‫کاتیگۆرییه‌کان‬

‫کاتیگۆرییه‌کان‬
‫نووسینی ‪ :‬ئه‌ریستۆ‬
‫وه‌رگێڕانی‪ :‬د‪ .‬محه‌ممه‌د که‌مال‬
‫بابه‌ت‪ :‬فه‌لسه‌فی‬
‫مۆنتاژی کۆمپیوته‌ر‪ :‬سه‌یران عه‌بدولره‌حمان‬
‫تیراژ‪ 1000 :‬دان ‌ه‬
‫نرخ‪ 1000 :‬دينار‬
‫ژماره‌ی سپاردن‪ 1957 :‬ی ‪2009‬‬
‫ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م‬
‫چاپی‪ :‬یه‌که‌م ساڵی ‪2009‬‬
‫کوردستان ‪ -‬سلێمانی‬
‫‪www.serdam.org‬‬
‫ی کتێبه‌وه‌‪kteb@serdam.org :‬‬
‫بۆ په‌یوه‌ندیکردن ب ‌ه زنجیر‌ه ‌‬
‫مافی ل ‌ه چاپدانه‌وه‌ی بۆ ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م پارێزراوه‌‪.‬‬
‫سه‌رچاوه‌‪/‬‬
‫‪Aristotle, “Categories”, translated by J. L. Ackrill, in The Complete‬‬
‫‪Works of Aristotle, vol. 1, the revised Oxford translation, Jonathan‬‬
‫‪.Barnes (ed.), Princeton : Princeton University Press, 1995‬‬
 ‫ئه‌ریستۆ‬

‫کاتیگۆرییه‌کان‬

‫وه‌رگێڕانی له‌ئینگلییزیه‌وه‌‬
‫د‪ .‬محه‌ممه‌د که‌مال‬

‫سلێمانی ‪2009‬‬
‫زنجیره‌ی کتێبی ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م‬
‫کتێبی سه‌رده‌م ژمار‌ه (‪)527‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیاری گشتیی زنجیره‬

‫ئازاد به‌رزنجی‌‬
 ‫‪5‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫پێشه‌کی‬
‫کاتیگۆرییه‌کان ناوی په‌ﺮتووکێکی ئه‌رستۆیه‌‪ ،‬که ‌ئه‌م بیریار‌ه ل ‌ه‬
‫ته‌مه‌نی الوێتیدا‪ ،‬ئه‌و کاته‌ی ل ‌ه ئه‌کادیمیای ئه‌فالتون خوێندﮑﺎﺮﺒووە‪،‬‬
‫نوسیویه‌تی‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه ب ‌ه قه‌وار‌ه بچوکه‌‪ ،‬به‌اڵم ‌یه‌کێکه ل ‌ه‬
‫شاکار‌ه فه‌‌لسه‌فییه‌کان و په‌یوه‌ندییه‌کی بنه‌ڕه‌تیی ب ‌ه لۆجیک و‬
‫ئۆنتۆلۆجییه‌وه‌هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م کاتیگۆرییان ‌ه ته‌نیا چه‌مکێکی ڕووت نین‬
‫و ئه‌ریستۆش له‌م نوسراوه‌یدا ل ‌ه کێشه‌یه‌کی زمانه‌وانی نادوێت‪،‬‬
‫به‌ڵکو له‌و باوه‌ڕه‌دای ‌ه کاتیگۆرییه‌کان الیه‌نه‌کانی بوون ده‌رده‌خه‌ن‪.‬‬
‫هه‌ر یه‌کێک ل ‌ه ئه‌وان ئاماژ‌ه بۆ به‌شێکی بوون ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه به ‌بێ‬
‫ئه‌وان ئێمه‌ ناتوانین له‌ واتای بوون تێبگه‌ین‪ .‬‬

‫(کاتیگۆری) وشه‌یه‌کی یۆنانییه‌‪ ،‬واتای تاوانبارکردنی که‌سێک‬

‫ده‌به‌خشێت؛ که‌سێک له‌به‌رده‌م ئه‌وانی دیکه‌دا تاوانباربکرێت‪.‬‬
‫ئه‌ریستۆش بۆ مه‌به‌ستێکی فه‌لسه‌فی جیاواز به‌کاریهێناوه‌‪ .‬ل ‌ه‬
‫فه‌لسه‌فه‌دا کاتیگۆری ئه‌و چه‌مک ‌ه هه‌مه‌کییه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه الیه‌نێکی بوون‬
‫ئاشکرا ده‌کات‪ .‬ئه‌مه‌ش ئه‌و‌ه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ به‌کارهێنانی‬
‫کاتیگۆرییه‌کدا په‌نج ‌ه بۆ الیه‌نێکی بوون درێژده‌که‌ین‪ ،‬تاوانباری‬
‫ناکه‌ین‪ ،‬به‌ڵکو ڕاستییه‌که‌ی ده‌رده‌خه‌ین‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێین‬
‫(گۆچان خواره‌) ئاماژ‌ه بۆ چۆنیه‌تی ئه‌و بوون ‌ه ده‌که‌ین‪ ،‬ک ‌ه گۆچانه‌‪.‬‬
‫لێره‌دا گۆچان و خه‌سڵه‌ته‌که‌شی کاتیگۆرین‪ .‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫ئه‌گه‌ر دروست بێت‪ ،‬ئه‌ریستۆ ئه‌م په‌رتووکه‌ی ئه‌و کات ‌ه نوسیبێت‪،‬‬

‫ک ‌ه الی ئه‌فالتون خوێندویه‌تی‪ ،‬ئه‌وا ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ته‌مه‌نی‬
‫الوێتییه‌وه‌‌‪ ،‬نه‌ک پاش مردنی ئه‌فالتون‪ ،‬جیاوازی نێوان بۆچوون ‌ه‬
‫فه‌لسه‌فییه‌کانی ئه‌ریستۆ و ئه‌فالتونی مامۆستای سه‌ریهه‌ڵداوه‌‪.‬‬
‫هه‌روه‌ها هاوڕانه‌بوونی له‌گه‌ڵ (پارمه‌نیدس) له‌سه‌ر گۆڕان لێره‌و‌ه‬
‫ده‌ستیپێکردوه‌‪ .‬ئه‌فالتون له‌و باوه‌ڕه‌دای ‌ه چه‌مک ‌ه هه‌مه‌کییه‌کانی‪،‬‬
‫وه‌کو جوانی و چاکه ‌و مرۆڤ و دره‌خت و ئه‌سپ و هتد‪،‬‬
‫بوونێکی سه‌ربه‌خۆ و به‌رز و جیاوازیان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م چه‌مکا‌ن ‌ه فۆرم ‬
‫(ئایدیا)ی هه‌مه‌کی و له ‌ئه‌ستو به‌ده‌رن و ل ‌ه جیهانی ژوور ئه‌م‬
‫جیهانه ‌ئه‌ستوییه‌ی ئێمه‌و‌ه دانراون‪ .‬بوونیان له‌نێو ئه‌و جیهان ‌ه‬
‫به‌رزه‌دا پێویستی ب ‌ه جیهانی ئێم ‌ه و بابه‌ت ‌ه هه‌نده‌کییه‌کان نیه‌‪ .‬ئه‌م‬
‫فۆرمانه‌ی ئێمه‌ش‪ ،‬ته‌نانه‌ت به‌بوونی ئێمه‌شه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌م جیهانه‌دا‬
‫ده‌دۆزرێنه‌وه ‌(کۆپی) یان لێوه‌رگیراوی ئه‌و فۆرم ‌ه هه‌مه‌کییانه‌ی‬
‫جیهان ‌ه به‌رزه‌که‌ن‌‪ .‬ئه‌وه‌ی له‌نێو ئه‌م جیهانه‌ی ئێمه‌دا هه‌ی ‌ه شتێکی‬
‫ی هه‌مه‌کییه له‌نێو‬ ‫ل ‌ه ڕاستی به‌ده‌ر و ناته‌واو‌ه چونک ‌ه ڕاستی فۆرم ‌‬
‫جیهانی به‌رزدا دانراوه‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌موو شتێک‪ ،‬له‌خوار بوونی ئه‌و‬
‫فۆرمانه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه لێوه‌رگیراوی ئه‌وان ‌ه ناته‌واوه‌‪ .‬ئێم ‌ه شتێکی جوان‬
‫ده‌دۆزینه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هاوکات نابێت ل ‌ه بیرمان بچێت‪ ،‬ک ‌ه له‌وه‌ش‬
‫جوانتر و له ‌هه‌موو شت ‌ه جوانه‌کانیش جوانترین شت هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬
‫فۆرمی جوانیی ‌ه و ل ‌ه جیهانی به‌رزدایه‌‪ .‬جوانییه‌که ب ‌ه بێ گۆڕان‪،‬‬
‫ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ی بۆ که‌سێک جوان بێت و له‌چاوی که‌سێکی دیکه‌شدا‬
‫ناشرین‪ .‬جوانییه‌کی هه‌میشه‌ نه‌گۆڕ و ڕه‌هایه‌‪ .‬‬
‫ ‬
‫من له‌و باوه‌ڕه‌دام ناکۆکی ئه‌ریستۆ له‌گه‌ڵ ئه‌م بۆچوون ‌ه مێتافیزیکییه‌ی‬
‫ئه‌فالتوندا له‌سه‌ر بوونی جوانی ڕه‌ها یان چاکه‌ی ڕه‌ها نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬
 ‫‪7‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫ب ‌ه وردی بڕوانین ‌ه سیسته‌می مێتافیزیکی ئه‌ریستۆ ده‌بینین ئه‌ویش‬

‫باوه‌ڕی ب ‌ه بوونێک هه‌ی ‌ه نه‌گۆڕ و هه‌میشه‌یی بێت یان فۆرمێکی ڕووت‬
‫و کرده‌کی بێت‪ .‬ناکۆکییه‌ک ‌ه له‌سه‌ر بوونی سه‌ربه‌خۆ و جیاوازی‬
‫فۆرم ‌ه هه‌مه‌کییه‌کان ‌ه ل ‌ه بابه‌ت ‌ه هه‌نده‌کییه‌کانه‌وه‌‪ .‬بۆ ئه‌فالتون‬
‫جوانی به ‌بێ شتێکی جوان و ڕه‌نگی سور به ‌بێ بابه‌تێکی سور‬
‫هه‌یه‌‪ .‬جوانی و ڕه‌نگی سور زه‌مینه‌ی ئۆنتۆلۆجی خۆیان هه‌ی ‌ه و‬
‫ئه‌وان شتێکی جوان یان بابه‌تێکی سور ده‌هێننه‌کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌فالتون له‬
‫‌دایه‌لۆگی کۆمار و فیدۆدا باسی ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه هۆیه‌کییه‌ی نێوان‬
‫فۆرمه‌کان و بابه‌ت ‌ه هه‌نده‌کییه‌کان کردوه‌‪ .‬به‌ئاشکرا بانگه‌شه‌ی ئه‌و‬
‫بیروباوه‌ره‌ی کردوه‌‪ ،‬ک ‌ه به ‌بێ جوانی یان ڕه‌نگی سور‪ ،‬شتێکی‬
‫جوان و بابه‌تێکی سور نادۆزینه‌وه‌‪ .‬ئه‌ریستۆ ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه بۆ ئه‌م‬
‫کێشه‌ی ‌ه ده‌چێت‪ .‬له‌و باوه‌ڕه‌دای ‌ه ب ‌ه بێ شتێکی جوان و بابه‌تێکی‬
‫سور جوانی و ڕه‌نگی سور نین‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی جوانی یان ڕه‌نگی سور‬
‫ببینن‪ ،‬پێویست ‌ه به‌دوای شتێکی جوان و بابه‌تێکی سوردا بگه‌ڕێین‪.‬‬
‫ئێم ‌ه ل ‌ه ئه‌زموونی ڕۆژانه‌ماندا ئه‌وه‌ی هه‌ستی پێده‌که‌ین شتی جوان‬
‫و بابه‌تی سوره‌‪ ،‬نه‌ک جوانی و ڕه‌نگی سور‪ .‬ئه‌گه‌ر بمه‌وێت جوانی‬
‫یان ڕه‌نگی سور نیشانی که‌سێک بده‌م په‌نج ‌ه بۆ شتێکی جوان‬
‫یان بابه‌تێکی سور ڕاده‌کێشم‪ .‬ئه‌مه‌ش ڕه‌تدانه‌وه‌ی بۆچوونه‌که‌ی‬
‫ئه‌فالتونه‌‪ ،‬ک ‌ه چه‌مکی هه‌مه‌کی له‌بابه‌ت ‌ه هه‌نده‌کییه‌کان جیاده‌کاته‌و‌ه‬
‫و بوونێکی سه‌ربه‌خۆی به‌رزیان ده‌داتێ و هاوکات ڕه‌تدانه‌وه‌ی بوونی‬
‫جیهانی به‌رزی ئه‌م فۆرمان ‌ه یه‌‪ .‬پارمه‌نیدس ڕاسته‌قینه‌ی به‌(بوون)‬
‫داناو‌ه و باوه‌ڕی به‌(نه‌بوون)ﻨﻪﮑﺮﺪوە‌‪ .‬ﺒﯚ ﺌﻪﻢ ﺒﯿﺮﯿﺎﺮە بوون هه‌یه‬
‫‌و نه‌بوون نیه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش پارمه‌نیدسی گه‌یاند‌ه ئه‌و ئاکامه‌ی(گۆڕان)‬
‫ڕه‌تبداته‌وه‌‪ .‬گۆڕان ل ‌ه دوو حاڵه‌تدا ڕووده‌دات‪ ،‬گۆڕانێک ل ‌ه بوونه‌و‌ه‬
‫بۆ نه‌بوون‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه نه‌بوونه‌و‌ه بۆ بوون‪ .‬ئه‌گه‌ر نه‌بوون نه‌بێت‬
 ‫‪8‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫و ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه بوون بێت‪ ،‬چۆن باسی گۆڕان بکه‌ین چونک ‌ه گۆڕان‬
‫له ‌بوونه‌و‌ه بۆ بوون‪ ،‬وه‌کو گۆڕان ل ‌ه ڕه‌نگی سوره‌وه‌ بۆ سور بێ‬
‫واتایه‌‪ .‬بێگومان ئه‌م بۆچوونه‌ی پارمه‌نیدس‪ ،‬که ‌له ‌چه‌ند دێرێکی‬
‫شیعریدا ده‌ربڕاوه‌‪ ،‬کاریکردۆت ‌ه سه‌ر بیرکردنه‌وه‌ی ئه‌فالتون‪ .‬له‌به‌ر‬
‫ئه‌مه‌ش ئه‌فالتون فۆرم ‌ه هه‌مه‌کییه‌کانی نێو جیهانی به‌رز به‌نه‌گۆڕ‬
‫داده‌نێت‪ .‬هه‌ر شتێک پڕ و ته‌واوبێت‪ ،‬له‌و‌ه زۆرتر گۆڕان به‌خۆو‌ه‬
‫ناگرێت‪ .‬گۆڕان به‌سه‌ر جوانی ڕه‌هادا نایه‌ت‪ .‬ئه‌وه‌ی ده‌گۆڕێ شتێک ‌ه‬
‫که‌م جوان ‌ه و ده‌یه‌وێت جوانتر بێت‪ .‬ئه‌ریستۆ نکۆڵی ل ‌ه ڕاسته‌قینه‌ی‬
‫گۆڕان ناکات‪ .‬له‌و باوه‌ڕه‌دای ‌ه گۆڕان به‌سه‌ر سێ کاتیگۆری بووندا‬
‫دێت‪ .‬بۆ نموون ‌ه گۆڕانکاری ل ‌ه چۆنیه‌تی و چه‌نده‌کی و هه‌روه‌ها‬
‫شوێندا هه‌یه‌‪ .‬ئێم ‌ه ده‌زانین سوکرات فه‌یله‌سوفه‌‪ ،‬هه‌مان کات ئه‌و‬
‫ده‌توانێت واز له‌فه‌لسه‌ف ‌ه بهێنێت و ببێت ب ‌ه دارتاش‪ .‬ئه‌م ‌ه گۆڕانکاریی ‌ه‬
‫ل ‌ه چۆنیه‌تی سوکراتدا‪ .‬هه‌روه‌ها ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه چه‌نده‌کی سوکرات و‬
‫بوونی له‌نێو شوێندا گۆڕانیان به‌سه‌ردا دێت‪ .‬به‌اڵم سوکرات خۆی‪ ،‬ک ‌ه‬
‫جه‌وهه‌ر‌ه گۆڕانی تێدا ڕوونادات‪ .‬سوکرات له‌و‌ه که‌متر یان زۆرتر نابێت‬
‫به‌سوکرات‪ .‬هۆی نه‌گۆڕانی جه‌وهه‌ریش له‌دواییدا ڕوونده‌که‌مه‌و‌ه‪ .‬‬
‫ده‌بینین له‌م قۆناغه‌وه‌‪ ،‬له ‌سه‌رده‌می ئه‌کادیمیاوه ‌(مه‌به‌ستم‬
‫ئه‌کادیمیای ئه‌فالتونه‌)ئه‌ریستۆ ڕێگه‌یه‌کی تایبه‌ت و جیاوازی‬
‫بیرکردنه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی بۆ خۆی دۆزیوه‌ته‌و‌ه و له‌گه‌‪ ‬دوو بلیمه‌تی‬
‫فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانییدا(پارمه‌نیدس و ئه‌فالتون) ناڕه‌زایی خۆی‬
‫ده‌رده‌بڕێت‪ .‬لێره‌و‌ه سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی فێرگه‌ی فه‌لسه‌فی‬
‫ئه‌ریستۆ ده‌رده‌که‌وێت‪‌ .‬‬

‫ئه‌ریستۆ (ده‌) کاتیگۆری له‌م نوسراوه‌دا باسکردوه‌‪ .‬له نوسراوه‌کانی‬

‫دیکه‌شدا‪ ،‬وه‌کو مێتافیزیک (به‌تایبه‌تی ل ‌ه به‌شی(کاپا) دا‪ ،‬ئاماژه‌ی‬
 ‫‪9‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫بۆ کردوون‪ .‬ل ‌ه سه‌ره‌تای ئه‌م نوسراوه‌دا(کاتیگۆرییه‌کان) باسی ئه‌و‬

‫شتان ‌ه کراوه‌‪ ،‬ک ‌ه هاوده‌نگ و هاوواتا و هاوسه‌رچاوه‌ن‪ .‬ئه‌و شتانه‌ی‬
‫ناوێکی هاوبه‌شیان هه‌ی ‌ه و ل ‌ه پێناسه‌دا جیاوازن هاوده‌نگن‪ .‬بۆ‬
‫نموون ‌ه وشه‌ی (په‌ڵه‌) ب ‌ه دوو شتی جیاواز ده‌وترێت‪ .‬په‌ڵ ‌ه بارانی تێر‬
‫ده‌خڵ و(له‌که‌) ش ‌ه به‌سه‌ر شتێکه‌وه‌‪( .‬گۆڤان) گۆڕه‌پانی یاریکردن‬
‫و گه‌واهیشه‌‪(،‬خێو) واتای خاوه‌ن و جنۆکه‌ش ده‌به‌خشێت‪ .‬ئه‌م‬
‫شتانه‌ به‌ ناو هاوبه‌شن‪ ،‬به‌اڵم له‌ پێناسه‌دا جیاوازن‪ .‬‬
‫‌ ‬
‫ناتوانین په‌ڵه‌ی باران و په‌ڵه‌ی سه‌ر جل به‌یه‌ک پێناس ‌ه واتاکانیان‬
‫ڕوونبکه‌ینه‌وه‌‪ .‬ئه‌و شتانه‌ی ناویان هاوبه‌ش ‌ه و یه‌ک پێنناسه‌شیان‬
‫بۆ ده‌کرێت هاوواتان‪ .‬چۆله‌ک ‌ه و مراوی باڵنده‌ن‪ .‬لێره‌دا(باڵنده‌)‬
‫ناوی هاوبه‌ش ‌ه بۆ هه‌ردووکیان و ل ‌ه پێناسه‌کردنیشدا یه‌ک واتایان‬
‫هه‌ی ‌ه و به ‌باڵند‌ه داده‌نرێن‪ .‬هه‌ندێک ل ‌ه شته‌کان ناوه‌کانیان ل ‌ه‬
‫سه‌رچاوه‌یه‌که‌و‌ه هاتوه‌‪ ،‬به‌اڵم کۆتاییه‌که‌یان جیاواز‌ه ب ‌ه هاوسه‌رچاو‌ه‬
‫داده‌نرێن‪ .‬بۆ نموون ‌ه نان و نان که‌ر‪ ،‬شاخ و شاخه‌وان یان نوسین و‬
‫نوسه‌ر‪ .‬پاش ئه‌م ڕوونکردنه‌وه‌ی ‌ه ئه‌ریستۆ باسی ئه‌و شتان ‌ه ده‌کات‪،‬‬
‫ک ‌ه به ‌ته‌نیا ب ‌ه بێ به‌ستنه‌وه‌یان به ‌شته‌کانی دیکه‌و‌ه ڕاده‌وه‌ستن‬
‫و له ‌ڕێگه‌یانه‌و‌ه ڕۆشنایی ده‌خه‌ین ‌ه سه‌ر بوون‪ .‬ئه‌م شتان ‌ه به‬
‫‌کاتیگۆرییه‌کان داده‌نێت‪ .‬‬

‫هه‌ندێک له‌و باوه‌ڕه‌دان ئه‌ریستۆ ڕوونینه‌کردۆته‌و‌ه چۆن‬

‫کاتیگۆرییه‌کانی دۆزیوه‌ته‌وه‌؛ به‌اڵم ئه‌گه‌ر سه‌رنجێکی ئه‌و کاتیگۆرییان ‌ه‬
‫ب ‌ه وردی بده‌ین‪ ،‬ده‌رده‌که‌وێت ئه‌ریستۆ ب ‌ه ڕێگه‌ی بیرکردنه‌وه‌یه‌کی‬
‫هۆشه‌کی و ئینده‌کشنه‌و‌ه کاتیگۆرییه‌کانی دۆزیوه‌ته‌و‌ه و ل ‌ه شت ‌ه‬
‫هه‌نده‌کییه‌کانه‌و‌ه بۆ چه‌مک ‌ه هه‌مه‌کییه‌کان چووه‌‪ .‬لێمان ده‌پرسن‪،‬‬
 ‫‪10‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫ئه‌و شت ‌ه چۆنه‌؟ له‌وه‌اڵمدا ده‌ڵێین شتێکی سوره‌‪ .‬ئایا سور چیه‌؟‬

‫سور ڕه‌نگه‌‪ .‬ئایا ڕه‌نگ چیه‌؟ ڕه‌نگ چۆنیه‌تییه‌‪ .‬لێره‌دا ڕاده‌وه‌ستین‬
‫و ‌ شتێکی هه‌مه‌کیتر نادۆزینه‌و‌ه و چۆنیه‌تی به‌و کاتیگۆریی ‌ه‬
‫داده‌نێین‪ ،‬ک ‌ه الیه‌نێکی بوونمان بۆ ده‌رده‌خات‪ .‬ده‌توانین به‬
‫‌هامان ڕێگ ‌ه کاتیگۆرییه‌کانی دیکه‌ش بدۆزینه‌وه‌‪ .‬وه‌کو باسم کرد‪،‬‬
‫ئه‌ریستۆ(ده‌) کاتیگۆری ڕیزکردوه‌‪ .‬کاتیگۆرییه‌کانیش ئه‌مانه‌ن‪:‬‬
‫جه‌وهه‌ر‪ ،‬چۆنیه‌تی‪ ،‬چه‌نده‌کی‪ ،‬په‌یوه‌ندی‪ ،‬دۆخ‪ ،‬حاڵه‌ت‪ ،‬کات‪،‬‬
‫شوێن‪ ،‬کارتێکردن‪ ،‬کارتێکراو‪ .‬‬
‫جه‌وهه‌ر له‌نێو هه‌موویاندا ئه‌و کاتیگۆرییه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌هیچ شێوه‌یه‌ک‬
‫گۆڕانی تیادا ڕوونادات و هه‌مان کات نابێت ب ‌ه بار بۆ کاتیگۆرییه‌کانی‬
‫دیکه‌‪ .‬به‌اڵم هه‌موو کاتیگۆرییه‌کان بارن بۆ جه‌وهه‌ر و جه‌وهه‌ر‬
‫ده‌بێت به‌بارهه‌ڵگری هه‌موویان‪ .‬جه‌وهه‌ریش نه‌گۆر‌ه چونک ‌ه الیه‌نی‬
‫پێچه‌وانه‌ی نیه‌‪ .‬شتێک ده‌گۆڕێت‪ ،‬ک ‌ه الیه‌نی پێچه‌وان ‌ه و دژی‬
‫هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم جه‌وهه‌ر ن ‌ه پێچه‌وان ‌ه نه ‌دژی هه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها دوو‬
‫جۆر جه‌وهه‌ریش هه‌ن‌‪ :‬‬

‫جه‌وهه‌ری یه‌که‌م‪ ،‬ک ‌ه بوونی تاکه‌کانه‌‪ ،‬وه‌کو سوکرات‪ .‬جه‌وهه‌ری‬

‫دووه‌م‪ .‬ک ‌ه جۆری بچوکه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه (فه‌یله‌سوف) جۆری بچوکه‌‪،‬‬
‫ک ‌ه هه‌موو فه‌یله‌سوفه‌کان تیایدا کۆده‌بنه‌وه‌‪ .‬له‌مه‌ش جۆری گه‌وره‌تر‬
‫هه‌یه‌(مرۆڤ)‪ ،‬ک ‌ه له‌نێویدا فه‌یله‌سوف و نافه‌یله‌سوف کۆده‌بنه‌وه‌‪،‬‬
‫له‌مه‌ش گه‌وره‌تر جۆری ئاژه‌ڵه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌موو مرۆڤێک و ئاژه‌ڵێک تیایدا‬
‫کۆده‌بنه‌وه‌‪ . .‬‬

‫به ‌دیدی ئه‌ریستۆ جۆری بچوک جه‌وهه‌ره‌‪ ،‬چونکه‌ ئه‌م جۆر‌ه ل ‌ه‬
‫جه‌وهه‌ری یه‌که‌مه‌و‌ه یان تاکه‌کانه‌و‌ه نزیکتره‌‪ .‬ئێم ‌ه باشتر ل ‌ه واتای‬
 ‫‪11‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫ده‌سته‌واژ‌ه یان پێناسه‌که‌مان تێده‌گه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ر جۆرێکی بچوک‬

‫له‌گه‌ڵ تاکێکدا دابنێین و بڵێین(سوکرات فه‌یله‌سوفه‌‪ ).‬نه‌ک(سوکرات‬
‫ئاژه‌ڵه‌‪( ).‬فه‌یله‌سوف) جۆری بچوک و (ئاژه‌ڵ) جۆری گه‌وره‌یه‌‪.‬‬

‫جه‌وهه‌ر نه‌گۆڕه‌‪ .‬سوکرات‪ ،‬وه‌کو جه‌وهه‌ر له‌و‌ه زۆرتر نابێت به‬

‫‌مرۆڤ‪ .‬به‌اڵم گۆڕانکاری ل ‌ه سێ کاتیگۆرییدا بۆ جه‌وهه‌ر ڕووده‌دات‪.‬‬
‫ئه‌و کاتیگۆرییانه‌‌ی گۆڕانیان به‌س ‌هر‌دا دێت‪ ،‬چۆنیه‌تی و چه‌نده‌کی‬
‫و شوێنه‌‪ .‬سوکرات ده‌بێت به ‌دارتاش‪ ،‬وه‌زنی که‌م و زۆر ده‌بێت‪،‬‬
‫به‌یانیان ل ‌ه ماڵه‌و‌ه ده‌رده‌چێت و به ‌پێ بۆ ناو بازاڕ ده‌ڕوات‪.‬‬
‫ئه‌مان ‌ه سێ جۆر گۆڕانن له ‌بووندا ڕووده‌ده‌ن‪ .‬له ‌په‌رتووکی‬
‫مێتافیزیکدا‪ ،‬ئه‌ریستۆ ل ‌ه جۆرێکی دیکه‌ی گۆڕان ده‌دوێت‪ ،‬ک ‌ه‬
‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه پێکهێنان و تێکشکانه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬به‌شێک یان هه‌مووی‬
‫شتێک له‌ناوده‌چێت و پێکدێت‪ .‬ئه‌م ‌ه ته‌نیا گۆڕانێک ‌ه ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه‬
‫حاڵه‌تی پێکهێنان یان له‌ناوچوونی تاکێکدا ب ‌ه ته‌واوی گۆڕان به‌سه‌ر‬
‫جه‌وهه‌ره‌کدا ده‌هێنێت‪ ،‬ئه‌گینا بۆ ئه‌ریستۆ جه‌وهه‌ر نه‌گۆڕ‌ه و وه‌کو‬
‫خۆی ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬‬

‫ ‬

‫محه‌مه‌د که‌مال‬
‫زانکۆی مالبۆرن‬
‫‪2009‬‬
 ‌
 ‫‪13‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫‪ .1‬ئه‌و شتانه‌ی ته‌نیا ناویان هاوبه‌ش ‌ه و ل ‌ه پێناسه‌دا جیاوازن‬

‫به‌(هاوده‌نگ) ناوزه‌د ده‌کرێن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬مرۆڤ و ئه‌و مرۆڤه‌ی له‬
‫‌وێنهﮑﻪ‌دایه‌‪ ،‬هه‌ردووکیان ئاژه‌ڵن و ناوێکی هاوبه‌شیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬
‫ل ‌ه پێناسه‌دا جیاوازان‪ :‬ئه‌گه‌ر که‌سێک بیه‌وێت باسی بوونی ئاژه‌ڵ‬
‫بکات بۆ هه‌ر یه‌کێک له‌و دوو شته پێناسێکی جیاواز داده‌نێت‪.‬‬

‫ئه‌و شتانه‌ی ناوێکی هاوبه‌شیان هه‌ی ‌ه و یه‌ک پێناسه‌شیان بۆ داده‌نرێت‬

‫‌به‌(هاوواتا) ناوزه‌د ده‌کرێن‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬مرۆڤ و گا ئاژه‌ڵن‪.‬‬
‫به ‌هه‌ردووکیان ده‌وترێت ئاژه‌ڵ و پێناسه‌کردنیشیان‬
‫جیاواز نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر که‌سێک بیه‌وێت باسی بوونی هه‌ر‬
‫‌یه‌کێک له‌و دووان ‌ه بکات یه‌ک پێناسه‌یان بۆ داده‌نێت‪.‬‬
‫ئه‌و شتانه‌ی ناوه‌کانیان له ‌سه‌رچاوه‌یه‌که‌و‌ه هاتووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬
‫کۆتاییه‌کانیان جیاواز‌ه به‌(هاوسه‌رچاوه‌) ناوزه‌د ده‌کرێن‪ ،‬بۆنموونه‌‪،‬‬
‫وشه‌ی ڕێزمانناس له‌ڕێزمانه‌و‌ه و ئازا له‌ئازایه‌تییه‌وه وه‌رگیراوه‌‪ .‬‬
‫‌‬
‫‪ .2‬ئه‌و شتانه‌ی باسمانکردن هه‌ندێکیان پێکه‌و‌ه و ئه‌وانی دیکه‌یان‬
‫پێکه‌وه نین‪ .‬نموونه‌ی ئه‌و شتانه‌ی پێکه‌وه‌ن ئه‌مانه‌ن‪ :‬مرۆڤ‬
‫ڕاده‌کات‪ ،‬مرۆڤ ده‌یباته‌وه‌‪ .‬ئه‌وانه‌ی پێکه‌و‌ه نین‪ ،‬له‌م نموونانه‌دا‪،‬‬
‫وه‌کو‪ ،‬مرۆڤ و گا‪ ،‬ڕاده‌کات و ده‌یباته‌وه‌ ده‌رده‌که‌ون‪ .‬‬

‫هه‌ندێک له ‌شته‌کان هه‌ن‪( ،‬ا) ‌پێیان ده‌وترێت ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ ‬

‫(‪ )subject‬به‌اڵم خۆیان له‌نێو هیچ ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮێکدا نین‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫مرۆڤ ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮه‌‪( .‬ب) هه‌ندێک له ‌شته‌کان له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮﺪان و‬

‫خۆیان ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ نین‪(.‬مه‌به‌ستم له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ له‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌نێو‬
‫ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ‌دایه‌‪ ،‬نه‌ک وه‌کو به‌شێکی‪ ،‬هاوکات به ‌بێ ئه‌و شته‌ی‬
‫له‌ناویدای ‌ه ناتوانێت هه‌بێت)‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬زانیاری ل ‌ه باره‌ی ڕێزمانه‌و‌ه‬
‫له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮەکه‌دایه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌روونه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و زانیارییه‌ ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮی‬
‫پێناوترێت‪ .‬هه‌روه‌ها ڕه‌نگی سپی له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮﺪاﯿﻪ‌‪ ،‬وه‌کو له‌ش‬
‫(چونک ‌ه هه‌موو ڕه‌نگه‌کان له‌نێو له‌شدان)‪ .‬به‌اڵم ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮیان‬
‫پێناوترێت‪ .‬‬
‫ ‬
‫(س) هه‌ندێکیان ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮیان پێده‌وترێت و له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ‪‬ﮑﯽ ‬
‫ﺪﯿﮑﻪ‌شدان بۆ نموونه‌‪ ،‬زانین له‌نێو ده‌رووندایه‌‪ ،‬وه‌کو زانینی ڕێزمانیش‬
‫به‌ ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ داده‌نرێت‪( .‬د) هه‌ندێک شت ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ نین و له‌نێو‬
‫ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ‌یشدا نادۆزرێنه‌وه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه تاک ‌ه که‌س‪ ،‬یان تاکه‌ئه‌سپێک‪.‬‬
‫ئه‌و شتانه‌ی تاکن و به‌ژماره‌ش یه‌کن‪ ،‬به‌بێ جیاکاری‪ ،‬ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ‌یان‬
‫پێناوترێت‪ .‬به‌اڵم بۆ هه‌ندێ که‌سیش هیچ ڕێگرێک نی ‌ه تاکو ئه‌م‬
‫ ‬
‫شتان ‌ه له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮ‌دا دابنێن‪ .‬زانینی‪-‬ڕێزمانی له‌نێو ﺒﺎﺮھﻪ‪‬ﮔﺮدایه‪‌ .‬‬‫‌‬

‫‪ .3‬هه‌رشتێک ببێت ب ‌ه بار بۆ بارهه‌ڵگرێک[بکه‌رێک]‪ ،‬ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت‬

‫باره‌ک ‌ه ده‌گوترێت‪ ،‬بۆ بارهه‌ڵگر‌ه که‌شه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬مرۆڤ ده‌بێت‬
‫به بار بۆ بارهه‌ڵگری تاک ‌ه که‌س‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاژه‌ڵیش ده‌بێت به‌بار‬
‫بۆ تاکه‌که‌س چونکه‌ تاکه‌ که‌س مرۆڤ ‌ه و ئاژه‌ڵیشه‌‪.‬‬
‫جیاوازی له ‌جۆره‌کاندا ئه‌وه ‌ناگه‌یه‌نێت جۆرێک ده‌که‌وێت ‌ه ژێر‬
‫ده‌سته‌اڵتی جۆرێکی دیکه‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا جیاوازییان ده‌رده‌خات‪ .‬بۆ‬
‫نموونه‌‪ ،‬ئاژه‌ڵ و زانین‪ :‬پادار‪ ،‬باڵدار‪ ،‬زینده‌وه‌ری نێو ئاو‪ ،‬دوو پا‪،‬‬
‫جیاوازن‪ ،‬به‌اڵم جیاوازی له ‌زانیندا ﻨﯿﻪ؛ زانینێک له‌وی دیکه‌و‌ه به‬
 ‫‪15‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫‌دوو پا جیا نابێته‌وه‌‪ .‬هه‌مان کات هیچ شتێک نابێت ب ‌ه ڕێگر له‬
‫‌ئاستی جۆرێک جۆریکی دیک ‌ه بخات ‌ه ژێر ده‌سته‌اڵتییه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌مان‬
‫جیاوازییان هه‌یه‌‪ .‬هه‌موو جۆرێکی گه‌ور‌ه بار‌ه بۆ جۆرێکی بچوک‪.‬‬
‫له‌م ڕووه‌و‌ه جیاوازییه‌کان له‌نێو جۆره‌ﮑﺎﻨﺪا‪ ،‬ک ‌ه به‌بار داده‌نرێت بۆ‬
‫بارهه‌ڵگره‌ک ‌ه [بکه‌ره‌که‌]ش جیاوازییه‌‪ .‬‬

‫‪ .4‬ئه‌و شتانه‌ی پێکه‌وه‌نین‪ ،‬هه‌ر یه‌کێک له‌ئه‌وان جه‌وهه‌ر‪ ،‬چه‌نده‌کی‪،‬‬

‫چۆنیه‌تی‪ ،‬په‌یوه‌ندی‪ ،‬شوێن‪ ،‬کات‪ ،‬دۆخ‪ ،‬کردار یان کارتێکردنه‌‪.‬‬
‫به ‌کورتیه‌که‌ی‪ ،‬نموونه‌ی جه‌وهه‌ر مرۆڤ و ئه‌سپه‌؛ چه‌نده‌کی‬
‫چوار پا یان پێچ پایه‌؛ چۆنیه‌تی سپی یان ڕێزمانییه‌؛ په‌یوه‌ندی‬
‫دووانه‌یه‌‪ ،‬نیوه‌‪ ،‬گه‌وره‌تره‌؛ شوێن ل ‌ه لیکیۆمه‌یان له‌نێو بازاڕه‌؛ کات‬
‫دوێنی یان پار‪ ،‬دۆخ درێژبووه‌‪ ،‬دانیشتوه‌؛ کردار پێاڵوله‌پێ ده‌کات‬
‫‌یان چه‌ک هه‌ڵده‌گرێ؛ کارتێكراویش‪ ،‬وه‌کو بڕاو‌ه یان سوتاوه‌‪.‬‬

‫هیچ له‌وانه‌ی له ‌سه‌ره‌و‌ه ڕیزمان کردن به ‌ته‌نیا و ب ‌ه بێ شتێکی‬

‫دیکه‌ ﻨﯿﻪ‪ .‬له‌گه‌ڵ پێکه‌و‌ه دانانی ئه‌وان ‌ه سه‌لماندنیش دروستده‌که‌ین‪.‬‬
‫سه‌لماندنیش ڕاست یان ناڕاسته‌؛ به‌اڵم ئه‌و شتانه‌ی ته‌نیان و له‌گه‌ڵ‬
‫شتێکی دیکه‌دا پێکه‌و‌ه دانانرێن‪ ،‬ڕاست یان ناڕاست نین (بۆ نموونه‌‪،‬‬
‫مرۆڤ‪ ،‬سپی‪ ،‬ڕاده‌کات‪ ،‬ده‌یباته‌وه‌)‪.‬‬

‫‪( .5‬جه‌وهه‌ر) به‌و شت ‌ه ده‌وترێت ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا و به ‌گشتی بۆ‬

‫بارهه‌ڵگر دانانرێت و له‌نێو بارهه‌ڵگریشدا نیه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه تاک ‌ه‬
‫که‌س یان تاک ‌ه ئه‌سپێک جه‌وهه‌ره‌‪ .‬ئه‌و جۆرانه‌ی ئه‌م جه‌وهه‌رانه‌یان‬
‫تێدای ‌ه پێیان ده‌وترێت جه‌وهه‌ری دووه‌م‪ .‬ئه‌مان ‌ه جۆری گه‌وره‌تریش‬
‫ده‌گرنه‌وه‌‪ 1 .‬‬
‫‪ - 1‬جۆری گه‌وره‌م بۆ ‪ Genus‬و جۆری بچوکم بۆ ‪ Species‬داناوه‌‪ .‬بۆ‬
‫نموونه‌ ئاژه‌ڵ له‌ به‌رانبه‌ر مروڤ جۆرێکی ﮔﻪوﺮەﯿﻪ و جۆرێکی بچوک(مروڤ)‬
‫له‌نێو خۆیدا هه‌ڵده‌گرێت‪(.‬وه‌رگێڕ)‬
 ‫‪16‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫مرۆڤه ‌تاکه‌کان سه‌ر ب ‌ه جۆری مرۆڤن‪ .‬ئاژه‌ڵیش ده‌بێت ب ‌ه جۆری‬

‫گه‌ور‌ه بۆ مرۆڤ‪ .‬مرۆڤ و ئاژه‌ڵ جه‌وهه‌ری دووه‌من‪ .‬‬
‫به ‌گوێره‌ی باسه‌که‌ی پێشتر ده‌رده‌که‌وێت ئه‌وه‌ی له ‌باره‌ی‬
‫بارهه‌ڵگره‌و‌ه ده‌وترێت ناوه‌که‌ی و پێناسه‌که‌شی ده‌بن ب ‌ه بار بۆی‪.‬‬
‫بۆ نموونه‌‪ ،‬مرۆڤ بار‌ه بۆ تاکه‌که‌س‪ .‬ناوی(مرۆڤ) و پێناسه‌که‌شی‬
‫بۆ ئه‌م تاکه ‌که‌س ‌ه داده‌نرێت‪ .‬ئه‌و شتانه‌ی له‌نێو بارهه‌ڵگر‌‌دان‪،‬‬
‫زۆربه‌ی کات ناو و پێناسه‌یان بۆ بارهه‌ڵگرە‌ک ‌ه دانانرێن‪ .‬به‌اڵم‬
‫هه‌ندێک جار هیچ شتێک ڕێگه‌مان لێناگرێت ‪.‬‬

‫ئه‌م کاره‌بکه‌ین‪ .‬هه‌مان کات مه‌حاڵ ‌ه پێناسه‌که‌ی بکه‌ین‬

‫به ‌بار بۆ بارهه‌ڵگره‌که‌‪ .‬ڕه‌نگی سپی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بابه‌تێکی‬
‫‌سپیدایه‌ بار‌ه بۆ بارهه‌ڵگره‌ک ‌ه و ده‌ڵێین ئه‌و بابه‌ت ‌ه سپییه‌‪.‬‬
‫به‌اڵم پێناسه‌ی ڕه‌نگی سپی هه‌رگیز نابێت ب ‌ه بار بۆ سپییه‌که‌‪.‬‬
‫هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ب ‌ه جه‌وهه‌ری یه‌که‌مییان داده‌نێین بارهه‌ڵگرن‬
‫یان له‌نێو بارهه‌ڵگر‌ه‌کاندا ده‌رده‌که‌ون‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌و نموونه‌یه‌دا‬
‫باشتر ئاشکرا ده‌بێت‪ ،‬که ‌ﺌﻪﮔﻪﺮ ئاژه‌ڵ به ‌بار بۆ هیچ مرۆڤێکی‬
‫تاک دانه‌نرێت ئه‌وا هه‌رگیز ناتوانین بیکه‌ین به‌بار بۆ بوونی مرۆڤ‪.‬‬
‫هه‌روه‌ها‪ ،‬مادامه‌کی ڕه‌نگ به‌له‌شه‌وه‌ی ‌ه ئه‌وا ده‌بێت له‌نێو له‌شێکی‬
‫تاکیشدا هه‌بێت؛ ئه‌گه‌ر ڕه‌نگ له‌نێو هیچ[بابه‌تێک] یان له‌شێکی‬
‫تاکدا نه‌بێت هه‌رگیز نادۆزرێته‌وه‌‪ 2.‬که‌وابوو‪ ،‬هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی‬
‫به‌جه‌وهه‌ری یه‌که‌مییان داده‌نێین بارهه‌ڵگرن یان له‌نێو بارهه‌ڵگردا‬
‫هه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر جه‌وهه‌ری یه‌که‌م نه‌بێت بوونی هه‌موو شته‌کانی دیک ‌ه‬
‫‪ - 2‬ئه‌م بۆچوونه‌ی ئه‌ریستۆ دژی بۆچوونی ئه‌فالتونه‌‪ .‬بۆ ئه‌فالتون فۆرم ‌ه‬
‫هه‌مه‌کییه‌کان به‌بێ بابه‌ته‌ هه‌نده‌کییه‌کان ده‌توانن هه‌بن‪ .‬بۆ نموون ‌ه ڕه‌نگی‬
‫هه‌مه‌کی سپی خاوه‌نی بوونی خۆیه‌تی و ل ‌ه جیهانی به‌رزدا به‌بێ بابه‌ت ‌ه‬
‫سپییه‌ هه‌نده‌کییه‌کان هه‌یه‌‪( .‬وه‌رگێڕ)‬
 ‫‪17‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫مه‌حاڵ‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫له‌نێوان جه‌وهه‌ر‌ه دووه‌مه‌کاندا جۆری بچوک زۆرتر ل ‌ه جۆری گه‌ور‌ه‬

‫ب ‌ه جه‌وهه‌ر داده‌نرێت‪ ،‬چونک ‌ه له‌جه‌وهه‌ری یه‌که‌مه‌وه‌ نزیکه‌‪ .‬‬

‫که‌سێک بیه‌وێت باسی جه‌وهه‌ری یه‌که‌م بکات‪ ،‬باشتر‌ه ‌و زانیاری‬

‫زۆرتریش ب ‌ه ئێم ‌ه ده‌دات ئه‌گه‌ر جۆری بچوکی ئه‌و جه‌وهه‌ر‌ه‬
‫ده‌ستنیشان بکات‪ .‬باشتر‌ه بڵێین تاک ‌ه که‌س مرۆڤ ‌ه له‌وه‌ی به‌ئاژه‌ڵی‬
‫ناوزه‌دی بکه‌ین(یه‌که‌میان له ‌تاکه ‌که‌سه‌و‌ه نزیکتر‌ه و دووه‌میان‬
‫شتێکی گشتییه‌)؛ زۆرتریش زانیاریمان ده‌ست ده‌که‌وێت ئه‌گه‌ر بڵێین‬
‫ئه‌و‌ه دره‌خت ‌ه له‌وه‌ی به‌ڕووه‌ک پێناسی بکه‌ین‪ .‬له‌سه‌ر و ئه‌مه‌وه‌‪،‬‬
‫جه‌وهه‌ری یه‌که‌م هه‌میش ‌ه بارهه‌ڵگر‌ه و هه‌موو شته‌کانی دیک ‌ه ده‌بن‬
‫به‌بار بۆ ئه‌و وه‌کو جه‌وهه‌ری یه‌که‌م بۆ شته‌کان و جۆری بچوکیش‬
‫بۆ جۆری گه‌ور‌ه ڕاده‌وه‌ستن‪ :‬جۆری بچوک ده‌بێت به ‌بارهه‌ڵگری‬
‫جۆری گه‌وره‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م ‌ه جۆری بچوک زۆرتر له‌جۆری گه‌ور‌ه به‬
‫‌جه‌وهه‌ر داده‌نرێت‪ 4.‬به‌اڵم جۆر‌ه بچوکه‌کان‪ ،‬ئه‌وانه‌ی گشتی نین‪،‬‬
‫له‌وه‌زۆرتر نابن ب ‌ه جه‌وهه‌ر‪ :‬ناگونجێت بڵێین تاکه‌ مرۆڤه‌ک ‌ه مرۆڤ ‌ه‬
‫یان تاک ‌ه ئه‌سپه‌که ئه‌سپه‌‌‪ .‬له‌نێو جه‌وهه‌ر‌ه یه‌که‌مه‌کانیشدا هیچیان‬
‫له‌وی دیکه‌یان زۆرتر جه‌وهه‌ر نیه‌‪ .‬تاک ‌ه که‌سێک ل ‌ه تاک ‌ه گایه‌ک‬
‫زۆرتر ب ‌ه جه‌وهه‌ر دانانرێت‪ .‬ده‌گونجێت له‌دوای جه‌وهه‌ری یه‌که‌مه‌و‌ه‬
‫جۆری بچوک یان گه‌ور‌ه به‌جه‌وهه‌ری ﺪووەﻢ دابنێین چونک ‌ه ئه‌وان‬
‫ده‌بن به‌بار بۆ جه‌وهه‌ری یه‌که‌م و جه‌رهه‌ری یه‌که‌میش به‌رجه‌ست ‌ه‬

‫‪ - 3‬مه‌به‌ستی ئه‌ریستۆ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر بابه‌ت ‌ه تاکه‌کان نه‌بن خه‌سڵه‌ت ‌ه هه‌مه‌کییه‌کانیش‬

‫نابن‪ .‬ئێم ‌ه ڕه‌نگی سپی له‌نێو شتێکی هه‌نده‌کی سپیدا ده‌دۆزینه‌وه‌‪( .‬وه‌رگێڕ) ‬
‫‪ -4‬له ‌ده‌سته‌واژه‌ی (مرۆڤ ئاژه‌ڵه‌) مرۆڤ جۆری بچوکه ‌و ئاژه‌ڵیش جۆری‬
‫گه‌وره‌‪ .‬هه‌روه‌ها له‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌دا(مرۆڤ) بارهه‌ڵگر یان بکه‌ر‌ه و(ئاژه‌ڵ)‬
‫باره‌‪( .‬وه‌رگێڕ) ‬
 ‫‪18‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫ده‌که‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر که‌سێک بیه‌وێت بزانێت تاکه ‌که‌س چییه‌‪ ،‬ئه‌وا‬

‫ده‌بێت ئاماژ‌ه بۆ جۆری بچوک یان جۆری گه‌وره‌ی تاکه‌که‌س بکات‪.‬‬
‫هه‌رچ شتێکی دیک ‌ه باس بکات زانیارییه‌که‌مان ناداتێ‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬
‫ئه‌گه‌ر بڵێت (ئه‌و تاک ‌ه که‌سه‌) ڕه‌نگی سپیی ‌ه یان ڕاده‌کات یان هه‌ر‬
‫شتێکی دیک ‌ه له‌م بابه‌تانه ‌بێت‪ ،‬تاک ‌ه که‌سه‌که‌مان پێناناسێنێت‪.‬‬
‫له‌به‌ر ئه‌م ‌ه ئه‌وان ‌ه شیاوی ئه‌وه‌ن ب ‌ه جه‌وهه‌ر دابنرێن‪ .‬هه‌روه‌ها‪،‬‬
‫جه‌وهه‌ری یه‌که‌م بارهه‌ڵگری هه‌موو شتێک ‌ه ب ‌ه بێ که‌م و کورتی‬
‫و الدان به ‌جه‌وهه‌ر ناوزه‌دی ده‌کهﯿﻦ‪ .‬مادامه‌کی جه‌وهه‌ری یه‌که‌م‬
‫به‌رانبه‌ر هه‌موو شتێک ڕاده‌وه‌ﺴﺘ‪‬ﺖ و[ده‌بێت به ‌بارهه‌ڵگر] ئه‌وا‬
‫جۆری بچوک و گه‌وره‌ش به‌رانبه‌ر شته‌کانی دیک ‌ه ڕاده‌وه‌ستن و‬
‫ده‌بن به ‌بار بۆیان‪ .‬ئه‌گه‌ر تۆ ب ‌ه تاکه ‌که‌سێک بڵێیت ڕیزمانناس‬
‫ئه‌وا مرۆڤ و ئاژه‌ڵیش به‌ڕێزمانناس داده‌نێیت‪.‬‬

‫خه‌سڵه‌تی جه‌وهه‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌نێو بارهه‌ڵگردا نیه‌‪ .‬جه‌وهه‌ری‬

‫یه‌که‌م بۆ بارهه‌ڵگر دانانرێت و له‌نێویشیدا نیه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئاشکرای ‌ه‬
‫جه‌وهه‌ری دووه‌میش له‌نێو بارهه‌ڵگردا نیه‌‪ .‬مرۆڤ ده‌کرێت ب ‌ه بار‬
‫بۆ تاکه ‌که‌س‪ ،‬به‌اڵم له‌نێو تاک ‌ه که‌سدا نیه‌‪ .‬به ‌هه‌مان شێوه‌‪،‬‬
‫ئاژه‌ڵ ده‌بێت ب ‌ه بار بۆ تاکه ‌که‌س‪ ،‬به‌اڵم له‌نێو تاک ‌ه که‌سدا نیه‌‪.‬‬
‫سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه هیچ ڕێگرێک نیه‌‪ ،‬تاکو ئه‌وه‌ی له‌نێو‬
‫بارهه‌ڵگره‌که‌دای ‌ه بکرێت به‌بار بۆی هێشتا مه‌حاڵ ‌ه پێناسه‌کردن ب ‌ه‬
‫بار دابنرێت‪ .‬به‌اڵم پێناسه‌کردنی ناوڕۆکی دووه‌م و ناو ده‌بن ب ‌ه بار‪.‬‬
‫تۆ ده‌توانیت پێناسه‌ی مرۆڤ یان ئاژه‌ڵ بۆ تاک ‌ه که‌سێک بکه‌یت به‬
‫‌بار‪ .‬به‌اڵم هێشتا هیچ جه‌وهه‌رێک له‌نێو بارهه‌ڵگردا نیه‌‪ .‬ئه‌وه ته‌نیا‬
‫خه‌سڵه‌تی جه‌وهه‌ر نی ‌ه چونک ‌ه جیاوازیش ناکه‌وێت ‌ه نێو بارهه‌ڵگره‌وه‌‪.‬‬
‫ئه‌و کاته‌ی مرۆڤ ب ‌ه دووپا پێناسده‌که‌ین‪ ،‬ئه‌م باره‌[جیاوازییه‌]‬
 ‫‪19‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫له‌نێویدا نیه‌؛ ن ‌ه پا و ن ‌ه دووپا له‌نێو بارهه‌ڵگر(مرۆڤ)دایه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬

‫پێناسه‌کردنی جیاوازی بۆ ئه‌و شته‌ی جیاواز‌ه و باسیکراو‌ه ده‌بێت‬
‫به‌بار‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر مرۆڤ به‌پادار بناسرێت پیناسه‌ی(پادار)‬
‫بۆ مرۆڤیش داده‌نرێت چونک ‌ه مرۆڤ پاداره‪ .‬‬

‫نابێت له‌وه‌ش بترسین‪ ،‬ک ‌ه به‌شه‌کانی جه‌وهه‌ر له‌نێو بارهه‌ڵگرێکدا‬

‫به ‌جه‌وهه‌ر دانه‌نێین‪ .‬ئێم ‌ه له ‌باسکردنه‌که‌مان له‌و شتانه‌ی له‌نێو‬
‫بارهه‌ڵگردان مه‌به‌ستمان له‌به‌شه‌کانی نه‌بوو‪ .‬‬

‫ی هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی هه‌یان ‌ه هاوواتابن باره‌کانیان‬

‫جه‌هه‌ر و جیاوازی ‌‬
‫ب ‌ه تاکه‌و‌ه یان به ‌جۆری بچوکه‌و‌ه گرێدراون‪( .‬جه‌وهه‌ری یه‌که‌م‬
‫نابێت به ‌بار و له ‌جه‌وهه‌ری دووه‌میشدا جۆری بچوک ده‌بێت ب ‌ه‬
‫بار بۆ تاکه‌کان و جۆری گه‌وره‌ش بۆ جۆری بچوک و تاکه‌کانیش‪).‬‬
‫تاکه‌کان به ‌ڕێگه‌ی جۆری بچوک و خه‌سڵه‌تی گشتی و جۆری‬
‫بچوکیش ب ‌ه ڕێگه‌ی جۆری گه‌وره‌و‌ه پێناس ده‌کرێت‪ .‬به ‌هه‌مان‬
‫شێوه‌‪ ،‬تاکه‌کان و جۆری بچوک له ‌پێناسه‌کردنیاندا پێویستیان‬
‫ب ‌ه جیاوازییه‌‪ .‬ئه‌و شتانه‌ی هاو واتان ئه‌وانه‌ن ب ‌ه ناو هه‌روه‌ها‬
‫له ‌پێناسه‌دا وه‌کو یه‌کن‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه هه‌موو ئه‌وان ‌ه ب ‌ه جه‌وهه‌رن‬
‫و جیاوازی هاوواتاییان هه‌یه‌‪ .‬هه‌موو جه‌وهه‌رێک ئاماژ‌ه بۆ(ئه‌و)‬
‫شت ‌ه ده‌کات‪ .‬جه‌وهه‌ری یه‌که‌م‪ ،‬بێ مشتومڕ له‌سه‌ری‪ ،‬ئاماژ‌ه بۆ‬
‫(ئه‌و) شته‌ده‌کات‪ .‬ئه‌وه‌ی جه‌وهه‌ری یه‌که‌م ده‌ریده‌خات تاک ‌ه و به‬
‫‌ژماره‌ش یه‌ک شته‌‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه جه‌وهه‌ری دووه‌م ب ‌ه گوێره‌ی ناوه‌که‌ی‬
‫ده‌رده‌که‌وێت‪ -‬کاتێک باسی مرۆڤ یان ئاژه‌ڵ ده‌کرێت‪ -‬ئاماژ‌ه بۆ‬
‫(ئه‌و) شت ‌ه بکات‪ ،‬به‌اڵم ئاماژه‌کردنه‌که‌ی ڕاست نیه‌‪ .‬ئه‌و ئاماژ‌ه بۆ‬
‫جۆرێک خه‌سڵه‌ت ده‌کات‪ .‬جه‌وهه‌ری یه‌که‌م یه‌ک شته‌‪ ،‬به‌اڵم مرۆڤ‬
 ‫‪20‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫یان ئاژه‌ڵ زۆر شتن‪ .‬هه‌روه‌ها ئاماژ‌ه بۆ خه‌سڵه‌تێکی ساده‌ی وه‌کو‬

‫ڕه‌نگی سپیش ناکات‪ .‬ڕه‌نگی سپی بێجگ ‌ه ل ‌ه خه‌سڵه‌ت هیچی دیک ‌ه‬
‫نیه‌‪ .‬جۆری بچوک و گه‌وره‌‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬خه‌سڵه‌تی جه‌وهه‌ر‬
‫دیاریده‌که‌ن‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه خه‌سڵه‌ته‌کانی دیکه‌ی جه‌وهه‌ر ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬
‫ک ‌ه پێچه‌وانه‌ی نیه‌‪ .‬ئایا ئه‌و شت ‌ه چییه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬
‫جه‌وهه‌ری یه‌که‌م؟ تاکه ‌که‌س‪ ،‬مرۆڤ یان ئاژه‌ڵ هیچ شتێکیان‬
‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه نیه‌‪ .‬ئه‌م خه‌سڵه‌ت ‌ه بێجگ ‌ه ل ‌ه جه‌وهه‌ر له ‌زۆر‬
‫شتی دیکه‌شدا ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬چه‌نده‌کیش‪ .‬هیچ شتێک‬
‫پێچه‌وانه‌ی چوار پێ‪ ،‬د‌ه یان گه‌ور‌ه و بچوک نیه‌؛ چه‌نده‌کییه‌کی‬
‫دیاریکراو له‌ پێچه‌وانه‌ به‌ده‌ره‪ .‬‬

‫واده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه جه‌وهه‌ر کهﻢ ‌و زیاد ناکات‪ .‬مه‌به‌ستم ئه‌و‌ه نیه‌‪،‬‬

‫ک ‌ه جه‌وهه‌رێک ل ‌ه جه‌وهه‌رێکی دیک ‌ه زۆرتر جه‌وهه‌ر نیه‌‪ .‬به‌ڵکو ئه‌و‬
‫جه‌وهه‌ره‌ی هه‌ی ‌ه له‌و‌ه زۆرتر یان که‌متر ب ‌ه جه‌وهه‌ر نابێت‪ .‬گریمان‬
‫ئه‌و جه‌وهه‌ر‌ه مرۆڤه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و مرۆڤ ‌ه له‌و‌ه زۆرتر یان که‌متر نابێت‬
‫به ‌مرۆڤ یان ل ‌ه مرۆڤێکی دیکه‌ش زۆرتر مرۆڤ نیه‌؛ ڕه‌نگی زه‌رد‬
‫له ‌ڕه‌نگی زه‌ردی دیک ‌ه زه‌ردتر نیه ‌و شتێکی جوانیش ل ‌ه شتێکی‬
‫جوانی دیک ‌ه جوانتر نیه‌‪ .‬هه‌مان کات که‌می و زۆری له ‌شتێکدا‬
‫باسده‌کرێت‪ .‬ئه‌و بابه‌ته‌ی ئێستا زه‌رد‌ه له‌وانه‌ی ‌ه ل ‌ه جارانی زه‌ردتر‬
‫بێت‪ .‬ئه‌وه‌ی گه‌رم ‌ه ل ‌ه جارانی گه‌رمتر‌ه یان ساردتره‌‪ .‬به‌اڵم به‌م‬
‫شێوه‌ی ‌ه باسی جه‌وهه‌ر ناکرێت‪ .‬ئه‌و که‌سه‌ی ئێستا مرۆڤ ‌ه له‌جاران‬
‫زۆرتر مرۆڤ نیه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م ‌ه جه‌وهه‌ر که‌م و زۆر ناکات‪ .‬‬

‫وادیار‌ه یه‌کێک له‌و الیه‌نانه‌ی جه‌وهه‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌رچه‌ند‌ه به‌ژمار‌ه‬

‫یه‌که ‌و وه‌کو خۆیه‌تی‪ ،‬پێچه‌وان ‌ه وه‌رده‌گرێت‪ .‬له ‌هیچ حاڵه‌تێکی‬
 ‫‪21‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫دیکه‌دا که‌س ناتوانێت پێچه‌وان ‌ه به‌و شت ‌ه بدات‪ ،‬ک ‌ه به‌ژمار‌ه یه‌ک ‌ه‬
‫و وه‌کو خۆیه‌تی‪ .‬ئه‌و ڕه‌نگه‌ی یه‌ک جۆره ‌و وه‌کو خۆیه‌تی ڕه‌ش‬
‫و سپیش نیه‌‪ .‬شتێک باش و خراپ نیه‌‪ .‬به‌اڵم جه‌وهه‌ر‪ ،‬ک ‌ه به‬
‫‌ژمار‌ه یه‌ک ‌ه و ناگۆڕێت ده‌توانێت پێچه‌وان ‌ه وه‌رگرێت‪ .‬تاکه‌که‌سێک‬
‫جارێک ڕه‌نگی زه‌رد و جارێکی دیکه‌ش ڕه‌ش داده‌گه‌ڕێ‪ ،‬گه‌رم و‬
‫ساردیشه‌‪ ،‬یان که‌سێک چاک ‌ه و خراپ ده‌بێت‪ .‬هیچ شتێکی دیک ‌ه ئه‌م‬
‫خه‌سڵه‌ته‌ی نیه‌‪ .‬مه‌گه‌ر که‌سێک بڵێت‪ ،‬ده‌سته‌واژه‌کان و باوه‌ڕ به‌م‬
‫شێوه‌ﺒﻦ‪ .‬ده‌سته‌واژ‌ه ڕاست یان ناڕاسته‌‪ .‬گریمان ده‌سته‌واژه‌ی(ئه‌و‬
‫که‌س ‌ه دانیشتوه‌) ڕاسته‌؛ به‌اڵم ئه‌و کاته‌ی ئه‌و که‌س ‌ه هه‌ڵده‌سێت‬
‫ده‌سته‌واژه‌ک ‌ه ناڕاست ده‌رده‌چێت‪ .‬باوه‌ڕیش به‌م شێوه‌یه‌یه‌‪ .‬تۆ له‌و‬
‫باوه‌ڕه‌دای ئه‌و که‌س ‌ه دانیشتوه‌‪ ،‬کاتێک هه‌ڵده‌سێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌مان‬
‫باوه‌ڕت هه‌بێت و نه‌یگۆڕی ناڕاست ده‌بێت‪ .‬ب ‌ه هه‌رحاڵ‪ ،‬وه‌رگرتنی‬
‫پێچه‌وانه‌کان ڕێگه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌‪ .‬جه‌وهه‌ره‌کان خۆیان گۆڕانه‌کان‬
‫ده‌هێنن ‌ه کایه‌و‌ه و پێچه‌وانه‌کان وه‌رده‌گرن‪ .‬ئه‌وه‌ی گه‌رم یان‬
‫ساردبووه‌‪ ،‬زه‌رد یان ڕه‌ش‪ ،‬چاک یان خراپ گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتوه‌‪ .‬‬
‫ل ‌ه حاڵه‌ته‌کانی دیکه‌شدا ئه‌و شتان ‌ه خۆیان گۆڕانه‌ک ‌ه دروستده‌که‌ن‪.‬‬
‫ده‌سته‌واژ‌ه و باوه‌ڕ هه‌میش ‌ه نه‌گۆڕن‪ .‬ئه‌وه‌ی ده‌گۆڕێ و پێچه‌وان ‌ه‬
‫وه‌رده‌گرێت فاکتۆره‌که‌ی نێو داکه‌وته‌‪ .‬ده‌سته‌واژه‌ی(ئه‌و که‌س ‌ه‬
‫دانیشتوه‌) گۆڕانی به‌سه‌ردا نایه‌ت‪ .‬گۆڕان ل ‌ه حاڵه‌تی[که‌سه‌که‌دا]‬
‫ده‌سته‌واژه‌که‌ ده‌کات به‌ڕاست و ناڕاست‪ .‬‬

‫باوه‌ڕیش به‌م شیوه‌یه ‌یه‌‪ .‬هێشتا ئه‌م ‌ه خه‌سڵه‌تێکی تایبه‌تمه‌ندی‬

‫جه‌وهه‌ره‌؛ هه‌رچه‌ند‌ه ده‌سته‌واژ‌ه و باوه‌ڕیش ناگۆڕێن و ته‌وانای‬
‫وه‌رگرتنی پێچه‌وانه‌یان هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه حاڵه‌تی ده‌سته‌واژ‌ه و باوه‌ڕدا‬
‫گۆڕانه‌ک ‌ه له ‌شتێکی دیکه‌دا ڕوویداوه‌‪ .‬ده‌سته‌واژ‌ه و باوه‌ڕ شتێکی‬
 ‫‪22‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫نه‌گۆڕن‪ .‬له‌م حاڵه‌ته‌شدا‪ ،‬مادامه‌کی هیچ گۆڕانێکیان تێدا ڕوونادات‬

‫پێچه‌وانه‌ش وه‌رناگرن‪.‬‬
‫ ‬
‫جه‌وهه‌ر ده‌توانێت پێچه‌وان ‌ه وه‌رگرێت‪ .‬جه‌وهه‌ر خۆی نه‌خۆش‬
‫ده‌که‌وێت یان ته‌ندروستی چاک ده‌بێت‪ ،‬زه‌رد ده‌بێت یان ڕه‌ش‬
‫داده‌گه‌ڕێت‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬ئه‌وه‌ی پێچه‌وان ‌ه وه‌رده‌گرێت ئه‌و جه‌وهه‌ره‌یه‌‪،‬‬
‫ک ‌ه وه‌کو خۆیه‌تی و به‌ژماره‌ش یه‌که‌‪ .‬ئه‌مه‌ش کۆتایی به‌باسه‌که‌مان‬
‫‪5‬‬
‫له‌سه‌ر جه‌وهه‌ر ده‌هێنێت‪.‬‬

‫‪( .6‬چه‌نده‌کییه‌کان) پچڕ پچڕ و نابه‌رده‌وام و ئه‌وانی دیکه‌یان‬

‫به‌رده‌وامن‪ .‬هه‌ندێکیان له ‌به‌شه‌کان پێکهاتون و په‌یوه‌ندییان ب ‌ه‬
‫یه‌کدییه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬ئه‌وانی دیکه‌یان له‌به‌شه‌کان پێکنه‌هاتون‪ .‬‬

‫ئه‌وانه‌ی نابه‌رده‌وامن ژمار‌ه و زمانن؛ به‌رده‌وامه ‌کانیش هێڵ و‬

‫ڕووبه‌ر و ته‌ن‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌دا کات و شوێنن‪ .‬به‌شه‌کانی ژمار‌ه‬
‫سنورێکی هاوبه‌شیان نی ‌ه تیایدا یه‌ک بگرن‪ .‬ئه‌گه‌ر پێنج به‌شێک‬
‫بێت ل ‌ه ژمار‌ه (ده‌) ئه‌وا دوو ژماره‌ی(پێنج) له ‌هیچ شوێنێکدا‬
‫یه‌ک ناگرن و دوو ژماره‌ی له‌یه‌کدی دابڕاون‪ .‬ته‌نانه‌ت ژمار‌ه سێ و‬
‫حه‌وتیش به‌یه‌کدی ناگه‌ن‪ .‬تۆ له‌هیچ شوێنێکدا سنورێکی هاوبه‌ش‬
‫بۆ ژماره‌کان نادۆزیته‌وه‌‪.‬‬

‫ژماره‌کان هه‌میش ‌ه له ‌یه‌کتر دابڕاون و پچڕاون‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬ژمار‌ه‬

‫چه‌نده‌کییه‌کی نابه‌رده‌وامه‌‪ .‬زمانیش چه‌نده‌کییه‌کی نابه‌رده‌وامه‌‪.‬‬

‫‪ - 5‬ئه‌ریستۆ له‌و باوه‌ڕه‌دای ‌ه جه‌وهه‌ر نه‌گۆڕ‌ه چونکه‌ پێچه‌وانه‌ی نیه‌‪ ،‬به‌اڵم‬

‫پێچه‌وانه‌ وه‌رده‌گرێت‪(.‬وه‌رگێڕ)‪.‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫(زمان چه‌نده‌کیی ‌ه چونک ‌ه به‌درێژی و کورتی بڕگه‌کان ده‌پێورێت؛‬

‫مه‌به‌ستم له‌زمان گوته‌یه‌)‪ ،‬به‌شه‌کانی ل ‌ه هیچ سنورێکی هاوبه‌شدا‬
‫ناگه‌ن به‌یه‌کدی‪ .‬سنورێکی هاوبه‌ش بۆ ب ‌ه یه‌ک گه‌یشتنی بڕگه‌کان‬
‫نیه‌‪ .‬هه‌ر یه‌کێک ل ‌ه بڕگه‌کان جیایه‌‪ .‬هێڵیش [به ‌پێچه‌وانه‌وه‌]‬
‫چه‌نده‌کییه‌کی به‌رده‌وامه‌‪ .‬دۆزینه‌وه‌ی سنورێکی هاوبه‌ش‪ ،‬که‌تیایدا‬
‫به‌شه‌کانی به ‌یه‌کدی ده‌گه‌ن ئاسانه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه خاڵ داده‌نرێت‪ .‬بۆ‬
‫ڕووبه‌ریش سنوره‌ک ‌ه هێڵه‌‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ ،‬بۆ ته‌ن هێڵ یان‬
‫ڕووبه‌ره‌‪ ،‬ک ‌ه به‌شه‌کانی تیایدا ب ‌ه یه‌کدی ده‌گه‌ن‪ .‬کات و شوێنیش‬
‫به‌م جۆره‌ن و له‌سنورێکی هاوبه‌شدا ب ‌ه یه‌کدی ده‌گه‌ن‪ .‬ئه‌و کاته‌ی‬
‫له ‌ئێستادای ‌ه له ‌هه‌ر دوو سه‌ره‌و‌ه به ‌ڕابردوو هه‌روه‌ها داهاتوه‌و‌ه‬
‫به‌ستراوه‌‪ .‬شوێنیش به‌رده‌وامییه‌‪ .‬به‌شه‌کانی شوێن ته‌نه‌کان داگیریان‬
‫کردووه‌ و له‌وێدا یه‌ک ده‌گرن‪ ،‬که‌ ته‌نه‌کان به‌ یه‌کدی ده‌گه‌ن‪ .‬‬

‫له‌سه‌رو ئه‌مانه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێک چه‌نده‌کی ل ‌ه به‌شه‌کان پێکهاتون‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ل ‌ه دۆخێکدا په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ یه‌کدیا هه‌یه‌‪ .‬به‌شه‌کانی هێڵ ‬
‫په‌یوه‌ندییان به‌یه‌که‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر یه‌کێک له‌وان ده‌که‌وێت ‌ه شوێنێکه‌و‌ه‬
‫و ده‌توانین له‌وانی دیکه‌ی جیابکه‌ینه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‪ ،‬به‌شه‌کانی‬
‫ڕووبه‌ریش ل ‌ه جێگای خۆیاندا دانراون و په‌یوه‌ند ییه‌که‌یان ئاشکرایه‌‪.‬‬
‫به‌شه‌کانی ته‌نیش ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ .‬ل ‌ه به‌شه‌کانی ژماره‌دا ئه‌م جۆر‌ه‬
‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نادۆزرێته‌وه‌‪ .‬به‌شه‌کانی کاتیش به‌رده‌وامییان نیه‌‪ .‬چۆن‬
‫شتێک به‌رده‌وام نه‌بێت له‌نێو دۆخدا ده‌بێت؟ له‌وانه‌ی ‌ه تۆ بڵێیت‬
‫جۆر‌ه ڕیزدانانێکیان هه‌یه‌‪ ،‬وه‌کو ده‌بینین به‌شه‌کانی کات پێش و‬
‫پاش ده‌که‌ون‪ .‬ژماره‌کانیش هه‌ندێکیان پێشتر و ئه‌وانی دیک ‌ه پاشتر‬
‫ده‌ژمێردرێن‪ .‬ژمار‌ه دوو پێش ژمار‌ه سێ دێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م ‌ه ڕیزکراون‪،‬‬
‫به‌اڵم دۆخیان نیه‌‪ .‬زمانیش ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ .‬هیچ به‌شێکی به‌رده‌وام‬
 ‫‪24‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫نیه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ک ‌ه گوتراو‌ه جارێکی دیک ‌ه ناگیرێت‪ .‬له‌به‌رئه‌م ‌ه به‌شه‌کانی‬

‫دۆخیان نیه‌‪ .‬هه‌ندێک چه‌نده‌کی له‌به‌شه‌کان پێک هاتون و دۆخیان‬
‫‌هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وانی دیکه‌ش له‌به‌شه‌کان پێک هاتون‪ ،‬به‌اڵم دۆخیان نیه‌‪.‬‬
‫ئه‌و شتانه‌ی باسمانکردن به ‌ته‌واوی چه‌نده‌کین؛ ئه‌وانی دیکه‌ش‬
‫له‌م چه‌نده‌کییانه‌و‌ه ده‌رچوون؛ ئه‌و کاته‌ی ل ‌ه چه‌نده‌کی ئه‌م شت ‌ه‬
‫ده‌رچووان ‌ه ده‌دوێێن بۆ چه‌نده‌کییه‌کانی پێشوتر ده‌گه‌ڕێینه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬
‫ب ‌ه ته‌واوی ب ‌ه چه‌نده‌کی دانراون‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬باسی ته‌نێکی گه‌وره‌ی‬
‫سپی ده‌که‌ین چونک ‌ه ڕووبه‌ری ئه‌و ته‌ن ‌ه گه‌وره‌ی ‌ه یان ڕووداوێک‪،‬‬
‫گۆڕانێک به ‌درێژخایه‌ن داده‌نرێت‪ ،‬چونک ‌ه کاته‌که‌ی درێژخایه‌نه‌‪.‬‬
‫هه‌ر یه‌کێک له‌م شتان ‌ه له‌نێو خۆیاندا چه‌نده‌کی نین و په‌یوه‌ندییان‬
‫به ‌چه‌نده‌کییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر یه‌کێک بیه‌وێت درێژی ڕووداوه‌ک ‌ه‬
‫بزانێت‪ ،‬به‌کات ده‌یپێوێت و ده‌ڵێت ساڵێک یان که‌متر ل ‌ه ساڵێکی‬
‫خایاند‪ .‬چه‌ندییه‌تی ڕه‌نگی سپیش له ‌ته‌نه‌که‌دا په‌یوه‌ندی ب ‌ه‬
‫ڕووبه‌ره‌که‌و‌ه هه‌ی ‌ه و ده‌که‌وێت ‌ه سه‌ر گه‌وره‌یی و بچوکی قه‌واره‌که‌ی‪.‬‬
‫ته‌نیا ئه‌وانه‌ی باسمانکردن به‌ته‌واوی به‌چه‌نده‌کی داده‌نرێن‪ .‬هه‌ر‬
‫‌شتێکی دیک ‌ه بێجگه‌له‌مان ‌ه په‌یوه‌ندییان به‌م چه‌نده‌کییانه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬‬

‫ه ‌هر‌وه‌ها‪ ،‬چه‌نده‌کی پێچه‌وانه‌ی نیه‌‪ .‬چه‌نده‌کی ته‌واو ل ‌ه پێچه‌وان ‌ه‬

‫به‌ده‌ره‌‪ .‬پێچه‌وانه‌ی چوار پێ‪ ،‬پێنج پێ یان ڕووبه‌ر نادۆزرێته‌وه‌‪.‬‬
‫له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ندێک واتێبگه‌ن‪ ،‬که‌(زۆر) پێجه‌وانه‌ی(که‌م) و(گه‌وره‌)‬
‫ش پێچه‌وانه‌ی(بچوک)ه‌‪ .‬ئه‌مان ‌ه پێچه‌وان ‌ه نین‪ ،‬به‌اڵم چه‌نده‌کیین‬
‫و په‌یوه‌ندییان ب ‌ه یه‌کدییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر شتێکی بچوک نه‌بێت‪،‬‬
‫شتێکی دیک ‌ه ب ‌ه گه‌ور‌ه دانانرێت‪ .‬هه‌ندێک جار چیایه‌ک به‌بچوک و‬
‫دره‌ختێک به‌گه‌ور‌ه داده‌نێین چونک ‌ه چیاک ‌ه له‌نێو جۆره‌که‌ی خۆیدا‬
‫بچوک ‌ه و دره‌خته‌که‌ش گه‌وره‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م شتان ‌ه چه‌نده‌کییان له‌نێو‬
 ‫‪25‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫خۆیاندا هه‌بێت و ئاماژ‌ه بۆ په‌یوه‌ندییه‌که‌یان ب ‌ه شتێکی دیکه‌و‌ه‬

‫نه‌کرێت ئه‌وا ناتوانین چیاک ‌ه ب ‌ه بچوک و دره‌خته‌ک ‌ه به ‌گه‌ور‌ه‬
‫دابنێین‪ .‬له ‌نموونه‌یه‌کی دیکه‌دا ده‌ڵێین‪ ،‬دانیشتوانی ئه‌و گوند‌ه‬
‫زۆر و دانیشتوانی شاری ئه‌سینا که‌مه‌‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا دانیشتوانی‬
‫شاری ئه‌سینا چه‌ندجارێک له ‌دانیشتوانی گونده‌ک ‌ه زۆرتره‌‪.‬‬
‫هه‌روه‌ها ده‌ڵێین خه‌ڵکێکی زۆر له‌نێو خانوه‌که‌دان و که‌میش بۆ‬
‫شانۆگه‌رییه‌ک ‌ه چوون‪ ،‬به‌اڵم له ‌ڕاستیدا ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی بۆ‬
‫شانۆگه‌رییه‌ک ‌ه چوون له‌ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی له‌نێو خانوه‌که‌دان زۆرتره‌‪.‬‬
‫بێجگ ‌ه له‌مه‌‪ ،‬چوار پێ یان پێنج پێ چه‌نده‌کیین و ئاماژه‌ش بۆ‬
‫چه‌نده‌کی ده‌که‌ن‪ .‬گه‌ور‌ه و بچوک ئاماژه‌ی[ڕاسته‌وخۆ] بۆ چه‌نده‌کی‬
‫ناکه‌ن و په‌یوه‌ندی ده‌رده‌خه‌ن‪ .‬گه‌ور‌ه و بچوک واتاکه‌یان له‬
‫‌په‌یوه‌ندی به‌شته‌کانی دیکه‌و‌ه ئاشکرا ده‌بێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌مه‌‪ ،‬ئه‌م‬
‫چه‌مکان ‌ه په‌یوه‌ندیدارن‪ .‬له‌سه‌رو ئه‌مانه‌وه‌‪ ،‬گرنگ نی ‌ه ئه‌م چه‌مکان ‌ه‬
‫ب ‌ه چه‌نده‌کی دابنرێن یان نا‪ ،‬هێشتا پێچه‌وانه‌کانیان نادۆزرێته‌وه‌‪.‬‬
‫چۆن شتێک به ‌ته‌نیا و ب ‌ه بێ په‌یوه‌ندی نه‌ناسرێت پێچه‌وانه‌ی‬
‫ده‌بێت؟ ئه‌گه‌ر گه‌ور‌ه و بچوک ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی یه‌کدی دابنرێن‪،‬‬
‫ئه‌وا شتێک له ‌یه‌ک کاتدا پێچه‌وانه‌ی بۆ داده‌نرێت‪ .‬له‌م حاڵه‌ته‌دا‬
‫شته‌کان ده‌بن به ‌پێچه‌وانه‌ی خۆیان‪ .‬ئه‌گه‌ر شتێک له ‌یه‌ک کاتدا‬
‫له ‌ئاستی شتێکدا گه‌ور‌ه و شتێکی دیکه‌دا بچوک بێت‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و‬
‫شت ‌ه ل ‌ه یه‌ک کاتدا گه‌وره‌و بچوک ‌ه و پێچه‌وانه‌ی هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم هیچ‬
‫شتێک له ‌یه‌ک کاتدا پێچه‌وان ‌ه وه‌رناگرێت‪ .‬جه‌وهه‌ر‪ ،‬بۆ نموونه‌‪،‬‬
‫ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه‌شی هه‌بێت‪ ،‬له‌یه‌ک کاتدا ناتوانین بڵێین نه‌خۆش ‌ه‬
‫و نه‌خۆشیش نی ‌ه یان زه‌رد و ڕه‌ش داگه‌ڕاوه‌؛ شته‌کانی دیکه‌ش‬
‫به‌م جۆر‌ه پێچه‌وانه‌یان نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر گه‌ور‌ه و بچوک ب ‌ه پێچه‌وان ‌ه‬
‫دابنرێن‪ ،‬ئه‌وا له‌نێو هه‌موو شتێکدا پێچه‌وانه‌ش سه‌رهه‌ڵده‌دات‪.‬‬
 ‫‪26‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫به‌اڵم مه‌حاڵ ‌ه شتێک پێچه‌وانه‌ی خۆی بێت‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬گه‌ور‌ه‬

‫پێچه‌وانه‌ی بچوک نی ‌ه و زۆریش ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه پێچه‌وانه‌ی که‌م‬
‫نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر که‌سێک ئه‌م[چه‌مکانه‌] ب ‌ه په‌یوه‌ندیشه‌و‌ه نه‌به‌ستێته‌و‌ه‬
‫‌و به ‌چه‌نده‌کییان دابنێت هێشتا نابن ب ‌ه پێچه‌وان ‌ه بۆ یه‌کدی‪.‬‬
‫یه‌کێک ل ‌ه خه‌سڵه‌ته‌کانی چه‌نده‌کی یه‌کسانی و نایه‌کسانی یه‌‪ .‬ئه‌و‬
‫چه‌نده‌کییانه‌ی باسیان ده‌که‌ین یه‌کسان و نایه‌کسانن‪ .‬ته‌ن یه‌کسان‬
‫و نایه‌کسانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ژماره و کات و شته‌کانی دیکه‌ش یه‌کسان‬
‫و نایه‌کسانن‪ .‬هه‌ر شتێک له‌نێو ئه‌م چه‌نده‌کییانه‌دا نه‌بێت یه‌کسان‬
‫و نایه‌کسان نیه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه بارودۆخێک یه‌کسان و نایه‌کسان نیه‌‪.‬‬
‫له‌به‌ر ئه‌مه‌ یه‌کسان و نایه‌کسان خه‌سڵه‌تێکی تایبه‌تی چه‌نده‌کییه‌‪ .‬‬

‫‪ .7‬به‌و شتان ‌ه ده‌وترێت(په‌یوه‌ندیدار)‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ شته‌کانی دیکه‌دا‬

‫په‌یوه‌ندییان هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه به‌و‌ه ده‌وترێت گه‌وره‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه شتێکی‬
‫دیک ‌ه گه‌وره‌تر بێت‪ ،‬یان دووجار‪ ،‬که‌ل ‌ه ئاستی شتێکی دیکه‌دا دووجار‬
‫بێت‪ .‬هه‌موو ئه‌م شتانه‌ی‪ ،‬وه‌کو حاڵه‌ت‪ ،‬دۆخ‪ ،‬هه‌ستکردن و زانین‬
‫په‌یوه‌ندیدارن‪ .‬هه‌ر یه‌کێک له‌مانه‌‪ ،‬ک ‌ه باسده‌کرێت په‌یوه‌ندی به‬
‫‌شتێکی دیکه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و کاته‌ی ده‌ڵێین چیاک ‌ه گه‌وره‌یه‌‪ ،‬گه‌وره‌یی‬
‫چیاک ‌ه په‌یوه‌ندی ب ‌ه شتێکی دیکه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی لێکچو‌ه‬
‫له‌شتێکی دیک ‌ه ده‌چێت و به‌م جۆر‌ه ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه بۆ هه‌موو ئه‌و‬
‫شتانه‌ی باسمانکردن ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ .‬ڕاکشان‪ ،‬ڕاوه‌ستان‪ ،‬دانیشتن‬
‫جۆرێکن ل ‌ه دۆخ؛ دۆخیش په‌یوه‌ندی ده‌رده‌خات‪ .‬ڕاکشان و ڕاوه‌ستان و‬
‫‌دانیشتن ب ‌ه ته‌نیا دۆخ نین‪ .‬ئه‌مان ‌ه ناوه‌که‌یان له‌دۆخه‌که‌و‌ه وه‌رگرتوه‌‪.‬‬
‫په‌یوه‌ندییه‌کان دژایه‌تییان تێدایه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه چاک ‌ه و خراپه‌‪ ،‬زانین‬
‫و نه‌زانین‪ ،‬دژوه‌ستاون‪ .‬به‌اڵم هه‌موو په‌یوه‌ندیداره‌کان پێچه‌وانه‌یان‬
‫نیه‌‪ .‬پێچه‌وانه‌ی دووقات‪ ،‬سێ قات و ئه‌وانه‌ی له‌م چه‌مکان ‌ه ده‌چن‬
 ‫‪27‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫نیه‌‪ .‬ده‌رده‌که‌وێت په‌یوه‌ندی زۆری و که‌می هه‌بێت‪ .‬شتێک زۆرتر‬

‫یان که‌متر له ‌شتێکی دیک ‌ه ده‌چێت‪ ،‬که‌متر یان زۆرتر یه‌کسان و‬
‫نایه‌کسانن‪ .‬هه‌ر یه‌کێک له‌مان ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه چونک ‌ه ئاماژ‌ه بۆ شتێکی‬
‫دیک ‌ه ده‌کات‪ .‬هێشتا ناتوانین بڵێین‪ ،‬هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌ک که‌می و‬
‫زۆری هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی دووجار‌ه به ‌دووقات زۆرتر له ‌شتێکی دیکه‌و‌ه‬
‫دانانرێت‪ .‬هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌کان له‌گه‌ڵ الیه‌نه‌که‌ی به‌رانبه‌ریان‬
‫په‌یوه‌ندی دروستده‌که‌ن‪ .‬ب ‌ه که‌سێک ده‌وترێت کۆیله‌‪ ،‬ک ‌ه خاوه‌نی‬
‫هه‌بێت و خاوه‌ن کۆیله‌ش ئه‌و که‌سه‌ی ‌ه کۆیله‌ی هه‌بێت‪ .‬دووقات دووقاتی‬
‫نیوه‌یه‌‪ ،‬نیوه‌ش نیوه‌ی دووقاته‌؛ ئه‌وه‌ی گه‌وره‌ی ‌ه به‌رانبه‌ر شتێکی‬
‫بچوک گه‌وره‌ی ‌ه و بچوکیش ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ .‬هه‌ندێک جار جیاوازی‬
‫‌له‌شێوازی ده‌ربڕینه‌که‌دا هه‌ی ‌ه و فه‌رمانه‌ک ‌ه ل ‌ه کۆتاییه‌که‌دا ده‌گۆڕێت‪.‬‬

‫زانین به‌و‌ه ده‌وترێت‪ ،‬ک ‌ه زانراو‌ه و ئه‌وه‌ی زانراویش ‌ه ب ‌ه زانین‬

‫زانراوه‌؛ هه‌ستکردن په‌یوه‌ندی ب ‌ه هه‌ستکراوه‌که‌و‌ه هه‌ی ‌ه و ئه‌وه‌ی‬
‫هه‌ستپێکراوه‌ به‌ هه‌ستکردن بوو‌ه به‌هه‌ستپێکراو‪ .‬‬
‫هه‌ندێک جار‪ ،‬ئه‌و کاته‌ی په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه به‌هه‌ڵ ‌ه ده‌ستنیشان ده‌کرێت‬
‫یان به ‌ته‌واوی نادۆزێته‌و‌ه واده‌رده‌که‌وێت ده‌سته‌وایی نه‌بن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬
‫باڵ بۆ مه‌ل دابنێین مه‌ل و باڵ په‌یوه‌ندییه‌که‌یان دیارنابێت‪ ،‬چونک ‌ه‬
‫باڵ به ‌ته‌واوی بۆ مه‌له‌ک ‌ه دانه‌نراو‌ه و نه‌گوتراو‌ه مه‌ل ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬
‫باڵداره‌‪ .‬ئێم ‌ه ته‌نیا ئه‌وه‌مان ده‌رخستوه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و بوون ‌ه باڵی هه‌یه‌‪.‬‬
‫زۆر شتی دیکه‌ش هه‌ن مه‌ل نین و باڵیان هه‌یه‌‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه ئه‌گه‌ر‬
‫ب ‌ه دروستی باسبکرێن په‌یوه‌ندییه‌که‌شیان به‌ته‌واوی ده‌رده‌که‌وێت‪.‬‬
‫بۆ نموون ‌ه ئه‌گه‌ر بڵێین باڵ باڵی ئه‌و بوونه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه باڵدار‌ه و ئه‌وه‌ی‬
‫باڵداریشه‌ ئه‌و بوونه‌ ی ‌ه باڵی هه‌یه‌‪ ،‬باشتره‌‪.‬‬
 ‫‪28‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫هه‌ندێک جار‪ ،‬ئه‌گه‌ر ناوێک بۆ په‌یوه‌ندییه‌ک نه‌بێت پێویست ‌ه ناو‬

‫دابنێین‪ .‬بۆ نموون ‌ه سوکان بۆ که‌شتی داده‌نێین‪ ،‬به‌اڵم ده‌زانین‬
‫که‌شتی بێ سوکانیش هه‌یه‌‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه مسۆگه‌ر نیه‌‪.‬‬
‫که‌شتی ئه‌و‌ه نی ‌ه سوکانی هه‌بێت‪ .‬په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه باشتر ده‌رده‌که‌وێت‬
‫ئه‌گه‌ر بڵێین هه‌موو شتێکی سوکاندار سوکانی هه‌یه‌‪ .‬له‌م حاڵه‌ته‌دا‬
‫په‌یوندییه‌ک ‌ه دیاره‌‪ .‬سوکانداره‌ک ‌ه به‌سوکان ده‌بێت به‌سوکاندار‪ .‬به‬
‫‌هه‌مان شێوه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه بۆ حاڵه‌ته‌کانی دیکه‌ش دروسته‌‪ .‬سه‌ر‪ ،‬نه‌ک ته‌نیا‬
‫بۆ ئاژه‌ڵ به‌ڵکو بۆ هه‌موو بوونێک داده‌نرێت‪ ،‬ک ‌ه سه‌ری هه‌ی ‌ه چونک ‌ه‬
‫زۆر ئاژه‌ڵ هه‌ن س ‌هر‌یان نیه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه باشترین نموونه‌ی ئه‌و شتانه‌یه‌‪،‬‬
‫ک ‌ه ناویان لێنه‌نراوه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ناوێک بۆ په‌یوه‌ندیی ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌که‌یان‬
‫دانرابێت ئه‌وا ناویش ل ‌ه ده‌سته‌وایی کردنه‌که‌یان ده‌نێین‪ .‬ئه‌مه‌ش‬
‫له ‌نموونه‌ی باڵداره‌که‌‪ ،‬ک ‌ه له ‌باڵه‌و‌ه و سوکانداره‌ک ‌ه له ‌سوکانه‌و‌ه‬
‫دامان ڕشت ده‌رکه‌وت‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ندی دارن و‬
‫باسمانکردن‪ ،‬ده‌سته‌وایی و ئاڵوگۆڕکردنیان هه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر به‌ته‌واوی‬
‫به‌رابنه‌ر یه‌کدی دابنرێن‪ .‬ئه‌گه‌ر شتێک ب ‌ه دروستی بۆ به‌رانبه‌ره‌که‌ی‬
‫دانه‌نرێت‪ ،‬بۆ نموون ‌ه کۆیل ‌ه به‌رانبه‌ر مرۆڤێکی دووپا نه‌ک خاوه‌ن‬
‫کۆیل ‌ه دابنریت‪ ،‬ده‌سته‌واییه‌ک ‌ه ده‌رناخات‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬
‫ئه‌و شت ‌ه به ‌دروستی له ‌ئاستی به‌رانبه‌ره‌که‌یدا دانرابێت و له‌و‬
‫شتان ‌ه دورخرابێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌ڕووداو په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵییدا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وا‬
‫په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه به ‌ته‌واوی ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندی کۆیل ‌ه‬
‫ڕاسته‌وخۆ به ‌خاوه‌ن کۆیله‌وه‌‪ ،‬نه‌ک به‌و که‌سه‌و‌ه دووپای ‌ه یان‬
‫ده‌توانێت فێربێت دابنرێت‪ ،‬ئه‌وا کۆیل ‌ه هه‌میش ‌ه له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا‬
‫له‌گه‌ڵ خاوه‌نه‌که‌ی به ‌ته‌واوی ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬کۆیله ‌ ئه‌و که‌سه‌یه‌‪،‬‬
‫ک ‌ه خاوه‌ن کۆیله‌ی هه‌یه‌‪ .‬له ‌الیه‌کی دیکه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه‬
‫به ‌ته‌واوی دیاری نه‌کرابێت و ئاماژ‌ه بۆ ڕووداوه‌کان کرابێت‪ ،‬به‬
 ‫‪29‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫‌البردنی ڕووداوه‌کانیش په‌یوه‌ندییه‌ک نادۆزرێته‌وه‌‪ .‬گریمان کۆیل ‌ه‬

‫به‌رانبه‌ر مرۆڤ[نه‌ک خاوه‌ن کۆیله‌] و باڵیش به‌رانبه‌ر مه‌ل داده‌نێن‪.‬‬
‫ئه‌گه‌ر مرۆڤ و مه‌ل البه‌رین‪ ،‬کۆیله‌ک ‌ه به‌رانبه‌ر مرۆڤ دانانرێت‪،‬‬
‫چونک ‌ه به‌بێ خاوه‌ن کۆیل ‌ه کۆیله‌ش نیه‌‪ .‬به‌هه‌مان شێوه‌ش له‌گه‌ڵ‬
‫البردنی مه‌لدا په‌یوه‌ندی باڵیش نامێنێت‪ ،‬چونک ‌ه باڵ به‌بێ بوونێک‪،‬‬
‫ک ‌ه باڵدار‌ه نیه‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬پیویست ‌ه ده‌سته‌وایی په‌یوه‌ندییه‌کان به‬
‫‌دروستی ده‌ستنیشان بکرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه ناوی هه‌بێت‬
‫ده‌ستنیشانکردنه‌که‌شی ئاسانه‌‪ ،‬ئه‌گینا ده‌بێت خۆمان ناوی بۆ‬
‫دابنێین‪ .‬‬
‫ ‬
‫ئه‌و شتانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن پێکه‌و‌ه له ‌یه‌ک کاتدا ده‌رده‌که‌ون‪.‬‬
‫ئه‌مه‌ش زۆربه‌ی کات ڕاسته‌‪ .‬ل ‌ه یه‌ک کاتدا نیو‌ه و دووقات هه‌ن‪.‬‬
‫ئه‌گه‌ر نیو‌ه هه‌بێت دووقاتیش ده‌بێت یان کۆیل ‌ه هه‌بێت خاوه‌ن‬
‫کۆیله‌ش هه‌یه‌‪ .‬هه‌مان کات هه‌ر یه‌کێک له‌م الیه‌نان ‌ه ده‌بێت به‬
‫‌ڕووخێنه‌ری الیه‌نه‌که‌ی دیکه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر دووقات نه‌بێت نیوه‌ش نی ‌ه‪ .‬‬

‫هێشتا دروست نی ‌ه بڵێین هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن پێکه‌و‌ه‬

‫له ‌یه‌ک کاتدا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ی زانراو‌ه پێش زانین ده‌که‌وێت‬
‫چونک ‌ه ئه‌وه‌ی ئێم ‌ه له ‌باره‌یه‌و‌ه ده‌زانین شتێکه‌‪ ،‬ک ‌ه له ‌داکه‌وتدا‬
‫هه‌یه‌‪ .‬له‌هه‌ندێک حاڵه‌تی که‌مدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌بێت‪ ،‬زانین و زانراو پێکه‌و‌ه‬
‫له‌یه‌ک کاتدا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪ .‬له‌سه‌رو ئه‌مه‌شه‌وه‌‪ ،‬له‌ناوچوونی زانراو‬
‫زانین له‌ناو ده‌بات‪ ،‬به‌اڵم نه‌مانی زانین نابێت ‌ه هۆی ڕوخانی شت ‌ه‬
‫زانراوه‌که‌‪ .‬ئه‌گه‌ر شت ‌ه زانراوه‌ک ‌ه نه‌بێت زانینمان ل ‌ه باره‌یه‌و‌ه نابێت‪.‬‬
‫ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه ل ‌ه باره‌ی شتێکه‌و‌ه نه‌زانین ئه‌و‌ه ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و‬
‫شت ‌ه نیه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئێم ‌ه هیچ ل ‌ه باره‌ی ئه‌و بازنه‌یه‌و‌ه نازانین‪ ،‬ک ‌ه‬
 ‫‪30‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫چوا ر گۆشه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم زانین[به‌گشتی] هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئاژه‌ڵێک‬

‫نه‌مێنێت زانینمان ل ‌ه باره‌ی ئه‌و ئاژه‌ڵه‌شه‌و‌ه له‌ناوده‌چێت‪ ،‬به‌اڵم‬
‫گه‌لێک شتی دیکه‌ی زانراو هه‌ن‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه زانینمان ل ‌ه باره‌یه‌و‌ه‬
‫هه‌یه‌‪ .‬‬

‫هه‌ستکردنیش ب ‌ه هه‌مان شێوه‌یه‌؛ ئه‌وه‌ی هه‌ستیپێکراو‌ه پێش هه‌ستکردن‬

‫ده‌که‌وێت‪ .‬له‌گه‌ڵ له‌ناوچوونی هه‌ستپێکراو هه‌ستکردنه‌که‌ش نامێنێت‪.‬‬
‫به‌اڵم له‌ناوچوونی هه‌ستکردن هه‌ستپێکراو نافه‌وتێنێت‪ .‬هه‌ستکردن‬
‫له‌گه‌ڵ له‌شدایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌شه‌ک ‌ه تێکبشکێت ئه‌وا هه‌ستپێکراوه‌که‌ش‬
‫له‌ناوده‌چێت‪ .‬له‌م الیه‌نه‌و‌ه له‌گه‌ڵ له‌ناوچوونی هه‌ستپێکراوه‌ک ‌ه‬
‫هه‌ستکردنیش له‌ناو ده‌چێت‪ .‬هه‌ستکردن هه‌ستپێکراو له‌گه‌ڵ خۆیدا‬
‫په‌لکێش ناکات‪ .‬ئه‌گه‌ر ئاژه‌ڵێک بمرێت هه‌ستکردنیشی نامێنێت‪،‬‬
‫‌به‌اڵم هێشتا شتێک ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به ‌هه‌ستپێکراو داده‌نرێت‪.‬‬
‫هه‌ستکردن له‌گه‌ڵ ئه‌و شته‌دا دێته‌کایه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ته‌وانای هه‌ستکردنی‬
‫هه‌یه‌‪ .‬ئاژه‌ڵ و هه‌ستکردن پێکه‌و‌ه ل ‌ه یه‌ک کاتدا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪.‬‬
‫به‌اڵم هه‌ستپێکراو پێش بوونی ئه‌مان ده‌که‌وێت‪ .‬ئاگر و ئاو و‬
‫توخمه‌کانی دیکه‌‪ ،‬ک ‌ه ئاژه‌ڵیشیان لێپێکدێت پێش بوونی ئاژه‌ڵ یان‬
‫هه‌ستکردنی ئاژه‌ڵه‌ک ‌ه ده‌که‌ون‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬هه‌ستپێکراو پێش بوونی‬
‫هه‌ستکردن ده‌که‌وێت‪ .‬‬

‫لێره‌دا(بۆ هه‌ندێک که‌س) له‌گه‌ڵ نکۆڵی کردن له‌وه‌ی جه‌وهه‌ر یان‬

‫جه‌وهه‌ری دووه‌م په‌یوه‌ندیدار نه‌بێت‪ ،‬کێش ‌ه دروست ده‌بێت‪ .‬ڕاسته‌‪،‬‬
‫ک ‌ه جه‌وهه‌ری یه‌که‌م په‌یوه‌ندیدار نیه‌؛ ‌به‌شێکی یان هه‌مووی به‬
‫‌په‌یوه‌ندیدار دانانرێت‪ .‬مرۆڤێکی تاکه‌که‌س به‌تاکه‌که‌سی مرۆڤێک‬
‫دانانرێت یان ناتوانین بڵێین گایه‌ک تاکه‌ ئاژه‌ڵی گایه‌که‌‪ .‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫به‌شه‌کانی جه‌وهه‌ری یه‌که‌میش هه‌مان ته‌فسیریان بۆ ده‌کرێت؛‬

‫ده‌ستی تاک ‌ه که‌سێک به ‌ده‌ستی تاکه ‌که‌س دانانرێت‪ ،‬به‌ڵکو‬
‫ده‌ستی که‌سێکه‌؛ سه‌ری تاک ‌ه که‌سێک سه‌ری تاکه ‌که‌س نیه‌‪،‬‬
‫به‌ڵکو سه‌ری که‌سێکه‌‪ .‬جه‌وهه‌ری دووه‌میش به‌م شێوه‌یه‌یه‌‪ .‬مرۆڤ‬
‫به‌مرۆڤیی که‌سێک‪ ،‬گا به‌گایی ئاژه‌ڵێک یان باره‌دار به‌باره‌داری‬
‫که‌سێک ناوزه‌د ناکرێت‪ .‬له‌م حاڵه‌تانه‌دا ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬که‌[جه‌وهه‌ری‬
‫یه‌که‌م و دووه‌م] په‌یوه‌ندیدار نین‪ .‬به‌اڵم له ‌هه‌ندێک حاڵه‌تدا و بۆ‬
‫هه‌ندێک ل ‌ه جه‌وهه‌ری دووه‌م بوونی په‌یوه‌ندی مشتومڕی له‌سه‌ر‬
‫ده‌کرێت‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌وێدا‪ ،‬ک ‌ه ده‌وترێت سه‌ر سه‌ری که‌سێک ‌ه یان‬
‫‌ده‌ست ده‌ستی که‌سێک ‌ه جۆر‌ه په‌یوه‌ندییه‌ک ده‌ستنیشان ده‌کرێت‪.‬‬

‫ئێستا‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێناسه‌که‌مان بۆ په‌یوه‌ندی دروست بێت‪ ،‬ئه‌وا ئێم ‌ه‬

‫به‌سه‌ر گرفته‌که‌ماندا تێده‌په‌ڕین یان مه‌حاڵ ‌ه جه‌وهه‌ر خاوه‌نی‬
‫په‌یوه‌ندی بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر دروست نه‌بێت و په‌یوه‌ندی له‌گه‪ ‬ئه‌و‬
‫بوونانه‌دا بێت به‌رانبه‌ره‌که‌یان ده‌دۆزرێته‌و‌ه ئه‌و‌ه تاکو ڕاده‌یه‌ک‬
‫وه‌اڵمی پرسیاره‌که‌مان مسۆگه‌ر کردووه‌‪ .‬پێناسه‌که‌ی سه‌ره‌و‌ه بۆ‬
‫هه‌موو شت ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌کان ده‌گونجێت‪ ،‬به‌اڵم هێشتا بوونیان ئه‌وه‬
‫‌نیه‌‪ ،‬که‌ په‌یوه‌ندییه‌که‌ ده‌ریده‌خات‪ .‬‬

‫ئاشکرایه‌‪ ،‬ئه‌و که‌سه‌ی به‌ته‌واوی په‌یوه‌ندییه‌ک بناسێت‪ ،‬ده‌زانێت‬

‫ئه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه له‌نێوان چییدا دانراوه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی بزانێت(ئه‌و) ‌ه‬
‫چییه‌‪ ،‬ک ‌ه په‌یوه‌ندیدار‌ه و بوونی په‌یوه‌ندیداریش وه‌کو بوونی‬
‫ئه‌و شتانه‌ی ‌ه په‌یوه‌ندییان ﭙ‪‬ﮑﻪوە هه‌یه‌‪ ،‬ده‌زانێت ئه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه‬
‫له‌نێوان چییدا دانراوه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر نه‌زانێت له‌نێوان چییدا په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه‬
‫دانراو‌ه ناتوانێت ب ‌ه ته‌واوی په‌یوه‌ندییه‌که‌ش بناسێت‪ .‬له ‌حاڵه‌تی‬
 ‫‪32‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫هه‌بووه‌هه‌نده‌کییه‌کانیشدا ئه‌م ‌ه ئاشکرایه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر که‌سێک به‌ته‌واوی‬

‫بزانێت(ئه‌و) شت ‌ه دووقاته‌‪ ،‬هاوکات‪ ،‬به ‌ته‌واوی ده‌زانێت دووقات‬
‫په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ چی دیکه‌دا هه‌یه‌و به‌پێچه‌وانه‌شه‌و‌ه دروسته‌‪ .‬‬

‫ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر که‌سێک ب ‌ه ته‌واوی بزانێت(ئه‌و) شت ‌ه جوانه‌‪،‬‬

‫پێویست ‌ه ب ‌ه ته‌واوی بزانێت‪ ،‬ک ‌ه له‌شتێکی دیک ‌ه جوانتره‌‪ .‬ئه‌گه‌ر به‬
‫‌ته‌واوی ئه‌و جوانیی ‌ه نه‌ناسێت ناتوانێت له‌گه‌ڵ شتێکی که‌متر جوان‬
‫به‌راوردی بکات و په‌یوه‌ندییه‌ک ‌ه دیاری بکات‪ .‬که‌وابوو ئاشکرای ‌ه‬
‫هه‌ر که‌سێک به ‌ته‌واوی شتێکی په‌یوه‌ندیدار بناسێت ده‌زانێت ئه‌و‬
‫شت ‌ه له‌گه‌ڵ چییدا په‌یوه‌ندی هه‌یه‪ .‬به‌اڵم له‌حاڵه‌تی سه‌ر و ده‌ست‬
‫و ئه‌م جۆر‌ه جه‌وهه‌رانه‌‪ ،‬ده‌گونجێت به ‌ته‌واوی بیانناسین‪ ،‬به ‌بێ‬
‫ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌که‌یان له‌گه‌ڵ شتێکی دیکه‌دا بدۆزینه‌وه‌‪ .‬پێویست‬
‫ناکات بزانین ئه‌و‌ه سه‌ر یان ده‌ستی کێیه‌‪ .‬ئه‌مان ‌ه په‌یوه‌ندیدار نین‪.‬‬
‫ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندیداریش نه‌بن ئه‌وا دروست ‌ه بڵێین‪ ،‬هیچ جه‌وهه‌رێک‬
‫په‌یوه‌ندیدار نیه‌‪ .‬‬

‫‪ .8‬مه‌به‌ستم له‌(چۆنیه‌تی) ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌خرێت ‌ه سه‌ر شتێک و شته‌ک ‌ه‬

‫به‌ڕێگه‌ی ئه‌و چۆنیه‌ته‌و‌ه باسده‌کرێت‪ .‬به‌اڵم چۆنیه‌تی یه‌کێک ‌ه له‌و‬
‫الیه‌نانه‌ی باسده‌کرێن‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه چۆنیه‌تیه‌کان حاڵه‌ت و ئه‌وی دیک ‌ه‬
‫هه‌ل و مه‌رجه‌‪ .‬ئه‌م دوو جۆر‌ه چۆنیه‌تی ‌ه جیاوازن چونک ‌ه حاڵه‌ت‬
‫ل ‌ه هه‌ل و مه‌رج زۆرتر ده‌مێنێته‌و‌ه و زۆرتریش نه‌گۆڕه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬
‫به‌شه‌کانی زانین و چاکه‌کان‪ .‬زانین واده‌رده‌که‌وێت هه‌میشه‌یی بێت‬
‫و گۆڕان تیایدا دژوار بێت‪ .‬که‌سێک زانیارییه‌کی که‌میشی ل ‌ه یه‌کێک‬
‫ل ‌ه به‌شه‌کانی زانیندا هه‌بێت توشی ئه‌م حاڵه‌ت ‌ه نه‌گۆڕ‌ه ده‌بێت‪.‬‬
‫مه‌گه‌ر نه‌خۆش یان ڕوودانێک گۆڕانی به ‌سه‌ردا بهینێت‪ .‬چاکه‌ش‬
 ‫‪33‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫به‌م شێوه‌ی ‌ه هه‌میشه‌یی و نه‌گۆڕه‌؛ دادپه‌روه‌ری‪ ،‬مامناوه‌ندێتی و‬

‫جۆره‌کانی دیکه‌ی چاکه‌ش ئاسان نیه‌ گۆڕان تیایاندا ڕووبدات‪.‬‬

‫ئه‌وه‌ی زوو گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت هه‌ل و مه‌رجه‌کانه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬
‫گه‌رما‪ ،‬سه‌رما و نه‌خۆشی و ته‌ندروستی و زۆری تریش هه‌ل ومه‌رجن‪.‬‬
‫مرۆڤ له‌ڕێگه‌ی ئه‌مانه‌و‌ه هه‌ل و مه‌رجی توش ده‌بێت و خێراش ل ‌ه‬
‫گه‌رماو‌ه بۆ سه‌رما یان له‌له‌ش ساخییه‌و‌ه توشی نه‌خۆشی ده‌بێت‪.‬‬
‫له‌م ڕووه‌و‌ه هه‌ندێک الیه‌نی مرۆڤ هه‌ﻦ‌‪ ،‬ک ‌ه گۆڕانکاری تیایاندا‬
‫دژوار‌ه و ب ‌ه حاڵه‌ت داده‌نرێن‪ .‬حاڵه‌ت به‌وه‌ده‌وترێت درێژ خایه‌ن ‌ه و‬
‫گۆڕانیش به ‌ئاسانی تیایدا ڕوونادات‪ .‬ئه‌وانه‌ی ناتوانن له ‌به‌شێکی‬
‫زانیندا شاره‌زایه‌کی ته‌واوبن و به ‌ئاسانی بگۆڕێن‪ ،‬له‌نێو حاڵه‌تی‬
‫زانیندا دانانرێن هه‌ر چه‌ند‌ه ل ‌ه چه‌ند هه‌ل و مه‌رجێکدا له‌و زانینه‌دا‬
‫باش یان خراپ بن‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه حاڵه‌ت و هه‌ل و مه‌رج جیاوازن‪.‬‬
‫یه‌که‌میان گۆڕانی تیادا به‌ئاسانی ڕوونادات و دووه‌میان به‌ئاسانی‬
‫ده‌گۆڕێت‪ .‬‬
‫حاڵه‌ته‌کان هه‌ل و مه‌رجن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ل و مه‌رجه‌کان حاڵه‌ته‌کان نین‪.‬‬
‫ئه‌و که‌سانه‌‌ی له‌نێو حاڵه‌تێکدان هه‌ل و مه‌رجیشیان تێدایه‌‪ .‬به‌اڵم‬
‫ئه‌وانه‌ی هه‌ل و مه‌رجیان تێدایه‌ هه‌موو کاتێک له‌نێو حاڵه‌تدا نین‪ .‬‬

‫جۆرێکی دیکه‌ی چۆنیه‌تی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ئێم ‌ه له‌ڕێگه‌یه‌و‌ه که‌سێک ب ‌ه‬

‫یاری زانی مشت لێدان‪ ،‬ڕاکه‌ر‪ ،‬له‌ش ساخ یان نه‌خۆش داده‌نێین‪ .‬به‬
‫‌کورتیه‌که‌ی ئه‌م چۆنیه‌تیی ‌ه ته‌وانایی یان ناته‌واناییه‌کی سروشتیی ‌ه‬
‫له‌و که‌سه‌دا‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ب ‌ه که‌سێک ده‌ڵێن یاری زانی مشت لێدان‬
‫یان ڕاکه‌ر نه‌ک له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌سه‌ک ‌ه له‌و حاڵه‌ته‌دایه‌‪ ،‬به‌ڵکو ب ‌ه‬
‫سروشت ته‌وانای ئه‌و یارییه‌ی هه‌یه‌‪ .‬که‌سێک له‌ش ساخ ‌ه چونک ‌ه‬
 ‫‪34‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫به ‌سروشت له‌شی به‌رگری له ‌نه‌خۆشی ده‌کات و نه‌خۆشیش ئه‌و‬

‫که‌سه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه سروشت له‌شی ناتوانێت به‌رگری بکات‪ .‬به‌هه‌مان‬
‫شێوه‌ش بۆ ئه‌و شتانه‌ی ڕه‌ق یان نه‌رمن‪ :‬ڕه‌ق ئه‌و شته‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬
‫ته‌وانای ئه‌وه‌ی تێدای ‌ه ب ‌ه ئاسانی پارچ ‌ه پارچ ‌ه نه‌کرێت‪ .‬نه‌رمیش‬
‫له‌و ته‌وانایی ‌ه بێبه‌شه‌‪ .‬جۆری سێێه‌می چۆنیه‌تی‪ ،‬چۆنیه‌تی‬
‫کارتێکه‌ر و کارتێکردنه‌‪ .‬نموونه‌ی ئه‌مانه‌ش شیرینی‪ ،‬تاڵی‪ ،‬ترشی‬
‫و له‌م جۆرانه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها گه‌رمی‪ ،‬ساردی‪ ،‬ڕه‌نگ زه‌ردی و ڕه‌ش‬
‫داگه‌ڕانیش ده‌گرنه‌وه‌‪ .‬هه‌نگوین شیرینه چونک ‌ه شیرینی تێدایه‌‪،‬‬
‫ته‌نێک ڕه‌نگ زه‌رد‌ه چونک ‌ه زه‌ردایی تێدایه‌‪ .‬ئه‌مان ‌ه به ‌چۆنیه‌تی‬
‫کارتێکه‌ر داده‌نرێن‪ ،‬نه‌ک له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کاریان تێکراوه‌‪ .‬گه‌رما‬
‫و سه‌رما پێیان ناوترێت چۆنیه‌تی کارتێکه‌ر چونک ‌ه ئه‌وه‌ی ئه‌م‬
‫ﺨﻪ‌سڵه‌تانه‌یان هه‪‬گرتو‌ه کاریان تێکراوه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬
‫ئه‌م چۆنیه‌تییان ‌ه کارده‌که‌ن ‌ه سه‌ر هه‌سته‌کان‪ .‬شیرینی جۆریک له‬
‫‌کارتێکردن به‌سه‌ر هه‌ستی تامکردن و گه‌رما به‌سه‌ر هه‌ستی ده‌ست‬
‫لیدانه‌وه‌ جیده‌هێڵێت‪ .‬‬

‫ڕه‌نگ زه‌ردی و ڕه‌ش داگه‌ڕان و ڕه‌نگه‌کانی دیکه‌‪ ،‬وه‌کو شیرینی‬

‫و تاڵی و گه‌رمی و ساردی چۆنیه‌تی کارتێکه‌ر نین چونک ‌ه ئه‌مان ‌ه‬
‫ل ‌ه ئاکامی کارتێکردنه‌و‌ه سه‌ریان هه‌ڵداوه‌‪ .‬گۆڕان له ‌ڕه‌نگه‌کاندا‬
‫له ‌ڕێگه‌ی کارتێکردنه‌و‌ه ئاشکرایه‌؛ که‌سێکی شه‌رمن ڕه‌نگی سور‬
‫هه‌ڵده‌گه‌ڕێ و ترسنۆکیش ڕه‌نگی زه‌رد ده‌بێت‪ .‬که‌سێک له ‌ژێر‬
‫ئه‌م کارتێکردنانه‌دا بێت ڕه‌نگیشی ده‌گۆڕێت‪ .‬ئه‌و حاڵه‌ته‌ی له‌شی‬
‫ئه‌و که‌سه‌ی تێدای ‌ه ل ‌ه شه‌رم کردنه‌که‌دا‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێته ‌هۆی گۆڕانی‬
‫ڕه‌نگی سروشتیی ‌ه و گۆڕانه‌که‌شی سروشتییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌ل و‬
‫مه‌رجان ‌ه له‌نێو کارتێکردنه‌و‌ه سه‌ریان هه‌ڵدابێت و گۆڕانیان دژواربێت‬
 ‫‪35‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫و هه‌میشه‌یی بن‪ ،‬به‌چۆنیه‌تی ناوزه‌د ده‌کرێن‪ .‬ئه‌گه‌ر بێ ڕه‌نگی و‬

‫ڕه‌ش داگه‌ڕان له ‌سروستی [ئه‌و که‌سه‌دابێت] ده‌بن به ‌چۆنیه‌تی؛‬
‫ئه‌گه‌ر له ‌ئاکامی نه‌خۆشییه‌کی درێژخایه‌نه‌و‌ه په‌یدابووبن یان ئه‌و‬
‫که‌س ‌ه هه‌تاو سوتانبێتی و به ‌ئاسانی نه‌ڕۆن و به‌درێژایی ته‌مه‌ن‬
‫له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌سه‌دا بن‪ ،‬به ‌چۆنیه‌تی داده‌نرێن‪ .‬هه‌ر شتێک به‬
‫‌ئاسانی و زوو له‌ناوبچێت به‌کارتێکردنی داده‌نێین و هیچ که‌سێک له‬
‫‌ڕێگه‌ی ئه‌وه‌و‌ه ناناسرێت‪ .‬ئه‌و که‌سه‌ی ل ‌ه شه‌رما سور هه‌ڵده‌گه‌رێ‬
‫پێی ناوترێت سور‌ه یان به ‌ڕه‌نگ زه‌رده‌ ناڵێین زه‌رده‌‪ ،‬به‌ڵکو‬
‫ده‌ڵێین‪ ،‬ئه‌و که‌س ‌ه کاری تێکراوه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م ‌ه ئه‌وانه‌ی کارتێکراون‬
‫چۆنیه‌تی نین‪ .‬‬

‫به‌هه‌مان شێوه‌‪ ،‬که‌له‌سه‌ر ده‌روون ده‌دوێین باسی چۆنیه‌تی کارتێکه‌ر‬

‫و کارتێکردن ده‌که‌ین‪ .‬هه‌موو ئه‌و [خه‌سڵه‌تانه‌ی] له ‌منداڵییه‌و‌ه‬
‫له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌سه‌دان ب ‌ه چۆنیه‌تی داده‌نرێن‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬شێتی و‬
‫توڕه‌بوون‪ ،‬که‌له‌مرۆڤێکدا به‌دیارده‌که‌ون‪ ،‬ئێمه‌ش له‌باسه‌که‌ماندا‬
‫به‌و مرۆڤ ‌ه ده‌ڵێین توڕه‌ی ‌ه یان شێته‌‪ .‬هه‌مان شێوه‌ش‪ ،‬ئه‌و جۆر‬
‫ه‌شێواندنانه‌ی‪ ،‬نه‌ک به ‌سروشت هه‌ن به‌ڵکو ل ‌ه هه‌ل و مه‌رجێکدا‬
‫سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن و گۆڕانیان دژوار‌ه یان هه‌ر به‌ته‌واوی ناتوانین بیان‬
‫گۆڕین‪ ،‬چۆنیه‌تین‪ .‬ئه‌وانه‌ی زوو له‌ئاکامی ڕووداوێکه‌و‌ه په‌یداده‌بن‬
‫و له‌ناوده‌چن‪ ،‬کارتێکراون‪ .‬بۆ نموون ‌ه لێقه‌وماوێک توڕ‌ه ده‌بێت‪،‬‬
‫چونک ‌ه ئه‌وه‌ی له‌ژێر ئه‌م کارتێکردنه‌دا بێت توڕه‌یه‌‪ .‬ده‌ڵێین ئه‌و‬
‫مرۆڤه‌ له‌ژێر باری کارتێکردندایه‌‪ .‬ئه‌مه‌ کارتێکراوه‌ نه‌ک چۆنیه‌تی‪.‬‬

‫جۆری چواره‌می چۆنیه‌تی(شێوه‌) یه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی شێوه‌ی ده‌ره‌کی‬

‫شته‌کان‪ ،‬وه‌کو ڕێکی و خواری و زۆری دیکه‌ش‪ .‬له‌ڕێگه‌ی ئه‌مانه‌و‌ه‬
 ‫‪36‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫ده‌توانین باسی شته‌کان بکه‌ین؛ ده‌ڵێین ئه‌و شت ‌ه سێ گۆش ‌ه یان‬

‫چوارگۆشه‌ی ‌ه یان خواره‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه چه‌مکه‌کانی‪ ،‬وه‌کو ده‌گمه‌ن‪ ،‬پڕ‪،‬‬
‫زبر یان لوس ئاماژ‌ه بۆ چۆنیه‌تی بکه‌ن؛ له‌وانه‌ش ‌ه سه‌ر به‌چۆنیه‌تی‬
‫نه‌بن‪ .‬واده‌رده‌که‌وێت دۆخ بن و چه‌ند به‌شێکی ئه‌و شت ‌ه ده‌رده‌خه‌ن‪.‬‬
‫شتێک پڕ‌ه چونک ‌ه هه‌موو به‌شه‌کانی له‌یه‌کدییه‌و‌ه نزیکن و پێکه‌وه‌ن‪.‬‬
‫ئه‌وه‌ی ده‌گمه‌نیش ‌ه به‌شه‌کانی له‌یه‌کدی دابڕاون‪ .‬لوس ئه‌و شته‌یه‌‪،‬‬
‫ک ‌ه به‌شه‌کانی له‌سه‌ر هێڵی ڕاست ڕیزکراون و زبریش به‌و‌ه ده‌وترێت‪،‬‬
‫ک ‌ه هه‌ندێک له ‌به‌شه‌کانی له‌سه‌رو به‌شه‌کانی دیکه‌و‌ه ڕاوه‌ستاون‪.‬‬
‫له‌وانه‌ی ‌ه جۆری دیکه‌ی چۆنیه‌تی هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ئێم ‌ه لێره‌دا باسی‬
‫هه‌موو ئه‌و جۆرانه‌مان کردوه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌یانناسین‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‬
‫باسمانکردن چۆنیه‌تین‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و شتانه‌ی ل ‌ه یه‌ک سه‌رچاوه‌و‌ه‬
‫ده‌رچوون و به ‌هاوسه‌رچاو‌ه داده‌نرێن‪ ،‬چۆنیه‌تین‪ .‬به ‌د‌ڵنیاییه‌و‌ه‬
‫ل ‌ه هه‌موو کاتێکدا‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌م نموونانه‌دا‪ ،‬وه‌کو مرۆڤی ڕه‌نگ‬
‫زه‌رد و ڕیزمانناس و دادپه‌روه‌ر له‌ڕه‌نگی زه‌رد و ڕێزمان و داده‌و‌ه‬
‫په‌یدابوون‪ .‬به‌اڵم له ‌هه‌ندێک حاڵه‌تدا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناوێکمان بۆ‬
‫چۆنیه‌تییه‌ک ‌ه نیه‌‪ ،‬مه‌حاڵ ‌ه ئه‌و شتان ‌ه به ‌هاوسه‌رچاو‌ه دابنێین‪.‬‬
‫بۆ نموون ‌ه ‪ ،‬یاری زانی مشت لێدان و ڕاکه‌ره‌ک ‌ه له‌م جۆره‌ن‪.‬‬
‫ئه‌وان به ‌هۆی ئه‌و ته‌واناییه‌وه‌‪ ،‬که ‌تیایاندای ‌ه ناویان لێنراوه ‌و‬
‫ئه‌و چۆنیه‌تییه‌یان بۆ دانراوه‌‪ .‬هه‌ندێک جار‪ ،‬ئه‌گه‌ر چۆنیه‌تییه‌ک‬
‫ناوێکی دیاریکراویشی هه‌بێت و ئه‌وشته‌ی‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و چۆنیه‌تییه‌ی هه‌ی ‌ه‬
‫پێ بناسرێت‪ ،‬هێشتا به ‌هاوسه‌رچاو‌ه ناوزه‌د ناکرێت‪ .‬به ‌مرۆڤێک‬
‫ده‌وترێت چاک ک ‌ه چاکه‌ی هه‌ی ‌ه یان ئه‌وه‌ی هه‌یه‌تی چاکه‌یه‌؛ به‌اڵم‬
‫ناوی ئه‌و مرۆڤ ‌ه له‌گه‌ڵ چاکه‌که‌دا یه‌ک سه‌رچاوه‌یان نیه‌‪ .‬به‌هه‌ر حاڵ‬
‫ئه‌م جۆر‌ه چۆنیه‌تیی ‌ه زۆر که‌م په‌یداده‌بێت‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬هه‌موو ئه‌و‬
‫شتانه‌ی باسمان کردن و هاوسه‌رچاوه‌ن به‌چۆنیه‌تی داده‌نرێن‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫چۆنیه‌تی الیه‌نی دژوه‌ستاوی هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه الیه‌نی دژوه‌ستاوی‬

‫دادپه‌روه‌ری نادادپه‌روه‌رییه‌‪ ،‬سپی ڕه‌ش ‌ه و هتد؛ هه‌روه‌ها ئه‌م الیه‌ن ‌ه‬
‫دژوه‌ستاوان ‌ه ده‌بن به‌چۆنیه‌تی بۆ ئه‌و شتانه‌ی ده‌خرێنه‌سه‌ریان‪.‬‬
‫به‌اڵم ئه‌م ‌ه له ‌هه‌موو حاڵه‌تێکدا ڕوونادات؛ هه‌رچه‌ند‌ه ڕه‌نگی سور‬
‫یان زه‌رد چۆنیه‌‌تین هێشتا الیه‌نی دژوه‌ستاویان نیه‪‌ .‬‬

‫له‌سه‌رو ئه‌مه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر یه‌کێک له ‌الیه‌ن ‌ه دژوه‌ستاوه‌ک ‌ه چۆنیه‌‌تی‬

‫بێت‪ ،‬ئه‌وا هه‌ردوو الیه‌نه‌ک ‌ه ده‌بن ب ‌ه چۆنیه‌تی‪ .‬ئه‌مه‌ش به ‌ورد‬
‫بوونه‌وه‌مان له ‌باره‌که‌ی دیک ‌ه ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬ئه‌گه‌ر دادپه‌روه‌ری‬
‫چۆنیه‌تی بێت و دژوه‌ستاوه‌که‌شی نادادپه‌روه‌ری بێت‪ ،‬ئه‌وا‬
‫نادادپه‌روه‌ریش چۆنیه‌تیی ‌ه چونک ‌ه هیچ له ‌باره‌کانی دیکه‌ی‪ ،‬وه‌کو‬
‫چه‌نده‌کی و په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ نادادپه‌روه‌رییدا ڕیک ناکه‌ون‪ .‬‬

‫چۆنیه‌تی که‌م و زۆر ده‌بێت؛ شتێک ڕه‌نگی زه‌ردی زۆرتر له‌شتێکی‬

‫دیک ‌ه هه‌ڵگرتوه‌‪ ،‬که‌سێک له‌وی دیک ‌ه دادپه‌روه‌رتره‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬
‫چۆنیه‌تی له‌نێو خۆیدا ئه‌م گۆڕانه‌ی به‌سه‌ردا دێت‪ .‬شت ‌ه ڕه‌نگ‬
‫زه‌رده‌ک ‌ه زه‌ردتر ده‌بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش له ‌هه‌موو حاڵه‌تێکدا ڕوونادات‪،‬‬
‫به‌اڵم له‌زۆرینه‌یاندا به‌م شیوه‌یه‌یه‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌و پرسیار‌ه بکرێت‪،‬‬
‫ک ‌ه ده‌توانین بڵێین که‌سێک له‌وی دیک ‌ه دادپه‌روه‌ری زۆرتره‌‪ .‬هه‌ندێک‬
‫مشتومڕیان له‌سه‌ر ئه‌م کێشه‌یه‌کردوه‌‪ .‬له‌و باوه‌ڕه‌دان دادپه‌روه‌رێک‬
‫له‌وی دیک ‌ه دادپه‌روه‌رتر نی ‌ه یان که‌سێکی له‌ش ساخ له‌وی دیک ‌ه‬
‫له‌ش ساختر نیه‌‪ .‬له‌گه‌‪ ‬ئه‌وه‌شدا ئه‌وان نکۆڵی له‌وه ‌ناکه‌ن‪ ،‬که‬
‫‌که‌سێک ته‌ندروستی له‌وی دیک ‌ه باشتر‌ه و هتد‪ .‬ب ‌ه تێکڕا‪[،‬ئێم ‌ه له‌و‬
‫باوه‌ڕه‌داین] ئه‌م چۆنیه‌تیان ‌ه که‌م و زۆرده‌بن‪ .‬که‌سێک له‌وی دیک ‌ه‬
‫ڕیزمانناسێکی چاکتر و له‌ش ساختر و دادپه‌روه‌رتره‌‪.‬‬
 ‫‪38‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫ئه‌م گۆڕان ‌ه له‌سێ گۆش ‌ه و چوارگۆشه‌دا ڕوونادات‪ .‬ئه‌و شتانه‌ی ب ‌ه‬

‫سێ گۆش ‌ه و چوارگۆش ‌ه داده‌نرێن و پێناس ده‌کرین‪ ،‬سێ گۆش ‌ه و‬
‫چوارگۆشه‌ن‪ .‬ناتوانین بڵێین چوارگۆشه‌یه‌ک زۆرتر له ‌الکێشه‌یه‌ک‬
‫بازنه‌یی ی ‌ه چونک ‌ه هه‌ر یه‌کێک له‌مان ‌ه پیناسه‌ی جیاوازی بۆ ده‌کرێت‪.‬‬
‫به ‌کورتیه‌که‌ی‪ ،‬دوو شت یه‌ک پێناسه‌یان بۆ نه‌کرێت‪ ،‬ناتوانین‬
‫بڵێین که‌متر و زۆرترن له‌یه‌کدییه‌وه‌‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬هه‌موو چۆنیه‌تییه‌ک‬
‫که‌م و زۆر نابێت‪.‬‬

‫ئه‌وانه‌ی باسمانکردن تایبه‌تمه‌ندێتی چۆنیه‌تی نین‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕێگه‌ی‬

‫چۆنیه‌تیه‌و‌ه ده‌ڵێین ئه‌و شتان ‌ه له ‌یه‌کدی ده‌چن یان له ‌یه‌کدی‬
‫ناچن؛ ئه‌وه‌ی دوو شت ل ‌ه یه‌کدی جیاده‌کاته‌و‌ه چۆنیه‌تییه‌‪ .‬که‌وابوو‪،‬‬
‫له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندێتی چۆنیه‌تی لێکچون و لێکنه‌چوون بۆ شته‌کان‬
‫داده‌نرێن‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچوونه‌دا بشێوێن‪ ،‬ک ‌ه گوای ‌ه‬
‫ئه‌وه‌ی ئێم ‌ه به ‌چۆنیه‌تی داده‌نێین له ‌په‌یوه‌ندییدا هه‌یه‌(چونک ‌ه‬
‫حاڵه‌ت و هه‌ل و مه‌رجه‌کان به‌شێکن له ‌په‌یوه‌ندی)‪ .‬هه‌روه‌ها له‬
‫‌هه‌موو حاڵه‌ت ‌ه گشتییه‌کاندا باسی په‌یوه‌ندییه‌کمان له‌گه‌ڵ شتێکدا‬
‫کردووه‌‪ ،‬به‌اڵم هیچ حاڵه‌تێکی هه‌نده‌کی به‌م شیوه‌ی ‌ه نابینرێت‪.‬‬
‫زانین ‌ زانینی شتێکه‌؛ به‌اڵم حاڵه‌ت ‌ه هه‌نده‌کییه‌کان جیاوازن و‬
‫ئه‌و شت ‌ه نین‪ ،‬ک ‌ه ده‌بن ب ‌ه خه‌سڵه‌ت له‌نێو شتێکی دیکه‌دا‪ .‬بۆ‬
‫نموون ‌ه ڕێزمان بۆ شتێکی دیک ‌ه دانانرێت هه‌روه‌ها به‌مۆسیقا ناڵێین‬
‫مۆسیقای ئه‌و شته‌‪ .‬ته‌نیا‪ ،‬وه‌کو جۆرێکی گه‌ور‌ه ئه‌مان ‌ه ده‌خرین ‌ه‬
‫سه‌ر شتێکی دیکه‌؛ ڕێزمان ده‌بێت به‌زانین سه‌باره‌ت شتێک(نه‌ک‬
‫ڕێزمانی شتێک) و مۆسیقاش زانینی شتێک(نه‌ک مۆسیقای شتێک)‪.‬‬
‫که‌وابوو‪ ،‬حاڵه‌تی هه‌نده‌کی له‌م نموونانه‌دا په‌یوه‌ندی نین به‌ڵکو‬
‫چۆنیه‌تین چونک ‌ه ئه‌م چۆنیه‌تییان ‌ه هه‌ڵده‌گرین(له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جۆر‌ه‬
 ‫‪39‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫زانینێکمان هه‌ی ‌ه بۆی ‌ه به‌زانا داده‌نرێین)‪ .‬هه‌مان کات‪ ،‬ده‌گونجێت‬

‫شتێک له‌یه‌ک کاتدا چۆنیه‌تی و په‌یوه‌ندیش بێت‪.‬‬

‫‪ .9‬کرده‌و‌ه و کارتێکراو دژوه‌ستاویان هه‌یه‌‪ ،‬که‌م و زۆریش ده‌بن‪.‬‬

‫گه‌رما دژوه‌ستاوی سه‌رمایه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها گه‌رما بوونیش دژوه‌ستاوی‬
‫ساردبوون ‌ه و ئازارچێشتنیش دژوه‌ستاوی خۆشی بوونه‌؛ ئه‌مان ‌ه‬
‫دژوه‌ستاون‪ .‬هه‌روه‌ها که‌م و زۆریش ده‌بن‪ .‬گه‌رما که‌م و زۆرده‌بێت‪،‬‬
‫هه‌روه‌ها ده‌توانین شتێک زۆرتر یان که‌متر گه‌رم بکه‌ین‪ .‬ئازار و‬
‫خۆشی زۆرتر یان که‌مترمان هه‌بێت‪ .‬که‌وابوو‪ ،‬کرده‌و‌ه و کارتێکراو‬
‫که‌م و زۆر ده‌کرێن‪ .‬‬
‫[ئێم ‌ه باسی ئه‌مانه‌مان کرد‪ ،‬هه‌روه‌ها باسی ئه‌و بوونه‌شمان کرد‪،‬‬
‫ک ‌ه له‌نێو دۆخێکدای ‌ه و له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندییا داماننا و گوتمان‪ ،‬ک ‌ه‬
‫هاوسه‌رچاوه‌یه‌‪ .‬له ‌باره‌ی شته‌کانی دیکه‌وه‌‪ ،‬وه‌کو کوێ‪ ،‬که‌ی‪،‬‬
‫ﻤﺎﻦ بۆ کردن باسمان‬ ‫هه‌یه‌تی‪ ،‬بێجگ ‌ه له‌وه‌ی له ‌سه‌ره‌تاو‌ه ئاماژه ‌‬
‫نه‌کردوون‪ .‬مه‌به‌ست له ‌هه‌یه‌تی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌(که‌سێک پێاڵوێکی له‬
‫‌پێدا بێت)‪( ،‬چه‌کی ب ‌ه شانه‌و‌ه بێت) کوێ‪( ،‬بۆ نموون ‌ه ده‌ڵێین ل ‌ه‬
‫لۆکێومه‌) و هتد‪].‬‬

‫‪[ .10‬سه‌باره‌ت به ئه‌م چه‌مک ‌ه گشتییانه‌ زۆرمان گوت‪ .‬پێویست ‌ه‬

‫باسی دژه‌کان و ئه‌و شێواز‌ه جیاوازان ‌ه بکه‌ین‪ ،‬که‌شته‌کان تیایاندا‬
‫دژانه‌ ڕاده‌وه‌ستن‪].‬‬
‫به ‌چوار شێو‌ه شته‌کان دژی یه‌کدی ڕاده‌وه‌ستن‪ :‬له ‌په‌یوه‌ندییدا‪،‬‬
‫وه‌کو پێچه‌وانه‌‪ ،‬ل ‌ه بێبه‌ریبوون و خاوه‌نێتییدا‪ ،‬دواجاریش له‬
‫‌سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌وه‌دا‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬له ‌په‌یوه‌ندییدا دژایه‌تی له‬
‫‌نێوان نیو‌ه و دووقاتدا ده‌رده‌که‌وێت؛ له‌گه‌ڵ پێچه‌وانه‌دا له ‌نێوان‬
 ‫‪40‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫چاک ‌ه و خراپه‌دا؛ له‌گه‌ڵ بێبه‌ریبوون و خاوه‌نێتییدا ل ‌ه نێوان کوێر و‬

‫چاوساخدا‪ ،‬له‌گه‌ڵ سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌وه‌شدا‪ ،‬له‌نێوان(ئه‌و که‌س ‌ه‬
‫دانیشتوه‌‪ ).‬و(ئه‌و که‌سه‌ دانه‌نیشتوه‌‪ ).‬ده‌رده‌که‌وێت‪.‬‬

‫ئه‌و شتانه‌ی له ‌په‌یوه‌ندییاندا دژوه‌ستاون‪ ،‬وه‌کو خۆیان ب ‌ه ناوی‬

‫خۆیانه‌و‌ه ناوده‌برێن‪ ،‬هه‌ندێک جاریش له‌په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ یه‌کدا‪.‬‬
‫بۆ نموونه‌‪ ،‬به ‌دووقات ده‌وترێت دووقاتی نیوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها زانین و‬
‫زانراویش له ‌په‌یوه‌ندییاندا دژان ‌ه ڕاده‌وه‌ستن‪ .‬زانراو به‌و‌ه ده‌وترێت‬
‫‌زانین له‌باره‌یه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه دژوه‌ستاوه‌کانی نێو په‌یوه‌ندی‬
‫به‌ناوی خۆیانه‌وه‌ بانگ ده‌کرێن‪.‬‬

‫دژوه‌ستاوه‌کانی نێوان ئ ‌ه والیه‌نانه‌ی پێچه‌وانه‌ن ناوی خۆیانی‬

‫لێنانرێت‪ .‬چاک ‌ه به ‌چاکه‌ی خراپ دانانرێت‪ ،‬به‌ڵکو شتێک ‌ه ب ‌ه‬
‫پێچه‌وانه‌ی خراپه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها سپی سپیایی ڕه‌نگی ڕه‌ش نی ‌ه و‬
‫پێچه‌وانه‌یه‌تی‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه الیه‌نه‌ دژه‌کان له‌یه‌کدییه‌وه جیاوازن‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر الیه‌ن ‌ه پێچه‌وانه‌کان به‌و جۆره‌بن‪ ،‬ک ‌ه هه‌ریه‌کێکیان به‌ته‌نیا و‬

‫سه‌ربه‌خۆ ببێت ب ‌ه بار‪ ،‬هیچ شتێک ناکه‌وێت ‌ه نێوانیانه‌وه‌‪ .‬نه‌خۆشی‬
‫و له‌ش ساخی له‌له‌شێکدا ته‌نیا و سه‌ربه‌خۆ ڕووده‌ده‌ن‪ .‬پێویست ‌ه‬
‫هه‌ر یه‌کێک له‌م دووان ‌ه له‌نێوان له‌شێکدا په‌یدابن‪ .‬هه‌روه‌ها جووت‬
‫و تاک بۆ ژمار‌ه داده‌نێین؛ هه‌ر یه‌کێک له‌مان ‌ه ب ‌ه ته‌نیا ده‌بێت به‬
‫‌خه‌سڵه‌تی ژماره‌‪ .‬هیچ شتێک ناکه‌وێت ‌ه نێوان نه‌خۆشی و له‌ش‬
‫ساخی و جووت و تاکه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌ر یه‌کێک له‌م دوو الیه‌ن ‌ه‬
‫نه‌توانێت به‌ته‌نیا هه‌بێت ئه‌وا شتێک ل ‌ه نێوانیاندا سه‌رهه‌ڵده‌دات‪.‬‬
‫بۆ نموون ‌ه ڕه‌ش و سپی له‌شتێکدا هه‌ن‪ ،‬به‌اڵم پیویست ناکات هه‌ر‬
 ‫‪41‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫یه‌کێک له‌و ڕه‌نگان ‌ه له‌و شته‌دا هه‌ﺒ‪‬ﺖ چونک ‌ه هه‌موو شتێک ڕه‌ش و‬
‫سپی نیه‌‪ .‬هه‌روه‌ها چاکه‌و خراپ ‌ه ده‌خرێن ‌ه پاڵ زۆرکه‌س و زۆرشت‪.‬‬
‫به‌اڵم پێویست ناکات ئه‌مان ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و شته‌دابن(هه‌موو که‌سێک‬
‫چاک یان خراپ نیه‌)‪ .‬له ‌نێوان ئه‌مانه‌دا شتێکی دیکه‌ش هه‌یه‌؛‬
‫ڕه‌نگی خۆڵه‌مێشی زه‌رد و ئه‌وانی دیک ‌ه ک ‌ه له‌نێوان ڕه‌ش و سپیدان‪.‬‬
‫به‌اڵم له‌نێوان چاک ‌ه و خراپه‌دا نه‌چاک ‌ه نه‌خراپ ‌ه هه‌یه‌‪ .‬له ‌هه‌ندێک‬
‫حاڵه‌تدا ده‌توانین ناو له‌و شت ‌ه بنێین‪ ،‬ک ‌ه ده‌که‌وێت ‌ه نێوانیانه‌وه‌‪ .‬بۆ‬
‫نموون ‌ه ڕه‌نگی خۆڵه‌مێشی ل ‌ه نێوان ڕه‌ش و سپیدایه‌‪ .‬له ‌هه‌ندێک‬
‫حاڵه‌تی تردا ناونانه‌ک ‌ه ئاسان نیه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ڕه‌تدانه‌وه‌ی هه‌ر یه‌کێک‬
‫ل ‌ه الیه‌نه‌کانیش ناوه‌نده‌ک ‌ه ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬بۆ نموون ‌ه ده‌ڵێین نه‌چاک ‌ه‬
‫و نه‌خراپ‪ ،‬نه‌دادپه‌روه‌ر‌ه و نه‌نادادپه‌روه‌ر‪.‬‬

‫بێبه‌ریکردن و خاوه‌نێتی بۆ یه‌ک شت داده‌نرێن‪ .‬کوێری و چاوساخی‬

‫بۆ چاو داده‌نرێن‪ .‬هه‌ر یه‌کێک له‌وان ‌ه به‌ستراون به‌و ‌ شته‌وه‪ ،‬ک ‌ه‬
‫خاوه‌نیه‌تی‪ .‬هه‌ر شتێک بتوانێت ببێت ب ‌ه خاوه‌نی شتێکی دیک ‌ه‬
‫له‌و شته‌ش بێبه‌ری ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و شته‌ی ب ‌ه سروشت نه‌بێت‪.‬‬
‫که‌سێک دانی له ‌ده‌مدا نه‌بێت به ‌بێ دان و ئه‌وه‌ی نا‌بینابێت ب ‌ه‬
‫کوێر دانانێین‪ ،‬به‌ڵکو له‌وێدا ئه‌و که‌س ‌ه بێ دان ‌ه یان کوێر‌ه ک ‌ه به‬
‫‌سروشت ده‌بێت ئه‌و شتانه‌ی هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم نیه‌تی‪ .‬هه‌ندێک به‬
‫‌کوێری و بێ دان له‌دایک ده‌بن یان په‌یدا ده‌بن هێشتا به‌کوێر و‬
‫بێ دان ناوزه‌د ناکرێن‪.‬‬

‫بێبه‌ریکردن و خاوه‌نێتی‪ ،‬بێبه‌ری بوون و موڵکداری نین‪ .‬چاوساخی‬

‫خاوه‌نێتی و کوێری بێبه‌ریکردنه‌‪ ،‬به‌اڵم بینایی هه‌بوون‪ ،‬بینایی‬
‫نی ‌ه و کوێربوونیش کوێری نیه‌‪ .‬کوێری جۆرێک ‌ه ل ‌ه بێبه‌ریکردنێکی‬
 ‫‪42‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫دیاریکراو‪ .‬کوێربوونیش بێبه‌شیی ‌ه نه‌ک بێبه‌ریکردن‪ .‬ئه‌گه‌ر کوێربوون‬

‫و کوێرێتی یه‌ک شت بوونای ‌ه هه‌ردووکیان ده‌بوون به‌بار بۆ هه‌مان‬
‫شت‪ .‬به‌اڵم ﺌﻪو ‌مرۆڤه‌ی کوێر‌ه پیی ناوتری کوێری‪ .‬بێبه‌ریکردن‬
‫و خاوه‌نێتی وه‌کو دژوه‌ستاو ده‌رده‌که‌ون‪ .‬کوێری و چاوساخی‬
‫دژوه‌ستاون‪ .‬به ‌هه‌مان شیوه‌‪ ،‬کوێربوون و چاوساخ بوونیش ده‌بن‬
‫به‌دژوه‌ستاوی یه‌کدی‪.‬‬

‫هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌وه‌یان بۆ داده‌نێین‬

‫سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌و‌ه نین‪ .‬سه‌لماندن ده‌سته‌واژه‌یه‌کی سه‌لمێنراو‌ه‬
‫و ڕه‌تدانه‌وه‌ش ده‌سته‌واژه‌یه‌کی ڕه‌تدراوه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ی لێره‌دا‬
‫سه‌لمێنراون یان ڕه‌تیان دراوه‌ته‌و‌ه ده‌سته‌واژه‌ک ‌ه نیه‌‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا‬
‫دوو ده‌سته‌واژه‌ی‪ ،‬وه‌کو(ئه‌و دانیشتوه‌‪ ).‬و(ئه‌و دانه‌نیشتوه‌‪ ).‬به‬
‫‌دژوه‌ستاو داده‌نێین‪ ،‬ئه‌و ڕاسته‌قینانه‌ی له‌م ده‌سته‌واژانه‌دا ئاماژه‌یان‬
‫بۆ کراوه‌ دژوه‌ستا و ڕاده‌وه‌ستن‪.‬‬

‫ئاشکرایه‌‪ ،‬بێبه‌ریکردن و خاوه‌نێتی وه‌کو الیه‌ن ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌کان‬

‫دژان ‌ه ڕاناوه‌ستن‪ .‬دادپه‌روه‌ری نابێت به‌دادپه‌روه‌ری الیه‌ن ‌ه دژه‌که‌ی‬
‫و بینایش چاوی ساخی کوێری نیه‌‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ ،‬که‌س به‬
‫‌کوێری ناڵێت کوێری چاوساخی‪ .‬کوێری بێبه‌ریکردن ‌ه ل ‌ه چاوساخی‬
‫و به ‌کوێری چاوساخی دانانرێت‪ .‬به ‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو‬
‫الیه‌ن ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌کان په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ یه‌کدییدا هه‌یه‌‪ .‬له‌م‬
‫ڕووه‌و‌ه ئه‌گه‌ر کوێری په‌یوه‌ندی بووایه‌‪ ،‬ده‌بوای ‌ه په‌یوه‌ندی به‬
‫‌شتێکی دیکه‌و‌ه هه‌بوایه‌‪ ،‬به‌اڵم نیه‌تی چونک ‌ه به ‌بینایی ناوترێت‬
‫بینایی کوێرێتی‪.‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫له‌م حاڵه‌تانه‌دا باسیان ده‌که‌ین‪ ،‬ئاشکرا ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه بێبه‌ریکردن‬

‫و خاوه‌نێتی ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه نین‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی به ‌پێچه‌وانه‌ن و‬
‫هیچ ناوه‌ندێکیان نیه پێویست ‌ه یه‌کێک له‌الیه‌نه‌کان به‌سروشت له‌و‬
‫شته‌دا بێت‪ ،‬ک ‌ه بارهه‌ڵگرێتی‪ .‬هیچ شتێک له ‌نێوان ئه‌وانه‌دانه‌بوو‪،‬‬
‫ک ‌ه ده‌یانتوانی ئه‌و [بێبه‌ریکردن و خاوه‌نێتیانه‌] وه‌رگرن‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬
‫له ‌حاڵه‌تی نه‌خۆشی و له‌ش ساخیدا یان جووت و تاکدا‪ .‬ئه‌گه‌ر‬
‫شتێک بکه‌وێت ‌ه نێوان دووالیه‌نه‌که‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا پێویست ناکات یه‌کێک‬
‫یان هه‌ردوو الیه‌نه‌ک ‌ه سه‌ر به ‌شتێک ﺒﻦ‪ .‬پێویست ناکات هه‌موو‬
‫شتێک ڕه‌ش یان سپی بێت‪ ،‬گه‌رم یان سارد بێت چونک ‌ه ده‌توانین‬
‫شتێک له‌نێوانیاندا دابنێین‪ .‬له‌سه‌رو ئه‌مانه‌و‌ه شتێک له‌نێوان ئه‌و‬
‫دووالیه‌نه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه یه‌کێکیان پێویست ده‌کات و ته‌وانای و‌هر‌گرتنی‬
‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه بۆ ئه‌و‌ه ناشێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه سروشت ئه‌و چۆنیه‌تییه‌ی‬
‫هه‌ڵگرتوه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه گه‌رمایی به ‌سروشت له ‌ئاگردای ‌ه یان به‌فر‬
‫به ‌سروشت سپییه‌‪ .‬له‌م حاڵه‌ته‌دا پێویست ‌ه ئه‌م دوو شت ‌ه پێکه‌و‌ه‬
‫بن و ب ‌ه ڕووداو نه‌خراونه‌ته‌سه‌ر یه‌کدی‪ .‬مه‌حال ‌ه ئاگر سارد و به‌فر‬
‫ڕه‌ش بێت‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه پێویست ناکات یه‌کێک له‌الیه‌نه‌کان بخرێت ‌ه‬
‫سه‌ر هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ته‌وانای وه‌رگرتنی ئه‌م چۆنیه‌تییه‌یان‬
‫هه‌یه‌‪ .‬ده‌خرێت ‌ه سه‌ر ئه‌وانه‌ی به ‌سروشت تیایاندایه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬
‫پێویست ‌ه و ڕووداو نیه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه باس ‌ه بۆ بێبه‌ریکردن‬
‫و خاوه‌نێتی ناگونجێت‪ .‬پێویست ناکات بخرێن ‌ه سه‌ر ئه‌و شتانه‌ی‬
‫ته‌وانای وه‌رگرتنیانی هه‌ی ‌ه چونک ‌ه شتێک به ‌سروشت ته‌وانای‬
‫بینینی نه‌بێت به‌کوێر یان چاوساخ دانانرێت؛ له‌به‌ر ئه‌م ‌ه ئه‌و دوو‬
‫الیه‌نه‌‪ ،‬له‌و شته‌دا به‌پێچه‌وان ‌ه خۆیان ده‌رناخه‌ن و هیچیش ناکه‌وێت ‌ه‬
‫نێوانیانه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بینایی له‌سروشتی شتێکدا بێت‪ ،‬له‌و حاڵه‌ته‌دا‬
‫ده‌توانین بڵێین ئه‌و شت ‌ه کوێر‌ه یان چاوساغ‪ .‬ئه‌و کاته‌ش ب ‌ه ڕووداو‬
 ‫‪44‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫یه‌کێک له‌م دوو الیه‌نه‌ی بۆ داده‌نرێت‪.‬‬

‫ئه‌وانه‌ی به‌پێچه‌وانه‌وه‌ن‪ ،‬گۆڕانیان تێدا ڕووده‌دات ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬

‫پێچه‌وانه‌وه‌یه‌‪ ،‬وه‌کو گه‌رمایی بۆ ئاگر ل ‌ه سروشتی ئه‌و شته‌دا نه‌بێت‪.‬‬
‫ئه‌و که‌سه‌ی له‌ش ساخ ‌ه نه‌خۆش ده‌که‌وێت‪ ،‬پێست سپییه‌کیش ڕه‌ش‬
‫داده‌گه‌ڕێت‪ ،‬شتێکی گه‌رمیش سارد ده‌بێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌گونجێت‬
‫که‌سێکی چاک خراپ بێت و خراپیش ببێت به‌که‌سێکی چاک(ئه‌گه‌ر‬
‫ژیانی که‌سێکی خراپ به‌ره‌و باشی بڕوات و چاکتریش بدوێت پێش‬
‫ده‌که‌وێت و ده‌بێت به ‌که‌سێکی چاک‪ .‬ئه‌گه‌ر که‌مێکیش گۆڕانی‬
‫به‌سه‌ردا بێت هێشتا به‌ره‌و پێشه‌و‌ه چووه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه گۆڕانێکی‬
‫گه‌ور‌ه له‌خۆیدا دروستبکات‪ .‬ئه‌وه‌ی گۆڕانێکی بچوکیش ل ‌ه خۆیدا‬
‫دروست کات ڕوو ل ‌ه چاک ‌ه ده‌کات و گۆڕانی زۆرتر ده‌هێنێت ‌ه کایه‌وه‌‪.‬‬
‫له‌گه‌ڵ ئه‌م ڕوودانه‌دا و به‌گوێره‌ی کات‪ ،‬ئه‌و که‌س ‌ه خۆی ده‌خات ‌ه‬
‫نێو حاڵه‌تێکی پێچه‌وانه‌وه‌)‪.‬‬

‫له‌الیه‌کی دیکه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ بێبه‌ریکردن و خاوه‌نێتیشدا مه‌حاڵ ‌ه گۆڕان‬

‫سه‌رهه‌ڵدات‪ .‬گۆڕان ل ‌ه خاوه‌نێتییه‌و‌ه بۆ بێبه‌ریکردن ڕووده‌دات‪،‬‬
‫به‌اڵم له ‌بێبه‌ریکردنه‌و‌ه بۆ خاوه‌نێتی مه‌حاڵه‌؛ چاوی کوێر چاک‬
‫نابێته‌وه‌‪ ،‬که‌سێکی سه‌ر ڕوتاو‌ه قژی په‌یدا نابێته‌و‌ه و ئه‌و که‌سه‌ی‬
‫دانی له‌ده‌مدا نه‌ماو‌ه جارێکی دیکه‌ دانی ناڕوێته‌وه‌‪.‬‬

‫دژایه‌تی نێوان سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌و‌ه به‌و جۆره ‌نیه‌‪ ،‬له ‌سه‌ره‌و‌ه‬

‫باسمان کرد‪ .‬ته‌نیا له‌گه‌ڵ ئه‌مانه دایه‌‪ ،‬که ‌یه‌کێک ل ‌ه الیه‌ن ‌ه‬
‫دژوه‌ستاوه‌کان ڕاست و الیه‌نه‌که‌ی دیک ‌ه ناڕاسته‌‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌نێو‬
‫پێچه‌وانه‌کاندا نه‌بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها به ‌سه‌ر په‌یوه‌ندی و بێبه‌ریکردن‬
 ‫‪45‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫و خاوه‌نێتیشدا ساخ نابنه‌وه‌‪ .‬نه‌خۆشی و له‌ش ساخی دوو الیه‌نی‬

‫پێچه‌وانه‌ن‪ ،‬به‌اڵم هیچ الیه‌نێکیان ڕاست یان ناڕاست نیه‌‪ .‬دووقات‬
‫و نیوه‌‪ ،‬وه‌کو په‌یوه‌ندی دژوه‌ستاون و هیچ الیه‌نێکیان ڕاست‬
‫یان ناڕاست نیه‌‪ .‬هه‌ر شتێک ل ‌ه به‌شه‌کان پێکنه‌هاتبێت‪ ،‬ڕاست‬
‫و ناڕاست نین؛ ئه‌وانه‌ی له ‌سه‌ره‌و‌ه باسمان کردن‪ ،‬له ‌به‌شه‌کان‬
‫پێکنه‌هاتون‪ .‬له‌وانه‌ش ‌ه ڕووبدات یان د‌هر‌که‌وێت هه‌مان شت ب ‌ه‬
‫پێچه‌وانه‌و‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وشتانه‌شدا هه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه له‌به‌شه‌کان پێکهاتون‪.‬‬
‫ﮑﻪﺸﯽ “سوکرات‬ ‫‌‬ ‫له‌و کاته‌دا ده‌ڵێین‪“ ،‬سوکرات نه‌خۆشه‌“‪ .‬پێچه‌وانه‬
‫نه‌خۆش نیه”‌‪ .‬هێشتا مه‌رج نی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌دا یه‌کێکیان دروست‬
‫و ئه‌وی دیک ‌ه نادروست بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر سوکرات هه‌بێت ئه‌وا یه‌کێک‬
‫له‌و دوو ده‌سته‌واژه‌یه ڕاست و ئه‌وی دیک ‌ه ناڕاست ده‌رده‌چێت‪.‬‬
‫له‌و حاڵه‌ته‌دا سوکرات نه‌بێت هه‌ردوو ده‌سته‌واژه‌ک ‌ه ناڕاست‬
‫ده‌بن؛ ڕاستیش نی ‌ه بڵێین سوکرات نه‌خۆش ‌ه یان له‌ش ساخه‌‪ .‬بۆ‬
‫بێبه‌ریکردن و خاوه‌نێتیش ل ‌ه کاتێکدا “سوکرات” نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا ڕاست‬
‫نین‪ ،‬ئه‌گه‌ر سوکراتیش هه‌بێت یه‌کێک له‌و دوو الیه‌ن ‌ه هه‌میش ‌ه ڕاست‬
‫نیه‌‪“ .‬سوکرات کوێره‌“ دژی “سوکرات چاوساخه‌“ وه‌کو بێبه‌ریکردن‬
‫و خاوه‌نێتی ڕاده‌وه‌ستێت؛ ئه‌گه‌ر سوکرات هه‌بێت پێویست ناکات‬
‫یه‌کێکیان ڕاست یان ناڕاست بێت (چونک ‌ه ئه‌و کاته‌ی به‌سروشت‪،‬‬
‫هه‌ردووکیانی هه‌بێت ناڕاست ده‌رده‌چن)‪ .‬ئه‌گه‌ر سوکرات نه‌بێت‪،‬‬
‫ئه‌وا (سوکرات کوێره‌) و (سوکرات چاوساخه‌) هه‌ردووکیان‬
‫ناڕاستن‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬له‌حاڵه‌تی سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌وه‌دا سوکرات هه‌بێت‬
‫یان نه‌بێت هه‌میش ‌ه یه‌کێکیان ڕاست و ئه‌وی دیکه‌یان ناڕاست‬
‫ده‌رده‌چێت‪ .‬ئه‌مه‌ش خه‌سڵه‌تێکی تایبه‌تی سه‌لماندن و ڕه‌تدانه‌وه‌یه‌؛‬
‫یه‌کێکیان ڕاست و ئه‌وی دیکه‌یان ناڕاسته‪ .‬‬
 ‫‪46‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫‪ .11‬ئه‌وه‌ی دژی چاکه‌ی ‌ه پێویسته خراپ ‌ه بێت؛ ده‌توانین ئه‌م ‌ه‬

‫بسه‌لمێنین‪ -‬بۆ نموون ‌ه له‌ش ساخی و نه‌خۆشی‪ ،‬دادپه‌روه‌ری و‬
‫نادادپه‌روه‌ری‪ ،‬ئازایه‌تی و ترسنۆکی و هتد‪ .‬هه‌ندێک جار ئه‌وه‌ی‬
‫پێچه‌وانه‌ی خراپه‌ی ‌ه چاکه‌ی ‌ه و هه‌ندێک جاریش خراپه‌یه‌‪ .‬زۆریی‬
‫پێچه‌وانه‌ی که‌مییه‌‪ ،‬که ‌خراپه‌‪ .‬مامناوه‌ندێتی‪ ،‬هه‌مان کات‪،‬‬
‫پێچه‌وانه‌ی ھﻪﺮدووکیانه‌‪ .‬که‌چی چاکه‌‪ .‬به‌هه‌ر حال‪ ،‬ئه‌م حاڵه‌تان ‌ه‬
‫که‌من‪ ،‬به‌اڵم له‌زۆربه‌یاندا ئه‌وه‌ی پێچه‌وانه‌ی خراپه‌ی ‌ه چاکه‌یه‌‪ .‬‬

‫مه‌رج نی ‌ه هه‌ر دووالیه‌نی پێچه‌وانه‌کان له ‌بووندا هه‌بن‪ .‬ده‌گونجێت‬

‫بڵێین‪ ،‬هه‌موو که‌سێک له‌ش ساخ ‌ه و نه‌خۆش نیه‌‪ .‬ڕه‌نگی سپیش‬
‫هه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌موو شتێک سسپی بێت‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌نگی ڕه‌ش نیه‌‪.‬‬
‫ئه‌گه‌ر(سوکرات له‌ش ساخه‌) دژی (سوکرات نه‌خۆشه‌) بێت‪ ،‬ئه‌وا ل ‌ه‬
‫یه‌ک کاتدا هه‌ردووکیان بۆ سوکرات دانانرێن‪ .‬ناگونجێت هه‌ردووکیان‬
‫له ‌یه‌ک کاتدا و ل ‌ه یه‌ک که‌سدا هه‌بن‪ .‬ئه‌گه‌ر سوکرات له‌ش ساخ‬
‫بێت نه‌خۆش نیه‌‪.‬‬

‫الیه‌ن ‌ه پێچه‌وانه‌کان له‌نێو یه‌ک شتدا ده‌بن(له‌نێو جۆری بچوک و‬

‫جۆری گه‌وره‌دان)‪ .‬له‌ش ساخی و نه‌خۆشی له‌نێو له‌شی ئاژه‌ڵدایه‌‪،‬‬
‫به‌اڵم سپی و ڕه‌شی له‌هه‌موو ته‌نێکدا ده‌دۆزرێنه‌و‌ه و دادپه‌روه‌ری‬
‫و نادادپه‌روه‌ریش له ‌ده‌رووندا هه‌ن‪ .‬هه‌موو دژوه‌ستاوه‌کان له ‌نێو‬
‫یه‌ک جۆری گه‌ور‌ه یان پێچه‌وان ‌ه گشتییه‌کاندان‪ .‬ڕه‌شی و سپی ‬
‫ل ‌ه نێو یه‌ک جۆری گه‌وره‌دا هه‌ن(چونک ‌ه ڕه‌نگ به ‌گشتی جۆری‬
‫گه‌وره‌ی هه‌ردووکیانه‌)‪ ،‬به‌اڵم دادپه‌روه‌ری و نادادپه‌روری ده‌که‌ون ‌ه‬
‫نێو دوو جۆری پێچه‌وانه‌و‌ه (جۆری گه‌وره‌ی یه‌کێکیان چاکه‌ی ‌ه و‬
‫ئه‌وی دیکه‌یان خراپه‌یه‌)‪ .‬چاک ‌ه و خراپ ‌ه ل ‌ه نێو یه‌ک جۆردا نین‪،‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫به‌اڵم هه‌ردووکییان [بۆ به‌های دیکه‌] ده‌بن ب ‌ه جۆر‪ .‬‬

‫‪ .12‬به‌چوار شێو‌ه به‌شتێک ده‌وترێت له‌پێشتر‪.‬‬
‫یه‌که‌م‪ ،‬له‌نێو کاتدا؛ به‌شتێک ده‌وترێت له‌وی دیکه کۆنتره‌‪.‬‬
‫دووه‌م‪ ،‬له ‌ڕووی په‌یوه‌ندییان به یه‌کدییه‌و‌ه له ‌بووندا‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬
‫ژماره ‌یه‌ک پێش ژمار‌ه دوو ده‌که‌وێت چونک ‌ه بوونی ژمار‌ه دوو‬
‫پێویستی ب ‌ه ژماره‌ یه‌که‌‪.‬‬
‫سێیه‌م؛ له‌ڕووی ڕیزبوونه‌وه‌‪ ،‬وه‌کو ل ‌ه زانسته‌کان و گوتندا‪ .‬له‌نێو‬
‫زانست ‌ه ئه‌زموونگه‌رییه‌کاندا له‌پێشتر و پاشتر هه‌ن‪ .‬توخمه‌کان له‌و‬
‫شتانه‌ی پێکی ده‌هێنن له‌پێشترن(له ‌ڕێزماندا توخمه‌کان له ‌چاو‬
‫بڕگه‌کاندا له‌پێشترن)؛ به ‌هه‌مان شێوه‌‪ ،‬له ‌وتارێکدا پێشه‌کی له‬
‫‌پێشه‌وه‌ داده‌نرێت‪.‬‬
‫له‌سه‌رو ئه‌مانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌سروشت له‌پێشتره‌‪ .‬خه‌ڵکی بۆی‬
‫ده‌چن ئه‌و شتانه‌ی به‌هایان هه‌ی ‌ه یان خۆشه‌ویستی له‌پێشترن‪ .‬ئه‌م‬
‫شێوه‌یه‌‪ ،‬که‌ چواره‌م ‌ه له‌هه‌موویان که‌متر ده‌گونجێت‪.‬‬

‫ئه‌وان ‌ه شێوه‌کانی له‌پێشتر بوون‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌م چوارشێوه‌یه‌دا‬

‫شێوه‌یه‌کی دیکه‌ش هه‌بێت‪ .‬ئه‌وه‌ی هۆی ‌ه بۆ هۆکرده‌که‌ی له‌پێشتر‬
‫داده‌نرێت‪ .‬هه‌ندێک حاڵه‌ت ئه‌م کێشه‌ی ‌ه باشتر ده‌رده‌خه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬
‫مرۆڤ هه‌بێت ئه‌وا ده‌ست ‌ه واژه‌که‌ی ئێمه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێین‪( ،‬مرۆڤ‬
‫هه‌یه‌) له‌به‌رئه‌و‌ه ڕاست ده‌رده‌چێت چونک ‌ه مرۆڤ له‌پێشتر[پێش‬
‫ده‌سته ‌واژه‌که‌‌ی ئێمه‌‪ ،‬هه‌یه‌] هه‌مان کات ده‌سته‌واژ‌ه ڕاسته‌ک ‌ه‬
‫هۆ نی ‌ه بۆ بوونی مرۆڤ‪ .‬واده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه بوون ‌ه ڕاسته‌قینه‌ک ‌ه‬
‫هۆ بێت بۆ ڕاستی ده‌سته‌واژه‌که‌‪ .‬ڕاستی و ناڕاستی ده‌سته‌واژ‌ه‬
‫ده‌که‌وێت ‌ه سه‌ر بوونی ئه‌وه‌ی باسده‌کرێت‪ .‬لێره‌دا‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‬
‫پێنج شێوه‌ی له‌پێشتر هه‌ن‪.‬‬
 ‫‪48‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫‪ .13‬ئه‌و شتانه‌ی پێکه‌و‌ه په‌یداده‌بن ئه‌وانه‌ن له ‌یه‌ک کاتدا دێن ‌ه‬

‫بوونه‌وه‌؛‌پێش‌و پاش یه‌کدی ﻨﺎ‌که‌ون‪ .‬ئه‌مان ‌ه له‌نێو کاتدا پێکه‌و‌ه‬
‫په‌یدا ده‌بن‪ .‬به‌وانه‌ش ده‌وترێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه سروشت په‌یوه‌ندییان له‌گه‪‬‬
‫یه‌کدا هه‌ی ‌ه و پێکه‌وه‌ن‪ ،‬به‌اڵم یه‌کێکیان بۆ بوونی ئه‌وی دیکه ﻨﺎﺒ‪‬ﺖ ‬
‫ﺒﻪ هۆ‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه دووقات و نیوه‌‪ .‬مادامه‌کی شتێک هه‌ی ‌ه دووقاته‪،‬‬ ‫‌‬
‫ئه‌وا ئه‌و شت ‌ه هه‌مان کات نیوه‌شی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر نیوه‌شی هه‌بێت‬
‫دووقاتی نیوه‌که‌شی هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم نیو‌ه و دووقات بۆ بوونی یه‌ک هۆ‬
‫نین‪ .‬هه‌روه‌ها جۆره‌کانی نێو جۆرێکی گه‌ور‌ه پێکه‌و‌ه به ‌سروشت‬
‫په‌یداده‌بن‪ .‬هاوپله‌یی له‌نێوان شته‌کاندا له‌ئاکامی دابه‌ش بوونیان‬
‫سه‌رهه‌ڵده‌دات؛ بۆ نموونه‌‪ ،‬ئاژه‌ڵ ‌ه دڕنده‌کان و باڵند‌ه و ماسی‪.‬‬
‫ئه‌مان ‌ه سه‌ر به ‌جۆرێکی گه‌وره‌ن‪ ،‬ک ‌ه جۆری ئاژه‌ڵ ‌ه و ئه‌و جۆر‌ه‬
‫دابه‌ش کراو‌ه بۆ ئاژه‌ڵی دڕند‌ه و باڵند‌ه و ماسی‪ .‬هیچ کامیان‬
‫پێش یان پاش ئه‌وی دیکه‌یان ناکه‌وێت و به‌سروشت له‌یه‌ک کاتدا‬
‫سه‌ریان هه‌ڵداوه‌(هه‌ر یه‌کێک له ‌ئه‌وانیش به ‌سه‌ر چه‌ند جۆرێکی‬
‫دیکه‌دا دابه‌ش ده‌بێت)‪ .‬جۆری گه‌ور‌ه هه‌میش ‌ه پێش جۆری بچوک‬
‫ده‌که‌وێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ماسی هه‌بێت ئه‌وا پێویست ‌ه ئاژه‌ڵ هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬
‫مه‌رج نی ‌ه ماسی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئاژه‌ل هه‌بێت ‪ .‬هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی‬
‫له‌یه‌ک کاتدا دێنه‌ بوونه‌وه‌ پێکه‌وه‌ په‌یدا بوون‪.‬‬

‫‪ .14‬شه‌ش جۆر گۆڕانکاری هه‌ن‌؛ په‌یدابوون‪ ،‬له‌ناوچوون‪ ،‬زۆربوون‪،‬‬

‫که‌م بوون‪ ،‬گۆڕین و جێ گۆڕکی‪ 6.‬هه‌ر یه‌کێک له‌وان ‌ه ل ‌ه یه‌کدییه‌و‌ه‬
‫جیاوازن(په‌یدابوون له‌ناوچوون نیه‌‪ ،‬زۆربوون که‌م بوون نیه‌‪،‬‬

‫‪( - 6‬گۆڕین) چه‌مکێک ‌ه به‌واتای گۆڕین له‌بارێکه‌و‌ه بۆ بارێکی دیک ‌ه دێت‪ ،‬بۆ‬
‫نموون ‌ه کراسێک گه‌وره‌ی ‌ه بچوکی ده‌که‌ینه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه گۆڕینه‌‪ ،‬به‌اڵم گۆڕانکاری‬
‫به‌سه‌ر بوونی کراسه‌که‌دا ناهێنێت‪(.‬وه‌رگێڕ) ‬
 ‫‪49‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫ئه‌مانیش جێ گۆڕکی نین)‪ .‬به‌اڵم پرسیار له ‌ئاستی گۆڕینه‌و‌ه‬

‫سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ .‬ئایا گۆڕین له‌وێدا سه‌رهه‌ڵنادات‪ ،‬ک ‌ه هه‌ر یه‌کێک‬
‫له‌م جۆر‌ه گۆڕانکارییان ‌ه ڕووﺪەﺪاﺖ‪ .‬به ‌هه‌رحاڵ‪ ،‬ئه‌م ‌ه دروست‬
‫نیه‌‪ .‬هه‌موو کارتێکردنێک گۆڕینێک ‌ه به ‌بێ ئه‌وه‌ی یه‌کێک له‌و‬
‫گۆڕانکارییان ‌ه سه‌رهه‌ڵدات‪ .‬مه‌رج نی ‌ه کارتێکردن ببێت ‌ه هۆی ڕوودانی‬
‫که‌م کردنیان‪ .‬‬

‫زۆرکردن له ‌شتێکدا‪ .‬له‌م ڕووه‌و‌ه گۆڕین ل ‌ه جۆره‌کانی دیکه‌ی‬

‫گۆڕانکارییه‌و‌ه جیاوازه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر گۆڕین‪ ،‬وه‌کو ئه‌وانی دیک ‌ه بووای ‌ه‬
‫ئه‌وه‌ی گۆڕینی تێدا ڕووده‌دا‪ ،‬ئه‌وا که‌م و زۆریش ده‌بوو‪ .‬هه‌ندێک‬
‫شت زۆرده‌که‌ن ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ی گۆڕینی به‌سه‌ردا بێت‪ .‬چوارگۆشه‌یه‌ک‬
‫به ‌دانانی الته‌ریبێک له‌سه‌ر الیه‌کی گه‌ره‌تر ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم گۆڕین‬
‫به‌سه‌ریدا نایه‌ت‪ .‬لێره‌دا ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه گۆڕانکارییه‌کان له‬
‫‌یه‌کدییه‌و‌ه جیاوازن‪.‬‬

‫ب ‌ه گشتی‪ ،‬گۆڕانکاری پێچه‌وانه‌ی مانه‌وه‌ی شته‌کانه‌‪ ،‬وه‌کو خۆیان‪.‬‬

‫بۆ شتێکی هه‌نده‌کی له‌ناوچوون پێچه‌وانه‌ی په‌یدابوون و زۆربوون‬
‫پێچه‌وانه‌ی که‌م بوونه‌‪ .‬جێ گۆڕکێش له ‌زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌کاندا‬
‫پێچه‌وانه‌ی وه‌ستان ‌ه ل ‌ه جێگه‌یه‌کدا‪ .‬ده‌توانین ڕوو ل ‌ه جێگه‌یه‌ک‬
‫بکه‌ین‪ ،‬وه‌کو به‌ره‌و ژوور‪ ،‬ک ‌ه پێچه‌وانه‌ی به‌ره‌و خواره‌‪ .‬دژوار‌ه‬
‫پێچه‌وانه‌ی جۆره‌کانی دیکه‌ی گۆڕانکاری له‌لیسته‌که‌ماندا بدۆزینه‌وه‌‪.‬‬
‫گۆڕین گۆڕانکاریی ‌ه له‌چۆنیه‌تییدا‪ .‬شتێکیش چۆنیه‌تییه‌که‌ی بگۆڕێت‪،‬‬
‫وه‌کو خۆی نامێنێته‌و‌ه و ده‌بێت به‌چۆنیه‌تییه‌کی پێچه‌وانه‌( بوون‬
‫به‌ سپی پێچه‌وانه‌ی بوون ب ‌ه ڕه‌شه‌)‪.‬‬
‫ ‬
 ‫‪50‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫‪ .15‬به ‌چه‌ند جۆرێک باس له‌(هه‌یه‌تی) ده‌کرێت‪ :‬شتێک حاله‌ت‪،‬‬

‫هه‌ل و مه‌رج یان چۆنیه‌تی هه‌یه‌ (ده‌ڵێین زانین و چاکه‌مان هه‌یه‌)؛‬
‫یان شتێک چه‌نده‌کی هه‌یه‌‪ ،‬وه‌کو به‌رزی(شتێک پینج یان شه‌ش‬
‫پێ به‌رزه‌)؛ ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ر ته‌نێک یان به ‌له‌شه‌و‌ه هه‌ن‪ ،‬وه‌کو‬
‫قاپوت و چاکه‌ت‪ ،‬مستیله‌ی په‌نج ‌ه یان ده‌ست و پا؛ شتێک له‌نێو‬
‫قاپ داده‌نیین‪ ،‬گۆز‌ه ک ‌ه شه‌رابی تێدایه‌؛ ئێم ‌ه ده‌ڵێین که‌سێک خانو‬
‫یان زه‌وی هه‌یه‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێین‪ ،‬ئه‌‌و پیاو‌ه ژنی هه‌یه‌‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و‬
‫پیاو‌ه ژنی هێناوه‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه جۆری دیکه‌ی(هه‌یه‌تی) هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬
‫ئێمه‌ تاکو ڕاده‌یه‌ک هه‌موو جۆره‌کانمان لێره‌دا باس کردووه‌‪.‬‬

‫ _____________‬
‫ ‬
‫ته‌واو بوو‬
 ‫‪51‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫ ئیندێکس‬

‫ئ ‌ه‬
‫ئه‌فالتون ‪6 ،5‬ـ ‪7‬‬
‫ئه‌کادیمیا‪8 ،5‬‬
‫ئۆنتۆلۆجی ‪5‬‬
‫ئینده‌کشن ‪9‬‬

‫ب‬
‫بار ‪14‬ـ ‪ 37 ،17 ، 15‬ـ ‪38‬‬
‫بارهه‌ڵگر ‪13‬ـ ‪17 ، 14‬‬
‫بوون ‪ 7 ،5‬ـ ‪( 9‬بوونی به‌رز ‪6‬ـ ‪)8‬‬
‫به‌رده‌وام ‪ 22‬ـ ‪23‬‬
‫بێبه‌ریکردن ‪41‬ـ ‪45 ،42‬‬
‫بیرکردنه‌وه‌ی هۆشه‌کی ‪9‬‬

‫پ‬
‫پارمه‌ندیس ‪ 6‬ـ ‪7‬‬
‫په‌یوه‌ندی ‪( ،43 ،39 ،25 ،10‬په‌یوه‌ندیدار ‪26‬ـ ‪)33‬‬
‫په‌یوه‌ندی هۆیه‌کی ‪7‬‬
‫په‌یدابوون ‪49‬ـ ‪50‬‬
‫پێچه‌وان ‌ه ‪20 ،10‬ـ ‪ 46 ،41 ،40 ،25 ،21‬ـ ‪47‬‬
‫پێکه‌وه‌په‌یدابوون ‪48‬ـ ‪49‬‬
‫‪52‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫ت‬
‫ته‌وانایی ‪34‬‬

‫ج‬
‫جوانی ڕه‌ها ‪8 ،6‬‬
‫جۆری بچووک ‪17 ،15 ،10‬‬
‫جۆری گه‌ور‌ه ‪49 ، 17 ،15 ،10‬‬
‫جه‌وهه‌ر ‪15 ،10 ،8‬ـ ‪31 ،19‬‬
‫جه‌وهه‌ری یه‌که‌م ‪15 ،10‬ـ ‪31 ،19‬‬
‫جه‌وهه‌ری دووه‌م ‪15 ،10‬ـ ‪31 ،19‬‬
‫جیاوازی ‪ 14‬ـ ‪19 ،15‬‬

‫چ‬
‫چاکه‌ی ڕه‌ها ‪6‬‬
‫چۆنیه‌تی ‪ 10 ،8‬ـ ‪39 ،33 ،15 ،11‬‬
‫چه‌نده‌کی ‪10 ،8‬ـ ‪26 ،22 ،20 ،15 ،11‬‬
‫خ‬
‫خاوه‌نێتی ‪ 41‬ـ ‪50 ، 42‬‬

‫ح‬
‫حاڵه‌ت ‪ 39 ،33 ،15 ،10‬ـ ‪50 240‬‬

‫د‬
‫دژایه‌تی ‪ 39 ،37 ،27‬ـ ‪41‬‬
‫ده‌سته‌وایی ‪28‬ـ ‪29‬‬
‫دۆخ ‪27 ،24 ،15 ،10‬‬
‫‪53‬‬ ‫کاتیگۆرییه‌کان ‪/‬‬

‫ڕ‬
‫ڕاستی ‪6‬‬
‫ڕه‌تدانه‌و‌ه ‪45 ،42 ،40‬‬
‫ڕێزگرتن ‪47 ،24‬‬

‫ز‬
‫زۆربوون ‪49‬ـ ‪50‬‬

‫س‬
‫سه‌لماندن ‪45 ،42 ،40 ،15‬‬

‫ش‬
‫شوێن ‪22 ،15 ،11 ،10 ،8‬‬
‫شێو‌ه ‪36‬ـ ‪37‬‬

‫ف‬
‫فۆڕمی هه‌مه‌کی ‪6‬‬
‫فۆڕمی ڕووت‪7‬‬

‫ک‬
‫کات ‪39 ،15 ، 10‬‬
‫کارتێکراو ‪39 ،15 ،10‬‬
‫کارتێکردن ‪39 ،15 ،10‬‬
‫کرده‌و‌ه ‪39‬ـ ‪40‬‬
‫که‌م بوون ‪49‬ـ ‪50‬‬
 ‫‪54‬‬ ‫ئه‌ریستۆ ‪/‬‬

‫گ‬
‫گۆڕان ‪6‬ـ ‪10 ،8‬ـ ‪21 ،11‬ـ ‪49 ،45 ،38 ،22‬ـ ‪50‬‬

‫ل‬
‫له‌پێشتر ‪47‬ـ ‪49‬‬
‫له‌ناوچوون ‪49‬ـ ‪50‬‬
‫ن‬
‫نایه‌کسانی ‪26‬ـ ‪27‬‬
‫نه‌بوون ‪7‬‬

‫هـ‬
‫هاوده‌نگ ‪13 ،9‬‬
‫هاوسه‌رچاوه‌‪37 ،13 ،9‬‬
‫هاو واتا ‪13 ،9‬‬
‫هه‌نده‌کی ‪39 ،9 ،7‬‬
‫هه‌مه‌کی ‪9 ،5‬‬
‫هه‌ستکردن ‪ 30‬ـ ‪31‬‬
‫هه‌ل‌و مه‌رج ‪50 ،39 ،34 ،33‬‬
‫هه‌یه‌تی ‪50‬ـ ‪51‬‬

‫ی‬
‫یه‌کسان ‪26‬ـ ‪27‬‬
 Aristotle

Categories

Translated from English

by

Muhammad Kamal