SAYFA 149

DESTAN

Milletlerin geçmişinde yaşanan önemli olaylar, tarihî olaylar ve

bu olaylarla ilgili kahramanların gerçek veya hayalî hayatları etrafında oluşmuş
millet zihninde ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş
uzun, didaktik, manzum hikâyelerdir.
 Destanlar, tarihî ve sosyal olaylardan doğarlar.
 Genellikle, yiğitlik, aşk, dostluk, ölüm ve yurt sevgisi gibi temalar işlenir.
 Sözlü edebiyat döneminde ortaya çıkmıştır.
 Çoğunlukla anonimdir. Sonradan derlenir.
 Batı edebiyatında “epope” olarak adlandırılır.
DESTAN

 Zaman ve mekan belirsizdir.

 Sade bir dille anlatılır.
 Olağan ve olağanüstü olaylar iç içedir.
 Destan kahramanları olağanüstü özelliklere sahiptir.
 Ulusal bilinci ve millî birliği artıran metinlerdir.
 Genellikle ilahi bakış açısıyla anlatılır.
DESTAN

 Destanlar milletlerin yaratılışını, gelişimini, hayatta kalma mücadelelerini anlatır.

 Her milletin millî kimlik ve nitelikleri, ortak dünya görüşü, hatıra ve beklentileri yanında
kusurları ve yanlışları da destanlarına yansır.
 Türk destanlarında sözde durma, acizlere, mağluplara merhametli yaklaşma,
yardımcı olma değerleri ve dünyaya hâkim olma tutkusu, kuvvet, binicilik ve savaşçılık
düşünceleri ortak kabullerdendir.
 Destanlar “doğal destanlar” ve “yapma (yapay) destanlar” olmak üzere ikiye
ayrılır.
TÜRK DESTANLARINDAKİ MOTİFLER / TOTEMLER:
Işık, rüya, ağaç, kırklar, at, ok-yay, mağara, ak sakallı ihtiyar, (pir, hızır ) , yada taşı,

bozkurt (gökbörü), geyik, sihir…

TÜRK DESTANLARDAKİ TİPLER

ALP TİPİ: Kahraman, yiğit tipidir. Yetenekli, iyi eğitim almış, ekonomik yönden güçlüdür.
İyi bir atı, özel giyimi, altın kılıflı kılıcı, oku yayı vardır.
İslamiyet’ten sonra Alperen tipine dönüşmüştür.
BİLGE TİPİ: Bu kişilerde ilahi bir sezgi vardır. Devlet düzeninin gelişmesine büyük katkıları olur.
KADIN TİPİ: Yerine göre evin reisliğini üstlenir ve erkeğin en büyük yardımcısıdır.
DOĞAL DESTANLAR
Milletlerin yaşamında derin izler bırakan tarihsel ya da toplumsal bir olayın

sözlü gelenekte olgunlaştıktan sonra

destan geleneğini bilen biri tarafından derlenmesiyle oluşan destanlara doğal destan denir.

 Doğal destanların söyleyeni belli değildir.

 Sözlü kültürde doğup kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmiştir.
SAYFA 158
İSLAMİYET’TEN ÖNCEKİ TÜRK DESTANLARI
1. Altay Yakut Türkleri : a. Yaratılış Destanı ( Tanrı Ülgen/ Bayülgen/ Erlik/ Kayra Han/ Su)
2. Saka Türkleri: a. Alp Er Tunga Destanı ( İran, Afrasiyap, Keyhüsrev’in ölümü)
b. Şu Destanı ( Şu, İskender)
3. Hun-Oğuz Destanları: a. Oğuz Kağan Destanı ( Orta Asya, Türk birliği)
b. Attila Destanı ( Tanrı’nın kılıcı, kamçısı)
4. Kök Türk Destanları: a. Bozkurt Destanı ( dişi bozkurt)
b. Ergenekon Destanı ( demir dağı delmek, eritmek)
5. Siyenpi Destanları
6. Uygur Destanları: a. Türeyiş Destanı ( erkek kurttan)
b. Mani Dininin Kabulü Destanı
c. Göç Destanı ( Hulin Dağı, kutsal taş)
İSLAMİYET’TEN SONRAKİ TÜRK DESTANLARI
1. Kazak - Kırgız: Manas Destanı (Mani Karahitay, Müslüman Karahanlılar)

2. Türk - Moğol: Cengiz Han Destanı/ Cengizname ( Oğuz Han’ın torunu)

3. Tatar - Kırım: Timur ve Edige Destanları ( Altın Ordu’nun yıkılışı)

4. Karahanlı Dönemi: Satuk Buğra Han Destanı (ateş saçan kılıcı)

5. Selçuklu - Beylikler ve Osmanlı Dönemleri:

a. Seyid Battal Gazi Destanı (Kahraman, atının adı: Aşkar Devzade, Müslüman – Hristiyan
savaşları/ Gaziyan-ı Rum)

b. Danişmend Gazi Destanı ( Battalgazi’nin torunu Danişmend’in Anadolu fethi)

c. Köroğlu Destanı ( Ruşen Ali, Bolu Beyi, Kor- Kör)

DÜNYA EDEBİYATINDAKİ DOĞAL DESTANLAR
Yunan Edebiyatı

İlyada ve Odysseia (Homeros) : Yunanların Troya Savaşlarına gidişlerini ve

savaşlardan dönüşlerini anlatır.

İran Edebiyatı

Şehname (Firdevsi): İran-Turan mücadelelerini, İran’ın ulusal kahramanı Rüstem’in

yiğitliklerini ve Büyük İskender’in İran’ı işgalini anlatır.

Fin Edebiyatı

Kalevala: doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemlerini, bilgeliklerini anlatır.

Hint Edebiyatı

Mahabharata: Krişna ve Arcuna’nın kahramanlıklarını anlatır.

DÜNYA EDEBİYATINDAKİ DOĞAL DESTANLAR
Alman Edebiyatı

Nibelungen: 5. yüzyılın ilk yarısındaki Hun-Germen savaşlarını anlatır.

İngiliz Edebiyatı

Beowulf: Beowulf ve arkadaşlarının bir canavarla mücadelesini anlatır.

Rus Edebiyatı

İgor: 12. yüzyılda Kıpçak Türkleriyle Rusların yaptıkları savaşları anlatır.

İspanyol Edebiyatı

Le Cid: İspanyolların ulusal kahramanı Rodrigo’nun Araplarla olan mücadelesini anlatır.

Fransız Edebiyatı

Chanson de Roland: Charlemagne Dönemi’nde Müslümanlarla yapılan savaşları anlatır.

YAPAY DESTANLAR
Bir şairin toplumu etkileyen herhangi bir olayı

doğal destanlara benzeterek şiir ya da nesir tarzında söylemesi sonucu oluşan destanlardır.

Belirli bir yazar tarafından eski örneklere uygun olarak kaleme alınmıştır.

Doğal destanlardan farkı anonim olmamasıdır.

SAYFA 167
TÜRK EDEBİYATI YAPAY DESTANLAR
• Kayıkçı Kul Mustafa ➜ Genç Osman Destanı

• Fazıl Hüsnü Dağlarca ➜ Üç Şehitler Destanı, Çakır’ın Destanı

• Gülten Akın ➜ Maraş ve Ökkeş’in Destanı

• Mehmet Akif Ersoy ➜ Çanakkale Şehitleri

• Nazım Hikmet ➜ Kuva-yi Milliye ve Kurtuluş Savaşı Destanı, Şeyh Bedrettin Destanı

• Cahit Külebi ➜ Atatürk Kurtuluş Savaşı’nda

• Ceyhun Atuf Kansu➜ Sakarya Meydan Savaşı

BATI EDEBİYATI YAPAY DESTANLAR
Latin Edebiyatı: Aeneis – Vergilius (Yapma destanın ilk örneğidir. )

İngiliz Edebiyatı: Kaybolmuş Cennet - J. Milton ( Hz. Adem Hz. Havva Cennetten kovuluş)

İtalyan Edebiyatı: Kurtarılmış Kudüs - T. Tasso ( Haçlı seferleri)

İlahi Komedya - Dante

Çılgın Orlando – Ariosto ( Müslüman – Hristiyan mücadelesi)

 DOĞAL DESTAN YAPMA DESTAN

Anonimdir, halkın ortak malıdır. Yazarı bellidir.

Tarihin çok eski dönemlerini anlatır. Yakın tarihi anlatır.

Manzum (şiir) biçiminde oluşturulur. Manzum (şiir) biçiminde oluşturulur.

Çekirdek, yayılma ve derleme Böyle aşamaları yoktur, şair direkt kaleme

aşamalarından oluşur. alır.

Coşkulu, epik bir anlatımı vardır. Coşkulu, epik bir anlatımı vardır.

Oluşumunda halkın katkısı vardır. Oluşumu bir şair tarafındandır.

SAYFA 154
EFSANE
 Gerçek veya hayali şahıs, olay, yer hakkında gerçek olduğuna inanılarak anlatılan,

genel olarak bir veya birkaç motif içeren hikâyelerdir.

 Dilden dile anlatılagelmiş, çok eski anlatılar olup ortak (anonim) halk edebiyatı ürünleridir.

 Toplumların hayatlarında insanları iyiye güzele yönlendiren,

zaman zaman kıssadan hisse çıkarmak yoluyla halka yararlı mesajlar veren,

geleneksel değerleri koruyan yapıcı, yönlendirici işlevleri olması nedeniyle önemlidir.

 Efsanelerle halk hikâyelerinin büyük bir benzerliği yoktur. Yalnız, zamanla bazı

halk hikâyeleri efsaneleşmiştir.

EFSANE
 Konuları bir kişiye, bir olaya veya bir yere dayandırılır.

 Anlatılanların, bir ölçüde de olsa, inandırıcılık özelliği vardır.

 Gerçeklik unsurunun yanında olağanüstülük ve inanç unsuru mutlaka bulunur.

 Tabiatüstü aşkın, güç veya güçlerin ortaya çıktığı gizli ve esrarengiz bir âlem vardır.

 Halkın hayal gücüyle yarattığı “ideal insan tipi” nesilden nesle anlatılır.

 İçindeki manzum kısımlar unutularak sadece olay mensur şekilde anlatılır hâle gelmiştir.

 Değişik yörelerinde farklı anlatımları mevcuttur.

 Kıssa, hikayet, rivayet ya da söylence ifadeleri de kullanılmıştır.

 En önemli motif taş kesilmedir.

DESTAN – EFSANENİN BENZERLİKLERİ- FARKLILIKLARI
 Destanlar, toplumsal hayatta derin izler bırakan yaşanmış olayların etkisiyle

efsane hayal gücüyle oluşturulmuştur.

 Destanlar toplumun bütününü ilgilendiren bir olay anlatırken

efsaneler de açıklanamayan bazı olaylara hayali ve inançsal çözümler yapılır.

 Destanlarda genellikle kahramanlık teması işlenirken, efsanelerde konular farklıdır.

 Destanlarda olağanüstü özelliklere sahip savaşçı, kahraman tipi ön plandayken

efsanelerde ideal insan tipi ön plana çıkarılır.

DESTAN – EFSANENİN BENZERLİKLERİ- FARKLILIKLARI
 Destanlar kutsal kabul edilmemesine rağmen bazı efsaneler kutsal kabul edilir.

Efsanelerde inanış söz konusudur.

 Destanlar millî, efsanelerde ise manevi unsurlar ön plandadır.

 Destanlar millî bir vasıf taşırken efsaneler millî nitelik taşımaz. Yani aynı destana başka bir

toplumda rastlanmaz ancak aynı efsaneye başka toplumda rastlanabilir.

 Destanlar doğal ve yapma destan diye ikiye ayrılır, efsanelerde böyle bir ayrım yoktur.

 Efsanelerde yerel unsurlar olmasına karşın destanlar daha ulusal kimlik taşır.

 Efsaneler nesir yazılırken destanlar manzum mensur karışıktır.

 Efsaneler destanlara göre daha kısadır.

DESTAN – EFSANENİN BENZERLİKLERİ- FARKLILIKLARI
 İkisi de anlatmaya bağlı edebi metin türüdür.

 İkisi de olaya dayalıdır, olay örgüsü, kişiler, yer ve zaman metni oluşturan yapı unsurlardır.

 İkisi de anonimdir.
 İkisi de nesilden nesile dilden dile aktarılarak anlatılagelmiştir.
 İkisinde de öyküleyici ve betimleyici ağırlıklı olarak kullanılır.
MENKIBE
Din büyüklerinin veya tarihe geçmiş ünlü kimselerin yaşamları ve olağanüstü davranışlarıyla ilgili
hikâyelerdir.

 Kahramanları yaşayışlarıyla, yaptıklarıyla halka rol model teşkil eder.

 Genellikle millî dayanışmanın, yiğitlik duygularının yeşertilmesinde etkili olmuştur.

 Battalname, İslami alanda ortaya çıkan ilk destandır.

 Battal Gazi ve diğer İslami Dönem destanlarında Hz. Muhammed Dönemi’ndeki olay ve
menkıbelerden uyarlamalar bulunmaktadır.

Örneğin, Battal Gazi’ye Cafer ismi, Caferi Tayyar isimli kahramanlığıyla meşhur

sahabeden etkilenilerek verilmiştir.

SAYFA 173
SAYFA 175