CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG

Biên soạn và giảng dạy TS. Trần Thảo Nguyên

Nhóm sản xuất bài giảng Hà Thu Giang
Nguyễn Thị Lan Phượng
Đoàn Ngọc Đạt

Bản quyền bài giảng thuộc Trường Đại học Thăng Long
 Chương 1

CHỦ NGHĨA DUY VẬT

BIỆN CHỨNG
Nội dung chính
Phần 1. TRIẾT HỌC VÀ THẾ GIỚI QUAN DVBC
• Tìm hiểu khái niệm triết học
• Sự ra đời của triết học
• Mối quan hệ giữa Triết học và thế giới quan
• Mối quan hệ giữa Triết học và khoa học
• Phương pháp triết học

Phần 2. QUAN ĐIỂM DVBC VỀ VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

• Vật chất và các hình thức tồn tại của vật chất
• Tính thống nhất vật chất của thế giới
• Ý thức - nguồn gốc, bản chất, kết cấu của ý thức
• Mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức

Phần 3. PHƯƠNG PHÁP LUẬN

 Phần 1

TRIẾT HỌC VÀ THẾ GIỚI QUAN

DUY VẬT BIỆN CHỨNG
 TRIẾT HỌC LÀ GÌ?

Bàn tay cái búa

手 斤 PHILOS SOPHY
口
Khẩu
(miệng)

con người bằng lao động - khám phá “yêu mến trí tuệ”
thế giới và dùng lời nói để mô tả hiểu
biết của mình ...
 TRIẾT HỌC LÀ GÌ?

Phương Đông Phương Tây

Giống nhau
Đều nói đến tri thức, trí tuệ của con người

Người Trung Hoa quan tâm đến Người Phương Tây quan tâm
cách thức con người có được tri đến động cơ mà con người tìm
thức là lao động và mô tả tri thức
Khác nhau đến tri thức, đó là sự yêu mến,
đó bằng ngôn ngữ, bằng lời nói sự tôn trọng tri thức và trí tuệ
 TRIẾT HỌC LÀ GÌ?

Thế giới là gì? Triết học là hệ thống

Ta là ai? những quan điểm, quan
niệm chung của con
người về thế giới và về vai
trò của con người trong
Bản chất thế giới? thế giới đó

Vai trò của con người?

Đặc điểm: CHUNG NHẤT, PHỔ QUÁT

1. Triết học là 1 hình thái Ý thức xã hội, là sự phản ánh
tồn tại xã hội

2. Triết học là những tri thức phổ quát về thế giới

3. Triết học có tính giai cấp, tính kế thừa...

 ĐIỀU KIỆN CHO SỰ RA ĐỜI CỦA TRIẾT HỌC

Do nhu cầu sinh tồn của con người

01 ➔ quan tâm đến những vấn đề
chung nhất của thế giới Triết học ra đời
Là điều kiện
với tư cách là những tri thức
Lực lượng sản xuất phát triển để triết học
02 ➔ Lao động trí não và lao động
chung nhất, phổ quát nhất
tiếp tục tồn tại
được biểu hiện
chân tay tách rời nhau và phát triển
qua các khái niệm, phạm trù

03 Trình độ nhận thức chung của

con người tương đối phát triển
 MỐI QUAN HỆ GIỮA TRIẾT HỌC VÀ THẾ GIỚI QUAN
?
THẾ GIỚI QUAN là gì?
Thế giới quan là quan niệm về thế giới
Nguồn: Từ điển Tiếng việt

Thế giới mang

bản chất nguyên tử

Democritos

Thế giới mang

bản chất con người
Người Trung Hoa Thế giới mang
bản chất Thiên chúa

Thiên chúa giáo

MỐI QUAN HỆ GIỮA TRIẾT HỌC VÀ THẾ GIỚI QUAN

Bản chất của thế giới là VẬT CHẤT Quan niệm

Thế giới vật chất có trước và sinh ra ý thức duy vật

Democritos
Thế giới mang Tại sao thế giới
bản chất nguyên tử
chỉ có 1 mà quan
niệm về thế giới
lại có nhiều?

Bản chất của thế giới là TINH THẦN Quan niệm

Thế giới tinh thần có trước và sinh ra vật chất duy tâm

Người Trung Hoa Thiên chúa giáo

Thế giới mang Thế giới mang
bản chất con người bản chất Thiên chúa
 VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

Vấn đề cơ bản của triết học

là đối tượng của triết học
“ Vấn đề cơ bản lớn của
triết học, nhất là của triết
Đối tượng của triết học học hiện đại là quan hệ
là mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại. giữa tư duy và tồn tại.
Friedrich Engels
 VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

Vấn đề cơ bản của triết học là mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại.

Giữa vật chất và ý thức, cái nào có trước, cái nào quyết định?

Vấn đề cơ bản
của triết học
có 2 mặt
Con người có khả năng nhận thức được bản chất thế giới?
 VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

Giữa vật chất và ý thức, Con người có khả năng nhận thức
cái nào có trước, cái nào quyết định? được bản chất thế giới?
BẢN THỂ LUẬN NHẬN THỨC LUẬN

Cả 2 cùng
Vật chất có trước Ý thức có trước
song song tồn tại
Nhận thức được Nghi ngờ Không nhận thức

Chủ nghĩa Nhị nguyên Chủ nghĩa

duy vật luận duy tâm Khả tri Hoài nghi luận Bất khả tri

Duy tâm Duy tâm

chủ quan khách quan

Vấn đề cơ bản của triết học là căn cứ phân biệt Triết học là hạt nhân
các trường phái triết học trong lịch sử của thế giới quan
CNDV Biện chứng
Karl Marx
1805-1883
Ba
hình Hai hình thức cơ bản của Chủ nghĩa duy tâm
thức
cơ
CNDV Siêu hình bản
của
Thomas Hobbes
1588-1679
Chủ
nghĩa George
duy Hegel Berkeley
vật 1770-1831 1684 - 1753
CNDV chất phác
Democritos CNDT Khách quan CNDT Chủ quan
460-370 tr CN “Ý niệm tuyệt đối “Cái Tôi Cảm giác”

VẬT CHẤT QUYẾT ĐỊNH Ý THỨC Ý THỨC QUYẾT ĐỊNH VẬT CHẤT

VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

KẾT LUẬN
Như vậy, vấn đề cơ bản của triết học:

• Là đối tượng của triết học;

• Là căn cứ phân biệt các trường phái triết học;

• Là nội dung cơ bản của từng trường phái triết học:

✓ Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm là hai

trường phái đối lập nhau;

✓ Lịch sử triết học là lịch sử đấu tranh giữa chủ

nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.

TRIẾT HỌC LÀ HẠT NHÂN CỦA THẾ GIỚI QUAN

 MỐI QUAN HỆ GIỮA TRIẾT HỌC VÀ KHOA HỌC
Sự liên minh giữa các nhà triết học và các nhà khoa học

Các nhà khoa học Các nhà triết học

cần phương pháp luận dựa trên cơ sở nhu cầu của
triết học để nghiên cứu các khoa học để tiếp tục phát
các khoa học cụ thể: Vật lí triển triết học và dùng những
học, Toán học, Sinh học, thành tựu khoa học chứng
Kinh tế học .... minh cho những khái quát mới

Xu hướng phát triển của triết học đương đại thể hiện trong:

Triết học Triết học Triết học Triết học Triết học
khoa học ...
đạo đức con người kinh tế chính trị
 PHƯƠNG PHÁP TRIẾT HỌC
Phương pháp triết học là phương pháp nhận thức thế giới

? Phương pháp là gì?

Phương pháp là cách thức người ta sử dụng để đạt được mục đích.
Phương
Nhận thức thế giới trong sự liên hệ, pháp
Cách nhận thức thế giới biện
vận động, biến đổi của nó chứng

Nhận thức thế giới trong sự cô lập, Phương

pháp
tĩnh tại – không liên hệ, không vận động,
siêu hình
không biến đổi

• Biện chứng và siêu hình là 2 phương pháp đối lập nhau.

• Phương pháp biện chứng là phương pháp khoa học để nhận thức đối tượng.
• Phương pháp siêu hình là phương pháp bổ trợ cho phương pháp biện chứng
để hiểu đầy đủ và đúng đắn về đối tượng.
 Phần 2
QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN
CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC
VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA
VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
Nội dung chính

1. Vật chất

- Phạm trù vật chất

- Phương thức và hình thức tồn tại của vật chất

- Tính thống nhất vật chất của thế giới

2. Ý thức

- Ý thức - Nguồn gốc của ý thức

- Bản chất và kết cấu của ý thức

3. Mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức

4. Ý nghĩa phương pháp luận

 BẢN CHẤT CỦA THẾ GIỚI
? Theo quan điểm của CNDVBC:
Bản chất của thế giới là gì?
Bản chất thế giới là vật chất và
thế giới thống nhất ở tính vật chất

Chủ
Bản chất thế giới nghĩa
là tinh thần duy tâm
Vật chất là gì?

Bản chất vật chất của thế giới tạo nên

sự thống nhất của thế giới
Chủ
Bản chất thế giới nghĩa
là vật chất duy vật
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

1. THỜI CỔ ĐẠI

Vật chất là NƯỚC Vật chất là LỬA Vật chất là NGŨ HÀNH Vật chất là NGUYÊN TỬ
Quan điểm của Thales Quan điểm của Heraclitus Trung Hoa cổ đại Quan điểm của Democritus
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

1. THỜI CỔ ĐẠI

NƯỚC

LỬA Dùng bản thân thế giới Là quan niệm duy vật
Vật chất là để giải thích thế giới về thế giới
NGŨ HÀNH

NGUYÊN TỬ
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

2. THẾ KỶ 17 - 18

Vật chất là NGUYÊN TỬ

• Vật chất phải có khối lượng và đồng nhất

• Vật chất vận động, không gian, thời gian là

tách rời nhau, không có liên hệ với nhau.

Cơ học cổ điển của Newton

 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

3. KHỦNG HOẢNG QUAN NIỆM VẬT CHẤT ĐẦU THẾ KỶ 20

Nhiều phát minh ra đời ➔ đảo lộn quan niệm cũ về vật chất

Tia X là những sóng điện từ

có bước sóng cực ngắn,
Tia X có tồn tại không?
không có khối lượng,
mắt thường không nhìn thấy.

Wilhelm Conrad Roentgen

(1845-1923)
tìm ra tia X năm 1895
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

3. KHỦNG HOẢNG QUAN NIỆM VẬT CHẤT ĐẦU THẾ KỶ 20

Nhiều phát minh ra đời ➔ đảo lộn quan niệm cũ về vật chất
Wilhelm Conrad Roentgen tìm ra tia X năm 1895

Nguyên tố phóng xạ sau khi Nguyên tử của các nguyên tố

bức xạ ra hạt alpha thì nó khác nhau thì khác nhau
trở thành nguyên tố khác
Marie Cuirie
(1867-1934)
phát hiện ra hiện tượng
phóng xạ của Uranium
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

3. KHỦNG HOẢNG QUAN NIỆM VẬT CHẤT ĐẦU THẾ KỶ 20

Nhiều phát minh ra đời ➔ đảo lộn quan niệm cũ về vật chất
Wilhelm Conrad Roentgen tìm ra tia X năm 1895
Nguyên tử Marie Cuirie phát hiện ra hiện tượng phóng xạ của Uranium

Điện tử

Quan niệm vật chất là

Vậy điện tử là phần tử
nguyên tử và nguyên tử
nhỏ bé hơn, nằm bên
là phần tử nhỏ bé nhất có
trong nguyên tử
tồn tại được nữa không?

Thomson Hạt nhân

(1856-1940) nguyên tử

phát hiện ra điện tử

 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

3. KHỦNG HOẢNG QUAN NIỆM VẬT CHẤT ĐẦU THẾ KỶ 20

Nhiều phát minh ra đời ➔ đảo lộn quan niệm cũ về vật chất
Wilhelm Conrad Roentgen tìm ra tia X năm 1895
Marie Cuirie phát hiện ra hiện tượng phóng xạ của Uranium
Thomson phát hiện ra điện tử
E: năng lượng

E = mc2 m: khối lượng

Không gian, thời gian với vật
c: vận tốc ánh sáng
chất, vận động có liên hệ với
Hệ quả thuyết tương đối hẹp của Einstein: nhau chứ không tách rời nhau
Độ dài của vật chuyển động sẽ co ngắn lại như quan niệm trước đây.
Albert Einstein
theo phương chuyển động khi vật chuyển động
(1879-1955)
đạt tới vận tốc ánh sáng.
công bố Thuyết tương đối
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

3. KHỦNG HOẢNG QUAN NIỆM VẬT CHẤT ĐẦU THẾ KỶ 20

Wilhelm Conrad Roentgen tìm ra tia X năm 1895

Marie Cuirie phát hiện ra hiện tượng phóng xạ của Uranium Đảo lộn quan niệm Cuộc khủng hoảng trong
Thomson phát hiện ra điện tử cũ về vật chất quan niệm về vật chất bắt đầu

Albert Einstein công bố Thuyết tương đối

?
Nguyên nhân nào dẫn đến khủng hoảng?
✓ Quan niệm cũ về vật chất không giải thích được các phát minh khoa học.
✓ Các phát minh khoa học đã chỉ ra hạn chế trong quan niệm cũ về vật chất.
 Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học
? Vật chất là gì? Có 3 giai đoạn lớn trong quá trình hình thành quan niệm vật chất

3. KHỦNG HOẢNG QUAN NIỆM VẬT CHẤT ĐẦU THẾ KỶ 20

Chủ nghĩa duy tâm Chủ nghĩa duy vật

“Cái mất đi không phải là vật chất mất đi mà cái mất đi là giới hạn về hiểu biết của con người về vật chất,
hôm qua còn là nguyên tử thì bây giờ là điện tử nhưng mà điện tử cũng vô cùng tận như nguyên tử.
Giới tự nhiên là vô tận.”
Nguồn: Tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán - Lenin
 Định nghĩa vật chất của Lenin

“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại
khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác,
được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh
và tồn tại không phụ thuộc vào cảm giác”

“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan là thế nào?”

là 1 từ - chỉ thuộc tính chung nhất Sự vật là gì?

của mọi sự vật
Thuộc tính của sự vật là gì?

Thuộc tính chung nhất của

mọi sự vật là gì?
 Định nghĩa vật chất của Lenin (tiếp)
Sự vật là gì?
SỰ VẬT A
• Tồn tại khách quan, cụ thể cảm tính
• Bao gồm nhiều thuộc tính
• Sinh ra, tồn tại, mất đi
Thuộc tính d
Thuộc tính của sự vật là gì?
Thuộc tính b
• Là bộ phận của sự vật
Thuộc tính c
• Không tồn tại ngoài sự vật
Thuộc tính tồn tại
khách quan - Vật chất
Thuộc tính chung nhất của mọi sự vật là gì?
VẬT CHẤT là: Thuộc tính a

• Chung nhất của mọi sự vật Thuộc tính e

• Thuộc tính tồn tại khách quan của sự vật

• Vĩnh viễn, tuyệt đối
 Định nghĩa vật chất của Lenin (tiếp)

“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại
khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác,
được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh
và tồn tại không phụ thuộc vào cảm giác”

Giữa vật chất và ý thức cái nào có trước?

Vật chất đem lại cho con người cảm giác → Cảm giác là cái có sau còn vật chất là cái có trước

Con người có khả năng nhận thức thế giới?

Con người có thể nhận thức được bản chất của thế giới vì thế giới vật chất đem lại cho con người
cảm giác và được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại phản ánh.

Đặc điểm cơ bản nhất của Vật chất là gì?

Vật chất thì tồn tại khách quan, không phụ thuộc vào cảm giác.
 Định nghĩa vật chất của Lenin (tiếp)

“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại
khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác,
được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh
và tồn tại không phụ thuộc vào cảm giác”

✓ Vật chất là tất cả những gì tồn tại khách quan

✓ Vật chất có trước và sinh ra ý thức, có thể nhận thức được

✓ Vật chất tồn tại không phụ thuộc vào cảm giác
 Hướng dẫn phân tích định nghĩa Vật chất của Lenin

01 Hoàn cảnh ra đời 04 Ý nghĩa

Cuộc khủng hoảng trong quan niệm vật chất Ý nghĩa khoa học:
• Khắc phục được tình trạng
02 Nội dung định nghĩa
khủng hoảng trong quan niệm
về vật chất.
03 Phân tích định nghĩa • Là cơ sở cho triết học tiếp tục
nghiên cứu sâu về lĩnh vực
Là 1 phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan, vật chất của đời sống xã hội.
đó là thuộc tính tồn tại khách quan của các sự vật.

Ý nghĩa phương pháp luận:

Đem lại cho con người cảm giác, được cảm giác, được
Vật chất Làm rõ định nghĩa về vật chất
chép lại, chụp lại phản ánh ➔ Giải quyết 2 mặt vấn đề
cơ bản của triết học. → Có thái độ tôn trọng hiện thực
khách quan.
Tồn tại không phụ thuộc vào cảm giác.