangunan & Peningkatan Kemudahan
Kuaratin P21-22500-011 250,000.00 249,850.00 150.00
Projek Pembangunan & Peningkatan Keupayaan
P21-22500-012 224,400.00 186,511.55 37,888.45
Pemeriksaan & Penguatkuasaan Veterinar
Projek Pembangunan & Penyelidikan Ternakan P21-22500-013 100,000.00 89,728.80 10,271.20
Projek Pembangunan Industri Tenusu Sabah P21-22500-014 0.00 0.00 0.00
Projek Pemprosesan Makanan Ternakan Ruminan P21-22500-015 250,000.00 249,950.00 50.00
Projek Peningkatan Baka Kambing Kunak P21-22500-016 300,000.00 206,467.00 93,533.00
Projek Peningkatan Kualiti Hasil Keluaran Ladang
Ternakan P21-22500-017 103,100.00 94,811.95 8,288.05
Projek Peningkatan Perkhidmatan Klinik Veterinar P21-22500-018 160,000.00 155,983.15 4,016.85
Pusat Bioteknologi Ternakan P21-22500-019 118,600.00 118,594.40 5.60
Pusat Pemasaran Ternakan P21-22500-020 150,000.00 111,024.50 38,975.50
Pusat Pengeluaran Lembu Baka Tenusu Dara P21-22500-021 525,000.00 524,836.39 163.61
Pusat Pengurusan & Pemindahan Teknologi
Ternakan Sabah P21-22500-022 175,000.00 94,298.40 80,701.60
Pusat Peningkatan Baka Lembu Pedaging Pulau
Sebatik P21-22500-023 350,000.00 346,678.00 3,322.00
Pusat Teknologi Daging Kinarut P21-22500-024 111,000.00 104,159.94 6,840.06
Skim Pembangunan Ternakan Nabawan P21-22500-025 400,000.00 399,021.50 978.50
Jumlah Pembelanjaan 6,156,100.00 5,384,618.61 771,481.39

6
Jadual 2. Peruntukan Mengurus (Negeri)
Peruntukan Peruntukan Perbelanjaan Perbelanjaan %
Butiran Vot
Asal Ditambah/pindah Dirancang Sebenar Perbelanjaan
Pentadbiran Emolument Kakitangan 18,150,000.00 700,000.00 17,450,000.00 17,067,063.33 97.81%
Pentadbiran Sumber Manusia 82,000.00 82,000.00 31,719.99 38.68%
Pentadbiran Am Pejabat 1,203,000.00 220,000.00 1,423,000.00 1,313,774.55 92.32%
Pameran & Pertunjukan 135,000.00 135,000.00 95,001.42 70.37%
Buruh 3,000,000.00 500,000.00 3,500,000.00 3,088,661.15 88.25%
Persidangan Tahunan JPHPT Sabah 30,010.00 30,010.00 288.00 0.96%
Perkhidmatan Keselamatan 500,000.00 500,000.00 129,582.30 25.92%
Penyenggaraan Bangunan 1,000,010.00 200,000.00 1,200,010.00 1,062,985.13 88.58%
Pengendalian & Penyenggaraan Loji, Kenderaan
Perkakas 800,000.00 100,000.00 900,000.00 757,118.17 84.12%
Pengendalian & Penyenggaraan Stesen 300,000.00 180,000.00 480,000.00 411,879.70 85.81%
Pengendalian & Penyenggaraan Perahu Lanca
Jabatan 36,010.00 36,010.00 31,782.24 88.26%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Makanan 135,000.00 135,000.00 119,124.12 88.24%
Pengendalian & Penyenggaraan Perpustakaan 20,000.00 20,000.00 19,982.00 99.91%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Pembiakan
Ayamitik 38,000.00 38,000.00 37,727.40 99.28%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Pembiakan
Khinzir 60,000.00 60,000.00 55,521.41 92.54%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Arnab 17,000.00 17,000.00 16,859.00 99.17%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Pembiakan
Kambing Bongawan 16,500.00 16,500.00 11,282.24 68.38%
Pengendalian & Penyenggaraan Kuarantin
Kandang Anjing & Kucing 29,000.00 29,000.00 25,091.45 86.52%
Pengendalian & Penyenggaraan Rancangan
Pendaftaran Suntikan 45,000.00 45,000.00 18,565.68 41.26%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Burung
Puyuh 40,000.00 40,000.00 39,589.20 98.97%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Angsa 30,000.00 30,000.00 26,587.45 88.62%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit
Pemeriksaan Daging 60,500.00 60,500.00 46,935.48 77.58%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Audio Visual 17,500.00 17,500.00 15,539.00 88.79%
Pengendalian & Penyenggaraan Unit Pemeriksa &
Penguatkuasa Veterinar 189,000.00 189,000.00 115,492.82 61.11%
Pengendalian & Penyenggaraan Pusat Teknologi
Daging Sabah 270,000.00 270,000.00 241,603.84 89.48%
Pengendalian & Penyenggaraan Makmal
Kesihatan Awam Veterinar Kota Kinabalu 265,000.00 265,000.00 240,902.04 90.91%
Pengendalian & Penyenggaraan Ladang Ruminan 200,000.00 200,000.00 159,481.63 79.74%
Banci Ternakan 30,000.00 30,000.00 20,776.39 69.25%
Pembelian Susu Daripada Penternak 25,200,000.00 500,000.00 24,700,000.00 16,353,139.73 66.21%
Perkhidmatan Pembersihan Rumah Sembelih 165,000.00 165,000.00 126,419.98 76.62%
Pendidikan Veterinar 230,000.00 230,000.00 173,961.54 75.64%
Ubat-Ubatan & Perkakas-Perkakas 850,000.00 850,000.00 806,346.54 94.86%
Bahan-Bahan Makanan 1,400,000.00 1,400,000.00 1,374,592.33 98.19%
Pembangunan Daerah 75,000.00 75,000.00 74,338.00 99.12%
Kelengkapan Pejabat 10.00 10.00 0.00 0.00%
Bantuan Musim Kemarau & Banjir & Mengganti
Rugi Penyembelihan Yang diwajibkan di Dalam
Menghadapi Penyakit Berjangkit 10.00 10.00 0.00 0.00%
Jumlah Keseluruhan 54,618,550.00 54,618,550.00 44,109,715.25 80.76%

7
Jadual 3. Peruntukan Pembangunan Negeri
Peruntukan Peruntukan Perbelanjaan Perbelanjaan %
Butiran Vot
Asal Ditambah/pindah Dirancang Sebenar Perbelanjaan

Stesen Kuarantin Haiwan 726,500.00 726,500.00 638,446.61 87.88%

Stesen Pembiakan Ternakan, Sebrang 1,100,000.00 1,100,000.00 1,081,078.00 98.28%
Kereta-Kereta & Perahu-Perahu 143,230.00 143,230.00 142,584.44 99.55%
Projek Pembangunan Padang Ragut 2,407,850.00 2,407,850.00 2,311,774.83 96.01%
Bangunan-Bangunan 447,730.00 500,000.00 947,730.00 801,807.06 84.60%
Projek Pembangunan Ayam/Itik 248,800.00 248,800.00 230,644.03 92.70%
Projek Ternakan Pekebun Kecil 800,000.00 800,000.00 781,938.73 97.74%
Projek Pembangunan Itik 76,160.00 79,160.00 74,155.23 93.68%
Pusat Latihan Menternak 653,780.00 653,780.00 645,102.72 98.67%
Projek Pembangunan Teknologi Maklumat 752,950.00 752,950.00 469,265.57 62.32%
Rumah Penyembelihan & Kesihatan Awam
96.09%
Veterinar 2,111,190.00 5,000,000.00 7,111,190.00 6,833,406.27
Projek Pembangunan & Peningkatan Kemudahan 92.84%
Penguatkuasa Veterinar 439,270.00 439,270.00 407,825.72
Projek Pembangunan & Peningkatan Kemudahan 84.08%
Pemeriksaan Veterinar 570,000.00 570,000.00 479,234.78
Projek Lembu Tenusu 6,225,000.00 6,225,000.00 6,215,530.36 99.85%
Projek Kemajuan Payau 355,000.00 355,000.00 341,122.51 96.09%
Program Pengeluaran Baka Lembu Tenusu 850,000.00 850,000.00 845,947.30 99.52%
Makmal Diagnostic Veterinar 530,000.00 530,000.00 485,753.43 91.65%
Pusat Penyelidikan Ternakan 338,000.00 338,000.00 315,331.24 93.29%
Pusat Pembiakan Kambing 837,000.00 837,000.00 826,878.98 98.79%
Projek Kerbau Telupid 520,430.00 520,430.00 463,196.80 89.00%
Skim Bantuan Kerbau 750,000.00 750,000.00 730,484.46 97.40%
Skim Pawah Kambing 2,850,000.00 2,850,000.00 2,526,136.62 88.64%
Pengeluaran Makanan Ternakan 1,100,000.00 1,100,000.00 957,994.01 87.09%
Pusat Menternak Lembu Dara 900,000.00 900,000.00 881,991.35 98.00%
Kemudahan Perkhidmatan Pengembangan
91.16%
Ternakan 500,910.00 500,910.00 456,607.83
Projek Pembangunan Arnab 133,890.00 133,890.00 127,665.22 95.35%
Kilang Makanan Ternakan Ruminan Kalumpang 250,000.00 250,000.00 232,652.42 93.06%
Projek Integrasi Ternakan PINTAR 2,885,160.00 2,885,160.00 2,714,818.69 94.10%
Pusat Pembanyakan Ternakan 900,000.00 900,000.00 879,429.73 97.71%
Pusat Pembanyakan Ternakan, Tawau 520,000.00 520,000.00 502,005.96 96.54%
Pusat Bioteknologi 1,058,780.00 1,058,780.00 1,055,434.34 99.68%
Pusat Pembiakan Ayam Kampung 303,610.00 303,610.00 288,499.71 95.02%
Program Promosi Dagangan Industri Ternakan 361,000.00 361,000.00 184,035.91 50.98%
Program Agro-Pelancongan Haiwan Sabah 400,000.00 400,000.00 369,666.03 92.42%
Skim Pembangunan Ternakan Nabawan-TKPM 650,000.00 650,000.00 397,279.62 61.12%
Pusat Peningkatan Baka Kambing Kunak 500,000.00 500,000.00 493,944.00 98.79%
Pusat Peningkatan Baka Lembu Pedaging, Pulau 97.13%
Sebatik 500,000.00 500,000.00 485,648.28
Program Kawalan, Pencegahan dan Pembasmian 98.31%
Penyakit Haiwan 485,000.00 485,000.00 476,794.12
Projek Peningkatan Perkhidmatan Klinik Veterinar 250,000.00 250,000.00 221,549.52 88.62%
Program Peningkatan Kualiti Hasil Keluaran 87.86%
Ladang Ternakan 138,000.00 138,000.00 121,245.54
Jumlah Keseluruhan 35,569,240.00 41,072,240.00 38,494,907.97 93.72%

8
Jadual 4. Peruntukan Pembangunan Persekutuan
Peruntukan Peruntukan Perbelanjaan Perbelanjaan %
Butiran Vot
Asal Ditambah/pindah Dirancang Sebenar Perbelanjaan
Projek Pembangunan Teknologi Maklumat 93,000.00 93,000.00 84,002.00 90.32%
Projek Rumah Penyembelihan & Kesihatan Awam 899,500.00 899,500.00 850,667.47 94.57%
Projek Lembu Tenusu 52,000.00 52,000.00 48,102.90 92.51%
Pusat Latihan Menternak 2,600.00 2,600.00 2,600.00 100.00%
Pembangunan Tanah Untuk DPN3 885,000.00 885,000.00 828,252.00 93.59%
Projek Itik 100,000.00 100,000.00 97,253.25 97.25%
Projek Lembu Pedaging 6,156,100.00 6,156,100.00 5,384,619.21 87.47%
Pusat Menternak Lembu Dara 3,000.00 3,000.00 2,940.00 98.00%
Jumlah Keseluruhan 8,191,200.00 8,191,200.00 7,298,436.83 89.10%

9
Pembangunan Sumber Manusia
Latihan dan Kursus
Aset penting bagi sebuah jabatan atau organisasi ialah tenaga kerja yang mahir. Ia merupakan penggerak utama
dalam pembangunan sektor penternakan di negeri Sabah agar ianya maju dan bercorak kompetitif. Dalam
menyediakan golongan tenaga mahir dan terlatih, tanggungjawab ini telah diberikan kepada Pusat Pengurusan
Veterinar Tuaran. Pusat ini berfungsi untuk merancang, menyelaras dan mengatur aktiviti serta pendidikan yang
bertujuan meningkatkan kepakaran kakitangan agar ianya relevan dengan masa dan dapat menyampai dan
menyalur ilmu pengetahuan serta kemahiran kepada pengusaha ternakan dan kumpulan sasar Jabatan yang
lain. Disamping itu, modul latihan yang bersesuaian juga direka untuk memberi pendidikan kepada para
penternak serta peserta dari agensi-agensi lain.

Seramai 266 orang kakitangan telah berjaya menjalani berbagai jenis latihan berkenaan dengan bidang tugas
masing-masing. Sementara itu, 482 orang penternak telah menghadiri pelbagai kursus pengurusan ternakan
dalam tempoh setahun ini.

10
Jadual 5. Program latihan yang dilaksanakan dan bilangan peserta.
NAMA KURSUS KAKITANGAN PENTERNAK
1. PENINGKATAN KOMPETENSI ANGGOTA
1.1 OpenOffice.org writer & calc (Siri 1) 14
1.2 OpenOffice.org writer & calc (Siri 2) 14
1.3 Penternakan Itik (Staf Jabatan) 18
1.4 SISVOT 14
1.5 Ceramah Bahagian Akaun 93
1.6 OpenOffice.org writer & calc (Siri 3) 15
1.7 Induksi Khusus Pembantu Veterinar 2009 25
1.8 Pengendalian dan Penyelenggaraan Jentera dan Peralatan Ladang 10
1.9 Penternakan Rusa 13
1.10 SISVOT 15
1.11 DAVETSA – Modul Penguatkuasaan 11
1.12 DAVETSA – Modul Kuarantin 11
1.13 OpenOffice.org writer & calc (Siri 4) 13
2. PENTERNAK/USAHAWAN
2.1 Asas Lembu Tenusu 27
2.2 Penternakan Kambing Siri I 42
2.3 Penternakan Itik 47
2.4 Penternakan Lembu Pedaging 21
2.5 Seminar Penternakan Kambing 50
2.6 Penternakan Kambing 29
2.7 Penternakan Rusa 21
2.8 Penternakan Kambing (DPMM) 21
2.9 Penternakan Itik 29
2.10 Penjagaan Kesihatan Ternakan Kambing 27
2.11 Pemprosesan Bebola Daging, Ayam dan Ikan 21
2.12 Penternakan Ayam 44
2.13 Penternakan Kambing (Pertubuhan Peladang) 43
3. PEMBANGUNAN PENTERNAK/SKIM BANTUAN TERNAKAN
3.1 Penternakan Kambing (PSE) 33
3.2 Penternakan Lembu Pedaging (Projek Transformasi dan Sosek 27
JUMLAH KESELURUHAN 266 482

11
Unit Perpustakaan
Perkhidmatan perpustakaan diwujudkan sejak tahun 1980-an. Terdapat beberapa koleksi bahan
perpustakaan seperti buku-buku rujukan, laporan tahunan dan sebagainya yang disimpan di pejabat Pusat
Penyelidikan Penyakit Haiwan Kepayan. Pada tahun 1990 koleksi bahan perpustakaan telah dipindahkan ke
bangunan baru di tingkat 1, Kompleks Veterinar JPHPT Kepayan dan seorang penolong pegawai perpustakaan
telah dilantik mengurus koleksi bahan perpustakaan ini dan dibantu oleh seorang kakitangan.

Pada tahun 2004 sekali lagi Perpustakaan JPHPT Sabah telah dipindahkan ke Ibu Pejabat JPHPT,
Aras 3 blok B, Wisma Pertanian Sabah, Kota Kinabalu. Di sini perkhidmatan perpustakaan mula bertambah aktif,
pengujung dan peminjam semakin bertambah ramai dan permintaan bahan perpustakaan juga bertambah
banyak. Perpustakaan kini mempunyai pelbagai koleksi bahan perpustakaan seperti Koleksi Buku teks, Koleksi
Terbitan Jabatan, Koleksi Terbitan Berkala, Koleksi Audio Visual, Koleksi Album Kenangan dan sebagainya.

Visi
Menjadi sebuah perpustakaan khusus yang cemerlang dan terbilang sepanjang masa.

Misi
Membantu dalam penyebaran dan perkembangan sumber maklumat diperingkat jabatan kerajaan.

Obkektif

Menyimpan dan memelihara bahan-bahan terbitan JPHPT supaya bahan ini terjaga dengan selamat
sebagai koleksi terbitan jabatan dan dapat digunakan sepanjang zaman.

Membekal dan mengumpul koleksi bahan perpustakaan dalam subjek-subjek yang lebih komprehensif
bagi memenuhi kehendak pelanggan dan keperluan organisasi dalam mencapai visi dan misi jabatan.

Membantu pihak perpustakaan Negara Malaysia dan Perpustakaan Negeri Sabah dalam
menggalakkan pengunaan dan kemudahan perkhidmatan sumber-sumber perpustakaan kea rah
masyarakat yang berilmu pengetahuan.

Memastikan setiap maklumat disebarkan, dipelajari dan digunakan oleh setiap kakitangan dan pegawai
di jabatan kerajaan seperti yang terkandung dalam Akta Perkhidmatan Negeri Sabah Bab 13 No.12.

12
Fungsi Utama

1. Membangunkan koleksi bahan Perpustakaan

Perpustakaan perlu membangunkan koleksinya dengan membuat pemilihan dan perolehan bahan yang
sesuai dan terkini, Perpustakaan juga membuat pelupusan bagi bahan-bahan yang rosak, luput tarikh,
berulang dan sebagainya. Manakala bahan-bahan lama disimpan di Perpustakaan PPV Tuaran.

2. Mengurus dan memproses bahan-bahan perpustakaan

Bahan-bahan perpustakaan perlu diurus dan diproses sebelum digunakan. Antara kerjas memproses
bahan ialah mengecap hak milik, melebel, melapik dan seterusnya menyusun bahan ke rak buku.
Bahan Perpustakaan juga perlu dijaga daripada serangga perosak seperti anai-anai, lipas, tikus dan
sebagainya.

3. Mengkatalog dan mengelas bahan perpustakaan

Pengkatalogan adalah proses menyediakan rekod catalog bahan maklumat yang perlu mempunyai
nombor khas, keterangan deskriptif bahan dan tajuk perkara. Manakala pengelasan ialah satu sistem
klasifikasi yang sistematik bagi memudahkan penyusunan dan pencapaian bahan-bahan itu.

4. Mengurus penyerahan bahan perpustakaan

Perpustakaan juga mengurus permohonan ISBN/ISSN untuk bahan yang diterbitkan oleh jabatan dan
seterusnya membuat penyerahan bahan kepada Perpustakaan Negara Malaysia sebagaimana yang
termaktub dalam Akta Penyerahan Bahan Perpustakaan 1986 [Akta 331] dan Enakmen Perpustakaan
Negeri Sabah 1988 [Pindaan] Tahun 2007.

5. Mengurus pentadbiran perpustakaan

Selain mengurus bahan perpustakaan, perputakaan juga mengurus pentadbirannya yang melibatkan
pengurusan kakitangan, fail-fail perpustakaan, surat menyurat, inventori dan kewangan perpustakaan.
Pentadbiran perpustakaan juga bertanggungjawab dalam susunatur dan pembangunan infrastruktur
sesebuah perpustakaan itu.

13
Perkhidmatan-Perkhidmatan

1. Seksyen perkhidmatan rujukan

Perkhidmatan rujukan adalah perkhidmatan yang paling penting bagi sesebuah perpustakaan khusus.
Bagi memudahkan kerja-kerja rujukan bahan, Perpustakaan JPHPT Sabah telah mencipta satu sistem
database untuk memudahkan kakitangan perpustakaan dan juga para pelnggan mencari bahan yang
diperlukan.

2. Seksyen perkhidmatan pinjaman

Perpustakaan juga menyediakan perkhidmatan pinjaman kepada bahan-bahan yang dibenarkan

meminjam seperti buku-buku non-fiksyen dan fiksyen kepada para pelanggannya mengikut polisi
perpustakaan yang ditetapkan. Selain itu seksyen ini juga mengurus pemulangan, pembaharuan dan
tempahan bahan.

3. Perkhidmatan perpustakaan daerah

Perpustakaan juga membuat taburan bahan ke JPHPT daerah supaya meklumat dapat disampai dan
digunakan bersama. Antara bahan yang diedarkan adalah seperti buku-buku yang berkaitan dengan
aktiviti jabatan, pengurusan ternakan, buku perkhidmatan awam, buku undang-undang dan sebagainya.

4. Perkhidmatan DAVETSA dan internet

Perpustakaan juga menyediakan perkhidmatan DAVETSA iaitu satu aplikasi jabatan yang memuatkan
pencarian maklumat mengenai aktiviti jabatan, permohonan kursus yang ditawarkan, permohonan
lessen import dan eksport ternakan dan sebagainya. Perpustakaan juga menyediakan perkhidmatan
internet kepada para pelanggannya.

5. Perkhidmatan antara perpustakaan

Perpustakaan juga menyediakan perkhidmatan antara perpustakaan untuk membantu para pelanggan
mendapatkan maklumat yang tidak terdapat di perpustakaan JPHPT tetapi terdapat di perpustakaan
awam atau khusus yang lain disamping membantu memperluaskan penggunaan sumber-sumber dan
perkhidmatan antara perpustakaan.

14
Jadual 6. Bilangan pengunjung, peminjam dan pinjaman bahan.
Perkara Bilangan
Pengunjung 551 orang
Peminjam 92 orang
Pinjaman Bahan 755 naskah

Jadual 7. Bilangan perolehan bahan.

Perkara Bilangan
Buku Teks 557 naskah
Terbitan Jabatan 36 naskah
Audio Visual 4 buah
Terbitan Berkala 28 judul
Suratkhabar 3 judul

15
Pembangunan Penternakan
Jadual 8. Anggaran Populasi Ternakan
Jenis Ternakan Jumlah Ternakan

Kerbau 47,200
Lembu Pedaging 50,820
Lembu Tenusu 9,371
Kambing 47,110
Bebiri 2,009
Babi spp 83,972
Rusa 2,568
Ayam pedaging 2,691,941
Ayam penelur 2,412,300
Itik pedaging 23,100
Itik penelur 20,197

Jadual 9. Anggaran Hasil Ternakan

Purata
Jenis Hasilan Kuantiti Harga Nilai (RM)
Runcit (RM)
Daging kerbau (kg) 28,000 18.00 504,000
Daging lembu (kg) 347,480 18.00 6,254,640
Daging khinzir (kg) 7,910,840 18.00 142,395,120
Daging ayam (kg) 37730384 9.50 358,438,648
Daging itik (kg) 369600 14.00 5,174,400
Telur ayam (biji) 504572400 0.35 176,600,340
Telur itik (biji) 3120000 0.90 2,808,000
Susu segar (liter) 7037119.78 1.50 10,555,680
JUMLAH 702,730,828

16
Carta 1. Pebandingan Pelbagai Jenis Ternakan Negeri Sabah
Lembu Tenusu
Kerbau Lembu Pedaging 0.2%
0.9% 0.9% Kambing Bebiri
0.9% 0.04%
Itik penelur Babi
0.4% 1.7%
Itik pedaging Rusa
0.7% 0.0%

Ayam penelur
46.8% Ayam pedaging
46.6%

Carta 2. Pebandingan Pelbagai Jenis Hasil Ternakan Negeri Sabah

Daging kerbau Daging lembu

Susu segar 0.11% 0.75%
Telur itik 1.90%
0.14%
Daging khinzir
Telur ayam 24.49%
23.99%

Daging ayam
Daging itik 45.44%
3.16%

17
Jadual 10. Prestasi Ladang Ruminan Besar Jabatan
Terima Pungutan
Ladang Jantan Betina Anak Kelahiran Kematian Jualan Agihan
Balik Hasil (RM)
HRC Kalumpang 31 174 36 25 36 60 86 249,585.00
SPT Batu 16, Tawau
66 299 115 135 42 91,529.00
(Pedaging)
PPT Wario II, Entilibon 17 142 33 15 19 20,245.00
PPT Timbang Menggaris 36 102 14 29 25 21 22,860.00
PPT Wario I 26 153 82 45 19 35 116 262 41,057.50
Projek Kerbau Telupid 6 216 55 37 12 11 4 28,610.00
SPT Sebrang (Lembu
48 250 52 123 92 76 24 229,979.50
Tenusu)
SPT Sebrang (Lembu
9 11,675.00
Pedaging)

Jadual 11. Prestasi Ladang Ruminan Kecil Jabatan

Pungutan
Terima
Ladang Jantan Betina Anak Kelahiran Kematian Jualan Agihan Hasil
Balik
(RM)
PPK Purutan, Tambunan 44 169 42 127 89 25 5 0 7,829.00
PPK Telupid 10 83 45 63 97 22 0 54 4,428.00
SPK Bongawan 146 416 57 94 102 184 0 150 25,492.00
SPK Lahad Datu 75 79 85 1 19 20
PPB Ranau 54 377 168 151 73 22 1 0 2,732.00

18
Jadual 12. Pengeluaran Pelbagai Makanan Ternakan Jabatan
Bilangan Berat
Jenis Makanan Ternakan
(karung) (m.tan)
Lembu Tenusu (Dairy Supplement) 5,336 266.8
Lembu Pedaging (Cattle Supplement) 5,050 252.5
Kambing Pembiak (Goat Supplement) 6,223 311.15
Itik Pembiak (Duck Breeder) 2,074 103.7
Itik Penelur (Duck Layer) 392 19.6
Angsa Pembiak (Geese Breeder) 201 10.05
Turki Pembesar (Turkey Grower) 155 7.75
Turki Pembiak (Turkey Breeder) 151 7.55
Ayam Pembiak (Poultry Breeder) 170 8.5
Jumlah 19,752 987.6

19
Perkhidmatan Veterinar
Jadual 13. Bilangan Kes Rawatan
Spesies Kes Bil. Haiwan
Lembu 943 4,310
Kerbau 628 5,692
Kambing 1,537 9,351
Bebiri 3 30
Khinzir 292 999
Ayam 5,458 166,397
Itik 74 8,172
Anjing 3,893 5,045
Kucing 4,421 5,433
Rusa 5 6
Lain-lain 107 375

Carta 3. Jumlah kes rawatan berdasarkan spesies

Kucing Itik
0.43% Rusa
Anjing 25.47%
0.03%
22.42% Lain-lain
0.62%

Bebiri
0.02%
Lembu
Khinzir
5.43%
1.68%
Kambing
8.85% Kerbau
Ayam 3.62%
31.44%

20
Carta 4. Jumlah Kes Pembedahan

Amputation
0.30% Castration
47.95%

Tail docking Lain-lain

2.44% 9.28%

Dystokia
0.61% Spaying
39.42%

Carta 5. Jumlah Kes Pembedahan Berdasarkan Spesies

Lembu
Kambing 3.87% Khinzir
2.51% 5.22%

Anjing
Kucing
32.11%
56.29%

21
Carta 6. Jumlah Kes Pemvaksinan Ayam

23,184
2009 25,273
21,810
FOWL
4,590
2008

POX
24,727
4,684 ND STD
21,950
2007

48,740
22,570 ND SF
34,067
2006

T 51,454
21,768
a
14,373
h
2005

64,510
u 12,342
n 13,467
2004

71,269
9,743
41,262
2003

122,823
38,672
105,502
2002

195,138
52,264

0 20,000 40,000 60,000 80,000 100,000 120,000 140,000 160,000 180,000 200,000

Bilangan (ekor)

22
Carta 7. Jumlah Kes Pemvaksinan Lembu & Kerbau

2005 6,049 660

2006 4,258 245

2007 4,948 1,281

Tahun

2008 3,711 254

2009 1,417 52

Kerbau Lembu

23
Kawalan Import dan Eksport
Jadual 14. Jumlah Import Berdasarkan Klasifikasi
KLASIFIKASI NILAI CIF (RM)
Ayam 86,262,788.00
Hasil tenusu 210,454,383.00
Kerbau 31426145
Lembu 45,433,862.00
Itik 1,949,626.00
Kambing 5,977,302.00
Babi 1,308,079.00
Bebiri 9,353,420.00
Lain-lain 73,919,357.00
Kuda 330,712.00
Makanan haiwan 131,756,473.00
Turki 316,074.00

Carta 8. Jumlah Import Berdasarkan Klasifikasi

Itik Kambing Babi

Kerbau
0.33% 1.00% 0.22% Bebiri
5.25%
1.56%
Lembu
7.59%

Kuda Makanan haiwan

0.06% 22.01%
Other
Hasil tenusu 34.47%
35.16%
Lain-lain
12.35%
Ayam
14.41%
Turki
0.05%

24
Jadual 15. Jumlah Import Berdasarkan Negara Asal
NEGARA ASAL NILAI CIF (RM)
New Zealand 97,832,702.00
Australia 58,316,489.00
Holland 51,891,568.00
China 61,669,891.00
Denmark 18,824,297.00
Philippines 7,133,672.00
India 36,056,972.00
Thailand 30,397,081.00
USA 4,655,832.00
France 5,280,819.00
S.Malaysia 176,213,298.00
Germany 1,075,761.00
Singapore 6,662,068.00
Lain-Lain 42,477,771.00

Carta 9. Jumlah Import Berdasarkan Negara Asal

Singapore
Lain-Lain
1.11%
Germany 7.10%
0.18%
New Zealand
16.35% Australia
S.Malaysia 9.74%
29.44%
Holland
8.67%
China
India 10.30%
6.02%
France
0.88%
USA
0.78% Thailand Philippines Denmark
5.08% 1.19% 3.15%

25
Jadual 16. Jumlah Eksport Berdasarkan Klasifikasi
KLASIFIKASI NILAI FOB

Burung 11,004,900.00

Babi 871,000.00

Makanan ternakan 16,857,997.00

Hasil tenusu 4,197,118.00

Ayam 5,407,065.00

Lembu 982,741.00

Pelbagai 2,811,773.00

JUMLAH 42,132,594.00

Carta 10. Jumlah Import Berdasarkan Klasifikasi

Pelbagai,
RM2,811,773.00,
Lembu, 7%
RM982,741.00,
2%

Burung,
Ayam, RM11,004,900.00,
RM5,407,065.00, 26%
13%

Nilai Eksport Keseluruhan

Hasil tenusu, RM 42,132,594 Babi,
RM4,197,118.00, RM871,000.00,
10% 2%

Makanan
ternakan,
RM16,857,997.00,
40%

26
Jadual 17. Jumlah Eksport Berdasarkan Destinasi
DESTINASI NILAI FOB

Sarawak 29,903,950.00

Brunei 568,502.00

Labuan 3,793,343.00

S.Malaysia 2,948,559.00

Indonesia 3,177,740.00

China 914,500.00

Lain-Lain 32,137,952.00

JUMLAH 73,444,546.00

Carta 11. Jumlah Import Berdasarkan Destinasi

Brunei Labuan
0.77% S.Malaysia
5.16%
Sarawak 4.01%
40.72% Indonesia
4.33%

China
1.25%

Lain-Lain
43.76%

27
Jadual 18(a). Bilangan Keseluruhan Kes Diterima Oleh Pusat Penyelidikan Penyakit Kepayan.
Kota Kota Kota Kuala Lahad
Spesis Beaufort Beluran Bongawan Keningau Kepayan Kinarut Kota Belud Kudat Kunak Matunggung Membakut Menumbok
Kinabalu Kinabatangan Marudu Penyu Datu

Ayam 26 2 5 42 1 2
Itik 38
Puyuh 1 1
Unggas 1 2 1
Bovin 13 70 26 12 13 98 8 14 6 2
Burung liar 1 15 1
Ekuin 1 1
Felin 1 7
Haiwan zoo 1 13
Kanin 2 8 12 105 2 1
Kaprin 23 3 6 35 33 15 2 25 9 23 17 57 2 12 13
Kerbau 15 11 1 3 1 1
Lagomorf
Lain-lain 20 1
Ovin
Porsin 15 4 1 19 2
Servin 2
Jumlah 64 3 8 119 13 1 76 286 2 55 13 144 28 75 3 21 15
Haiwan zoo - beruang, burung, civet, rusa, burung helang, gajah, gibbon, hornbill, kuda, macaque, monyet, Orang utan, badak, harimau & lain-lain

28
 Perkhidmatan Penyiasatan Penyakit Ternakan
Jadual 18(b). Sambungan daripada jadual 16(a),
Pulau W.P.
Spesis Nabawan Papar Penampang Pitas Putatan Ranau Sandakan Semporna Sipitang Tambunan Tamparuli Tawau Telupid Tenom Tongod Tuaran Jumlah
Sebatik Labuan
Ayam 94 26 1 9 1 65 1 11 36 322
Itik 2 2 1 3 1 5 1 4 1 58
Puyuh 2
Unggas 10 2 1 2 19
Bovin 2 17 2 9 10 7 55 4 16 3 387
Burung liar 1 2 2 22
Ekuin 1 3
Felin 8
Haiwan zoo 17 7 1 39
Kanin 1 4 2 12 2 2 1 2 156
Kaprin 7 170 194 5 17 34 104 2 6 18 120 2 3 18 28 1003
Kerbau 2 1 2 5 2 1 3 48
Lagomorf 91 2 1 1 95
Lain-lain 1 22
Ovin 3 3 6
Porsin 11 2 1 3 28 2 20 1 7 3 119
Servin 2
Jumlah 11 294 346 5 4 20 51 175 4 6 31 5 276 9 23 1 51 73 2311
Haiwan zoo - beruang, burung, civet, rusa, burung helang, gajah, gibbon, hornbill, kuda, macaque, monyet, Orang utan, badak, harimau & lain-lain

29
Jadual 19. Bilangan Sampel Diterima Berdasar Spesies Ternakan Dan Jenis Sampel.
Bilangan Sampel
Spesis Haiwan Air Susu Makanan Jumlah
Karkas Organ Darah Serum Tinja Calitan Telur Air Lain-lain
hidup kencing mentah ternakan
Ayam 84 623 67 7 3915 2 3 377 27 2 3181 8288
Itik 5 6 8 652 5 2 3 500 1181
Puyuh 3 2 60 65
Unggas 47 2 1 50 7 42 1 52 202
Bovin 1112 2216 6208 324 1 47 9908
Burung liar 1 5 42 2 50
Ekuin 16 11 27
Felin 3 3 2 8
Haiwan zoo 50 78 1 17 146
Kanin 5 90 2 6 1 59 163
Kaprin 72 7 3123 630 7786 2521 2 3 120 14264
Kerbau 84 42 221 7 354
Lagomorf 234 2 5 9 250
Lain-lain 19 18 37
Ovin 1 23 11 35
Porsin 8 451 1958 1660 4077
Servin 10 10
Jumlah 455 642 4496 3455 20803 3000 45 382 3 1 61 6 5716 39065

30
 Jadual 20. Bilangan Kes Dan Sampel Diterima Mengikut Sepsis Bagi Kes Diagnostik.
Bilangan Sampel
Spesis Bil Kes Haiwan Air Makanan Lain- Jumlah
Karkas Organ Darah Serum Tinja Calitan Telur Air
hidup kencing ternakan lain
Ayam 66 67 153 61 4 28 3 15 2 7 340
Itik 12 5 6 8 3 3 2 27
Puyuh 1 3 2 5
Unggas 12 47 2 1 42 1 93
Bovin 227 1,056 18 67 1 5 1,147
Burung liar 2 1 5 6
Felin 8 3 3 2 8
Haiwan zoo 11 46 1 5 52
Kanin 103 5 88 1 3 1 12 110
Kaprin 730 71 7 3,118 19 117 210 2 3 117 3,664
Kerbau 17 83 1 1 1 86
Lagomorf 94 232 2 5 9 248
Lain-lain 2 2 1 3
Ovin 5 1 23 1 25
Porsin 3 8 17 25
Servin 2 10 10
Jumlah 1,295 435 172 4,424 133 231 219 45 18 5 3 17 147 5,849

Jadual 21. Bilangan Kes Dan Sampel Diterima Mengikut Sepsis Bagi Kes Gerompok.
Bil Kes Bilangan Sampel
Spesis Jumlah
Darah Serum Tinja Lain-lain
Bovin 135 2,114 6,069 29 8,212
Kaprin 196 529 7,311 423 2 8,265
Kerbau 2 5 11 16
Jumlah 333 2,648 13,391 423 31 16,493

31
Jadual 22. Bilangan Sampel Diterima Mengikut Spesis Bagi Kes Kawalselia
Haiwan Makanan Susu
Spesis Bil Kes Karkas Organ Darah Serum Tinja Telur Air Tanah Lain-lain Jumlah
hidup ternakan mentah
Ayam 157 16 469 6 3 2107 2 362 27 444 3436
Bovin 14 84 72 323 1 13 493
Burung liar 20 42 2 44
Ekuin 3 16 11 27
Haiwan
zoo 28 4 77 1 11 1 94
Itik 6 20 2 25 47
Kanin 7 2 1 3 1 7
Kaprin 77 1 5 82 358 1888 1 2335
Kerbau 5 36 50 5 91
Lagomorf 1 2 2
Lain-lain 20 17 17 34
Ovin 1 10 10
Porsin 8 33 32 65
Puyuh 1 60 60
Unggas 3 7 7
Jumlah 351 19 469 15 256 2651 2357 364 1 11 44 1 564 6752

Jadual 23. Bilangan Sampel Diterima Mengikut Sepsis Bagi Kes Projek Kajian.
Bilangan Sampel
Spesis Bil Kes Haiwan Jumlah
Karkas Organ Darah Serum Tinja Lain-lain
hidup
Ayam 99 1 1 1,780 2,730 4,512
Itik 40 632 475 1,107
Unggas 4 50 52 102
Bovin 11 56 56
Kanin 46 46 46
Kerbau 24 1 159 1 161
Porsin 108 418 1,909 1,660 3,987
Jumlah 332 1 1 57 418 4,530 1 4,963 9,971

32
Status Penyakit
Penyakit Lembu
Sepanjang tahun 2009, masing-masing 1 kes Melioidosis dan Bovine anaplasmosis telah dikesan
pada ternakan lembu.

Penyakit Kambing dan bebiri

Manakala pada ternakan kambing dan bebiri pula, penyakit cacingan iaitu Haemonchosis telah
dikesan sebanyak 37 kes dan 2 kes. Penyakit melioidosis sebanyak 25 kes, Coccidiosis dan
Pasteurellosis masing-masing 14 kes dan 13 kes. Sebanyak 2 kes Salmonellosis juga dikesan pada
ternakan kambing pada tahun 2009.

Penyakit Unggas
Sebanyak 1 kes penyakit Coccidiosis dan 1 kes Salmonellosis telah dikesan pada ternakan ayam dan
masing-masing 1 kes Malaria pada turki dan 1 kes Newcatle Disease pada itik.

Pada tahun 2009, terdapat juga 1 kes Bovine Babesiosis dikesan pada anjing dan Salmonellosis
pada kucing dan 1 kes penyakit Salmonellosis, 1 kes Melioidosis telah dikesan pada orang utan.

33
Penyembelihan
Jadual 24. Penyembelihan ternakan yang didaftarkan pada tahun laporan adalah seperti di Jadual
Daerah Kerbau Lembu Tempatan Khinzir

Keningau 0 417 3,880

Kota Belud 21 288 0
Kota Kinabalu 0 0 1,958
Kota Marudu 0 61 1,092
Kuala Penyu 0 0 680
Kudat 0 14 2,518
Lahad Datu 0 115 2,492
PPB, Kiansom 0 0 61,665
Ranau 2 38 1,065
Sandakan 0 0 20,510
SMTC, Kinarut 9 150 0
Tambunan 0 0 601
Tawau 0 83 14,000
Tenom 27 47 1,055
Tuaran 21 28 1,496
JUMLAH 80 1,241 113,012

34
Projek Sosioekonomi
1. PENDAHULUAN
Pengagihan ternakan kepada para penternak adalah usaha Jabatan melalui Projek
Pembangunan Sosiekonomi (SOSEK) bagi membantu penduduk luar bandar meningkatkan
pendapatan mereka. Di samping itu projek ini juga telah memberi manfaat kepada penternak
ruminan yang sedia ada dalam meningkatkan pengetahuan mereka mengenai pengurusan ternakan
secara moden. Bermula pada tahun 2005 sehingga kini, Jabatan telah memberikan penekanan
terhadap Program Transformasi di mana melalui pendekatan ini penternak sosiekonomi sedia ada
yang memperlihatkan prestasi pengurusan ladang yang baik akan dinaiktaraf/transformasi dengan
meminjamkan mereka induk ternakan menjadikan mereka sebagai penternak yang memiliki 100 ekor
induk. Sehingga tahun 2009 ini, Jabatan masih mengekalkan empat (4) buah Projek SOSEK yang
dilaksanakan oleh Jabatan iaitu;
 Projek Pekebun Kecil Lembu pedaging (PKPL)
 Skim Pawah Menternak Kerbau (SPMK)
 Skim Pawah Kambing (SPK)
 Projek Integrasi Ternakan (PINTAR)

2. PRESTASI DAN PENCAPAIAN SECARA KESELURUHAN PROJEK SOSIALEKONOMI

2.1 Bilangan Penternak

Bilangan penternak yang aktif bagi tahun 2009 adalah seperti pada Jadual 1. Kuota
pengambilan penternak setiap projek (12 orang bagi masing-masing Projek PKLP dan SPMK, 20
orang bagi SPK dan 10 orang bagi Projek PINTAR) juga tidak terpenuhi disebabkan sebahagian
penternak yang telah diluluskan menarik diri atas alasan peribadi.

Jadual 25. Prestasi Projek-Projek.

Bil. Ternakan
Bilangan Penternak Kelahiran Kematian
Projek Keseluruhan

2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
PKLP 64 64 78 1,017 1,072 1,486 192 55 186 89 8 31
SPMK 81 79 81 677 831 778 65 68 66 28 22 24
SPK 92 60 83 4,088 2,404 3,279 1,356 445 395 508 166 112
PINTAR 43 27 30 4,875 1,282 1,345 1,060 110 110 134 33 24

35
Jadual 26. Perincian Populasi Ternakan.
Jumlah Jumlah Jumlah Jumlah Anak Jumlah
Projek
Penternak Induk Pejantan Jantan Betina Keseluruhan

PKLP 78 1,066 75 116 229 1,486

SPMK 81 470 66 132 110 778
SPK 83 2,150 160 339 630 3,279
PINTAR 30 976 76 104 189 1,345

2.2 Bilangan Ternakan

Terdapat penurunan yang ketara bagi bilangan keseluruhan ternakan yang dimiliki oleh
penternak Projek Skim Pawah Kambing dan juga Projek PINTAR. Keadaan ini adalah disebabkan
oleh sebahagian penternak tersebut telah dinaikkan taraf ke Program Transformasi. Penternak yang
telah dimasukkan ke dalam Program Transformasi akan dilaporkan secara berasingan.

2.3 Kelahiran
Jumlah keseluruhan anak yang dilahirkan pada tahun 2009 adalah 757 ekor dan terdapat
sedikit peningkatan berbanding sebanyak 678 ekor pada tahun 2008 (Jadual 25). Berdasarkan
bilangan induk yang ada, kadar kelahiran yang dicatatkan bagi setiap projek adalah Projek Pekebun
Kecil Lembu Pedaging 17.4%, Projek PINTAR 11.3%, Skim Pawah Menternak Kerbau 14% dan
Skim Pawah Kambing 18.4%.

2.4 Kematian
Berdasarkan peratus kematian, kematian secara keseluruhan yang dicatatkan pada tahun
2009 ini adalah adalah seperti berikut; SPK 2.1%, SPMK 3.1%, PINTAR 1.8% dan PKLP 3.4%
(Jadual 27).

Jadual 27. Perbandingan Peratus Kematian dan Peratus Kelahiran Projek SOSEK Tahun 2006
hingga 2009.
Kelahiran (%) Kematian (%)
Projek
2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

PKLP 16 29 9 17.4 3.1 8.7 0.7 3.4

SPMK 14 16 14 14 3.3 3.9 2.6 3.1

SPK 28 55 27 18.4 6.4 11.5 6.5 2.1

PINTAR 27 32 14 11.3 3.2 2.7 2.5 1.8

36
3. PRESTASI PROJEK SOSIOEKONOMI BAGI SETIAP PROJEK 2004 hingga 2009

3.1 Projek Pekebun Kecil Lembu Pedaging (PKLP)

Seramai 16 orang peserta/ penternak telah diluluskan untuk menyertai projek Pekebun Kecil
Lembu Pedaging, dengan agihan ternakan sebanyak 385 ekor. Pembayaran balik ternakan adalah
sebanyak 7 ekor.

Jadual 28. Prestasi Projek Pekebun Kecil Lembu Pedaging 2004–2009

Perihal Projek 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Bilangan Penternak 95 75 75 64 64 78
Peserta Diluluskan 9 10 12 6 4 16
Bilangan Pengagihan 90 181 192 243 80 385
Jumlah Kelahiran 123 237 259 192 55 186
Jumlah Kematian 33 34 79 89 8 31
Bilangan Pembayaran Balik 62 84 39 24 15 7
Penjualan Ternakan 82 210 82 55 29 7
Jumlah Keseluruhan Ternakan 1,428 1,806 2,455 1,017 1,072 1,486

3.2 Skim Pawah Menternak Kerbau (SPMK)

Hanya 3 orang penternak sahaja telah diluluskan untuk menyertai Skim Pawah Menternak
Kerbau. Sebanyak 26 ekor kerbau telah diagihkan.

Jadual 29. Prestasi Skim Pawah Menternak Kerbau Tahun 2004 – 2009
Perihal Projek 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Bilangan Penternak 131 111 130 81 79 81
Peserta Diluluskan 8 12 6 4 1 3
Bilangan Pengagihan 40 22 88 20 10 26
Jumlah Kelahiran 130 110 88 65 68 66
Jumlah Kematian 36 32 35 38 22 24
Bilangan Pembayaran Balik 17 45 41 10 10 12
Penjualan Ternakan 40 34 58 52 39 28
Jumlah Keseluruhan Ternakan 1,060 811 1,019 677 831 778

4.3 Skim Pawah Kambing (SPK)

Seramai 20 orang penternak telah diluluskan tetapi hanya 13 orang yang hadir berkursus.
Sebanyak 330 ekor kambing telah diagihkan kepada penternak. Sebanyak 40 ekor kambing telah
dikutip sebagai pembayaran balik dari penternak.

37
Jadual 30. Prestasi Skim Pawah Kambing Tahun 2004 – 2009

Perihal Projek 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Bilangan Penternak 131 111 103 92 60 83
Peserta Diluluskan 12 15 19 9 13 28
Bilangan Pengagihan 120 408 640 288 330 662
Jumlah Kelahiran 298 679 748 1,356 445 395
Jumlah Kematian 112 232 298 508 166 112
Bilangan Pembayaran Balik 32 90 74 20 40 72
Penjualan Ternakan 61 376 479 176 32 103
Jumlah Keseluruhan Ternakan 2,455 3,246 4,293 4,088 2,404 3,279

3.4 Projek Integrasi Ternakan (PINTAR)

Seramai 1 orang penternak diluluskan dan sebanyak 70 ekor lembu pedaging telah diagihkan.
Pembayaran balik lembu dari penternak adalah sejumlah 27 ekor.

Jadual 31. Prestasi Projek Integrasi Ternakan/PINTAR Tahun 2004 – 2009

Perihal Projek 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Bilangan Penternak 85 62 69 43 27 30
Peserta Diluluskan 10 14 7 6 3 1
Bilangan Pengagihan 90 429 192 954 50 70
Jumlah Kelahiran 67 420 507 1,060 110 110
Jumlah Kematian 25 83 94 134 33 24
Bilangan Pembayaran Balik 0 56 37 80 29 27
Penjualan Ternakan 0 260 188 47 14 88
Jumlah Keseluruhan Ternakan 1,021 1,859 2,800 4,875 1,284 1,345

4.5 Program Transformasi

Secara terperinci, pada tahun 2009 seramai 48 orang penternak kambing, 6 penternak lembu
pedaging dan 2 penternak kerbau telah disenaraikan untuk ditransformasi dengan pengagihan
ternakan masing-masing sebanyak 3,826 ekor kambing, 3,788 ekor lembu pedaging dan 120 ekor
kerbau. Jadual 38 menunjukkan prestasi program transformasi penternak kambing, lembu pedaging
dan kerbau bagi tahun 2006 hingga 2009.

38
Jadual 32. Bilangan Penternak Transformasi dan Agihan Ternakan Yang Telah Diluluskan Untuk
DiTransformasi Pada Tahun 2006 hingga 2009.

Penternak 2006 2007 2008 2009

Perihal

Kambing

Kambing

Kambing

Kambing
Kerbau

Kerbau

Kerbau

Kerbau
Lembu

Lembu

Lembu

Lembu
Bilangan
109 55 3 33 18 4 60 23 3 205 99 10
Penternak

Agihan
7,916 2,996 166 1,387 318 190 2,875 1,086 115 3,826 3,788 120
Ternakan

Jadual 33. Prestasi Program Transformasi Penternak Kambing, Lembu Pedaging dan Kerbau Bagi
Tahun 2007 hingga 2009.
2007 2008 2009
Perihal Projek
Kambing Lembu Kerbau Kambing Lembu Kerbau Kambing Lembu Kerbau

Bilangan Penternak 122 46 10 151 57 7 205 99 10

Peserta Diluluskan 33 18 4 60 23 3 48 6 2
Bilangan Pengagihan 4,395 1,138 274 2,634 1,344 115 3,826 3,788 120
Jumlah Kelahiran 6,044 419 26 6,395 1,894 64 5,543 1,203 75
Jumlah Kematian 1,845 449 76 2,586 433 16 355 143 22
Bil. Pembayaran Balik 238 5 0 469 191 0 1,731 212 20
Penjualan Ternakan 1,395 104 0 1,256 31 13 1,334 432 39
Jumlah Induk Semasa 13,233 2,522 265 13,798 4,964 218 26,413 11,441 568
Jumlah Keseluruhan
20,209 3,399 370 22,223 6996 280 41,445 16,213 778
Ternakan

39
Jadual 34. Ringkasan Data Projek Sosioekonomi & Transformasi
Projek Sosioekonomi Projek Transformasi Projek TRUST
Perihal
SPK SPMK PKLP PINTAR Kambing Lembu Kerbau Kambing Lembu

Asal 104 112 87 40 225 106 10

Bilangan Aktif 83 81 78 30 205 99 10
Penternak Baru 28 3 16 1 48 6 2
Naik Taraf 2 12 3 1
Dewasa J 160 66 75 76 1,580 392 32
Bilangan Dewasa B 2,150 470 1,066 976 26,413 11,441 568
Ternakan Anak J 339 132 116 104 5,908 1,945 64
Anak B 630 110 229 189 7,544 2,435 114
J 18 7 8 2 97 18
Agihan
B 644 19 377 68 3,729 3,770 120
J 182 25 73 39 2,205 486 34
Kelahiran
B 213 41 113 71 3,338 717 41
Dewasa (J+B) 63 6 19 5 288 97 13
Kematian
Anak (J+B) 49 18 12 19 67 46 9
Anak J 3 2 2 4 310 52
Bayar Anak B 1 1 2 2 508 158 20
Balik Tunai (J+B) 68 9 3 21 913 2
Harga (RM) 11,720 7,704 2,308 8,100 121,031 3,867
J+B 103 28 7 88 1,334 432 39
Penjualan
Harga (RM) 18,670 40,400 52,900 166,700 804,185 737,650 79,700
Baki
J+B 1,738 317 586 387 19,760 8,363 349
Hutang

40
Industri Tenusu dan Rusa
1. PENDAHULUAN
Sejak JPHPT memperkenalkan Projek Lembu Tenusu pada tahun 1982, beberapa strategi
telah dirancang dengan rapi dan teratur untuk mencapai objektif-objektifnya. Sistem projek ini yang
dirangka secara PAKEJ telah merangsang perkembangan projek ini mengikut perancangan.
Walaubagaimanapun terdapat peningkatan jumlah penternak seramai 18 orang yang terdiri dari 3
kelompok sehingga menjadikan jumlah penternak sebanyak 125 orang yang masih aktif memelihara
sebanyak 8,675 ekor lembu tenusu (5,480 ekor induk) dan dengan pengeluaran susu segar hanya
sebanyak 6,142,298 liter pada tahun 2009. Produksi susu tahun 2009 telah menurun sebanyak 8%
jika dibandingkan dengan pengeluaran susu pada tahun 2008 iaitu sebanyak 6,889,427 Liter. Kadar
pembiakan secara keseluruhan pada tahun 2009 adalah 61.9% sedikit lebih rendah jika dibandingkan
dengan tahun 2008 iaitu 66.9%. Jumlah kelahiran anak pada tahun 2008 adalah sebanyak 3,470 ekor
manakala pada tahun 2009 jumlah kelahiran adalah 3,395 ekor menurun (2.16%). Jumlah kematian
ternakan secara keseluruhan pada tahun 2009 adalah sebanyak 389 ekor (4.5%) lebih rendah
daripada tahun 2008 (iaitu 742 ekor atau 8.82 %).

2. PENGELUARAN SUSU SEGAR

Pengeluaran susu segar bagi negeri Sabah pada tahun 2009 telah mengalami penurunan
sebanyak 747,128.22 liter (8%). Hal ini disebabkan oleh kerana terdapat 9 orang penternak telah
berhenti menternak. Selain daripada itu, faktor yang paling besar impaknya terhadap penurunan susu
pada tahun 2009 adalah amalan “Budget Feeding” yang diamalkan penternak semasa krisis minyak
pada tahun 2008 telah memberikan impak negatif terhadap pembiakan dan produktiviti ternakan.

Jadual 35. Pengeluaran Susu Segar Negeri Sabah Tahun 2008 dan 2009(liter)
Ladang 2008 (liter) 2009 (liter) Catatan

SPT Sebrang Keningau 146,070.3 73,766 Turun (-49.5%)

SPT Tawau Nil nil

Desa Cattle SDN BHD 615,000 820,000 Naik (33.3%)

Projek Lembu Tenusu 6,889,427 6,142,298.78 Turun (_10.8%)

Jumlah (Liter) 7,649,843 7,036,064.78 Turun (-8%)

41
Jadual 36. Prestasi Projek Lembu Tenusu Mengikut Daerah (2009)
Produksi Susu Kelahiran Kematian Produksi Kelahiran Kematian
MCC
2008 2009 2008 2009 2008 2009 Susu (%) (%) (%)

Keningau 3,395,409 2,713,640 1,942 2,048 222 151 -20 +5.5 -32

Tenom 1,029,429 1,032,109 338 310 163 37 +0.26 -8.3 -77.3

Kudat 445,625 464,556 191 167 32 18 +4.25 -12.56 -43.7

Tawau 493,010 493,098 242 212 88 22 +0.02 -12.4 -75

K.Mrudu 495,523 494,039 197 169 27 12 -0.3 -14.2 -55.5

Tuaran 193,991 183,650 102 98 18 23 -5.3 -3.92 +27.7

Beufort 215,280 169,141 69 63 21 18 -21.4 -8.69 -14.3

K. Belud 37,217 63,563 33 56 19 17 +70.8 +69.69 -10.52

Bongwn 105,128 118,353 58 29 5 6 +12.58 -50 +20

Mbkut 121,501 148,133 62 46 53 19 +21.9 -25.8 -64.15

Ranau 124,435 37,364 48 37 24 13 -69.9 -22.9 -45.8

P Pang 73,148 38,127 82 49 63 21 -47.8 -40.2 -66.6

Mbuk 52,265 25,761 31 22 23 11 -50.7 -29.03 -52.17

Papar 107,466 160,764 75 89 23 21 +49.6 +18.67 -8.7

Jumlah 6,889,427 6,142,298 3,470 3,395 742 389 -8.8 -2.16 -47.57

42
3. PENCAPAIAN FIZIKAL

3.1 Pusat Penggumpulan Susu

Pada tahun 2009, jumlah Pusat Pengumpulan Susu (PPS) di seluruh negeri Sabah adalah 14
buah iaitu PPS Tenom, PPS Keningau, PPS Tawau, PPS Kudat, PPS Kota Marudu, PPS Kota Belud,
PPS Ranau, PPS Tuaran, PPS Penampang, PPS Papar, PPS Bongawan, PPS Membakut, PPS
Beaufort dan PPS Menumbok. Sebanyak 5 buah PPS telah dinaik taraf iaitu PPS Tenom, PPS
Bongawan, PPS Penampang, PPS Membakut, dan PPS Beaufort.

Projek ini juga telah menambah bilangan CHILLER TANK sebanyak 3 buah dengan kapasiti
6,00 liter setiap sebuah dan ditempatkan di PPS Tenom, PPS Kota Marudu dan PPS Kota Belud.
Selain 8 buah lori pengangkut susu segar dari PPS ke kilang SaDar Sdn Bhd. yang sedia ada,
sebanyak 2 buah lori baru dengan kapasiti 10,000 liter telah diperolehi. Dengan yang demikian,
kemampuan projek ini dalam mengendalikan penampungan dan penghantaran susu telah meningkat.

Program QAP yang sedang giat dilaksanakan untuk memenuhi keperluan Program Susu
Satu Malaysia (PS1M) telah menyebabkan program lain seperti program pengembangan kurang
mendapat perhatian sepenuhnya. Selain daripada itu penerimaan susu di PPS tidak banyak berubah
kuantitinya. Jadual 35 memperlihatkan jumlah susu yang diterima oleh masing-masing PPS setiap
hari serta jumlah penghantaran susu segar ke kilang SADAR setiap bulan oleh lori pengangkut susu
kepunyaan jabatan.

Jadual 37. Jumlah Susu Harian Yang Dikendalikan Di PPS Seluruh Sabah Tahun 2009
Kapasiti Susu Produksi
Jumlah Jumlah
PPS Tampung dikendalikan Susu
Kakitangan penghantaran/minggu
(liter) Setiap hari(liter) (liter)
Keningau 17,000 8,000 4 4 kali 2,713,640
Tenom 27,000 3,000 3 4 kali 1,032,109
Kudat 1,600 1,500 3 2 kali 464,556
Tawau 2,600 1,500 2 3 kali 493,098
K. Marudu 7,600 1,500 2 3 kali 494,039
Tuaran 6,400 550 3 3 kali 183,650
Bongawan 3,200 270 2 3 kali 169,141
K. Belud 3,200 300 2 3 kali 63,563
Beaufort 9,200 500 3 3 kali 118,353
Membakut 3,200 280 1 3kali 148,133
Ranau 3,200 300 2 3 kali 37,364
Penampang 7,600 200 2 3 kali 38,127
Menumbok 10,000 150 2 3 kali 25,761
Papar 11,000 500 2 3 kali 160,764

43
3.2. BILANGAN PENTERNAK
Pada tahun 2009 seramai 4 orang penternak telah berhenti berusaha dalam projek ini
manakala penternak baru yang telah memulakan usaha penternakan lembu tenusu adalah seramai 3
kelompok yang terdiri daripada 18 orang menjadikan jumlah penternak yang masih aktif setakat
Disember 2009 seramai 125 orang.

Jadual 38. Bilangan Penternak Lembu tenusu Sabah Tahun 2009.

Bil Daerah Penternak aktif Penternak baru(2009)
1. Tenom 15
2. Keningau 25
3. Penampang 2
4. Papar 5
5. Bongawan 3
6. Membakut 4
7. Beaufort 4
8. Menumbok 3
9. Tuaran 11
10. Kota Belud 2 (3 Kelompok x 18 orang)
11. Kota Marudu 11
12. Kudat 6
13. Ranau 5
14. Tawau 11
JUMLAH 107 orang 18

Penternak berhenti daripada menternak lembu tenusu adalah disebabkan oleh

masalah pekerja dan kos pengeluaran yang semakin tinggi dan kurang rumput sementara 1
peserta projek baru terpaksa diberhentikan oleh sebab pengurusan yang bermasalah.

3.3. KURSUS, LATIHAN DAN LAWATAN

Terdapat 25 orang telah menyertai dengan jayanya Kursus Asas Lembu Tenusu yang
dilaksanakan pada tahun 2009. Lawatan sambil belajar yang dapat dilaksanakan oleh
Bahagian ini pada tahun 2009 adalah ke negara Filipina di mana lawatan ke beberapa buah
ladang ternakan termasuk sebuah ladang kerbau tenusu yang melaksanakan pemprosesan
hiliran susu kerbau telah diadakan.

44
3.4. POPULASI TERNAKAN DAN KELUASAN PASTURA
Setakat bulan Disember 2009, jumlah populasi lembu tenusu di Sabah yang diternak
oleh Peserta Projek Lembu Tenusu adalah hanya sebanyak 6843 ekor dengan komposisi
seperti yang terdapat pada Jadual 39. Demikian juga dengan jenis pastura yang diusahakan
sebagai foder terdiri dari 95% rumput Napier Variety “Taiwan”. Rumput Taiwanese Napier
(Pennisetum Purpureum) varieti yang baru yang dikenali dengan Napier generasi ke 3 juga
telah mula ditanam di Sabah dan ianya berkembang dengan sangat baik. Kelebihan rumput
Napier generasi ke 3 adalah daripada segi “yield” yang lebih tinggi. Kajian dan penyelidikan
perlu dilaksanakan lebih lanjut berkenaan dengan kebaikan rumput Napier generasi ke 3 ini
dari segi pengeluaran hijauan, kecepatan regenerasi setelah pemotongan, respon terhadap
pembajaan, daya cerna (digestibility) dan juga nilai gizinya. Hampir 90% penternak
mengamalkan pemeliharaan secara intensif dalam fidlot dengan amalan pemeliharaan “cut
and carry”. Keluasan pastura yang telah diusahakan adalah seluas 2,340.5 ekar.

Jadual 39. Populasi Ternakan dan Keluasan Pastura Tahun 2009.

Bayar Bayar
Luas Jumlah Produksi Jumlah Jumlah
Daerah Lahir Mati Jual Balik Anak
Ladang Penternak Susu Indung Lembu
(Rm) (Ekor)
Keningau 554 25 2,713,640 3,327 2,048 151 889 4,335
Tenom 112 15 1,032,109 380 310 37 319 334
Kudat 299 6 464,556 220 167 18 73 296
Kota Marudu 224 11 493,098 278 212 22 86 382
Tawau 120 9 494,039 320 169 12 82 395
Tuaran 165 11 183,650 182 98 23 53 204
Beufort 65.5 4 169,141 128 63 18 41 132
Bongawan 19.5 4 63,563 84 56 17 8 115
Kota Belud 210 2 118,353 55 29 6 4 74
Ranau 87 5 148,133 67 46 19 6 88
Membakut 54 4 37,364 132 37 13 9 147
Menumbok 39 3 38,127 48 49 21 12 64
Penampang 210 2 25,761 115 22 11 45 81
Papar 107 5 160,764 144 89 21 16 196
Jumlah 2320.5 107 6,142,298 5,480 3,395 389 1,643 6,843

45
3.5. PENGELUARAN, PEMASARAN DAN KEROSAKAN SUSU TAHUN 2009
Walaupun terdapat peningkatan dalam pengeluaran dan pemasaran susu pada tahun ini
namun jumlah kerosakan susu dianggap masih tinggi. Jumlah pengeluaran susu dari projek ini pada
tahun 2009 adalah 6,142,298 liter, daripada jumlah tersebut hanya 5,941,616.9 juta liter(96.73%)
sahaja yang dapat dipasarkan dalam keadaan baik, sementara sebanyak 195,701.10 liter(3.18%)
mengalami kerosakan sama ada di PPS atau gagal ujian kualiti di SaDAR. Susu ditolak oleh kilang
adalah kerana gagal ujian alcohol atau pun mengandungi antibiotik. Sebanyak 4,890 liter (0.08%)
dijual dipasaran terbuka. Punca-punca kerosakan di peringkat PPS adalah disebabkan chiller yang
gagal berfungsi dengan baik, dan putus bekalan elektrik. Jadual 40 memperlihatkan jumlah
pengeluaran, dan kerosakan susu sepanjang tahun 2009.

Jadual 40. Pengeluaran dan kerosakan susu Tahun 2009.

Pejualan Kerosakan susu /Penyebab
Produksi Untuk
(liter) (liter)
Bil Daerah susu anak
SaDAR Sdn
(liter) lembu Pasar letrik Kemalangan antibiotik Jumlah
Bhd
1 Keningau 2,713,640 - 69,359
2 Tenom 1,032,109 - 0
3 Kudat 464,556 - 6,248
4 Tawau 493,098 - 16,656
5 K. Marudu 494,039 - 37,974
6 Tuaran 183,650 - 3,814
7 Beaufort 169,141 - 11,332
8 Bongawan 63,563 - 7,509
9 K. Belud 118,353 - 7,141
10 Ranau 148,133 4,980 0
11 Membakut 37,364 22,745
12 Menumbok 38,127 - 7,536
13 Penampang 25,761 - 2,100
14 Papar 160,764 - 3,287
Total (liter) 6,142,298 4,980 5,941,616.9 195,701

46
3.6. PENJUALAN, KELAHIRAN DAN KEMATIAN TERNAKAN (2009)
Jumlah keseluruhan kelahiran ternakan lembu tenusu pada tahun 2009 adalah 3,395 ekor.
Jumlah tersebut menunjukkan kadar kelahiran anak pada tahun berkenaan masih pada tahap 67.9%
sahaja. Kadar tersebut lebih tinggi daripada kadar kelahiran pada tahun 2008 iaitu 64.7%. Jumlah kes
kematian ternakan pada tahun 2009 adalah sebanyak 389 ekor (5.8%) dimana ianya jauh lebih
rendah jika dibandingkan pada tahun sebelumnya (2008 – jumlah kematian 742 ekor atau 8.82%).
Jumlah ternakan yang dijual adalah sebanyak 1,642 ekor dimana 1,560 adalah jualan untuk
disembelih dan 82 ekor dijual sebagai baka ternakan. Jumlah Penjualan, Kelahiran dan kematian
ternakan dapat dilihat pada Jadual 39. Jumlah kelahiran yang masih dianggap rendah adalah
disebabkan oleh beberapa faktor seperti pemakanan yang kurang baik dan juga kekurangan pejantan
unggul yang tersedia untuk digunakan.

3.7. PENGAGIHAN TERNAKAN DAN PEMBAYARAN BALIK

Jumlah ternakan yang telah diagihkan pada tahun 2009 adalah sebanyak 523 ekor dengan
jumlah penerima sebanyak 66 orang penternak yang terdiri dari 3 orang penternak baru dan 63 orang
penternak lama. Pengagihan ternakan adalah berdasarkan kepada beberapa aspek seperti berikut:

1. Keluasan Pastura
2. Kapasiti Kandang/Fidlot
3. Prestasi Pengeluaran susu
4. Prestasi pembayaran Balik
5. Pemilikan “REPLACEMENT HEIFER” sendiri

Senarai pengagihan ternakan pada tahun 2009 dapat dilihat pada Lampiran 1. Jumlah
pembayaran balik ternakan melalui potongan 25% sudah tidak ada lagi kerana semuanya telah
selesai pembayaran secara potongan harga susu, manakala jumlah pembayaran balik ternakan
melalui pengembalian anak lembu adalah sebanyak 167 ekor sepanjang tahun 2009.

3.8. PEMBELIAN TERNAKAN, PERALATAN DAN KENDERAAN

3.8.1 PEMBELIAN TERNAKAN

Sebanyak 500 ekor lembu tenusu yang telah bunting jenis Friesian/Sahiwal (62.5%F:37.5%S)
telah diimpot daripada New Zealand pada tahun 2009 Ternakan tersebut dibekalkan oleh Wrightson
Company Pte Ltd New Zealand. Ternakan disimpan di SPT Sebrang Keningau dan PPT Wario
selama satu bulan sebelum diagih-agihkan kepada penternak yang telah disenaraikan sebagai
penerima.

3.8.2. PEMBELIAN PERALATAN DAN KENDERAAN

Sebanyak 3 buah CHILLER TANK masing-masing dengan kapasiti 6,000 liter (2 Unit) dan
1,600 liter (1 unit) dan telah berjaya dibeli oleh projek ini pada tahun 2009 .CHILLER TANK telah
diserahkan kepada Projek Lembu Tenusu daerah Kota Marudu, Keningau dan Tuaran. Selain chiller
tank, sebanyak 5 unit mesin Ecomilk Test telah dibeli untuk pemantauan kualiti susu yang dikumpul
daripada penternak setiap hari terutama. Mesin ini boleh memberikan hasil ujian kualiti susu yang
meliputi SG, pH, Fat, Protein dan Air. Alat-alat tersebut telah dibekalkan di PPS Keningau, Tenom,
Tuaran, Kota Marudu dan Kudat. PPS lain akan dibekalkan pada tahun 2010 secara berperingkat.

47
4. PRESTASI PROJEK LEMBU TENUSU SABAH TAHUN 2009
Prestasi keseluruhan Projek Lembu Tenusu dapat dilihat pada Jadual 39 dan Jadual 40.
Jumlah keseluruhan penternak yang masih aktif menghasilkan susu adalah 91 orang dengan jumlah
pengeluaran susu segar dari projek ini pada tahun 2009 adalah sebanyak 6,142,298 liter. Jumlah
tersebut menurun sebanyak 8.8% berbanding pengeluaran pada tahun 2008 yaitu 6,889,427 liter.
Dari segi jumlah kelahiran anak lembu juga telah menurun sebanyak 2.16 %, iaitu daripada 3,470
ekor pada tahun 2008 kepada 3,395 ekor pada tahun 2009.,Kadar kelahiran pada tahun 2009
meningkat, daripada 64.7% pada tahun 2008 kepada 67.9% pada tahun 2009. Jumlah kematian juga
mengalami penurunan sebanyak 47.57% dimana jumlah kematian pada tahun 2008 adalah 742 ekor
sedangkan pada tahun 2009 jumlah kematian hanya 398 ekor sahaja. Secara keseluruhan prestasi
Projek Lembu Tenusu pada tahun 2009 adalah lebih baik dari tahun 2008 jika dilihat daripada aspek
produktiviti/ekor serta peratus kematian yang telah berjaya dikurangkan.

5. ISU DAN MASALAH

Sepanjang tahun 2009 terdapat beberapa isu dan masalah yang telah timbul yang berkaitan
dengan projek ini dan diringkaskan seperti berikut:

1. Masalah kerosakan susu yang masih tinggi yaitu sebanyak 195,701 liter (3.1%)
2. Masalah residu antibiotik dalam susu yang di hantar ke MCC.
3. Masalah kekurangan lembu pejantan “ON LOAN”.
4. Masalah kerosakan susu akibat kerosakan “chiller tank”.
5. Masalah selang beranak yang masih panjang.
6. Masalah kos penyelenggaraan lori tangki susu yang tinggi.
7. Isu kos pengeluaran susu yang semakin meningkat akibat kenaikan harga bahan baku
Makanan Ternakan dan harga minyak yang masih tinggi.

Beberapa langkah telah pun diambil untuk mengatasi masalah yang tersenarai di atas seperti
berikut:

1. Menaik-taraf system penyejukan “chiller tank” dengan pemasangan alat Kompressor,

pendawaian semula, dan pembaikan motor penyejuk.
2. Memberikan peringatan kepada penternak yang didapati susunya mengandungi antibiotik
dan dengan “DENDA”, dimana penternak yang susunya didapati mengandungi antibiotik
harus membayar harga semua susu yang rosak akibat bercampur dengan susu penternak
berkenaan.
3. Memberi kursus “in situ” kepada penternak tentang cara-cara membuat sendiri ransum
lembu tenusu agar kos makanan dapat dikurangkan.
4. Mempastikan penyelenggaraan lori mengikut jadual.
5. Mengimpot/membeli lembu pejantan dari New Zealand atau penternak, dan mencari
sumber dari ladang jabatan. Penternak disarankan agar memelihara lembu pejantan
sendiri dengan proses pemilihan yang dibantu oleh jabatan.

48