1

‫سێبهری شهیتان لهسهر زهوی‬

‫ژیاننامه ‪ ،‬مهدرهسه و کارهکانی به کتێبی میرهوه‬

‫و‪ .‬خالید ههرکی‬

‫‪2‬‬
 ‫سێبهری شهیتان لهسهر زهوی‬

‫ژیاننامه ‪ ،‬مهدرهسه و کارهکانی به کتێبی میرهوه‬

‫نوسینی ‪ :‬ئهحمهد ناسیف ‪ ،‬مهجدی کامل‬

‫وهرگێرانی ‪ :‬خالید ههرکی‬

‫‪3‬‬
 ‫پێشهکی‬

‫نیکۆالی دی بیرناردۆ مکیافیللی‪ ،‬ئهو نوسهرو هزروانهی بۆ یهکهم جار ئهو‬

‫راستیانه دهکاته برواو هزری سیاسی که له ئهرزی واقع بونهته رێنماو خهلکی‬
‫پیادهیان دهکا بهالم دانیان پێدانان ‪ ،‬له پێنا و وتنی ئهو راستیانه ‪ ،‬ئهو پیاوه به‬
‫پیاوێکی خۆپهرست وستهمکار وچاوچنۆک بۆ کورسیی دهسهالت دهناسرێ ‪،‬‬
‫ههرکاتهی کهسێک له پێناو مانهوهی یا گهیشتن به کورسیی دهسهالت کارێکی‬
‫نارهواو نایاسایی ئهنجام دا ‪ ،‬ب س و دوو دهڵێن تۆ کهسێکی مکیافیلیستی ‪ ،‬دیاره‬
‫ئهو خهلکه ههمویان بهههلهدا نهچونه ئهوهتا ئهم سیماو خهسلهته بههۆی ئهم گوته‬
‫بهناوبانگهی بهسهریهوه دهبێته ماڵ که له کتێبی میر دا دهڵی (ئامانج پاساوی‬
‫رهفتاره ) واته له پێناو گهیشتن به ئامانج ‪ ،‬جا ههر ئامانجێک بێت بهالم لێره‬
‫مهبهستی ئامانجی گهیشتن به دهسهالته یا مانهوهی لهسهر دهسهالته‪ ،‬لهم پێناوهدا‬
‫ههر رهفتار وکردهیهک ئهنجام بدهی ئامانجهکهت بۆت دهبێته پاساوی به‬
‫شهرعیکردن و به یاسایی کردنی رهفتارهکانت ‪ ،‬لهم میانه کاری کوشتن و‬
‫ستهمکاری‪ ،‬کاولکاری‪ ،‬نادادپهروهری‪ ،‬بهشێک دهبن لهو رهفتارانهی گهیشتن به‬
‫ئامانج بۆیان دهبێته پاساو‪.‬‬
‫ههر بۆیه به دڵنیایهوه ههموو ئهوسهرکردانهی ئهمرۆ له رۆژههالتی ناوهراست‬
‫لهسهر دهسهالتن ‪ ،‬کتێبهکهی میریان ئهزبهر کردوه‪ ،‬نهک جارێک بهلکو چهندین‬
‫جار به وردی خوێندویانهتهوهو جێبهجێی دهکهن ‪ ،‬بهالم به ئاشکهرا نه به نهێنی ‪،‬‬
‫بهر لهوانیش پادشاو دکتاتۆرهکان ئهوانهی به ستهم و زۆرداری حوکمیان بردوه‬
‫بهرێوه ئهم کتێبهیان به نهێنی خوێندۆتهوهو خۆیان له خهلک کردوه به فریشته ‪،‬‬
‫لهکاتی کوشتنی ههردوو پادشای فهرهنسا هنریی سێیهم و هنریی چوارهم ئهم‬
‫کتێبهیان له گیرفاندا دۆزیوهتهوه ‪،‬هیتلهر دهڵێن ههموو شهوێ بهر له نوستی‬
‫بهشێکی لهم کتێبه دهخوێندهوه و له تهک پێخهوهکهی دادهنا ‪ ،‬مۆسۆلینی له ‪4291‬‬
‫نامهی دکتۆراکهی لهسهر مکیافیللی بوه ‪ ،‬ناپۆلیۆن ئهم کتێبهی له ناو کتێبخانهکهی‬
‫خۆی له ناو ههزار کتێبه به نرخهکاندا داناوه ‪ ،‬ستالین ‪ ،‬فردریکی مهزن پادشای‬
‫بروسیاو ریشیلیۆ و چهندین فهرمانده سهرکردهی دونیا ‪ ،‬به ههمان شێوه خهلکانی‬
‫‪4‬‬
‫ئێمهش ئهم کتێبهیان بهدهست سهرکردهکان وله ماڵی ئهوانیان بینیوه ‪ ،‬راستهوخۆ یا‬
‫ناراستهوخۆب ئهم کتێبهی میر رێنماو یاسای پیادهپێکراویان بوه ‪.‬‬
‫دهب ئهم کتێبه چی تیاب الی ههندێک ئهوهنده رهواج و الی ههندێک ب ئابروه؟‬
‫من دهڵێم ئهگهر مکیافیللی بروای بهم گوتانه ههب که خۆی ووتویهتی و کردونی‬
‫به هزرو بیردۆزی سیاسی‪ ،‬دهکرێ بۆچونی دوهممان ال پهسند ب ‪ ،‬بهالم ئهگهر‬
‫مهبهستی ناساندنی ئهو خهلکهو خهسلهتهکانی پادشاو دهسهالتدار ب ئهوه واقعێکی‬
‫پ ناساندوین که مهرج نیه پێمان خۆش ب بهالم بونی ههیه ‪ ،‬بهلکو ئهوکات بۆ‬
‫خهلکه ئاسایی وبێدهسهالتهکه سودی ههب ‪ ،‬بۆ ئهوهی لهو مهترسی و خهسلهته‬
‫قێزهوهنانه به ئاگاب که دهبنه هۆکاری گهیشتن به دهسهالت وپێپهست کردنی مافی‬
‫زۆرینه و چهوساندنهوهیاون‪ .‬لهو حالهتهدا دهڵێین بۆچونی یهکهم مان پهسنده‪،‬‬
‫ئهگهر بۆ ئهو مهبهست ب منیش دهڵێم خوێندنهوهی ئهم کتێبهی میر بۆ خهلکه‬
‫چهوساوه و هاوالتیان پێوسیته‪ ،‬تا لهو رهفتارانه شارهزابن و بزانین دهسهالتدار‬
‫حاکم یا پادشا چۆن دهبێته حاکم وپادشاو له دهسهالت دهمێنێتهوه ؟ نهک بۆ جێبهج‬
‫کردنی هزرو بیردۆزهکانی بهلکو بۆ وهرگرتنی پهند لهم رهفتارانه ‪.‬‬
‫لهم کتێبهدا که پوختهی بهرههم و هزرو بیردۆزهکانی مکیافیللی دهخاته روو لهگهل‬
‫کورتهیهک له ژیاننامهی ‪ ،‬به بهراورد کردنی هزر و بۆچونهکانی لهگهل هزرو‬
‫بۆچونی زاناو هزروانانی بواری سیاسهت ومێژوو سهربازی چ ئهوانهی لهو‬
‫سهردهم ژیاون چ ئهوانهی دوای ئهو هاتون و تانهیان له بۆچونهکانی داوه یا‬
‫بروایان پێی هێناوهو لهسهر ههمان رێچکه نوسیویانه ‪.‬‬
‫کاتێک ئهم کتێبه وهردهگێرمه سهر زمانی کوردی مهبهستم ئهوه نیه نهوهی‬
‫نوێمان بهم مهدرهسهیه پهروهرده بکهم و نیشانیان بدهم که ئهم رێچکه هزره‬
‫رێچکهیهکی باشه بۆخزمهتکردن به نهتهوهو گهیشتن به پۆستی بهرپرسیارێتیی بااڵ‬
‫‪ ،‬نهخێر بهلکو زیاتر مهبهستم ئاشنا کردنی رۆلهی داهاتوی میللهتهکهمه به حیلهو‬
‫چهواشهکاری ئهو بهرپرسانهی لهم رێگهیهوه به پۆستی بهرپرسیارێتی باال‬
‫گهیشتون ‪،‬به سیماو روخسار لهبهر چاومان فریشتهو سومبولی نهتهوایهتین ‪،‬پێیان‬
‫بڵێم‪ ،‬مهرج نیه وێنهکان راست بن و خوێندنهوهکهمان له جێی خۆیان بن‪ .‬چونکه له‬
‫دیوێکی تری وێنهکان دهکرێ وێنهی تر ههبن مهبهست وئارهزوی تر حهشار‬
‫درابن که به پێچهوانهی دیمهنه دیارهکانبن ‪.‬‬

‫خالید ههرکی ‪..‬ههولێر ‪/14 /‬ئابی ‪9141‬‬

‫‪Email : xalidherki@serben.com‬‬ ‫‪FB : Xalid Herki‬‬
‫‪5‬‬
 ‫پێشکهشه‬

‫بهوکهسانهی بهدهستی سهرکردهکانیان‪ ،‬بونه قوربانیی سیاسهتی ئهم کتێبه‪،‬‬

‫‪6‬‬
 ‫بهشی یهکهم‪:‬‬

‫مکیافیللی ‪ ..‬کاروانی ژیان و پێگهیشتنی‬

‫‪----------------------------‬‬

‫نیکۆالی دی بیرناردۆ مکیافیللی له ‪1‬ی ئایاری ‪ 4142‬له شاری فلۆرهنسا له‬

‫ناوهراستی ئیتالیا له دایک بوه‪ ،‬رهچهلهکی بۆ خانهوادهیهکی مێژین و ناوداری‬
‫ئیتالیا دهگهرێتهوه بهناوی( تۆسکانی) ‪ ،‬سهرجهم ئهندامانی خانهوادهی له پلهو‬
‫پۆستی باالی سیاسهت له فلۆرهنسا کاریان کردوه‪ ،‬بهم هۆیهوه شوێنه ههستیارهکان‬
‫و بنکه بریاربهدهستهکانیان بینیوه‪ ،‬بۆیه ههردهم له نێو بینهو بردهی سیاسهتدا بونه‬
‫‪ ،‬تهنانهت خانهوادهی باپیرهشی بههۆی کاری سیاسیهوه له ساڵی ‪ 4941‬لهو شاره‬
‫دورخراونهتهوه‪ ،‬یهکێک له نهوهکانی ئهو خانهوادهیهش ژیانی له زیندان‬
‫بردۆتهسهر ‪ ،‬بهر له هاتنی مکیافیللی بۆ دونیا باری ئابوری ئهو خانهوادهیه‬
‫نهختێک تێک دهچ و ئهمهش کاردهکاته سهر رهوشتهکانی مکیافیللی‪ ،‬ئهوهتا له‬
‫داهاتوو ئهم کارتێکردنه بهدی دهکرێ ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫مکیافیلی له باوهشی سیاسهت و رهوشهنبیریدا پهروهرده دهکرێ و گهوره دهب ‪،‬‬
‫باوکی پارێزهرێکی ناسراو بوو ‪ ،‬دایکی شیعری ده هۆنیهوه ‪ ،‬ههرچهنده زانیاریی‬
‫تهواو لهسهر ژیاننامهی منداڵێتیی ئهم پیاوهمان لهبهردهستدا نیه تا له روی‬
‫رهوشهنبیرییهوه تیشکێک بخهینه سهری ‪ ،‬بهالم ئهوه دهزانین که بۆ ئهو سهردهم‬
‫پلهیهکی باشی له خوێندن بریوهو زانیاری و زانستێکی باشی وهدهست هێناوه‪،‬‬
‫ئهوهتا یاساو مێژوو دهخوێن و تهواویان دهکا ‪ ،‬له تهمهنی حهوت سالییدا فێری‬
‫التینی دهب که ئهوسا زمانی زانست و رهوشهنبیری بوه ‪ ،‬له سهرهتای گهنجێتیدا‬
‫مهیلی رهوشهنبیریی کۆن و نوێی ههبوه ‪ ،‬بۆیه گوتارهکانی گوتاربێژی ناسراوی‬
‫رۆمانی (شیشرۆن) (‪ 11‬پێش زاینی) ههروهها کتێبهکانی ئهرستۆ لهگهل ئهو‬
‫نوسین و کتێبانهی پێشهنگی رێنسانسن ((دانتی) ‪ )) 4941.4194‬و (بترارک)‬
‫‪ ))4131..4111‬دهخوێنێتهوه ‪.‬‬
‫بهالم له راستیدا مهدرهسهی مکیافیللی‪ ،‬شهقامهکانی فلۆرهنسا بوو که چهندین‬
‫زاناو بلیمهتی بهو دونیایه بهخشی له نمونهی (دانتی‪ ،‬لیوناردو داڤنشی ‪ ،‬مایکل‬
‫ئهنجللۆ) و هیتریش‪.‬‬
‫ئهم شاره ئهو جیاوازیهی ههیه لهگهڵ شارهکانی تری ئیتالیا که خاوهنی چاالکیی‬
‫سیاسیی بهرفراوان بوه ‪ ،‬تهنها نوخبه تێیدا بهشدار نهبوه بهلکو سهرجهم خهلکهکه‬
‫لهو چاالکیانه بهشدار بونه ههروهکو بوندقیه وابوه‪ ،‬به گوتهی مێژوو نوسێک‪:‬‬
‫(لهم شاره سهرجهم خهلکهکه له کاری سیاسهتدا بهشدارن ) ‪ .‬ههرواش بوو‬
‫شهقامهکانی ئهم شاره چهندین روداوی سیاسیی یهک له داوی یهک بهخۆوه بینی‬
‫بوو که له بیری ئهو خهلکه نهدهچونه دهر‪ ،‬رۆژانه لهسهر زمانیان باس دهکران‪.‬‬

‫رهوشتی مکیافیللی‬
‫‪------------‬‬

‫خاوهنی جوتێک چاوی بریقهداری دوربین بوو ‪ ،‬بهژن و بااڵیهکی مامناوهند و‬

‫جوته لێوێکی تهنک به پێکهنینهکانی ئهم لێوانهی ههلگێر و وهرگێر دهکردن ‪ ،‬ئا‬
‫بهم شێوهیه سهرچاوهکان پێناسهی سیماو شێوازی دهرهوهی مکیافیللی دهکهن ‪،‬‬
‫ئهمهش پشت به گوتهی ئهو کهسانه بهستراوه که لهو سهردهم لهگهڵیدا ژیاون‪،‬‬
‫لهگهل ئهو تابلۆو پۆستهرانهی له وێنهی ئهو کێشراون یا نیگار کێشیان بۆ کراوه ‪،‬‬
‫‪8‬‬
‫له پشت ئهم دیمهنه دونیایهک له نهریت ورهوشتی شاراوه ههبون ‪ ،‬مکیافیللی بهوه‬
‫ناسرابوو که بهخێرا راستیهکان دهستنیشان دهکا ودهیان ناسێتهوه‪ ،‬کارتێکردنی‬
‫خێرای لهسهر گوێگرانی ههبوهو رهوانبێژی و خۆش گوزهری له سیفاتهکانی بونه‬
‫‪ ،‬سازانی لهگهل ههموو توێژهکان ههر له دارفرۆشهکانی گوند و ئهمیری ئیتالیاوه‬
‫تا دهگاته پادشاکانی ئهوروپا ههبوه‪ ،‬ههموو ههول و تێکۆشانی بۆ ئهوه بوون تا له‬
‫بهر چاوی خهلک خۆشهویست و ئێسک سوک ب ‪.‬‬
‫بۆ دۆستایهتی وههڤاالنی پر خۆشهویستی ودلسۆز بوو‪ ،‬ئهوهی له توانایدا بوایه‬
‫بۆ ئهوانی دهکرد ‪ ،‬له ژیانیدا زۆر له کاری توند و تیژییهوه دوور بوو‪ ،‬دلی به‬
‫ههموو جۆره قوربانیهکهوه بو‪ ،‬ئهمه به رونی له نامهکانیدا دهردهکهون ‪ ،‬لهروی‬
‫راگهیاندنی بهناوبانگیهوه‪ ،‬کهسێک له سهردهمی خۆی له روی بلیمهتی‬
‫وبهناوبانگیهوه پێی نهگهیشت ‪.‬‬
‫لهگهڵ ئهمانه ههمویدا‪ ،‬کهسێکی راراو دوودڵ و بهگومان بوو ‪ ،‬جارێک خۆی‬
‫پێناسهی خۆی دهکا ودهڵ ‪:‬‬
‫( بههۆی ئهوهی به ههژاری لهدایک بوم ‪ ،‬بهر لهوهی فێری خۆشگوزهران بم‬
‫فێری پێویستی بووم ) ئهوهتا خۆشگوزهران به تێگهیشتنێکی ئیتالیانه پێناسه دهکا ‪،‬‬
‫ئهو زۆر ژیانی خۆش دهویست ‪ ،‬کهسێکی دهست کراوه بوو قهرس نهبوو ‪ ،‬ئهوهی‬
‫لهدهستیدا بوایه له خۆی و برادهرانی خهرج دهکرد‪.‬‬
‫ههرچهنده شهیدای ژن و ئاشقی جوانی بوو بهالم هیچ کاتێک له داب و نهریتهکان‬
‫دهرنهدهچوو ‪ ،‬هیچ کاتێک رێگهی به هیچ کهسێک نهدهدا سیستهمی ژیانی خێزانیی‬
‫بشێوێن ‪ ،‬خوشهویستیهکی جوانی بهسهر مندالهکانیدا رهنگپۆش کردبوو‪ ،‬ههروهها‬
‫بۆ هاوسهرهکهشی ریز و خۆشهویستی و خاوهندارێتی و وهفاداری تایبهتیی دهنواند‬
‫‪ ،‬ئهم خۆشهویستی و ئومێدانهی بهتهواوهتی لهگهل بلیمهتی وزیرهکی و دلسۆزیی‬
‫بۆکارهکانی دههاتنهوه ‪.‬‬
‫ئهمانه بونه مایهی ئهوهی مکیافیللی ببێته کهسێکی نامۆ له نێو ئهو کۆمهلگایهی‪،‬‬
‫پاشماوهی هزری دهرهبهگایهتیی ئهوسادا بهتایبهتی تاکرهوی و دوزمانیی ئهو‬
‫سهردهم که بهسهر هزری زۆربهی هزرمهند وبیرمهندانی ئهوسادا زاڵ بوو سیمای‬
‫خهلکو یاسای ژیان بونن‪.‬‬
‫خهلکانی نهفس نزم چاویان بریبوه پێگهو توانای‪ ،‬بۆیه ههردهم له رێگهی‬
‫زمانلێدان و دروستکردنی کێشه سهرئێشهیان بۆ دروست دهکرد‪ ،‬زمانیان لێی دهداو‬
‫چاویان بریبوه تواناکانی‪ ،‬کهسێک له برادهرو دۆستانی بهدلسۆزی بهدهوریهوه‬
‫نهمابو‪ ،‬بهتایبهت ئهوکاتهی که دوردهخرێتهوه بۆی دهردهکهوێ که کهسێکی ئهوتۆ‬
‫‪9‬‬
‫دلسۆزی نیه ‪ ،‬تهنها ئهوانهی وهکو ئهو بیردهکهنهوه نهبن ‪،‬یا ئهوانهی رهوشتی‬
‫بهرزیان رێگهیان پێنادا له ئاست بیرکردنهوهکانیاندا نهبن‪ ،‬له سهروی ههمویان‬
‫مێژوونوس کویجاردینی و دیپلۆماتکاری فلۆرهنسی فرانسیسکۆ فیتۆری‪،‬‬
‫ههروهکو ا‪.‬ک‪.‬جیفیلیکۆ ی مێژوونوس سهبارهت به مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫خۆی تاقانه بوو لهم بواره ‪ ،‬بهالم تاقانهیهکی لهوان بهرزتر ‪.‬‬
‫ئهوانهی چاویان بریبوه مکیافیللی سودیان له راشکاویی ئهو دهکرد بۆ ناوزراندن‬
‫وشکاندنی پێگهی ‪ ،‬ئهوهی راستیش ب ئهو نهیدهتوانی راوبۆچونهکانی بهرانبهر به‬
‫کهسانی تر بشارێتهوه ‪ ،‬سیماو روخساره پێکهنیناویهکانی ههردهم دهربری‬
‫بێگهردی و دلپاکی بون ‪ ،‬بۆیه لهم روهوه ئهو به تاق و تهنیا و جیاواز بوو وهکو‬
‫هاو شێوهکانی نهبوو ‪ ،‬لهبهردهم بهرپرسان به چاوچنۆکی و به سوک و رسوایی‬
‫بناورێتهوه یا ماستاویان بۆ سارد کاتهوه ‪ ،‬ئهوکاتهی ویستی ئهوجۆره کهسانه رسوا‬
‫بکا که خۆیان به رکابهری ئهو دهبینی و له راستیشدا کهسانی نزم وب ئابروو‬
‫بوون ‪ ،‬دهنوس دهڵ ‪:‬‬
‫( ماوهیهکی زۆره ئهوه نالێم که بیری ل دهکهمهوه ‪ ،‬ههرگیزیش بیر لهوه‬
‫ناکهمهوه که دهیلێم ‪ ،‬ئهگهر ئهمه رویدا جارێک له جاران راستی بلێم دهب به چهند‬
‫درۆو دهلهسهیهک پهرده پۆشیان بکهم نهبادا بگاتهوه دهست پیاوه مهزنهکان) ‪.‬‬
‫به گالتهجاریان تاوانبار کرد که لهراستیدا بهس وا نهبوو ‪ ،‬به گوێرهی ناساندنی‬
‫یهکێک له مێژوو واسان ‪ ،‬تهنها دهربرینی بروابونی ئیماندارێکه بهو روالهتهی که‬
‫بروای پێههیه ‪ ،‬ئهو هیچی له ناخدا حهشار نهداوه ئهگهر ههر شتێکیشی‬
‫حهشارداب ئهوا جوانی و بێگهردیی حهشارداوه بۆیه ئهو نیانی و باشیهی که‬
‫ههیهتی الی خهلک به راستی نابینرێ )‪.‬‬
‫ههردهم ئهوانهی چاویان به بهرههمو تواناکانی مکیافیللی ههڵنههاتوه پهنایان بۆ‬
‫شێوازی نابهج و دور له نهریتهکان بردوه‪ ،‬بۆئهوهی کهسایهتیی مکیافیللی پ‬
‫بشکێنن و ناوی پێبزرێنن ‪ .‬به چلێس و چاوبرسی ناویان دهبرد چونکه بۆ‬
‫مارهکردنی ماریا کورسینی هاوسهری پارهی بهخشی بوو ‪ ،‬چونکه ماریا ژنێکی‬
‫خاوهن سامان و دهولهمهند بوه‪ ،‬ئهوهیان بۆ بۆ ههلبهستبوو که چاوی له سامانی‬
‫ئهو بوه بۆیه ئهوهنده پارهی داوه تا شوی پێبکا ‪ ،‬ئهمه له کاتێکدا بوو که‬
‫خۆشهویستی و وهفاداری مکیافیلی و ماریا گهیشتبوه ئاستێک وهکو نمونه ناویان‬
‫دهبر‪ ،‬تهنانهت بهر له مردنی‪ ،‬مکیافیللی وهسیهت دهکا بهشێکی زۆر له سامانی‬
‫بدرێته ماریای هاوسهری‪ ،‬دیسان له نامهکانیدا ئهوه دهردهکهوێ که مکیافیللی‬
‫لهکاتی سهفهردا چهند به پهرۆش دهب زوو بگهرێتهوه بهتایبهت لهبهر دیدهنی‬
‫‪10‬‬
‫ماریای هاوسهری که گهلێک جار وهکو ناوی نازاندن به ( فهرماندهمان ) ناوی‬
‫دهبا ‪.‬‬
‫سهرهرای ئهوسهرکهوتنانهی به پراکتیکی وهدهستی هێناون بهتایبهتی له بواری‬
‫دبلۆماسی ‪ ،‬ههندێک کهس ویستویانه گومان بخهنه سهر سهرکهوتنهکانی ‪ ،‬بهالم‬
‫ئهم ههوالنهی بۆ شاشکردنی کارهکانی دران ب هوده بوون ‪.‬‬
‫ئهم ههلوێسته ناجوامێریانهی له الیهن ههندێک له هاوهڵ وناسیاوانیهوه‬
‫وهرگیران ‪ ،‬لهگهل ههندێک له کێشه تایبهتیهکانی بونه مایهی پهیدا بونی رهشبینی‬
‫بۆ مکیافیللی ‪ .‬به بروای ئهو چاوتێبرین وحهسادهت حهز و رهفتارێکی جێماوهی‬
‫مرۆڤه‪ ،‬لهگهل سروشتی مرۆڤ سهریان ههڵداوه‪ ،‬رهوشتی مرۆڤه سوکایهتی به‬
‫کارهکانی یهکتر بکهن ‪ ،‬مکیافیللی خۆی لهم جۆره کهسانه نهبوه بهالم ئهم رهشبینیه‬
‫وای ل کردوه وا بیر بکاتهوه‪ ،‬ئهو تهنها له پێناو چاکه گهیاندن به گشت کهسێک‪،‬‬
‫ههوڵی داوهو تێکۆشاوه‪.‬‬
‫بۆیه دهبینین مێژوو راست دهل و حوکمێکی راست دهدا کات چاوچنۆکهکانی‬
‫دهورو بهری مکیافیلی ئهستێرهیان له ئاسمان دهکوژێتهوهو تهنها ئهستێرهی‬
‫مکیافیللی له ئاسمانی ئیتالیا دهدرهوشێتهوه و ناوی له بۆنه ومهحافله سیاسیهکان به‬
‫زیندویی دهمێنێتهوه ‪ ،‬ئهوهتا دوای مردنیشی تا ئهمرۆ لهگۆرهکهیدا حوکم و‬
‫دهسهالتی بهسهر سیاسهتهکاندا دهرواو راو بۆچونهکانی خۆی بهسهر‬
‫سیاسهتمهداراندا دهسهپێن و ئهوانهی برسیی کوریی دهسهالتن عهودالی هزر‬
‫وبیردۆزهکانینه ‪.‬‬
‫سهرهرای تواناو هزره کاریگهریهکانی ‪ ،‬مکیافیللی له زووهختانێکی گونجاودا‬
‫شوێنی شایستهی خۆی له نێوهندی سیاسیی فلۆرهنسا پ نهگیرا ‪ ،‬هۆکارهکهشی‬
‫بۆئهوه دهگهرێتهوه که ئهو فاکتهر و ئامرازی گونجاوی نهبوه پێی بگاته سهر‬
‫شانۆی روداوهکان ‪ ،‬ئهوکاتهی پێیشی دهگات تهمهنی دهبێته ‪ 92‬ساالن‪ ،‬دیاره بهر‬
‫لهو کهسانی تر پێیگهیشتون واته ئهو نهختێک دوا کهوتوه‪.‬‬
‫لهگهڵ ئهمهشدا مکیافیللی توانیویهتی به ئاسایی پێگهیهک لهم میانه بۆخۆی‬
‫وهدهست بێنێو دواتر ئهم پێگهیه توند بکاو خۆی بچهسپێن و بهخێرایی بهسهر‬
‫رهوشهکهدا بسهپێنی ‪ ،‬ههروهکو خۆی باس له خۆی دهکا و دهڵ ‪:‬‬
‫( ئهم پیاوه وا دهرکهوتوه که نه باس له دروست کردنی قوماش بکا نهله رستن‬
‫و چنین نهله قازانج و زیان ‪ ،‬بهلکوو تهنها باس لهیهک بابهت بکا ئهویش‬
‫پرسهکانی دهولهت بن )‪ ،‬بۆیه لهکاتی راگهیاندنی سیستهمی کۆماری له فلۆرهنسا‬
‫پلهی سکرتێری ئهنجومهنی بیست کهسیی پێدهسپێرن له حوزهیرانی ‪ 4121‬تواناو‬
‫‪11‬‬
‫بههرهمهندی وبلیمهتی خۆی له پۆسته وهدهر دهخا به شێوهیهک کهسێک له‬
‫هاوهلهکانی به ئاستی ناگهن ‪.‬‬
‫مکیافیللی بهر له وهرگرتنی ئهو پۆستهی نه نوسراوی بۆ سهروی خۆی‬
‫بهرزکردبۆوه ‪،‬نه راپۆرتی تایبهتیی نوسیبوو‪ ،‬بهالم لهگهڵ ئهوهشدا دارشتن‬
‫ونوسین و رێنوسی یهکهم نوسراوی وهکو ئهوه وابوو که خاوهنی ئهزمونێکی‬
‫دورو درێژ بوب لهم بواره ‪ ،‬کهچی ئهمه یهکهم جاری بوو دهست لهم کاره بدا ‪.‬‬
‫وهنهب ئهرکه پێسپێردراوهکهی ئاستێکی نزمی ههب ‪ ،‬چونکه ئهنجومهنه بیست‬
‫کهسیهکه سهرپهرشتی کاروباری سهربازی و پهیوهندیهکانی دهرهوهی کۆماریی‬
‫دهکرد‪ ،‬بهتایبهت لهوکاتیشدا والت به قۆناغێکی ناسک وههستیار تێدهپهری بههۆی‬
‫بهگژیهکداچونی پهیوهندیهکانی نێوان کۆماری فلۆرهنساو حکومهتی شارهکانی‬
‫ئیتالیا ‪ ،‬دیاره بههۆی چاوتێبرینی دهولهتان له خاک و سامانی یهکتر لهو سهردهم‬
‫چهند بهیهکداچون و روبهروبونهوه له نێوان ئیسپانیاو فرهنسا ‪ ،‬لهسهر کێشه‬
‫نهتهوایهتیهکان رویان دا ‪ ،‬ئهوکاتهی بیرۆ سودورینی ‪ ،‬یهکێک له ههڤاالنی‬
‫مکیافیللی دهبێته سهرۆکی ئهنجومهنهکان زیاتر پێگهی بههێز دهب و سیاسهتهکانی‬
‫مکیافیللی پیاده دهکرێن و دهبێته یهکێک له دارێژهرانی سیاسهتی کۆمار‪.‬‬
‫مکیافیللی ماوهی پانزه سال لهم کارهی بهردهوام دهب ‪ ،‬لهم ماوهیهدا به ‪ 91‬بیست‬
‫وچوار نێردهی دبلۆماسی ههلساوه ‪ ،‬لهم رێگهیهوه دهرفهتی ئهوهی بۆ دهرهخس‬
‫پهیوهندیهکی باش لهگهل کهسایهتیه ئیتالی و ئهوروپیهکان ببهست لهوانه پاپا و‬
‫پادشای فرهنسا و ئیمپراتۆری ئیمپراتۆریهتی رۆمانیی پیرۆز ‪.‬‬
‫لهم میانه و بههۆی ئهم سهردانی و نێردهیانه مکیافیللی شارهزاییهکی باشی له‬
‫بواری پهیوهندیهکان‪ ،‬نهێنیه شاراوهکانی نێوان دهولهتان پهیدا کرد‪ ،‬گهلێک شتی‬
‫شاراوهشی له بواری حوکمرانی بۆ دهرکهوت و فێری بوو ‪،‬ههر بهتهنیایی چوار‬
‫جار سهردانی کۆشکی فرهنسی دهکات ‪ ،‬چهند مانگێکی خایاند تا له داب و نهریتی‬
‫فرهنسیهکان بگاو له تهلهو فرت و فێلهکانی کۆشکی فهرهنسی شارهزاب ‪ ،‬ئهمهو‬
‫چهندین ئهزمونی تر که نوسینهکانی خۆی پ دهولهمهند کرد ‪ ،‬ههر له میانی ئهو‬
‫سهفهرانهیدا مکیافیللی گهیشته ئهو راستیه که دوو شت ههن دهب له ئاستیان‬
‫بوهست ئهوانیش ئومێد و گهیشتن به راستیهکانه ‪.‬‬
‫ساڵی ‪ 4149‬رژێمی حوکم له فلۆرهنسا دهروخ ‪ ،‬به پشتیوانی سوپای ئیسپانیی‬
‫داگیرکار خانهوادهی (میدیچی) دهگهرێتهوه سهر حوکم‪ ،‬بههۆیهوه (سودورینی)‬
‫دهست بهسهر سامانهکانی عوسمانیدا دهگرێ و پیاوهکانی تری حوکمرانیش‬

‫‪12‬‬
‫بهالم‬ ‫رادهکهن ‪ ،‬دیاره مکیافیللی زۆر ههوڵ دهدا تا رژێمی حوکم نهروخ‬
‫ههولهکان به فیرۆ دهچن‪.‬‬
‫مکیافیللی دوای روخانی رژێم له کار دوردهخرێتهوه‪ ،‬له سهرهتای ساڵی ‪4191‬‬
‫بهتۆمهتی بهشداری له پیالنی سهرنگون کردنی رژێمی حوکمی میدیچی تاوانبار‬
‫دهکرێ و زیندانیی دهکهن‪ ،‬ئهو ماوهی له زینداندا دهب شهش جاران روبهروی‬
‫ئازار وئهشکهنجهیهکی زۆر دهکرێتهوه ‪ ،‬تا ئهوکاتهی پاپا میدیچیی نوێ (لیو ی‬
‫دهیهم) لێبوردنێکی بۆ دهردهکاو ئازاد دهکرێ ‪ ،‬ئیتر مکیافیللی روو له شاری سان‬
‫کازینۆ دهکا که دهکهوێته نزیک فلۆرهنسا ‪ ،‬لهوێ ماوهی خانهنشینی خۆی به‬
‫نوسین بهسهر دهبا ‪.‬‬
‫له نامهیهکیدا بۆ (فرانسیسکۆ فیتوری) که له بهرواری سیانزهی سهپتهمبهری‬
‫‪ 4141‬نوسراوه ‪ ،‬به شێوهیهکی سهرنج راکێش مکیافیللی باس له و ژیانه دهکا که‬
‫لهو ماوهیه بهسهری بردوه ‪ ،‬دوای ئهوهی مکیافیللی هۆکاری نوسینهوهی کتێبی‬
‫(میر) له ونامهیه باس لێوهدهکا دێته سهر ژیانی تایبهتی خۆی و خانهواده و‬
‫دراوسێکانی ‪ ،‬دهنوس و دهڵ ‪:‬‬
‫کاتێک ئێواره دادێ دهگهرێمهوه ماڵ و دهچمه ژوری نوسینگه کهم ‪ ،‬دوای ئهوهی‬
‫جله الدێیانیهکهم دادهکهنم که به خۆڵ و خاشاک داپۆشراوه ‪ ،‬جلی پادشایهتی‬
‫وپێشوازی دهکهمه بهرم ‪ ،‬بهم شێوهیه شێوازێکی جوان و پۆشته دهپۆشم ئینجا‬
‫دهچمه نوسینگهکهم تا لهتهک ههڤاالنم ئهوانهی به کتێبهکانیان کتێبخانهیان‬
‫دهولهمهند کردوم ‪ ،‬دادهنیشم ‪ ،‬تا به سیمایهکی شایهسته بێمه بهرچاو‪ ،‬بهمشێوهیه‬
‫چاوپێکهوتنیان لهگهڵدا دهکهم و دهست دهکهم بهو خواردنهی که تهنها بۆ من ئاماده‬
‫کراوه ‪.‬منیش ب دودڵی روبهرویان دهبم و پرسیار بارانیان دهکهم لهسهر چۆنیهتی‬
‫گوزهران وبهرێوه چونی کارهکانیان ‪ ،‬ئاوهها بۆ ماوهی چوارساڵ دور دهبم له‬
‫هیچ مهترسی ودودڵی ودڵهراوکێیهک‪ ،‬ب س و دوو پرسیار له ههموو شتێک‬
‫دهکهم ب ئهوهی بیر له هیچ ترس و مردنێک بکهمهوه‪.‬‬
‫له گهورهیی ئهو زانایانه دهحهپهسێم‪ ،‬چونکه (دانتی) دهڵ ( ئهو زانستهی له‬
‫رێگهی فێربونهوه وهریدهگری‪ ،‬الی فێرخواز دهمێنێتهوه ) گهلێک وتهو نوسینی‬
‫بهنرخم لهم چاوپێکهوتنانه وهرگرتن و بۆ نوسینهوهی کتێبهکانم سودم لێیان‬
‫وهرگرت‪ ،‬لهم میانه کتێبی ( میرنشینهکان)م لهم زانیاریانه دانا ‪ .‬بۆیه ههوڵ و‬
‫تهقهالکانم لهم بواره چر کردنهوه ‪ ،‬له ههموو پرسهکانی میرنشینهکانم کۆڵیهوه‪،‬‬
‫بۆچی دامهزراون؟ بۆ لهناو دهچن؟ بهرێوه بردنیان چۆن دهب ؟ ‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫بهالم سهبارهت به کتێبی (میر) کتێبێکی نوێیه ‪ ،‬دڵنیام جێی برواو دلخۆشی ئێوه‬
‫دهب ‪ ،‬بۆیه ئهم کتێبهم پێشکهش به جهنابی (جۆلیانۆ) کردوه ئێستا له ژێر‬
‫پاکسازی و گولبژێریدایه پاش ئهوهی که تهواو دهب (فیلیبو کازافتشیو) بۆی‬
‫دهنێرێ ‪.‬‬
‫کتێبی (میر) بهر لهوهی ئهم سهقامگیریه بهخۆوه ببین ‪ ،‬به چهندین گۆرانکاریدا‬
‫تێدهپهرێ ‪ ،‬بۆ ههر هۆیهک ب ئهم کتێبه کرایه دیاری بۆ (ئهللورنزو ئال دی‬
‫مدیچی) لهگهڵ ئهوهی که مکیافیللی خۆی ئهم پرسهی لهگهل کازافیچیو باس کردوه‬
‫که ئایا خۆی بۆی بهرێ یا ئهو ؟ ‪ ،‬تا ئێستا رون نهبۆتهوه (لورانز) ئهم کتێبهی‬
‫بهدهست گهیشتوه یان نا ؟ یا تهنانهت خوێندویهتیهوه ؟ ئهوهی رونه ئهوهیه که‬
‫پهنای بۆ تواناکانی مکیافیللی نهبردوه و مکیافیللیش خۆی ئهم پهرتوکهی‬
‫بالونهکردۆتهوه ‪ ،‬لهگهڵ ئهوهشدا تائێستا یهکال نهبۆتهوه ئاخۆ ئهم کتێبه دهستکاری‬
‫کراوه یان نا؟ بهالم به دڵنیاییهوه دزراوه‪.‬‬
‫مکیافیللی بهم چهند ووشانه کۆتایی به نامهکهی دههێن که بۆ (فتوری) دهنوس ‪:‬‬
‫(سهبارهت بهم کتێبه بچوکه ‪،‬خوێنهر کاتێک دهیخوێنێتهوه بۆی دهردهکهوێ که‬
‫من له ماوهی ئهو پانزه سالهی له باوهش پادشاکانم بردۆته سهر‪ ،‬له بواری‬
‫سیاسهت و بهرێوه بردنی دهولهتدا درێغیم نهکردوهو تهمبهلیش نهبومه)‬
‫بهرلهوهی مکیافیللی له نوسینی کتێبی (میر ) تهواو ب دهستی له باس‬
‫وخواستهکانی دهیهی یهکهمی (تایتۆس لیفیۆس) وهرداوه‪ ،‬که دهب هاوکات لهگهل‬
‫کتێبهکهی میر بخوێندرێتهوه ‪ ،‬بهم شێوهیه له جینۆ به نوسینی کتێبهکانیهوه خهریک‬
‫دهب تا سالی ‪ 4141‬تا ئهوکاتهی ئهرکی چاودێریکردنی ههندێک بازرگانیی‬
‫پێدهسپێرن ‪ ،‬له ساڵی ‪4142‬حوکمرانه فلۆرهنسیهکانی مهدیچیون دهسهالتی سیاسیان‬
‫به هاوالتیهکلنیان دا ‪ ،‬ئیتر بهپێی دهستوری نوێ مکیافیللی و ههندێکی تر له کاتی‬
‫هێنانهوهی ئهنجومهنی مهزن دهبنه راوێژکار ‪.‬‬
‫له ساڵی ‪ 4191‬مکیافیللی دهخزێتهوه ناو کۆمهلگای ئهدهبیی فلۆرهنسا ‪ ،‬ئهمه ئهو‬
‫ساله دهبێته سهرهتای بهرههمهێنانی کتێبی (جهنگ) ‪ ،‬له داوایهکدا کاردینال دی‬
‫میچی داوا له مکیافیللی دهکا کتێبێک لهسهر مێژووی فلۆرهنسا بنوس ‪ ،‬بههۆیهوه‬
‫تا ساڵی ‪ 4191‬بهم ئهرکهوه خهریک دهب ‪.‬‬
‫کاتێک له نوسینهوهی کتێبی مێژووی فلۆرهنسا تهواو دهب ‪ ،‬ههلدهست به بردنی‬
‫بۆ خزمهت پاپا جولیو دی میچی که به پاپا (کیلنت ی حهوتهم) ناسرابوو ‪ ،‬ئهم‬
‫کتێبهشی پێشکهش به سهرلوتکهی خانهوادهی میچی کردبو ‪ ،‬لهههمان ساڵ‬
‫شهرێک له بافیا روو دهدا ‪ ،‬ههموو سامان و مومتهلهکاتی فهرهنسا له ئیتالیا‬
‫‪14‬‬
‫تێکشکێندراو لهناو چوو (فرانسیس ی یهکهم به دیلی گیرا کهوته ژێر دهست و‬
‫دلۆڤالی چارلزی پێنجهم ‪ ،‬بههۆیهوه میدچیهکان دووباره له فلۆرهنسا دهرکران ‪،‬‬
‫ئهوکات مکیافیللی له فلۆرهنسا نهبوو بهالم زۆر به خێرایی ههولی گهرانهوهی دا‬
‫بۆ ئهوهی پۆستهکهی وهکوو راوێژکار بپارێزێ ‪ ،‬بهالم بهگهیشتی کت و پر‬
‫نهخۆش دهکهوێ و بههۆیهوه له ‪ 4193/4/99‬گیان لهدهست دهدا‪.‬‬

‫کتێب و دانهر ‪ ...‬قهدهغهن !‬

‫‪----------------------‬‬

‫کتێبی (میر)ی مکیافیللی به رهزامهندی پاپا کلیمهنتی حهوتهم به جوانترین‬

‫ورازاوهترین کتێبی سهدهی شانزهههم و بهتایبهتیش هی ساڵی ‪ 4114‬دادهنرێ‪،‬‬
‫لهکاتی دهرچونی ههرکتێبێکی مکیافیللی چ له ئیتالیا یا له فرهنسا یا ئهلمانیا یا‬
‫ئیسپانیا یا بورتوگال وبهریتانیا ‪ ،‬ههرایهک دروست دهبوو که پرۆتستانهکان تیایدا‬
‫بهشدار دهبون ‪ ،‬ئهمه بوه هۆی ئهوهی له ساڵی ‪ 4112‬سهرجهم کتێبهکانی‬
‫مکیافیللی بخرێنه لیستی کتێبه قهدهغهکراوهکانهوه ‪ ،‬دیاره ئهمهش له ئهنجامی‬
‫لێتێنهگهیشتن له کتێبهکانهوه دێ‪ ،‬ههر ئهم بریارهش بوه مایهی ئهوهی دادگا بریار‬
‫لهسهر پشکنین و سوتاندنی ئهو کتێبانه بداو دواتریش کۆمهلگای (ترنت ئهلکسی)‬
‫یش سهبارهت به کتێبهکانی ههمان ههنگاو بن ‪.‬‬
‫بهالم بۆ رهتکردنهوهو قهدهغهکردنی بهرههمهکانی مکیافیللی پاساوی خۆیان‬
‫ههبون ‪ ،‬چونکه کتێب وا بهئاسانی ناخرێته لیستی قهدهغهکراوهکانهوه ‪ ،‬تهنها به‬
‫بونی ههندێک نوسینی دژ به داب و نهریت و ئاین نابێته مایهی قهدهغهکردنی‬
‫کتێب و کتێبهکانی نوسهر بهگشتی ‪،‬بهالم دیاره که ئهو کتێبانه ههندێک جار بهالی‬
‫ملمالن و ناکۆکه کانیشدا دهچن ‪ ،‬خوێندنهوهیان ئازار و ئاژاوه بهدوای خۆیدا دێن‬
‫‪ ،‬وا بالو بۆوه که مهبهستی مکیافیللی له نوسینی ئهم کتێبانه بهتایهبتی کتێبی (میر)‬
‫دیاری کردنی شێوازو رێنما بۆ پادشاو حوکمرانهکانه‪ ،‬چۆنیهتی دهستگرتن به‬
‫‪15‬‬
‫جلهوی دهسهالت وکۆنترۆلکردنی خهلکی چهوساوه و ههژاری میلهتهکهیان و‬
‫حوکمرانی کردنیان به زهبری ئاگر وئاسن و زۆرهمل ‪ ،‬ئهم کتێبه بریتی بوو له‬
‫رێنماو یاسای حوکمرانی که چۆن بتوانن ج پێکانیان بچهسپێنن؟ چۆن دهتوانن‬
‫بهسهر خهلکدا زاڵبن؟ بهالم لهراستیدا ئهمه ههموی راست نیه ئهم تێگهیشتنه‬
‫ههندێکیان به شێوهیهکی تر لێکدانهوهی بۆ دهکرێ که سودی بۆ الیهنێک ههیه‪،‬‬
‫ئهویش ئهوهیه که زۆرله حاکم و دهسهالتدارانی ئهوسهردهم و دواتر سودیان لهم‬
‫کتێبانه وهرگرتوهو لێی فێربونه ‪ ،‬چۆن بتوانن خزمهت به نیشتمانهکهیان بکهن‬
‫لهوانه پادشای ئیسپانیا (شارلی پێنجهم) و (کاترین دی میش) ی هاوسهری هنریی‬
‫دووهمی پادشای فهرهنسا و وهزیرهکانیان که سۆزی زۆریان بۆ ئهم کتێبه ههبوو‪،‬‬
‫ههرئهوان بون هانی چاپکردن و بالوکردنهوهیان دا که بههۆیهوه له سهرتاپای‬
‫والت بالوکرایهوه ‪.‬‬
‫دهب ئهمهش بلێێن که گهلێک لهو حاکمه ستهمکارانهی به زهبری ئاگر و ئاسن‬
‫حوکمرانیان دهکرد سودیان لهم کتێبهی(میر) وهرگرتوه ‪ ،‬لهوکاتهی (توماس‬
‫کۆجهر) که له ههره گهوره وهزیرهکانی هنریی ههشتهم بوو ئهم کتێبهی هێناو‬
‫کاری پێکرد ‪ ،‬ناوبراو له الیهنگرانی نوسینهکانی مهدرهسهی مکیافیللی بوو و‬
‫راستهوخۆ بهرپرسی ئهم پرۆسهی پیادهکردنی بیردۆزهکانی مکیافیللی دهب ‪،‬‬
‫لهوکاتهوه پادشا توانیی تاکرهوانه حوکمی والت بکا و دهست بهسهر سهرجهم‬
‫کهنالهکانی دهولهت و کهنیسهدا بگرێ ‪ ،‬ئهمهش دهگهرێتهوه بۆ سود وهرگرتنی لهو‬
‫کتێبه (میر)‪.‬‬
‫لهکاتی کوشتنی ههردوو پادشای فهرهنسا هنریی سێیهم و هنریی چوارهم ئهم‬
‫کتێبهیان له گیرفاندا دۆزیوهتهوه ‪ ،‬ئهمهو کاردینال ریشیلیۆ که به مهزنترین‬
‫ستهمکارله مێژوی فرهنسا دادهنرێ له سهردهمی پادشا لویسی سیانزهههم یهکێک‬
‫بوه له الیهنگرانی ئهم کتێبه ‪.‬‬
‫ههروهها ئهم کتێبه کاری کردۆته سهر سیاسهتی فریدریکی مهزن پادشای‬
‫بروسیا و دامهزرێنهری ئهلمانیای نوێ ‪ ،‬له گهنجێتییدا ئهم کتێبهی خوێندۆتهوهو‬
‫الیهنگری بوه بهالم له دواییدا دژی وهستاوهتهوه ههروهک له کتێبه بهناوبانگهکهیدا‬
‫بهناوی ( من دژی مکیافیللیم) به رونی دهریخوستوه‪.‬‬
‫ئهمهو ناپۆلیۆن بۆناپرت ئیمپهراتۆری فهرهنسا کتێبی میری خوێندۆتهوهو له‬
‫یهکێک له ههزارکتێبه باشهکانی دونیا داناوه که وهکو کتێبخانهیهکی گهرۆک ئهو‬
‫ههزار کتێبهی دهستنیشان کردوه ‪ ،‬ههروهها نزپۆلیۆنی سێیهم ههمان سیاسهتی پیاده‬
‫کردوه که لهم کتێبهدا هاتوه ‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫یهکێک لهو کهسانهی دژی ئهم کتێبه وهستانهوه لویس جولی بوو‪ ،‬کتێبێکی بۆ ئهم‬
‫مهبهسته دانا دژی کتێبهکهی (میر)ی مکیافیللی وهستاوهتهوه و رهخنهیهکی توندی‬
‫ل گرتوه ‪ ،‬ناوی لهو کتێبه ناوه (دیالۆگێک له دۆزهخ له نێوان مۆنتسکیۆ و‬
‫مکیافیللی) ‪ ،‬به دیدی ئهو ئهم کتێبه سهرچاوهیهکی سهرهکیه که حاکمه‬
‫زایۆنیزمهکان سودیان ل وهرگرتوهو پشتیان پێی بهستوه له پیاده کردنی‬
‫حوکمرانیهکهیاندا‪ ،‬دانهر له کتێبهکهیدا ئاماژه بهوه دهکا که الی مکیافیللی ئاساییه‬
‫ئهگهر کودهتایهکی سهربازی له والتێک روبداو سهرنگونی دیموکراسی بکاو بۆ‬
‫حوکمێکی دیکتاتۆری وهریبگێرێ ‪ ،‬به پاساوی دهستگرتن بهسهر دونیادا ‪.‬‬
‫گومانی تێدانیه‪ ،‬ئهو برگهو بنهمایانهی مکیافیللی دایرشتون بۆ دهستگرتن بهسهر‬
‫جلهوهکانی دهسهالت ‪ ،‬هیتلهر برگه به برگه جێبهجیی کردون ‪ ،‬ههرچهنده له‬
‫راستیدا ئێمه نازانین ئاخۆ هیتلهر کتێبهکهی جولیی خوێندۆتهوه یان نا‪ ،‬بهالم ئهوه‬
‫دهزانین که کتێبهکهی بنهماکانی حوکمرانی زایۆنیزمی خوێندۆتهوه که له راستیدا‬
‫شیکردنهوهیهکی دروستی گوتاری مکیافیللیه ‪ ،‬ئهم راستیه له کتێبی ( خهباتهکهم)‬
‫دا هیتلهر به رونی دانی پێداناوه ‪.‬‬
‫ههروهها (رۆشنج) بهردهوام کتێبهکهی (میر)ی له رۆخ پێخهوهکهیدا دایناوه‪،‬‬
‫ئهوهی شیاوی باسه ئهو کتێبهی (باربیر) له ساڵی ‪ 4292‬لهسهر مکیافیللی‬
‫دهریدهکا تیایدا راو بۆچون و بیردۆزهکانی مکیافیللیی روندهکاتهوه به دیاری‬
‫پێشکهش به پادشای ئیتالیا (ڤیکتۆر عهممانۆئێل ی سێیهم ) دهکا و دهڵ ‪:‬‬
‫( مکیافیللی نمونهی بهرزی ئیتالیای نوێیه) ‪.‬‬
‫بهناوبانگی ئهم کتێبه بۆ ئهوه دهگهرێتهوه که به قهواره بچوک و له برگهکانیشدا‬
‫دهولهمهند وفره بابهته ‪ ،‬دهب ئهمه هۆکاری ئهوهب که بهم خێراییه وهرگێردرێته‬
‫سهر چهندین زمانی بیانی ‪ ،‬دواتر چر و پری برگهکانیشی هۆکارێکه ببێته کتێبێک‬
‫له نێو کتێبهکانی بهرنامهی خوێندن له زانکۆ بهناوبانگهکانی دونیا له بواری هزره‬
‫جیهانیهکان و ئهدهب و سیاسهت ‪.‬‬
‫دواتر ئهوهی چاو بخشێنێته سیاسهتی دهولهتان دهبین که ئهم کتێبه به دهستوری‬
‫ستهمکار و چهوسێنهران و ئهو دهولهتانهی ههمان رهفتاریان ههیه ‪ ،‬دادهنرێ ‪.‬‬
‫زۆر له هزرمهندانی دونیا کتێبهکهی مکیافیللی و راو بۆچونهکانیان لهسهر‬
‫سیاسهت به بهردی بناغهی سهقامگیری و ئارامی دونیا داناوه و به بنهمای زانستی‬
‫سیاسهتی هاوچهرخ دهزانن ‪ .‬ئهم هزر وبۆچونانهی مکیافیللی ههراو شۆڕشێکی له‬
‫دونیا نایهوه ‪:‬‬

‫‪17‬‬
‫بههۆی ئهوهی له کۆت وبهندهکانی سهردهم دهردهچ و بیرکردنهوهیهکی نوێ‬
‫دههێنێته کا جیا له وهزرو بروایانهی ئهوسا که باو بون‪ ،‬لهوانه فهلسهفهی رهوشتی‬
‫ئهوساو فهلسهفه ئاینیهکان ‪ ،‬که بانگهشهی مهزههبیان دهکرد ‪ ،‬سهردهمی ژیانی‬
‫مکیافیللی ‪ ،‬سهردهمی سهرههڵدانی هزرو فکره نوێکان بوه ‪ ،‬له شێوهی شۆڕسێکی‬
‫نوێی سهردهمانه که دهرهنجامهکهی چاکسازی ئاینی و رێنسانسی ل دهردهکهوێ ‪،‬‬
‫سهرهرای ئهوهی که له ئهنجامی ئهم سهرههلدانانه مارتن لۆسهر کینگ‬
‫دهردهکهوێ ‪ ،‬ههروهها نویتن و گالیلۆ و چهندی زانا وبیرمهندی تر له بواری‬
‫هزری جیهانی دهنگ ههڵدهبرن ‪ ،‬بهالم بیرکردنهوهکانی مکیافیللی جیا دهبن لهگهل‬
‫ئهو بیرکردنهوانهی دهوروبهر و سهردهم‪ ،‬بۆیه لهو چهرخ بیرکردنهوهکانی‬
‫مکیافیللی قهدهغه دهکرێن ورهت دهکرێنهوه و له لیستی کتێبه قهدهغهکراوهکان‬
‫دادهنرێن‪ ،‬تا کۆتاییهکانی سهدهی نۆزدهههم ههر به قهدهغهکراوی دهمێننهوه‪.‬‬
‫مکیافیللی بهدرێژایی چوارسهده و تا ئهو کاتهی کۆچ دهکا جگه له جنێو و‬
‫سوکایهتی پێکردن هیچی تر وهدهست ناهێن ‪ ،‬تا ئهو کاتهی دهبێته بهشێک له‬
‫ئهدهب و سیاسهت له ئهوروپا‪ .‬بهالم ئیتالیا که والتهکهی خۆیهتی کاتێک له ‪4124‬‬
‫یهکیهتی نهتهوهیی وهدهست دێن ‪ ،‬له یادی لهدایک بونیدا ئاههنگێک دهگێرن‪ ،‬به‬
‫یهکێک له پالهوانی یهکگرتنی نهتهوایهتی ئیتالیای دهژمێرن و هزرو بیرهکانیشی‬
‫بهوه دهناسێنن که پێش سهردهمی خۆی کهوتون ‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫بهناوبانگترین کارهکانی‬
‫‪----------------------------‬‬

‫مکیافیللی زیاتر له ‪ 11‬کتێبی داناوه‪ ،‬بهناوبانگترینیان کتێبی (میر) و کتێبی (‬

‫گوتارهکان‪ ،‬له ده کتێبه بهراییهکهی تیتۆس لیفیس ) ن ‪ ،‬کتێبی (هونهری جهنگ)‬
‫که تیایدا باس له هونهری جهنگ و رێنما وپێداویستیهکانی دهکاو ئاماژه به ناوی‬
‫بهناوبانگترین فهرماندهی سوێدی دهدا‪ ،‬لهوانه (جوستاف ئهدلفوس و موریس و‬
‫چهند فهرماندهیهکی تر ) ‪ ،‬ئهمهو مکیافیللی چهند کتێب و ههلبهست و گوتاری‬
‫تریشی ههن لهوانه ‪:‬‬

‫کتێبی (میر)‬

‫ئهم کتێبهی له کاتی دورخستنهوهییدا لهساڵی ‪ 4141‬نوسیوهتهوه و پێشکهشی‬

‫لورینزو دی مدیتشی کردوه ‪ ،‬تیایدا باس له ئهزمونی سیاسی و کۆمهلێک‬
‫ئامۆژگاریی حوکمرانی دهکا‪ ،‬وێرای ئهمه کتێبهکه له ناوهرۆکدا ههلگری هزر‬
‫وبیر و بۆچونهکانی خۆیهتی‪ ،‬دیاره مهبهستی بوه له رێگهی ئهم کتێبهوه‬
‫رهزامهندی و دۆستایهتی حاکمهکان وهدهست بێن ‪ ،‬بهالم لهمهیان شکستی هێناوه‪،‬‬
‫ئهوهتا له تاراوگه به دورخراوهیی دهمێنێتهوه ‪ ،‬گرنگترین خهسلهتهکانی (میر) به‬
‫دیدی مکیافیللی لهم کتێبه ئهمانهن که باسی لێوه دهکا ‪:‬‬

‫‪19‬‬
‫دهب مرۆڤ له رهوشت ونهریته چهواشهکاریهکانی‬ ‫‪ -‬له روی رهوشتهوه‪:‬‬
‫ئاینی کریستی خۆی دهربازکا ‪ ،‬بهتایبهتی خهسلهتی خاکی و سهرنواندن بۆ‬
‫حاکم ودهسهالتداران و بهکارهێنانی ئاین بۆ وهدهست هێنانی سۆزو‬
‫الیهنگریی جهماوهر‪.‬‬
‫‪ -‬له روی سیاسهتی ناوهخۆوه‪ :‬یهکانگیر کردنی تۆقاندن وخۆشهویستی‬
‫خهلک بۆی ‪.‬‬
‫دهب ههوڵی یهکسانی ودادپهروهری‬ ‫‪ -‬لهروی سیاسهتی ئابورییهوه ‪:‬‬
‫ئابوری بدا‪ ،‬داهاتهکان بهیهکسانی بهسهر خهلکدا دابهش بکا‪ ،‬چونکه بونی‬
‫چینێکی ههژار و برسی دهبێته مایهی سهرههڵدانی نارهزایی و دواتر‬
‫ههلگیرسانی شۆڕش دژی حاکم ‪.‬‬
‫خۆی فێرکاو رابێن له خۆدهرباز کردن و‬ ‫‪ -‬لهروی سیاسهتی دهرهوه‪:‬‬
‫پاشگهز بونهوه لهو پهیمان ورێککهوتنانهی دهبنه بارێکی قورس بهسهریهوه‬
‫‪ ،‬بهکار هێنانی هێز له کاتی پێویست دوودڵیی ل نهکان‪.‬‬
‫‪ -‬له بارهی جهنگهوه‪ :‬مکیافیللی جهختی لهسهر بونی سوپایهکی شهرکهر‬
‫کردۆتهوهکه نیشتمانپهروهر و بههێز ب ‪ ،‬ئهو سوپایهی له کرێگرتهکان‬
‫دروست دهکرێ سودی ناب ‪ ،‬چونکه کرێگرتهکان دلسۆزیان تهنها بۆ پاره‬
‫ههیه نیشتمان و نیشتمان پهروهری الی ئهوان هیچ ناگهیهن ‪.‬‬
‫ههروهها مکیافیللی له کتێبهکهیدا دهڵ ‪:‬‬

‫(ئالێره پرسیارهکه دێته پێش‪ ،‬ئاخۆ سهرکرده دهب خۆشهویست ب یا به سام‬

‫و ترس ؟ گهل دهب لێی بترس ‪ ،‬یا خۆشیان بوێ ؟ )‬
‫وهالمهکه بهوه تهواو دهب که گهل دهب خۆشیان بوێت و له ههمان کاتیشدا لێی‬
‫بترسن‪ ،‬بهالم کاتێک کارێکی ئاسان نهبوو ههردوکیان یهکانگیرکهیت وله یهک‬
‫سۆزدا کۆیان کهیتهوه ‪ ،‬ئهوکات دهتوانی بژاردهی لێترسان ههلبژێری لهوهی‬
‫خۆشهویستی ‪.‬‬
‫لهسهر خهلک به گشتیش دهڵ ‪:‬‬
‫( ئهوان ب وهفا و ب نانومهکن ‪ ،‬راران‪ ،‬زۆرچاوبرسین و مهیلی‬
‫خۆدورخستنهوهیان له ترس و خهتهرناکی ههیه‪ ،‬تا ئهوکاتهی پێویستیان پێت‬
‫ب و سودت لێوهرگرن و تۆ وهکو سهرچاوهی رزق و داهاتی ئهوان بیت‬
‫‪،‬خۆشیان دهوێیت و بۆت دلسۆزن ‪ ،‬بهالم کاتێک بارت الر دهب ‪ ،‬دژت‬
‫دهوهستن وشۆرشت له دژ ههلدهگیرسێنن و چارهنوسی میر به کۆتایی دێنن ‪،‬‬
‫‪20‬‬
‫دۆستایهتی که له سهر بنهمای کرین و فرۆشتن بنیات دهنرێ ‪ ،‬دۆستایهتیهکی‬
‫بێبنهماو مایه پوچه‪ ،‬چونکه لهسهر بنهمای خۆشهویستی و جوامێری بنیات‬
‫نهنراوه ‪ ،‬ئهوکهسهی خۆی خۆشهویست دهکا ههموو کاتێک ژیانی له‬
‫مهترسیدایه ‪ ،‬بهالم ئهوهی لهسهر بنهمای ترس و تۆقاندن خۆی نیشان دهدا‬
‫خهلک به دوودڵی دژی دهوست چونکه لێی دهترس لهوهی دهستیان ل‬
‫نهپارێزێ ‪.‬‬
‫ههروهها دهڵ خۆشهویستی لهسهر چهند رێنماو بنهمایهک دادهمهزرێ بهالم‬
‫ئهم بنهمایانه ئهگهری ههلوهشانهوهیان زۆره چونکه ئهم خهلکه خۆپهرست و‬
‫بهرژهوهند پهرستن ‪ ،‬بهالم ئهگهر لهسهر بنهمای ترس بوو ئهوان له تۆله‬
‫دهترسن زاتی ئهوه کهمتر دهکهن دژت بوهستنهوهو خهراپهت لهگهڵدا بکهن ) ‪.‬‬
‫ئهوهی زانراوه که کتێبی (میر) بابهتی نامهی دکتۆراکهی (بنیتو مۆسۆلینی) ی‬
‫حاکمی فاشیزمی ئیتالیا بوو ‪.‬‬
‫ئا لێرهوه دهستهواژهی ( تۆ کهسێکی مکیافیللیستی) بهو کهسانه دهوترا که‬
‫پیادهی بروا سهرهکیهکهی مکیافیللیان دهکرد‪ ،‬کاتێک دهڵ ( ئامانج پاساوی‬
‫شێوازه یا رهفتاره ) ‪ ،‬ئهمهش بهناوبانگترین گوتهو خهسلهتی شێوازی‬
‫مکیافیللیه که له پێناو گهیشتن به ئامانجێکی پاک و جوامێرانه ئاساییه ههر‬
‫شێوازێک یا رێگهیهک بگریته بهر ئهگهر ئهم رێگهیه رێگهی توندو تیژ و‬
‫بهکارهێنانی کاری نابهجێش بێت ‪ ،‬تهنانهت ئهگهر ئهم رێگهیه زالمانهو توندو‬
‫ب ویژدانانهش بێت ‪ ،‬چونکه ئاستی پاراستنی رهوشت له جێبهجێکردن رهچاو‬
‫ناکا ‪ ،‬مهبهست تهنها گهیشتن به ئامانجه ‪ .‬ئهمه ئهو ئامۆژگاریهبوه که مکیافییلی‬
‫لهو کتێبهیدا ههمیشه دووپاتی کردۆتهوهو و بروای پێبوه ‪.‬‬
‫کتێبی (میر) تا پێنج سال دوای مردنی مکیافیللی بالو ناکرێتهوه ‪ ،‬ههر بۆیه‬
‫ئهو خهلکه لێی تێنهگهیشتن و ههر زوو هێرشیان کردۆته سهر تا وایان لێکرد‬
‫ناوی مکیافییلی هاوتابوو لهگهل کرداری شهر و خهراپهکاری و خۆپهرستی ‪،‬‬
‫تهنانهت له هونهره مللیهکانیش وا باوه‪ ،‬یهکهم کهس که هێرش دهکاته سهر‬
‫مکیافیللی (کاردینال پولس) بوه که بوه مایهی ئهوهی ئهم کتێبهی قهدهغهو‬
‫حهرام بکرێ ورێگه به بالوکردنهوهشی نهدرێ ئهمجۆره فکرانه بالوببنهوه ‪،‬‬
‫ههر بهم شێوهیه جانت له کتێبێکی قهواره مهزندا رهخنه له هزرو بیردۆزهکانی‬
‫مکیافیللی دهگرێ ‪ ،‬دیسان رۆما له ساڵی ‪ 4112‬ئهم کتێبه دهخاته ناو لیستی‬
‫کتێبه قهدهغه کراوهکانهوه و سهرجهم دانه چاپکراوهکانیش دهسوتێن ‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫بهالم کاتێک روناکی رێنسانس له سهرتاپای ئهوروپا شهوق دهداتهوه‪ ،‬ههندێک‬
‫لهوانهی بهرگری له مکیافیللی دهکهن‪ ،‬کتێبهکهی وهردهگێرن و به چاپی‬
‫دهگهیهنن ‪ ،‬له سهدهی ههژدهههم له ههموو کاتێک زیاتر ئاستی مکیافیللی بهرز‬
‫دهبێتهوه‪ ،‬ئهوکاتهی جان جاک روسو مهدح و سهنای دهکا ههروهها فیختهو‬
‫هێگل به زانای دهناسێنن ‪ ،‬بهم شێوهیه مکیافیللی به ستونێکی بنهرهتی دادهنرێ‬
‫له دروست بونی چهرخی روناکی له ئهوروپا ‪.‬‬
‫مۆسۆلینی کتێبی (میر) بۆ نامهی دکتۆراکهی ههلدهبژێرێ ‪ ،‬ههروهها هیتلهر‬
‫ئهم کتێبهی خوێندۆتهوه رۆژانه بهر له نوستی پێیدا چۆتهوهو چهند الپهرهیهکی‬
‫ل خوێندۆتهوه ‪ ،‬ئهمه وجگه لهو پادشا و ئیمپراتۆرانه ی نمونهی‪ ،‬فردریک‬
‫وبسمارک و کریستینا و ههموو ئهوانهی چاویان بریبوه دهسهالت‪.‬‬

‫مکیافیللی و بورجیای میری ‪..‬سێبهری شهیتان لهسهر زهوی‬

‫‪------------------------- ------------------------------------‬‬

‫لهوانهیه زۆرکهس ئهوانهی کتێبی میریان خوێندۆتهوه ئهو راستیه نهزان که‬
‫ههموو خهسلهتهکانی ( میر) که لهو کتێبهدا هاتون له رهفتاره توندو تیژیهکان و‬
‫کوشتن و زولم و ستهمکاری و تۆقاندن و دهربهدهر کردن ههموو شێواز‬
‫ورهفتاره ستهمکاریهکان که بۆ چهسپاندنی دهسهالت وپێگهی حوکم بهکار‬
‫هاتون‪ ،‬مکیافیللی له کهسایهتیی بورجیای قهیسهری وهرگرتون‪ ،‬چونکه‬
‫مکیافیللی به فهرماندهیهکی نمونهیی زانیوه ‪ ،‬کاتێک له پێناو مانهوهی دهسهالتدا‬
‫ههرچی رێگاو شێوازی نابهج ههیه دهیانگرێته بهر‪ ،‬ئیتر بههۆی رهفتاره‬
‫نادادپهروهر ونابهجێکانیهوه دهبێته پالهوانی کتێبهکهی( میر)‪.‬‬
‫ئهم میره ( سیزار بورجیا ) له سالهکانی (‪ )4113-4131‬ژیاوه‪ ،‬یهکێک بوه‬
‫له میرهکانی چهرخی رێنسانس له ئهوروپا‪.‬‬
‫سهردهمی پاپایهتی بورجیا به خهراپترین سهردهم دهژمیردرێت له سهدهکانی‬
‫پێشوو که ئیتالیا بهخۆیهوه بینیب ‪،‬یهکێکه بوه له پاپا داوێن پیسهکان ‪ ،‬ئهو‬
‫کاتهی له نێوان سهدهی پانزهههم و شانزهههم دا خانهوادهکهی دهسهالت دهگرنه‬
‫‪22‬‬
‫دهست ‪ ،‬ئیتردهبێته سهردهمی گهندهلی و کارهسات بۆ ئیتالیا ‪ ،‬سهیره بهراستی‬
‫پاپاکان به پاکی و بێگهردی ناسراون ئهوهی تا ئێستا له وێنهی پاپاکان دهبینرێ‬
‫و ماوهتهوه میهرهبانی وپاکییه ‪ ،‬سهرچاوهی ئامۆژگاری و پێدانی زانست و‬
‫رێنیشاندهری خهلک بونه‪ ،‬کهچی بورجیا به پێچهوانهی ئهوان دهب ‪ ،‬دیاره‬
‫ئهوان ( خانهوادهی بورجیا ) ئهوکات له ههموو داب و نهریتێکی ئاینی و‬
‫کۆمهالیهتی دهرچونه ههموو ئهوانهی سومبولی ئاین و ویژدانن پشتگوێیان‬
‫خستون‪.‬‬
‫خانهوادهی بورجیا بۆ ماوهیهکی زۆر ناوو ناوبانگی فاتیکان و پاپایهتیان‬
‫شێواند و لهبهر چاوی خهلکیان رهش کرد‪ ،‬وێنهیهکیان نیشانی خهلک دا که‬
‫بهتهواوهتی به پێچهوانهی رابردوو بوو ‪ ،‬ئهمهش بههۆی کاره نابهجێکان و‬
‫داوێن پیسی وگهندهلی له بهکار هێنانی سامانی دهولهت و کهلیسا و ناداد‬
‫پهروهری کارهکانیانهوقه بوو ‪ ،‬یهکێک له بنهماکانی ئاینی کریستی بۆ پاپاکان‬
‫ئهوهیه که تا له ژیان ماون دهب به رهبهنی بژین ‪ ،‬ناب پرۆسهی هاوسهرگیری‬
‫پێک بهێنن ‪ ،‬کهچی ئهوان گوێیان بهم یاسایانه نهداو له کۆشکی فاتیکان‬
‫ژیانێکی شێتانهیان دهبرده سهر دورله داب ونهریت ورێنماو یاساکانی ئاین ‪.‬‬
‫بۆ سهلماندنی راستیهکان بهنمونه‪ (،‬کاردینال رودونیو بورجیا) بهنهێنی‬
‫ئاشقێکی ههبوو‪ ،‬که دواتر منداڵێکی لێی بوو‪ ،‬ئهم منداڵه بوو به جوانترین‬
‫کچی سهردهم بهناوی (لوکریسیا) جگهلهمهش مندالێکی کوڕیشی ل بوو‪ ،‬دواتر‬
‫ئهمیش دهبێته یهکهم تاوانبارو درنده‪ ،‬نهک تهنها لهو سهردهم بهلکو له مێژوی‬
‫ئیتالیا به گشتی ئهگهر تهنها (نیرۆن) ی لێبهدهرب که دایکی خۆی کوشت و‬
‫دواتر تهرمهکهی سوتاند ‪ ،‬کهواته ناوی ئهو تاوانکاره (سیزار بورجیا )بوو که‬
‫بابهتی ئێمهیه لهم بهشه نوسینهدا ‪.‬‬
‫(سیزار بورجیا) له رێگهی پهنا بردن بۆ ئهم و ئهوو خزم خزمێنهوه دهبێته‬
‫کاردینال‪ ،‬چونکه مامهکهی له نێوان ساڵهکانی ‪ 4111-4111‬که پاپایهکی‬
‫گهندهل و داوێن پیس دهب ئهویش لهرێگهی برازاکهیهوه دهبێته پاپا که ناوی‬
‫ئهسکهندهری چوارهمی بورجیا بوو له ساڵی ‪. 4129‬‬
‫کچه جوانهکهی‪ ،‬باوکی ناچار دهکا س جاران ژن بهێن و دواتر دهستیان ل‬
‫ههلگرێ‪ ،‬ئهمهش بۆ مهبهستی پهیدا کردنی سامان و سهروهت بوه ‪،‬‬
‫ههرجارهشی لهگهل بنهمالهیهکی ناوداری ئیتالیا خزمایهتیی دهکرد‪ ،‬دواجار‬
‫هاوسهرگیریهکی سیاسیانه پێکدههێن که دوردهب له ههست و سۆزی‬
‫خۆشهویستی ‪ ،‬بهالم کێشهکه لهوهدابوو که دهگهرێتهوه سهر هاوسهری دوهمی و‬
‫‪23‬‬
‫کورێکی ل دهب ‪ ،‬لهوهش سهیرتر ‪ ،‬دواجار ناچاری دهکا لهو هاوسهرهشی‬
‫دورکهوێتهوه چونکه خانهوادهیهکی تری پایه بهرزتر دهیانهوێ خزمایهتیی‬
‫لهگهلدا بکهن و هاوسهرگیری لهگهڵ کچهکهیان ئهنجام بدا‪ ،‬بهالم کاتێک‬
‫‪ ،‬پاپا فهرمان به سیزاری‬ ‫کچهکهی رێگهی پێنادا واز له مێردهکهی بێن‬
‫تاوانکار دهدا هاوسهری خوشکهکهی لهناو بهرێ و لێی نهجاتی ب ‪.‬‬
‫ئهوهی زانراوه که تاوانکار سیزار سلی له هیچ تاوانێک نهده کردهوه‬
‫ههرچهندهی ئهو تاوانه مهزنیش بوایه ‪ ،‬ژیانی تاوانکاریی ئهم تاوانباره له‬
‫کوشتنی براکهیهوه دهستپێدهکا به بیانوی ئهوهی چاوی بریوهت ‪ ،‬جا ئهوهی‬
‫دهستی بچێته برای خۆی دهتوان ههموو تاوانکانی ئهم دونیایه ئهنجام بدا ‪.‬‬
‫له پیالنێکی بۆ تیرۆرکردنی هاوسهری خوشکی کۆمهڵێک جهردهو پیاو کوژ‬
‫به تاریکی شهو دهنێرێته سهر رێگای گهرانهوهی بۆ مالهوه ‪ ،‬خۆشبهختانه‬
‫لهکاتی دهستدرێژیهکه خهلکانێک چاویان لێی دهب و بهدهم هاواریهوهدهچن‬
‫نایهلن بیکوژێ ‪ ،‬بههۆیهوه برینداری دهکهن و له مردن رزگاری دهب ‪ .‬کاتێک‬
‫دهیبهن بۆ نهخۆشخانه وپاپا بهمه دهزان که ناوبراو نهکوژراوه‪ ،‬شیت و هار‬
‫دهب بۆیه فهرمان دهردهکا که تهواوی بکهن چونکه رێگره لهبهردهم‬
‫ئهنجامدانی پرۆسهی هاوسهرگیریهکه‪.‬‬
‫ئهوهبوو پیاوکوژهکان دهچنهسهری له نهخۆشخانهکه کاتێک هاوسهری‬
‫بریندارهکه کهدهکاته خوشکی پاپا چاوی پێیان دهکهوێ ‪ ،‬هاواردهکاو خۆی‬
‫بهسهر هاوسهرهکهیدادهدا تا نهیکوژن ‪ ،‬بهالم ئهمان ههرهشهی لێدهکهن و‬
‫براکهی خهنجهری لێدهردهکاو دهڵ ئهگهر لهم ژوره نهچیته دهر بهم چهقۆیه‬
‫دهتکوژم ‪ ،‬ناچار دهردهکهوێ ئیتر پیاوکوژهکانیش دهکهونه گیان بریندارهکه‬
‫ههر به دهست دهیخنکێنن‪.‬‬
‫سیزارا بورجیای تاوانبار له جهنگێکیدا کهلهتهک پادشای بافاریا جهنگی‬
‫دهکوژرێ‪.‬‬
‫نوسهره بهراییهکان بهوه رهخنهیان له مکیافیللی گرتوه کهنمونهی لهسهر‬
‫تاوانبارێکی وهکو بورجیز هێناوهو کوردویهتی به سنبولی شاکارهکهی له کتێبی‬
‫(میر) ‪ ،‬مکیافیللی لهژیانیدا س جار به کاری دبلۆماسی سهردانی ئهم‬
‫تاوانکارهی کردوهو‪ ،‬ئهوهی ئهم کاری ل کردوه هیچ کام له پادشاو‬
‫سیاسهتمهدارێک که دیداری لهگهل کردبن یا ژیاننامهی خوێندبێتهوه کاریان له‬
‫هزرو بیری نهکردوه ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫له کتێبی (میر)دا مکیافیللی سهرجهم ئهو بهسهرهات و نوکتهو ورده‬
‫روداوانهی لهسهر سیزار بورجیای خوێندۆتهوه که بونهته فاکتهری مانهوهی‬
‫لهسهر حوکم ئاماژهی پێداون ونمونهی لهسهر هێناون‪ ،‬ئهوکات سیزار بورجیا‬
‫الی مکیافیللی نمونهی بهرز و سومبولی ئهزمونهکانی بوه‪ ،‬وای دهبین که‬
‫ههموو خهسلهته چاکهکان لهپێناو گهیشتن به ئامانجی خزمهتکردن ‪ ،‬الی سیزار‬
‫بونیان ههبوه ‪ ،‬بۆیه بهدیدی مکیافیللی که له (میر) ئاماژهی پێداوه دهب‬
‫سهرکرده خۆی لهو چاکانه دورخاتهوه که دهبنه مایهی الوازبونی ‪ ،‬رهوشتی‬
‫باشی الساییکراوه که نابنه مایهی مانهوه له حوکم دهب خۆیان ل دورخاتهوه ‪،‬‬
‫چونکه دلخۆشی میللهت بهقهدهر مانهوهی حاکم مهبهست نیه ‪ ،‬دیاره به بروای‬
‫خۆی ئهوه سهلمێندراوه که ئهو چاکانهی میللهت دلخۆش دهکهن ودهبنه مایهی‬
‫خێرو خۆشی بۆ خهلک دهسهالت الواز دهکهن و له کۆتاییدا سهرنگومی‬
‫دهکهن‪ ،‬بۆیه دورکهوتنهوه لهو کاره باشانه باشترین رێگه چارهیه بۆ مانهوهی‬
‫حاکم له دهسهالت‪.‬‬
‫به دیدی مکیافیللی حاکم یا (میر) ێکی وهکو سیزار دهب دهست کراوه نهب ‪،‬‬
‫باشتره بۆئهو رهزیل یا چاو تهنگ ب ‪ ،‬تهنها ئهوکاته حاکم دهستکراوه ب له‬
‫کاتی هێرش و جهنگهکاندا ‪ ،‬ئهوکات دهب لهگهل سهربازهکانی دهستکراوه ب ‪،‬‬
‫ئهمهش لهسهر حیسابی خۆی نا بهلکو لهسهر حیسابی ئهو والته یا شارهی‬
‫داگیری دهکهن‪ ،‬واته به مولک و سامانی تاالن و دهستکهوتوو‪ .‬ههروهها باشتره‬
‫حاکم تۆقێنهرو سامناک ب توندو سزادهر ب ‪ ،‬بۆئهوهی ههم الیهنگرانی ههم‬
‫دوژمنانی لێی بترسن ‪ ،‬باشتره لهوهی نیان و خۆشهویست و بهخشنده ب ‪،‬نهبادا‬
‫دهستدرێژیی لهسهر بکهن ‪ ،‬دواجار دهل لهههمویان زهرورتر ئهوهیه حاکم یا‬
‫میر فێلباز و درۆزان ب بۆئهوهی به ههر هۆکارێک ب ئامانجهکانی خۆی‬
‫بپێکی و بهمهبهست بگا‪ ،‬لهههمان کاتدا وێنهیهکی نیان و دلنهرم و دلۆڤان‬
‫ومرۆڤدۆست و بروادار به ئاینهوه خۆی نیشانی گهلهکهی بدا ‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫کتێبی مێژووی فلۆرهنسا‬
‫‪-------------------------‬‬

‫لهگهڵ ئهوهی کهمێک له مێژوی ژیاننامهی مکیافیللیمان لهبهردهسته ‪ ،‬بهالم‬

‫دهتوانین درک بهو کهش و ههوایانهی فلۆرهنسا ئهوکات بکهین‪ ،‬له سهردهمی‬
‫ژیانی مکیافیللی که هاوالتیان چۆن چۆنی ژیاون ‪ ،‬چونکه فلۆرهنسا وا پێناسه‬
‫کراوه که شارێکی جیاوازه بۆ زیندهگی هاوالتیان‪ ،‬خۆی دوو شێوازی ژیانی‬
‫ل بهرێوه دهچو‪ ،‬ههردوکیان جیاوازیان لهگهل ئهویتردا ههبوه ‪ :‬یهکێکیان له‬
‫الیهن سافوناروال ی توندرهو دهبردرا بهرێوه‪ ،‬ئهویتریان لهالیهن لورنز دی‬
‫میتشی دهربردرا بهرێوه ‪.‬‬
‫کتێبی (مێژووی فلۆرهنسا)ی مکیافیللی ‪ ،‬وێنهیهکمان پ دهبهخش که بریتیه‬
‫له ژیانی ئهو گهنجانهی لهگهلیدا ژیاون له فلۆرهنسا ‪ ،‬بۆیه دهڵ ‪ (:‬ئهوان له‬
‫روی جل وبهرگ و رابواردن و لهخۆخهرج کردنهوه‪ ،‬له باوکیان ئازادتر بوون‬
‫ئهوان زیاد له پێویست له بهژن و باال و رابواردن و یاری و کچاندا خهرج‬
‫دهکرد ‪ ،‬ههموو ئامانجیان ئهوهبوو به کهشخه و به شیکی بێنه بهرچاو‪ ،‬له‬
‫قسهکردنیشدا زمانزان وزیرهک بێنه بهرچاو‪ ،‬زیرهکی الی ئهوان بریندار‬
‫کردنی ههستی خهلکی بوو ‪ ،‬ئهمه نیشانهی ئازایهتی وحهکیمایهتی بوه ‪ ،‬له‬
‫نامهیکیدا که بۆ جویدوی کوری دهنێرێ ‪ ،‬دهڵ زۆر زهروره ماوهی‬
‫گهنجایهتیت به خوێندنهوهو خۆ زیرهک کردن بهریته سهر ‪ ،‬ئهمه نیشانهی‬
‫‪26‬‬
‫ئهوهیه که له تهمهنی گهنجێتییدا زۆر سهرقال بوه ‪ ،‬خۆی ماندوکردوه ‪،‬‬
‫مکیافیللی دهڵ نامهکهتم بهدهست گهیشت زۆر پێ دلخۆش بووم بهتایبهت که‬
‫دلنیابوم لهوهی چاکبویتهوه ‪ ،‬بۆمن هیچ ههواڵێک لهمه خۆشتر نیه ‪ ،‬خوا ئهم‬
‫دهستکهوتهی به تۆو بهمن بهخشی‪ ،‬ئومێدم وایه ببیته پیاوێکی به وج لهداهاتوو‬
‫ئهگهر ئامادهبیت گوێم بۆ راگری‪.‬‬
‫درێژه به نامهکهی دهدا دهڵ ئهمه بۆتۆ زۆر باشه بهالم لهسهرته تۆ باش‬
‫بخوێنی چونکه هیچ بیانویهک نهما تۆ بگریته بهر تا نهخوێنی ‪ ،‬ناتوانی‬
‫نهخۆشی بکهیته بیانوو‪ ،‬دواتر ئهمهشت پێبڵێم که پادشا نامهکان دهخوێنێتهوهو‬
‫ههول فێربونی مۆسیقا دهدا ئهمهش بۆ تۆ شهرهفێکی مهزنه من ببمه خاوهن‬
‫ئهم دهستکهوته ‪ ،‬کورهکهم ئهگهر دهتهوێ دلخۆشم کهی و خۆشت ببیته خاوهن‬
‫ئابروو و ناوبانگ ئهوا دهرسهکانت بهباشی بخوێنه تا سهرکهوی چونکه‬
‫بهمهیان ههموو یارمهتیت دهدهن ئهگهر تۆ یارمهتی خۆت بدهیت ‪.‬‬
‫مکیافیللی دژی سیاسهتهکانی دهرهبهگایهتی وپاپایهتی وهستاوه‪ ،‬چونکه به دیدی‬
‫ئهو رێگره لهبهردهم پرۆسهی یهکگرتنی سیاسی ‪ ،‬پێیوابوه که زانست وفێربونی‬
‫کهلیسهکان کارێکه زیاتر تێکدهرانهیه لهوهی داهێنان ب ‪ ،‬بههۆیهوه خهلک له‬
‫چاالکی دهکهوێ ‪ ،‬بهالم ئهمه ئهوه ناگهیهن که مکیافییلی دژی ئاین بوب ‪،‬به‬
‫پێچهوانهوه پێیوابوه که دهکرێ ئاین ببێته فاکتهرێکی گۆرانکاری سیاسی له‬
‫ژیانی مرۆڤایهتیدا ‪ ،‬ههروهها رهخنهی توندی له سیستهم ورژێمی سهربازی‬
‫ئهوسای والت گرتوه ‪ ،‬بههۆی ئهوهی بۆ بهرگری کردنی خاکی والت پشتی‬
‫به کرێگرته خهراپکارهکان بهستوه ‪ ،‬پێی وابوه ئهمان لهم کۆمهڵگایهدا کهسانی‬
‫بهرهلالو ب جهمسهرن ‪ ،‬کاری ئهوان تهنها تاالنکردنه ‪ ،‬پێیوابوو دهب والت‬
‫سوپایهکی رێکخراوی ههب ‪ ،‬پشت به سوپای گهنجان ببهست که وهکو‬
‫ئهرکێکی نیشتمانی سهرجهم گهنجان بهم ئهرکه ههڵسن ‪ ،‬بانگهشهی بۆ‬
‫بهبهرنامهکردنی دهزگاکانی حکومی بکرێ و سوپاو پۆلیس له یهک ئۆرگاندا‬
‫رێکبخرێن ویهکبخرێن ‪ ،‬دهب دهوڵهت خۆی له دروست کردنی میلیشیا‬
‫دورخاتهوه چونکه ئهوان تێکدان و گهندهلی بهدوای خۆیاندا دێنن‪ ،‬بۆیه دهب‬
‫(میر) فهرمانرهوای دکتاتۆر پشت به سوپایهکی رێکخراوی گهنجان ببهست تا‬
‫بهرگریی لێبکهن و سهروهریهکانی والت بپارێزن‪ ،‬مکیافیللی خهونی بهو‬
‫سوپایهوه دهبینی که وهکو مێگهل هێرش دهبهن له پێنا وپاراستنی سهروهری‬
‫والت وئامانجه نیشتمانیهکانی ئیتالیا ‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫راو بۆچونه سیاسیهکانی مکیافیللی کاری زۆری کردبوه سهر پهره پێدانی‬
‫دیراساته مێژوییهکان و بیردۆزهکانی ‪ .‬توێژینهوهکانی ههنگاوی زۆریان بهرهو‬
‫پێش نابوو ‪ ،‬مهزهنده نهدهکرا بهم شێوهیه درک به روداوی پێشوهخت بکا ‪ ،‬به‬
‫دیدێکی روالهتی سهیری دهولهت ویاساکانی دهکرد ئهم دیدانهی ههلقوالوی‬
‫ئهزمونهکان و توێژینهوهکانی الهوتی و بیردۆزی راستی خواوهندی بون له‬
‫حوکم رانی ‪.‬‬
‫ههروهها بروای به حهتمیهتی روداوه مێژوییهکان و پهیوهندیی نێوانیانهوه‬
‫ههبوو ‪ ،‬بهدهر له را هاوبهشهکانی که به پێچهوانه بیریان دهکردهوه ‪ ،‬خۆیشی‬
‫گهیشتبوه بروایهک که لهوپهری بایهخدا بوو‪ ،‬بریتی بوو لهوهی ( ملمالنێی‬
‫سیاسی بزوێنهری بنهرهتی مێژوه‪ ،‬گهلێک جار ئهم ملمالنێیه سیمایهکی‬
‫کۆمهالیهتی یا چینایهتی لهخۆ دهگرێ بهالم له راستیدا سیاسییه) ههندێک‬
‫جاریش ئهم ملمالنێیانه دهبنه دژایهتی وملمالنێی ب سود له نێوان‬
‫بهرژهوهندیهکانی گهل و مولکدارهکان‪.‬‬
‫لهو کتێبه قهواره مهزنهیدا (مێژووی فلۆرهنسا) باس له خهباتی جهماوهر‬
‫وئورستوکراتهکان دهکا‪ ،‬بهالم ئهوهی ناوبانگی مکیافیللی زراند کهلیسا بوو ‪،‬‬
‫که دژایهتیی دهکرد بههۆیهوه کتێبهکانی قهدهغه کران‪ ،‬له کاتێکا ئهم کتێبهی‬
‫(مێژووی فلۆرهنسا)ی لهسهر داوای پاپا خۆی نوسیوهتهوه ‪ .‬لهوهش زیاتر‬
‫مێژوو نوسه بۆرجوازهکان کارهکهیان ل قورس کرد‪ ،‬کاتێک رهخنهی توندیان‬
‫ل گرت‪ ،‬ههروهها کۆمهلناسهکانیش بهههمان شێوه رهخنهیان لهو بیردۆزه‬
‫گرت که دهربارهی دهسهالتی دکتاتۆریی رهها بوو ‪ ،‬ئهمهو بێدهنگیان بهرانبهر‬
‫به هزرهکانی لهسهر رژێمی کۆماری که به باشترین سیستهمی حوکمی زانیوه‬
‫چونکه له ژێر سێبهری ئهو رژێمه یاسای تواناسازی دانراوه ‪.‬‬
‫ئاماژهکان بۆئهوهن که مکیافیللی خاوهنی مهوداو بهرههمێکی زۆری ئهدهبیه له‬
‫سرود و پهخشان و نامه و ههلبهست‪ ،‬تیایدا رهخنهی له نهریتی بالیهو کهم و‬
‫کوریهکانی کهلیسا گرتوه ‪ ،‬بهم بهرههمانهی ئهدهبی ئیتالیای دهولهمهند کردوه‬
‫بههۆیهوه فره رهنگی بهخۆوه بینیوه ‪ ،‬به ههلهدا ناچین و لهم روالهته‬
‫دورناکهوینهوه ئهگهر بلێین مێژونوسی ئهم چهرخهی رێنسانسی مهزن شایانی‬
‫ئهو وشانهن که لهسهر گۆرهکهی له فلۆرهنسا بهبۆنهی زیندوراگرتنی یادی‬
‫ههلکهندراوه ( من به خاوهن ستایش دهڵێم ‪ ،‬ئهم ناوه به مافی شیاوی خۆی‬
‫بگا )‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫مکیافیللی تاقه راگهیاندنکار نهبوه که بهروی واقعدا هاتۆتهوه ‪ ،‬بهلکو گهلێک له‬
‫مرۆڤ دۆستی ئهو سهردهمی رێنسانس بهشداریان کردوه‪.‬‬

‫کتێبی گوتارهکان‬
‫‪-------------------‬‬

‫مکیافیللی زانستی سیاسی نوێی به چاکی چهسپاندبوو ‪ ،‬وهکو زانستێکی‬

‫سهرزهمینی دهبینی‪ ،‬دوور له ئاین و رهوشت و بهجیا مامهلهی لهگهڵدا دهکرد‬
‫‪ ،‬ئهمهشی لهم کتێبابهنهیدا بهرونی دهریخستوه ( میر ‪ ،‬باس و خواستهکانی‬
‫سهر لیفیس یا گوتارهکان) که تیایاندا ئاسۆی سیاسهتی به رونی نهخشه بۆ‬
‫کێشاوه‪ .‬ههرچهنده وهکوو میرێک ناوبانگی پ وهرنهگرتوه ‪.‬‬
‫گرنگی ئهم کتێبه لهوهدایه که مکیافیللی به رونی دیدی خۆی لهسهر‬
‫ههلسانهوهی میلهتان و تێکشکاندنیان روونکردۆتهوه‪ ،‬ههروهها رۆلی ئاین و‬
‫فهرماندهو زانستی هونهرو ئهدهب له پێشکهوتنی کۆمهلگا و روخانیدا‬
‫شیکردۆتهوه‪ .‬لهم کتێبهیدا مکیافیللی کاروباری کۆمارهکان و رۆل و مافی‬
‫هاوالتیی چارهسهر ودیار کردوه‪ ،‬ئهمهش له رێگهی پهنا بردن بۆ ههموو‬
‫رێگه چارهکانی ئابرومهند و ب ئابروو ‪ ،‬بهنمونه دامهزراندنی حزب‬
‫ورێکخراو بۆ چارهسهری کێشهو داخوازیهکان یا پهنا بردن بۆ جهماوهرو خۆ‬
‫دورکردنهوه له هاوکاریهکانی بێگانه ‪ ،‬که چۆن دهتوانی بۆخۆت میرنشینێک‬
‫دامهزرێنی و له ههمو ههرهشهو مهترسیهکانی دهرهکی بیپارێزی؟ ‪ ،‬لهم روهوه‬
‫چهند دهستهواژهیهک دهکاته نمونه که دهب حکومهتهکان پیادهیان بکهن بۆ‬
‫ئهوهی ئارام و سهقامگیر ب و له ههرهشهو ئاژاوه پارێزراو ب ‪،‬جا ئهمه‬
‫‪29‬‬
‫ئهگهر کۆماری ب یا میرنشین ب ‪ ،‬ههر لهم کتێبهیدا چهند بنهمایهک ئاماژه‬
‫پێدهکا که دهکرێ بۆ کۆماری بهکاربێن یا بۆ میرنشین ‪ ،‬لهم میانه بهراوردیشیان‬
‫له نێواندا دهکا‪ ،‬لهم روهشهوه رژێمی کۆماریی پ باشتره جگه له حالهتی‬
‫داگیرکاری و ههلوێستی رژێم لهگهل هاوالتیانی داگیرکراو که له حالهتی‬
‫شهردان دهب یاسای تایبهتی لهگهلیاندا پیاده بکرێ ‪.‬‬
‫ئهگهر مکیافیللی له کتێبی (میر) باسی له فهرماندهکانی والت نهکردب ئهوا له‬
‫کتێبی ( گوتارهکان) به رونی باسی له ئهرک و فهرمانی والت کردوه بهرانبهر‬
‫به فهرمانده سهربازیهکانی‪ ،‬ههروهها چۆنیهتی مامهلهکردنی فهرمانده‬
‫سهربازیهکانیش لهگهل حکومهت و سهربازهکانیان ‪.‬‬
‫له بهشی دوانزهههمی کتێبی یهکهمی (گوتارهکان) مکیافیلی باس لهو بنهما و‬
‫رێنمایانه دهکات که دهولهت له گهندهلی دهپارێزێ‪ ،‬لهم روهوه یهکهم بنهما ئاینه‬
‫‪ ،‬ئاین مهبهستی ئاینێکی دیار نیه بهلکو ههر ئاینێک ب واته ئاین به شێوهیهکی‬
‫گشتی ‪.‬لهمهشیان وا پێناچ کاتێک باس له ئاینپهرستی دهکا مهبهستی کۆمهلێک‬
‫خواپهرستی ب ‪ ،‬بهلکو مهبهستی ژێرخانه بنهرهتیهکهی ئاینه ‪.‬‬
‫مکیافیللی بۆ ئهمه دهڵ ‪:‬‬
‫میرو حوکمرانه کۆماریهکان ئهوانهی دهیانهوێ خۆیان له گهندهلی بپارێزن‬
‫دهب بهر له ههموو شتێک دهست به داب و نهریتهکانی ئاینهکهیانهوه بگرن ‪،‬‬
‫که خۆی له گهندهلی بێبهش دهکا ‪ ،‬دهب ریز لهم نهریته بگرن ‪ ،‬چونکه‬
‫ئاشکهرایه که هیچ کاتێک کاولبونی دهولهتێک مهزنتر نهبوه له سوکایهتی‬
‫کردن به خواپهرستی ‪ ،‬ئاسانیشه کاتێک مرۆڤ مهبهستیب بزان ئاخۆ ئهم ئاینه‬
‫لهسهر چ بنهمایهک دروست بوهو سهرچاوهی هێزی لهکوێیه ‪ .‬ههموو ئاینێک‬
‫لهسهر ستونی بنهرهتی بنیاتنراوهو که تایبهته به خۆی‪ ،‬بهنمونه ژیانی ئاینی‬
‫(وهسهنی) لهسهر بنهمای ئاماژهی زاناو پێشبینزانهکان بنایت نرابوو‪ ،‬ئهوانهی‬
‫له غهیب به ئاگا بوون‪ .‬بۆیه داب ونهریته خواپهرستیهکانیان لهسهر ئهم بنهمایه‬
‫بوون ‪ ،‬الی ئهوان ئاسان بوو بروا بهوه بکهن که خوا له ههموو چاکهو‬
‫خهراپهیهکی داهاتوو بهئاگا و به توانایه لهسهر روودانی‪.‬‬
‫بۆیه خواوهندیهکانیان خواپهرستییان بریتی بوه له بهرز راگرتنی پێگهی خواو‬
‫مهزنی وتوانایی ئهو شکۆداره ‪ ،‬ئهمه بنهمای برواکانی زانا(دیلۆس و پیاوه‬
‫ئاینیهکانی پهرستگای جوبیتر وامون ) بون به سهرجهم پهرستگاکانی تر که‬
‫ههموو بستێکی پرکردبو ‪ ،‬کاتێک زاناو پێشبینزانهکان سهریان بۆ پادشاکان‬
‫دانواند و کهوتنه بهر کاریگهری خواسته نارهواکانیان و خواستهکانیان خسته‬
‫‪30‬‬
‫قالبی خواوهندی ‪ ،‬بۆ ئهوهی خهلک بێدهنگ بن و سهریتان بۆ شۆرکهن‪،‬‬
‫ئهوکات بۆیان دهرکهوت که فهرمایشتهکانیان ههمووی درۆو دهلهسهن بۆیه له‬
‫دژیان وهستانهوه‪.‬‬
‫واته ئهوهی حوکمرانی کۆمار یا میرنشینی دهکا دهب به دلسۆزی وئهمانهتهوه‬
‫مامهله لهگهل برگهکانی ئاین بکا و بۆ بهرژهوهندیهکانی خۆی الر یان نهکاتهوه‬
‫‪ ،‬ئهگهر لهوه سهرکهوتن که ههموو کارهکان به ئاینهوه ببهستنهوهو به وردی‬
‫برگهکانی ئاین پیاده بکهن ‪ ،‬ئهوا له مانهوهیان لهسهر دهسهالت سهرکهوتو‬
‫دهبن‪ ،‬ئهگهر زانیاریشیان لهسهر زانستی سروشت ههبوو پابهندی روداوهکان‬
‫بون و به دروستی مامهلهیان لهگهڵدا کردن و لهگهل روداوهکانی ئاین هاتنهوه‬
‫ئهوا مانهوهیان مسۆگهرتر دهب و سهرکهوتو تر دهبن له حوکمران‪.‬‬
‫دهبینین که مکیافیللی بهمانای ووشه پیاوێکی ئهوهنده ئاین پهرست و پیاوی‬
‫ئاین نهبوه‪ ،‬کهچی زۆر پابهندی داب ونهریتهکانی ئاینهو کاولبونی والت بهوه‬
‫دهبین که پابهندی بنهماکانی ئاین نهبی‪ ،‬ههردوکیان بهیهکهوه دهبهستێتهوه و‬
‫مهرجی مانهوهی دهسهالت به دهستگرتن به ئاینهوه دهبین ‪ ،‬مهسهلهکه الی‬
‫مکیافیللی راستی و ناراستی ئاین نیه ‪،‬بهلکو پرسهکه ئهوهیه که خۆبهستنهوه به‬
‫بیردۆز و پرهنسیپێک تاچهند کاریگهری بهسهر یهکپارچهیی و سهقامگیری‬
‫والتهوه ههیه‪ ،‬بههۆیهوه چۆن کۆمهلگا یهک دهخرێ ودهخرێته ژێر سیستهم‬
‫ویاسایهکی کۆمهالیهتی ‪ ،‬دیسان الی ئهو گرنگ نیه که ئهو معجزهو توانا‬
‫وپێشبینیانه راست بن بهالم دهب حاکمهکان مامهلهی لهگهلدا بکهن وهکو ئهوهی‬
‫که راستن و بروای ئهوخهلکهشی لهسهر مکوم بکهن ‪ ،‬دهب بروابون به شتی‬
‫نادیارهوه ببهستیتهوه‪ ،‬بهدهر لهوهی ئهو بروابونه راسته یان نا ‪ ،‬چونکه‬
‫ههروهکو ههندێک له هزرمهندان دهڵێن ئاینێکی ساخته باشتره له ب ئاینی ‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫هزرو راکانی مکیافیللی‬
‫‪----------------------‬‬

‫مکیافیللی له ناودارهکانی چهرخی رێنسانس دهێته ئهژمار‪ ،‬ئهوانهی بهشداریان‬

‫له رهوشهنکردنی کۆمهڵگای ئهوروپیدا کردوه‪ ،‬هزرهکانی له هزره‬
‫سهرهتاییهکانی فکری رۆژئاوای نوێن له بواری سیاسهت ‪ ،‬ناودارهکانی تری‬
‫داهاتوی رێنسانس ئهوه ناشارنهوه که له ژێر کاریگهری فکر وهزرهکانی‬
‫مکیافیللیدان و ریزیان بۆی ههیه ‪ ،‬ئێستاش باس له ههندێک له و هزرو بهرنامه‬
‫سهرهتاییانهی دهکهین ‪:‬‬

‫مکیافیللی و پهیرهوی فهلسهفیی‬

‫‪---------------------------------‬‬

‫مکیافیللی ههولیدا شێوازێکی نوێی جیا له شێوازهکانی پێشو بێنێته کا‪ ،‬وێرای‬
‫ئهوهی که خۆی فهلسهفهو روالهتی خوێندوه بهالم ئهم بواره وازلێدێن و روو‬
‫له مێژوو دهکا ‪ ،‬سهرهتای هزرهکانی ئهوه بوون که بروای وابوو رهفتارهکانی‬
‫ههموو مرۆڤێک دهیان گهیهننه ههمان ئهنجام ‪ ،‬مکیافیللی ههولی داوه هۆکار و‬
‫ئهنجام و دیراسه شیکاریهکانی پشتبهستو به مێژوو لهیهکیان ببهستێتهوه ‪.‬لهسهر‬
‫ئهم بنهمایه توێژینهوهکانی مکیافیللی بهم شێوهیه بون ‪:‬‬
‫‪32‬‬
‫‪ -‬پهنا بردن بۆ مێژوو تا راستی روداوهکان بزانین و له ئهنجامهکانیان بگهین‬
‫وبه ئهگهری دوباره بونهوهیان ببهستینهوه ‪ ،‬واته له ههولی زانینی پێشبینی‬
‫دابین‪.‬‬
‫‪ -‬ههولدهین له کاتی دووباره بونهوه روداوهکان گشتگیر کهین‪ ،‬بۆئهوهی‬
‫بگهینه چهند بنهمایهکی گشتی تا ئاسانکاریهک لهبهردهم حوکمرانهکان دا‬
‫ههب بههۆیهوه کارئاسانیان بۆ بکهین له حوکمرانیدا و ئهوانیش ههلوێستیان‬
‫بههۆیهوه دیار ب ‪.‬‬
‫‪ -‬گهران بهدوای رێگهیهک بتوانین بهرلهرودانهکان دهستمان پێیان بگا ‪،‬دوای‬
‫ئهوهی هۆکاری رودانهکه دهزانین ههولدهین دهستنیشانی ههنگاوهکانی‬
‫مامهلهکردن کهین‪.‬‬
‫ئالێره بۆمان دهردهکهوێ که مکیافیللی تا چهند مێژووی ال گرنگ بوهو وهکو‬
‫سهرچاوهی زانیاری و زانستیی بهکار هێناوه ‪ ،‬دهبینین چهند توێژینهوه‬
‫مێژوویهکانی بهکار هێناوه بۆئهوهی راستی بۆچونهکانی بسهلمێن ‪ ،‬ئهمه ههروهکو‬
‫له کتێبی (هونهری جهنگ) و کتێبهکانی تریش به ههمان شێوه هاتوه‪ ،‬بۆیه‬
‫مکیافیللی به یهکێک له دامهزرێنهرانی شێوازی شیکاری مێژوییی نوێ دێته‬
‫ئهژمار‪.‬‬
‫بهلکوو گهلێک هۆکار ههبن کاریان له هزری مکیافیللی کردب بهالم‬
‫گرنگترینیان ئهمانهن‪:‬‬
‫‪ -‬الوازی ئهوسای رهوشی دهولهت ‪ ،‬زۆری کێشهی سیاسی لهو سهردهم‪،‬‬
‫پێویست دهکرا رژێمێکی حوکمرانی بههێز ههب تا بتوان به دروستی‬
‫حوکمی والت بکا ‪ ،‬جا رژێمێکی حوکمرانی پادشایهتیی توند یا رژێمی‬
‫کۆماری ‪( ،‬خۆی الیهنگری رژێم یا سیستهمی کۆماری بوو) ‪.‬‬
‫‪ -‬ئهوکاتهی مکیافیللی له حکومهتی فلۆرهنسا دهب ‪ (،‬روبهروی ژمارهیهک له‬
‫پیالن و تهلهکهبازی دهب )‪.‬‬
‫‪ -‬کاریگهری وشهیدایی بۆ مێژوو ‪ ،‬به دیدی ئهو هیچ روداوێک له بازنهی‬
‫دوبارهبونهوه بهدهر نیه ‪.‬‬
‫چونکه کرۆکی هزری واقعیی ئهمرۆ که بنهمای پهیوهندیهکانی نێودهلهتی و‬
‫رێنمای حوکمرانین‪ ،‬تائێستا تاقی نهکراونهتهوه وههر لهسهر بنهمای بۆچون‬
‫سروشتی مرۆڤ دیاری دهکهن جا ئهم سروشته چاک ب یا خهراپ ‪ ،‬زۆربهی‬
‫زاناکان لهوانه مکیافیللیش بروایان وایه که مرۆڤ لهسهر روالهتێکی توندرهوی‬
‫دروست بوه و مهیلی چاوتێبرین و چاوچنۆکی و حهزکردن له دیکۆر و خۆ‬
‫‪33‬‬
‫بهزل زان و زولمکردن له خهلک دروست بوه‪ ،‬ئهمانه خهسلهتی مرۆڤن به‬
‫جێماوی بۆیان ماوهنهتهوه‪ ،‬بۆیه زۆر زهرور و پێویسته هێزێکی بهتواناو ب‬
‫بهزهیی بهسهر ئهم مرۆڤانهدا زاڵ ب و رێگری لهم رهفتاره ناشیرن‬
‫ونابهجێیانهی مرۆڤ بکا‪.‬‬

‫مکیافیللی ئاماژهی بهوه کردوه که کهسی توێژهری سیاسی و پیاوی دهولهت ناب‬
‫وهکو حهز سهیری دونیا بکا‪ ،‬بهلکو دهب وهکو که ههیه لهسهر ئهرزی واقع سهیر‬
‫بکا ‪،‬واته حساب بۆ ئهو دوریهی نێوان حهزو واقعه بکا ئهوهی دهکرێ لهم سهردهم‬
‫و حالی حازره ئهوه بکا ‪ ،‬بۆئهوهی له هێزی خۆی زیاد بکاو هێزی دوژمن الواز‬
‫بکا ‪،‬مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫( نهزانترین وگێلترین حاکم ئهوکهسهیه که دهیهوێ دهولهته دراوسێکهی بههێز‬
‫بکا ‪ ،‬چونکه ههرکاتهی بۆی لوا دهستدهگرێ بهسهر والتهکهی و لهناوی دهبا )‪.‬‬
‫ئهو پێناسهی مکیافیللی بۆ سروشتی تاکی کردوه ههمان خهسلهت بهسهر‬
‫دهولهتدا جێبهج دهبن ‪ ،‬ئهوهتا ههردوکیان حهزیانه زولم و ستهم له دهوروبهریان‬
‫بکهن‪ ،‬ههردوکیان چاویان له سامانی دهورو بهره ‪ ،‬له ههمووی سهیرتر ئهوهیه له‬
‫نێو ئهو ههموو والتانهی دونیا تهنها تاقه والتێک یا دهولهتێک نابینی ناوبژیوانی‬
‫لهنێوان دوو دهولهتدا بکا‪ ،‬واته ژیانی کۆمهلگای نێودهولهتی کۆمهلگایهکی‬
‫ئاژاوهگێریه ههروهکو دارستانهکان وایه ‪،‬بههێز پهالماری الواز دهدا بیخوا ‪،‬‬
‫دهکرێ حکومهتێکی بههێزت ههب تا بتوان کۆنترۆلی میللهتهکهی بکاو رێگه له‬
‫پێشێلکاری و زولمکاری بگرێ ‪ ،‬بهالم بۆ دهولهتانی دونیا ئهمه ئهستهمه ناکرێ‬
‫والتێک یا دهولهتێک بههێزکهیت تا هێزی بهسهر ههموو دهولهتانی دونیادا بشک‬
‫ورێگه له دهولهتانی تر بگرێ کهس زولم له ویتر نهکا و بهههوهستی خۆی بریار‬
‫و یاسا دهربکا خۆی ببێته کورهمیر و کهس نهتوان دهست بخاته پێشی بههۆی‬
‫ئهوهی له ئهرکی پاراستنی ئاسایش وئارامی والتان دایه ‪(.‬بهالم له راستی دا ئهمه‬
‫دروست بوه ‪.‬و)‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫راو بۆچونه سیاسیهکانی مکیافیللی‬
‫‪--------------------------------------‬‬

‫دهکرێ له رێگهی ئاشنابون بهو چوار کتێبهی مکیافیللی‪ ،‬شارهزاییهک لهسهر‬

‫راو بۆچونه سیاسیهکانی پهیدا کهین ‪( ،‬میر‪ ،‬گوتارهکان‪،‬هونهری جهنگ‪ ،‬لهگهل‬
‫کۆمهله نامهیهکی که له دۆخه تایبهتیهکاندا بۆ دۆست و خزمه جیا جیاکانی ناردون‪.‬‬
‫میر به بچوکترین و بهناوبانگترین کتێبی مکیافیللی دادهندرێ ‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی‬
‫کتێبهکانی تریشی لهم کتێبه بێبایهختر نین بهالم کاتێک ئهم کتێبه دهخوێنیتهوه‬
‫بهراستی بۆت دهردهکهوێ که ئهو پانزه سالهی مکیافیللی له دهسهالت بردویهته‬
‫سهر به فیرۆ نهچونه ‪ ،‬ئهمه خۆیشی وادهڵ ‪.‬‬
‫لهسهرهتا مکیافیللی بروای وابوه که سیستهمی کۆماری باشترین سیستهمی‬
‫حوکمرانیه‪ ،‬بهالم پاش شیکردنهوهوی شێوازی حوکم له ئیتالیا که ئهوکات‬
‫بهسهر پێنج دهولهتدا دابهش ببو‪ ،‬بریتی بون له ( میرنشینی ناپۆلی له باشور‪،‬‬
‫میرنشینی میالن له باکوری رۆژئاوا ‪ ،‬کۆماری بوندوقیهی ئوروستوکراتی له‬
‫باکوری رۆژههالت ‪ ،‬کۆماری فلۆرهنسا و دهولهتی پاپایی له ناوهراست‪).‬‬
‫پهیوهندیهکانیان بریتی بوو له قهدهغه بونی جهنگ و ههر جۆره ناکۆکیهک له‬
‫نێوانیاندا ) ئهم دۆخهی ئیتالیا ئهرزیهتێکی خۆشی خولقاندبوو تا دوژمنانی به‬

‫‪35‬‬
‫ئاسانی بتوانن هێرشی بکهنه سهرو داگیری بکهن ‪ ،‬بۆیه مکیافیللی له کتێبی‬
‫(میر) گهیشتۆته ئهو بروایه که بونی حکومهتێکی بههێز بتوان ههموو‬
‫پارچهکان یهکخاو کهس له بازنهی یهکێتیهکه دهرنهچ ‪ ،‬باشترین رژێم‬
‫وسیستهمه بۆ رزگار کردن و یهکخستنی والت‪ ،‬حکومهتێکی دیکتاتۆر کهس‬
‫نهتوان تهگهرهی بۆ دروست بکا وهیچ بههایهک بۆ ویژدان وئاین و رهوشت‬
‫دانهن بهرژهوهندیهکانی دهولهت له سهروی ههموو ئیعتباراتێکهوه بن ‪ ،‬ههموو‬
‫شێوازهکان ب سل کردنهوه بهکاربێن ‪ ،‬ههر له توندوتیژی و زۆرهمل و‬
‫کوشتن و گرتن‪ ،‬تا تیرۆرو سوێندی بهدرۆو پارانهوهو بهرتیلدان و پهنا بردن‬
‫بۆ فرت و فێل و ساختهکاری وچهواشهکردن به بیانوو پاساوی گهیشتن به‬
‫ئامانجێکی باش بۆ دوارۆژی والت ‪ ،‬ئهو داوای له میر دهکرد که ب شهرمانه‬
‫پهنا بۆ ئهم رێگایانه بهرێت چونکه پاساوێکی بهجێی له پێشه ئهم کار‬
‫ورهفتارانهی به شهرعی دهکردن به بیانوی بهرژهوهندیهکانی والت ‪ ،‬حاکمی‬
‫سهرکهوتوو ئهوهیه که پهنا بۆ رێگهچارهکانی باش دهبا جا ئهم رێگه چارانه‬
‫مرۆیی بن یا ئاژهلی ‪ ،‬گرنگ ئهوهیه سهرکهوتن بهدهست بێن ‪ ،‬گرنگ نیه چۆن‬
‫بهدهست هات ‪ ،‬حاکم دهب بزان کهی و چۆن فێلهکانی رێوی بهکار دێن‬
‫وکهی وچۆن خورت و درندهیی شێر بهکار دێن ‪.‬‬
‫به پشت بهستن بهم بۆچونانهو بههۆی ئهوهی حاکمهکان ههلگر و پیادهکاری‬
‫هزرهکانی مکیافیللی بون که بهپێی بارو دۆخی گونجاو ههلس و کهوتیان دهکرد‬
‫ئیتر دهستهواژهی مکیافیلیزم و مکیافیلیست یهکهمیان بهو سیاسهته دهوترا که‬
‫هیچ ریزێک بۆ بهها رهوشتیهکان دانان و دوهمیشیان بهو کهسانه دهوترا که‬
‫پیادهی ئهو سیاسهتهیان دهکرد‪ .‬ئهمهش مانای ئهوهنیه لوتکهی سیاسهته‬
‫شێوێندراوهکهی مکیافیللی ب ‪ ،‬نهخێر‪ ،‬مرۆڤ ئهوهیه دهستهواژهی بهرێز بۆ‬
‫وتهکانی دابن و سیاسهت بخاته چوارچیوهیهکی دیار و رهفتاری پێبکا‪ ،‬میریش‬
‫دهب ههردهم به کهسێکی دلۆڤان و بهزهیی و چاکهخواز نیشان بدرێ و رهفتار‬
‫بکا ‪ ،‬خاوهن پهیمان و ووتهی راستی خۆی ب ‪ ،‬بۆیه دهب میر ههمیشه ئهقلی‬
‫له ئاماده باشی داب بۆ کاری چاکهو رهفتاری باش‪ ،‬تا لهگهل ئاراستهی‬
‫رهشهبادا بێتهوه‪ ،‬ئهمه خهسلهتهکانی میرن ‪.‬‬
‫مێژوو ئهوهمان نیشان دهدا که به درێژایی مێژوو هیچ کاتێک میرێک نهبوه‬
‫بهدهر ب له خهراپه‪ ،‬هیچ کهسێکیش بهم شێوهیه نهبوه‪ ،‬ئهگهر ناچار کرا دهب‬
‫روو له خهراپه بکا لهپێناو بهرژهوهندی والت ودرێژهدان به حوکمرانی ‪ ،‬ئهمه‬
‫ناوبانگێکه به مرۆڤهوه نوساوه لهگهلیدا هاوتایه‪ ،‬ئهمه راستیهکانه ئهگهر دانی‬
‫‪36‬‬
‫پێدابنێین یانا ‪ ،‬ئهگهر پێمان خۆش ب و ناخۆشب ‪ ،‬ئهمه الیهنه مهترسیدارهکه‬
‫نیه له راکانی مکیافیللی که دیدی ئهو لهگهل زاناکانی تر جیایه‪ ،‬ههرچهنده‬
‫ههردوکیان ههمان شت دهبینن بهالم ناتوانن ههمان شت بڵێن ‪ ،‬ئهوهی مکیافیللی‬
‫وتویهتی راستیی دۆخهکانه ‪ ،‬ئهو راستیهیه که دهب میر بهو شێوهیه ب تا‬
‫لهگهل دۆخ و ههلس و کهوتهکاندا بێتهوه ‪ .‬بهالم کارهساتهکه لهوهدایه که‬
‫مکیافیللی له میری ویستوه ئهویش دلۆڤانی و بهزهیی و چاکه و ههست کردن‬
‫به مرۆڤایهتی و پهیماندان ودلسۆزی و ئایندارییه ‪ ،‬ئهمهش کارێکی سهخته ‪،‬‬
‫زۆر به دهگمهن زانراوه مرواری له بیابان دۆزرابێتهوه ‪ ،‬ئهگهر ههموو‬
‫میرهکان ئهوهیان بکردبایه که مکیافیللی له میرهکانی خواستوه ئهوا مێژوی‬
‫ئهوان ب الپهرهی رهش دهبوو ‪.‬‬

‫مکیافیللی ‪ ..‬سیاسهت یان رهوشت‬

‫‪----------------------------------‬‬

‫پرسی پهیوهندیی نێوان سیاسهت و رهوشت له کتێبی میر‪ ،‬به ئالۆزترین‬

‫پرسی ئهم کتێبه دادهنرێ ‪ ،‬زۆربهی لێکۆلهرهوهکان وای دهبینن که لهم کتێبهدا‬
‫هێز وتوندوتیژی بۆته فاکتهری ئاراستهکردنی هێلهکانی حوکمرانی و ههردهم‬
‫جهختی له وهالنانی سنورهکانی رهوشتی کردوهو ههموو شتێکی به حهالل‬
‫وئاسایی زانیوه ‪ ،‬دانی بهو کۆت و بهنده کۆمهالیهتیانه نهناوه که لهپێناو‬
‫سیاسهت هیچ بههایهکی بۆ دانانرێ‪ ،‬لهپێناو گهیشتن به ئامانجهکان ههموو‬
‫رێگهو رهفتارو شێوازهکانی به رهوا زانیوه‪ ،‬تهنانهت ئهوانهی نایاسایی و نا‬
‫شهرعیشن‪.‬‬
‫ئهگهر پێناسهی سیاسهت به مانا سادهییهکهی بریتی بێت له بهرێوهبردنی ئهو‬
‫کارو بارانهی دهولهت که سودیان بۆ تاک و کۆمهل ههیه ‪ ،‬کهواته رهوشت‬
‫کۆمهله پابهندی و ههلسهنگاندنێکی نمونهیین‪ ،‬ئهوانهی رهفتارهکانی مرۆڤ‬
‫ئاراستهی چاکه دهکهن ‪.‬‬
‫ئابهم شێوهیه سیاسهت و رهوشت به هاوبهشی له بنیات نانی جۆرێک له‬
‫پهیوهندیهکانی مرۆڤایهتی و دۆزینهوهی شێوازێکی هاوبهش بۆ ژیانی مرۆڤ‬
‫بهشدارن ‪ ،‬بهالم ئهوکاته لهیهک جیا دهبنهوه که دهیانهوێ چارهسهری سیاسیانه‬
‫‪37‬‬
‫یا رهوشتیانه بۆ کێشهیهک ببیننهوه ‪ ،‬لهم روهوه ههریهکهیان به ئاراستهیهک‬
‫رهفتار دهکاو بهدوای چارهسهریه تایبهتیه کهی خۆیدا دهگهرێ‪ ،‬که ههندێک‬
‫جار ئهوهنده لهیهک دورن تهنانهت به پێچهوانهی یهکترو بهلکو به دژی یهکتر‬
‫دهجولێنهوه ‪ ،‬ئهمهیه که مکیافیللی و هزروبیرهکانی توشی رهخنهدهکا ‪ ،‬له‬
‫کتێبی (میر)‪ ،‬مکیافیللی چارهسهری سیاسیانه دهخاته بهردهمی میر(پادشا) ‪،‬‬
‫داوای ل دهکا که دهب له رهوشت دورکهوێتهوه پاساو بۆ ههمو ورهفتاره بهد‬
‫رهوشتیهکان دههێنێتهوه ئهویش پاساوی چارهسهری سیاسیانهی کێشهکانه‪ ،‬که بۆ‬
‫میر دهبنه بنهمای رهخنهو دژایهتی کردن‪ ،‬تهنانهت لهالیهن ههندێک له دۆست‬
‫و هاورێکانیشی ئهم دژایهتیه دهبردرێ بهرێوه‪.‬‬
‫کهواته به تێگهیشتنی سیاسیانه ‪ ،‬رهوشت بریتی نیه له چهپکه داب و‬
‫نهریتێکی باو له ئازادی و وهفاداری و راستگۆیی که له سیاسهت و کاری‬
‫سیاسیدا بایهخ وئههمیهتی ههب و ببنه بنهمای پهیوهندیهکان ‪ ،‬به مانایهکی تر‬
‫چین ئهو بهرهنگاربونهوهو پێوهره رهوشتیانهی روبهروی سیاسهتمهداران‬
‫دهبنهوه کاتێک رێگهیهک ههلدهبژێرن و ئهویتر رهت دهکهنهوه ؟ جا ئهم پێوهر‬
‫یا رێگایانه پشت به مهبهست دهبهستن یا به شێوازی چارهسهری یا به بهها‬
‫مرۆییهکان ؟‬
‫ئهمهیه پرسهکه ‪ ،‬بهالم ئه و شێوهکاریهی که مکیافیللی دهی وروژێن بریتیه لهو‬
‫گوتهیه ‪:‬‬
‫ئهمه چهند راسته که دهڵێن (دادپهروهری ههر ئامانجێک الی خاوهنهکهی‬
‫رهوایهتیی پێدهدا که سهرفرازب له بهکار هێنانی ههر رێگه چارهیهک له پێناو‬
‫گهیشتن به ئامانج ‪ ،‬تهنانهت ئهگهر داب و نهریت وبهها مرۆییه کانیشیان خسته‬
‫ژێر پا ؟)‬
‫بۆههندێک رهوایه کاتێک باس لهوه دهکهن که مکیافیللی ئهو گوتهی تۆلستۆی‬
‫رهت کردۆتهوه که دهڵ ‪:‬‬
‫( چۆن ئاگر ئاگر ناکوژێنێتهوه ئاوههاش شهر شهر لهناو نابا) ‪ ،‬یا باس له‬
‫پێشهنگهکانی ئاشتی دهکا وهکو مهاتم غاندی و مارتن لۆسهر کینگ و نیلسۆن‬
‫ماندێلال ‪ ،‬که به زیرهکی خۆیان توانیان ویژدانی مرۆڤایهتی بهخهبهر بێننهوه‬
‫وبهرگری له ستهم و زۆرداری و داگیرکاری بکهن ‪ ،‬ئهوهتا گهلێک کهس دهل‬
‫هیچ کاتێک گهلی هیندی وخواروی ئهفریکا ئهگهر به پالپشتی ئهو خهباته سهخته‬
‫ئاشتیانهی گاندی و ماندێلال نهبوایه ‪ ،‬به دیموکراسی وئاشتی وئازادی و رزگاری‬
‫نیشتمانی شاد نهدهبون ‪.‬‬
‫‪38‬‬
‫لهبهرامبهردا دهڵێن ‪ ،‬هیتلهر ههردهم لهژێر پێخهفهکهی خۆیدا کتێبی( میر) ههبو‬
‫وبهر له نوستنی دهیگرتهدهست وزۆر دلی بهوه گوتهیه خۆش بوو که دهڵ ‪:‬‬
‫( ئامانج پاساوه بۆ رهفتار) ‪ ،‬ههمان چیرۆک لهسهر ستالین و فرانکۆ و‬
‫مۆسۆسلینی وگهلێک دیکتاتۆری تر دهگێرنهوه که دڵیان به رهوایهتی دکتاتۆریهت‬
‫وستهمکاری خۆیان خۆش بوو ‪ ،‬به بیانوی گهیشتن به ئامانج ‪ ،‬بهالم چ ئامانجێک‬
‫لهسهر خوێن وئێسقانی میللهتان بنیات بنرێ به نارهوا و لهسهر خاک ومولکی‬
‫خهلکه ب تاوان و سڤیلهکان ‪.‬‬
‫دهستگرتن بهسهر دهسهالت و مانهوهی له بهرژهوهندی چهند کهسێکدا یا‬
‫کۆمهلێکی سیاسی و لهسهر حسابی کۆمهلێک خهلکی بێتاوان و به نادڵی ئهوان‪،‬‬
‫دهب له رێگهی بهکار هێنانی ههمو رهفتارهکانی توند و تیژی و کوشتن و‬
‫تاالنکردنێکهوهب که خۆیان پرۆپاگهندهی باشی بۆدهکهن‪ ،‬گوایه بۆ بهرژهوهندی‬
‫خهلکه ‪ ،‬دواتر دێن ههندێک دهستهواژه به ئارهزوی خۆیان لهسهر ئهوکهسانه‬
‫بهکاردێنن که بهرگری له بهژهوهندیهکانی گهل دهکن وبهرهنگاری ستهم و‬
‫زۆرداری دهبنهوه‪ ،‬به ناپاک یا دژی بهرژهوهندیهکانی گهل‪ ،‬تاوانباریان دهکهن‪،‬‬
‫ههر دهستهواژهیهک که بیانهوێ و بههۆیهوه شایهستهی لهناوبردن ب ‪ ،‬ب گوێدانه‬
‫هیچ یاساو رێسایهکی رهوشتی وکۆمهالیهتی و مرۆڤایهتی‪ ،‬دهیخهنه پال ئهوکهسهی‬
‫بیانهوێ ‪.‬‬
‫ئهمان جهخت لهوه دهکهنهوه که نهبونی ئازادی و نههێشتنی سنورهکان بێگومان‬
‫پێشهکیه بۆ کوشتنی بنهما مرۆییهکان و رهوشتی مرۆڤایهتی‪ ،‬له بهرانبهردا‬
‫چهسپاندنی گرێبهسته کۆمهاڵیهتیهکان لهسهر بنهمای دیموکراسی و سهروهری‬
‫یاساو مافهکانی مرۆڤ باشترین کهش و ههوای تهندروسته بۆ پهیوهندیهکانی نێوان‬
‫سیاسهت و رهوشت که ههریهکهیان مافی ئهویتر دهستهبهر دهکاو سیستهمێکی‬
‫هاوبهش دهخولقێنن‪ ،‬کهوایه سیاسهت ورهوشت دوو روی لهیهک جیان‪ ،‬زۆر‬
‫ئهستهمه یهکێکیان ئهویتر له خۆبگرێ‪ ،‬بهالم دهکرێ ههردوکیان یهکخهین و‬
‫دۆخێکی ئازاد ومامناوهند بخولقێنین‪ ،‬چونکه هیچ کاتێک چاکهی سیاسی و چاکهی‬
‫رهوشتی له کهش و ههوایهکی ههڵچونی و توندرهوانه وپێشێلکردنی مافهکانی‬
‫مرۆڤ و نهبونی دادپهروهری و یهکسانی‪ ،‬نابوژێتهوه‪.‬‬
‫بیرمهند و زانایان له سهردهمی ئهفالتونهوه ئهو جیاوازیهیان بهدی کردوه که له‬
‫نێوان خهلکانی بهدرهوشت و بهدواکهوتوانی حهز وههوهسته تایبهتیهکانی خۆیان‬
‫لهگهڵ ئهوانهی وێرای بونی مافی تهواوی سروشتیی سڤیلی و سیاسیی خۆیان‬
‫کاریان بۆ چاکهو سودگهیاندن بهخهلک کردوه که دیموکراسیان کردۆته بژاردهی‬
‫‪39‬‬
‫یهکهم بۆ بنیاد نانی کۆمهلگایهکی مرۆڤدۆست و یهکسان‪ ،‬ههروهها کار بۆ‬
‫چهسپاندنی بنهماکانی رهفتاری سیاسی و رهوشتی مرۆڤایهتی دهکهن و روبهروو‬
‫بهرهنگاری رهوشتی توندرهوانهو رهفتاره بهربهریهکان دهبنهوه بۆ یهکالیی‬
‫کردنهوهی کێشه سیاسیهکان‪.‬‬
‫بهم شێوهیه نیکۆالی مکیافیللی سیاسهتمهداری پراگماتیست ‪،‬له سهدهی شازدهههم‬
‫کتێبی (میر) دهنوسێتهوه که ههموو ئهو بانگخوازانهی مرۆڤایهتی و ئازادی‬
‫ودادپهروهری بهم کتێبه دهحهپهسێنێن و توشی شۆکیان دهکا ‪ ،‬چونکه لهم کتێبهی‬
‫(میر) ‪،‬مکیافیللی رێنماو ئامۆژگاری و بهلکو دهستور بۆ میری دکتاتۆر دهنوس‬
‫ودادهرێژێ‪ ،‬بههۆیهوه رهوایهتی و شهرعیهتی بهو کاره درندانهییانهو زولم و‬
‫ستهمکاریهکانی میر دهدا که بهرانبهر بهو گهله بێدهسهالته بهکار دێن ‪،‬دیاره‬
‫ئهمانهش لهژێر پاساوی پراگماتیزم بهج گهیاندنی له بهرژهوهندی و‬
‫سهقامگیربونی حوکمرانیهکهیاندا دهب ‪.‬‬
‫لهم کتێبهیدا مکیافیللی رق و کینهی له کهلیساو پیاوه ئاینیهکان دهرکردوه ‪ ،‬زۆر‬
‫بهرونی باسی له جیاکردنهوهی ئاین له سیاسهت کردوه ‪ ،‬ئهمهش ئهوهی لێکهوتهوه‬
‫که رهوشت له سیاسهت جیابکرێتهوه ‪ ،‬بهبیانوی ئهوهی رهوشت‪ ،‬سیاسهت گهندهل‬
‫دهکا وله کاریگهریهکانی کهمدهکاتهوه بههۆیهوه پابهندی هیچ رێنماو یاسایهکی‬
‫رهوشت نهبوه‪.‬‬
‫بهبۆچونی مکیافیللی رهوشت سوکایهتی به مرۆڤ دهکا و ئهم دونیایه رادهستی‬
‫پیاوه ئازاکان دهکا‪ ،‬بۆیه دژایهتیی دهکردو گورزێکی مهزنیشی له ئاینی کریستیانی‬
‫وهشاند ‪ ،‬بههۆیهوه ئاینی وهسهنی ی پ باشتر بوه له ئاینی کریستی‪ ،‬چونکه‬
‫دووهمیا دروشمی خاکی و خۆشهویستیی بهرزکردۆتهوه ئهوهتا حهزرهتی عیسا‬
‫سالوی خوای لێب دهفهرموێ‪:‬‬
‫ئهوهی شهقازهلهیهکی دا له رومهتی راستت‪ ،‬رومهتی چهپی بۆ ئامادهکه تا‬
‫لهویشیان بدا ‪.‬‬
‫مکیافیللی بۆچهسپاندنی رهوشت دهگهرێتهوه سهر برواکانی سۆفستائی و‬
‫گریکهکان بهگشتی‪.‬‬
‫ئهم رهوشتهی مکیافیللی دوای بهسهرچونی سهدهیهک تهواودهب ئهمیش‬
‫ئهوکاتهی(توماس هوبر ‪ )4432-4111‬تهواوی دهکا ‪.‬‬
‫ئهگهر مکیافیللی له فهلسهفهی گریکی رهوشتی هێزی سۆفستائیی وهرگرتب ‪ ،‬ئهم‬
‫دهستهواژهی( هێز پاساوی رهفتاره) ی خستبێته سهر‪ ،‬کهواب هۆبز بریاری دا له‬
‫فهلسهفهی گریکی رهوشتی ئهبیگۆریهکانی بخاتهسهر‪ ،‬ئهوانهی لهسهر بنهماو‬
‫‪40‬‬
‫بروای خواپهرستی بنیات نرابون که دهڵ ( ئهگهر گورگ نهبیت گورگ دهتخوا)‬
‫واته رهوشت دهب لهسهر بنهمای مادهو سود وهرگرتن و رهوشتی بازار ب ‪،‬‬
‫بهالم بهرزترین ودیارترین نوێنهری بروادارانی فهلسهفهی‪ (،‬رهوشتی هێز) له‬
‫فهلسهفهی رۆژئاوای نوێ ‪ ،‬فریدریک نیچهیه( ‪ )4211-4111‬ئهوکهسهیه که‬
‫ههموو کهلهپوری فهلسهفهی کۆنی ال کۆببوهوه ‪ ،‬وێرای ئهوهی که له ژێر‬
‫کاریگهری بیردۆزهکهی داروین دابو ئهوهی تایبهته به (ههلبژاردنی سروشتی و‬
‫مانهوه بۆ بههێزترینیان) (نیچه) خۆی خاوهنی بروای (بهرزترین و بههێزترین‬
‫مرۆڤ)بو‪ ،‬ئهمیشی له فهلسهفهی زهردهشتی وهرگرتبوو و پهناشی بۆ زانستی‬
‫زیندهوهری داروین بردبوو ‪ ،‬ناپلیۆن و هابس و بسماریکیشی بهدڵ بوو ‪.‬‬
‫ئالێرهوه دهتوانین بڵێین کتێبی (میر) دهروازهیهکه بۆ زانستی سیاسهتی نوێ‪،‬‬
‫مکیافیللی جۆرهکانی دهسهالی به شێوهیهکی جیاواز پۆلین کردبو وخستبویه روو ‪،‬‬
‫جیاوازیهکهی له واقعبینانهی توند و بهرهنگاربونهوهو پێداگریی توندی‬
‫پێداویستیهکانهوه بوو ‪.‬‬
‫بهالم ئهمه ئهوه ناگهیهن که نوسهر له ژێر کاریگهریهکانی ئهرستۆدا نیه که‬
‫سیاسهتی لهلوتکهی زانسته جێبهجێکاریهکاندا داناوه‪ ،‬له خوار ئهویش ئابوری و‬
‫رهفتاره کهسیهکان دێن ( دهرونناسی)‪.‬‬
‫ئهرستۆ بایهخی به لێکۆڵینهوه لهسهر خهسلهتهکانی حکومهته باشهکان داوه‪،‬‬
‫ئهوانهی بروایان به ژیانێکی شایهسته ههیه بۆ هاوالتیانیان ‪ ،‬له کاتێکا مکیافیللی‬
‫ئهم تهوهرو دهستهواژهیه رهتدهکاتهوهو لێی یاخی دهب ‪ ،‬بهوه رازی ناب ئهم‬
‫داخوازیانه له بهراییهکانی حکومهت دا بن ‪ ،‬به بۆچونی ئهو مسۆگهر کردنی‬
‫حوکمرانی دهب له بهراییهکانی حکومهتدا بن‪ ،‬حکومهتێکی بههێز و‬
‫کاریگهربۆئیتالیا زهروره که بتوان ئیتالیایهکی یهکگرتوو دهستهبهربکاو له دهست‬
‫پیاوه ئاینیهکانیشی وهدهرن ‪.‬‬
‫ئا لێره جهخت لهسهر میر دهکاتهوه‪ ،‬رۆلی میر بهرز دهنرخێن ‪ ،‬میر دهب‬
‫ئاشناییهکی باشی لهگهڵ سوپادا ههب و ههماههنگیی بکا بۆئهوهی ئهم سوپایه‬
‫بتوان کورسیی دهسهالتی میر بپارێزێ و له مهترسیهکانی دوربخاتهوه ‪ ،‬دوای‬
‫سوپا دهکرێ سیاسهت وهکو هونهرو فاکتهری دلخۆشکهر بهکاربێن ‪.‬‬
‫بهالم مهرج نیه ههموو کاتێک دهسهالت له رێگهی دلخۆشکردنی هاوالتیانهوه‬
‫پشتیوانی وهدهست بێن ‪،‬چونکه پرسهکه پهیوهندیی به حهز و ههوهستی خهلک و‬
‫شێوهی مامهلهکردنی لهگهلیاندا ههیه ‪ ،‬ئهوکات میر پهنا بۆ هێز دهبا ‪ ،‬نوسهر‬

‫‪41‬‬
‫ئهوهش ناشارێتهوه که ئاستی بهکار هێنانی هێز پهیوهندیی به کهسایهتی میرهوه‬
‫ههیه ‪.‬‬
‫ئابهم شێوهیهدا مکیافیللی له کتێبهکهیدا بنهمای زانستی سیاسیی نوێ مان‬
‫پێدهبهخش که بهشێکی باشیشی له دهرونناسی و پهروهردهی تێکهوتوه‪.‬‬
‫بهالم ئهو داوا دهکات که بۆ پشتگیری میر میرێکی ستهمکار بهکار بێن ‪ ،‬ئهو‬
‫میرهی ههموو شێوازهکانی ستهمکاری و زولم و زۆرداری و توندکاری لهخۆی‬
‫بهرهوا دهبین بهبیانوی یهکگرتنهوهی ئیتالیای پارچهکراو بهسهر شارو دهولهتدا‪،‬‬
‫بۆئهم مهبهسته دهب روبهروی کۆمهلێک پادشاو حکومهت ببێتهوه‪ ،‬له سهروی‬
‫ههمویان حکومهتی فرهنسا‪.‬‬
‫لێره مکیافیللی پێغهمبهرێکی چهکدار(میر) بۆ ئیتالیا به پێویست دهزان ‪ ،‬بۆ‬
‫ئهوهی بتوان روبهروی ئهو پادشایانه ببێتهوه که دهوری ئیتالیایان داوهو چاویان‬
‫بریوهته سامان و خاکی ئیتالیا‪.‬‬
‫ئهم وایدهبین که سروشتی جهماوهر وا خولقاوه بۆ پشتگیری کردنێکی کاتی‬
‫بهئاسانی رازی بکرێ بهالم بهردهوام بونی ئهم رازیبونه کارێکی ئاسان نیه ‪،‬ئهمه‬
‫سروشتی ئهم جهماوهرهیه‪ ،‬ناسهقامگیرو رارا له بریارهکانی ‪ ،‬ئهمه دۆخهکهیه جا‬
‫ئهو میرهی دهیهوێ چاکسازی بکا دهب ئهم راستیانه باش بزان و بروای پ‬
‫ههب چونکه ئهم دۆخه هیچ کاتێک بهئامادهکراوی بۆی نایهته دهست ئهگهر هێز‬
‫بهکار نههێن ‪ ،‬ئهمه تهنها بروای مکیافیللی نیه بهلکو ههریهک له زانایان (موسی‬
‫‪ ،‬قورش‪ ،‬تیزس‪ ،‬رومالوس) لهسهر ههمان بروابون‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫مکیافیللی و دهستهواژهی( مهبهست پاساوی رهفتاره)‬
‫‪------------------------------------------------‬‬

‫ئهم دهستهواژهی سهرهوه به ناشیرینترین سایکۆلۆژیهتی دهسهالت دادهنرێ ‪،‬‬

‫ئهمه ئهو وێنهیه بوو که مکیافیللی له سهدهی شازدهههم له کتێبی( میر)بۆ دهسهالتی‬
‫کێشاوه‪.‬‬
‫لهو کتێبهیدا مکیافیللی چۆنیهتی گهیشتن به دهسهالت و خهسلهت وبنهمای‬
‫رهوشتی و ئایدیۆلۆژیی بهرپرس دیاری دهکا ‪ ،‬ههروهها تیادا دیاری کردوه که‬
‫ئهم خهسلهت و رهفتارانهی بهرپرسان ههرچهندی لهگهل داب ونهریتی ئاینی‬
‫وکۆمهالیهتی و مافهکانی مرۆڤیش نهیهنهوه ‪ ،‬گرنگ نهب ‪.‬‬
‫گرنگترین ئهوهی که مکیافیللی پێی ناسراوهو بههۆیهوه ناوبانگی دهرکردوه‪،‬‬
‫ئهو دهستهواژه ب رهوشتیه بو که دهڵ ( مهبهست پاساوی رهفتاره) واته له پێناو‬
‫گهیشتن به ئامانج و مهبهستهکان ههموو رهفتار وشێوازهکانی مامهله به رهواو‬
‫دروست دهبین ‪ ،‬تهنانهت ئهو رهفتارانهی بهدهریشن له داب ونهریته ئاینی‬
‫وکۆمهالیهتی و دادپهروهریهکان ‪ ،‬بهدیدی ئهو هیچ پهیوهندیهک له نێوان رهوشت و‬
‫سیاسهتدا نیه ‪.‬بهالی مکیافیللی له پێناو گهیشتن به ئامانج گرنگ نیه درۆ بکهیت ‪،‬‬
‫دوزمانی وخۆپهرستی و پهیمان شکاندن ههمویان رهوان‪ ،‬ئهگهر له‬
‫بهرژهوهندی مانهوهی حاکمداب له سهر لوتکهی دهسهالت ‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫مکیافیللی حوکمرانهکانی راسپاردوه که درۆ و فرت و فێل و نانهوهی فتنه بهب‬
‫شهرم و ترس بیکهن ‪ ،‬چونکه ئهمانه فاکتهری گهیشتنن به کورسیی دهسهالت و‬
‫گرنگترین مهرجی مانهوهن ‪ ،‬وادیاره ئهوهی نهزانیوه که دوای ‪ 13‬سالی تر‬
‫خوێندکاری ئهو دهردهکهون که زیاتر سود به خهلک دهگهیهنن و زیاتر بروایان‬
‫بهو هزرانه دهب که له کتێبهکهی (میر)دا هاتوه‪.‬‬
‫ئهم بروابونهی مکیافیللی به سیاسهت‪ ،‬خۆی لهو دهستهواژه دهبینێتهوه که پێشتر‬
‫وتویهتی(مهبهست پاساوی رهفتاره) ئهمه تاچهندی دژی ئاین و رهوشت و چاکهب‬
‫گرنگ نیه‪.‬‬
‫زۆربهی حاکمهکان بینیان که ئهوان شهرعی نین‪ ،‬ههروهها پابهندی هیچ‬
‫بنهمایهکی رهوشتی وچاکهش نین‪ ،‬بهالم توانیویانه بگهنه دهسهالت و سهقامگیریش‬
‫مسۆگهر بکهن به مانهوهی خۆیان له لوتکهی دهسهالت‪.‬‬
‫مکیافیللی له کتێبی میر به راشکاوی رهوشتی باوهرپێکراو رهتدهکاتهوه که‬
‫تایبهته به رهفتارو ههلس و کهوتی حاکمهکان‪ ،‬چونکه حاکم ئهگهر پابهندی رێنماو‬
‫بنهما رهوشتیهکان ب ناتوان هیچ جولهیهک بکاو ماندوو دهب ‪ ،‬به پابهند بون‬
‫دهست وپهنجهکانی دهبهسترێن ‪ ،‬بۆیه دهب وهکو گورگ مهکرباز ب ئازاش ب‬
‫وهکو شێر‪ ،‬واته ههرشێوازێک ب دهکرێ له پێناو دهست گرتن وکۆنترۆلکردنی‬
‫دهسهالت بهکاری بێن ‪.‬‬
‫له کتێبهکهیدا له بهشی ههشتهم دهڵ ‪:‬‬
‫( دهب میر یا حاکم لهو پهیمانانهی که سودیان بۆ ئهو ههیه بهوهفاب ‪ ،‬بهالم‬
‫ئهوانهی سودیان بۆ ئهو نیه دهب گوێیان پێنهدا وبیانشکێن )‪.‬‬
‫ههروهها دهڵ ‪:‬‬
‫( لهکاتێکا زهروره که میر ئهم خهسلهتانه له خۆیدا بشارێتهوه‪ ،‬دهب بانگهخواز و‬
‫زهالل ب ‪،‬به شێوهیهک مرۆڤ له بهردهمیا نوێژی بۆ بکهن و سوجدهی بۆ بهرن ‪،‬‬
‫تا ئهو ئاسته خهلک چهواشهبکا که خهلکه نهزانهکه ئامادهبن بۆ فریودان‪ .‬دهب وا‬
‫خۆی نیشان بدا که کهس لهو زیاتر خهمخۆری ئهوان نیه و پێویست به کهس نهکا‬
‫هاوکاریی بکا له پێداگری و جهخت کردنهوه لهسهر وتهکانی‪ ،‬دهب شارهزاییهکی‬
‫باشی لهگهل ئهم شێوازانه ههب ) ‪.‬‬
‫مکیافیللی گهیشته ئهو بروایه که پێویست ناکا میر پابهندی ئهو بنهما رهوشتیانه‬
‫ب که مرۆڤی ئاسایی پابهندیهتی‪ ،‬بهالم دهب وا له سیمای دیارب که پابهندهو ئهو‬
‫له سهروی ههموو ئهو رهوشتانهوهیه ‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫فهلسهفهی مکیافیللی پشت بهو دیراسهتانه دهبهست که مرۆڤی گهیانده ئهو‬
‫سهرکهوتنانه و بهمهبهست گهیشتن ‪ ،‬ئهگهر ئهو سهرکهوتنانه سهرکهوتنی کاری‬
‫توند و تیژیش بوبن ‪ ،‬چونکه نمونهی بێبروا سهرکهوتوهکان بهژماره زیاتر بوون‬
‫له نمونهی خواپهرسته سهرکهوتوهکان ‪ ،‬رهفتار و شێوازی بێبرواکانیش دژی‬
‫رهوشت وچاکه بوو له ژێر رۆشنای دهستهواژهی ( مهبهست پاساوی رهفتاره) که‬
‫بۆته پاساو بۆ کاره نارهواکانیان ‪.‬‬
‫مکیافیللی بینیی پاساوی رهفتارهکانی دور له رهوشت له بازنهی سیاسهت و‬
‫رهوشتی حاکم و دهسهالتدارهکاندا دهگهرێ‪.‬‬
‫ئهم ئاراسته نادروست و نامۆیهی دور له رهوشت و مرۆڤایهتی ئهگهر‪ ،‬بهگشتی‬
‫وهری بگرین دهبینین ئهمه رهوشت ورهفتاری ههموو زالم و ستهمکار و تاوانباره‬
‫گهندهلهکانه لهسهر روی زهوی ‪ ،‬پێش مکیافیللی وپاش ئهو ‪ ،‬له سیاسهت وله‬
‫دهرهوهی سیاسهتیش‪.‬‬
‫فهیلهسوپی خوانهناس (برتناد رسل) بهسهریدا سهپێندرا که الیهنگری هزری‬
‫مکیافیللی ب ‪ ،‬دهڵ ‪:‬‬
‫( فهلسهفهی سیاسهت الی ئهو زانستێکی تاقیکراوه ‪ ،‬لهسهر بنهمای ئهزمونی‬
‫تایبهتی خۆی و شارهزایی له کاروباری گشتی بنیات نراوه‪ ،‬تایبهته به پێشخستنی‬
‫ئامراز یا رهفتارهکان پێشی مهبهسته دیارهکان ‪ ،‬ب گوێدانه ئهوهی ئهم مهبهسته‬
‫چاکهیه یا خهراپه‪ ،‬کاتێکیش رێگه به خۆی دهدا ئهم مهبهستانه ئاشکهرا بکا‬
‫ئهوکات دهب ههمومان بهپێی توانا بوژانهوهی بۆ بکهین ‪.‬‬
‫به سوک و ئاسانی بروای ( مهبهست پاساوی رهفتاره) دهبێته هۆکار‬
‫ورێگهچارهی توندو تیژی وستهم و زولمکاری و زۆرهملێی رهوا ‪ ،‬چونکه ئهوهی‬
‫بروای به پیادهکردنی ئهم دهستهواژهیه ههب دهیگهیهنێته چاکهو ئارامی و ئاسایش‬
‫‪ ،‬بهالم ئازادی بیرکردنهوه له مێشک وهالدهن ‪ ،‬ئهوکات پادشا له رهخنهگرتن‬
‫بهدهر دهب ‪ ،‬ئهو (پادشا) هیچ کاتێک ههله ناکات تهنانهت ئهگهر ههلهشی کرد‬
‫ناب بهرویدا بدرێتهوه‪ ،‬چونکه ئهو ههمیشه قوربانی وخهباتگێره‪ ،‬تهنانهت ئهگهر‬
‫تاوانکاریش بوو ‪.‬‬
‫نیکۆال مکیافیللی(‪ )4193-4142‬به پێویستی دهزان جیاوازی له نێوان سیاسهت‬
‫ورهوشت دا بکرێ‪ ،‬ههروهکو پێشتریش ووتمان چونکه ههریهکهو گۆرهپانی جیای‬
‫خۆی ههیه ‪ ،‬ههروهها جیاوازیش له نێوان رهوشته گشتیهکان ورهوشتی تایبهتیشدا‬
‫بکرێ ‪ ،‬چونکه سیاسهت ههندێک شت بهسهر رهوشتی گشتیدا دهسهپێن که‬
‫جیاوازیان ههیه لهگهل ئهوانهی بهسهر رهوشتی تایبهتیدا سهپاندوه ‪ ،‬مکیافیلی وا‬
‫‪45‬‬
‫دهبین که بابهتی جغزی چاالکیهکانی کۆمهالیهتی بریتیه له دهستگرتن بهسهر‬
‫دهسهالتدا (دهسهالتی دهولهت) دواتر پاراستن و راگرتنی‪ ،‬دواتر رۆلی درۆو فرت‬
‫و فێل وچهواشهکاری پهیمانشکاندن و ههندێک جاریش بهکار هێنانی هێز دێت که‬
‫رۆلی گرنگ له وقۆناغهدا دهگێرێ بۆ کاری سیاسهت‪.‬‬
‫ئهم کارو رهفتارانه بۆ میر هیچ شهرمهزاریهک ناهێن ‪ ،‬چونکه میر ئهو بوارهی‬
‫نیه خۆی پابهندی بنهما وداب و نهریته رهوشتیهکان بکا تا کاری دهولهتی پ‬
‫بهرێوه ببا ‪ ،‬ئازایهتی وچاکه وباشی میر له سهرکهوتنیدایه له بهرێوه بردن و‬
‫دهست گرتنی به کورسیی دهسهالت ‪ ،‬بهم رێگهیهوه سیاسهتهکانی خۆی له بهرێوه‬
‫بردنی کاروباری دهولهت جێبهج بکا‪.‬‬
‫ئهوهی شیاوی باسه عهرهبهکان سیاسهت به بهشێک له رهوشت دهزانن (کهس‬
‫بهدۆی خۆی ناڵ ترشه‪.‬و) ئهمهش بۆئهوه دهگهرێتهوه که ههندێک دهڵێن‬
‫عهرهبهکان لهمهیاندا لهژیرکاریگهری گریکهکان بونه‪ ،‬کاتی خۆی فهلسهفهی کۆن‬
‫و مامناوهندی ههمویان سیاسهتیان به رهوشت تێکهالو کردوه ‪ ،‬لهم بواره مکیافیللی‬
‫یهکهم کهس بوه له هزری فهلسهفی له کتێبی (میر) لهیهکی جیا کردونهتهوه ‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫بهشداریهکانی مکیافیللی له هزری رۆژئاوایی‬
‫‪----------------------------------------‬‬

‫مکیافیلی بهم شێوهی خوارهوه به کتێب و بیردۆزهکانی بهشداریی له هزری‬

‫رۆژئاوایی کردوه ‪:‬‬

‫‪ /1‬شۆرشی ئهقلی ئهوروپی‬

‫لهوکاتهی مکیافیللی رهخنهی له کهلیساو پیاوه ئاینیهکان گرت بهوهی ژیانی‬

‫رابواردن و خۆش گوزهرانی دهژیێننهوه و لهودیو شورهی کهلیساکان لهوپهری‬
‫ژیانی خۆش دهگوزهرێنن و داوا لهو خهلکهش دهکهن رهزیلی بکهن و دهست به‬
‫ههموو شتێکهوه بگرن و به نهبونی وقات وقری ببهن بهرێوه ‪ ،‬لهوکاتهوه خهلک‬
‫بروای به کهلیساکان کهم بۆوهو متمانهیان به قسهکانیان نهما ‪ ،‬مکیافیللی پێی وایه‬
‫کهلیسا سهرچاوهو لوتکهی شهر و نههامهتیه‪ ،‬بناغهی گهندهلی و هۆکاری یهکهمی‬
‫روخانی برواکانی ئاینیه‪ ،‬لهم روهوه دهڵ ( چهندی ئهو خهلکه له کهلیسای رۆما‬
‫نزیک دهکهوێتهوه که لوتکهی ئاینی ئێمهیه‪ ،‬ئهوهنده له ئاین پهرستی دوور‬
‫دهکهوێتهوه و ب ئاین دهب )‬
‫‪47‬‬
‫له راستیدا رهخنهکانی تهنها کهلیسای نهگرتهوه بهلکو رهخنهی له ههموو ئاینی‬
‫کریستی گرت پێیوابوو که ئاینی کریستی سوکایهتی بهمرۆڤ دهکاو ئهم دونیایه‬
‫رادهستی پیاوه ئازاکان وخهلکانی توندوتیژ و بهغیرهت دهکا ‪ ،‬بۆیه ئهو ئاینی‬
‫وهسهنیی پ باشتر بوو له ئاینی کریستی‪ ،‬چونکه ئاینی وهسهنی تهندروستی وهێز‬
‫بهرز دهنرخێن و ریز له قارهمان و سهرکردهکان دهگرێ ‪ ،‬بهالم کریستی بانگهشه‬
‫خاکیایهتی والوازی دهکا‪.‬‬
‫بهههر حال ئهوهی لهسهر مکیافیللی زانراوه ئهوهیه که چهسپێنهر وداکۆکیکاری‬
‫رهوشتی هێزه ‪ ،‬ئهو رهوشتهی که سۆفستائیهکان ئهوکاته بانگهشهیان بۆ دهکرد‬
‫کاتێک بینیان دادپهروهری مانای پشراستکردنی گهورهیی هێزه لهسهر الوازهکانه‬
‫‪ ،‬یاساش له داهێنانی الوازهکانه‪ ،‬هێزیش بهالی راستی دایه ‪.‬‬
‫دواتر ئهم کێشهیه له پاش مکیافیللی لهسهر دهستی زانای ئهلمانی نیچه(‪-4111‬‬
‫‪ )4211‬دهتهقێتهوه ‪ ،‬نیچه خهریک بوو ملیۆنهها ههژار وبێدهسهالت لهناو بهرێ‬
‫چونکه بروایان به پالهوان و مرۆڤی بهرزتر ههبوو‪ ،‬به بروای ئهو هێز شوێن‬
‫رهوشت دهگرێتهوه ‪،‬ئهمه گوتهیهکی مکیافیللیه که دهڵ ‪:‬‬
‫( کریستیان هۆکاری چهسپاندنی رهوشتی کۆیالیهتی بوو ‪ ،‬بیردۆزی مانهوه بۆ‬
‫بههێزترینیانه ی داروینیش ههنگاوێکه بهرهو ئهو ئاراستهیه)‪.‬‬
‫گرنگترین ئهوهی لهسهر مکیافیللی زانراوه ئهو دهستهواژهیه بوه که دهڵ ‪:‬‬
‫( مهبهست و ئامانج پاساوی رهفتارن) بۆیه دهب حاکم مهکربازب وهکو گورگ‪،‬‬
‫توند وهار ب وهکو شێر‪ ،‬زولمکهر ب وهکو رێوی ‪ ،‬دهب بزان کهی له خێر و‬
‫چاکه دور دهکهوێتهوه ‪ ،‬ناوه ناوهش ههراو ناکۆکی بنێتهوه ‪ ،‬له خهراپهکاری‬
‫بهردهوام ب و کار بهو بروایه بکا کهدهڵ ‪:‬‬
‫( لهیهکیان جیاکهوه تا بهسهریاندا زاڵ بی) ئهمانه بۆ مهبهستی مانهوه لهسهر‬
‫دهسهاڵته ‪.‬‬
‫لهههمان کاتدا دهب خۆی لهم جۆره خهسلهته ناشیرنانه بشارێتهوه کارێک نهکا‬
‫پێیهوه دیار ب ‪ ،‬ههردهم خۆی به بانگخوازێ چاکهو کاری خێر نیشان بدا‪،‬‬
‫لهوکاتانهی ئهو کاره شهرمهزاریانه دهکا دهب وهکو رهوشت بهرزێک خۆی نیشان‬
‫بداو بێته بهرچاوی خهلک‪.‬‬
‫ئهمه بیروراکانی مکیافیللی بون که بههۆیانهوه شانی له شانی کهلیسای ئیتالیا دهدا‪،‬‬
‫ئهمهش هاوکات بوو لهگهل شۆڕشهکهی مارتن لۆسهر (‪ )4114-4111‬له ئهلمانیا‬
‫له سالی ‪4141‬که له پێناو چاکسازی ئاینی وکهم کردنهوهی دهسهالتهکانی پاپا‬
‫لهسهر کهلیساو حکومهت‪ ،‬له نێو کهلیسا ههلگیرسا ‪ ،‬له سهرهتا پرۆتستانتی وهکو‬
‫‪48‬‬
‫راپهرین و جوالنهوهیهکی نارهزایی دهربرین بوو بهرانبهر به فرۆشتنی بهزۆری‬
‫پلیتی لێبوردن‪ ،‬تا پهرهیسهند بوو به ههلمهتێکی بهدواداچون و خوێندنهوهی نوێ بۆ‬
‫کتێبی پیرۆز ‪ ،‬ئهم بزوتنهوهیه ههریهک له والتانی فرهنساو هۆلهنداو‬
‫ئوسکۆتلهنداو جنێفی گرتهوه‪.‬‬
‫مارتن لۆسهر بوه مایهی ئهوهی مرۆڤ ئازاد ب له خوێندنهوهی کتێبی پیرۆز‬
‫لێکدانهوهو شیکردنهوه کاندا راو بۆچونی خۆی ههب ‪ ،‬خهلکی له پهیوهندیی‬
‫راستهوخۆ لهگهل خواوهند ئازاد کرد‪ ،‬پێشتر دهبوایه له رێگهی پیاوه ئاینیهکانهوه‬
‫ب ‪ ،‬نهێنیهکانی کهلیساشی به ئاشکهرایی هێشتنهوه که پێشتر ئهویشیان به نهێنی‬
‫بوون ‪ ،‬رێگهشی بۆ ئهو خهلکه کردهوه که دهکرێ له دهرهوهی کهلیسا کتێب‬
‫بخوێنیتهوهو خوا پهرستی بکهیت که پێشتر به کهلیساوه بهند بوو ‪ ،‬ئهو خهلکهشی‬
‫له خوا پهرستی ئازاد کرد‪ ،‬ئهوه بوو تهنها رۆژانی یهکشهممه بۆ خواپهرستی‬
‫تهرخانکراو لهو رۆژه خهلک دهچونه کهلیسا‪ ،‬باقی رۆژانی تر به کاری تایبهتی‬
‫خۆیانهوه خهریک دهبون ‪.‬‬
‫مارتن بهم کارهی ئهو بروایهی سهدان سالی وهالنا که دهبوایه خهلک له رێگهی‬
‫پیاوه ئاینیهکانهوه خواپهرستی بکا‪ ،‬ئهمهش ئازادیهکی به وخهلکه بهخشی ئهم‬
‫قۆرخکاریهشی لهدهست پیاوه ئاینیهکان دهرهێنا ‪.‬‬
‫بهم شێوهیه چینی مامناوهندی پێشوازیان لهم بروایانهی مارتن لۆسهر کرد که‬
‫خۆیان به ئازادتر دهبینی و کاتی تهواویان دهبوو بۆ پرژانه سهر کارو کاسبی و‬
‫پهیداکردنی بژێوی ‪ ،‬بهمه ئاین له سوچێکی تهسک حهشاردراو خهلکهکه تهنها‬
‫رۆژێکیان بۆ خواپهرستی وچون بۆ کهلیسا تهرخان کرد‪ ،‬رۆژهکانی تر بهدوای‬
‫قازانج و بازرگانی دا دهگهران‪.‬‬
‫ئهوهی بانگهشهی مارتن لۆسهر پتهوو خورتتر کرد‪ ،‬بانگهشههکهی ئیرازمۆس‬
‫بوو (‪ ) 4114-4144‬که زۆر به توندی هێرشی برده سهر کهلیسای کاسۆلیک و‬
‫گالتهی بهو پسولهی لێبوردنه کرد که بهو خهلکهیان دهفرۆشت‪ ،‬گوایه له رۆژی‬
‫قیامهت له گوناههکانی دهبورن و پارچهیهک زهویان پێدهدهن ‪ ،‬بانگهشه بۆ دونیای‬
‫ئێستا دهکردو خهلکی له دونیای ئاخره دوردهکردهوهو‪ ،‬پێی رادهگهیاندن که بایهخ‬
‫به دوانیای دوایی نهدهن دونیای ئێستا گرنگه بۆتان ‪ ،‬گالتهی به بۆچونه ب‬
‫بنهمایانهی قهشهکان دهکرد که باسیان له چۆنایهتی جل و بهرگهکانیان دهکردو‬
‫خهلکیان پابهندی کۆمهلێک ئهرک دهکرد‪ ،‬لهم روهوه نوکتهی سهیری لهسهر‬
‫دههێنان ‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫لهم قۆناغهدا کۆبرینکۆس (‪ )4111-4131‬له بالو کردنهوهی بیردۆزه نوێکهیدا‬
‫رارا بوو ‪،‬چونکه بهم بیردۆزهی گهردونی ئهرستۆ ودیدی مهدرهسهکهی تێک و‬
‫پێک دهدا ‪ ،‬دواترئهم بیردۆزه کهلیسا پیادهی دهکرد‪ ،‬به تێکچون و لهناوچونی ئهم‬
‫بیردۆزه کهلیسا زیانی زۆری پێدهکهوت وسوکایهتیی پێدهکرا ‪ ،‬بیری لهوه کردهوه‬
‫که یا له ناوی بهرێ یا بهنهێنی الی دۆست وخزمانی باسبکا وهکو فیتاگۆس ‪ ،‬بهالم‬
‫رێگهیهکی تری گرته بهر‪ ،‬ئهویش کتێبهکهی پێشکهش به پاپا کرد و ئیتر به‬
‫شێوهیهکی تایبهتی الی تاکهکهس باسی له بیردۆزهکهی دهکرد ‪ ،‬بههۆیهوه له‬
‫ژیانیدا توشی هیچ گرفتێک نهبوو چونکه کهلیسا به دروستی نهیدهزانی چی له ناو‬
‫بیردۆزهکهیدایه‪ ،‬یاخود لهبهر ئهوه بوه که ئهوکات بهر له ئهنجومهنی برنت‬
‫کهسێکی لیبرالیست بوه چونکه دوای ئهم ئهنجومهنه ئیتر (جزویت) دادگاکانی‬
‫پشکنینی گهراندنهوهو خهلکێکی زۆریشی چهوساندهوه‪.‬‬
‫بنهمای دروست بونی ئهو بیردۆزه گۆرینی سهرتاپای گهردونه ‪ ،‬لهجیات ئهوهی‬
‫گۆی زهوی وهکو بێشکهی مهسیح سهیر بکرێ که سهنتهری ئهم دونیایهیه و‬
‫کهلیسا بروای پێهێناوه ‪ ،‬ئێستا دهب خۆر(رۆژ) به سهنتهری دونیا بزاندرێ گۆی‬
‫زهوی تهنها ههسارهیهکه لهو ههسارانهی بهدهوری خۆردا دهخولێنهوه‪ ،‬ئهمهش‬
‫کاسۆلیکهکان رهتیان دهکردهوه‪ ،‬چونکه سوکایهتی بوو بۆ مهسیح وکهمکردنهوهبو‬
‫له ئاستی ‪ ،‬به گهمژهییهکی کوشنده دادهنرا‪.‬‬
‫کهواب کوبرنیقۆس ئاستی مرۆڤی دابهزاند و لهو مهرکهزیهتهی کهم کردهوه که‬
‫مهسیح پێی بهخشی بوون‪ .‬بالو بونهوهی ئهم بیردۆزه له ‪ 4119‬به یهکهم‬
‫گهمارۆدانی دونیا دێته ئهژمار ‪،‬بهالم تا ئهوکاتهی له سهدهی حهڤدهههم (کبلر و‬
‫گالیلۆ ) پشتگیریان لێی نهکردو چاکسازیان بهسهردا نههێنا نهبوه باوو‪ ،‬ئیتر جهنگ‬
‫و ملمالن له نێوان زانست وبروا سربوهکان دهستی پێکرد ‪ ،‬ئهم جهنگه ئهوهبو که‬
‫کۆنه پارێزهکان جهنگێکی دۆراویان دژی زانینی نوێ بهرێوه برد ‪.‬سهرهرای‬
‫ئیمانداری کوبرنیقوس بیردۆزهکهی کاریگهریهکی روخانی لهسهر خواگهری‬
‫کریستیدا ههبوو ‪ ،‬گورزێکی بههێزیش بوو بهر کهلیسا کهوت‪ ،‬بوه دهستپێک‬
‫ورێخۆشکهر بۆ جیابونهوهی زانست له ئاین له رۆژئاوا بههۆی روبهروبونهوهی‬
‫بیردۆزه نوێکانی زانستی لهگهل دهقهکانی کتێبی پیرۆز‪.‬‬
‫بۆیه ههریهک له مارتن لۆسهر(‪ )4114-4111‬و کالفن(‪ )4141-4112‬ئهم‬
‫بیردۆزهیان رهتکردهوه ‪ ،‬بهدیدی لۆسهر کوبرنیقوس سهرچاوهیه‪ ،‬چونکه خۆر و‬
‫مانگ دهب بخولێنهوه عیسا فهرمانی به خۆر داوه دهب وهکو زهوی بمێنێتهوه ‪،‬‬
‫کالفنیش ئهمهی رهتکردهوه ووتی‪:‬‬
‫‪50‬‬
‫دونیا وهستاوه جوله ناکا ‪ ،‬ک ئهو زاته دهکا دهسهالتی کوبرنیقوس بخاته سهروی‬
‫دهسهالتهکانی عیسا؟‬
‫ئا بهم شێوه کهلیسا سام و شکۆداری خۆی لهدهستدا الیهنگرانی کهم بونهوهو‬
‫بهڕهکهیان له ژێرپ دهرهێندرا‪.‬‬

‫‪ /2‬مکیافیللی و گلۆبالیزم‬

‫له ئهوروپا له ماوهیهکی درێژدا دهستهواژهی ئاین و سیاسهت هاوسهرگیریان‬

‫کرد ‪ ،‬لهماوهی زیاتر له چوار سهده ئهوروپا له ژێر دهسهالتی هاوپهیمانێتی (میر‬
‫و دهرهبهگایهتی و پیاوهئاینیهکانی کریستیانی) ژیا ‪ ،‬هاوپهیمانێتی سیاسهت لهگهل‬
‫پیاوه ئاینیهکان جۆرێک له حوکمرانی دهرهبهگایهتیی هێنایه کا ‪ ،‬که لهسهر بنهمای‬
‫مولکدارێتیی کشتوکالی دهبردرا بهرێوه ‪ ،‬گوندهکانی که کۆیلهکان لێی دهژیان‬
‫پهرش و بالو بون ‪ ،‬میرهکانیش خۆیان و فهرمانهکانیان پیرۆز ورێزدار مانهوه ‪،‬‬
‫کۆیلهکان له دورهوه سهیری قهالی میریان دهکردو چاویان له خواوهند بریبوو‪.‬‬
‫حوکمرانی میرهکان له چهرخی ناوهراست چهسپا که دهتوانین به چهرخی تاریکی‬
‫ناوی بنێین ‪ ،‬چهند دهستهواژهیهک لهو سهردهم بونه باو ‪ ،‬پاشکهوتنی ئادهمیزاد ‪،‬‬
‫حهرام‪ ،‬هونهری حهرام‪ ،‬زانستی حهرام‪ ،‬بیرکردنهوه به کاروباری حوکمرانی‬
‫حهرام‪ ،‬بالوبونهوهی دادگای پشکنین‪ ،‬دواتر لهسێدارهدانی زاناکان ‪ ،‬و‬
‫سهرکوتکردنی بزوتنهوه چاکسازیهکان به بهرپهرچدانهوهی خوێناوی ‪ ،‬ئهمانه‬
‫ههموویا به بهرچاوو به رهزامهندی ئهو کهلیسایهی که گوایه لهسهر رێبازی خوا‬
‫دهروا بهرێوه چو‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫سیاسهت له جوتیار حهرام کرا ‪ ،‬به بیانوی ئهوه نهگهیشتۆته ئهو ئاسته کاری‬
‫سیاسهت بکا ‪ ،‬جوتیاریان له ریز درهخت و ئاژهل ئهژمار دهکرد که له ناو سامانی‬
‫میردان‪ ،‬چۆن ئاژهل و دارو درهختهکان دهفرۆشران ئاوههاش ئهو ئادهمیزادانه که‬
‫جوتیار بون کرین وفرۆشتنیان لهسهر بوو ‪.‬‬
‫ئیرادهی گهل وون ببو ‪ ،‬ههروهها دهستهواژهی گهلیش بهههمان شێوه ‪ ،‬له شوێن‬
‫ئهوان ئیرادهی میر و کهلیسا شوێنیان گرتبۆوه ‪ ،‬که ژیانێکی گێرهشێوێن و‬
‫گهندلکاریان ههبوو به ئامرازی تۆقێنهر وچهوساندنهوهوه ‪.‬‬
‫ئهم رهوشه تا ئهوکات بهردهوام دهب که رژێمی دهرهبهگایهتی ههڵدهوهشێتهوهو له‬
‫بار یهک دهچ ‪ ،‬لهگهڵ خۆیشیدا ههلوهشانهوهی هاوپهیمانێتی نێوان سیاسهت و‬
‫ئاین دێن ‪ ،‬ئیتر نیشانهکانی چهرخی رێنسانس بهدهر دهکهوتن ‪ ،‬دیارترین‬
‫دیاردهکانی بریتی دهبن له بانگهشه بۆ جیاکردنهوهی ئاین له دهولهت‪ ،‬به هۆی‬
‫ئهوهی که دهولهت له دهستکردی گهل و بۆ داخوازیهکانی گهل و ههر له‬
‫گهلیشهوهیه ‪ ،‬بهالم ئاین بۆ خوایهو له خواشهوهیه ‪ ،‬ئیتر بیرمهندانی چهرخی‬
‫رێنسانس رهچهلهکی شارستانیهتی ئهوروپایان بوژاندهوهو به شارستانێتی گریکی و‬
‫رۆمانیهوه بهستهوه ‪ ،‬مهسیحیهتیان به خالی دهستپێکردنی شارستانێتی ئهوروپا‬
‫دانهنا ‪ ،‬بهدروستی دهستهواژهی دیموکراسی لێرهوه دهستی پێکرد که له‬
‫دهستهواژهکانی گریکیی کۆن بوو ‪:‬‬
‫مانای دیموکراسی دهگهرێتهوه بۆ دوو رهگ ‪ ،‬دیموس کراتیا ‪ ،‬دیموس واته‬
‫حوکم کراتیا گهل ‪ ،‬واته حوکمی گهل یا گهل خۆی حوکم له خۆی بکا ‪،‬ئهم‬
‫دهستهواژهیه پهرهی پێدهدرێ و له سهردهستی زانایان‪ ،‬فرنسیس بیکۆن و هوبز و‬
‫جون لوک و جان جاک روسو وهیتریش گهشهی پێدهدرێ که له کۆتاییهکهی تاک‬
‫دهبێته مهبهستی سهرهکی لهم پرۆسه سیاسیه ‪ ،‬گرێبهستی کۆمهالیهتیش بوه بنهمای‬
‫سیستهمی سیاسی بهگشتی‪.‬‬
‫لهم بوارهدا یهکهم بیرمهندی چهرخی رێنسانس که ئاینیان له سیاسهت جیا‬
‫کردهوهو به مانا نوێکهی نهخشهی سیاسهتی نوێیان کێشا (مکیافیللی) بوو ‪ ،‬که‬
‫دهولهتی له کاروباری ئاین بێالیهن کرد ووشیاری رهوشتیشی خسته سهروی‬
‫ووشیاری نهدیار (غهیب)هوه‪ ،‬بهئامانجی ئهوهی میر به دروستی دهستی له‬
‫سوچهکانی میرنشین گیربب و بههۆیهوه درێژه به حوکمرانی بدا و له زیان‬
‫دورکهوێتهوهو شهرعیهت به ستهم وزۆرداریهکانی بدا و له کار و رهفتارهکانی‬
‫سهرفرازب و پابهندی هیچ کۆت ویاسایهک نهب ‪ ،‬بهم شێوهیه ههرچی‬
‫دهستهواژهی چاکهو میهرهبانی ودلسۆزی شهفهق ههیه بخاته پال میر‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫دوای ئهوه توانیی ئاین له سیاسهت جیا بکاتهوه ئهوروپا توانیی له ههموو‬
‫روێکهوهو له ههموو بوارهکاندا پێشکهوتن بهخۆیهوه ببین ‪ ،‬بههۆیهوه دهولهتی‬
‫نوێ لهالیهن کۆمهلگاو لهسهر بنهمای رێککهوتن وهاوپهیمانێتی و دارشتنی یاسای‬
‫گونجاو بۆ بهرێوهبردن دهبردرا بهرێوه ‪ ،‬لهورۆژهوه پهرلهمان بوه تاقه شوێن که‬
‫حکومهتهکان دهستاودهستیان پێدهکراو حکومهت شهرعیهتی پێدهدراو ههر‬
‫لهوێشهوه ههلدهوهشێندرایهوه ‪ ،‬ههر ئهو شوێنهش بوو که شوێنی کۆبونهوهی گهل‬
‫و دارشتنی یاساکان یا ههلوهشاندنهوهیان بوو ‪ ،‬کهوایه دهولهت کاروباری کۆمهلگا‬
‫رێکدهخا به کاروباره ئاینیهکانیشهوه ‪ ،‬چونکه دام و دهزگا ئاینیهکان بهشێک بون له‬
‫دام و دهزگاکانی کۆمهلگا‪ ،‬مهترسیان لهسهر کۆمهلگا نهبوو ‪ .‬لهوکاتهی ئهوروپا‬
‫لهوه سهرکهوتنی بهدهست هێنا که ئاین له سیاسهت جیا بکاتهوه‪ ،‬توانیی‬
‫ئازادیهکانی بیرکردنهوهو برواداری بپارێزێ ‪ ،‬دواتر ئهم ئازادیانه بونه ئازادیی‬
‫پیرۆز کهس بۆی نهبوو رێگریان ل بکا ‪.‬‬
‫ئهمه له ئهوروپای کریستی ‪ ،‬بهالم له والتی ئیسالم هیچ ناکۆکیهک له نێوان ئاین‬
‫وزانست و بهرژهوهندیهکانی کۆمهلگا رویان نهدا ‪ ،‬ئهمهش بههۆی سروشتی ئاینی‬
‫ئیسالمهوه بوو که بهرژهوهندیهکانی ههردوو تهوهری دونیاو ئاینیی لهخۆ دهگرت ‪،‬‬
‫سهرهرای ئهمه ههندێکمان ئهم ملمانێیهی رۆژئاوایان گواستهوه نێو خۆمان که له‬
‫نێوان ئاین لهالیهک ‪،‬زانست ودهولهت لهالیهکی تر ‪،‬بهمهش چارهسهری‬
‫رۆژئاوایان بۆ هاورده کردین که پێی دهوترێ گلۆبالیزم ‪،‬واته ئهوان کێشهیان بۆ‬
‫هاورده کردین نهک چارهسهر‪.‬‬

‫‪ /3‬گلۆبالیزمی کۆمهڵ و رهوشت‬

‫‪53‬‬
‫هزری کۆمهالیهتیی ب ئاین‪ ،‬هزرێکی بهرهگهز کۆنه‪ ،‬ئهرستۆ باسی له ژیانی‬
‫کۆمهالیهتیی مرۆڤ کردوه‪ ،‬لهم باسکردنهیدا که بهم گوته بهناوبانگهی‬
‫دهناسرێتهوه دهڵ ‪:‬‬
‫( مرۆڤ ئاژهڵێکی کۆمهاڵیهتیه)‪ ،‬ههروهها ئهفالتونیش لهم بارهیهوه دیدی‬
‫کۆمهالیهتیی خۆی ههبوه که له کتابی (کۆماری)یهکهیدا باسی لێوه کردوه ‪ ،‬ئهگهر‬
‫به دارشتنێکی خهیالیش بوب ‪.‬‬
‫ههرچهنده چهرخی رێنسانی ئهوروپی و ژیانهوهی ئهدهب و فهلسهفهی گریکی‪،‬‬
‫فکری کۆمهالیهتیی ب ئاینییان بۆ دوو ئاراستهی جیا دابهش کرد که بریتی بون‬
‫له‪:‬‬

‫ا‪ /‬خهیالگهری تۆباویزم یا شاره پرچاکهکان‪.‬‬

‫ب‪ /‬واقعبینی‪ ،‬بریتیه لهو رێچک خهباتهی به فهلسهفهو ئهقل دژایهتی کهلیساو‬
‫پهروهردهکانی بکا ‪.‬‬
‫پێشرهوایهتی ئهم بوارهش بهر مکیافیللی و هۆبز کهوت که پوختهی بۆچون و‬
‫بیرکردنهوهکهیان دهڵ ‪:‬‬
‫( پێشرهوی ئهم رهوته له پشکی مکیافیللی و هۆبز بوو که پوختهکهی دهڵ ‪:‬‬
‫کاتێک بروای مرۆڤ له برواکانی رهوشتی شهرع جیادهبنهوه ‪ ،‬ئهوکاته بۆشایی‬
‫له هزرهکاندا دروست دهبن ‪ ،‬ئیتر دهبینین بههۆی نهبونی پرهنسیپهکانهوه هزری‬
‫توندو تیژی دهبێته سهررهفتاری مرۆڤ‪ .‬به گوتهی ئهم دوو زانایه ژیان له‬
‫کۆمهلگا لهسهر بنهمای هێز بنیات دهنرێ‪ ،‬دهرونناسی کۆمهلگاش ههردووکیان لهم‬
‫گوته بهناوبانگه یهکدهخا ‪ ( :‬مرۆڤ گورگی مرۆڤه)‪ ،‬ههروهها له ووتهیهکی تری‬
‫مکیافیللیش که دهڵ ‪:‬‬
‫( مرۆڤ مهیلی خهراپهکاریی له مهیلی چاکه زیاتره)‪ .‬ههر لهم تهوهره بتول‬
‫لهسهر گوتهی مکیافیللی دێته قسهو دهڵ ‪:‬‬
‫(گرنگی ئهو زانا فلۆرهنسیه لهوهدایه که فهلسهفهی مێژوو کۆمهلناسیی سیاسیی‬
‫سهربهخۆ کرد)‪.‬‬
‫ئهمهو له پێشرهوانی هزری نوێ‪ ،‬فهیلهسوفێکی تر دێت ئهویش فهیلهسوفی‬
‫بهرهگهز جو (سبینوزا) یه که به دژایهتی کردنی ئاین و رهوشتهکان بهناوبانگ‬
‫بوو ‪ .‬ئهمیش لهگهل هوبزا هاو تهمهن بوو لهیهک چهرخدا ژیاون ‪ ،‬له بۆچونهکانی‬
‫دهڵ ‪:‬‬

‫‪54‬‬
‫(له راستیدا مرۆڤ لهژێر کاریگ ری ئارهزوه سکسیهکانیدایه‪ ،‬مافهکانی مرۆڤیش‬
‫له ملمالنێی بهردهوامدایه لهگهل هێزی خۆی که یهکسانه به مافهکان )‪ ،‬سبینوزا‬
‫ههردهم هێرش دهکاته سهر ئهو زانستهی رهوشت که له چهرخی ناوهراست باو‬
‫بوو‪ ،‬که که بریتی بوو لهوهی سۆفیگهرێتی وپهشیمانی لهم دونیایه بهرز راگرێ‬
‫گوتهیهکی تری ههیه دهڵی‪:‬‬
‫( چێژو خۆشی خێره بهالم لهههمان کاتدا خهراپ وناشیرنه ‪ ..‬حیکمهتیش له‬
‫ئومێد و ژیان دایه نهک له مردن) ‪.‬‬
‫نوسهرێکیتر که زۆر سهیر پشرهوی له دوژمنایهتی کهلیساو رهوشتهکانی دهکرد‬
‫ئهویش (ماندیفیل) بوو ‪ ،‬له کتێبێکی کورته چیرۆکی بهناوی (مێش ههنگوین)‬
‫رسواکاریهکی وروژاندوه دهنگۆیهکی زۆری بهدوای خۆیدا هێناوه ‪ ،‬لهوێ باس‬
‫لهوه دهکا که دهڵ سوکایهتی و بهدکاریهکان ئهوانهن که رهوشتگهراییهکان دهیکهن‬
‫وهکو بهدرهوشتی وسوکایهتی ‪ ..‬ههر خۆی بوو بوه مایهی بالو بونهوهی‬
‫شارستانێتی و هونهر وتهکتیک ‪ ،‬ئهم ئاراستانهن که به پاشمله ناسراون به الم له‬
‫راستی دا ئهمان فاکتهری درێژه پێدهری ژیانی مرۆڤایهتین ئهگهر ئهمان بونیان‬
‫نهبوایه مرۆڤیش وهکو جۆرێک له ئاژهلهکان تیادهچو و نهدهما‪.‬‬
‫ئهم سهرهتایی و هزرانه به پهرش و بالوی مانهوه‪ ،‬له یهک قهواره کۆنهکرانهوه‬
‫تا ئهوکاتهی کۆمهلناسی له دایک دهب ‪ ،‬چونکه کۆمهڵناسیش زانستێکی تایبهته به‬
‫توێژینهوهو دیراسهکردنی پهیوهندی ودیاردهکانی کۆمهلگا و رێکخستنی بهپێ‬
‫رێنما وبنهمای تایبهتی‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫‪ /4‬مکیافیللی و کۆمهڵگای سڤیلی(مهدهنی)‬

‫دهستهواژهی کۆمهلگای مهدهنی یهکێکه له دهرهاوێشتهکانی هزری رۆژئاوایی ‪،‬‬

‫ئهم هزره له نێو کۆمهلگای ئهوروپی سهری ههڵداو ههر لهوێش پهرهی سهند‪،‬‬
‫ئهمهش له ئهنجامی بهشداریهکانی چهرخی رێنسانس و روناکگهری و شۆڕشی‬
‫پیشهسازیهوه هات ‪ ،‬ئهمهو جیاکردنهوهی کهلیسا له دهولهت له چهرخی ناوهراست‬
‫رۆلی کهلیسای نههێشت ‪ ،‬به رادهیهک ئهمرۆ دهبوایه بهدوای شێوازێکی تری‬
‫رێکخستنهوهی ژیانی کۆمهالیهتی وسیاسیدا بگهرێین‪.‬‬
‫دواتر ئهو دهرفهته هاته پێش تا رۆمای پاپایی ههلبوهشێتهوه ‪ ،‬ئهوهبو که مارتن‬
‫لۆسهر (‪ )4114-4111‬دهردهکهوێ تا رۆلی کهلیسا دیاری بکا ‪ ،‬بههۆیهوه کهس‬
‫له نێوان خواپهرستان وپهروهردگار نهما‪ ،‬پێویست به کهس نهبوو ئهم رۆله بگێرێ‬
‫بهلکو خواپهرستهکان راستهوخۆ بهم ئهرکهیان ههلدهستان ‪،‬چونکه پهیوهندیهکانی‬
‫تاک به مهسیح وکتێبی پیرۆز بونه پهیوهندیی راستهوخۆو تایبهت به خود‪ .‬ئاسایی‬
‫دهب ههر کهسێک بیهوێ له کتێبی پیرۆز بگاو شیی بکاتهوه ‪ .‬بهم شێوهیه‬
‫ههندێک له دهستهواژهو رهوشت و نهریت له جێی خۆیان لهق دهبن‪ ،‬دهسهالتی‬
‫کهلیسا به ههمان شێوه‪ ،‬ئهو سهردهمه کۆتایی هات که ئهولهویاتی دهسهالت هی‬
‫‪56‬‬
‫کهلیسا ب و پاپا به ههوهستی خۆی لێکدانهوه لهسهر کتێبی پیرۆز بدا ‪ ،‬ئیتر ئهم‬
‫کۆمهلگایانه ئهوحالهته پێشینیهیان جێهێشت ودهستبهرداری دیارده ونهریته کۆنهکان‬
‫بون‪ ،‬له کۆمهلگایهکی سروشتیهوه بون به کۆمهلگایهکی شارستان ‪ ،‬دیاره ئهمهش‬
‫وهالمدانهوهی ئهو گۆرانکاریه ئابوری وفکری و کۆمهالیهتی وسیاسیانهیهبون‪.‬‬
‫ئهم دهستهواژه له ئهنجامی گۆرانکاریه مێژوییهکان گهالله بون که له مکیافیللیهوه‬
‫دهستی پێکردو له ژێر کاریگهری نهریتهکانی کۆماری رۆمانی بوو ‪ ،‬مکیافیللی‬
‫بوو مهرجهکانی کۆمهلگای مهدهنیی به پێی پێوهرهکانی رۆژ دانا ‪ ،‬بهتێروانینی ئهو‬
‫مهبهستی گهل پیرۆزتره لهمهبستی ئابرومهندهکان‪ ،‬ئهوان مهبهستیان ستهمکاری‬
‫وزۆرداریه‪ ،‬بهالم گهل مهبهستی خۆپاراستنه‪ ،‬بهم شێوهیه میر ناتوان ههموو‬
‫کاتێک خۆی له تورهیی گهل بپارێزێ چونکه ئهم تورهییه الی سهرجهم گهل ههیه‬
‫‪ ،‬میر تهنها دهتوان خۆی له ئابرومهندهکان(ئهشراف) بپارێزێ ئهویش به‬
‫کوشتنیان ونهجات بونی لهدهستیان‪.‬‬
‫مکیافیللی تێدهگا که له ههر کۆمارێکدا دوو ئارهزوو ههن ‪ :‬ئارهزووی گشتی ‪،‬‬
‫ئارهزووی چینه بهرزهکان ‪ ،‬ئازادیش نایهته دی تا ملمالنێی نێوانیان دهست پێنهکا‬
‫‪ ،‬ئهم ملمالنێیهش کۆتایی نایه بهالم دهکرێ له رێگهی دام ودهزگاکانهوه بکرێته‬
‫ملمالنێیهکی مهدهنی‪.‬‬
‫دواتر تۆماس(‪ )4432-4119‬دێت که کۆمهلگای به وه ناساندوه (کۆمهلگایهکی‬
‫بنیاتنراو لهسهر بنهمای گرێبهست و دهسهالتی دهولهت) بهتهواوهتیش وهکو هۆبز‬
‫دهڵ ‪:‬‬
‫( دهسهالتی خاوهن سهروهری) مهبهستی لهمهدا ئهوهیه که ژیان له نێو‬
‫کۆمهلگای مهدهنی ناب ‪ ،‬تهنها به بونی دهولهت نهب ‪ ،‬شارل مۆنتسکیۆ(‪-4412‬‬
‫‪ )4311‬گرنگترین ئهوهی له کتێبهکهی بهناوی (رۆحی یاساکان) پێی لهسهر‬
‫دهسهالتهکهیه (یاسایی‪ ،‬دادگایی‪،‬‬ ‫داگرتوه‪ ،‬پرۆسهی جیاکردنهوهی س‬
‫جێبهجێکردن) وادهبین که تاقه رێگه چاره( کۆمهلگهی کۆمهلگاکانه) ئهو‬
‫رهخنانهی لێی گیراون بههۆی ئهوهوه بون که تاوانبارکراوه گوایه‬
‫بهرژهوهندیهکانی گشتی له خزمهت بهرژهوهندیهکانی دهستهیهک یا کهمینهکدا‬
‫داناوه‪ ،‬ئهویش چینی ئوروستوکراتیه‪.‬‬
‫بهالم جۆن لۆک(له ‪ )4424‬که به ناودارترین زانای مهدرهسهی یاسای سروشتی‬
‫ددادهنرێ ‪ ،‬یهکێکیشه له گهوره زانایانی فهلسهفهی دروست کردنی کۆمهلگای‬
‫مهدهنی‪ ،‬پێناسهی کۆمهلگا الی ئهو بریتیه لهو کۆمهلگایهی که مرۆڤ به ههوهستی‬
‫خۆی دهچێته نێوی‪ ،‬بۆئهوهی مافهکانی خۆی له یهکسانی ودادپهروهری مسۆگهر‬
‫‪57‬‬
‫بکا که ژێر سایهی یاسای سروشتی دهستهبهر دهبن‪ .‬بهالم نهبونی دهسهالتێکی‬
‫کاراو به توانا بۆ راگرتنی کۆمهلگای سروشتی ‪ ،‬دهبێته ههرهشه بۆ پێشێلکردنی‬
‫ئهم مافانه‪ .‬بۆیه ئهو خهلکه لهسهر ئهوه رێککهوتن کۆمهلگایهکی مهدهنی بنیات‬
‫بنێن تا مافهکانیان مسۆگهر بکاو حوکمی پادشایهتیی رههاش رهتکاتهوه ‪.‬‬
‫داوای دهکرد پارێزبهندی وپیرۆزمهندی له پادشا بسهندرێتهوه ‪ ،‬به پێچهوانهی‬
‫هۆبز بیری دهکردهوه که پادشایهکی بههێز له سهر لوتکهی دهسهالتی حکومهتێکی‬
‫بههێزدا ب ‪.‬‬
‫لۆک وای دهبینی که کۆد و بهند بخرێنه سهر دهولهت‪ ،‬چونکه بهدیدی ئهوتا‬
‫دهولهت بههێزب کۆمهلگای مهدهنی الواز دهب ‪ ،‬بیردۆزهکهیشی لهسهر بنهمای‬
‫مولکداریی تاک داناوه ‪ ،‬به دیدی ئهو مولکداری تاک بناغهی کۆمهلگای مهدهنیه‬
‫بۆیه بونی مولکیهتی تاکی کرده مهرجی کۆمهلگای مهدهنی ‪.‬‬
‫بیرکردنهوهی جان جاک روسوش (‪ )4331-4349‬ش لهم بواره له (گرێبهستی‬
‫کۆمهالیهتی) کورتکراوهتهوه ‪ ،‬بیردۆزهکهی دهل ‪:‬‬
‫( دهب مرۆڤ له حالهتی سروشتی بشۆردرێ و بگهیهندرێته حالهتی مرۆڤێکی‬
‫تهواو) ‪ ،‬بیردۆزیشی لهسهر کۆمهلگای مهدهنی بریتیه له( هێرش کردنهسهر‬
‫بهرژهوهندیی خود و پیاده کردنی سیستهمێک به ئامارێکی ئهقالنیی سودبهخش ‪.‬‬
‫ئهمهو ههولهکانی رۆژئاوا بۆ بهرجهسته کردنی دهستهواژهی کۆمهلگای مهدهنی‬
‫بهردهوامن‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫مکیافیللی وهکو چاودێری رێنسانسی هونهری جهنگ‬
‫‪-------------------------------------‬‬

‫زۆرکهس ههن ئهمرۆ بروایان وایه که هیچ شت نیه لهم دوو کارانهی‬
‫بهیهکهوه بهندن و زۆرترین ناکۆکی ولهیهک نهچونیان ههیه‪ ،‬بهقهدهر ژیانی‬
‫سڤیلی(مهدهنی) و ژیانی سهربازی ‪ .‬بهالم کاتێک سهیری سروشتی کاری‬
‫حکومی دهکهیت شتێکی تر بهدی دهکهین ‪ ،‬ئهویش ئهو هاوکاری و پهیوهندیه‬
‫توند و تۆلهیه له نێوانیان ‪ ،‬یهکیان تهواکهری ئهویتریانه له کاری حکومیدا‬
‫بهلکو زهروریشه هاوکاریهکانیان لهو پهری توندی داب ‪.‬‬
‫ئهم رستانه ئهوهن که له دهسپێکی کتێبهکهی مکیافیللی هاتون به ناوی (‬
‫هونهری جهنگ) ئهم رستانه ئهم مهبهستانهمان بۆ دیاری دهکا ورۆشناییهکمان‬
‫بۆ دهخاته سهر ئهوبایهخانهی مکیافیللی به بواری سهربازیهوهداوه‪ ،‬دیاره ئهم‬
‫نوسهره به دیدی پیاوێکی سهربازی سهیری پرسهکهی نهکردوه ‪ ،‬بهلکو‬
‫سهیری ئهو رۆلهی کردوه که هێزی سهربازی دهیگێرێ له سهرکهوتنهکاندا‪ ،‬له‬
‫سیاسهتی دهولهت کهوتۆته ئهو بروایه که رۆلی دهولهت له رۆلی دهزگای‬
‫سهربازی و پێگهی له سیاسهتی دهولهتهوهیه ‪ ،‬ئهمه مکیافیللی له کتێبی میر‬
‫باسی کردوهو دوباره گهراوهتهوه له کتێبی (گوتارهکان) دوبارهی کردۆتهوه‬
‫ئهمجارهیان دهڵ ‪:‬‬
‫‪59‬‬
‫( ناب هیچ یاسایهک راستبن تا ئهوکاتهی چهکی بههێز نهب ‪ ،‬ههرکاتهی‬
‫چهکی بههێز بونی ههبوو ئهوسا یاسای راست و دروستیش بونیان دهب )‪.‬‬
‫بۆیه ههردهم هانی حاکمهکانی داوه‪ ،‬ئهگهر بیانهوێ لهسهر لوتکهی‬
‫دهسهالت بمێننهوه دهب هێزێکی سهربازی چاکیان ههب ‪ ،‬دیسان دهڵ ‪:‬‬
‫(ناب میر هیچ ئامانجێکی تری ههب جگه لهم ئامانج و راو بۆچونهی تر ‪،‬‬
‫ناب بایهخیش به هیچ دیراسهیهکی تر بدا جگه له دیراسهی کاروباری جهنگ و‬
‫رێکخستنی سهربازی) ‪.‬‬
‫مکیافیللی له کتێبهکهی ( گوتارهکان) یش بایهخی بهم رهههنده داوه تا له‬
‫کۆتایی دیراسهکهیدا له مێژوی رۆمانی دهگاته ئهو بروایه‪ ،‬بناغهی دهولهت له‬
‫رێکخستنی سهربازیهکی دروستهوه هاتوه‪.‬‬
‫بهم جۆره کتێبی هونهری جهنگ ئهو کتێبه دهب که مکیافیللی وهکو‬
‫هزروانێکی سهربازی ناوبانگی پێیهوه وهرگرت ‪ ،‬سهرهرای ئهوهی لهو‬
‫کتێبهیدا بهوردی باسی له رێکخستنی سهربازی وهونهری جهنگ و‬
‫تهکتیکهکانی دهکا ‪ ،‬بهالم لهمهش قولتر دهروا گفتوگۆی لهسهر پابهندیهکانی‬
‫سهربازی و رێکخستنی سهربازیی راست ودروست و دسپلینهکانی دهکا ‪،‬‬
‫ئهنجامدانی رۆلی هێزی سهربازی له ژیانی سیاسیدا وهکو رۆلی مگناتیزه که‬
‫ههموو هزرهکانی سهربازیی مکیافیللی له دهوری خۆیدا کۆدهکاتهوه ‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫پهیوهندیی نێوان رێکخستنی سیاسی و رێکخستنی سهربازی‬
‫‪------------------------------ ------------------------ -‬‬

‫بهالم مکیافیللی چۆن سهرنجی بۆالی پهیوهندیی نێوان رێکخستنی سیاسی‬

‫ورێکخستنی سهربازی چوو؟‬
‫ئهزمونی ئهو چهرخهی مکیافیللی تیایدا ژیا‪ ،‬دهرسێکی باشی لهسهر‬
‫کاریگهری کرداری سهربازی لهسهر ژیانی سیاسی پێدا‪ .‬بینیی که چۆن‬
‫والتهکهی بههۆی شکست هێنانی ئامێری سهربازیهوه ئازادیهکانی لهدهستداوه‪.‬‬
‫ههروهها ئیتالیاشی بینی که چۆن سوپای والتان دهستیان بهسهرداگرتوهو‬
‫سهربهخۆی لهدهست داوه‪ ،‬ئهمیش ههر بههۆی شکستی سهربازیهوه بوو ‪.‬‬
‫کهواب بایهخی مکیافیللی بهم ئهرکه بهرههمی ئهو زانیاری و ئهزمونه‬
‫سیاسیانهی بون که ههیبوو ‪ ،‬ئهمهش نیشانهیهکی تری ئهوهیه چۆن تێگهیشتنی‬
‫وردی لهسهرهێزه راستهقینهکانی سهربازی وسیاسی ههیه لهم سهردهمهدا که‬
‫بوه بناغهی ئهو تێکههلچونانهی سهدهکانی چواردهو پانزهههم ‪ ،‬ئهوهی ئهو‬
‫پهیوهندیانهی نێوان گۆرانکاریهکانی رێکخستنی سهربازی و شۆڕشگێرهکان که‬
‫له بواری کۆمهالیهتی وسیاسی رویاندا ههستی پێکرد‪ ،‬تهنها ئهو ئهقله ئامادهو‬
‫پێگهیشتوه بوو ‪ .‬لهم روهوه و سهبارهت بهم گۆرانکاریانه دهب ریز له و توانا‬
‫داهێنانه بگرین که باروتیان دۆزیهوه ئهوانیش ‪:‬‬
‫‪61‬‬
 ‫یهکهم ‪ :‬هاتنهکایهی ئابوریهکانی پاره(پول)‬

‫دووهم‪ :‬ههوڵهکانی دهرهبهگی بهرێز بوو بۆ رزگار بونیان لهدهست‬

‫چهوسێنهرانی زهویهکانیان‪ ،‬و چیتر پشتیان پێنهبهستن و سیستهمێکی نوێ‬
‫بدۆزنهوه بۆ هێزێکی شهرکهر بۆ پشت پێبهستن ‪.‬‬
‫ئهم گۆرانکاریه له دامهزراندنی سوپاو گهشهکردنی هونهری سهربازی ‪،‬‬
‫بونه هۆکاری گۆرانکاری له گیانی سوپاو رێکخستنهکانی ‪ ،‬یاسای مهعنهویی‬
‫السایکهرهوه له سوپا رۆلی نهما ‪ ،‬ئهو یاسا کۆنانهی پێشتر که سوپایان ل‬
‫پێکدههێناو بهرێوهیان دهبر وهالنران ‪ ،‬کرێگرتهو جاشهکان ئهوانهی تهنها بۆ‬
‫مهبهستی پاره پهیداکردن دهبونه سهرباز و ههموو کاره پێشرهوی و توندو‬
‫تیژیهکانیان ب سلهمین ئهنجام دهدان ‪ ،‬ههلگیرسانی جهنگ بۆ ئهوان هیچیان‬
‫لهدهست نهدهدا‪ ،‬تهنها پهیداکردنی سامان الی ئهوان گرنگ بوو بۆیه ب‬
‫درێغی و بیرکردنهوه له دوارۆژ دهجهنگین‪.‬‬
‫بهم پێوهره خزمهتکردنی سهربازی بوه دهرفهتێک بۆ پهیداکردنی سامان و‬
‫پاره‪ ،‬لهم روانگهوه کێشهیهکی رهوشتی سهری ههڵدا ‪ ،‬ئاخۆ ئهم پیشهیه پێویست‬
‫بهوه دهکا خهلک بکوژێ ؟ ئایا ئهمه گوناه نیه؟‬
‫له زۆربهی ناوچه شارستانیهکانی ئهوروپا وهکو ئیتالیا ئاماده نهبون هیچ‬
‫پهیوهندیهکیان لهگهل سهربازی پیشهدار ههب ‪ ،‬تهنانهت له نێو توێژی‬
‫سیاسیهکانیشدا هیچ ریزێک بۆ سهربازهکان نهدهبیندرا ‪.‬‬
‫سهفیری میهنشینی فیرارا له فلۆرهنسا له سالی ‪413‬ه راپۆرتێک دهنێرێ و‬
‫دهڵ ‪:‬‬
‫(به رێژهیهکی زۆر ئارامی بهرقهرار بوه‪ ،‬ئهگهر له داهاتوو شتێکی کتوپر‬
‫روو نهدا ئهوا ماوهیهکی تر ههوالی شهر دهبیستی کهلهگهل بالندهکان و‬
‫سهگهکاندا دهکرێ نهک لهگهل سوپا )‪ ،‬ئهوانه حوکمرانی ئیتالیا دهکهن له‬
‫‪62‬‬
‫سهردهمی ئارامیدا دهنگۆیهکی باشتر پهیدا دهکهن لهوانهی له سهردهمی جهنگا‬
‫حوکمرانی ئیتالیا دهکهن ‪.‬چونکه کۆتایی راستهقینه جهنگ ئاشتییه‪.‬‬
‫ئاقلمهند و زاناکان کهوتنه گفتوگۆی ئهوهی بتوانرێ کۆتایی به پهتای جهنگ و‬
‫سهربازی بهێندرێ ‪ ،‬چونکه پرسی رێکخستنی سهربازی وپێگهی له‬
‫رێکخستنی کۆمهالیهتی کۆمهلێک کێشهی دروست کردوه که پێویست به‬
‫پێداچونهوهو لێکۆڵینهوه ههیه ‪ ،‬سهردهمێکی نوێ خولقا و یاساو رێنما کۆنهکان‬
‫شوێنیان نابێتهوه ‪ ،‬پیویست به پێداچونهوهیان ههیه‪.‬‬
‫کارهکه لهوه مهزنتر بوو پێویستیی به تواناو ئهقلێکی کاریگهر ههبوو ‪ ،‬که‬
‫زیاد له حهزو ئارهزوێک مشور لهوه بخوا لهوانهی تێگهیشتنیان بۆ سیاسهت‬
‫ههیه بۆئهوهی بتواندرێ بروا بهو خهلکه بکرێ که پێویست بهم گۆرانکاریه‬
‫نوێیه سیاسیانه ههیه‪.‬‬

‫داگیرکردنی ئیتالیا لهالیهن فرهنساو سهرههڵدانی جهنگی کت و پڕ‬

‫‪--------------------------------------------------------------‬‬

‫له راستیدا له ئهنجامی روداوێکی سیاسیی کاولکار بوو ئهم بنیاتنراوه کۆنه‬
‫دارما ‪ ،‬ئهمهی سهلماند که سیستهمی سیاسیی حالی حازر کاتی بهسهرچوه‪،‬‬
‫بهمهش رێگه خۆشکرا که ههلوێستێکی نوێی سیاسی پێشکهش بکرێ ‪ ،‬ئهم‬
‫ههلوێستهش ئهوکاتهبوو که له ‪ 4121‬سوپای فرهنسا به فهرماندهی شارل ی‬
‫ههشتهم و بههێزێکی زۆر و پرچهکهوه به هاون وبه سهربازی پیادهی‬
‫سویسری‪ ،‬ئیتالیا داگیر بکا و رژێمه کۆنهکهی سهرنگون بکا ‪ ،‬جیشاردینیی‬
‫دۆستی مکیافیللی و مێژونوسی مهزنی ئهو چهرخ سهبارهت بهو جهنگه له‬
‫‪ 4121‬ووتی‪:‬‬
‫سالێکی بهخت رهش بوو بۆ ئیتالیا ‪ ،‬ئهم سالهش پێشهکیی بوو بۆ ئهوساالنه‬
‫نههامهتی ومهینهتیان بهدوای خۆیاندا هێنا ‪.‬‬
‫جتشاردینی شیکردنهوهیهکی باشی ئهنجامهکانی ئهم شؤرشه درێژخایهنه‬
‫کردبوو که له ئهنجامی داگیرکاریهکهی فهرهنسا رویدا ‪،‬کاریگهری وئاهواری‬
‫ئهم داگیرکاریه وهکو ئاگری بهر پوش و پهالش گری گرت ‪ ،‬تهنها دهسهالتی‬

‫‪63‬‬
‫حوکمرانیی نههێنایه خوارهوه بهلکو سهرتاپای دهسهالتدارانی حوکمران و‬
‫رژێمه سیاسی و شێوازی جهنگیشی گۆری‪.‬‬
‫ئیتالیا بهر لهو روداوه له پێنج ویالیهتی سهرهکی پێکهاتبوو ( دهولهتی‬
‫کهلیساو ناپۆلی و ڤینیسیاو میالن و فلۆرهنسا) ئهوهی الی ئهو پێنج دهولهته‬
‫گرنگ بوو ‪ ،‬مانهوهی رهوشهکه بوو وهکو خۆی ‪ ،‬ههر ویالیهت و له ههولی‬
‫پاراستنی سنوری خۆیدابوو که رێگه له دهستدرێژی ویالیهتهکانی تر بگرێ ‪،‬‬
‫چاودێری ئهم پێنج ویالیهتهو سنورهکانی زۆر به وردیی کرا ‪ ،‬له کاتی گۆرینی‬
‫بچوک ترین قهلۆتکی سنور‪ ،‬مهزنترین ههرا دهنرایهوه ‪ ،‬کاتێک جهنگ له‬
‫نێوانیان رووی دهدا هێزه سهربازیهکان یهکسان بوون و رێکخستنه‬
‫سهربازیهکانیش زۆر به هێواشی ههنگاویان دهنا‪ ،‬ههرکاتهی جهنگ رویدهدا یا‬
‫ب زیان یا به زیانێکی زۆرکهم کۆتاییان دههات ‪ ،‬بهالم کاتێک فرهنسای‬
‫داگیرکهر هات ئهمه سهرتاپای گۆرا‪ ،‬وهکو ئهوهی ووالت توشی گهردهلول‬
‫هاتب ههموو کۆت و نهریتهکان نهمان‪ ،‬ههموو پهیوهست وپابهندیهکان لهیهک‬
‫ترازان ‪ ،‬ئهوانهی له نێوان حاکمهکانی ئیتالیادا ههبوون ‪ ،‬له ئهنجامدا ههریهکهو‬
‫له خهمی پاراستنی رهوشی ناوهخۆی دا بوو‪ ،‬الی ئهو گرنگ نهبوو ئهگهر‬
‫الفاو دراوسێکهی ببا بهمهرج خۆی به ئارامی و بێزیان لێی دهرچ ‪.‬‬
‫رودانی جهنگهکان زۆر به خێرایی رویان دهدا‪ ،‬شکست وسهرکهوتنهکانیش‬
‫بهخێرایی دههاتن و دهرۆیشتن‪ ،‬ئهگهر لهگهل سهردهمانی پێش داگیرکاریهکه‬
‫بهراورد بکهیت ئهو ماوهی پێشتر بۆ داگیر کردنی گوندێکی دهخایاند زۆر‬
‫کهمتری دهویست بۆ داگیر کردنی والتێکی ئێستا ‪ .‬شهرهکان به زیانی زۆرهوه‬
‫تهواودهبون ‪ ،‬سیاسهتمهداران هیچ رۆلێکیان نهمابوو له دان وستانهکانی کۆتایی‬
‫هێنان به جهنگ ‪ ،‬ههلمهتی سهربازی و هێرشه توندهکان بریاریان لهسهر‬
‫چارهنوسی جهنگ دهدا‪.‬‬
‫له وتهکانی جتشاردینی دهردهکهوێ ئیتالیهکان تا چهند ههستیان بهو‬
‫جیاوازیهی دۆخی نێوان سهدهی پانزه وشانزه دهکهن‪ ،‬له سهدهی پانزهههم ئهو‬
‫پهری گهنجینهی ئیتالیابوو خهلک ههستی به دهولهمهندی وخۆشگوزهرانی و‬
‫پێشکهوتنی هونهری وزانستی دهکرد ‪ ،‬له گهرمهی ئهو خۆشیانهدا وێرای نزمی‬
‫سیستهمی کۆمهالیهتی و ئاستی رهوشهنبیریان‪ ،‬ئیتالیا خۆی له سهروی والتانی‬
‫ئهوروپا دهبینیهوه ‪،‬ئهمه وێرای ئهوهی ئاراستهیهکی خهراپیش دهکران‪ ،‬بهالم له‬
‫سهدهی شانزهههم چارهنوسی سهرتاپای ئیتالیا کهوته دهست والتهکان خۆیان که‬

‫‪64‬‬
‫بۆیان دهرکهوت ئهوهی ئهوان بیریان لێی دهکردهوه راست نهبوو‪ ،‬دهب ئیتالیا‬
‫بهراستی له ئاستی دیدی ئهوان نهختێک دابهزێ‪.‬‬
‫ئهمهو جتشاردینی له ووتهکهی خۆیدا باس لهو رونکردنهوهیه دهکا که‬
‫ئیتالیهکان بۆ شکستی خۆیان ههیانه و به چ شێوازێک باسی شکستهکهی ئیتالیا‬
‫دهکهن ‪.‬ئهوان بههۆی پێشکهوتنیان له روی ئابوری شارستانیهوه گلهییان له‬
‫خۆیان دهکرد که هونهری نوێی جهنگیان فهرامۆش کردوه ‪ ،‬ئهو قهال پۆالیین و‬
‫بهربهسته جهنگیانهی له دهوری شارهکاندا کێشابوو به چال و شورهکانهوه ههر‬
‫خێرا کهوتنه دهست هێرشبهرانهوه‪ ،‬بهرانبهر به هاونهکانی شارلی ههشتهم‬
‫خۆیان نهگرت ‪ ،‬دیسان سهربازه سوارهکانی ئیتالیاش هیچ بهرگریهکیان نهبوو‬
‫له بهرانبهر سوپای پیادهو هاون هاوێژی شارلدا‪.‬‬
‫هونهری نوێی جهنگ بهسهر شێوازه کۆنهکهدا سهرکهوت ‪ ،‬ههروهکو‬
‫مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫(جهنگێکی هێرشبهر وکورت و خێرا بوو‪ ،‬یا وهکو ئهمرۆ پێی دهڵێن شهرێکی‬
‫کت و پرانه بوو دهستوهشاندنێکی خێرا بو )‪.‬‬
‫دیسان مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫( جهنگهکه بهرپابوو له ناو گهرمهی شهرهکهدا سهربازه فهرهنسیهکان‬
‫ههرمالێکی مهبهستیان بوایه لێی دهچونه ژوور ولێی دهحهوانهوه ب ئهوهی‬
‫هیچ ترسێکیان له هێزه الوازهکهی ئیتالیا بوب ) ‪.‬ئهم سهرکهوتنانه بۆ‬
‫فرهنسیهکان کاری کرده سهر ئیسپانیهکان وئهلمانیهکان که دهستی هاوکاری‬
‫ودۆستایهتی بۆ فرهنسیهکان درێژ کهن وبۆی بون به دهستکهوتی چاک ‪ ،‬به‬
‫پێچهوانهی ئیرادهو ویستی ئیتالیهکان‪ ،‬ئهوان بون به بینهری روداوهکانی‬
‫ئهوروپاو ئهوهی له والتهکهیان روو دهدا‪ ،‬ب ئهوهی بتوانن هیچ بهرگری و‬
‫کارێک بکهن که دهبینن والتهکهیان بۆته شانۆی جهنگ له ئهوروپا و سهنتهری‬
‫کێشانی ههموو بێگانهکان بۆ ئهم شانۆیه‪ ،‬ئهوکهسانهی مهبهستیان بوو ناوبانگی‬
‫سهربازی بۆ خۆیان وهدهست بێنن ‪.‬‬
‫لێکۆلهرهوهکان گهیشتنه ئهو بروایهی که ئیتالیا ‪ ،‬ئهگهر ویستیان جارێکی تر‬
‫سهروهری بۆ والتهکهیان بگهرێننهوهو لهگهل میلهتانی تر یهکسان بن‪ ،‬دهب‬
‫چاکسازی ونوێکاری له فێرگه سهربازگهییه کانیدا بکا‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫مکیافیللی وچاکسازی رێنما سهربازیهکانی ئیتالی‬
‫‪-----------------------------------------‬‬

‫بههۆی ئهو کارهساتهی له ماوهی شۆڕشدا بهسهر ئیتالیادا هات‪ ،‬حهز‬

‫وئارهزوێک الی مکیافیللی دروست بوو‪ ،‬تا به ووردی تێگهیشتنێک بۆ پرسه‬
‫سهربازیهکان بکا ‪ ،‬ئهمه الی مکیافیللی بوه هۆکارێک بۆ ئهوهی قولتر کار‬
‫لهسهر دیراسهکهی بکا ‪ .‬به پشت بهستن بهو ئهزمونه پراکتیکیهی له سیاسهتی‬
‫فلرۆرهنسا ههیبوو که وانهیهکی تایبهتیی له بواری رێکخستنی سهربازی‬
‫وکردنهوهی گرێ کوێره سیاسیهکان وهرگرتبوو ‪.‬‬
‫ئهوکاتهی بیرو سودرینی گهوره فهرمانبهری دهولهتی فلۆرهنسا ئاراستهی‬
‫سیاسهتهکانی فلۆرهنسای دهکرد‪ ،‬مکیافیلی لهو سهردهم له نێوان سالهکانی‪4121‬‬
‫تا ‪ 4149‬وهکو سیاسهت مهدارێک مهزنترین رۆلی بینی و ئهو ماوهی به‬
‫تراجیدیا ناساند‪ ،‬بۆ مکیافیللی ئهو سهردهم به گرنگترین قۆناغهکانی ژیانی‬
‫دادهنرێ ‪ ،‬پهیوهندیهکانی مکیافیللی ش به سۆدرینیهوه کارێکی ههلکهوت ‪،‬‬
‫‪66‬‬
‫ئهمه ئهوکاته هات پاش ماوهیهکی کورت له ئاژاوهو گێرهشێوێنی خانهوادهی‬
‫مدیتشینی دێننهخوار له دهسهالت ‪ ،‬دیموکراتخوازهکان و ئوروستوکراتهکان که‬
‫دوو حزبی رکابهر بون لهسهر سۆردینی رێکدهکهون که دهسهالت بگرێتهدهست‬
‫ههرچهنده ئهو نه له دیموکراتخوازهکان نه له ئوروستوکراتهکان دڵنیا نهبوه‪،‬‬
‫بۆیه پشت به کۆمهڵێک له فهرمانبهری ههمیشهیی حکومهت دهبهست ئهوانهی‬
‫له بواری سیاسهتی دهولهت کاردهکهن‪ ،‬دیاره مکیافیللیش ئهو دهرفهتهی نهبوه‬
‫که ببێته کهسێکی دیاری یهکێک لهم دوو حزبه بهالم وهکو سکرتێرێک له‬
‫سهرۆکایهتی لهگهل کۆمهلێک لهو فهرمانبهرانهی که سۆردینی متمانهی پێدهبن‬
‫ئهو دهبهێته یهکێک لهو گروپه‪.‬‬
‫سۆدرینی ههر زوو له توانا و بههرهکانی ئهم پیاوه بچوکهی کۆلیهوه ‪ ،‬دوای‬
‫دڵنیا بون لێی بۆ بازنهی خۆی گواستهوهو له کاری ئیداری و سیاسیی دانا و‬
‫سودی لیوهرگرت ‪ ،‬بهم شێهویه مکیافیللی دهستی گهیشته کاره سیاسی و‬
‫سهرابزیه ئالۆزهکانی که رووبهروی سۆدرینی دهبونهوه لهوانه دوباره هێرش‬
‫بردنه سهر بیزا‪....‬‬
‫بیزا بهندهرێکی گرنگ بوو له سهر روباری ئارنو‪ ،‬خهلکی بیزا ئهو‬
‫دهرفهتهیان قۆزتهوه که فرهنسا ئیتالیای داگیرکردو والت روبهروی نائارامی‬
‫وئاژاوه بۆوه‪ ،‬لهو کاتهدا خهلکی بیزا والتهکهی خۆیان رزگار دهکهن‬
‫وسهربهخۆیی رادهگهیهنن ‪ ،‬بۆیه له سهقامگیری حوکمرانی سۆدرینی بیر له‬
‫گهراندنهوهی بیزا کرایهوه بۆ سهرخاکی ئیتالیا بۆئهوهی ئاستی هێزی خۆی‬
‫تاقی بکاتهوه‪ ،‬ئهم بیرۆکهی خسته بواری کارکردن‪.‬‬
‫سال دوای سال فلۆرهنسا باشترین فهرماندهی سهربازی ئیتالیای بهکرێگرت‪،‬‬
‫ههولی دیراسه کردنی باشترین پرۆژهی دا‪ ،‬ئهمهش بۆئهوه بوو که ئاراستهی‬
‫روباری ئارنو بگۆرێ و بیزا له سودی بهرههمهکانی بێبهش بکا ‪ .‬بهالم ههر‬
‫سالهی که له زستان نزیک دهبونهوه پرسی داگیرکردنهوهی بیزا‬
‫دوردهکهوتهوهو بیزا لهم جهنگه رزگاری دهبوو‪ .‬ئهم کورتهێنانه بوه مایهی‬
‫نارهزایی گهل له حوکمی سۆدرینی له ئهنجامی ئهمهشدا الیهنگرێکی زۆری له‬
‫فلۆرهنسا لهدهست دا ‪ ،‬وێرای ئهمهش بودجهی کرێگرته ئیتالیهکان بۆ دهولهت‬
‫بارێکی گران بوو بۆ خهزینهی والت و ئهوانهی باجیان به دهولهت دهدا که‬
‫بههۆیهوه دهبوایه باجی زیاتر بدهن ئهمهش دیاره نارهزاییهکی تر زیاد دهکا ‪،‬‬
‫بۆیه سۆدرینی لهگهل هاورێیان بیریان له رێگهچارهیهکی تر کردهوه که‬
‫گهمارۆی بیزا بدهن وناچاری کهن خۆی بدا بهدهستهوه و ئهم باره قورسهی‬
‫‪67‬‬
‫سهر خهزینهی دهولهتیش سوکتر کهن ‪ ،‬یهکێک لهو رایانه ئهوهبو که خهلکی‬
‫توسکان هێزی میلیشیا دابمهزرێنن ‪ ،‬نازانین ئهگهر ئهمه رای مکیافیللی بوب‬
‫یان نا‪ ،‬بهالم له سالی ‪ 4114‬مکیافیللی یاداشتێک دهنوس که خزمهتی‬
‫سهربازی بهسهر ههموو کهسێک که تهمهنیان له ‪ 41‬سالیهوه تا ‪ 11‬ساڵی دهب‬
‫دهکاته به زۆر واته زۆرهمل کردنی خزمهتی سهربازیی دهولهت‪.‬‬
‫ئهم یاسایه سیستهمی سهربازی یهک ناخا ‪ ،‬بهالم ههنگاوێکی بهرایی بوو بۆ‬
‫ئهم ئاراستهیه‪ ،‬ئهم یاسایهش بهسهر خهلکی فلۆرهنسا جیبهج نهکرا تهنها‬
‫خهلکی جوتیاری توسکانیی گرتهوه که ئهوکات له ژێر حوکمی فلۆرهنسادا بو ‪،‬‬
‫لهمانیش له جوتیارهکان ژمارهیهکی کهمی ل دهستبژێر کردن بۆئهوهی کار‬
‫نهکاته سهر چاالکیهکانی ژیان ‪.‬‬
‫مهشق و راهێنانه سهربازیهکان به شێوازێک ئهنجام دران که کارنهکاته سهر‬
‫گوندنشینهکان وبهسهریانهوه نهبێته ئهرکێکی قورس ‪ ،‬ئهوهبوو رۆژانی‬
‫یهکشهممه وپشوه فهرمیهکانیان بۆ ئهم ئهرکه تهرخان کردبوو به بهکار هێنانی‬
‫ئهو چهکانهی که شارهزاییان لیی ههیه ‪ ،‬ساڵی دوو جاریش گوندنشینهکان بۆ‬
‫ماوهی دوو رۆژ دهچونه شاره نزیکهکانیان بۆ مهشقکردن وراهێنان ‪ ،‬سیاسیه‬
‫شارهزاکان زاتی ئهوهیان نهبوو لهمه زیاتریان لهسهر بکهنه ئهرک ‪ ،‬چونکه‬
‫لهوه دهترسان ئهگهر ئهرکیان قورستر بکهن جوتیارهکان بهدوری نازانن‬
‫شۆڕشیان له دژ بهرپا بکهن ‪ ،‬بهمه سۆدرینی له ههولی ئهوهدابوو خۆی بکا به‬
‫حاکمێکی رههای دهسترۆوشتوو به هاوکاریی رێکخستنی بههێزی سهربازی‪.‬‬
‫تهنها به ههولهکانی مکیافیللی بهم ئامانجه گهیشتن‪ ،‬که ب پشتگیریهکی‬
‫ههمهالیهنه توانیی پیاوه فلۆرهنسیهکان کۆکاتهوه و بگاته ئهنجامێکی پراکتیکی‬
‫که دواتر له ‪ 4113‬دوو ههزار لهو پیاوانه به میلیشیا کۆکرانهوه که رۆلێکی‬
‫باشیان ههب له گهمارۆدانی بیزا ‪ ،‬کاری خزمهتی سهربازی بوو به بهشێک‬
‫له کارهکانی نوسینگهی مکیافیللی ‪ ،‬خۆی به نێو گوندهکاندا دهگهرا تا کهسی‬
‫گونجاوو شایسته بدۆزێتهوه بۆ خزمهتی سهربازی‪ ،‬ههر خۆشی له دهستنیشان‬
‫کردنی ئهفسهران بهرپرس بوو‪ ،‬ئهو کاتهی میلیشیاکان له دهوری بیزا دایان‬
‫کوتابوو مکیافیللی به ئهرکی لۆجستیک ههڵدهستا‪.‬‬
‫ههرچهنده پیاوه میلیشیاکان وهکو هێزێکی یهدهکی سهربازه کرێگرتهکان بون‪،‬‬
‫بهالم رۆلی ئهوان له گهمارۆکه رۆلێکی گرنگ بوو ههر ئهمهش بوه‬
‫هۆکارێکی سهرهکی که دواجار توانیان بیزا بۆ فلۆرهنسا بگهرێننهوه ‪ ،‬چونکه‬
‫میلیشیاکان بوون به درێژایی زستان گهمارۆکهیان بهرنهدا و شوێنی خۆیان‬
‫‪68‬‬
‫چۆل نهکرد ‪ ،‬رێگهیان له خهلکی بیزا گرتبوو کهل و پهل و هاوکاری هاورده‬
‫بکهن‪ ،‬بۆیه ئهوان توشی برسێتی وقات و قری بون ‪ ،‬له ئهنجامدا له زستانی‬
‫‪ 4112‬خۆیان دابهدهستهوه ‪ ،‬بهمهش رۆلی میلیشیاکان زیاتر دهب که توانیان‬
‫بههۆی زانیاریه سهربازیکانیان بیزا بگرن ‪ ،‬بهالم پشتیان به سهربازه بهزۆر‬
‫(ئیجبار)یهکه بهستبوو ‪ ،‬دوای دوو سال کاتێک سوپای ئیمپراتۆر له فلۆرهنسا‬
‫نزیک دهبێتهوه تا حوکمی مدیتشی بگهرێنێتهوه‪ ،‬سهربازه میلیشیاکه له‬
‫بهرانبهریاندا شکست دێنن چونکه ئهوانی تر سهربازی مهشق پێکراو بون ‪.‬‬
‫میلیشیاکان بهمهبهستی پاسهوانی کردنی ئهو رێگایه دهچنه فلۆرهنسا له شاری‬
‫براتو کۆم ببون ‪ ،‬بهالم ههر لهیهکهم هێرشی سهربازهکانی ئیمپراتۆردا ههرا‬
‫کهوته نێو میلیشیاکان و کهسیان سۆراخی ئهویتریانی نهدهزانی‪ ،‬ههر زوو‬
‫شارهکهیان لهدهست دهرهێندراو تێکشکان ب ئهوهی هیچ بهرگریهک بکهن ‪.‬‬
‫لهم ههراو ئاژاوهیه نزیکهی چوار ههزار سهرباز تیاچون که زۆربهی ههره‬
‫زۆریان له میلیشیاکان بوون‪ ،‬ههرچهنده ئهو سهردهم به سهردهمی خوێنرشتن‬
‫دهناسرا بهالم کوشتارگهریهکی بهناوبانگ لهو جهنگه رودرا‪ .‬بهمهش رێگاکه‬
‫خۆشکراو مدیتشی به سهرکهوتویی دهگهرێتهوه سهر حوکم‪.‬‬
‫گهرانهوهی مدیتشی به کۆتایی هاتنی ژیانی سیاسیی مکیافیللی ناونرا‪ ،‬ههموو‬
‫ههوڵ وتهقهالکان به فیرۆچون که بۆ گهرانهوهی مکیافیللی بۆسهر کارهکهی‬
‫دران‪ ،‬بۆیه به زوو وهختانێک خانهنیش دهکرێ ‪ ،‬ژیانی له کارکردنهوه بۆ‬
‫بیرکردنهوه دهگۆردرێ ‪ ،‬له ئهزمونی سیاسیشهوه بۆ بیرکردنهوهی سیاسی ‪،‬‬
‫کاتێک ئهو بیرهوهری وئهزمونه سیاسی و سهربازیانهی پر له کێشه‬
‫بهسهرچوانهی رابردوو دهگێرێتهوهو که دهبنه بنهمای بیرکردنهوهی‪ ،‬تامێکی‬
‫تاڵ و ناخۆش دهبهخشن‪.‬‬
‫دهب ئهو میلیشیایه تارادهیهک دهتوانین بڵێین بهرههمی بیرکردنهوهو دارشتنی‬
‫ئهو بون نهبونه هۆکاری روخانی حوکمی کۆماری؟ دهب داهێنان هۆکاری ئهو‬
‫کودهتا سهخت وناخۆشه نهبن که بهسهر ژیانیداهات؟‬
‫لهگڵ ئهمهشدا که پهیوهندیهکی راستهوخۆی مکیافیللی لهگهل ئهوروداوانهدا‬
‫ههبوو بهالم نهبونه مایهی سهرچاوهی گلهیی و گازاندهی ههڤاالنی له کارهکهی‬
‫یا تاوانبار کراب بههۆی ئهم بیرۆکهو نهخشانهی لهماوهی کارهکهیدا دهیکێشاو‬
‫جێبهج دهکران و ئهمانی گهیانده ئهم قهیرانه‪ .‬یهکێک له دیارده مهزنهکانی‬
‫ئهقلیهتی مکیافیللی ئهوه بوو که زۆر بهوردی وبایهخهوه دهیروانیه روداوه‬

‫‪69‬‬
‫مێژوییهکان که دور له سیاسهت ئهنجام دراون ‪،‬برواشی به هیچ نهدهکرد تا‬
‫ئهوکاتهی راستیهکانی بۆ دهرکهوتن ‪.‬‬
‫بهرگری کردنی مکیافیللی له کارهکانی رابردویدا ئهوی گهیانده ئهو دیراسه‬
‫بهسودهی که ههیبوو ‪ ،‬بههۆی ئهم دیراساتهنهوه بووگهیشته ئهو راستیهی‬
‫کاریگهری سهربازی ئیتالیای بهم رۆژگاره رهشه گهیاند‪ ،‬لهم روهوه له راستی‬
‫وهۆکاری گهلێک له وگۆرانکاریانه گهیشت که لهو سهردهم رویاندا ‪ ،‬لهوانه له‬
‫رێگهی ئهزمون و دیراسهکردنی کێشه سهربازیهکانیهوه گهیشته ئهو ئهنجامه‬
‫بهمهش دهبێته یهکهم هزرمهندی سهربازی له ئهوروپای نوێ‪.‬‬

‫بونی ههمیشهیی هونهری جهنگ له ناو نوسینهکانی مکیافیللیدا‬

‫‪-------------------------------------------------------‬‬

‫بههۆی ههستکردنی له رێگهی ئهزمونهکانیهوه له کاریگهری هێزهکان‬

‫لهسهر روداوه سیاسیهکاندا‪ ،‬مکیافیللی وهکو بینیمان بایهخێکی زۆر به پرسه‬
‫سهرابزیهکان دهدا ‪ .‬بۆیه توێژینهوه سهربازیهکانی مکیافیللی له سنوری‬
‫خوێندنهوهی کتێبێکی سهربازی و هونهری جهنگ ناوهست که تایبهت بون به‬
‫پرسه سهربازیهکان‪ ،‬به نمونه له کتێبهکانی مێژویی و سیاسییدا جهنگ‬
‫ورێکخستنی سهربازی رۆلێکی گرنگ دهگێرن ‪ ،‬ئهم بۆچونهمان له کتێبی‬
‫(میر) و ( گوتارهکان) و (مێژوی فلۆرهنسا) بهدی دهکرێ که ههموو رایه‬
‫جیاوازهکانی سهربازی له کتێبی هونهری جهنگدا دیاره ‪ ،‬له کتێبهکانی تری‬
‫مێژویی وسیاسی دهکرێ دهرهاوێشتهی ئهو جیاوازیانه بوبن که له ئامانجی‬
‫کارهکاندا ههبونه‪.‬‬
‫‪70‬‬
‫کتێبی هونهری جهنگ بهرونی و به درێژی باس له بۆچونه هونهری‬
‫ورێکخستنهوهی سهربازیی مکیافیللی دهکا ‪ ،‬بهالم ئهم بۆچونانهی له کتێبی‬
‫(میر و گوتارهکان) دا وهکو پێشنیار پێشکهشی کردون به روخسارێکی‬
‫چاکسازیانه ناساندنی ‪.‬‬
‫ههروهها کتێبی هونهری جهنگ باسی له نهخشهسازیی بهرنامهی چاکسازی‬
‫سهربازی کردوه‪ ،‬بهالم ئهو تێبینیانهی له دوو کتێبهکهی تری که لهسهرهوه‬
‫ئاماژهمان پێیان داوه به شێوهیهکی نهرێنی باس له پرسی سهربازی و‬
‫پهروهردهو رێنماکانی دهکا که لهو سهردهم بونیان ههبوه‪ ،‬رهخنهکانی مکیافیللی‬
‫که ئاراستهی رژێمی سهربازی له ئیتالیا کردوه له سهدهی پانزهههم بوه‪ ،‬واته‬
‫بهر له داگیرکاریهکهی فرهنسا ‪ ،‬ئهوکات فهرماندهکانی سهربازی له‬
‫کرێگرتهکان بوون سهربازهکانیش له سریه پیادهکان بون که ببونه ئامانجی‬
‫رهخنهو ب رێزی ئهو خهلکه ‪.‬‬
‫دهڵ ‪:‬‬
‫( لهیهک ههلوهشاوه بون هیچ یهکیهتیهک له نێوانیاندا نهبو ‪ ،‬چاوبرسی‬
‫ونادلسۆز و دور له پرنسیپهکانی سهربازی بون ‪ ،‬له نێو برادهرهکانیان ئازا و‬
‫له روبهرو بونهوهشدا لهگهڵ دوژم ترسنۆک‪ ،‬هیچ ترسیان لهو خوایه نهبوو‬
‫بروایان به هیچ پیاوێکیش نهبوو)‪.‬‬
‫له کتێبی (مێژوی فلۆرهنسا) ب شاردنهوه رهخنهیان ئاراسته دهکا ‪ ،‬ئهوکاتهی‬
‫باس له شهرهکانی سهربازه پیشهییهکان دهکا له سهدهی پانزهههم و له‬
‫شهری(زاجوانرا) ئهو شهره له ئیتالیا بهناوبانگه لهو شهرهدا یهک کهس نه‬
‫کوژرا جگه له (لودوفیکۆ ئوبتزی) نهب ‪ ،‬ئهو خۆی و دوو له سهربازانی‬
‫لهسهر ههسپهکانیان دهکوژرێن و لهناو ئهو زهلکاوانهدا وون دهبن ‪ ،‬له‬
‫شهری(ئینجباری) که له کاتژمێری بیستهوه تا نیوهشهوان بهردهوام دهب ‪ ،‬تهنها‬
‫یهک سهرباز دهمرێ که ئهویش هیچ شتێک نهیپێکابوو بهلکو لهسهر‬
‫ههسپهکهی دهکهوێته خوار‪ ،‬دواتر ههسپهکهی دهیشێل ‪ ،‬بههۆیهوه گیان‬
‫لهدهست دهدا‪.‬‬
‫له شهری ( مولینیال) یش که نیو رۆژ بهردهوامی ههبوو‪ ،‬هیچ کهسێک‬
‫نهکوژرا تهنها ههندێک ههسپ بریندار دهبن و ههرالیهو ههندێک له‬
‫سهربازهکانی الیهکهی تر بهدیل دهگرن‪.‬‬
‫مکیافیللی دهڵ فهرمانده پیشهوهرهکان و سهربازانیان( پیشهوهر بهو سهرباز‬
‫وفهرماندانه دهوترا که سهربازیان وهکو پیشه وهرگرتبو و بۆ ئهم کارهیان‬
‫‪71‬‬
‫بهکرێ دهگیران‪ ،‬بۆیه له گیانی دلسۆزی بێبهش بوون‪..‬و) خهراپترین شهریان‬
‫کرد چونکه ئهوان هیچ بهرژهوهندیهک بهم شهرهیان نابهستێتهوه تهنها ئه‬
‫وکرێیه نهب که پێیان دهدرێ له کاتێکا شایهنی ئهوهنیه بهم کرێ کهمه‬
‫روبهروی مردن بیتهوه ‪ ،‬ئهوان هیچ دلسۆزیهکیان بۆ نیشتمان نهبوو هیچکاتێک‬
‫ههستیان بهوه نهکردوه که نیشتمانێکیان ههیه ودهب بهرگریی لێبکهن و‬
‫دلسۆزیان بۆی ههب ‪.‬‬
‫بهپێی بۆچونهکانی مکیافیللی هۆکاری دارایی تاقه هۆکارێکی بزوێنهرو‬
‫کاریگهره لهسهر رێکخستنی سهربازی ‪ ،‬ههر ئهم ئاراستهیهش بوو له سهدهی‬
‫پانزهههم ئیتالیا وجهنگهکانی دهبرد بهرێوه یا فاکتهری بهرێوه بردن بوه ‪،‬‬
‫چونکه ئهوکاتهی سهرباز دهبێته سهرمایهی فهرماندهیهکی کرێگیراو ‪ ،‬هیچ‬
‫کاتێک فهرمانده ئامادهی ئهوه نیه ئهو سهرمایه لهدهست خۆی بدا ‪،‬چونکه‬
‫لهدهست دانی سهربازی بهکرێگیراو مانای لهدهست دانی چهند درههمێکه‬
‫ههرچهنده ئهوان حهزیان له دۆراندنی شهرهکه نهبوه‪ ،‬بهالم به بهراورد لهگهل‬
‫لهدهستدانی سهربازی کرێگرته یهکهمیان پ باشتر بوه ‪ ،‬بۆیه ههردهم خۆیان له‬
‫جهنگی مهزن و روبهروبونهوهی لهیهک نزیک و زیانهکانی دورخستۆتهوه ‪،‬‬
‫شهری دور بهدوریان پ باشتر بوه که بههۆیهوه له بهدیل گرتن و کوشتار‬
‫دوردهکهونهوه ‪ ،‬بۆیه ئهو سهردهم سهردهمی شهری ب خوێن رشتن بوه ‪ ،‬له‬
‫ههمانکاتدا شهره کورتخایهنه کانیش له بهرژهوهندی فهرمانده بهکرێگیراوهکاندا‬
‫نهبوو ‪ ،‬چونکه ئهوان نهیاندهویست به شهڕێکی کورت ‪ ،‬پیشهکهیان لهدهست‬
‫بدهن وکۆتایی به دۆخهکان بێن‪ ،‬بۆیه درێژهیان به شهرهکان دهدا ب ئهوهی‬
‫زیانێکی ئهوتۆیان لێبکهوێ ‪.‬‬
‫مکیافیللی ئاماژهی بهوه داوه که پشتگوێخستنی سهربازه پیادهکانی ئیتالیا‬
‫لهالیهن فهرمانده کرێگیراوهکانهوه هۆکارهکهی بۆ بهرژهوهندی دارایی ئهوان‬
‫دهگهرێتهوه ‪ ،‬چونکه ئاماده کردنی سهربازه پیادهکان کهمتری تێدهچ له ئاماده‬
‫کردنی سهربازه سوارهکان‪ ،‬که بۆ فهرمانده کرێگیراوهکان ببونه سهرچاوهی‬
‫گهندهلی وپاره پهیدا کردن ‪ ،‬چونکه بهب سهربازی سوار دهکرا سهرجهم‬
‫دهولهت به سهرباز بکرێ به گوژمهیهکی کهم ‪،‬هاوتا لهگهل والته دراوسێکانی‪.‬‬
‫مکیافیللی دهل ‪:‬‬
‫( بهشێوهیهکی گشتی گۆرانکاری وباشبونێکی کهم بهم سوپایهوه دیاره)‪ ،‬له‬
‫کاتێکا سهرجهم فهرمانده کرێگیراوهکان به ههمان نهفهس وئهدا کاریان دهکرد‪،‬‬
‫جهنگاین به هۆکارێکی سهرهکی بهلکو تاقه هۆکاری بوژانهوهو ژیانی خۆیان‬
‫‪72‬‬
‫دهزانی ‪ ،‬له بهرژهوهندی ئهواندا بوو که ههموو رێنماکان قهبول کهن و ههمان‬
‫ئهو رۆله بگێرن که ههیانبوو ‪.‬‬
‫لهسهدهی پانزهههم‪ ،‬مکیافیللی ئهو ناساندنهی بۆ شێوازهکانی هونهری‬
‫جهنگ دهکرد له ئیتالیا ‪ ،‬ناب به راستیهکی مێژویی بزاندرێ ‪ ،‬چونکه بنهمای‬
‫پێناسه ی پرسه سهربازیه کان سهرچاوهیان له چهند دیاردهیهکی دیاری ئهوکات‬
‫وهرگرتوه ‪ ،‬فهرمانده کرێگیراوهکان له نیوهی دوهمی سهدهی پانزهههم بایهخیان‬
‫به پرسه نوێکانی سهربازی دهدا و سهربازه پیادهکان و هاون هاوێژیان بهکار‬
‫دههێنا ‪ ،‬واته گۆرانکاریهک له شێوازی فهرمانده کرێگیراوهکان رویاندا‪.‬‬
‫دواتر کێبرک و ملمالن له نێوان فهرمانده بهکرێگیراوهکان وفهرمانده‬
‫خۆجێیهکاندا ههبوو‪ ،‬له پێناو وهدهستهێنانی سهرکهوتن وناوبانگی باش بۆ‬
‫خۆیان و مانهوهیان لهسهر پۆستهکانیان‪ .‬بۆیه رویان له شهری مانۆرهو‬
‫خۆدزینهوه له گورزهکانی دوژمن دهکرد‪ ،‬بۆئهوهی بتوانن گورزی چاک له‬
‫دوژمن بوهشێنن ‪ ،‬بهالم ئهمه نه له ویژدانهوه بوو نهله نیاز خهراپیشیانهوه بوو‬
‫‪ ،‬ههلوێستی سیاسیی ئیتالیای ئهوکات ئاراستهو پێگهکانی دهستنیشان دهکردن‪،‬‬
‫دواتر ئامراز و توانای ویالیهتهکان ههمویان لهیهک نزیک بوون لهروی توانای‬
‫سهربازی وچهک وتهقهمهنی و برواو زیرهکیانهوه‪ ،‬که رێگریان له ههر‬
‫هێرشێکی الیهنی بهرانبهر دهگرت ‪ ،‬دهکرا چاکسازیه سهربازیهکان لهم وهختدا‬
‫ئهنجام بدرێن‪.‬‬
‫مکیافیللی لهو پهیوهندیهی نێوان رژێمی سیاسیی ئیتالیاو چهکه کۆنهکهی‬
‫بهردهستیان ‪،‬ب ئاگا نهبوو لهوهی لهگهل ئهوسهردهم نهدههاتهوه ‪ ،‬مکیافیلی‬
‫ههستی بهوه دهکرد که ئیتالیا پیویستیی به ئیمکاناتی هونهری زیاتر ههیه بۆ‬
‫روبهرو بونهوهی مهترسیهکان ‪ ،‬له پێش ههمویان ههلوهشاندنهوهی سیستهمی‬
‫سهربازی کرێگرهته و بهکارهێنانی سهربازی پیاده بوو بۆ روبهرو بونهوه‬
‫لهگهل والتانی ئهوروپی‪.‬‬
‫مکیافیلی دهل ‪:‬‬
‫(ئهو رۆحیهتهی ئیتالیهکان پێی روبهروی جهنگهکان بونهوه‪ ،‬له بنهرهتدا‬
‫سیستهمێکی ههلهبوو دهڵ ‪ :‬کاتێک کهس نهکوژرێ هیچ شار وگوند کاول‬
‫نهکرێ‪ ،‬ناتوانین ناو لهو ئۆپهراسیۆنه بنێین جهنگ ‪ ،‬چونکه ئامانجی جهنگ‬
‫وشهرهکان خهرپ کردن وکاولکردنی شار و گوندهکانی دوژمن و لهنا وبردنی‬
‫سهربازهکانیانه ‪ ،‬کاتێک دهڵێن کوشتن بهدهست ئهو الیهنهوهیه که دهمێنێتهوه‬
‫مهبهست لهناوبردنی بهرانبهره ‪ ،‬دواتر تهنها ئاسایش وئارامی والت دهبێته‬
‫‪73‬‬
‫مهبهست وله جهنگیشا هیچ یاسایهکی ویژدانی وئاینی نامێن ‪ ،‬ههمویان له‬
‫خزمهت ئاسایش و سهرکهوتنی والتدا دهبن ‪ ،‬نه شهرم نه یاسا نه نهریت ناب‬
‫ببنه بهربهست له سنوری شهرا‪ ،‬چونکه تهنها سهرکهوتن پێوهری شهره) ‪.‬‬
‫مکیافیللی به سهرسورمانهوه باس له (کاسترۆتیشیو کاستراکانی) دهکا دهڵ ‪:‬‬
‫( ئهگهر سهرکهوتن به درۆ و چهواشهکاری وهدهست بهاتبایه‪ ،‬هیچ کاتێک‬
‫پێویست به بهکارهێنانی هێز نهدهکرا ‪ ،‬چونکه سهرکهوتن ئامراز نیه بهلکو‬
‫ئامانجه که شانازیی پێوه دهکهیت )‪ ،‬به دیدی مکیافیللی ناب تهنها به ئامرازه‬
‫سهربازیهکان فهرمانده دهولهمهند بکهیت و بیپارێزی‪ ،‬بهلکو ئامرازی تریش‬
‫ههن لهوانه هۆکارهکانی حیلهو فرت وفێل له دوژمن ‪ ،‬ئهگهر راستهو خۆ‬
‫بهکاریان بێنی یا نارهستهو خۆ‪ ،‬له رێگهی پرۆپاگهنده و ‪..‬‬

‫گرنگی جهنگی دهرونی الی مکیافیللی‬

‫‪-----------------------------------‬‬

‫بهلکو زیاده گوتنب ‪ ،‬ئهگهر بلێین مکیافیللی یهکهم کهس بوه باسی له‬
‫دهرونناسی کردب یا درکی به بونی دهرونناسی کردب ‪ ،‬چونکه گهلێک‬
‫بهلگهمان لهبهردهستدایه که ئهم ئاراسته الی مکیافیللی بونی ههبوه ‪ ،‬له‬
‫سهردهمی مکیافیللی و بهتهواوهتیش له جهنگی رافینا کاتێک بهر له‬
‫دهستپێکردنی جهنگ شهرکهرهکان نمایشی خۆیان ئهنجام دهدا به ئهسپسواری‬
‫ونیشاندانی توانا سهربازیهکانیان به شێوازێکی رهوشتبهرزانه ‪ ،‬ئهمهش‬
‫نیشانهی ئهوهیه که رێنمای ههمیشهیی ههبونه بۆ جهنگ وبهگژیهکدا چون ‪،‬‬
‫تائێستاش بهلگهی وامان لهبهردهسته که ههردوو الیهنی شهرکهر‪ ،‬شهڕێکی‬
‫یهکسان وسنورداریان کردوه ‪ ،‬ئهمه ئهو ئاراستهیه بوو که مکیافیللی کاری‬
‫لهسهر دهکرد‪ ،‬پێی رهوا بوو له شهرا ههموو تواناو شێوازهکان له پێناو‬
‫سهرکهوتندا بهکار بهێندرێ ‪ ،‬به دیدی ئهو دهولهت به گشت ئۆرگانهکانیهوه‬
‫‪74‬‬
‫وهکو ئادهمیزاد ههموو تواناکان له هێز و ئازایهتی دهب له کاتی شهردا بخاته‬
‫گهر وله خزمهت جهنگهکه داب ‪.‬‬
‫بههۆی ههلهی بۆچونهکانی له سهر گرنگی داهێنانی هاون و بایهخی سامان‬
‫و سهروهت له جهنگا ‪ ،‬رهخنه له مکیافیللی گیرا ‪ ،‬بهالم واپێدهچ که‬
‫بۆچونهکانی لهو زهرفدا واقعبینانه بوبن ‪.‬‬
‫له بهشه گرنگهکانی کتێبی (گوتارهکاندا) ئهو بهشه بوه که باس له ئههمیهتی‬
‫هاون دهکا بۆ سوپایهکی نوێ ‪ ،‬بهالم ئایا رای گشتی لهسهر ئهم پرسه بروایان‬
‫پێ ههبوو بهقهدهر ئهوهندهی باسی له ئههمیهتی داهێنانی هاون کردبو بۆ‬
‫پهرهسهندنی جهنگ ؟‪ ،‬ئهوهنده الی گرنگ نهبوو بهقهدهر گرنگی دان به الیهنی‬
‫ئازایهتی وهێزی داهێنان ودهستپێشخهری بۆ ئهم چهکه نوێیه له جهنگا بن ‪.‬‬
‫مکیافیللی گوێی لهو خهلکه بوو که دهڵێن ‪ :‬ئهو جهنگانهی لهمهودوا دێته رێمان‬
‫ههموویان جهنگی شهڕه هاون دهبن ‪ ،‬ههموو ههولهکانی لهم بابهته بۆ ئهوه بون‬
‫ناراستی ئهم بۆچونه بسهلمێن ‪ ،‬لهگهل ئهو بۆچونهدا بوو که هاون ههنگاوێکی‬
‫باشی بهرهو پێش هاویشتوه و له جهنگا رۆلی باشی دهب ‪ ،‬بهالم دژی ئهو‬
‫بۆچونه بوو که جهنگهی داهاتوو تهنها جهنگی هاون دهب دهبێته جهنگێکی‬
‫یهکالکهره ‪ ،‬داهێنانی دروستکردنی هاون ئهوه ناگهیهن ‪ ،‬جهنگ هونهرێکی‬
‫سهربازی بکاته قوربانی ههندێک له بسپۆرو ئهندازیاران ‪ ،‬چونکه هێشتا‬
‫پێویستی زۆر به کۆکردنهوهی سهرجهم هێزه سهربازی و مهعنهویهکانی‬
‫دهولهت ههیه ‪ ،‬تائێستاش یهکالکردنهوهی جهنگ بهنده به توانا وئازایهتی‬
‫فهرماندهو ئازایهتی سهربازهکان‪.‬‬
‫مکیافیللی شتێکی لهو بابهتهی پشکهش کردبوو بۆ گفتوگۆو کردن لهسهر‬
‫گرنگی سامان له جهنگدا ‪ ،‬له برگهیهکدا نوسیویهتی‪ ،‬وێرای ئهوهی ئهم خهلکه‬
‫وای دهبینن که سامان تاقه فاکتهری سهرکهوتنی جهنگه ‪ ،‬بهالم من ئهمهیان به‬
‫مهرج نابینم ‪ ،‬مکیافیللی توێژینهوهکهی بهمه کۆتایی دێن ‪:‬‬
‫( نهک سامان بهلکوو سهربازه ئازاکان مهرجی سهرکهوتنی سوپان له جهنگا‪،‬‬
‫چونکه به سامان ناتوانین سهربازی چاک پهیدا بکهین) ‪.‬‬
‫هاوسهردهمانی مکیکافیللی لهوانه کجتشاردینی بۆ ئهم بۆچونهی دهڵێن‪:‬‬
‫(مکیافیللی کهسێکی نهزهری بو‪ ،‬شارهزای له پراکتیکدا نهبوو) ‪ ،‬بهالم ئهوهی‬
‫راستیب له ههندێک بهشی نوسینهکانی مکیافیللی دا هاتوه که ئاماژه به رۆڵی‬
‫سامان و سهروهت دهکا له کاری سهربازی ‪ ،‬به ریزهوه با س لهم بابهته دهکا ‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫مکیافیللی حهزی لهوه نهبوه که داهاته سامانیهکان له بهرێوه بردنی جهنگدا‪،‬‬
‫ب بایهخ بن ‪ ،‬بهالم کاتێک سهیری شاره مهزنهکانی ئیتالیای دهکرد وهکو‬
‫فلۆرهنسا ومیالن‪ ،‬خاوهنی سامان وسهروهتێکی دهولهمهند بوون کهچی کهوته‬
‫دهست دوژمن و نهتوانرا به هۆی سامانهکانیانهوه بهرگری بکهن ‪ ،‬ئهو‬
‫بروایهی ئهو پێداگریی لهسهر دهکرد بریتی بوو لهوهی که هێزی سهربازی‬
‫بنهماو ستونی هێزی سیاسیه ‪ ،‬سامانیش ئهم هێزهی سیاسی تهواو دهکا ئهمیش‬
‫تهنها ئهو کاتهی هێزی سیاسی دهبێته هێزی سهربازی ‪.‬‬

‫گیانی سهربازی بنچینهی هێزه‬

‫‪---------------------------‬‬
‫له تێبینیهکانی مکیافیللیدا زیتر له مانایهک به پهیوهندیهکانی نێوان هێزی دارایی‬
‫و هێزی سهربازیمان پێدهبهخش ‪ ،‬ههستی بهو چاکانه دهکرد که کاری‬
‫سهربازی پێسیتی پێیهتی و له ههمان کاتیشدا لهگهڵ ئاراستهکانی بازرگانیدا‬
‫نایهوه ‪ ،‬پێیوابوو که ئاراستهو گیانی ئاشتیخوازانهی ئیتالیهکان له سهدهی‬
‫پانزهههم ‪ ،‬بونه هۆکاری گهشهنهکردنی گیانی سهربازیی راستهقینه‪ .‬ئهمهشی‬
‫بۆ رون بوهوه که ئهو گیانی ئاشتیهی ئیتالیهکان پهیوهندیی به بهرژهوهندیه‬
‫بازرگانیهوه ههیه ‪ .‬له یهکێک له نامهکانیدا که بۆ هاورێیهکهی بهناوی فیتوری‬
‫دهنوس ‪ ،‬تیایدا راستی ناخی خۆی بۆ دهردهخا و دهڵی‪:‬‬
‫( بهراست ئهوهیانم لهسهرخۆم بۆ دهرکهوت‪ ،‬که من ناتوانم گفتوگۆلهسهر‬
‫خوری وههریرو قوماش بکهم ‪ ،‬بۆیه بۆمن زهروره لهسهر سیاسهت بدوێم ‪،‬‬
‫واته یا دهبوایه من بێدهنگ بم یا دهب لهسهر ئهو بابهته بدوێم) ‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫بهرای ئهو‪ ،‬کاریگهری رۆلی دارایی لهسهر ئهقلیهتی فلۆرهنسیهکان بوه مایهی‬
‫دارمانی سیاسی لهو والته‪.‬‬
‫لهو دهولهتهی که بتهوێ بگهیته پۆسته سیاسیهکان و چاوت بریبێته گهیشتن به‬
‫ئاستی سیاسیهکی باال‪ ،‬دهب بهرژهوهندیه سیاسیهکان سیمای ههمو شتێکیانت‬
‫داپۆشیب وباڵی بهسهر ههموو چاالکیهکانت داکێشاب ‪.‬‬
‫بههۆی کهمی زانیاری لهسهر فهرماندهو سهربازه کرێگیراوهکان رهخنهی‬
‫له شێوازی هونهری جهنگی ئیتالیهکان گرت و داوای گیانی قوربانیدانێکی‬
‫زیاتری لێکردن ‪.‬‬
‫توانهوه و نهبونی گیانی فیداکاری ‪ ،‬وهکو لێی تێگهیشتبم لهئهنجامی‬
‫چاوبریهنه دهستکهوته تایبهتیهکانی ئهو خهلکهوه بون‪ ،‬بهرژهوهندیه تایبهتی‬
‫وداراییهکان بهسهر ئهوانیتردا زاڵ ببون ‪ .‬هیچ کاتێک ناتوانی سوپایهکی ئازاو‬
‫ههمیشه سهرکهوتوت ههب ‪ ،‬ئهگهر ئهو سوپایه بهرژهوهندیهکانی گهلی‬
‫نهپاراستب و نهیخستبێته سوروی بهرژهوهندیهکانی خۆی و دلسۆزیی بۆ‬
‫نیشتمان نهب ‪ .‬ئهو سوپایهی ههردهم سهرکهوتوه دهب هی گهلێک ب که‬
‫ههمیشه ئامادهی قوربانیدان وگیان بهخشینی ههب له پێناو ئازادی وبروا‬
‫سیاسیهکان ‪.‬‬
‫دهتوانین به ئاسانی له بنهرهتی مهبهست و راکانی مکیافیللی بۆ چاکسازی‬
‫سهربازی بگهین ‪ ،‬له رێگهی گفتوگۆ رهخنهییهکانی پێشویدا‪ ،‬ئهو لهگهل‬
‫دروست کردنی سوپای پیاده بوو‪ ،‬لهسهر بنهمای خزمهتی سهربازیی به‬
‫‪ ،‬ئهم جۆره رێکخستنه سهربازیهش پیویستی به‬ ‫زۆر(زۆرهمل )‬
‫چاکسازییهکی سیاسی ههیه ‪ ،‬ئهگهر به گیانێکی نوێ جۆش نهدرێ مومکن نیه‬
‫سهرکهوتو ب ‪ ،‬دواتر ئهوانه حوکمی خۆیان دهکهن باشتر دههتوانن شهر بکهن‬
‫چونکه بهرگری له خۆیان و بونی خۆیان دهکهن‪ ،‬بهم جۆره مهبهستی مکیافیللی‬
‫ئهوه بوو که دهب پهیوهندیهکی توند و تۆل له نێوان دیموکراسی وسوپایهکی‬
‫پیادهی سهربازه بانگکراوهکان ههب ‪.‬‬
‫لهگهل ئهوهشدا خوێندنهوهی کتێبی هونهری جهنگ ‪ ،‬واته کتێبه سهرهکیهکهی‬
‫مکیافیللی لهسهر پرسه سهربازیهکان ‪ ،‬دهب توشی شۆکت بکا ‪ ،‬چونکه لهم‬
‫کتێبهدا ئێمه ئهو ههنگاوو رێنمایانه نابینین که لهو سهردهمه ناسکه پر له‬
‫روداوهی سهدهی شانزهم بۆ جێبهج کردن وپیاده کردنی راو بۆچونهکانی که‬
‫باسێکی راستهقینهی چۆنێتی جهنگ دهکا ‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫مکیافیللی بهرههم و لهدایک بوی چهرخی رێنسانس بوو ‪ ،‬بۆ سهلماندنی‬
‫راستی راو بۆچونهکانی‪ ،‬ئهوه رون دهکاتهوه که راکانی گونجاون بۆ دونیای‬
‫کۆن‪ .‬بههێزترین خالی سهلماندنی بیردۆزهکانی ئهوه بوو که سوپای رۆمانی‬
‫سوپایهکی پیادهی سهربازه بانگکراوهکان بوو ‪ .‬بۆیه تا رادهیهکی دوور وهکو‬
‫رونکردنهوهی مهشق و فێرکاریهکانی سوپای رۆمانی بوو ‪ .‬زۆربهی نمونه‬
‫بهکارهێنراوهکانیش له مێژوو نوسه کۆنهکانی وهرگرتبوو وهکو ‪ ،‬لیفی ‪،‬‬
‫بولیبیوس‪ ،‬و السایی هونهری سهربازیی کالسیکی کردبوهوه ‪ ،‬کتێبهکهی زۆر‬
‫بهسادهیی و ئاسانی نوسرابۆوه‪ ،‬وهکو ئهوهی بۆ ئهو سهردهم نوسرابێتهوه تا‬
‫لیی تێبگهن ‪.‬‬
‫سهرچاوه سهرهکیهکهی نوسینی ئهو کتێبهی‪ ،‬ڤیجتییوس بوو ‪ ،‬ئهو‬
‫سهرچاوهشی بایهخی بهم بابهتانه دهدا ‪ :‬بژاردنی پیاوهکان‪ ،‬مهشق‬
‫وئامادهکردنی سهربازهکان ‪ ،‬وێنهکانی جهنگ‪ ،‬دواتر ههندێک لهو روداوه‬
‫جۆراو جۆرانهی که شیاوی نمایشکردن بن بۆ راهێنانه سهربازیهکان و سودیان‬
‫ل وهرگرن له کاتی ئۆپهراسیۆنه سهربازیهکاندا ‪ ،‬تهنانهت له شێوازی‬
‫رێکخستن و دارشتنی کتێبهکهشی دا مکیافیللی ههمان رێچکهی ڤیجتیوسی‬
‫گرتبوه بهر‪ ،‬بۆیه مرۆڤ دهتوان بل یهکێک له هۆکارهکانی پشتگوێ خستنی‬
‫کتێبهکهی مکیافیللی ئهوه بوو که به کۆپیکراوی دهقه ئییتالیهکه دهزانرێ یا‬
‫وهکو نوێکراوهی ههمان دهق دهبیندرا ‪.‬‬
‫مکیافیللی ههندێک جار لهسهر شێوازی نمونه کالسیکیه الساییکهرهوهکه‬
‫نهدهما ‪ ،‬وهکو نوێکردنهوهی هونهره سهربازیه کۆنهکهی لێدههات‪ ،‬پێدهچو که‬
‫ئهمهی به ئهرکی خۆی زانیب ‪ ،‬ئهم سیمایهی بۆ خۆی به زهرور دهزانی بۆیه‬
‫بهم شێوهیه دهبوو ‪ .‬لهم روهوه دیارترین خالی گۆران و لهیهک چونی ئهو‬
‫شێوازهی که السایی ڤیجتیوس بکاتهوه ئهو چارهسهریه وشیاریانه بوو که‬
‫گرنگی به جهنگ بدا ‪.‬‬
‫بهالم به پێچهوانهی ڤیجتیوس که به کورتی باسی لهم بابهته کردوه ‪ ،‬باسکردن‬
‫له جهنگ زۆربهی روبهرهکانی کتێبی هونهری جهنگ هی مکیافیللی گرتبوو ‪،‬‬
‫له کتێبی سێیهم دهبینین که به شێوهیهکی خهیالئامێز ههلوهسته لهسهر خالی‬
‫ستونی ئهو کتێبه دهکا ‪ ،‬ههردووکتێبی یهکهم ههمووی لهسهر چۆنیهتی دهست‬
‫نیشان وبژاردهکردنی سهربازو مهشق و راهێنانهکانی دهکا ‪ ،‬باس لهوه دهکا‬
‫ئاخۆ چۆن سوپایهکی باش وئاماده کراو دروست دهکهیت و بۆ کاری سهربازی‬
‫بهکهلک بێت؟ له مهیدانی شهرا سهرکهوتن بهدهست بێن ‪ ،‬یا به مانایهکی تر‬
‫‪78‬‬
‫بلێین ناوهرۆکی ههردوو کتێبهکهی تر ههمویان لهسهر جهنگ و بابهتهکانی‬
‫پهیوهست بهم تهوهرهوه بوون ‪.‬‬
‫ئهوکاتهی باسهکان لهسهر جهنگ کۆتاییان دێ ماندو بونهکان دهههسێنهوه ‪،‬‬
‫مهبهستی لهم کتێبانه( سیستهمی هاتوچۆ و پازگادانان و خۆ توند کردن ) بوو‬
‫ئهم پرسانهی لهو کتێبانه زۆر به رونی له دیراسهیهکدا چارهسهر کردون که‬
‫پهیوهندیهکی الوازیان له نێواندا ههبوو ‪ ،‬بهم شێوهیه ناراستهوخۆ جهنگ‬
‫بهشێکی زۆری ئهو کتێبانهی گرتبوهوه ‪ ،‬وێرای ئهمهش گرنگی وبایهخی شهر‬
‫لهو کتێبانه برگهی تایبهتی بون‪ ،‬لێرهو لهوێ خوێنهر بهدیی دهکردن ‪ ،‬تێیاندا‬
‫هاتبو ‪ ،‬لهوکاتهی فهرمانده شهرهکه دهباتهوه ههموو ههڵهکانی دهسرێنهوه وتهنها‬
‫سهرکهوتنهکهی بۆ دێته ئهژمار‪ ،‬ئهم سهرکهوتنه دهبێته ئهو نهخشهیهی که‬
‫سوپاکهی بۆ ئاماده کردبوو بهم ئهنجامهی گهیاند ‪ ،‬بۆیه ئامادهکردنی سهرباز‬
‫وپێکهێنانی سوپا به شێوهیهکی پهروهرده و مهشقپێکراو به پرهنسیپه‬
‫سهربازیهکان‪ ،‬بۆ ئهوهیه سوپایهکی چاک و به توانای ههب له روبهرو‬
‫بونهوهی لهگهڵ دوژمندا له پێناو بهدهست هێنانی ئهنجامێکی باش ‪.‬‬
‫جگه لهمه ‪ ،‬ناتوانی خۆت له ئهنجامی شهر دور خهیتهوه ‪ ،‬شهرێک که‬
‫دوژمن بریاری لهسهر دهدا فهرمانده ناتوان خۆی ل دورخاتهوه ‪ ،‬ههروهها‬
‫ئهو شوێنهی دوژمن بریاری ئهنجامدانی شهرهکهی لهسهر دهدا ئهمهشیان‬
‫فهرمانده ناتوان خۆی ل دورخاتهوه‪ ،‬بۆیه دهب ههردهم ئامادهباشیی بۆ ههر‬
‫ئهگهرێک ههب تهنانهت ئهگهر لهو ئهگهر وبریارانهی دوژمن بریاری لهسهر‬
‫دهدا توشی ههڵهش بێیت دهب روبهروی بیتهوه ‪ ،‬ئهمهشت له بیر نهچ لهو‬
‫کاتهی هاون داهێنراوهو لهم شهرانه بهکاری دههێنن ‪ ،‬شورهو قهالکانیش‬
‫سودیان نهماوه بۆ راگرتنی هێرشهکانی دوژمن‪.‬‬
‫شهر تهرازوو پێوهری جهنگه ‪ ،‬دهتوانین گهلێک سود لهو بۆچونانهی‬
‫مکیافیللی وهرگرین که لهم کتێبانهیدا لهسهر جهنگ هاتون ‪ ،‬به دڵنیاییشهوه ئهو‬
‫شێوازهی بههۆیهوه چارهسهری شهری کردوه له بهشی سێیهمی کتێبهکهدا‬
‫(هونهری جهنگ) نیشانهی ئهوهیه‪ ،‬مکیافیللی بایهخی بهم بهشهی کتێبهکه داوه‬
‫‪ ،‬لهم بهشهدا به رونی باس له رێگه چارهکانی شهر دهکا ‪.‬‬
‫مکیافیللی زۆر بهرونی باس لهو دهستهواژهیه دهکا که ئیمرۆ به جۆرێک له‬
‫مێژووی کۆن دهناسرێ ‪ ،‬باس له چۆنیهتی رێکخستنی سوپا و سهرباز وهێزی‬
‫پیاده که هێزه بنهرهتیهکهیه دهکا‪ ،‬باس له چۆنیهتی دابهش کردنی سوارهکان دهکا‬
‫‪ ،‬دابهش کردنیان لهم بهرو ئهوبهری رێگا ‪ ،‬چۆن کاتێک دهست دهکرێ به‬
‫‪79‬‬
‫تهقه کردن دواتر هاون هاوێژهکان بۆردومانی مهیدانهکه دهکهن لهوکاتهی‬
‫هێزی خۆیانی تیا نهماوه و روبهرو بونهوهکه دهبێته دورهاوێژی ئهوکاتیش‬
‫شهره راستهقینهکه دهستی پێکردوه ‪.‬‬
‫ئهوسهربازانهی ههلگری رمه درێژهکانن له ریزی پێشهوه فشار دهخهنه سهر‬
‫دوژمن ودهیانشکێنن ‪ ،‬ئهوکاتهی مهوداکانی نێوانیان کورت دهبێت و سوپاکه‬
‫شوێنی خۆی دهگرێ و شیر وهشێنهکان یاخهی یهکتر دهگرن ‪ ،‬ئهوکاتانه کاتی‬
‫ناسک ویهکالکهرهوهن ‪ ،‬چونکه زیانی مهزن له یهکتر دهدهن و سهرهکهوتن و‬
‫ژێر کهوتن لهسهر دهستی ئهوان دهب و تواناو زیرهکی و ئازایهتی رۆلی خۆی‬
‫دهبین ‪ ،‬کاتێک زیانهکانی کوشتن وبریندار کردن کهلهکه دهکهن‪ ،‬سهیر دهکهی‬
‫دوژمن له الی راست و چهپت رادهکا ومهیدانی شهر بۆتۆ جێدههێل ‪،‬‬
‫ئهوساتانه ساتی سهرکهوتنن بهمهش شهرهکه دهبهیتهوه ‪.‬‬
‫ئا بهم ووشانه مکیافیللی کۆتایی به باسکردن لهسهر شهر دهکا ‪ ،‬لهراستیشدا‬
‫ئهمه باسی راستی روداوێک نیه بهالم وهکو گێرانهوهی بهسهرهات‬
‫وچیرۆکێکی شهر وایه که بینهرێک باس له روداوێک بکا و ههلسهنگاندنی‬
‫خۆی بۆی ههب ‪ ،‬بههۆی ئهوهی شهر بینراوه بۆکهسێک له ناوی نهب وله‬
‫دورهوه سهیری بکا وهکو ئهوه وایه که پێشتر ئهم شانۆگهریه وێنهی بۆ‬
‫کێشراب ‪ ،‬قۆناغهکان یهک له دوای یهک دێن تهنها دهمێنێتهوه ئهنجامهکهی‬
‫ئهگهر وهکو دارشتنهکه نهب ‪ ،‬چونکه ئهمه گرهنتیی نیه ههرالیهک سهرکهوتن‬
‫بۆ خۆی دادهن ‪ ،‬بهل کو ههموو تهقدیراتهکان وهکو خۆیان نهیهن ؟ هۆکاری‬
‫ئهم نهزانینی ئهنجامانه مکیافیللی بۆئهوه دهگێرێتهوه که شیکردنهوهی پرۆسهی‬
‫سهربازی له قۆناغی سهرهتایی داب ‪ ،‬دهڵ ‪:‬‬
‫(شیکردنهوهکان له قۆناغی سهرهتایی دابون بۆیه نوسهران بهر له رودانی‬
‫شهرهکان ناتوانن ئهنجامهکهی بزانن) ‪.‬‬
‫مکیافیللی شهری بهو کاره شوبهاندوه که ئامێرهکان به رۆنی زهیت‬
‫چهورکراب بۆ ئهوهی به چاکی کار بکا ‪ ،‬ئهم ههلسهنگانده زۆر له راستی‬
‫بهرێوه چونی شهرهوه نزیکه ‪ ،‬چهنکه لهو سهردهم شوێنێک نهبوو بۆ داهێنانی‬
‫هێز ‪ ،‬ههرکاتهی شهر دهستی پێکرد و سهربازهکان دابهزینه مهیدانی شهرو‬
‫دهستهو یهخه کهوتنه نێو شهر‪ ،‬ئهوکات ناکرێ هیچ مانۆرێکی سهربازی ئهنجام‬
‫بدهیت‪ ،‬چونکه ئهوکاتهت بهدهستهوه نیه بۆ ئهنجام دانی ئهم جۆره‬
‫ئۆپهراسیۆنانه ‪ ،‬ئهوهی لهوکات دهتواندرێ بکرێ ناردنی هێزێکی پشتیوانه بۆ‬
‫هێلی دواوهی سوپا بۆئهوهی ببێته هێزێکی پالهپهستۆ بۆ هێزهکهی پێشهوه تا‬
‫‪80‬‬
‫بهردهوامی به هێرشهکان بداو سهرکهوتن مسۆگهر بکا ‪ ،‬بۆیه مهشقی‬
‫سهربازی لهم کاتانه رۆلی خۆیان دهبینن دهتوانن جوله له هێزهکانی دوژمن‬
‫ببرن دسپلینی سهربازی و رێنماکانی به وردی جێبهج بکهن ‪ ،‬لهم بواره به‬
‫نمونه (فروند‪-‬سبرج) له مهشقپێکهره بهناوبانگهکان بوو‪ ،‬ئهم ناوبانگیهشی له‬
‫جێبهج کردنی ووردهکاریهکانی مهشق و راهێنان ی سهربازی وهرگرتبوو که‬
‫فێری سهربازهکانی دهکرد‪.‬‬

‫گرنگی رێکخستنی سوپا له شهردا ‪ ،‬الی مکیافیللی‬

‫‪---------------------------- --------------------‬‬

‫یهکێک لهو بابهتانهی مکیافیللی گرنگیی پێدهدا‪ ،‬پرسی توندو تۆڵ کردنی سوپا‬
‫بوو له کاتی شهردا ‪ ،‬به دیدی ئهو توند و تۆلکردنی سوپا له ههموو روێکهوه‬
‫گرنگترین پرسی جهنگه ‪ ،‬بۆیه هیچ کاتێک له بیری نهدهکرد له کهمرتین‬
‫دهرفهتا باسی لهم بابهته بکردبایه ‪ ،‬ئهوکاتانهی ئاماژهی به سوپا باشهکان دهدا‬
‫دهیوت له بیرتان نهچ ئهم سوپایه بۆیه ئهم خهسلهته باشانهیان ههیه چونکه‬
‫توند وتۆل و دسپلینی سهربازیان تهواوه بۆیه سهربازهکان بهم شێوه ئازان و‬
‫شهرهکانیش دهبهنهوه ‪ ،‬دهیوت کهم مرۆڤ ئازان بهالم رێکخستنی سوپاو‬
‫دسپلینهکانی وادهکهن سهربازێکی زۆر ئازابن‪ ،‬کهوهیه پشت بهستن به دسپلین‬
‫وتوندو تۆلکردنی سوپا باشتره له پشت بهستن به پیاوی ئازا ‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫کێشهی رێکخستن توندو تۆلکردنی سوپا بۆ مکیافیللی دوو دیاردهی جیا‬
‫بوون‪:‬‬
‫یهکهمیان ‪ /‬به زهروری دهزانی که سهرباز دهب مهشقی لهسهر چۆنیهتی چهک‬
‫و بهکارهێنانی بکرێ و دواتر بگهرێتهوه سهر کارهکهی له ناو یهکه‬
‫سهربازیهکهی‪ ،‬چونکه ئهوان دهب شارهزاییان ههب لهسهر چهکهکانیان‬
‫وپاراستنی ریزی سوپاکهو گوێ رایهلیان بۆ فهرماندهو بهرپرسهکانیان و‬
‫جێبهج کردنی فهرمانهکانیان‪ ،‬چ لهکاتی پشودان یا لهکاتی روبهروبونهوهو‬
‫جهنگین له مهیدانی شهر‪.‬‬
‫دووهمیان ‪ /‬که گرنگتره‪ ،‬ئهویش توندو تۆلی سوپایه ‪ ،‬ئهم پرسه ماوهی دوو‬
‫سهده جێی مشت ومر بووه ‪ ،‬ئهمهش خۆی له م ههنگاوانه دهبینێتهوه ‪ ،‬دابهش‬
‫کردنی سوپا بۆ سهر چهند یهکهیهکی تهکتیکیی بچوک بۆئهوهی هێزه‬
‫مهزنهکهی سوپا بتوان به ئاسانی و ب گرفت جوله بکا ‪.‬‬
‫له نهخشهسازی جهنگیشدا مکیافیللی به دروستی دهزان که له مهیدانی شهر‬
‫سهربازهکان بهسهر س ریزدا دابهش بکرێن بۆئهوهی ئهگهر ریزی یهکهم‬
‫سهرکهوتنی بهدهست نههێنا ریزهکهی تر بچێته هانایهوه ‪ ،‬بۆ ئهم بابهته‬
‫سیستهمی (لجین) ی رۆمانیی پ باش بوو‪ ،‬ئامۆژگاریان دهکا تا لهسهر ئهو‬
‫سیستهمه برۆن ‪ ،‬ئهمیش بریتی بوو له دروست کردنی مهزنترین هێز له‬
‫بهتالیۆنی هاون هاوێژ و له نزیکهی شهش تا ههشت ههزار سهربازی پیاده ‪،‬‬
‫ئهم بهتالیۆنهش دابهشی سهر ده بهش بکرێ ههر بهشێکیان به فهرماندهی‬
‫ئهفسهرێک ب ‪ ،‬لهم روانگهیهوه رادهسپێرێ که ژمارهی سوپا له پهنجا ههزار‬
‫زیاد نهکا‪ ،‬چونکه زۆربونی سهرباز لهم ژمارهیه زیاتر توشی نارێکی و‬
‫شلهژان دهب و کۆنترۆلکردنی به ئاسانی ناکرێ ‪،‬تهنانهت له نێو سهربازه توند‬
‫وتۆلهکانیشدا ههراو گێرهشێوێنی دروست دهب ‪.‬‬
‫ئهمه وهکو نمونه بۆمان دێنێتهوه ‪ ،‬له مێشکی مکیافیللیدا وێنهیهکی تهواو‬
‫ودروست بۆ ژمارهو چۆنیهتی سوپای ههردهولهتێک به جیا ههبوو ‪ ،‬له‬
‫راستیدا ئهمه بیرکردنهوهی مکیافیللی بوو لهسهر رێکخستنی سهربازی ‪ ،‬ئهگهر‬
‫ههندێک جار زیاد له پێویست باس له بابهتێک دهکا زۆری لهسهر دهنوس ئهمه‬
‫نیشانهی ئهوهیه که به زهروری دهزان بنهماو رێنمای باش بدۆزێتهوه بۆ‬
‫چارهسهریهکی تهندروست ‪.‬‬
‫بهلکو ههندێک جار گومان دهکهونه سهر ئالیهتی جێبهجێکردنی بیرو راکانی و‬
‫له پراکتیزهکردنی بیردۆزهکانی بهگومان دهبن‪ ،‬بهالم ئهمهی بهوه چارهسهر‬
‫‪82‬‬
‫کردوه که وێنهیهکی رونی به خشیوهو له کتێبهکهیدا وهکو دیالۆگ چارهسهری‬
‫ئهم پرسه دهکا‪ ،‬ئهم گفتوگۆیه له باخچهی خانهوادهی (رۆچالی) ئهنجام دراوه ‪،‬‬
‫ئهم شوێنه به کۆبونهوه بهناوبانگهکان و گفتوگۆکانی زاناو سیاسهتمهداران‬
‫بهناوبانگ بوه که ههردهم لهم شوێنه بۆ ئهم مهبهستانه لهوێ دانیشتنیان ئهنجام‬
‫داوه ‪.‬‬
‫له راستیدا ئهم دیده دیدێکی ئهفالتونیانهیه ‪ ،‬چوونکه ریزی بۆ رۆمانیهکان‬
‫ههبوه ‪ ،‬ئهم ریزلێنانه له ههموو الپهرهکانی ئهو کتێبه بهدی دهکرێ ‪ ،‬بهالم ئهم‬
‫راستی گوتنه دلهراوک و کێشمهکێشمی بۆ خوێنهر دروست کردوه ‪ ،‬چونکه‬
‫لێیان گوم دهب نازانن ئهم پیاوانهی گفتوگۆدهکهن لهسهردهمی رێنسانس دهژین‬
‫و باس لهوکات دهکهن یا باس له سهردهمی کۆن دهکهن؟ ئهم رایانه دهربری‬
‫ئێستان ‪..‬یا له رابردوو وهرگیراون؟‬
‫بۆیه دهتوانین بهکورتی بلێین ئهو راو بۆچونانهی له کتێبی هونهری جهنگ دا‬
‫هاتون ‪ ،‬روخسارێکی نادیاریان ههیه وئاراستهی ئامانجی کتێبهکهش دیار نیه ‪.‬‬

‫مکیافیللی له کتێبی (هونهری جهنگ) دهبێته مهرجهعێکی بنهرهتی‬

‫‪--------------------------------------------------------------‬‬

‫کتێبی هونهری جهنگ خهریکه دهبێته مهرجهعی سهربازی ‪ ،‬له سهدهی‬

‫شازدهههم زیاتر له حهوت ههزار دانهی ل چاپ کراوه و وهرگێردراوهته سهر‬
‫زۆربهی زمانه ئهوروپیهکان ‪( ،‬مونتانی) پێی وایه له دوای قهیسهر و بولبیوس‬
‫و کومنییس ‪،‬مکیافیللی له سهرچاوه باوهرپێکراوهکانه بۆ کاروباری سهربازی ‪،‬‬
‫لهگهل ئهوهی ئهو گۆرانکاریهی له شێوازی سهربازی له سهدهی حهڤدهههم‬
‫رویدا‪ ،‬بوه مایهی ئهوهی ئهو کتێبه بێته پێشهوهو بهرچاو ب ‪ ،‬ئهوکات‬
‫مکیافیللی دهبێته سهرچاوهی زانیاری و هونهری سهربازی و رێکخستنهکانی‬
‫بۆ ئهم مهبهسته‪ ،‬ئهم دهست وئهو دهست دهکرێ ‪ ،‬له سهدهی ههژدهههم مارشال‬
‫(دی ساکس) پشت بهم کتێبه دهبهست له نوسینی کتێبێکی له ‪ ، 4313‬ههروهها‬
‫‪83‬‬
‫(جاروتی) وای دهبین هیچ پێوسیت به بهلگه ناکا که مکیافیللی (فریدریک ی‬
‫مهزنی ) فێری ئهو شهرانه کردوه که ههموو ئهوروپای سهرسام کرد ‪ ،‬دیسان‬
‫(جیفرسون) ئهم کتێبه له کتێبخانهی خۆی دادهن ‪ ،‬ئهوکاتهی له ‪ 4149‬شهری‬
‫ئهمریکا رودهدا بههۆیهوه زیاتر بایهخ بهو کتێبه دهرێ وله ئهمریکا چاپێکی‬
‫تایبهتیی بۆ دهکرێ ‪.‬‬
‫بهالم له سهدهی نۆزدهههم ئهوکاتهی مکیافیللی وهکو هزر مهندێک ناو‬
‫دهردهکا کتێبی هونهری جهنگ و هزرمهندی سهربازیهکهی بهرهو کاڵ بونهوه‬
‫دهچ ‪ ،‬تا ئێستاش ههندێک کهس وای دهبینن که ئهو بوو درکی به جهنگی نوێ‬
‫کرد‪ ،‬ئهو جهنگهی شۆڕشی فهرهنسی بهدوای خۆیدا هێناو بههۆیهوه خزمهتی‬
‫سهربازیی بهزۆر به یاسا کرا‪ ،‬بهالم زۆرکهسیش شکستی مکیافیلیان‬
‫دهوروژاند لهوهی لهکاتێکا با س له مهشق وراهێنانه کانی رومانی دهکا کهچی‬
‫نهیتوانیوه بایهخی هاون لهم بواره به دروستی بپێک ‪ ،‬دهلێن ئهمه نیشانهی‬
‫ئهوهیه شارهزایی کهمی له روالهتی کاروباری سهربازی ههیه‪.‬‬
‫بهلکو لهم ههموو ملمالنێیانه‪ ،‬بکرێ بڵێین الیهنێک ههموی راسته یا الیهنێک‬
‫ههمووی ههلهیه ‪ ،‬بۆ نمونه مکیافیللی بانگهشهی بۆ خزمهتی سهربازیی‬
‫زۆرهمل دهکرد ‪ ،‬ههرچۆنێکی ب ئهم بۆچونه به دید وپێوهری گۆرانکاریه‬
‫نوێکان‪ ،‬بۆچونێکی سهرسورهێنهره‪ ،‬زیاتر لهوهی رهتی بکاتهوه‪ ،‬پێداگری‬
‫دهکا که مکیافیللی کهم و کوریی ههیه له شارهزایی ئهو سهردهم ‪ ،‬چونکه‬
‫کاتێک ئێمه شیکردنهوه بۆ هێزه سیاسیهکانی ئهوکات دهکهین روبهروی‬
‫سهرههلدان وبوژانهوهی هێزی دارایی ودهسهالتی میرهکان دهبینهوه ‪ ،‬ئهمانهش‬
‫ههمووی ئاماژهن بهوهی پاشهرۆژ هی سوپای پیشهوهره ‪ ،‬لهم روانگهیهوه ئهو‬
‫بۆچونهی لهگهل ئهوهدابوو سوپایهک له خهلک دروست بکرێ وهکو سوپاکهی‬
‫رۆمانی‪ ،‬دهتوانین بلێین تهنها خهونێکی جوان بوو زیاتر نا‪.‬‬
‫له الیهکی تریش دهتوانین بلێین بایهخ نهدانی مکیافیللی به هاون‪ ،‬سهرچاوهی‬
‫له زانیاریی راست ودروست وهرگرتوه ‪ ،‬چونکه وێرای ئهو داهێنانه هونهریه‬
‫سهربازیه نوێیانه هێشتا رهگهزه بنهرهتیهکانی جهنگ رۆلی خۆیان لهدهست‬
‫نادهن ‪ ،‬دواتر راسپاردهی مکیافیللی به السایی کردنهوهی شێوازی رۆمانی‬
‫تهنها ئۆپهراسیۆنێک بوو بۆ ئێمه ‪ ،‬له راستیدا لیجیون ی رۆمانی بوو له سهدهی‬
‫شازدهههم چاکسازی سهربازیی لهسهر کرا‪ ،‬لهو وچاکسازیانهش به نمونه‬
‫ئهوهی فرهنسوای یهکهم پادشای فرهنسا دوای ئهویش ئهو چاکسازیانه بون که‬
‫موریس ئهمیر ناسو ئهنجامی دابون ‪ ،‬مۆریس بوو سیستهمێکی یهکگرتوی‬
‫‪84‬‬
‫سهربازیی بۆ هونهری سهربازی رۆمانی دانا وبووبه سیستهمیکی تهکتیکیی‬
‫یهکگتوی پیاده ‪ ،‬لهم سیستهمهیداو له مهشق و راهێنانهکانی السایی ئهوروپای‬
‫نهدهکردهوه ‪ ،‬بۆیه شێوازهکانی رۆمانی ههرگیز کاریگهری خۆیان ههبوو له‬
‫ههر گۆرانکاریهکی نوێدا ‪ ،‬بهم شێوهیه دهتوانین گفتوگۆ لهسهر بۆچونهکانی‬
‫مکیافیللی بکهین که هیچ کاتێک کۆتاییان نایه ‪.‬‬
‫له راستیشدا ههلهیه ئهگهر ههلسهنگاندنی بیردۆزه سهربازیهکانی مکیافیللی له‬
‫روی سودی راستهوخۆییهکانهوه ببینین ‪،‬ههلسهنگاندن وپێوهری راست بۆ ئهم‬
‫ههلسهنگاندنانه ئهوهیه ‪:‬‬
‫ئایا نمونهی هزرێکی نوێیه که له رێگهیهوه بتوانین باشتر له دۆخی‬
‫سهربازیی حالی حازر بگهین یان نا ؟ واته ریزلێنانهکه لهسهر بنهمای وهدهست‬
‫هێنانی بهرههم و تێگهیشتنه له دیارده گشتیهکان؟‪ .‬ههلوهسته تهنها لهسهر سود‬
‫وهرگرتن له بابهتی تایبهتی ‪ ،‬بهم شێوهیه دهکرێ ئاستی مکیافیللی له بواری‬
‫مێژوی هزری سهربازی ههلسهنگێنین و گرنگیی بزانین‪.‬‬
‫لهسهر مکیافیللی ئهوه یهکال بۆتهوه که یهکهم هزرمهندی سهربازیی نوێیه ‪،‬‬
‫بهالم یهکهم کهس نهبوه که بایهخی به کاروباری سهربازی داوه چونکه بهر‬
‫لهویش هزرمهندی تر ههبون بهالم نهگهیشتونهته ئاست ئهو ‪ ،‬چونکه مکیافیللی‬
‫گفتوگۆکانی سهربازیی بۆ ئاستێکی نوێ گواستنهوهو بنهماو لهیهک تێگهیشتنی‬
‫نوێی داهێنا که لهسهر ئهو بنهمایهوه ئهقلیهتی سهربازی و بیردۆزه جهنگیهکان‬
‫دروست ببن ‪ ،‬تهنها له رێگهی ئهو دوو کتێبهی دهتوانین را و بۆچونهکانی‬
‫ههلسهنگێنین و بهراوردیان بکهین لهگهل ئهوانهی بهر لهو ‪ ،‬ئهوسا بۆمان‬
‫دهردهکهوێ چۆن رێگه چارهی بۆ کێشهو گرفتهکان دۆزیوهتهوهو دیراسهو‬
‫توێژینهوهکانی ئهنجام داوه ‪.‬‬
‫پرسه سهربازیهکان بهشێکن له چاالکیه کۆمهالیهتیهکانی رهگهزی ئادهمیزاد ‪،‬‬
‫ئهمه هیچ گومان ههلناگرێ ‪ ،‬بۆیه دیراسهکانی ئهم پرسانه بۆ راگهیاندنی‬
‫دیراسه ئاینیهکانی سهدهی ناوهراست له گهل فهلسهفه کۆمهالیهتیهکان ئهژمار‬
‫کران ‪ ،‬بهتایبهت ئهو کهسانهی لهسهر ئاماژهکانی مهسیح بایهخیان بهم بواره‬
‫داوه ‪ ،‬وهکو السایی کردنهوهیهک کێشه سهربازیهکان بهشێک بون له بیردۆزه‬
‫سیاسیهکان ‪ ،‬دواتر ئهوانهی که هاتن بایهخیان به دیراسه سروشتیهکان دا‬
‫پێداگریان لهم بۆچونه کردهوه که بابهته سهربازیهکان بهشێکن له ژیانی سیاسی‪.‬‬
‫چونکه ئهوهنده پابهند و سۆزداری مێژوی رۆمانی بون‪ ،‬بینیان کاره‬
‫سهبازیهکان و مێژوی سهربازی گرنگترین پێداویستیی مهزنی مێژویی ومهزنی‬
‫‪85‬‬
‫سیاسیی دهولهت بون ‪ ،‬ههر بههۆیهوه رێنسانسی زانستی سروشتی و هونهری‬
‫بونه مایهی له دایک بونی ئهدهبێکی نوێ خاوهن روخسارێکی دیراسیی‬
‫هونهری ‪ ،‬بهم شێوه الیهنه هونهریهکان له زانستی سهربازی خوێندران وهکو‬
‫ئهندازیاری بیناسازی و فێربونی بهکارهێنانی چهک ‪ ،‬ئهمانه بونه بابهتی‬
‫گفتوگۆۆ توێژینهوه له زۆربهی لێکۆلینهوهکاندا ‪.‬‬
‫گومانی تیا نیه ئهم س ئاراستهیه کاریان له دروست کردنی بۆچونه‬
‫سهربازیهکانی مکیافیللی دا کرد ‪ .‬بهو رێزگرتنهش له کتێبی (فیجیتوس)‬
‫کهوهکو سهرچاوه ناسراوهو پێگهی ئهو کهسهش لله سهدهی ناوهراست که وهکو‬
‫کهسێکی به متمانه ناسرابو ‪ ،‬کاریگهری خۆیان ههبوو‪ ،‬دواتر باشترین دوو‬
‫کتێب لهسهر هونهری سهربازی له سهدهکانی ناوهراست ئهو دوو کتێبه بوون‬
‫که (ئهجیدیوکولونا ‪ ،‬کریستین دی بییزان) نوسیبویان‪ ،‬ههرچهنده له ناوهرۆکدا‬
‫ههردوکیان دوپات و جهختی کتێبهکهی (فیجتیوس) بون به کهمێک جیاوازی‬
‫بهمهبهستی گونجاندنی لهگهل رهوشی دهرهبهگایهتی ئهوسا ‪ ،‬بۆ ئهمهو بۆئهوهی‬
‫مکیافیللی لهگهل نوسینهکانی کتێبی فیجتیوس دا بێتهوه لهو سهردهم که تیایدا‬
‫دهژیا‪ ،‬دهبوایه ئهویش لهگهڵ ههنگاوو بۆچونهکانی کوالنا و کریستین دا یهک‬
‫ب ‪ ،‬ئهمهش به رونی دیاره که چۆن به ووردی باس له بهکارهێنانی چهک دهکا‬
‫و دواتر دێته سهر بابهتی خۆقایم کردن له هونهری شهڕو قهال دروستکردن که‬
‫ئاماژهن بۆ شارهزایی مکیافیللی له کێشهکانی ئهندازیاری سهربازی‪.‬‬

‫ئهوانهی بایهخیان به دیراسهکانی سروشتی ئادهمیزادی دا کاریگهری باشیان‬

‫بهسهر مکیافیللیهوه دیاره ‪ ،‬بالتینا له ساڵی ‪ 4141‬دهنوس دهڵ ‪:‬‬
‫(هیچ شتێک هێزی ئیتالیای الواز نهکرد بهقهدهر ئهوهی که پێویست کرا‬
‫مرۆڤه ئیتالیهکان ههمویان چهک بهکار بێنن ) ‪ ،‬بهر له مکیافیللی سیاسهتمهداره‬
‫فلۆرهنسیهکان وهکو (ماتیو بالمیری ‪ )4131-4114‬رهخنهیان له سهربازه‬
‫کرێگرتهکان گرتوه و بهرگریان له بیردۆزی (پرچهکک کردنی هاوالتیان)‬
‫کردوه ‪ ،‬ههروهها ئهوانهی بایهخیان به دیارسهکردنی سروشتی ئادهمیزاد دا‬
‫وهکو ( باتریکیوس‪ )4121-4141‬رایان سپارد که گرنگی به مهشقی‬
‫سهربازیی بهزۆر بدهن بۆ ههموو پیاوه تهمهن بچوکهکان ‪ ،‬هێرشیشیان کرده‬
‫سهر نیانی و تواندنهوهی گهنجان له نێو کۆمهلگا که لهو سهردهم ببوه باو ‪،‬‬
‫داخیشیان بۆ کهمبونی پالهوانان خواست له نێو ریزی سهربازیدا ‪ ،‬ئهمهشیان‬

‫‪86‬‬
‫گهراندهوه بۆ بالو بونهوهی گیانی بازرگانی که لهو سهردهم باو‪ ،‬بوو ببوه‬
‫مایهی ئاژاوهو نارهحهتی سیاسی له والت ‪.‬‬
‫له کۆتاییهکانی سهدهی چواردهههم‪ ،‬سالوتاتی(‪ )4114-411‬دهڵ ‪:‬‬
‫( سیاسهتی فلۆرهنسا ئهو جوامێرانه ئاراستهی ناکهن که چاوی گهشهو بهرهو‬
‫پێش چونیان ههبوو ‪ ،‬بهلکو له ژێر ئاراستهی بازرگانی دایه ‪ ،‬کاتێک بازرگان‬
‫وپیشهسازکار رقی دونیایان له جهنگ دهبێتهوه و به دوژمنی سهرسهختی‬
‫خۆیان دهزانن ‪ ،‬ئهوان ئاشتی وئارامیان دهوێ تا قازانج بکهن‪ ،‬له شهرو ئاژاوه‬
‫تهنها زیانیان پ دهکهوێ بۆیه رقیان له جهنگه ‪.‬‬
‫به پشت بهستن بهو پهیوهندیه رونانهی نێوان بۆچونهکانی مکیافیللی و‬
‫ئهوانهی بهر لهو لهسهر پرسه سهربازیهکان نوسیویانه ‪ ،‬دهتوانین ئهوه بلێین که‬
‫مکیافیللی له نوسینهکانیدا پشتی به بۆچون و زانیاریی نوسهرهکانی بهر له خۆی‬
‫نهبهستوه‪ ،‬چونکه ئهوهی له کتێبهکانی مکیافیللی دایه لهوانیتر بهدی ناکرێ‪،‬‬
‫راسپاردهو ناوهرۆکهکان لهیهک ناچن ‪ ،‬ئهو بایهخهی مکیافیللی به هونهری‬
‫سهربازیهوه داوه ‪ ،‬له ههموو ئهو خاالنهی تایبهتن به هونهری سهربازی له‬
‫هێزی پیاده‪ ،‬جێی رهخنه بونه الی مکیافیللی ‪ ،‬به نمونه کۆناتسانو له کتێبهکهیدا‬
‫که له سالی ‪ 4113‬چاپی کردوه دهڵ ‪:‬‬
‫( خهلکانی چهرخی نوێ سهربازی پیادهیان خۆش دهوێ چونکه له کاتی‬
‫شهردا بۆیان دهستخۆشن ‪ ،‬ئامۆژگاری فهراندهکانی کردوه ئهم جۆره شهرانه‬
‫نهکهن چونکه ههموو کاتێک ئهنجامهکان مسۆگهر نین ‪ ،‬ههروهها بتریسیون‬
‫دهنوس دهڵ ‪:‬‬
‫( سهرهرای ئهوهی ئازایهتی وشارهزایی له پرسه سهربازیهکان هاوکاری‬
‫فهرمانده دهکهن ‪ ،‬بهالم ههموو کاتێک بهخت ونسیب هۆکاری یهکال کهرهوهن ‪،‬‬
‫دواتر وهکو ئامرازێکی فره ئامانج سهیری شهریان کردوه) ‪.‬‬
‫لهگهڵ ئهمهشدا مهزنترین راستی ئهوهیه که مکیافیللی ئهم خاله کۆنه السایی‬
‫کهرهوانهی وهالنان وبه شتی تری گۆرینهوه ‪ ،‬لهم روهوه راو بۆچونی تازهی‬
‫پێشکهش کردن ‪ ،‬ئهو راو بۆچونانه‪ ،‬بهشه زهرورهکانی بهش به بهشی لهیهکی‬
‫دان ‪ ،‬له ئهنجامدا شێوازێکی نوێی له بیرکردنهوه دروست کرد که تهواوکهری‬
‫یهکتر بن‪ ،‬ئهمانهش ههمویان پشتیان به بۆچونهکانی مکیافیللی دهبهستن وبونه‬
‫هزری نوێی ئهو ‪ ،‬به دیدی ئهو ژیانی سیاسی ملمالن بوو له نێوان شانه‬
‫نوێکان که تازه دروست دهبن ‪ ،‬جهنگیش زهرورهتێکی سروشتییه بۆئهوهیه تا‬
‫بزاندرێ ئاخۆ دهولهت چۆن دهب بژی ؟ بهلکو ههندێک جار له نێوان گهشه‬
‫‪87‬‬
‫بون ونهمانا یهکالیی دهبێتهوه ‪ ،‬بۆیه رودانی جهنگ شتێکی حهتمی بوو‬
‫بۆئهوهی دوا بریار بدرێ ‪ ،‬شهریش باشترین شێوازی گهیشتن به بریاری‬
‫خێرایه چونکه ئهم بریارهیه والتی شکستخواردو دهخاته ژێر دلۆڤانی والته‬
‫براوهکه ‪.‬‬
‫بههۆی ئهو گرنگیه مهرکهزیهی جهنگهوه‪ ،‬ناب ئاراستهکانی بخهینه ژێر‬
‫رهحمهتی سودفه ‪ ،‬بهلکو دهب خۆمانی بۆ ئاماده کهین به جۆرێک بیر له‬
‫ههموو پێداویستیهکان بکرێتهوه تا سهرکهوتن مسۆگهر کهین ‪.‬‬
‫بۆیه ئامادهکاریی ورد بۆ جهنگ‪ ،‬تاقه رێگهی دروست کردنی سوپاو‬
‫سهرکهوتنهکانه ‪ ،‬ئهمه وا پێویست دهکا دوباره ئامرازه کۆنهکانی رێکخستنی‬
‫سهربازی بهسهر کهینهوهو پێداچونهوهیان بۆ بکهین ‪ ،‬دهبوایه زانستهکانی‬
‫سهربازی و پێویستیهکان ببنه بهشێک له گیانی سهربازی ‪.‬‬
‫ئهوکاتهی ئهوانهی بایهخیان به دیراسهکانی سروشتی ئادهمیزاد دهدا‬
‫ورهخنهیان له بیرمهنده هاو سهردهمهکانیان دهگرت‪ ،‬بهوه تاوانباریان دهکردن‬
‫که له روی پالهوانی سهربازیهوه کهم و کوریان ههیه و پالهوانیان بهرههم‬
‫نههێناوه‪ ،‬ئهمه له ئهنجامی ئهو روداوانهوه بوو که دواتر رویاندان ‪ ،‬له‬
‫راستیشدا ئهمانه ئاراستهی نا تهندروست بون که دژی بابهته رهسهنهکه بون ‪،‬‬
‫بهالم ئهگهر سهیرێکی بیردۆزهکانی مکیافیللی وراو بۆچونهکانی بکهین‬
‫دهبینین ههندێکیان ههندێک بههێز دهکهن وتهواوکهری یهکترو لهیهک‬
‫بهستراوهن ‪ ،‬له ناوهرۆکیشدا بنهمای فهلسهفهی گشتیی سیاسهت وجهنگ پێک‬
‫دههێنن ‪.‬‬
‫بۆیه هێزو رهسهنایهتی دیراسهکانی مکیافیللی ‪ ،‬له فراوانی بنهماو‬
‫رهسهنایهتیی دایه ‪ ،‬سهرجهم کێشه سهربازیهکانی له یهک بازنهدا کۆکردۆتهوه ‪،‬‬
‫له راستی پهیوهندیه ناوهخۆییهکانی هونهری سهربازیی جهنگ وپهروهردهی‬
‫سهربازی و رێکخستنی سیاسی دهکۆلێتهوه ‪ ،‬بۆ ههلسهنگاندنی ئهو سهردهم‬
‫دهڵ ئهو دۆخه مێژوییهی لێی لهدایک بوه دهستکهوتی باشی وهدهست هێناوه ‪،‬‬
‫ئهگهر ئهو بۆچونه نوێانهی روداوی سیاسی نهبونایه که ئهنجامهکهی پرۆسهی‬
‫رێنسانس سهرههلدهدا‪ ،‬ئهوا ئهم دیده وردهمان لهسهر رهوشهکه نهدهبوو‪ ،‬بهالم‬
‫گومان لهوه دا نیه که هزری سهربازی له سهردیارده نوێکانی سهربازیی ئهو‬
‫سهردهم بریتی بون له چهکی نوێ و دروست بونی یهکهی پیاده ‪ .‬زهرور بوو له‬
‫روانگهی ئهو دۆخه نوێیه ههموو ئهگهرهکان بخرێنه سهر مێز ‪ ،‬بهالم گومان‬
‫لهوهدا نیه له سهردهمێک که یهکسانی کۆمهالیهتی بهرقهرارب دهب هزری‬
‫‪88‬‬
‫له‬ ‫سهربازی له چوارچیوهی دامهزراندنی پێشنیاری هونهری ب‬
‫چوارچیوهیهکی گشتیدا و تهنها باس له وردهکاریهکانی بکرێ ‪.‬‬
‫قهیرانی فێربون و رهههنده سیاسیهکانه بونهته نیشانهی کۆتایی سهدهکانی‬
‫ناوهراست ‪ .‬بهالم لهبهر ئهوهی جیهانی سیاسهت له جۆشدان دایه ‪ ،‬دهکرێ‬
‫ئۆرگانی نوێ لهسهر تێگهیشتنو بنهمای نوێ دابمهزرێن ‪ ،‬ئهمهش نیشانهی هئوه‬
‫نیه که ئهم جۆره چارهسهریه وردانه الی ههموو هزروانێکی ئهو سهردهم‬
‫بونیان ههبوه ‪ ،‬بهلکو ئهمه پێویستیهکی زهرور بوو به هزرهکانی مکیافیللی‬
‫لهو کات بۆئهوهی سود به ههموو هێز و توانایهک بهیهن لهو سهردهمدا ‪ ،‬له‬
‫ههمان کات ئهو قهیرانهی لهو سهردهم بهسهر رهوسهکهدا هات بریتی بوو له‬
‫قهیرانی ههستی شۆرشگێرانه بۆ کێشه سیاسیهکان‪.‬‬
‫گیانی رێنسانس به دروستی لهگهل ئهو سهردهم دههاتهوهوهکو ئهو‬
‫تاقیکردنهوهی دیارده سیاسیهکه ‪ ،‬ئهو بروایانهی ههمو وهزروانێکی ئهو‬
‫سهردهم لهگهڵی کۆک بوون و پێیان وابوو بههۆی ئهو بروایانه بوو بهو‬
‫قۆناغهی رێنسانس گهیشتن ‪ ،‬ئهویش ئهو بروایه بوو که یاسایهک ههب حوکم‬
‫لهسهر ههموو دیارده و چاالکیهکانی ژیانی کۆمهالیهتی و چاالکیهکانی مرۆڤ‬
‫بکا ‪ .‬ئهوکات یاسای وا ههبون که له ئهنجامی لێکۆلینهوهو دیراسه لێی‬
‫گهیشتبونه بروا ‪ ،‬بههۆی ئهو یاسایانه دهتوانرا کۆنترۆلی روداوهکان بکرێ ‪،‬‬
‫لهم روانگهیهوه مکیافیللی گهیشته ئهو بروایهی که یاسا دهتوان کۆنترۆلی‬
‫سهرجهم روداوه سهربازیهکانیش بکا بۆیه دهکرێ بههۆیهوه دیراسهی سهرجهم‬
‫پرسه سهربازیهکان بکرێ ‪،‬ئهوه بوو ههموو بایهخ وههولێکی خۆی لهم بواره‬
‫تهرخان کرد بۆ دۆزینهوهی یاساکان ‪ ،‬دواتر ههندێک لهو کهسانه لهگهڵیدا‬
‫یهکیان گرتهوه ‪ ،‬ئهوانهی دهیان ووت مرۆڤ دهتوان به چهکی ئهقل دونیا‬
‫بۆچون و‬ ‫ئاوهدان بکا و کاولیشی بکا ‪ ،‬ههر بهو هۆیهشهوه دهتوان‬
‫دهستهواژهی ( بروا بون به چاکهو بهخت ونسیب ) لهناو بهرێ ‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫گرنگی ئهقل وزانست له جهنگدا‪ ،‬الی مکیافیللی‬
‫‪-----------------------------------------‬‬

‫ئهم بروایه شتێکی روکهشی نهبوو چونکه پیاوانی سهردهمی رێنسانسی‬

‫ئهوروپی به سهرپێی سهیری بهخت ونسیبیان نهدهکردو له بایهخیان کهم‬
‫نهدهکردهوه ‪ ،‬پێیان وا بوو که ژیان ملمالنێیهکی تونده له نێوان روالهتی مرۆڤ‬
‫وئهقل وخواوهندی بهخت و نسیب ‪ ،‬له ههمان کاتا گومانیان لهوه نهبوو که‬
‫دواجار ئهقلی مرۆڤ دهب سهرکهوێ ‪.‬‬
‫کاتێکیش مکیافیللی جهنگی کرده سهنتهری بیرکردنهوهکانی‪ ،‬توانیی بههۆی‬
‫ئهنجامه دروستهکانیهوه سهرکهوتن بهدهست بێن ‪ ،‬ئهو کردارهی که پێش ئهو‬
‫کتێبه مهترسیان لێی دهکرد‪ ،‬لهم کتێبه هیچ مهترسیهک نهما دواتر بههۆی‬
‫رێکخستن و دامهزراندنی سهربازی له رێگهی یاساوه که ئهمهش به ئهقل‬

‫‪90‬‬
‫دهکرێ‪ ،‬بهمهش دهرفهتی کهم بۆ سودفه مانهوهو سهرکهوتنهکان کهوتنه دهست‬
‫مرۆڤ و ئهقل وبیرکردنهوه‪.‬‬
‫ئهم سهرکهوتنهی ئهقل بوه مایهی زیاتر رازی بونی مکیافیللی له مهشق و‬
‫راهێنانه سهربازیهکانی رومانی ‪ ،‬بهرز و پیرۆز راگرتنی کۆن وئاراستهی تاک‬
‫پهرستی بونه فاکتهری ئهم داهێنانه ‪ ،‬فراوانی دهسهالتهکانی رومانی‬
‫وبهرگریهکانی سوپای رومانی نیشانهی دروست رێکخستنه کانی سوپای‬
‫رومانی بون ‪ ،‬مهشق و راهێنانهکانی سوپای رومانیش بونه مایهی گونجان و‬
‫بهردهوامی سوپایهکی باش ‪.‬‬
‫دیاره تێکشکاندنی هێزهکانی دوژمن و وهدهست هێنانی سهرکهوتنهکان له‬
‫ئامانجه بنهرهتیهکانی جهنگ بونه ‪ ،‬بهم شێوه هزری سهربازی بوه بوارێکی‬
‫سهربهخۆ بوه خاوهنی دام ودهزگاو ئامانج وشێوازی تایبهتی خۆی ‪ ،‬کهواته‬
‫دهتوانرێ لهسهر بنهمایهکی هونهری گفتوگۆ لهسهر کێشهکانی سهربازی‬
‫بکهین‪ ،‬لهوهش باشتر ئهو کاته بوو ئهگهر ئامانجی ههموو دهزگا سهربازیهکان‬
‫یهک ئامانج بوایه ‪ ،‬به رای مکیافیللی ئهمه چارهسهریهکی باش دهبوو بۆ پرسه‬
‫سهربازیهکان و دهبونه مهرجی سهرکهوتن له شهرهکاندا ‪ ،‬ههرچهنده‬
‫دهستهواژهی ستراتیژی ئهوکات ناسراو نهبوو بهالم له راستیدا ئهمه خۆی‬
‫سهرهتایهکی بیرکردنهوه ستراتیژیهکان بوو ‪.‬‬
‫لهوکاتهوه هزره سهربازیهکان که پێشکهش دهکران ‪ ،‬سهرچاوهیان له‬
‫هزرهکانی مکیافیللیهوه گرتبوو ‪ ،‬بهالم ئهمه ئهوه ناگهیهن که سهرجهم‬
‫هزرهکانی سهربازیی مکیافیللی قهبول کرابن و رهزامهندیان لهسهردراب و‬
‫پشتی پێببهستن ‪ ،‬ههرچهنده ئهو وتووێژو گفتوگۆیانهی لهم بارهیهوه کراون‬
‫ئاماژه نهبون بۆ رهت کردنهوهی ئهم هزرانهی مکیافیللی‪ ،‬بهالم وهکو درێژه‬
‫دهرو بهرفراوان کردنی هزرهکانی ئهو بوون‪.‬‬
‫بۆ نمونه ههرچهندی رای مکیافیللی گرنگیی لهسهر ئهوه ههبوو جهنگ‬
‫بریارێکی یهکالکهرهوهیه ‪ ،‬پێویستی بهوه دهکرد رونتر و باشتر لهم مانایه‬
‫بکۆلدرێتهوه و له الیهنه باش و خهراپهکانی بگهن‪ ،‬بیردۆزه سهربازیهکان له‬
‫ئاستی دروستکوردنی یاساو بنهمای دامهزراندن و رێکخستنی سهربازی‬
‫نهدهوهستان تا سیستهمێکی دروست بۆ ئهنجامدانی شهر دابنێن ‪،‬بهالم دهبوایه به‬
‫ووردی چاودێری بهرێوه چونی شهر بکا ههنگاو به ههنگاو لێکۆلینهوهیان‬
‫لهسهر بکا ‪ ،‬له الیهکی تر ئهگهر شهر پێوهری جهنگ ب کهوایه دهب سهرجهم‬

‫‪91‬‬
‫قۆناغهکانی ئۆپهراسیۆنه سهربازیهکان و ههلمهته سهربازیهکان بخرێنه ژێر‬
‫نهخشهی جێبهجێکردن و شیکردنهوه‪.‬‬
‫ئهگهر بهم شێوهیه ب رۆلی رێکخستنهکانی سهربازی وئامادهکاریهکان و ئاراسته‬
‫نهخشه سازیهکانی کاری سهربازی له جهنگه نوێکاندا گهلێک لهوه گرنگتره‬
‫لهوهی مکیافیللی مهزندهی دهکا ‪ ،‬چونکه ئهو ئهم رۆله گرنگهی به فهرمانده دابوو‬
‫‪ ،‬بهالم له راستیدا ئهمه له دیراسهیهکدا هاتبوو که پهیوهندیی بهم بابهتهوه نهبوو ‪،‬‬
‫چونکه ههرئهوهنده ئاماژه به فهرمانده درابوو که دهب فهرمانده شارهزایی تهواوی‬
‫لهسهر مێژوو جوگرافیا ههب ‪ ،‬بۆئهوهی فهرماندهیهکی سهرکهوتوب ‪ ،‬بهالم له‬
‫سیستهمی سهربازیی نوێی داهاتوو رۆلی فهرمانده له نهخشهسازی جهنگ‬
‫دهگۆردرێ یا به مانایهکی تر بلێین رۆلی فهرمانده له دانانی پالن ونهخشهی‬
‫شهرهکان به شێوهیهکی تر دهب که ئهوهنده رۆڵی تیا نابینن ‪ ،‬به ههمان شێوه‬
‫سهبارهت به رۆلی فهرمانده له مهشق و راهێنانه سهربازیهکان‪ ،‬چونکه ئهم دوو‬
‫پرسه دهبنه کێشهیهکی مهرکهزیی پرۆسهکه ‪ .‬لهگهل بهخۆوهبینینی ئهو پێشکهوتنانه‬
‫له بواری سهربازی ‪ ،‬هزره سهربازیهکان زۆر زیاتر گهشهیان کرد لهوهی له‬
‫سهردهمی م کیافیللی دابوو ‪ ،‬بهالم لهگهڵ ئهوهشدا ئهنجامهکانی ههر ئهنجامی ئهو‬
‫لێکۆڵینهوانه بون که ئهو دهستی پێکردبوو‪.‬‬
‫تهنها له یهک روهوه دهتوانین بلێین هزره سهربازیه نوێکان لهگهل هزری‬
‫مکیافیللی نهک یهک ناگرنهوه بهلکوو دژ به یهکن ‪ ،‬مکیافیللی گرنگیی به هزره‬
‫گشتیهکانی سهربازی دهدا که دهگونجان لهگهل رێکخستنی سهربازی نوێ ‪،‬‬
‫سهرهرای ئهوهی ئۆپهراسیۆنه سهربازیهکان له ههندێک دۆخی مێژویی جیا‬
‫رودهدهن بهلکوو رێنما سهربازیهکان بۆ ههموو ئهو کاتانه نهگونجێن‪ ،‬بهالم ئهوهی‬
‫به شێوهیهکی گشتی مکیافیللی بیری لێدهکردهوه بۆ کاته ئاساییهکان دهبون‪.‬‬
‫لهگهڵ ئهوهی که مکیافیللی له سهدهی پانزهههم سهرهتای کارهکهی به رهخنهگری‬
‫جهنگ دهستی پێکرد که وهکو بینهو بردهکانی شترنج وابوو ‪ ،‬فهرماندهی‬
‫شهرهکانی سهدهی ههژدهههم تا رادهیهک وهکو ئهو دارهی شهترنج به بینه وبرده‬
‫ومانۆره شهریان دهکرد ‪ ،‬ئهمهش دژی هزرهکانی گشتی نیه له دونیای سهربازی ‪،‬‬
‫ئهمه ئهو ئاراستهیه که مکیافیللی دهستی پێکردبوو به یاسای ئهقل ئیدارهی‬
‫شهرهکانی دهکردو هیچ بوارێکی بۆ سودفه جێنههێشتبوو ‪ ،‬دهب ههرگیز ئهو‬
‫خۆوهدهست دانه بۆ دوژمن بهێلیهوه که کاتی دۆراندن له شهرهکه خۆی رادهستی‬
‫هێزهکانی تۆ بکا ‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫ئهنجامی ئهو بروایهی که جهنگ زانستێکه ‪ ،‬یا النی کهم ریز بۆ الیهنی مهنتیق‬
‫ی پرسه سهربازیهکان دابنێین بهلکوو به ئاسانی بمان گهیهنێته ئهو بروایهی که‬
‫دهڵ ‪ :‬دهکرێ لهسهر کاغهز بریار لهسهر ئهنجامهکانی جهنگ بدهین ‪،‬ههروهک‬
‫دواتر ئهم بریاره له گۆرهپانی شهر جێبهجێی بکهین ‪.‬‬
‫لهوکاتهوه تواندرا ئهوه بسهلمێندرێ که جهنگ تهنها زانست نیه بهلکو‬
‫هونهریشه‪.‬‬
‫لهگهل کۆتاییهکانی سهدهی ههژدهههم ‪ ،‬ههست به ههندێک پرسی تریش کران که‬
‫کاریگهریان لهسهر بابهتهکان ههبوون ‪ ،‬بریتیبون له به گرنگ زانینی هۆکاره‬
‫تایبهتیهکان زیاتر له هۆکاره گشتیهکان‪ ،‬ئیتر لهوکاتهوه دهستکرا به بایهخدان بهو‬
‫هۆکارانهی که پێشتر هیچ بایهخێکیان پێی نهدابوو ‪.‬‬
‫بهههند وهرگرتنی ئهو تێگهیشتنه نوێیه له بایهخدان به تواناو بههره تاکه‬
‫کهسیهکان له تهک هۆکاره هونهریهکان له بیردۆزه سهربازیهکاندا‪ ،‬به ناوی‬
‫(کالوزفیتهز)هوه ناسراو بالو بۆوه ئهو نوسهره بهوهش ناسرابوو که له‬
‫رهخنهگرتن لهوانهی لهگهل بۆچونهکانیدا نهبوون ‪،‬زۆر توند وتوش بوو ‪،‬‬
‫بایهخێکی ئهو تۆی به هزرو نوسینهکانی مکیافیللی نهدهدا‪ ،‬ههرچهنده پێی وابوو‬
‫مکیافیللی له ههلسهنگاندنه سهربازیهکاندا راستگۆ بوه و حوکمه کانیشی له پرسه‬
‫سهربازیهکاندا دروست بونه‪.‬‬
‫ئهمهش نیشانهی ئهوهیه‪ ،‬وێرای ئهوهی کالوزفیتهر داهێنان و هزرێکی نوێ‬
‫دێنێته ناو بیردۆزه سهربازیهکانهوه له دهرهوهی هزرهکانی مکیافیللی‪ ،‬بهالم له‬
‫خالێکی بنهرهتی لهگهڵیدا کۆک بوه بۆیه دهڵ ‪:‬‬
‫وردیی له شیکاره کانی تایبهت به کێشه سهربازیهکان‪ ،‬نیشانهی دیدو بۆچونی‬
‫راستی ئهون لهسهر سروشتی جهنگ ‪.‬‬
‫ئا بهم شێوهیه کالوزفیتهز ئهو هزرمهنده شۆرشگێره مهزنه که له نێو‬
‫هزرمهندهکانی سهدهی نۆزدهههم دهردهکهوێ‪ ،‬بیردۆزهکانی مکیافیللی وهال نان و‬
‫پشتگوێیان ناخا‪ ،‬له نرخیشیان کهم ناکاتهوه بهلکوو له ههندێک له بههێزترین‬
‫بیردۆزهکانیدا سودی لێی وهرگرتوهو ئاماژهی به راو بۆچونهکانی داوه ‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫مکیافیللیزم له تهرازوی شهرعدا‬
‫‪-------------------------------‬‬

‫ئهی ههلوێستی شارستانێتی ئیسالمیی عهرهبی له هزرهکانی مکیافیللی چیه؟‬

‫سهنگی ئهو هزرانه له تهرازوی شهرع و ئیسالمی ئابرومهند چیه؟‬
‫ئیسالم له لوتکهی پارێزی دادپهروهری وراستی وخێر و چاکه و جوانی دایه ‪.‬‬
‫ئهویش فهرمانێکه بهموسلمانهکان دهدا که ئهوهی خوا فهرمویهتی جێبهجێی بکهن‪،‬‬
‫داواشیان ل دهکا ئهو دهستهواژانه بپارێزن‪ ،‬له مامهله کردنتان لهگهڵ ههموو‬
‫کهسێک و له نێو ههموو گهل ونهتهوهیهکدا ب جیاوازی بن ‪ ،‬جا ئهوانه موسلمان‬
‫بن یا نا موسلمان‪.‬‬
‫‪94‬‬
‫ههلوێستی ئیسالم له ئامراز ومهبهستهکان‪ ،‬جوانترین برواکان بریاری لهسهر‬
‫داوهو دیاری کردون که پابهندی یاساکانی دادپهروهری وچاکهو خێر و راستی بن ‪،‬‬
‫له فهرمانهکانی خوا دهرنهچن که خۆیان له چاکهکردنو دور کهوتنهوه له خهراپه‬
‫دهبینێتهوه‪.‬‬
‫سهبارهت به ههلهی بچوک دهب ‪ ،‬دڵمان کراوه ب شوێنی ههندێک زیان و‬
‫ورده گلهیی ببێتهوه بۆئهوهی له شهرو خهراپهکاری دورکهوینهوه ‪ ،‬ئهوکاتانهش که‬
‫هیچ رێگهیهک نابن رێگری له شهرو خهراپه بگرین ‪ ،‬دهب ئهو وورده خهراپانه‬
‫له پێناو بهرژهوهندی گشتی بشارینهوه‪.‬‬

‫بنهماکانی ئیسالمی لهم روهوه بریتین ‪:‬‬

‫برگهی یهکهم‪/‬‬
‫دهب مرۆڤ له ژیانیدا مهبهستهکانی بهو رێگه پێدراوانهوه بهند بن که خوای‬
‫پهروهردگار رێگهی پێداوین وله شهرع دیاری کردوه ‪.‬‬
‫چونکه ههموو حهز و ئارهزوێک بۆ مرۆڤ رێگه پێدراو نیه ‪ ،‬تهنها ئهو حهزانه‬
‫نهبن که له شهرعدا هاتون ‪.‬‬
‫برگهی دووهم‪/‬‬

‫دواتر دهب مرۆڤ بهدوای ئهو حهزانهی خۆیدا بگهرێ و ههول بدا که وێرای‬
‫رێگه پێدانی شهرع‪ ،‬دهب لهسهر حسابی ماڵ و سامانی خهلک نهب و ناب‬
‫سامانی گشتیش ب دادپهروهری بهکار بێن ‪ ،‬ناب قهدهغهکراوێکی خهلک‬
‫بهکاربێنی بۆ حهز و ئارهزوهکان تایبهتیهکانی خۆت ‪ ،‬ناب زیاده خهرجی له‬
‫سامانی خهلک و گشتی بهکار بێنی ‪.‬‬
‫برگهی سێیهم‪/‬‬

‫‪95‬‬
‫ئهگهر له ژیانی مرۆڤدا دوو مافی راست ودادپهروهر بونه ئهرکی تۆ و نهتوانرا‬
‫ههردوکیان له یهککاتدا جێبهج بکهیت‪ ،‬یا بهیهکهوه حهرامیان کهیت‪ ،‬نهشتوانرا‬
‫ههردوکیان به یهکهوه وهالنیی و هیچ رێگه چارهیهک بۆ ئهمه بهیهکهوه‬
‫نهدۆزرایهوه ‪ ،‬بریاری ئیسالم بۆ ئهم جۆره حالهتانه که ههردوکیان ئهرکن‬
‫نهتوانرا ههردوکیان بهیهکهوه جێبهج یا وهال بنرێ یا پشتگوێ بخرێ ‪ ،‬حوکمی‬
‫ئیسالم دهلی‪:‬‬
‫‪ -4‬دهستبهرداری بچوکترینیان ببهو ئهویتریان جێبهج بکه ‪ ،‬چونکه ئهرکه‬
‫مهزنه که بۆ موسلمان پێویستتره وخێر وچاکهی زیاتره ‪.‬‬
‫بهنمونه ‪ ،‬ئهگهر یهکێک له نوێژدا بوو لهو حالهتهشدا دوژمن گهمارۆی والتهکهیدا‬
‫‪ ،‬ئهگهر خۆی دوا بخا تا ئهوکاتهی نوێژ تهواو دهکا ئینجا بههانای شهربچ ‪ ،‬دیاره‬
‫ئهوکات دهرفهت بۆ ‪،‬دوژمن دهرهخس و والتهکهت داگیردهکا ‪ ،‬بهالم ئهگهر‬
‫نوێژهکه دوا بخهیت وبهرۆکی دوژمن بگریت وبهرگری له والت بکهیت‪ ،‬بهلوک‬
‫دواتر ئهو نوێژه بگێریتهوه ‪ ،‬چونکه ئهرکی جیهاد لهوکاته له ئهرکی نوێژ مهزنتره‬
‫ئهمهش به پێی ئهو دهرهنجامانهی لهو حالهته دهکهونهوه ‪.‬‬
‫‪ -9‬دیسان ئهگهر له ژیانی میلهتێک ئهرکی بوژاندنهوهی ئابوری کهوته‬
‫سهرشانیان لهوالشهوه ئهرکی پاراستنی ئاین و خواوهند و چاکه و زانسته‬
‫پیویستهکانی ئهم بواره له ئهستۆی ئهواندا بوو‪ ،‬ئهگهر ئابوری ببوژێنیتهوه‬
‫دهب دهستبهرداری ئهرکهکانی تر بیت یا ئهوانی تر بهج بگهیهنیت پرسی‬
‫ئابوریت پ جێبهج ناکرێ ‪ ،‬حوکمی ئیسالم ئهوهیه که دهستبهرداری چاکهو‬
‫خواپهرستی وئاین نهبین بهلکو له پاراستنی ئهو ئهرکه پیرۆزانه خوا پاداشتی‬
‫چاک بونی باری ئابوری دهداتهوه و لهم حالهته هیچ کام له ئهرکهکانت‬
‫لهدهست ناچن ‪.‬‬
‫‪ -1‬دیسام لهو حالهتهی که پێویست دهکرێ کار بۆ بهرز راگرتنی ناوی خوای‬
‫مهزن بکهیت‪ ،‬یا خۆت روبهروی کوشتن بکهیتهوهو خهلکیش بههۆیهوه‬
‫توشی ههالکهت وکوشتن بب ‪ ،‬حوکمی ئیسالم دهڵی ناب له پیناو پاراستنی‬
‫گیانتدا خۆت توشی کوفر و ههالکهت بهکیت وسوکایهتی به ناوی پیرۆزی‬
‫خوا بکهیت و دونیاو قیامهتیش لهدهست خۆت بدهیت‪ ،‬له پێنا وبهرز‬
‫راگرتنی ناوی خوا گیان بهخشین شههادهتهو شههیدیش شوێنی بهههشته ‪،‬‬
‫چونکه ئهگهر توشی کوفر هاتی خوای مهزن بهدور نازاندرێ ئهو میللهته‬
‫توشی نهخۆشیهکی کوشنده بکا که بههۆیهوه سهرجهمیان بهکافری لهنا وبچن‪.‬‬
‫برگهی چوارهم‪/‬‬
‫‪96‬‬
‫کهمترین یا بچوکترین حهرام بکه بۆ ئهوهی له مهزنترینیان دور کهویتهوه‪،‬‬
‫ئهگهر هیچ چارهیهکت نهبوو خۆت له کاری خهراپ وحهرام دورکهیتهوه‪ ،‬ئهوا‬
‫بچوکترین حهرام ئهنجام بده له پێناو دورکهوتنهوه له مهزنترینیان‪ ،‬له کاتێکا‬
‫ئهگهر نهتتوانی له ههردوکیان دورکهویتهوه ‪.‬‬
‫بهنمونه ئهگهر یهکێک ههرهشهی لێکرا یا دهب یهکێک بوکژێ ‪،‬یا دزیهک بکا‬
‫‪ ،‬لهم حالهته دهب گوناهه بچوکهکه ئهنجام بدا که دزیهکهیه بۆئهوهی خۆی له‬
‫کوشتن دهرباز بکا‪ ،‬چونکه تاوانی کوشتن مهزنترو کارهساتی مهزنیش بهدوای‬
‫خۆیدا دێن ‪ ،‬ئهمه له حالهتێکدا ئهگهر مهحال بوو له ههردوکیان دورکهویتهوه ‪.‬‬
‫ههروهها ئهگهر ژیانی بێگوناهێک کهوته مهترسیی کوشتن لهدهست‬
‫ستهمکارێک ‪،‬ئهمهش تهنها به رێگهی درۆکردن دهتوانرێ رزگاری بکهیت لهم‬
‫حالهتهدا ئهرکه شهرعهکه ئهوهیه درۆ بکهیت تا ئهم بێگوناهه له مردن رزگار‬
‫کهیت‪.‬‬
‫برگهی پێنجهم‪/‬‬

‫دهب بچیته ژێر باری کهمترین زیان بۆ ئهوهی له زیانێکی مهزنتر‬

‫بپارێزرێیت‪،‬ههروهکو ئهوهی ئهندامێکی لهشت کهوته ژێر کاریگهری‬
‫نهخۆشیهک و ئازارهوه ئهگهر ئهم بهشهی ئهندامی لهش به لێکردنهوه یا برین‬
‫چاره نهکهیت ئهوا بهشهکانی تریش دهگرێتهوه ‪ ،‬لهم حالهته هیچ گوناهێکت‬
‫نایهته سهر که ئهندامێکی لهشت بهم هۆیهوه لێکهیتهوه‪ ،‬بۆئهوهی بهشهکانی‬
‫تری ئهندامانی لهشت له توشبون بپارێزیت ‪ ،‬ئهمهش ئاشکهرایه لهدهست دانی‬
‫ئهندامێکی لهش باشتره له لهدهست دانی دوان یا زیاتر‪.‬‬
‫ههروهها ئهگهر پاراستنی سهالمهتی میلهتهکهت بهند بوو به برینی دهست یا‬
‫بهشێکی تری ئهندامی لهشی گوناهبار یا تاوانبارهکان‪ ،‬ئهوا پاراستنی ئارامی‬
‫میلهت باشتره له برینی بهشێک له جهستهی تاوانبار که وهکو سزا ئهنجام دهدرێ‬
‫و به بریاری دادگای شهرع بریاری لهسهر دهدرێ ‪.‬‬

‫برگهی شهشهم ‪/‬‬

‫ئهگهر دوو ئهرک یا دوو حهرامکراوی یهکسان کهوتنه پێشت و بونه فهرز‬
‫بهسهرتهوه بۆ ئهنجام دانیان ‪ ،‬خۆپاراستن لێیان بههیچ رێگایهک نهدهکرا‪،‬‬
‫‪97‬‬
‫دهبوایه یهکێکیان ئهنجام بدهیت ‪ ،‬ئهوا موسلمانهکه دهتوان به ههوهستی خۆی‬
‫یهکیکیان دهستبژێر کا ئهگهر ئهو بژاردهیه الی خۆی خۆشتریش ب گوناهی‬
‫ناکوێته سهر ‪ ،‬بهالم لهمهیان زاناکان ههندێک جار کۆک نین لهسهر یهک را‬
‫بهنمونه لهسهر پرسی زینا کردن ‪ ،‬ههروهها له کهسێکهوه بۆ کهسێکی تر‬
‫دهگۆردرێت ‪ ،‬لهوانه راگهیاندنی کوفر ‪ .‬بهنمونه ئهگهر کهسهکه خۆی یهکێک‬
‫بوو لهوانهی کفر دهکهن دهتوان له پێناو رزگار کردنی خۆی ئهو کوفره بکا‬
‫بهمهرجێک له دلهوه نهبێو دلی به ئیمانداری بمینێتهوه ‪ ،‬دهشتوان دان به خۆیدا‬
‫بگرێو به شههیدی سهربنێتهوه چونکه مانهوهی لهسهر راستی سود به بانگهشه‬
‫ئیسالم دهگهیهن ‪ ،‬بههۆی هئوهوه خهلکانێک له ریزی کوفر دهردێنو له ریزی‬
‫موسلمانهکانیش زیاتر ئیمانیان به خواو ئیسالم پتهو دهب ‪.‬‬
‫ههروهها سهرکردهکانی بانگخوازانی ئیسالم وخواپهرستی ‪ ،‬ئهوان دهب له‬
‫خهلکانی تر پابهندی بهرز راگرتنی ناوی پیرۆزی خواو راگهیاندنه راستیهکان‬
‫بن‪ ،‬تهنانهت ئهگهر لهم پێناوه سهریش بنێنهوه و شههدی بن ‪ ،‬بۆ ئهوان ئهم‬
‫رێگایه باشتره ‪.‬‬
‫بۆ نێردهو پێغهمبهرهکان جائیز و رێگه پێدراو نیه بههیچ شێوهیهک کوفر‬
‫بهسهر زمانیاندا بێت‪..‬‬
‫ئهگهر له دۆخێکدا یهکیک تهنها خۆی بینیهوه لهو ناوه تاقه موسلمان بوو‪،‬‬
‫مانهوهشی بۆ ئیسالم سودی له کهسانی تر زیاتر بوو و کاریگهری ئهو زیاتربوو‬
‫لهسهر دوژمانی خوا ‪ ،‬له بواری رکابهری ودوژمنایهتی کردنی لهگهل یاندا ‪،‬‬
‫لهم حالهته بۆ ئهوکهسه بهسهرزماندا هاتنی ووشهی کوفر ئهگهر له دڵهوه نهب‬
‫ودڵی به برواداری خوا جۆشدراب ئهوا گوناههکهی بۆ ناگهرێتهوه و جائیزه‪.‬‬

‫تهرازوی دیاری کردنی ئاستی قهدهغهکراوهکان یا دژهکان‪:‬‬

‫تهرازوی ئیسالم بۆ دیاری کردنی ئاستی ئهرک وقهدهغهکان و جۆرهکانی‬
‫زیان تهرازوێکی وورده پشت به دوو بنهما دهبهست ‪:‬‬

‫بنهمای یهکهم‪/‬‬
‫پۆلینکردنێکی گشتیی ههیه بۆ حهزو ئارهزوو خۆشیهکان و بهرژهوهندیهکانی‬
‫تاک و کۆمهل و مرۆڤایهتی وئاینی ودونیایی مادی و مهعنهوی ‪ ،‬لهکاتێکا ئهمانه‬
‫کاریگهریان لهسهر الیهنی ئاینیی مهزن ههیه وهکو برواداری بهخوا وکتێب‬

‫‪98‬‬
‫وپهیامه پیرۆزهکه و رۆژی قیامهت ‪ ،‬ئهمانه له بهری پێشهوهن چونکه یهکهم‬
‫مافهکانی خوا لهسهر مرۆڤ ئهم پرسانهن‪.‬‬
‫بنهمای دووهم‪/‬‬
‫پۆلینکردنهکانی گشتیی زیان ونابهج وژان و گهندهلیه کانی تاک و کۆمهل و‬
‫مرۆڤایهتی و ئاینی ودونیایی و مادی و مهعنهوی دهگرێتهوه‪ ،‬له کاتێکا ئهمان‬
‫کاریگهریان لهسهر پرسه مهزنهکانی ئاین ههیه وهکو ‪ :‬شهریک بینینهوه بۆ‬
‫خوا‪ ،‬یا نکۆڵی کردن له بونی خوا ‪ ،‬ئهمان له خانهی پێشهوهی گوناههکانن‪،‬‬
‫چونکه به دوژمنی سهرسهختی خوا دهناسرێن و زیادهرۆییان لهسهر مافهکانی‬
‫خوا کردوه ‪.‬‬
‫له نێوان دهقێکهوه بۆ دهقێکی تر‪ ،‬ناکۆکی ههیه ئهگهر جاده پشتی لهم جۆره‬
‫حوکمانه کرد که زیانیان بۆ ئاین ههیه ئهوا رهوشهکه به ئاسایی دهروا ‪ ،‬ئهگهر‬
‫ئهمهی نهکرد جاده ئهوا پیاوه ئاینیهکان که ئهرکی ئهوانه لهم پرسه بدوێن دهب‬
‫حوکمی خۆیان بدهن که حوکمی قورئان وشهرعه‪.‬جا لهم حوکمانهش ههندێک‬
‫جار یهکنهگرتنهوه ههیه یا ههوهست وراو بۆجونی جیا دروست دهبن یا میزجی‬
‫کهسی دهور دهبین ‪.‬‬
‫ئا بهم شێوهیه ئیسالم له لوتکهی چاودێری و رهچاوکردنی راستی ودادپهروهری‬
‫و چاکه وخێر وئهرکهکاندایه ‪ ،‬بهالم دهبینین که مکیافیللی چۆن له دهریای خهیال‬
‫و گۆرهپانێک دا دهخولێتهوه بهدوای شێوازی سیاسهت وعهسکهرتاری‪ ،‬لهم‬
‫روانگهیهوه مرۆڤ دهتوان بۆ ههلسهنگاندنی بۆچونهکانی مکیافیللی پهند لهم‬
‫سورهتهی (التین) وهرگرێ که دهفهرموێ ( ثم رددناه اسفل سافلی) ‪.‬‬
‫ههلوێستی ئیسالمیش لهسهر جیا کردنهوهی سیاسهت له دهولهت بریتیه له ‪،‬‬
‫خۆی ئیسالم لهسهر بنهمایهک و له ههل ومهرجێکدا دامهزراو بانگهشهی بۆ‬
‫بالو بونهوهی کرد‪ ،‬که به تهنگترین و ناخۆشترین وههستیار ترین دۆخ‬
‫دهزاندرێ ‪ ،‬مهبهستی سیاسهت ئهوهیه ئاین و ئارامی بۆ کۆمهلگاکهی دابین‬
‫بکاو و سنورهکانی بپارێزێ و بهرگریان ل باک و دادپهروهری بهرقهرار بکا ‪،‬‬
‫لهسهر ئاستی گهالنیش‪ ،‬تهبایی ویهکسانی وبرایهتی دابین بکا وبهرپهرچی هێزی‬
‫نارهوا بداتهوه ‪ ،‬له سهرئاستی نێو دهولهتیش سیاسهتی ئیسالم خۆی له‬
‫بالوکردنهوهی ئاینی ئیسالم و بانگهشه و هاوکاری موسالمان ومرۆڤهکان بکا‬
‫لهسهر بنهمای چاکهو بهرژهوهندی هاوبهش و نههێشتنی جیاوازیهکانی نێوان‬
‫گهالن وبهرقهرار کوردنی ئاشتی وئارامی ودۆستایهتی‪.‬‬

‫‪99‬‬
‫ئهوموسلمانه سیاسهتمهدارهی ئهم بههرهیهی ههیه‪ ،‬دهب له رهفتارهکانی ئهوه‬
‫رهنگبداتهوه کهههلگری ئهو سیاسهتهیه که له سهرهوه ئاماژهمان پێیداوه‪ ،‬له پێش‬
‫ههمویان خاوهنی تواناو زیرهکیهک ب بتوان کاروبارهکانی پ بهرێوه ببا و‬
‫ههلگری زانستێک ب سود وبههرهکانی بۆ ئهم کارهی بگهرێنهوه ‪ ،‬ههلگری‬
‫خهسلهتهکانی چاکهو خێرو ئازایهتی ب ‪ ،‬کهسێکی خاکی بێت ‪ ،‬خاوهن سهبرو‬
‫چاکه بێت‪ ،‬ههلگری دیارده جوانهکان ب وهکو وهفاداری وگیانی لێبوردهیی‬
‫چاوپۆشین له ههلهی خهلک و له دڵهوه نیاز پاک و خاوهن دهرون وههستێکی‬
‫بێگهرد ب ‪.‬‬
‫به کورتی سیاسهتی ئیسالمی سیاسهتی بروادارانه‪ ،‬لهسهر بنهمای مرۆیی‬
‫وچاکه‪ ،‬دهب نه له ئاین نه له رهوشت جیا نهبێتهوه‪ ،‬لهو کهسانه ب که بروایان‬
‫به دروشمی ( مهبهست پاساو نیه بۆ رهفتار) ههیه ‪.‬‬

‫لهنێوان مکیافیللی وکلیلهو دمنهدا‬

‫‪-----------------------------‬‬

‫لێکۆلهرهوهیهکی لوبنانیی بهناوبانگ‪ ،‬له کتێبێکی نوێیدا که له بهیروت‬

‫دهریکردوه‪ ،‬جیاوازیه فکریهکانی نێوان هزری سیاسیی کلیلهو دمنه لهگهل‬
‫‪100‬‬
‫زانیاریهکانی هزری سیاسیی بیرمهندی بهنابانگی ئیتالی مکیافیللیی خاوهنی‬
‫کتێبی(میر) دهست نیشان دهکا ‪.‬‬
‫لێرهش پرسیار ئهوهیه ‪ :‬ئایا مکیافیللی کاتابی کلیلهو دمنهی خوێندۆتهوه که‬
‫وهرگێردراوهته سهر چهندین زمانی ئهوروپی له سهدهکانی ناوهراست؟ یا ئهو‬
‫نامه گۆرینهوهی نێوان عبدالله ی کوری مقفع و مکیافیللی ئهنجام دراوه به‬
‫ههلکهوت هاتۆته پێشی و بینیویهتی ؟ ‪.‬‬
‫موستهفا سبیتیی توێژهر له کتێبهکهیدا ( ریشهکانی مکیافیللی له کلیلهو دمنه ) که‬
‫له (دار الفارابی) دهرکراوه دهڵ ‪:‬‬
‫مکیافیللی التینی وگریکی و فهرهنسی وئهلمانی وئیتالیی دهزانی ‪ ،‬ئهمهش بۆته‬
‫مایهی ئهوهی ببێته دبلۆماتکارێکی رهوشهنبیر و پیاوی دهولهت که شارهزایی له‬
‫بوارهکانی وهرگێرانی ئهو زمانانهدا ههب که بۆ ئیتالیا وهرگێردراون ‪ ،‬کتێبی‬
‫کلیلهو دمنهش له سهروی ئهو کتێبه وهرگێردراوانهیه‪.‬‬
‫نوسهر له درێژهی نوسینهکانیدا ئاماژه به گهلێک نمونهو ئامۆژگاریهکانی‬
‫مکیافیللی دهدا که به میری داوه ‪ ،‬تا ببێته ههلگری ناسنامهی شێروئهقلی‬
‫گورگ‪ ،‬وا پێدهچ له روانگهی شێرو کهلهگا وهرگیراون ‪ ،‬ئهم دهرگایهش‬
‫مهزنترین دهرگاکانی کلیلهو دمنهن ‪ ،‬لهو کتێبه سیاسهت له نێوان شێر ورێوی‬
‫دهخولێتهوه ‪ ،‬ههروهها ناونیشان یا دهستهواژهی ( مهبهست پاساوی رهفتاره) که‬
‫مکیافیللی ناوبانگی پ دهرکرد ‪ ،‬به شێوهی جیا گهلێک جار له کتێبی کلیلهو‬
‫دمنه هاتوه ‪ ،‬ههروهها ئهو بنهمایهی که مکیافیللی پشتی پ بهستوهو بۆته‬
‫نههجی دهربرینهکانی ئهمهشیان لهو کتێبه بهدی دهکرێ ‪ ،‬دواتر هێنانی نمونه له‬
‫گفتوگۆ ودیالۆگهکان دیسان شێوازێکی لهیهک چوه لهگهل کلیلهو دمنه ‪ ،‬وێرای‬
‫ههندێک شێوازی نوسین ‪ ،‬ئهمانه ههمووی ئهو شێوازه لهیهکچوانهن که کلیله‬
‫دمنه لهگهل بۆچون و نوسینهکانی مکیافیللی یهکدهگرنهوه ‪.‬‬
‫دواتر گهلێک برگهو دهقی لهیهکچو ههن و بهدی دهکرێن ‪ ،‬ههمویان ئهوه‬
‫دهسهلمێنن که مکیافیللی کتێبی کلیلهو دمنهی خوێندۆتهوه ‪ ،‬دیسان ههندێک‬
‫گوتهو قسهی نهستهقی تریش له کتێبی کلیلهو دمنهدان بونهته سهر ناونیشانی‬
‫نوسینهکانی مکیافیللی ‪ ،‬ئهم لهیهکچونانه ههندێک جار دهگهنه ئاستی وهرگێڕانی‬
‫پیشهیی‪ ،‬که گومان دهکرێ دهقهکه وهرگێڕدرابێت ‪ ،‬ئهمانه ههستێک الی‬
‫خوێنهر دروست دهکهن که بهدوای ریشهو رهچهلهکی بیردۆزهکانی مکیافیللیدا‬
‫بچ ‪ ،‬نمونهی زیاتریش ههن ‪.‬‬
‫مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫‪101‬‬
‫(ناب پۆستی باال بهوکهسانه بسپێردرێ که پێشتر جارێک خهراپهیان دژی‬
‫کردوه)‪.‬‬
‫کلیلهو دمنهش لهم روهوه دهڵ ‪:‬‬
‫(ناب میر ئهوکهسانه لهخۆی نزیککاتهوه که پێشتر بههۆی خهراپهکاریهوه‬
‫سزای دراون)‪.‬‬
‫دیسان مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫(من ناڵێم هێزی سهربازی بهکار نهیهت ‪ ،‬من دهڵێم پاش ئهوهی ههموو‬
‫رێگاکان له ئهنجامدانی کاری چاکه شکست دههێنن‪ ،‬با هێزی سهربازی ببێته‬
‫هۆکارو ئامرازی خێرو یهکالکهرهوه)‪.‬‬
‫کلیلهو دمنهش لهم روهوه دهڵ ‪:‬‬
‫(کهسی ئاقلمهند دهب رێگهی شهر وجهنگ بکاته دوا رێگهی چارهسهری )‪،‬‬
‫کتێبی توێژهری لوبنانی بۆ مهبهستی گهلێک شت نوسراوه ‪ ،‬له پێش ههمویان‬
‫کتێبی کلیلهو دمنه وێستگهیهکی گرنگی گۆرانکاریهکانی هزری سیاسیه ‪ ،‬ئهمه‬
‫رای نوسهر خۆیهتی که له دوایینهکانی کتێبهکهیدا دهری بریوه ‪ ،‬لهوێ بانگی‬
‫(بیدبای شاژبی دبشلیم) دهکا و ناوهرۆکی کتێبهکهی ئاراسته دهکا دهڵ ‪:‬‬
‫(ئهی پادشا بهلکو ههموو خهون و ئاواته و زانستیهکان بههۆی تۆوه دێنهدی؟‬
‫ئهقل و گوتارو نیازپاکیت ل کهم نیه ‪ ،‬له گوتهکانت نه شهرم نه کهم و کوری‬
‫نیه‪ ،‬توندی وخاویت له خۆ کۆکردۆتهوه له چاوپێکهوتندا لهگهلت کهس ترسنۆک‬
‫نیه‪ ،‬و لهگهڵتا کهس تهنگه نهفهس ناب ‪ ،‬لهم کتێبهمدا ههموو زانیاریهکم‬
‫لهسهرتۆ نوسیوه و ئاماژهم پێیداوه‪ ،‬وهالمی ههموو پرسیارهکانی تۆم داوهتهوه‪،‬‬
‫ههولم داوه ههموو ئامۆژگاریهکانم بۆ جهنابتان ئاماژه پێبدهم راو بۆچونهکانم‬
‫لهسهرت بنوسم ‪ ،‬ههروهکو پێم ووتی ئهوهی ههمه لهسهر ئێوه له خهسلهت‬
‫وپێناسهو ئامۆژگاری باسم کردوه ‪.‬‬
‫لهم گوتهیه به رونی مهبهستی کلیلهو دمنه دیاردهکهوێ ‪ ،‬ئهویش ئامۆژگاریی‬
‫حوکمرانهکان و باسکردنی ههموو ئهو پرسانهی پهیوهندیان به حوکمرانیهوه‬
‫ههیه ‪ ،‬ئهوانهی رۆژانه روبهرویان دهبنهوه له کێشهو پرسه گرنگهکانی رۆژ‬
‫وچارهنوس و پرسه ناوهخۆو دهرهکیهکان ‪ ،‬لێره ئهوهی بهباش دهزانم ئاماژهی‬
‫پێبدهم ئهو گالته پێکردنهیه له دیاری کردنی بهرنامه و سیاسهتی بهرێوه بردنی‬
‫دهولهت که لهم کتێبهدا هاتوه ‪ ،‬ههروهها ئهرک وفهرمانی سیاسیی دهولهت‬
‫دیاری دهکا‪ ،‬ئهمیش له رێگهی دوو ناونیشانی دوو بهشی کتێبهکه باس لێوه دهکا‪.‬‬

‫‪102‬‬
‫له یهکێکیان پادشا لهسهر پرسی سیاسی پرسیار له فهیلهسوفهکهی دهکا و لهو‬
‫بهشه وهالمهکهی دهدرێتهوه ‪ ،‬له میانی درێژهی نوسینهکانی بهشهکهو له‬
‫کۆتاییهکانی فهیلهسوفهکه ئهوهی دهنوس دهڵ ئهمه ئهو دهقهیه که پادشا لێی‬
‫پرسیوم ‪ ،‬دواتر وهالمهکه دهنوس که تیایدا حیکمهت وژیری خۆی بهدهردهخا‪.‬‬
‫سهبارهت به پێشهکیهکهی کتێبیش که هی علی کوری شای فارسی یه ‪ ،‬لهوێ به‬
‫راشکاوی باس له دۆخ و رهوشی خۆی دهکا ‪ ،‬دهڵ (دبشلیم بیدبا) داوای لێکردم‬
‫که کتێبێک دابنیم تیایدا ههموو ئهقلی خۆمی ل خاڵی بکهم ‪ ،‬وهکو دیاردهیهکی‬
‫سیاسیی گشتی و پهروهردهیی ب ‪ ،‬له ژێرهوهش رهوشتی پادشاو سیاسهتهکانی‬
‫ب بهرانبهر به هاوالتیانی تا دهگهیهن تا بهچاکی له خزمهت و ژێر‬
‫فهرمانهکانیدا بن ‪.‬‬
‫له کتێبی کلیلهو دهمنه هیچ ووشهیهک نههاتۆتهدهر روبهروی دهولهت‬
‫کرابێتهوه ‪ ،‬ئهمهش به پێچهوانهی ههموو ئهو گوتارانهیه که لهو کتێبه هاتوه ‪،‬‬
‫شێوازی گفتوگۆی نوێش لهگهڵ هاوالتیه ئاساییهکان‪ ،‬لهگهل ئهو بهرنامهیه دێت‬
‫که گێرانهوهی چیرۆکن ‪ ،‬به پشتبهستن بهو شێوازهی خۆی که ووشهی نهێنیی و‬
‫زۆری دهستهواژهو کورت و پر مانایی له رستهکاندا بهکار هێناوه‪ (،‬ئقلهکه ‪ ،‬یا‬
‫ئاقلمهند ‪ ،‬پیاو ‪،‬سولتان ‪ ،‬دهسهالتدار‪ ،‬والی‪ ،‬خاوهن دهسهالت‪ )،‬و چهندین‬
‫دهستهواژهی لهم بابهته ‪ ،‬له گوتارهکان بهم شێوه ناوی دهولهت دهبا ‪ ،‬بۆخوێنهر‬
‫ههندێک جار ئهمه شاشیه‪ ،‬چونکه ئهو له گهرمهی خوێندنداو چونه ناو‬
‫بابهتهکانهوه ئهم دهستهواژهی دهکهوێته بهرچاو دهب نهختێک ههلوهستهیهک بکا‬
‫تا دێتهوه بیری ‪ ،‬بهم شێوهیه هزرهکانی بۆ الیهکی تر دهرۆن و له جهوههری‬
‫هاستیهکان دور دهکهونهوه‪ ،‬ئهمهش دهبێته بهرجهسته کردنی دهولهت و‬
‫رێکخراوهکانه‪ ،‬یا به یهک ووته بڵێین بهرجهستهکردنی گشتیی کهسایهتیه ‪ ،‬بهم‬
‫هۆیهوه بیدبا له ووتهکانی سهرهوهیدا که ئاماژهی پێداوه له جیاوازی نێوان‬
‫روکهشی کتێبهکه که سیاسهتی گشتییهو ناوهرۆکی که ئامۆژگاریی حاکمهکانه‬
‫رون دهکاتهوه ‪.‬‬
‫وهنهب مکیافیللی لهم رێبازه دهرچوب ‪ ،‬سهرهرای هێنانهوهی نمونهی زۆر‬
‫لهسهر کهسه ئاساییهکان بهالم مکیافیللی ئهوهی له کتێبی (میر) دا نوسیویهتی و‬
‫نوسینهکانی تریشی وئهوهی بانگهشهی بۆ دهکا ههمووی مهبهستی دهولهته‪.‬‬
‫حیکمهتی دهرهاوێشتهی رهفتارهکانی ئهوهیه‪ ،‬تیشکی خستۆته سهر کاروانی‬
‫میر ‪ ،‬ههروهها له نوسینهکانی ههمان ئهو دهستهواژانهی بهکار هێناوه که له‬
‫کلیلهو دمنهدا هاتون وهکو ئاماژهی دهولهت به ئاقل وپیاوهکهو میر و حاکم و‬
‫‪103‬‬
‫سولتان و دهسهالتدار ناوی هێناوه ‪ ،‬بهالم مکیافیللی له نمایشهکانی راشکاو و‬
‫ورون بوه ‪ ،‬ههرکاتهی ههستی بهوه کردب ئاراستهو ئاماژهکان الی خوێنهر‬
‫شاش دهبن ناوی کۆماری میرنشین یا پادشانشین وئیمپراتۆریهتی هێناوه به‬
‫ناوی شارهکانهوه ‪.‬‬
‫لهژێر روانگهی ئهم کورته باسه دا ‪ ،‬دهتوانین لهمهبهستی کلیلهو دمنه بگهین‬
‫کاتێک باس له دۆست و دوژمن ‪ ،‬قهرس و دهستکراوه‪ ،‬ئازاو ترسنۆک‪ ،‬راراو‬
‫باوهربهخۆ‪ ،‬مهبستی بواری سیاسهتی دهولهته ‪ ،‬نهک رهفتاری تاک‪.‬‬
‫چیرۆکهکانی کلیلهو دمنه سهرچاوهیان له خهیالهکانی بیدباوه گرتوه ‪ ،‬وهکو‬
‫پالهوانێکی گیان لهبهر‪ ،‬بهالم خۆی کهسایهتیهکی گونجاو بووه‪.‬‬
‫له پهیوهندیه کۆمهالیهتیهکانیشدا ‪ ،‬ههر گفیانلهبهرێکی بهنمونه بۆ توێژێک‬
‫هێناوه که بههۆیهوه باس لهو توێژه بکاو رهفتار وشێوازهکانیان رونبکاتهوه‬
‫لهکاتی روبهرو بونهوهیان لهگهل بهرژهوهندیهکانی ‪ ،‬بهنمونه شێر ‪ ،‬لوتکهی‬
‫دهسهالته‪ ،‬پلینگ خاوهنهکهیه‪،‬وهزیر ودادوهر ئهوانیش ئهوکهسانهن که ههردهم‬
‫له ملمالنیدان لهگهل ژیانا بۆ وهدهست هێنانی زیاتری پلهو پایهکان له ناو‬
‫کۆمهلگاو دهسهالتدا ‪ ،‬فیل خاوهن پێچ وپهناکهیه وهکو لوتی ‪،‬سهگیش توێژێکی‬
‫گوێرایهله ‪ ،‬جورج نوێنهرایهتی چینی رۆشنبیر وزیرهکهکان دهکا ‪ ،‬کلیلهو دمنه‬
‫کهسایهتیهکانی به پێی پێویست له ههر بۆنهیهک وهرگرتوه ‪.‬‬
‫رهخنه گرهکان وێرای چهند ناکۆکیهک ‪،‬لهسهر ئهوه یهک بون که ئیبن موقفع‬
‫به کلیلهو دمنه چهند سودی گهیاندوه‪.‬‬
‫بهالم مکیافیللی پشتی به نمونهکانی مێژوی ئیتالیا بهستبوو ‪ ،‬بۆیه به رونی‬
‫ناوهکانی دههێنا ‪ ،‬بێئهوهی نازناو یا ناوێکی نهێنی له جیات بهکار بێن ‪ ،‬لهگهل‬
‫خۆی کهوته گفتوگۆ ونمونه هێنان ‪ ،‬بۆ ههر بۆچونێک نمونهیهکی دههێنایهوه‬
‫وهکو پاڵپشتی بۆچونهکانی ‪ ،‬نمونهش الی مکیافیللی بریتیه له روداوێکی سادهی‬
‫الوهکی که پالپشتی بابهتهکهی بکا و بۆچونهکهی پ بههێز ب ‪ ،‬بهالم‬
‫نمونههێنان الی کلیلهو دمنه دیاردهی چیرۆکێکه دهب پێداگری له سهرتاپای ئهو‬
‫چیرۆکه بکا‪ ،‬ئهم نمونانه زۆر دهسهواژه و پهندی سیاسی لهخۆ دهگرن که‬
‫گرنگی ئهو دهستهواژانه له ناونیشانی ئهوبهشه کهمتر نهبن ‪.‬‬
‫له ههردوو بیردۆزهکانی مکیافیللی وکلیله و دمنه دا ئهم دهستهواژه پهسند کراوه‬
‫که دهڵ ‪( :‬مرۆڤ به سروشتی خۆی مهیلی فتنهو دوزمانیی ههیه ) ‪ ،‬ئهمه رای‬
‫ههردوکیانه لهسهر مرۆڤ و تێروانینهکانی ‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی ههردوو کتێب‬
‫بروایان به خۆدانه دهسته به قهزاو قهدهر ‪ ،‬ههردوکیان دهڵێن ناب مرۆڤ به‬
‫‪104‬‬
‫ههرهمهکی خۆی بخزێنێته ناو کارهکانهوه ‪ ،‬بهلکو دهب به وشیاری وئاقالنهو‬
‫خۆپارێزی له ههموو کارێکی مهترسیدار و به بهرنامهوه کارهکه ئهنجام بدا تا له‬
‫بهرژهوهندی ئهودا تهواو بن ‪ ،‬له ههردوو کتێبدا نمونهی زۆر هاتون ‪ ،‬دهڵ ‪:‬‬
‫بهخت وهکو ژن وایه ئهگهر بتهوێ بهسهریدا زاڵ بی دهب بههێزو تهوژمهوه‬
‫دهستدرێژیی بکهیتهسهری‪.‬‬
‫له الپهرهکانی کتێبی لوبنانیهکه دا بهراوردکاریهکی تر ههیه لهسهر ههندێک‬
‫هزری لهیهکچوو کۆپیی کراوی یهکترله نێوان مکیافیللی و کلیلهو دمنه دا ‪ ،‬به‬
‫پێوهرێکی وردی زیرهکانه نوسهری کلیلهو دمنه ههندێک هاوبهشیی له نێوان‬
‫ههردوو کتێبهکهدا دۆزیوهتهوه‪ ،‬لهو روانگهیهوه ئاشکهرای دهکا دهڵ ‪ :‬مکیافیللی‬
‫کۆنه و جارێکیان له سهردهمی عهباسیهکان بینراوه ‪ ،‬له کتێبێک دهڵێن ‪ :‬ئیبن‬
‫مقفع له هندی یا فارسی یا عهرهبیی وهرگێراوه ‪.‬‬

‫مکیافیللی و تهرتوش‬
‫‪---------------------‬‬

‫‪105‬‬
‫دهوترێ که هزروانی ئیتالی ئهم هزرانهی له کتێبی ( سیراج الملوک) ی ئیبن‬
‫ئهبیرندقهی تهرتوش وهرگرتوه ‪ ،‬دهڵێن ههندێک بهش ههن له کتێبی میر‪ ،‬زۆر‬
‫به کتێبهکهی تهرتوش دهچن‪،‬وهکو ئهوهی دهقاودهق لهو کتێبهکهی تهرتوش‬
‫وهرگیرابن ‪.‬‬

‫کهوابێ تهرتوش کێیه؟‬

‫‪-----------------------‬‬

‫تهرتوش له پیاوهکانی سهدهی دوازدهههمه ‪ ،‬خوێندکاری ئیبن حزم ی‬

‫گهورهزانای ئهندهلوسه‪ ،‬له ئهسکهندهریه ژیاوه که خاوهنی قوتابخانهیهکی مهزن‬
‫بوه لهوێ ‪ ،‬کتێبی هونهری سیاسهت ودهسهالت ی نوسیوهتهوه ‪ ،‬تیایدا‬
‫شیکردنهوهی بۆ دهسهاڵتدارو هاوالتی کردوه ‪ ،‬بهیهک ساڵ ئهم کتێبهی تهواو‬
‫کردوه ‪ ،‬ناوی نا ( سیراج الملوک )و لهساڵی ‪ 4499‬بردیه قاهیره تا پێشکهشی‬
‫بکا به (مامون البطائحی ) ی وهزیری فاتمیی نوێ ‪.‬‬
‫کتێبی (سراج الملوک ) شهست و چوار بهش لهخۆ دهگرێ ‪ ،‬باس له سیاسهتی‬
‫پادشا وهونهری حوکمران و کاروباری هاوالتیان دهکا ‪ ،‬لهو کتێبه باس لهو خوو‬
‫رهوشت ورهفتارانهی پادشا دهکا که لهسهری بهردهوامه ‪ ،‬لهوانه ئهو کرداره‬
‫باشانهی که توانیی ئهنجامیان بدا ‪ ،‬ههروهها ئهو رهفتارانهی که دهکرێ‬
‫بههۆیهوه رهخنه له پاشا بگیرێ واته کاره نابهجێکان ‪ ،‬له حالهتێکا ئهگهر پادشا‬
‫رهفتارێکی نابهجێی کرد چین ئهو حالهتانهی هاوالتی دهتوان بههۆیهوه رهخنه‬
‫له پادشا بگرێ ؟‪ ،‬دیسان باس له هاوهڵ و ههلوێستهکانی لهگهل سهربازهکان و‬
‫حالهتهکانی رێگهپێدراو به کۆکردنهوهی باج و چهندینبابهتی تری رۆژ دهکا ‪.‬‬
‫تهرتوش له کتێبهکهی ههروها باس له رهفتارو خهسلهتی وهزیرهکان دهکا‬
‫لهگهل تیشک خستنه سهر ئامۆژگاری و راسپاردهکانی پادشا و ههلوێستی پادشا‬
‫بهرانبهر به باج و سامانهکانی دهولهت ‪ .‬سهبارهت به سیاسهتی پادشا لهسهر‬
‫کارو ئهرکهکانی بهرانبهر به شار و هاوالتیان و حوکمهکانیان لهم کتێبهیدا‬
‫بهوردی باسیان لێوه دهکا‪ ،‬جگهلهمهش کاروباری جهنگ و پێداویستیهکانی‬
‫بهشێک دهبن که تیشکیان دهخاته سهر ‪.‬‬
‫ئیبن خهلدون له پێشهکیی کتێبهکهدا باسی ئهم کتێبه دهکاو ستیاشی دهکا ‪.‬‬

‫‪106‬‬
‫هزرو بیرهکانی لهسهر سیاسهت وێرای ههندێک لهیهک چون که ههردوکیان‬
‫باس له (سولتان‪،‬میر) دهکهن بهالم گهلێک جیاوازن لهگهڵ هزر و بیری‬
‫مکیافیللی‪ ،‬ئامۆژگاری یهکێکیان بۆ سولتان جیاوازه لهگهل ئامۆژگاریی‬
‫ئهویتریان بۆ میر‪ ،‬لهکاتێکا مکیافیللی له کتێبی میر ئامۆژگاریی میردهکا که به‬
‫هێز و فرت وفێل و ساختهکاری و چهواشهکاری ‪ ،‬بهسهر خهلکدا زاڵ ب و‬
‫پێیدهڵی ‪:‬‬
‫(ئهوانهی روبهروت دهبنهوه له رهگ و ریشه ههڵیان کهنه و لهناویان بهره )‪،‬‬
‫بهالم تهرتوش له کتێب (سیراج الملوک)(چرای پادشا) دهڵ ‪:‬‬
‫جهستهیهکی بێسه( ئهگهرئاماژهو قسهکانی پادشا بۆ چاکسازی میلهت بۆ بههێز‬
‫بونی ئاینییان و بهرهو کاری باشی بردن بوو ‪ ،‬بهالم رهفتارهکانی خۆی خهراپ‬
‫ودور له رهوشت بون ئهمه وهکو کارکردنه بۆ مانهوهی ر ‪ ،‬یا مانهوهی‬
‫جهستهیهکی ب رۆح ‪.‬‬
‫لهم روهوه زانا هندیهکان دهڵێن‪:‬‬
‫(ههزار کهس ناتوانن تهنها به ووته تاقه کهسێک بهێننه سهر رێگای راست‬
‫ئهگهر خۆیان رهفتاریان باش نهبوو ‪ ،‬ههروهها یهک تاقهکهس به رهفتاری باش‬
‫دهتوان ههزار کهس بهێنێته سهر رێگای راست ب ئهوهی یهک دانه ووشهش‬
‫له دهمیا بێتهدهر)‪.‬‬
‫ئهمه له کاتێکایه که مکیافیللی دهڵ ‪:‬‬
‫( ئهگهر خهلک به خۆرسکی نههاته ژێربار ئهوا دهب بههێز بیهێنیته ژێربار)‪،‬‬
‫تهرتوش به وهزیری فاتمیی له میسر دهڵ ‪:‬‬
‫(ئهوه بزانه ئهو پادشایهتیهی ئهمرۆ بۆته هی تۆ‪ ،‬له ئهنجامی مردنی‬
‫پادشایهکی ترهوه بوه ‪،‬ئهمهش به ههوهستی خۆی نهبوو که ئهمه روبدا ‪ ،‬ئهمهش‬
‫بزانه که ب ههوهست ورازی بونی تۆ‪ ،‬ئهم پادشایهتیه لهدهستت دهردهچ و‬
‫یهکیکی تر شوێنت دهگرێتهوه ‪ ،‬بۆیه پشت بهخوا ببهسته چاوت لهو کهسانه ب‬
‫که بهدهورتهوهن چونکه ئهوان چاویان لهدهستی تۆیهو خواش تۆ باش دهبین‬
‫چونکه له بهرانبهر خوا تۆ له ههموو وورد و درشتێکی ئهم ووالته بهرپرسیاری‬
‫‪ ،‬خوا دهفهرموێ ‪:‬‬
‫(ئهوه خواکهته که له ههموو شتێک لێت دهپرسێتهوه ‪)..‬‬
‫لهوکاتهی مکیافیللی خوازیاری ئاژاوهو دوبهرهکی دهب بۆ دوژمنه‬
‫سهرسهختهکانی‪ ،‬تهرتوش فهتوا دهردهکا به حهرام کردنی ئهو پهنیرهی له‬

‫‪107‬‬
‫رۆمهوه بۆ شار دێت ‪ ،‬واته گهمارۆی ئابوریان دهخاته سهرو قهدهغهی کرینی‬
‫کهل وپهلیان دهکا‪.‬‬
‫ئابهم شێوهیه جیاوازی ههیه له نێوان ئهو فهرمانانهی ئهمیره موسلمانهکان‬
‫دهریدهکهن‪ ،‬لهگهل ئهوهی میره ناموسلمانهکان له رۆژئاوا دهریدهکهن ‪.‬‬
‫ئهو هزرمهنده موسلمانانه ئهوانهی لهسهر ئهوه رێککهوتبون که بیردۆزه‬
‫سیاسیهکان له نێو ئیسالم ریشهکێش بکهن ‪ ،‬ئهو پرۆسهیهش به ( سیاسهتی‬
‫شهرعی) ناو بنێن‪ ،‬بریتی بوو بهو سیاسهتهی بهرژهوهندیهکانی هاوالتیان‬
‫وخواو ووالت دهستهبهر دهکا که له بازنهی بهرژهوهندیه گشتیهکان دهرناچ‬
‫ئهمانیش ( بهرژهوهندیی نێردهن) به پێچهوانهی بۆچونهکانی مکیافیللی که دهڵ‬
‫نیفاق و دوبهرهکی بنهمای سیاسهتن و دهب سیاسهت له کهلیسا جیابکرێتهوه‪.‬‬

‫مکیافیللی و مۆسۆلینی‬
‫‪------------------ -‬‬

‫لهنێو کهلوپهله کانی مۆسۆلینی یهکێک له سهرسورهێنهرترین شت که له‬

‫ناویان دۆزرایهوه ئهو دیاریه بهنرخه بوو که له گروپی کراس رهشانی‬
‫فاشیستهکانهوه بۆی هاتبوو‪ ،‬ئهویش بریتی بوو له شمشێرێک که دهستنوسی‬
‫مکیافیللیی لهسهر بوو ‪ ،‬دهڵ ‪:‬‬
‫(پاراستنی دهولهت تهنها به قسه ناب )‪.‬‬
‫سهرهرای گهیشتنی ئهم دیاریه به درهنگ وهختانێک ‪ ،‬بهالم لهوهوه بژاردهکانی‬
‫مۆسسۆلینی ئاشکهرا دهبن ‪ ،‬لهو کاتهی گهنجێک دهب له ‪ 4291‬بریادهدا که‬
‫نامهی (ئهتروحه)کهی لهسهر کتێبهکهی (میر) ی مکیافیللی ب ‪ .‬به ماوهیهکی‬
‫کهم وا ههلدهکهوێ‪ ،‬رێبهرایهتی ئیتالیا دهکا و بهرهو سهردهمێکی فاشیزمانهی‬
‫دهبا ‪ ،‬له دهستی راستیهوه کتێبهکهی میر دهب وهزرو بۆچونهکانیشی ههلدهگرێ‬
‫و پیادهیان دهکا تا بهم شێوهیه والت بهرهو ئهو ههڵدێره دهبا که بردی ‪.‬‬
‫مۆسۆلینی له ئهتروحهکهیدا جهختی لهسهر س خاڵ کردۆتهوه ‪:‬‬

‫‪108‬‬
 ‫یهکهمیان‪ /‬تێگهیشتنی مکیافیللی بۆ سروشتی ئادهمیزاد‪.‬‬
‫دوهمیان‪ /‬ههلوێستی له سیستهمی پادشایهتی ‪.‬‬
‫سێههمیان‪ /‬پهیوهندیهکانی هزر به هێز و سروشتی مرۆڤایهتی‪.‬‬
‫به گوێرهی تێگهیشتنی مۆسۆلینی له هزرهکانی مکیافیللی مرۆڤ الی ئهو‬
‫کهسێکی پیس وناپهسنده‪ ،‬ههردهم کار بۆ بهرژهوهندیهکانی خۆی دهکا ‪،‬ئامادهشن‬
‫به خێرایی بروسک حهز وئارهزوهکانی خۆیان بهپێی بهرژهوهندیهکان بگۆرن ‪،‬‬
‫بۆیه دهبینین کاتێک یهکێک سامانێک لهدهست دهدا به رادهبهدهر دهتۆرێ و‬
‫دڵتهنگ وتوره دهب ‪ ،‬دڵتهنگ بون لهسهر سامان و سهروهت گهلێک له‬
‫دلتهنگی لهسهر دایک و باوک مهزنتره الی ئهوان ‪ ،‬چونکه مردوو لهبیر‬
‫دهکرێ بهالم سامان وسهروهت ههرگیز لهبهر چاویان ناچ ‪.‬‬
‫لهم تهوهره ئهو فکرهی مکیافیللی وهرگیراوه و دواتر پهرهی پێدراوه‪ ،‬کاتێک‬
‫دهگوترێ پێغهمبهره چهکدارهکان سهردهکهون و پێغهمبهره بێچهکهکانیش‬
‫ژێردهکهون ‪ ،‬چونکه سروشتی مرۆڤ راراو نا سهقامگیره ‪ ،‬زۆر ئاسانه لهسهر‬
‫کارێکیان رابێنین یا له کارێکیان دور خهینهوه ‪ ،‬بهالم ئهستهمه بتوانین بۆ‬
‫ماوهیهکی دورو درێژ لهسهر یهک بروا بیان هێنلینهوه‪ ،‬ئهگهر ههرهشهی هێز‬
‫وترساندنیان ل نهکهین‪.‬‬
‫بهگوتهی مۆسۆلینی ‪ ،‬چونکه مکیافیللیش کهسێکی ناپاک بوو‪ ،‬ئهوپهری‬
‫داهێنانهکانی له بهشی پێنجهم دهردهخا‪ ،‬ئهم بهشهی باس له چۆنیهتی نیشاندانی‬
‫ناپاک و ئاژاوهگێران دهدا ‪ ،‬له رێگهی بیردۆزهکانیهوه دهیسهلمێن بهجۆرێک‬
‫شارهزاییهکی زۆری لهم بواره ههیه که هیچ نوسهرو سیاسهتمهدارێک ئهم‬
‫شارهزاییه یان نیه‪.‬‬
‫له بۆچونه گالوهکانی مکیافیللی‪ ،‬دوای جیا کردنهوهی وهزیر و راوێژکارهکان ‪،‬‬
‫وهکو ئهوهی وا نیشانی بدا که ئهم دوو توێژه بونهته بهربهستی نێوان‬
‫پهیوهندیهکانی گهل و لوتکهی دهسهالتی سیاسی‪.‬‬
‫مکیافیللی تێبینی ئهوهی لهو دهستهی حوکمرانانهی ئیتالیا کرد ‪ ،‬زۆربهی‬
‫گهندهلیه سیاسیهکانی سهردهمی پادشاکان له وهزیرهکانهوه سهرچاوهیان گرتب ‪،‬‬
‫چونکه ئهوان نه فهرمانبهری بچوکن گوێرایهلی بهرپرسهکانی خۆیان بن‪ ،‬نه له‬
‫لوتکهی دهسهالتن که بتوانن بهب پرس و لێپێچانهوه سیاسهتهکانیان بهسهر‬
‫دهسهالتدا بسهپێنن ‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫ئهوانهی بهرگری له مکیافیللی دهکهن‬
‫‪-------------------------------‬‬

‫گهلێک له نوسهران بهرپهرچی هێرشهکانی سهر مکیافیللی یان دایهوهو‬

‫بهرگریان لێی کرد‪ ،‬بۆئهوهی ئهو وێنه ناشیرنهی ئیتالیا که به ههلپهرست وێنه‬
‫کێشراوه لهبهرچاویان البهرن ‪ ،‬یهکێک لهو نوسهرانه مێژوو نوسی عێراقی‬
‫(د‪.‬کهمال مهزههر) (مێژوو نوسێکی کورده ‪.‬و) که ئهرکی گێرانهوهی ناوبانگه‬
‫جوانهکهی ئیتالیای له دونیای عهرهبی خسته ئهستۆ خۆی‪ ،‬ئهمهشی له رێگهی‬
‫ئهو کتێبهیدا پێی ههڵساوه که بهناوی ( مکیافیللی ومکیافیللیزم) بالو کردۆتهوه ‪،‬‬
‫ئهو کتێبه له فهرمانگهی کاروباری رۆشنبیری وبالوکردنهوه دهرچوه له بهغدا‬
‫له ساڵی ‪.4211‬‬

‫دهسهالتداره مکیافیللیستهکان‪.‬‬
‫‪------------------------‬‬

‫د‪.‬کهمال مهزههر دهڵ ‪:‬‬

‫( دهسهالتداره مکیافیلیستهکان رۆلێکیان گێراوه که مهترسیداری وخهتهرناکیی‬
‫کهمتر نیه له رۆلی (ئهلجزویت) بۆ ناشیرن کردنی ناوی مکیافیللی)‪.‬‬
‫ئهوان ئهوهی بۆ خۆیان شیاو بوایه له راو بۆچونهکانی مکیافیللی دهست‬
‫بژێریان دهکرد ب ئهوهی رهچاوی بارو دۆخی شوێن یا کاتی جێبهجێکردنهکه‬
‫بکهن ‪.‬‬
‫پادشای فهرهنسیی بهرهگهز ئیتالی (کاترین میدیتشی) کتێبی میر به کتێبی‬
‫پیرۆزی خۆی دهزان ‪ ،‬ئهمه بێئهوهی پابهندی ناوهرۆکی بێت‪ ،‬چونکه رهفتارو‬
‫کردهوهکانی دهقاو دهق لهگهل بیرکردنهوهکانی مکیافیللی دێنهوه ‪ ،‬بۆیه بهراست‬
‫زانینی فکرهکانی وهاندانی بهچاپ گهیاندن و بالوکردنهوهی کتێبهکهی ‪،‬‬
‫گوزارش لهوه دهدهن که مکیافیللی لهو کردهوه ناشیرنانهی ئه وبهرپرسیاره‬
‫‪110‬‬
‫ورهنگدانهوهی لهسهر ههبوه ‪ ،‬بهنمونه ئهوکاتهی پرۆتستانته فهرهنسیهکان له‬
‫‪ 4139‬له (سان برثلومیو) له یادێکی ئاینیی خۆیاندا ئاههنگێک دهگێرن‬
‫وسهرقالی بهزم ورابواردن دهبن ‪ ،‬ئهو ئهم ئاههنگه به کۆکوژیی ئاههنگێران‬
‫کۆتایی پێدێن ‪ ،‬ئهمهش دهبێته مایهی تورهبونی پرۆتستانتهکان له مکیافیللی‪.‬‬
‫به پێنج سال دوای ئهو کارهساته ‪( ،‬گاتییه) کتێبێک لهسهر مکیافیللی دهردهکاو‬
‫رهخنه له هزرو بیرهکانی دهگرێ و بهرپرسیارێتی ئهو کارهساتهش دهخاته‬
‫ئهستۆی مکیافیللی ‪ ،‬نهک ههر بهرپرسیارێتی ئهم کارهساته بهلکو دهڵ ‪:‬‬
‫بهرپرسیارێتی ئهنجام دانی ههر روداوێکی لهم شێوهیه له الیهن پادشاکانی‬
‫فهرهنسا ( هنریی دووهم ‪ ،‬شارل ی نۆیهم‪ ،‬هنریی سێیهم) مکیافیللی لێی‬
‫بهرپرسیاره ‪ ،‬مکیافیللی دهبێته یهکهم قوربانیی کاسۆلیک چونکه پرۆتستانتهکان‬
‫بهرگریان لێی نهکرد به مامۆستای کاسۆلیکهکانیان دهدایه قهڵهم ‪.‬‬
‫فریدریکی مهزن پادشای بروسیا که بهناوبانگترین پادشای مکیافیلیست دهب ‪،‬‬
‫زۆر به جۆشهوه دژی مکیافیللی جهنگی و بهر لهوهی بێته سهر دهسهالت له‬
‫رێگهی نامهکانیهوه که بۆ هزرمهندی فهرهنسی (ڤولتێر)ی ناردوه هێرشی‬
‫زۆری کردۆته سهر مکیافیللی ‪ ،‬ئهمهش یهکێک بوه لهو خهسلهتانهی پادشا‬
‫ئهوروپیهکان که خۆیان به ناوبانگێکی باش وبێگهرد پهرده پۆش کهن و خۆیان‬
‫دهمامک کهن بهشێوهیهک وا نیشان بدهن که لهگهڵ ئهو چهرخ وسهردهمهدا‬
‫دێنهوه ‪ ،‬دوای سالێک له دهسهالت گرتنهدهست کتێبێک بهناوی (ئهنتی‬
‫مکیافیلی) دهنوس تیایدا نیکۆلۆ به بهرگریکاری تاوانهکان ناودهبا دهل ‪:‬‬
‫( یهکێکه له وانهی له کردهوه له شهیتانیان تێپهر کردوه )‪.‬‬
‫له کتێبهکهیدا فردریک دهڵ مکیافیللی دهیهوێ حکومهتێکی ستهمکارو زالم و‬
‫توندو تیژ ههب و جهنگی نارهوا ههڵگیرسێن ‪ ،‬ههرچهنده مکیافیللی به‬
‫راستهوخۆ له هیچ له کتێبهکانی خۆیدا بانگهشهی ئهم بۆچونهی نهکردوه ‪ ،‬بهالم‬
‫فردریک له ماوهی دهسهالتیدا که چل و شهش سال حوکمرانی دهکا‪ ،‬گهلێک له‬
‫کاری لهم جۆره خهراپتر وماڵ وێرانتر ئهنجام داوه ‪ ،‬وهکو یهکێک له مێژوو‬
‫نوسان لهسهر رهفتارهکانی گوتهیهک دهدا دهڵ ‪:‬‬
‫( له رێگهی ئهم کاره خهراپانهیهوه ناوبانگی دهرکردوه )‪.‬‬
‫به رادهیهک ستهمکار بوو که وهزیری دانهدهمهزراند ‪ ،‬به بیانوی ئهوهی‬
‫موچهیان دهبێته بارگرانی بهسهر دهولهتهوه ‪( ،‬ئهمه به گوتهی خۆی) ‪ ،‬بهالم بۆ‬
‫خۆی و دهوروبهری هیچ کاتێک لهوه سلی نهدهکردهوه که مهزنترین کۆشک بۆ‬
‫خۆی یا بۆ دار ودهستهکانی دروست بکا ‪ ،‬لهوکاتهی له ههموو نوسین و‬
‫‪111‬‬
‫کتێبهکانی نیکۆلۆ ستایش و پێداههڵگوتنێک بۆ ئهم میره نابینینهوه که به‬
‫تاکرهوانه حوکمی دهکرد ‪ ،‬وهکو د‪ .‬مهزههریش دهل ‪( :‬تاکرهوی فردریک‬
‫گهیشتبوه ئاستێک که خۆی راستهوخۆ سهرپهرشتی سهرجهم رهههندهکانی‬
‫دهولهتی دهکرد) ‪ ،‬لهم کارهیدا ئهسپهوانهکهی هاوکاریی دهکرد ‪ ،‬بهیانیان‬
‫نامهکانی بۆ دهخوێندنهوه ‪ ،‬بهیانیان زوو خۆی و باوهشێک له نامهوه دههاته الی‬
‫پادشا وئهم نامانهی دهخستنه بهرچاوو بۆی دهخوێندنهوه که بهب ئهو کهس بۆی‬
‫نهبوو وهالمیان بداتهوه ‪.‬‬
‫ئهگهر مکیافیللی بانگهشهی ئهوهی کردب که بایهخ به سوپا بدرێ ‪ ،‬بهالم‬
‫ئهوهی رانهسپاردوه که میرهکهی له بودجهی والت به رێژهی ‪ %11‬بۆ بواری‬
‫جهنگ وسوپا تهرخان بکا وهکو ئهوهی فردریک دهیکرد ‪ ،‬له راستیشدا لهو‬
‫لێدوانهی (ڤۆلتێر) جوانتر نابینین که بۆ کتێبهکهی فردریکی ووتوه ‪:‬‬
‫ئهگهر میرێکی مکیافیلیستم لهبهر دهست بوایه پێیم دهوت ‪ ،‬کتێبێک دژی‬
‫مکیافیللی بنوس ‪.‬‬
‫( مهبهستی ئهوهبوه که ئهوانهی دژی مکیافیللی و کتێبهکهی(میر) دهنوسن‬
‫مهبهستیان دژایهتی راو بۆچونهکانی نهی‪ ،‬بهلکو بۆ چهواشهکردنی ئهو خهلکهیه‬
‫‪ ،‬دیاره لێره زیاتر مهبهستی پادشای بروسیایه (فردریکی مهزن) که خۆی به‬
‫رهفتار مکیافللیسته وکتێبی ئهنتی مکیافیللیی داناوه ‪.‬‬
‫ههرواش بوو فردریک ناوبانگی بهو کتێبه دهرکرد ‪ ،‬بهلکوو ئهمه دوا کهس‬
‫بێت رێگهی پێبدرێ ناوی زاناکان بزرێن و لهبهر چاوی خهلکیان ناشیرن بکا‪.‬‬
‫دیاره ئینکاری ئهوه ناکرێ که فردریک یهکێک بوو لهوانهی بهشداریان له‬
‫گهالله کردنی بۆچونێکی ههله کردوه لهسهر مێژونوسێکی مهزنی سهردهمی‬
‫رێنسانس‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫السایی کردنهوه‬
‫‪------------‬‬

‫ئهو وێنه ناشیرنیهی بۆ مکیافیللی کێشرا ‪ ،‬بوه مایهی بهرپا کردنی ههلمهتێکی‬
‫جهماوهریی مهزن‪ ،‬دژی مکیافیللی والسایی کهرهوهکانی له سهدهی شازدهههم ‪،‬‬
‫ئهم ههلمهتهش ئهوهی ل کهوتهوه که نهوه بۆ نهوه ئهو وێنه ناشیرنیهی‬
‫مکیافیللی لهیهک وهرگرن و ئهو کهسه لهبهر چاوی خوێنهرو خهلک ناشیرن‬
‫کهن ‪ ،‬ئهمه له کاتێکا زۆربهی ئهوانهی دهستهواژهی مکیافیلیزم بهکار دێنن‬
‫هێشتا کتێبهکهیان نهخویندۆتهوه ‪ ،‬ئهگهر خوێندبیتیانهوهش ئهوا به سهرپێی‬
‫چاوێکیان پێدا خشاندوه ب ئهوهی بچنه ناو قوالیی بۆچونهکانی ‪،‬چونکه‬
‫کتێبهکانی و بهتایبهتی کتێبی(میر) پیویستیی به خوێندنهوهیهکی ورد‬
‫ولێکدانهوهیهکی واقعبینانهههیه ‪ ،‬بۆئهوهی به شێوهیهکی زانستیانه بهکاری بێنن‬
‫نهک بۆ رێکالم و ناو زراندن‪ ،‬ههندێک له نوسهرو مێژوو نوس ههن دهڵێن که‬
‫زیاتر له جارێکیان کتێبی میر خوێندۆتهوه ‪ ،‬جاری یهکهم رقیان لێی بۆتهوه ‪،‬‬
‫جاری دوهم بۆ ههلسهنگاندن ولێکدانهوه بوه ‪ ،‬جاری سێیهم سودیان له گوتهو‬
‫بۆچونهکانی وهرگرتوه و راستی نیازهکانیان بۆ دهرکهوتوه ‪.‬‬
‫السایی کردنهوهی کوێرانه وپشتگوێ خستنی رهها (وهکو د‪ .‬مهزههر دهڵ ) بۆ‬
‫کتێبهکانی مکیافیللی‪ ،‬بونه بهربهست بۆئهوهی خهلک له نیازه راستهقینهکانی بگا‬
‫و بچێته قوالیی ناوهرۆکی نوسینهکانی و بهدلسۆزی مامهلهیان لهگهلدا بکا ‪.‬‬
‫ئهگهر مرۆڤ کتێبهکانی مکیافیللی به وردی و بۆیهکهمجار بخوێنێتهوه بهتایبهتی‬
‫کتێبی (گوتارهکان) ئهوکات بۆی دهردهکهوێ که مکیافیللی له بهرهی‬
‫جهماوهربوه زیاتر لهوهی له بهرهی پادشاو دهسهالتداره ستهمکارهکان ب ‪،‬‬
‫لهوکاتهی منداڵ بوه له کهش و ههوایهکی کۆماری ژیاوه ‪ ،‬چ له شهقامهکانی‬
‫فلۆرهنسا یا ناو ماڵی خۆیدا ‪ ،‬باوک و باپیرهی له وکهسانه بون که بانگهشهی‬
‫کۆماریان دهکرد ‪ ،‬دواتر بهدلسۆزی و ئومێدهوه خزمهتی کۆماری فلۆرهنسایان‬
‫کرد‪ ،‬به حکومهتی گهل ناویان دهبرد‪.‬‬
‫له ئهزمونی مێژوی کۆنیان ئهوه فێربون که هێزی روماو گهورهیی له‬
‫سیستهمی کۆماری دایه که زۆرینهی خهلک بهشداری له حوکمرانیدا بکهن ‪،‬‬
‫واته حوکمرانی لهسهر بنهمای توانا نهک بۆماوه (ویراسی) که بههۆیهوه کهسی‬
‫شیاو له شوێنی شیاوو پێویست دادهنرێ ‪ ،‬بۆیه دهبینین مکیافیللی کاری بۆ‬
‫ژیاندنهوهی ئهم سیستهم ورژێمهی کۆماری کردوه ‪ ،‬لهکاتێکا له کتێبی (میر)‬
‫‪113‬‬
‫ئهمه به پێچهوانه دهکرێ ههروهها له (گوتارهکان)‪ ،‬تهنانهت (روسو) کتێبی میر‬
‫به کتێبی کۆماریخوازهکان دهناسێن ‪.‬‬
‫بهالم مکیافیللی سهرکهوتنی سیستهمی کۆماریی به وشیاری خهلکهوه‬
‫بهستۆتهوه که دهب له ئاست ئهو بهرپرسیارێتیهو وشیاریه دابن ‪ ،‬پابهندی‬
‫رهوشت ویاساکان بن ‪.‬‬
‫له بارهی گهندهلی وگهندهلکارانیشهوه ‪ ،‬ئهوکات سهرتاپای ئهوروپای گرتبۆوه‬
‫له سهروی ههمویانهوه ئیتالیا ‪ ،‬مکیافیللی پێی وابو دهب دهسهالتێکی رهها ههب‬
‫بتوان سنور بۆ ئهم کارانه دابن وسزایهکی توندیان بهسهردا جێبهج بکا‪،‬‬
‫بۆئهوهی رێگه له خهراپهکاری و کاولکاری بگرێ و میللهت و نیشتمان لهم‬
‫رهوشانه دورخاتهوه ‪.‬‬
‫ئهمهش لهگهل رای زۆربهی ههره زۆری راگهیاندکارانی سهردهمی رێنسانس‬
‫دێتهوه ‪ ،‬بۆیه دهبینین که لهو روالهتی ئهو سهردهم دهرنهچوه که ئهوکات‬
‫ههندێک لهدهسهالتداران به حوکمی رههاوه رێگریان له پێشکهوتنی کۆمهلگای‬
‫ئهوروپی دهگرت‪ ،‬دهرنهکوتنی ئهو جۆره حوکمرانیه رههایانه که سهرکهوتنی‬
‫مسۆگهر بهدهست دێنن نیشانهی دواکهوتویی ئیتالیاو هۆکاری لهیهک ترازان‬
‫وپارچه پارچه بونی ئهو والته بوو‪ ،‬مایهی الوازیی بوو بهرانبهر به والتانی‬
‫ئهوروپی کهتیایدا رژێمی سهرکهوتو دهسهالتیان گرتبوه دهست ‪.‬‬
‫فاشیست ونازیهکان دوایین کهس بون که هزره کۆماریهکانی مکیافیللیان‬
‫پشتگوێ خست بوو و کاریان پ نهدهکرد ‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫فاشیزم و نازیزم‬
‫‪---------------‬‬

‫له دیمهن و بۆچونه تهسکهکانیانهوه دهردهکهوێ که فاشیستهکانی ئیتالیا‬

‫ونازیهکانی ئهلمانیا‪ ،‬گرنگیان به مکیافیللی و هزرهکانی داوه‪ .‬ههولیشیان داوه‬
‫که لهم روانگهیهوه هزرهکانی له نوێوهو له چوارچیوهیهکی تهسکدا بهرجهسته‬
‫بکهن ‪ ،‬ئهمه دوای ئهوه دێ که بۆماوهیهکی زۆر فشار خرابوه سهر نوسینهکانی‬
‫مکیافیللی درابوو ‪ ،‬کۆمهلێک له نوسهری ئهلمانی ههلسان به دوباره‬
‫چاپکردنهوهی کتێبهکانی و به شێوهیهکی ناشیرن بۆچونهکانیان شیکردنهوهو‬
‫لهسهر حوکمی رهها شتی شێوێندراویان نیشانی خهلک دا ‪ ،‬ب ئهوهی ئاماژه به‬
‫مهرج وپرسی کات و شوێن بدهن له پیاده کردنی بیردۆزهکان‪ ،‬که ئهمهش‬
‫مهرجی سهرهکی جێبهجێکردنی دروستی ههر بریارێکهو ناوهرۆکی یاسا یا‬
‫بریار هیچ کاتێک له کات وشوێن جیا ناکرێتهوهو ههردوکیان بهیهکهوه بهندن‪.‬‬
‫دوای چوار سهده مۆسۆلینی مهزههبی مکیافیللی بۆ حوکمێکی ستهمکار به‬
‫زیندوو دهزان ‪ ،‬ئهمه گهیشته ئاستێک که فاشیست ونازیهکان مکیافیللیان‬
‫پیرۆز زیندوو راگرت بهرادهیهک هیتلهر کتێبی (میر) ی له کتێبخانهکهی خۆی‬
‫دانابوو ‪ ،‬وهکو باسی لێوهدهکهن گوایه ههموو شهوێک بهر له نوستن بهشێکی ل‬
‫دهخوێندهوه‪.‬‬
‫مۆسۆلینیش له لهسهر کتێبی (میر) دکتۆرا نامهکهی نوسیبوو‪ ،‬به پلهیهکی باش‬
‫ههلسهنگێندرا ‪ ،‬که تیایدا دهڵ بۆ حوکمران کتێبی(میر) مهرجه ‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫کهم و کوریهکان‬
‫‪----------------‬‬

‫د‪.‬مهزههر دهڵ ئهو هۆکارانهی نیشانی دابون بهس بون بۆ شێواندنی‬

‫کهسایهتی ههر زاناو نوسهرێک که چۆن راو بۆچونهکانیان گۆریبون وبهالرێیان‬
‫دابردبون ‪ ،‬ئهوانهی ویستویانه له ناوبانگی مکیافیللی کهمکهنهوه له راستیدا‬
‫دهستیان نه خستۆته سهر کهم و کوریه راستهقینهکان یا الیهنه الوازهکانی‬
‫هزرهکه ‪ ،‬ئهم پیاوه وهکو ههر زانایهکی تری راگهیاندنکاری سهردهمی‬
‫رێنسانس و وهکو کوری ئهو چهرخ ‪ ،‬ههموو چارهسهریهکانی دهست نیشان‬
‫نهکردوه ‪ ،‬بهالم ئهو پێشرهوی چاکسازیهک بوه که چارهسهری ئالۆزترین‬
‫گرفتی ئهو سهردهمی کردوه ‪ ،‬پهنای بۆ ئهو وهالمانه بردوه که ئهو وهکو تاک‬
‫بروای وابوه ئهمه چارهسهرین ‪ ،‬وهالمی ئهو پرسیارانهی داوهتهوه که پێشتر به‬
‫پراکتیزه نهکراون‪.‬‬
‫مکیافیللی له فکرهکانیدا نوێنهرایهتی بۆرجوازیی چاوچنۆک دهکرد ‪ ،‬ستایشی‬
‫بازرگان وپیشهوهره بهتواناکانی دانیشتوانی شارهکانی ئیتالیای کرد به (گهل)‬
‫ناوی دهبردن ‪ ،‬داوای له میر کرد که بایهخیان پێبدا و بار ودۆخێکی گونجاویان‬
‫بۆ برهخسێن تا بتوانن مومارهسهی کارهکانیان بکهن که قازانج وپێشوهچون‬
‫بهدوای خۆیانهوه دێنن ‪،‬بهالم بۆرجوازیی ئیتالیا به ماوهیهکی کهم له گهشهبون‬
‫وهستا ‪ ،‬بهر له سهردهمی مکیافیللی وپێشتر توشی قهیرانێکی نوێ هات ‪ ،‬بۆیه‬
‫نهیتوانی ببێته ئهو هێزهی چاوهروان دهکرا ئهو ئامانجانه بێنێته دی و ئیتالیا به‬
‫دۆخێکی پر قهیران وقورسدا تێپهری ‪.‬‬
‫ئهمهش ئاسایی بوو که ئهو دۆخه نوێیه رهنگدانهوه لهسهر بۆچونهکانی‬
‫مکیافیللی پهیدا بکا لهسه رژێمی پادشایهتیی رهها ‪ ،‬ئهمهش جۆرێک له‬
‫مساوهمهی دروست کرد لهگهل هزری دهرهبهگایهتی ‪ ،‬چونکه سهرهرای ئهوهی‬
‫رێگر بوو له دهرهبهگایهتی بهالم خۆی به بهرزتر له رژێمی دهرهبهگایهتیی‬
‫سیاسی دهبینیهوه ‪ ،‬لهگهڵ ئهمهشدا دهسهالتی سهردهمی مکیافیللی الیهنی‬
‫ئهرێنیی خۆی لهدهست نهدابو و ناتوانین ئهمه ناو بنێین ‪ ،‬دووفاقیی مکیافیللی‬
‫گوایه ئهم بهر و ئهوبهری کردوه له نێوان رژێمی کۆماری ورژێمی رهها ‪.‬‬
‫ئهمهش بهوه دیسهلمێن بهو دوژمنایهتیهی بۆ دیموکراسی وبونی ترسی له‬
‫جهماوهر ‪ ،‬که بهرای ئهو سهرکێشیهکانی جهماوهر که ناوی نابوو ( رهشایهتی ‪،‬‬
‫گشتگیری) لێی بهرپرسیاره ‪ .‬به ههلوێستهکانی راشکاوانه دوژمنایهتیی بۆئهو‬
‫‪116‬‬
‫راپهرین وخۆپیشاندنانهی جهماوهر دهربری که له ئیتالیا رویان دا ‪ ،‬بهم بۆنهیهوه‬
‫مکیافیللی ههردهم روو دهکاته (میر و خاوهن دهسهالتهکان و دۆست و‬
‫هزرمهندهکانی ‪ ،‬بهم بۆنهیهوه دهنوس و دهڵ ‪ :‬نا بۆ جهماوهر‪.‬‬
‫لێرهشدا که ئهمهش ههر گوتهی د‪ .‬کهمال مهزههره دهب ئاماژه به دوو راستی‬
‫بدهین‪:‬‬
‫یهکهمیان‪ /‬ئهو گهلهی مکیافیللی به خرۆشهوه بهرگریی ل کرد ‪ ،‬له کۆی‬
‫‪ 21111‬کهسی دانیشتوانی فلۆرهنسا ‪ ،‬ژمارهیان ‪ 1911‬کهس دهبون‪.‬‬
‫دووهمیان‪ /‬مکیافیللی له روی کۆمهالیتیهوه لهو چینه نهبوو ‪ ،‬بهالم رۆلی ئهوانی‬
‫بهرز دهنرخاند له گهشه سهندنی کۆمهڵگا‪ ،‬بههۆی ئهو ههلوێستهشی له‬
‫جهماوهر‪ ،‬کار له پهیوهندیهکانی ئهوو (سودیرینی) کرا که له بۆرجوازه‬
‫فلۆرهنسیه پێگهیشتوهکان بوو ‪.‬‬

‫لێکۆڵینهوهی مێژوویی‬
‫‪---------------------‬‬

‫مکیافیللی به رای خۆی له بهر خهراپی پێکهاتهو ناخی مرۆڤ ‪ ،‬رهشبینێکی توند‬
‫رهو بوو ‪ ،‬مرۆڤ ئهوهنده خۆپهرسته ‪ ،‬ئهو خۆپهرستیهی کار دهکاته سهر‬
‫باشی وخهراپیی بهرژهوهندیهکانی و دهبنه هۆکاری رهفتارهکانی له ههرشوێن‬
‫وههر کاتێک ب ‪ ،‬ههرچهنده ئهو دهڵ ‪:‬‬
‫( گۆرینی رژێم کاردهکاته سهر گۆرینی رهفتارهکانی مرۆڤ ‪ ،‬بهالم ئهم‬
‫گۆرینه له رێگهی گۆرینی یاسای نوێوه دهبن که سنور بۆ داخوازی‬
‫وچاوتێبرینهکانی مرۆڤ دادهن ) ‪.‬‬
‫ههڵهی مکیافیللی – بهگوتهی د‪ .‬کهمال – ههنگاوی گرنگن له بواری‬
‫لێکۆڵینهوهی مێژوییدا بهالم کێماسیی له روی ئاسۆی مێژویی ههمهالیهن ههیه ‪،‬‬
‫به نمونه ‪ ،‬نهیتوانیوه لهو گۆرانکاریه مێژوییه بگا که له قۆناغێکهوه بۆ‬
‫قۆناغیکی تر ههنگاوی ناوه ‪ ،‬پێی وابوه مێژوی رابردوو که سهرچاوهی‬
‫حیکمهت وئهزمونهکانی بوه‪ ،‬لهو کتێبانهی پێیوابوه له ههموو روێکهوه له‬
‫داهاتوو حالی حازر دهچی ‪ ،‬لێره بۆچونی مکیافیللی لهسهر مێژوو جۆرێک بوه‬
‫له ئهزمونه گرێدراوهکان به حالی حازرهوه که بههۆیهوه مرۆڤی زیرهک‬

‫‪117‬‬
‫دهتوان سروشتی ئادهمیزاد بناسی ‪ ،‬بهشێوهیهک که باشتر ب له ئهزمونهکانی‬
‫تایبهتی خۆی ‪.‬‬
‫د‪ .‬کهمال وای دهبین که ئهم الیهنه نهرێنیانهی هزرهکانی مکیافیللی به‬
‫شێوهیهکی ئهوتۆ ب سود نین ‪ ،‬بهتایبهتی ئهگهر ئهم هزرانه بهشێوهیهکی‬
‫سروشت و به پێی کات وشوێنی تایبهتی و بهبهستنهوه لهگهل ئامانج‬
‫وبهرژهوهندیهکانی خۆی ههلسهنگاندن ولێکدانهوهی بۆ بکرێ ‪ .‬سهرهرای ئهو‬
‫رهشبینی وب ئومێدیهی له کهسایهتی تاک‪ ،‬مایهی پاساو هێنان نیه ‪ ،‬لهگهڵ‬
‫ئهوهشدا نابی ئهو راستیه لهسهر مکیافیللی بکهیته ماڵ که ویستویهتی مرۆڤی‬
‫ئیتالیی نوێ بخولقێن که له مرۆڤی تهواو(متکامل) هوه نزیک ب ‪ .‬وێرای‬
‫ههلوێستی نهرێنیی له جهماوهر‪ ،‬بهتایبهت له کاتبی (میر) بهالم عبرهت‬
‫وحیکمهتی نوێی ل وهدهست هێناون که تایبهته بهو سهردهم‪.‬‬
‫له کتێب (گوتارهکان) پێی وایه گشت(جهماوهر) و میرهکان به دروستی‬
‫لهیهک دهچن ‪ ،‬ئهگهر ئهرکی ئێمهش ب که الیهنێکیان کار بکهنه سهر‬
‫الیهنهکهی تر‪ ،‬ئهوا ئهو الیهنهی کاریدهکرێته سهر دهب الیهنی جهماوهر ب ‪،‬‬
‫ئهمهش لهسهر رۆشنایی ریز گرتن له یاساو نهریتهکانه‪.‬‬
‫یهکیکی تر له گوتهکانی ‪:‬‬
‫(گومانی تیانیه که پاساوی بههێز ههن بۆ ئهوهی خهلک دهنگی گهل به دهنگی‬
‫خوا بشوبهێنی‪ ،‬چونکه دهنگی گهل له زۆر روهوه تا ئاستێکی بهرز راستن‬
‫ئاماژهن به راستیهکان ‪ ،‬ئهمهش ئهوه دهگهیهن که له ژێرهوه هێزێکی نادیار‬
‫ههیه هانی گهل دهدا درک به راستی و چاکهکان بکا ‪.‬‬
‫ههروهها له گوتهکانی‪:‬‬
‫ئهمهش سهلمێندراوه که چینی گشتی له دهستنیشان کردنی جۆری حوکم‬
‫زیرهکتر و وردبینتره له میر ‪ ،‬چونکه ئهستهمه بتوانرێ بروا به جهماوهر بێنی‬
‫که کهسێکی گهندهل وخهراپهکار بۆشوێنێک یا پۆستێکی باال دهست نیشان‬
‫بکهیت وپێی بسپێری ‪ ،‬بهالم بۆ رازی کردنی میر بهلکوو به ئاسانی رازی بب‬
‫‪ ،‬لهو دوو کتێبهیدا بروای به پێدان و سپاردنی پۆست به خهلکانی شایسته‪ ،‬بهم‬
‫شێوازه ههیه ‪.‬‬
‫د‪.‬مهزههر جهخت لهوه دهکاتهوه که له ههموو حالهتهکاندا ئهگهر حوکم لهسهر‬
‫کهم و کوریهکانی مکیافیللی بدهیت‪ ،‬دهب به چاوی سهدهی بیستهم ئهو حوکمه‬
‫نهدهیت ‪ ،‬نا ب وهکو (روتینبورگ) حوکمهکان بدرێ ‪ ،‬بهلکو حوکمهکان دهب‬
‫بهچاوی حوکمهکانی پشت شورهی قهالکانی سهدهی شازدهههمی سهردهمی‬
‫‪118‬‬
‫دهرهبهگایهتی بدهین‪ ،‬بهم شێوهیه مکیافیللی سهرتاپای له ههوای سهردهمی خۆیدا‬
‫دهخوالیهوه‪ ،‬عهودالی ئهو سهردهم بوه ‪ ،‬کاره سیاسیهکانی نمونهی فهلسهفهی‬
‫ئهو سهردهمه بونه که ههولی بۆ رێکخستنی مولکدارێتی نیشتمانیی رهها داوه ‪.‬‬
‫له کۆتاییدا کهم و کوریهکانی مکیافیللی ئهوانهی ئاماژهمان پێیان داو ئهوانی‬
‫تریش ‪ ،‬له روی الیهنی ئهرێنی و دهربرینی هزریهوه ‪ ،‬ئاسایین ‪.‬‬
‫لهم بوارهدا مکیافییلی سهلماندنێکی ئاست بهرزی ئهنجام داوه‪ ،‬باشتر لهوانهی‬
‫پێشتر له خۆی ‪ ،‬راو بۆچونهکانی مکیافیللی رۆلی باشیان له گۆرانکاریهکانی‬
‫دیراساتی مێژوییدا بینی‪ ،‬له توێژینهوهکانیدا سنوری لێکدانهوهی (پراگماتیکی)‬
‫تاکرهویان بهزاندن که پێشوهختانه درک به روداوهکان بکا ‪ ،‬وهکو واقع و لهسهر‬
‫بنهمای ئهزمون سهیری دهولهت ویاساکانی دهکردن نهک به دیدی خهیال بۆ‬
‫حوکمی خواوهندی‪ ،‬برواشی به حهتمیهتی روداوه مێژوییهکان و پهیوهندیان‬
‫بهیهکهوهو هاوبهشیان لهگهل یهکتردا ههبوو‪.‬‬
‫له کتێبه مهزنهکهیدا بهناوی (مێژوی فلۆرهنسا) بهدواداچون بۆ خهباتی‬
‫جهماوهر دهکا له دژی ئوروستوکراتهکان ئهو خهباتهی به درێژایی مێژوی‬
‫ئیتالیا پێی ههڵساون ‪ ،‬لێرهوهو واته له میانی لێکۆڵینهوه له فاکتهرهکانی‬
‫جوالنهوهی روداوه مێژوییهکانهوه به فهرامۆش نهکردنی رۆڵی تاک ‪ ،‬دهتوانین‬
‫بڵێین که مکیافیللی پێش مێژوو نوسهکانی سهردهمی رێنسانس کهوتوه‪ ،‬ئهمهش‬
‫گرنگی خۆی ههیه ‪ ،‬ئهگهر بهوهمان زانی که مکیافیللی بهر لهوهی مێژو نوسب‬
‫وهکو سیاسهتمهدارێک مێژوی نوسیوهتهوه ‪ ،‬واته له سیاسهتهوه وهکو زانستێک‬
‫خزمهتی مێژوی کردوه ‪ ،‬بۆیه بهوه نهوهستاوه روداوهکان به ووشکی و‬
‫میکانیکی بگێرێتهوه ‪ ،‬بهڵکو توێژینهوهی لهسهر کردوهو پهندی ل وهرگرتوه‪.‬‬
‫وهکو د‪ .‬مهزههر هدیبین مکیافیللی خاوهنی رای سیاسی وکۆمهالیهتیی تره‬
‫لهسهر یاساکانی دیموکراسی و سهرکهوتن وژێرکهوتنی سیاسهتمهداران و له‬
‫رۆڵی بهخت له مافی چارهی خۆنوسین و روداوهکان و کهسهکان وهی تریش‪.‬‬
‫مکیافیللی له ههموو چارهسهریهکاندا ههولی داوه بچێته ناو ناخه شاراوهکان‬
‫فاکتهره نادیارهکان دهست نیشان بکا‪ ،‬لهم روهوه گهلێک جار بهر لهوهی به‬
‫کۆتاییهکان بگا دهست نیشانی لهم دهرگایهی داب و باسی لهو خهسلهتانه کردب‬
‫چارهسهریهکان دهکا ‪ ، .‬ئهوسا شتێکی نوێ و باش دادههێنی‪ ،‬له باسکردنی‬
‫جهنگ و هونهری جهنگ وسهرکهوتن وژێرکهوتنهکاندا دهبی کهسێک ههب له‬
‫مکیافیللی باشتر که ئه وکردویهتی ؟‬
‫لهم روهوه دهڵی ‪:‬‬
‫‪119‬‬
‫سهرکهوتن ههموو ئاسهوارهکانی شکستهکان دهسرنهوه‪ ،‬لهکاتێکا ژێرکهوتن‬
‫زۆربهی نهخشه سهرکهوتوهکان دهسرێتهوه‪.‬‬
‫وهکو د‪ .‬مهزههر دهڵی‪ :‬ئا بهم شیوهیه نیکۆلۆ لهگهل زۆربهیان جیایه ‪ ،‬بهم‬
‫شێوهیه داستانی ژیانی دهست پێدهکاو زۆرترین ئهزمونی ل وهرگرتوه که تاییدا‬
‫سهرکهوتو بوه‪ ،‬ئهمه بۆته کارتێکی ئاشکهرا لهم مهیدانهدا ‪ .‬جێی داخه بۆ‬
‫ههلسهنگاندنێک بایهخی شایهستهی پ نهدراوه ‪.‬‬

‫ئهزمون‬
‫‪--------‬‬

‫ئهوکاتهی ئیتالیا روبهروی داگیرکاری بێگانه دهبێتهوه‪ ،‬مکیافیللی تهمهنی له‬

‫‪ 11‬سالیدا دهب ‪ ،‬له بیستهکانی سهدهی شانزهههم ئیتالیا توشی جهنگ دهب‬
‫(‪ )4112-4121‬که له نێوان ئیسپانیا وفرهنسا له پێناو دهستگرتن بهسهرئیتالیا‬
‫بهرپا دهب ‪ ،‬ئهمه دهبێته دهستپێکی قۆناغێکی ترسناک‪ ،‬ئهو کاتهی پادشا‬
‫چاوبرسیهکهی ئیسپانیا (شارلی یهکهم) دێته سهر حوکم و چاوی لهوه بوه که‬
‫ئیمپراتۆریهتێکی کریستیی یهکگرتو دابمهزرێنی ‪ ،‬له ترسی خۆپاراستن لهو‬
‫هێرش وپهالماریهدا پاپا و فلۆرهنسیهکان هاوپهیمانی لهگهڵ فرهنسا دهبهستن ‪،‬‬
‫بهاڵم فهرهنسیهکان له ‪ 4191‬له شهرێکی یهکالکهرهوه بهرانبهر به سوپای‬
‫ئیسپانیا تێکدهشکێن و پادشای فرهنساش (فرانسوای یهکهم) به دیلی دهکهوێته‬
‫دهست سوپای ئیسپانی که بههۆیهوه زهویهکانی ئیتالیا لهبهردهم سوپای ئیسپانی‬
‫کرانهوهو دهستیان بهسهردا گیرا ‪ ،‬لهم دۆخه ناسکهدا ژمارهیهکی کهمی‬
‫دلسۆزانی نیشتمان پهروهر رێگهی بهرگری کردنیان ههڵبژارد وبهرهنگاری‬
‫سوپای داگیرکار بونهوه بۆ پاراستنی سهروهری والت و ئابروی هاوالتیان ‪،‬‬
‫مکیافیللی یهکێک دهب له دیارترین ئهو پاڵهوانه دلسۆزو نیشتمانپهروهرانه ‪.‬‬
‫بهگوتهی د‪.‬کهمال ههلوێستهکانی رۆژه تهنگهکانی ئهوسای مکیافیللی پر بون‬
‫له سهروهری و نیشتمانپهروهریی راست ‪ ،‬تهنانهت ئهوکاتهی دوودلی دهکهوێته‬
‫ناو دڵی زۆرینهی خهلکهکه‪ ،‬به پاپا شهوه‪ ،‬ئهوکات مکیافیللی لهسهر‬
‫ههلوێستهکانی رشتتر دهبی وخهلک بۆ کۆری خهبات جۆشدهدا ‪ ،‬هانی پاپا دهدا‬
‫‪120‬‬
‫به بهردهوامبونی لهسهر ههولیسته نیستمانپهروهریهکانی ‪ ،‬دهستی به گهشت‬
‫وگهران کرد له شوێنیکهوه بۆ شوێنێکی تر وبه نوسین وگوتارهکانی خهلکی‬
‫کۆدهکردهوه ‪ ،‬له پهیوهندیی به دهسهالتدارهکانهوه بهردهوام دهب ‪ ،‬داوای دریژه‬
‫پێدان وخۆوهدهست نهدانی لی دهکردن ‪ ،‬ههروهکو خۆی دهڵ ‪:‬‬
‫( ههموو شتێکی لهبیر چوبۆوهو ههول وبیرکردنهوهکانی لهسهر رزگارکردنی‬
‫والت چرکردبونهوه ‪ ،‬چۆن ئهم والته رزگارکهن وئازادیهکان بهرقهرار‬
‫وهدهست بێنن و بهرجهستهیان کهن )‪.‬‬
‫ئهوکات دوو پرۆژه پێشکهش به پاپا دهکا ‪:‬‬
‫یهکهمیان ‪ /‬توند کردنی شورهکانی فلۆرهنسا دهب ‪.‬‬
‫دوهمیشیان‪ /‬به ئامانجی دامهزراندنی سوپایهکی گهلهری له توسکانیاو‬
‫شوێنهکانی ژێر دهسهالتی پاپا دهب ‪.‬‬
‫ههرچهند مهترسیهکان زیادیان دهکرد مکیافیللی رشتتر و چاالکتر دهبوو ‪،‬‬
‫دهستی به پهیوهندی کردن کرد به دۆستهکانی و وهرگرتنی رای هزرمهندهکان‪،‬‬
‫زۆر بهگهرمی بهشداریی له توند کردنی سنورهکانی فلۆرهنسادا کرد ‪ ،‬ب‬
‫گوێدانه ههلوێسته ناجوامێرانیهکهی ههندێک کهس والیهن ‪ ،‬ئهوکات که زۆرینه‬
‫به پاساوی جیا جیا ‪ ،‬له ترسی فرهنسا خۆیان لهم ئهرکه نیشتمانیه دهشاردهوه‪،‬‬
‫بهالم مکیافیللی بهراشکاوی رایدهگهیهن که ب دواکهوتن ئهرکی سهرشانمانه‬
‫چهک ههلگرین و له چاوهروانی ئهوهدا نهبین ئاخۆ فرهنسا چی دهکا ‪.‬‬
‫نیکۆلۆ تهنها بهمه نهوهستا ‪ ،‬بهرنامهو پالنی بۆ روبهرو بونهوهی ئهو دۆخه‬
‫دارشت و بریاری بوێرانهی لهم روهوه دهرکردن ‪ ،‬لهم کاته بێترس وب گوێدانه‬
‫هیچ بهربهستێک باس له میری نوێدهکا ‪ ،‬ئوهی گرنگ وپر بایهخ بوو‪ ،‬دێت ئهو‬
‫ئهرکه قورسه دهخاته سهرشانی‪ ،‬بۆ دۆست و دوژمنانی ئیتالیا رادهگهیهن که‬
‫ئامادهیه لهم رۆژه ناسکه ولهم سات و وهخته پر مهترسیهی بهسهر ئیتالیا‬
‫تێدهپهرێ بهرگری له کهرامهت وئابروی ئیتالیا به ههموو شێوهیهک بکا ‪،‬‬
‫خودی پاپا دانی به ئازایهتی مکیافیللی نا ‪ ،‬بهالم دودڵی وههندێک هۆکاری تری‬
‫جیا ‪ ،‬بونه مایهی ئهوهی له جێبهجێکردنی بریارهکهی دوا بکهوێ ‪.‬‬
‫ئهمانه نهبونه هۆکاری وهدهرنانی بهرنامهکانی مکیافیللی ‪ ،‬ووالت له‬
‫مهترسیدابوو ئهویش دهبوایه ئهوهی له توانایدایه پێشکهشی بکا ‪ ،‬بهالم گێلی‬
‫دهسهالتدارهکان ودوودڵی وکورت بینیان بونه رێگر له جێبهج کردنی ئهو‬
‫برایهر ‪ ،‬لهوکاته هێزهکانی ئیسپانیا سود لهو کاته وهردهگرن و پێشرهوی دهکهن‬
‫بۆ داگیر کردنی خاکی ئیتالیاو له فلۆرهنسا نزیک دهبنهوه ‪ ،‬ئهمه ترس ناخاته‬
‫‪121‬‬
‫دلی نیکۆلۆ و پێی ناتۆق ‪ ،‬بۆیه بهردهوام له ههولهکانیدا بهرهو پێش دهچ ‪،‬‬
‫ئهوتا نهخشهو پالنێکی نوێ دادهرێژی ‪ ،‬بریتیه له هێرشێکی کتوپر بۆ ناپۆلی‬
‫وبهدیل گرتنی جێگری پادشای ئیسپانیا و چهککردنی الیهنگر وپاسهوانهکان تا‬
‫لهوێوه فشار بخاته سهر ئیسپانیا ‪.‬‬
‫بهالم پاپا ئهم پرۆژه گرنگهش رهت دهکاتهوه که دواتر خۆی باجهکهی دهدا‬
‫‪،‬ئهوهتا ( گریمو بومبیو کالونا) بههاوکاری سهربازهکانی ئیسپانیا که فاتیکانیان‬
‫تاالنکرد ‪ ،‬دێته ناو رۆما و کلیمهنت ی حهوتهمیش ناتوان تهنها خۆیشی دهرباز‬
‫بکا که تا سالی دواتر ئهم شکستهی دهبێته رێخۆشکهر بۆ روخانی یهکجارهکیی‪.‬‬
‫جارێکی تر مکیافیللی پاشگهز نابێتهوه‪ ،‬له ههولهکانی بهردهوام دهب ‪ ،‬نهخۆشی‬
‫پیری له بیردهکا ‪ ،‬ئهوکاتهی خهلکهکه رایان دهکرد خۆیان له سۆنگهکانی خهبات‬
‫دهشاردهوه‪ ،‬ئهو به نهفهسی گهنجایهتی له فلۆرهنسا له نێوان ئهم بهرهی جهنگ‬
‫وئهو بهرهی جهنگ دهخوالیهوه ‪ ،‬نامهی دهنوسی وخهلکی هاندهدا ‪ ،‬پهیوهندیی‬
‫به دۆست والیهنگرانهوه دهکرد ‪ ،‬خاوهن رایهکانی کۆدهکردنهوهو لهیهکی نزیک‬
‫دهکردنهوه ‪ ،‬لهم ههموو روداوانه ئهو گوته بهناوبانگهکهی خۆی له یاد نهدهکرد‪:‬‬
‫ووالت له مهترسیدایه دهب ئهوهی ههمانه پێی ببهخشین‪ ،‬خهبات و‬
‫سهرشۆرنهکردن تا کۆتایی‪.‬‬
‫گهردهلولهکه ههڵی کردوه ‪ ،‬بهالم کهشتیهکه دهب به ئازارهوه بهرێبچ ‪ ،‬بهم‬
‫ووتانه نیکۆلۆ ههستهکانی دهردهبرێ ئهوکاتهی هێزهکانی دوژمن نزیک‬
‫دهبنهوهو هیچ چارهسهریهکیش نیه لهم تهنگهژهیه دهرچی ‪ ،‬جگه له لێدهرچونی‬
‫ئاشتیانهی سهربهرز نهک به خۆوهدهست دانی شهرمهزاریانه ‪.‬‬
‫لێرهشدا دهب بزانین چۆن لهم بارو دۆخه بۆ شهر و ئاشتی میری نوێ‬
‫ههڵدهبژیرین‪ .‬وهکو د‪ .‬مهزههر جهختی لهسهر دهکاتهوه ‪ ،‬دهڵ ‪:‬‬
‫( ئهمه رونه مکیافیللی وهکو ههر مێژوو نوسێکی رهسهن ‪ ،‬پرسهکانی له‬
‫نێوان پراکتیک وبیردۆزدا یهکخستن ‪ ،‬کۆکراوهی کارهکانی سهردهمی ئهزمونه‬
‫تالهکانی ‪ ،‬به دروستی لهگهڵ بهشی دوایی کتێبهکهیدا دێنهوه ‪ ،‬ئهوهتا به گهرمی‬
‫هانی خهلک دهدا بۆ رزگار کردنی ئیتالیا و ئومێد بهخشین بهوهی خوا کهسێکیان‬
‫بۆ ببژێرێ که رزگاریان بکا ‪ ،‬ئهمیش دهبێته میری نوێ ‪.‬‬
‫مکیافیللی ئاوهها بوو ‪ ،‬ههر ئاوههاش مایهوه ‪ ،‬ئهو کاتهی هاوشێوهکانی‬
‫مکیافیللی له سهرمێزی خواردنهوه و شهوهتاریکهکانیان به رابواردن و کهیف‬
‫وسهفا دهبردهسهرو تهخشان و پهخشانی سامانی والتیان دهکرد‪ ،‬بهدوای‬
‫ئارهزوهکانی خۆیاندا وێڵ بون و خانویان ئاوادهکرد‪ ،‬بهههوهستی خۆیان گوندو‬
‫‪122‬‬
‫ئاواییان کاول دهکردن و له ههلوێسته نیشتمانپهروهریهکان و دلسۆزانی نیشتمان‬
‫بهگومان بوون ‪ ،‬مکیافیللی ئهوکات روبهروی مردن دهبوهو هزرهکانی‬
‫دهسوتاندن وخهلکی به پرسه نیشتمانیهکانی ئیتالیا سهرقاڵ دهکردن ‪ ،‬چونکه‬
‫بهراستگۆیانه نیشتمانهکهی خۆی خۆشدهویست‪ ،‬ئهوکات ووته بهناوبانگهکهی‬
‫خۆی سهلماند‪ ،‬کاتێک دهیگوت ‪:‬‬
‫خۆشهویستیم ب ئهوهی بۆ نیشتمانم ب ‪ ،‬بۆ روحمه ‪.‬‬
‫ههولهکانی مکیافیللی به فیرۆچون‪ ،‬رۆما خۆی دایهدهست پاش ئهوهی نیکۆلۆ‬
‫ئهوهی توانیی بهخشیی هیچی تری لهبهردهم نهمایهوه جگه له گهرانهوهی بۆ‬
‫گوندهکهی بۆئهوهی ئهوهی ماوه له دوا تهمهنی لهوێ بیباته سهر ‪ ،‬بهالم‬
‫بۆئهوهی بوو که به ههلوێسته نهگۆرهکانی دور له بهرژهوهندیه تهسکهکانی خۆی‬
‫ومزایهدهکردن به دروشمی بریقهدار له تهنگترین بارو دۆخ ‪ ،‬جارێکیتر‬
‫بسهلمێن کێیه نیکۆلۆ دی برناردو مکیافیللی (وهکو د‪ .‬مهزههر دهیل )‪.‬‬
‫ئهی ههلوێستی چاوچنۆکهکانی مکیافیللی چی بوو ئهوانهی له دورهوهو له‬
‫بهرزاییهوه سیهری ههلوێست و دۆخهکهیان دهکردو له دواجار دهچونه پال‬
‫سهرکهوتو ؟ ئهوان لهمه زیاتر له توانایاندا نهبوو هیچ بکهن ‪ ،‬گومانی دهستکردیان‬
‫لهسهر ئهو شۆرشگێره دلسۆزه دروست کرد ‪ ،‬به گیانێکی ههلپهرستانه ههولی‬
‫زۆریاندا تا ئهو شۆرشگێره لهو پۆسته دورخهنهوه که پێش روداوهکان بۆی کاندید‬
‫کرابوو ‪.‬‬
‫له کۆتاییدا د‪ .‬مهزههر به پرسیارێک دهوروژێن ‪ ،‬ئهگهر ئهمه سهرزهنشتی‬
‫مکیافیللی وبههرهداریی بکا ‪ ،‬چۆن دهب بروا بهوه بکهین که ئهو دوو بابهته له‬
‫دهستکردی خواوهنده ونه لێی تێدهگهن ونه وهکو پێویست مامهلهی لهگهڵدا دهکهن؟‬
‫ئایا پرسهکه بهم شێوهیه بوو؟‬

‫‪123‬‬
 ‫بهرزترین ههڵسهنگاندن‬
‫‪--------------------‬‬

‫د‪ .‬مهزههر وهالم دهداتهوهو دهڵ ‪:‬‬

‫له جوانترین یاساکانی ژیان ‪ ،‬ئهوهیه که راستیهکان ناب تا دوایی بشاردرێنهوه ‪،‬‬
‫کارهکهش لهگهڵ مکیافیللی بهم شێوهیه بووه ‪ ،‬ههموو ههولهکان بۆ چهواشه کردنی‬
‫راستیهکان وشێواندنیان بون‪ ،‬لهسهرهتاوه نهتوانرا راستیهکان لهبهر چاوی زانا‬
‫وفهیلهسوفهکان ون بکرێن وبابهتهکه لهبهرچاوی خوێنهران ناشیرن بکرێ ‪ ،‬به‬
‫دهگمهنیش ههر کاتهی هزروانێک ناوی ئهو کهله پیاوه بێن له ستایش و ریز‬
‫بهوالوه هیچی تری بۆی نیه ‪ ،‬زاناو فهیلهسوف و پیاوی دهولهتی ئینگلیزیی مهزن‬
‫( فرهنسیس بیکون ‪ )4494-4144‬نوسین و کتێبهکانی مکیافیللی به وردی وبه‬
‫هۆشهوه خوێندۆتهوه و کاری تێکردوه و لهو راو بۆچونه نوێیانه سهرسام بوه ‪،‬‬
‫بیکون یهکهم کهس بوه که درکی بهوه کردوه که مکیافیللی بهشێوهیهک باسی له‬
‫واب که به‬ ‫تاک کردوه وهکو ئهوهی که ههیه نهک وهکو ئهوهی دهب‬
‫خهیال باس لێوه بکا ‪،‬لهم روهوه دهنوس و دهڵی‪:‬‬
‫دهب له مکیافیللی وئهوانهی وهکو ئهون له نوسهرهکان سوپاس گوزار بین‪،‬‬
‫چونکه ئهوان به راشکاوی باسیان له چۆنیهتی مرۆڤ کردوه نهک مرۆڤ دهب‬
‫چۆن ب ‪.‬‬
‫لهگهرمهی هێرشهکانی سهر هزرهکانی مکیافیللی دا ههندێک له نوسهران‬
‫ئاماژهیان به بۆچونهکانی داوهو له ههلسهنگاندنهکانیان بهرز نرخاندویانه‪.‬‬
‫(لیسموس) له کتێبهکهی خۆیدا بهناوی (کتێبهکانی سیاسی)که له ساڵی ‪4211‬‬
‫بالوی کردۆتهوه تیایدا ههلوێستی مکیافیللی نیشانداوه سهبارهت به شوێن وپێگهی‬
‫ئاین له سیاسهت ودهولهت‪ ،‬له ساڵی ‪ 4441‬ک‪.‬شوبییه ‪ ،‬له نوسینهکانیدا راکانی‬
‫‪124‬‬
‫مکیافیلی لهسهر زهرورهتی جیاکردنهوهی پرسه سیاسیهکان له پرسی چاکه بالو‬
‫دهکاتهوه ‪ ،‬دوای ئهو به دوو سهده (جبرائیل نودیه) لهسهر شێوازو رهفتاری‬
‫سیاسیی مکیافیللی دهنوس ‪ ،‬تیایدا دیاری کردوه که ئهو بهدوای میرێکی‬
‫تیرۆریست دا ناگهرێ ‪ ،‬بهلکو بهدوای حاکمێکی سهرکهوتو له شێوهیهکی نوێدا‬
‫دهگهرێ که هاوالتیان پێویستیان پێیهتی ‪.‬‬
‫دوای ئهوان فهیلسوفی ماتماتیکی فرهنسیی ناسراو به دیکارت ( ‪)4411-4124‬‬
‫دێت ‪ ،‬ناوبراو لهو هزروانه یهکهمانهیه که لهژێر کاریگهری مکیافیللی دابون ‪،‬‬
‫راو بۆچونهکانی له چوارچیوهیهکی دادپهروهر بۆ حاکمێک دارشت که بۆ‬
‫رژێمێکی رهوشهنگهر بگونج ‪ ،‬ئهمیشیان به ماوهیهکی درێژ بهرله فهیلهسوفی‬
‫دهگاته ئهو رهستیهی رۆلی‬ ‫ئینگلیزیی بهناوبانگ( هۆبز) (‪)4432-4111‬‬
‫خۆپهرستی تاک وچاوبرسێتیهکانی دیاری بکاو حهزو ئارهزوهکانیشی بۆ پاراستنی‬
‫خود دهست نیشان بکا ‪ ،.‬ئهمهش رهنگدانهوهی لهسهر باخی فهیلهسوفی ئینگلیزی‬
‫هێشتهوه‬
‫ههروهها جۆن لۆکی فهیلهسوفی ئینگلیزی(‪ )4311-4419‬دوایین کهس دهب که‬
‫دهکهوێته ژێر کاریگهری فکرهکانی مکیافیللی‪ ،‬ئهگهر بێینه سهر رۆلی ئهدهبی‬
‫ئینگلیزی له شێواندنی ناوی مکیافیللی به شێوهیهکی بهربالو له ئینگلتهرا ‪ ،‬ئهوکاته‬
‫له ئههمیهتی ههلسهنگاندنی ئهو فهیلهسوفانه دهگهین که به زیرهکی و ووردبینی‬
‫دهستیان خستۆته سهر نوسین وکتێبهکانی مکیافیللی و له مهبهستی نوسین‬
‫وئامانجهکانی گهیشتون‪.‬‬
‫ههندێک له فهیلهسوف و زاناکان ستایشیان له رۆلی مکیافیللی کرد وهکو‬
‫مهزنترین ودیارترین فهیلهسوفی سهردهمی رۆشنگهری و جوالنهوهی نهتهوایهتی‬
‫له ئهوروپا‪ .‬لهوانه نوسهر و مێژوو نوسی فرهنسی ڤولتێر(‪ )4331-4421‬و‬
‫فهرههنگ نوسی بهناوبانگ دیدور (‪ )4311-4341‬و فهیلهسوف ونوسهر و‬
‫مۆزیکژهنی فرهنسی جان جاک روسو (‪ )4331-4349‬و شاعێرو هزروان‬
‫وپێشهنگی نهتهوایهتیی ئهلمانی گوته (‪ ، )4191-4312‬ههروهها هێگلیش رۆلی‬
‫ئهم کهله پیاوهی بهرز نرخاندوه ‪ ،‬ئهمهو یهکهمین کهس بوه که توانای رازی‬
‫کردنی پادشاکانی ههبوه ‪.‬‬
‫هانی فردریکی مهزنیدا که کتێبێک لهسهر مکیافیللی بنوس پاش ئهوهی له‬
‫نامهیهکیدا بۆی سازشی مکیافیللی کردبوو رۆلی بهرز نرخاندبوو ‪ ،‬چونکه ئهم‬
‫دهیزانی ئهم جۆره کتێبه لهسهر ئهم کهسایهتیه چهنده ناوبانگ بۆ پادشا ئهلمانیه‬

‫‪125‬‬
‫وهدهست دێن ‪ ،‬رۆسۆش کاتێک له بهنابانگترین نوسینهکانی له کتێبی (گرێبهستی‬
‫کۆمهالیهتی) له بهشی سێیهم وشهشهم باس له مکیافیللی دهکاو ههلسهنگاندنێکی‬
‫باشی کارهکانی دهکا ئهمهش دهقهکهیهتی‪:‬‬
‫مکیافیللی وا خۆی نیشان دهدا که وانه به پادشاکان دهڵێتهوه ‪ ،‬بهالم له راستیدا‬
‫وانهی به گهالن وتۆتهوه ‪ ،‬کتێبی (میر) هی کۆماریهکانه کاتێک پالهوانه رهزا‬
‫گرانهکهی کتێبهکه بهم شێوهیه دیاری دهکا ‪ ،‬ئهمه نیشانهی نیازهکانی نوسهره که به‬
‫شاراوهیی دهری دهبرێ ‪ ،‬دواتر کاتێک کۆشکی پادشایهتیی رۆما رێگه نادهن ئهم‬
‫کتێبه بالو بکرێتهوه ئهو راستیهمان بۆ دهسهلمێن که له بهرژهوهندی پادشاکان‬
‫نهنوسراوهتهوه ‪ ،‬ئهوه دیاربوو که نوسهر چۆن بێباکانه ئهو کۆشکه پێناسه دهکا ‪.‬‬
‫ههروهها دهزگا سۆشیالیسته زانستیهکان‪ ،‬وهکو کارل مارکس وفریدریک ئینجلس‬
‫چهندین جار ههلسهنگاندنی باشیان بۆ فکرهکانی کردوه ‪ ،‬مارکس به ووردی‬
‫کتێبهکانیی خوێندۆتهوه بهتایبهت کتێبی (گوتارهکان) دیاره سودیشی لێوهرگرتوهو‬
‫ههندێکیشی لێوهرگرتوه بهتایبهتی لهو بابهتانهی تایبهته به دۆخی جوامێرهکانی‬
‫فلۆرهنسا و بوندقیه‪.‬‬
‫له نامهیهکدا که مارکس بۆ ئینجلس دهنێرێ به ( نوسهری پایهبهرز ) ناوی دانهری‬
‫کاتبی (میر) دهبا‪ ،‬ئهمهش چونکه دانهرهکهی یهکێکه لهوانهی به چاوی مرۆڤ‬
‫سهیری دهولهتیان کردوه ‪ ،‬سهرچاوهی یاساکانیان ئهقل وئهزمونهکانیان بوه نهک‬
‫خهیال‪.‬‬
‫ئینجلس ناوی له چوار له مهزنترین راگهیانکارهکانی سهردهمی رێنسانس ناوه‪،‬‬
‫زهبهالحهکانی رێنسانس چونکه ئهو سهردهم پێویستیی بهو زهبهالحانه بوو بۆیه‬
‫سهردهمێکی زهبهالحیان خولقاند ‪ ،‬ئهو راگهیانکارانهش بریتی بوون له ههریهک‬
‫له ‪ :‬لیوناردو دافنشیی وێنهکێشی ئیتالی ‪ ،‬چاکسازخوازی ئاینی مارتن لۆسهر ‪،‬‬
‫مهزنترین وێنهگری ئهلمانی لهو چهرخ ئهلبریخت دوریر و مکیافیللی بوون‪.‬‬
‫ههروهها کتێبی هونهری جهنگی زۆر بهدڵ بوو‪ ،‬ناوی نابوو مارسیلیزی سهدهی‬
‫شازدهههم ‪ ،‬ئهوهی شایهنی باسه له دیدی ئهو مکیافیللی یهکهم نوسهری جهنگ‬
‫بووله چهرخی نوێ‪.‬‬
‫د‪.‬مهزههر بهم شێوه کۆتایی به گوتهکانی دێن و دهڵ ‪:‬‬
‫له سهردهمی ئێمه دهیان کهس ‪ ،‬بهلکوو سهدان له هزروان و مێژوو نوسه‬
‫رۆژئاواییهکان ستایشی رۆلی مکیافیللی وهزرهکانیان کردوه و چهندین دیراسهو‬
‫لێکۆلینهوهیان لهسهر فکرهکهی ئهویان ئهنجام داوه ئهمهش ئاماژهیهکه بۆ پر‬
‫بایهخی وپر بههایی رێچکهی بیرکردنهوهو هزرهکانی ‪.‬‬
‫‪126‬‬
 ‫ئایا بهراست مکیافیللی شهیتانه ؟‬
‫‪----------------------------‬‬

‫ئهم پرسیاره کازم الحسن کردویهتی ‪ ،‬وهالمهکهشی ئهو کهسانه دهیدهنهوه که‬
‫بهرگری له مکیافیللی دهکهن گوایه ئهو هیچی خهراپی نهگوتوهو نه کردوه ‪ ،‬ئهوهی‬
‫کردویهتی ‪ ،‬خوێندنهوهی واقیع بوه زیاتر نا‪.‬‬
‫شێوازی مکیافیللیش شیوازێکی براگماتیی سود بهخشه ‪ .‬خاوهنی ئهو شێوازه‬
‫ناویان ناوه مهدرهسهی روالهتی(واقعی) ‪.‬‬
‫پهیرهوی واقعی الی مکیافیللی بهمانای ( دهولهتێک نوێنهرایهتی رێکخستن بکا‬
‫بهتهواوهتی ‪ ،‬بهالم خۆپهرستیی مرۆڤ وادهکا که ئهو بهرگه داکهن و روهو‬
‫تهمبهلی کۆمهالیهتی ههنگاو بن ‪ ،‬تاکی مرۆڤ ههردهم روو له راکردنه ‪ ،‬حهزی‬
‫له یاخی بونه له یاسا و خۆی له باجهکان بشارێتهوهو نهیدا و روبهروی شهریش‬
‫نهبێتهوه ‪ ،‬واته به ئارامی دور له ئهنجام گهیاندنی ئهرکهکانی سهرشان و به سود‬
‫وهرگرتن له مافهکانی خۆی به زیادهوه‪ ،‬کهم لهو مرۆڤانه پالهوان دهردهچن یا‬
‫خۆبهخش دهبن‪ ،‬له پێناو بهرژهوهندی کۆمهل بهرژهوهندیهکانی خۆیان ناکهنه‬
‫قوربانی ‪ ،‬ههمووشیان له شۆرشێکی بێدهنگ دان دژی دهولهت‪.‬‬
‫ئهوهی پێشتر باس کرا بهمانای ئهوه دێ که مکیافیللی کهسێکی ناپاکه ‪ ،‬کاتێک‬
‫ئهرستۆ بانگهشهی جێبهج کردنی پهیرهوی رهوشت دهکا ‪ ،‬مانای ئهوه نیه که‬
‫ئهرستۆ کهسێکی پاک وبێگهرده ‪ ،‬ئهوهی ئێمه مهبهستمانه بێتهدهستمان ‪،‬‬
‫بهکارهێنانی پهیرهوی شیکاریه که چۆنایهتی کوالێت بهسهر خهلکدا دهسهپێن ‪.‬‬
‫دواتر کاتێک بهدوای نامهکانی مکیافیللی دادهچینهوه دهبینین چهند رێنماو‬
‫پێشنیارێک دهخاته روو بۆ ئهو کهسانهی نیازیانه حوکمرانی بکهن ‪:‬‬

‫‪127‬‬
‫دیمهنی یهکهم‪ /‬خهلک ئهو کهسهیان خۆش دهوێ که بهرژهوهندیهکانیان‬
‫دهپارێزێ ‪.‬‬

‫کاتێک خهلکی میالن داوایان له لویسی دوانزهههم کرد‪ ،‬بێت و شارهکهیان‬

‫داگیربکا ‪ ،‬دهرگای شارهکهیان بۆ وااڵ کرد تا داگیری بکا ‪ ،‬بهالم کاتێک ب ئومێد‬
‫بون لهوهی مهرامهکانیان بۆ جێبهج بکاو ئهوهی ئهوان بیریان لێی دهکردهوه ئهوه‬
‫نهبوو ‪ ،‬ئومێدهکانیان به خێرایی بروسک دهڕمێن و له ناودهچن ‪ ،‬چونکه ئهو‬
‫ئومێدانهیان نههاتنهدی میره نوێکهی بهم شێوهیه داوای بوردنی لێکردن له جێبهج‬
‫کردنی داخوازی وئومێدهکانیان ‪ ،‬ئهمه ئهو وێنهیه بو که مکیافیللی کێشابوی ‪ ،‬ئهو‬
‫دروستی نهکردوه بهلکو گواستۆتیهوه و بهس ‪ .‬ئهمه حالی گهلی میالن بوه ‪.‬‬

‫دیمهنی دووهم‪ /‬کهلێن تێخستنی پێکهاتهی شارستانێتی گهل و دواتر حوکمرانی‬

‫کردنیان‪.‬‬

‫تورکهکان ئهمهیان به والتی گریک کرد ‪ ،‬وێرای ئهوهی تورکهکان ههموو‬

‫رێگهکانیان بهکار هێنان بۆئهوهی گریکستان لهدهست نهدهن ‪ ،‬بهالم ئهم لهدهست‬
‫نهدانه نهدهکرا ئهگهر تورکهکان نهیان گواستبایهتهوه گریکستان و بارگهیان له وێ‬
‫نهخستبایه و لهوێ نهژیابانا ‪.‬‬

‫دیمهنی سێیهم‪ /‬کاتێک دهست دهگری بهسهر گهلێکدا ‪ ،‬خۆشهویستترین کهسیان‬

‫بکه به ناشیرنترین کهس ‪ ،‬ناشیرنهکهشیان بکه به خۆشهویستترین‪.‬‬

‫حاکمی ههرێم دهب بههێزهکان الواز بکهن ‪ ،‬رۆمانهکان له کۆلۆنیهکانیان( والته‬

‫داگیرکراوهکان) ی خۆیان کهسایهتیه بچوکهکانیان ههلخهلهتاندن ودهستهرۆیان‬
‫کردن ‪ ،‬ب ئهوهی الوازیان بکهن‪ ،‬دهسهالتی بههێزهکانیشیان دامرکاندو سهرکوت‬
‫کردن ‪.‬‬

‫دیمهنی چوارهم‪ /‬هاوپهیمانهکهت لهناو بهره‪.‬‬

‫ئهگهر له کاتی قهیرانهکاندا داوای هاوکاری وخزمهتگوزاریهکت له توێژ یا‬

‫پێکهاتهیهک کرد ‪ ،‬دوای ئهوهی سهرکهوتن بهدهست دینی ودهگهیته ئامانج ‪،‬‬
‫‪128‬‬
‫ئهوکات کێشهیهکی نوێت دێته پێش‪ ،‬ئهویش ئهوهیه که هاوپهیمانهکانت دهبنه‬
‫هاوبهش لهگهڵتدا‪ ،‬دهب دهستکهوتهکانیان لهگهلدا بهش کهیت ‪ .‬بۆیه باشترین رێگه‬
‫چاره ئهوهیه لهناویان بهری ‪ ،‬چونکه ههنگاوی داهاتوو لهگهڵیاندا یا دابهشکردنی‬
‫دهسهالت یا لێسهندنی دهسهالته‪.‬‬

‫دیمهنی پێنجهم‪ /‬لهحالهتی ئهوهی کۆلۆنیالهکهی ناخاتهوه سهر خاکی خۆی‬

‫دهکرێ ههندێکجار رێگه بهو خهلکه بدهیت لهژێر یاساکنیاندا بژین و بمێننهوه‬
‫لهو والتهی داگیرکراوه‪ ،‬بهالم دهب باج یان سهرانهیان ل وهربگیرێ‪،‬‬
‫حکومهتێکی کهمینهشیان بۆ پێکبهێندرێ‪.‬‬

‫دیمهنی شهشهم‪ /‬ئهو فهرمانبهرهی تا ئاستی تۆ کاردهکات دهبێ لهناوی بهری‪.‬‬

‫فهرمانده دهب زیاد له پێویست لهگهل ئهو وهزیره نیان وبه حورمهت بیت که‬
‫چاوی له زیاتره‪ ،‬تا ئهو کاتهی وهزیر ههست بهوه دهکا که دهسهالت و تواناکانی له‬
‫فهرماندهکهی کهمتر نیه ‪ ،‬بهالم مکیافیللی له ئهزمونی خهلکانی تر بۆی دهرکهوت‬
‫‪ ،‬ئهگهر فهرمانده ویستی دهستبهرداری وهزیره چاو برسیه کهبێت (طماع) دهب‬
‫پێشتر لهناوی بباو شوێنهواری نههێل چونکه تهنها به درهوشانهوهی وهزیر ‪ ،‬دوا‬
‫بزمار له تابوتی دهدرێ‪.‬‬

‫دیمهنی حهوتهم‪ /‬هێزی چهکدار‬

‫دهکرێ بهسهر چواربهشدا دابهشی کهین‪:‬‬

‫هاوالتی‪ ،‬بهکرێگیراوهکان‪ ،‬تێکهالوهکان ‪ ،‬یهدهک( مهبست له هێزی بێگاهن له‬
‫کاتی پێویست بۆ هاوکاری دێت)‪.‬‬
‫ئهلبهت زۆربهی مهدرهسهکان لهگهل بۆچونهکانی مکیافیللی یهکن که ههمویان‬
‫مهترسیدار وخهتهرناکن زیانیان له سودیان زیاتره‪ ،‬جگه له هاوالتی نهب ئهویش‬
‫ههندێک جار‪ ،‬چونکه شهر مانای ئهوهیه گیان به مردن ببهخشی ‪ ،‬بهرنامه‬
‫وپهیرهوی براگماتیش لهسهر بنهمای بهرژهوهندی بنیات نراوه ‪ ،‬ئهوهی‬
‫‪129‬‬
‫بهرژهوهندیشی دهوێ نایهوێ بمرێ چونکه دهیهوێ رابوێرێ و له ژیاندا بمێن ‪،‬‬
‫بهالم لهوانهیه ئهو کهسانهی نیشتمانپهروهر ودلسۆزی گهل و نیشتمانن ئامادهبن‬
‫گیانیان ببهخشن و لهو پێناوهدا بمرن ‪ ،‬ههرچهنده ههمویان له ئهرک و مافدا‬
‫یهکسانن ‪ ،‬یا خۆبهخشیهکه له پێناو سومبولێکی تردا دهب جیا له نیشتمان ئهویش‬
‫ئاین یا ئایدیۆلۆژیایهکی سیاسی دهب که ههمویان کۆکاتهوه ‪ ،‬لێره بروا بهو گوته‬
‫بهناوبانگه بێنه که دهڵ ( له گهلهکهت ووشیار به و له سوپاکهشت ههزارجار)‪.‬‬

‫دیمهنی ههشتهم‪ /‬پیاوێکی نیان وباش به تا دهگهیته دهسهاڵت‬

‫لێره واقعبینی مهدرهسهکهی مکیافیللی وهدهر دهکهوێ ‪ ،‬دهڵ الری نیه پیاوێکی‬
‫نیان وباش بیت له کاتی ههولدانت بۆ گهیشتن به دهسهالت ‪ ،‬بهالم کاتێک گهیشتیته‬
‫وێستگهی مهبهست و بهدهسهالت گهیشتیت‪ ،‬هیچ الریهک نیه بۆ ئهوهی بگهرێیتهوه‬
‫سهر نهریته قهرس و چاو چنۆکیهکهی جارانت ‪ ،‬ئهمه تهنها ئهو کاته ناگرێتهوه که‬
‫ئهگهر ههستت کرد دهسهالتهکهت دهلهرزێ ‪.‬‬

‫دیمهنی نۆیهم‪ /‬توند وتوش وستهمکار به‬

‫پهندی مکیافیللی لێره ئهوهیه که له میانهی ئهزمونهکانی بۆی دهرکهوتوه که‬

‫خۆشهویستی بهههوهستی مرۆڤ دهب ‪ ،‬بهالم ترس به ههوهستی میره‪.‬‬

‫دیمهنی دهیهم‪ /‬یاری کردن به یاسا‬

‫ئهگهر بتهوێ دهسهالت لهدهست یهکیکی تر دهربێنی وبگریتهدهست خۆت‪ ،‬دهب‬

‫هێز بهکار بێنی ‪ ،‬بهالم بۆ ئهوهی حوکمرانی گهل بهکیت و ئهوانیش گوێرایهلت بن‬
‫‪ ،‬دهب یاسا پیاده بکهیت‪ ،‬چ یاسایهک؟ ئهلبهت دهب سولتان یاسایهک دارێژێ که‬
‫له بهرژهوهندیهکانی خۆیدا بن و وابکا بهم یاسایه گهل لهژێر فهرمانی ئهودا بن‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫دیمهنی یانزهههم‪ /‬رێگهی گهیاندنی فهرمانهکان به گهل‬

‫گهل له نێوان زۆرینه وکهمینه دابهش بوه ‪ ،‬ئهگهر بتهوێ پرۆژهیهکی نوێ‬
‫جێبهج بکهیت ‪ ،‬دهب بهخێرایی بخهیته بهر چاوی زۆرینه وبریارێکی خێرای‬
‫لهسهر وهرگری بهر لهوهی کهمینه دهست بخاته ناوی و کارهکه بشێوێن و ئاژاوه‬
‫بخولقێن ‪ ،‬الی مکیافیللی لهروی پراگماتیزمیهوه گرنگ ئهوهیه بتوانرێ کۆنترۆلی‬
‫بنکه جهماوهریه زۆرینهکه بکرێ ‪ ،‬نهک نوخبه کهمینهکه ‪.‬‬

‫دیمهنی دوانزهههم‪ /‬پیالنگێڕهکان‬

‫لێره مکیافیللی ناکۆکیهکانی نێوان ههردوو مهدرهسهی رهوشتگهر واقعبین و‬

‫ئاشکهرا کرد ‪ ،‬لهم میانهشدا له الیهنگری کردنی الیهنێکدا رارا بوو ‪ ،‬بهالم دوا‬
‫جار الیهنگری مهدرهسهی رهوشتگهریهکانی کرد ‪ ،‬ئهمهش دژی زۆربهی نامه‬
‫ونوسینهکانی دێتهوه که دهیوت ‪:‬‬
‫( ئهو میرهی خۆشهویستی گهل وهدهست دێن ‪ ،‬له پیالنهکانیان دور دهب و‬
‫مهترسیی لێیان نامێن )‬

‫دیمهنی سیانزهههم‪ /‬ناحهزهکان‬

‫سهیرکه لێره مکیافیللی بهتوندی دهگهرێتهوه بۆ مهدرهسهی واقعبینهکان‬

‫(ناحهزهکانت بهیهکجارهکی لهناو مهبه ‪ ،‬لهگهڵ ههندێکیان هاوپهیمانێتی ببهستهو ‪،‬‬
‫ههندێکیشیان لهناو بهره ‪ ،‬تا ئهوکاتهی ورده ورده ههمویان لهنا دهبهیت )‪.‬‬
‫لێره ئهمهی له مهدرهسهی رۆمانی وهرگرتوه ( ئهگهر به یهکجار لهگهل ههموو‬
‫دوژمنهکانت بجهنگیت ‪ ،‬ئهوکات ههمویان دژت یهکدهگرن و ‪ ،‬تهنگهتاوت دهکهن‬
‫بۆیه دهب لهبهر یهکیان بهری و پارچه پارچهیان کهیت ‪ ،‬ئینجا ورده ورده‬
‫لهناویان بهره)‬

‫‪131‬‬
 ‫دیمهنی چواردهههم ‪ /‬دروست کردنی سهرکهوتن‬

‫ههندێک جار پێویستیت به دهستکهوت ههیه ‪ ،‬ئهوکات دهب پرسێک بتهقێنیتهوه‪،‬‬

‫بهمهرجێک لهوه دڵنیا بیت که دهتوانی بهسهریدا زاڵ بیت ‪ ،‬ئهنجامهکهشی‬
‫سهرکهوتن ب ‪ ،‬بهر له سهرکهوتن دهب نهخشهو پالنێکی توکمهت ههب که به‬
‫مسۆگهری بتگهیهنێته سهرکهوتن ‪ ،‬ئهو ئالیهت و ئامرازانهش دهستهبهر بکهیت‬
‫بۆئهوهی سهرجهم گهل ئاههنگی سهرکهوتنت لهگهڵدا بگێرێ ‪.‬‬

‫دیمهنی پانزهههم‪ /‬قهالت له ناو دڵی دوژمن دروستکه‬

‫لێره سهیری ئهو ناکۆکیهی مکیافیللی که له نێوان مهدرهسهی واقعبینهکان‬

‫ورهوشتگهرهکان ‪ ،‬مکیافیللی دژی قهالو زێده پێههلگوتنی پادشاکان بوه ‪ ،‬لهم‬
‫روانگهیهوه دهڵ ‪:‬‬
‫( باشترین قهالت که دروستی کهیت ‪ ،‬ئهو قهالتهیه که لهدڵی گهڵدا دروستی‬
‫دهکهیت) ‪ .‬ئهمهش لوتکهی پهیرهوی رهوشته ‪ ،‬مهبهستمان ئهوهیه ‪ ،‬ئهگهر کهسێک‬
‫پهیرهوی بهرنامهی پراگماتی بکا گهل بروای پێناکا و خۆی به الیهنگری نازان تا‬
‫ئهو کاتهی ناچار دهب پهیرهوی بهرنامهی رهوشتگهراییهکان دهکا ‪.‬‬

‫دیمهنی شانزهههم‪ /‬چۆن سهرکرده ناوبانگ پهیدادهکاو تواناکانی گهل‬

‫بهفیرۆدهدا؟‬

‫ئهلبهت لهسهر فهرماندهیه ‪ ،‬پرۆژهی مهزن ئهنجام بدا ‪ ،‬ئهمهش گرنگ نیه ئهم‬
‫پرۆژه چیه ئهگهر ڤیلال ب یا کۆشک ‪ ،‬چونکه له میانی دروست کردنی ئهم‬
‫پرۆژانه گهل توشی شۆک و سهرسورمان دهب و بهم پرۆژانه سهرسامی دهیگرێ‬
‫‪ ،‬بهمهش بهسهر ئهقلیاندا زاڵ دهبی ‪ ،‬ئهوکات ئهوانیش ههر به ئهنجامهکهیهوه‬
‫خهریک دهبن ‪ ،‬ههر که لهو پرۆژه تهواو بویت دهب خێراو ب پسانهوه دهست‬

‫‪132‬‬
‫بکهیت به پرۆژێکی تر ئهگهر ب سودیش ب ‪ ،‬بهم شێوهیه خهریکیان که تا ئهو‬
‫کاتهیان نهب بیر له دهسهالتی تۆ بکهنهوه ‪.‬‬

‫دیمهنی حهڤدهههم‪ /‬پهندی رۆژگار‬

‫لێره ئهوهمان بۆ دهردهکهوێ که مکیافیللی ئهمهی له کهسێکی ئاسایی زۆرینهی‬

‫گهلی عهرهب وهرگرتوه ‪ ،‬کاتێک دهڵ ‪:‬‬
‫( ههلهی کوشندهی مرۆڤ ئهوهیه ‪ ،‬لهوکاتانهی با هێمن ولهسهرهخۆیه ‪ ،‬حساب‬
‫بۆ گهردهلول ناکهن)‬
‫کازم الحسن وای دهبین که ئهوهی مکیافیللی وتویهتی ئهمه جهوههری روالهتی‬
‫سیاسیی زۆربهی سهردهمهکانه ‪ ،‬کابراش بۆ میرهکهی بێگهرد و دلسۆز بوه ‪ ،‬بۆیه‬
‫جهخت دهکاتهوهو دهڵی ‪:‬‬
‫له کۆتایی پێداچونهوهی نامهکانی مکیافیللی دا‪ ،‬دهب لهگهڵتان راست گۆ بم و بڵێم‬
‫ئهم نامانه ‪ ،‬زۆر ئاستهمه ئهمرۆ جێبهج بکرێن‪ ،‬جگه له ههندێکی کهمیان نهب ‪،‬‬
‫ئهوانیش کۆمهله کهسێکی گێل پێشرهوایهتیان دهکا ‪ ،‬چونکه حیکمهتی نامهکانی‬
‫مکیافیللی ئهوهیه که لهکاتی جێبهجێکردنی ئهو نامانهدا ناب گهل پێی بزان که‬
‫ئهمانه دژی بهرژهوهندیهکانی ئهوانن ‪ ،‬واته نهک وهکو ههندێکیان لهم سهردهمه له‬
‫ههندێک شوێن جێبهج دهکرێن ‪ ،‬وهکو گوتهیهکی قهتهری ههیه دهڵ ‪:‬‬
‫(ئهگهر گێلهکان خورمایان خوارد ‪ ،‬واته گهلهکان خواردن ئاماده دهکهن)‪.‬‬
‫سهبارهت به دونیای هاوچهرخمان که گهیشتۆته ئاستی دوای دهولهتی نهتهوایهتی‬
‫‪ ،‬ئهم بهرنامهیه ههرگیز جێبهج ناکرێ تهنها به پارچه کردنی نهب ‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫سهرچاوهکان‬

‫‪ -4‬نیکۆلۆ مکیافیللی‪ ،‬میر‪ ،‬وهرگێران و پێشهکیی ‪،‬خلیل حنا تادرس ‪،‬‬

‫کتێبخانهی (النافذ‪،‬قاهره)‬
‫‪ -9‬نیکۆلۆ مکیافیللی‪(،‬گوتارهکانی مکیافیللی)وهرگێرانی بۆ عهرهبی خیری‬
‫حماده‪،‬بالوکراوهکانی ئاسۆی نوێ ‪ ،‬بیروت‪4219،‬‬
‫‪ -1‬نیکۆلۆ مکیافیللی ‪ ،‬مێژوی فلۆرهنسا ‪ ،‬دهقه ئهلکترۆنیهکه‪.‬‬
‫‪ -1‬جهنهرال‪ ،‬فون کالوزفیتر‪ ،‬وهرگێرانی له عهرهبیهوه ‪ ،‬سلیم شاکر ئیمامی‪،‬‬
‫دهزگای عهرهبی بۆ دیراسات وبالوکردنهوه‪،‬بیروت‪.4233‬‬
‫‪ -1‬د‪.‬احمد ادریس الطمعان‪ ،‬شۆڕشی ئهقلی ئهوروپی‪،‬دیراسهیهکی بالوکراوه‬
‫لهسهر تۆری زانیاریی نێودهولهتی‪.‬‬
‫‪ -4‬عبدالجبار خضیر عباس‪ ،‬کۆمهلگای مهدهنی دهستهواژهو دهرکهوتنی‬
‫جیهانیی‪ ،‬وتارێکه لهسهر تۆرهکانی زانیاریی نێودهولهتی‪.‬‬
‫‪ -3‬د‪.‬سمیح شبیب‪ ،‬ئازادی ئاین و بروابون و ئازادی فکر‪ ،‬وتار لهسهر‬
‫تۆرهکان‪.‬‬
‫‪ -1‬کازم الحسن‪ ،‬ئایا مکیافیللی راسته شهیتانه؟ ووتار لهسهر تۆرهکان‪.‬‬
‫‪ -2‬دالل بسما‪ ،‬مکیافیللی روخساری رێنسانسی هونهری شهر‪ ،‬گۆڤاری‬
‫بهرگری نیشتمانیی هئلهکترۆنی‪.‬‬
‫د‪.‬فهد عبدالتحمان ال الثانی‪ ،‬دۆسیهی رهش له سیاسهت ‪ ،‬کتێبی‬ ‫‪-41‬‬
‫ئهلهکترۆنی‪.‬‬
‫عصام عبدالله‪ ،‬ئاینی فهیلهسوفهکان‪ ،‬وتار لهسهر تۆرهکانی‬ ‫‪-44‬‬
‫ئهنتهرنێت‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫بهشی دووهم‬
‫دهقی کتێبی میر بهتهواوهتی‬

‫‪135‬‬
 ‫یهکهی یهکهم‬

‫لهسهر میرنشینه جێماوهکان‬

‫‪----------------------------‬‬

‫لهم بهشهدا قسهکانم لهسهر حکومهته پادشاییهکان کورت دهکهمهوه‪ ،‬باس لهو‬
‫رێگایانه دهکهم که میر و پادشاکان بههۆیهوه دهتوانن میلهتان بخهنه ژێر دهستی‬
‫خۆیان و حوکمرانیان بکهن ‪ ،‬بۆ ئهم پرسه دهڵێم‪:‬‬
‫بۆ وهرگرتنی دهسهالتی جێماو بۆ پادشاکان هیچ فرت وفێلێکی سیاسیی پێویست‬
‫به راهێنانی میللهت ناکا تا لهسهر حوکمی ئهم بنهماڵه رابێن ‪ ،‬چونکه وهرگرتنی‬
‫دهسهالت له باوکهوه بۆ کور یا له براوه بۆ برا هیچ ئازایهتییهکی ناوێ تهنها‬
‫ئهوهی پێویسته السایی کردنهوهی رابردوو النهدان لهسهر رێچکهی پێشوو داب‬
‫ونهریتهکانی گهرهکه ‪ ،‬دواتر دهب لهوپهری ئاماده باشیدا بیت بۆ ههر ئهگهرێکی‬
‫کت و پر ‪ ،‬بهم دوو رێگایه ‪ ،‬میرئهگهر ههرچهندی الوازیش ب دهتوان‬
‫حوکمرانی بکا و شانشینهکهشی بپارێزێ و بیبا بهرێوه ‪ ،‬ئهمه ئهگهر روداوێکی‬
‫مهزنده نهکراو رونهدا ببێته مایهی لهدهستدانی حوکمرانی‪ ،‬ئهمه ههموو کارهکهیه ‪،‬‬
‫ئهگهر میر بهم شێوهیه ی که باسمان کرد ئاماده باشیی ههبوو به دڵنیایهوه ئهگهر‬
‫دهسهالتیشی لهدهست بچ دهتوان بیگێڕێتهوه لهوکاتانهی دوژمنهکانی له سربون‬
‫یا تهمبهڵی دابون ‪ ،‬ئهم دهرفهتانهش ئهوهی بیهوێ و له چاوهروانییداب زۆرن‬
‫دهتوان بیان قۆزێتهوه ‪.‬‬
‫بۆ سهلماندنی ئهم راستیهمان میرنشینی (فراره) به شایهدیێکی مێژویی دههێنینهوه‬
‫‪ ،‬له ساڵی ‪ 4111‬خهلکی بوندقیه بهرگریان له شارهکهی خۆیان کرد‪ ،‬دواتر پاپا‬
‫یولیوسی دووهمیش له ‪ 4141‬بهرگریی کرد ‪ ،‬لهم تهنگهشهیهدا تهنها خانهوادهکهی‬
‫قۆلیان ل ههلمالی بوو وهکو باپیره دێرینهکانی ‪ ،‬ئازار پێنهگهیشتنیان نیشانهی‬
‫خۆشهویستی گهلهکهیان بوو بۆیان ‪ ،‬ئهمه پهیوهندیی به ئامانجهکانی کۆشکی‬
‫پادشاوه ههبوو ‪ ،‬ئهم بهرگریه بۆ کهسانێک دهکرێ که دور بن له خهسلهتهکانی‬
‫گهندهلی وخهراپی واته پاک وبێگهرد بن‪ ،‬به دوریشی نازانین که ئهو خهلکه سڤیله‬
‫ئهو خهراپیانهی رابردوو که له سهردهمی پادشای پێشتر لهگهڵیان کراوه ‪ ،‬لهبیری‬
‫بکهن‪ ،‬چونکه ئهوان لهسهردهمی پادشایهکی باش و نیاندا دهژین‪ ،‬لهو‬
‫خهراپهکاریانه وهکو ‪ ،‬مال زهوت کردن ‪ ،‬دارشتنی یاسای زالمانه و چهندین جۆره‬

‫‪136‬‬
‫خهراپهکاریی تر که ماوهیهکی زۆریان بهسهردا تێپهریوهو زامی برینهکان ووشک‬
‫بونهتهوه ‪.‬‬
‫ئهگهر میرێک بیهوێ به خۆشهویستی بمێنێتهوه دهب خۆی له گۆرینی کۆن‬
‫دورخاتهوهو دهستیان پێوه بگرێ ‪.‬ئهگهر ئهو کۆنه چهندی ب کهلکیش ب ‪،‬‬
‫چونکه ئهو خهلکه ئهوه دهزانن که گۆرینی بهشێک‪ ،‬رێخۆشکهر دهب بۆ گۆرینی‬
‫زۆر ‪ ،‬ئهمهش دهبێته مایهی توره بونی ئهو خهلکه ‪.‬‬

‫یهکهی دووهم‪/‬‬
‫لهسهر میرنشینهکانی تێکهاڵو‬

‫له یهکهی پێشوودا باسم له ئاسانی حوکمرانی پادشانشینه کۆنهکاندا کرد ‪ ،‬ئێستاش‬
‫باسی سهخت و قورسی حوکمرانی پادشانشینه نوێکان دهکهم ‪ ،‬سهرهتاش نمونه بهو‬
‫ویالیهتانه دێنمهوه که کاتی خۆی بهشێک بون له دهسهالتدارێتی مهزن ‪ ،‬ئهم‬
‫ویالیهتانه زیاتر ههستیان به ستهم و زۆرداری حاکمهکانیان کردوه ‪ ،‬ههوڵی‬
‫البردنیان داوه ئهگهر دوای ئهوان ههر حوکمێکی تر بێت گرنگ نهبێت الی ئهوان‬
‫‪ ،‬ئهگهر دوای ئهو پادشایه پادشایهکی تر بێت ‪ ،‬خۆشحال دهبون وبهخێرهاتنیان‬
‫دهکرد ‪ ،‬بههیوای ئهوهی لهو باشتر ب و ئهوهی ئهو تێکی داوه ئهمیان چاکی‬
‫کاتهوه ‪ ،‬لهوانه ستهم وزۆرداری نهیهل ‪ ،‬خهراپهکاریهکان راست وچاککاتهوه ‪،‬‬
‫چونکه ئهو ئومێدانهن که وا لهو خهلکه دهکهن شمشێر بهروی پادشاکانیان راست‬
‫کهنهوه و ههوڵی الدانیان بدهن ‪ ،‬له رێگهی ههڵگیرساندنی شۆرش ‪ ،‬بهالم گهلێک‬
‫جار ههندێک له چاوچنۆکان ئهم خهلکه دهسته رۆدهکهن وله راستیهکانیان‬
‫دوردهخهنهوه به چهواشهکردنیان‪ ،‬له ئهنجامدا له جیات گهل ئهوان دهست بهسهر‬
‫خێر و بێری والتدا دهگرن و خاکی داگیر دهکهن ‪ ،‬ئهم راستیه له گهڵێک له‬
‫ویالیهتهکان سهلمێندراوه که له جیات چاک خهراپتر کراوهو ئاوی زیاتریان‬
‫کردۆتهسهر قورهکه ‪.‬‬
‫دواتر ئهو دۆخه گهندهلیهی سهردهمی پادشا خۆسهپێنهکه ئهنجامێکی ئاسایی و‬
‫پێشهکیی داهاتوێکی خهراپتره‪ .‬چونکه ئهوهی خۆی دهسهپێن ناتوانی پهیوهندیهکی‬
‫‪137‬‬
‫باش له نێوان هاوالتیه مولک ل زهوتکراوهکان لهالیهک و حکومهت و سوپاکهی‬
‫لهالیهکدا دروست بکا ‪ .‬ههروهها ناتوان له روداوو کارهساتهکانیان رزگاری بکا‬
‫ئهوانهی له ئهنجامی پیادهکردنی ئهو دهسهالتهوه روو دهدهن‪.‬‬
‫پێویست به رونکردنهوهو ئاماژه ناکات که ههلوێستی خۆسهپێنهکه ههرچهندی‬
‫دادپهروهرانه و بههۆی سوپاکهیهوه بههێز بێت ‪ ،‬ههردهم ههلوێستێکی لهرزۆک و‬
‫الوازه ‪ ،‬چونکه خهلکه زۆرلێکراوهکه ههردهم له ههلوێستی دوژمنکارانهدا دهبن‬
‫بههۆی ئهوهی مافیان ل زهوت کراوه ‪ ،‬ئهمهو دهسهالتی خۆسهپێن ناتوان‬
‫دلسۆزی خۆفرۆشانیش بهدهست بێن ‪ ،‬چوونکه ههرچهندی بیاندات ناتوان‬
‫رهزامهندیان وهرگرێ و لهههمان کاتیشدا ناتوان لهگهڵیاندا توند و به ههرهشه ب‬
‫چونکه ئهو خۆی به قهرزاری ئهوان دهزان ‪ ،‬ئهگهر پارهو پولی زۆریشیان پێداب‬
‫‪.‬کهواته هیچ کاتێک کارهکهی بۆ مهیسهر نابی ئهگهر لهگهل خاوهن ماڵ باش و‬
‫دادپهروهر و خۆشگوزهر نهب ‪.‬‬
‫دهبا نمونهیهک بێنینهوه ‪ :‬لویسی دوانزهههم که به سوپاو سامان و سهروهتهکهی‬
‫توانیی میالنو داگیر بکا ‪ ،‬بهالم نهیتوانی بۆ ماوهیهکی دور بیپارێزێ ‪ ،‬نه بههۆی‬
‫الوازی سهربازی و هێزهکانی ونه بههۆی کهم دهرامهتیهوه بوو ‪ ،‬بهلکو لهبهر‬
‫ئهوهی ئهو چاوهروانیهی خهلکی میالنو له لویسی دوانزهههمیان دهکرد وا‬
‫دهرنهچوو بۆیان نهبوه مایهی خێرو خۆشی ‪ ،‬له خهراپهو کاولکاری بهوالوه هیچی‬
‫تری بهدوای خۆیدا نههێنا بۆیه رقیان لیی بۆوهوه به ئاسانی خۆیان رادهستی میر‬
‫ردویچ دی سفورزا کرد و فهرماندایهتیان دایه دهست ئهو ‪.‬‬
‫دیاره کاتێک کهسێک والتێک رزگار دهکاو دواتر لهالیهن کهسانی ترهوه داگیر‬
‫دهکرێ ‪ ،‬ئهمجارهیان ئهگهربۆ جاری دوهم رزگار کرایهوه‪ ،‬ههرگیزاو ههرگیز‬
‫لهدهست نادرێ و هاوالتیانی ئهو والته رزگاربوه سۆز ودلسۆزیان بۆی دهب و‬
‫پشتگیریی ل دهکهن ‪ ،‬بههۆی ئهوهی له دهست داگیرکار خێریان نهبینی وبه‬
‫رژێمی یهکهم دلخۆشتر بون ‪ ،‬لهم شۆڕشهش فێری دهرسی نوێ دهبن‪ .‬پاش ئهوه‬
‫ئیتر والته روخاوهکه یهک لهم دوو رێگایه دهگرێته بهر‪:‬‬

‫یهکهم ‪ /‬سزای ئهو کهسانه دهدات که ئاژاوهو گێرهشێوێنی دهخولقێنن ‪.‬‬

‫دووهم‪ /‬خاله الوازهکانی حکومهت دهست نیشان دهکاو چارهسهریان بۆ‬
‫دهدۆزێتهوه‪ ،‬لهم میانه هیچ بهربهست و دوژمنێکی ناوهخۆ وهکو جارانی بهر له‬
‫رزگاری نایهته پێش ‪ ،‬بۆیه وهکو پێویست دهتوان ههنگاوهکان بهاوێژێ ‪ ،‬ئهوهی‬
‫ئهم بیردۆزه پشتراست دهکاتهوه رزگارکردنی میالنو بوو ‪ ،‬ههر به وهدهر کهوتنی‬
‫‪138‬‬
‫نیشانهکانی سوپا و راگهیاندنهکانی میر لودیچ لهسهر سنورهکان ‪ ،‬میالنو لهدهست‬
‫فرهنسیهکان رزگارکرا ‪ ،‬ئهمه له یهکهم رزگاری بوو ‪ ،‬له خولی دوهمی رزگاری ‪،‬‬
‫نهتوانرا میالنۆ لهدهست فرهنسا دهر بهێندرێ تا ئهو کاتهی والتانی ئهوروپا یهکیان‬
‫نهگرت ‪ .‬ههرچهنده ئهم یهکگرتنهی ئهووپا ورهی فرهنسای دانهبهزاند‪ ،‬بهالم‬
‫میرهکانی گێژو سهرقاڵ کردن و ناچاری کردن له ئیتالیا رابکهن ‪ ،‬بههۆیهوه‬
‫سهرتاپای ئیتالیایان جێهێشت به میالنۆشهوه‪ ،‬ئهم سهرکهوتنه له ئهنجامی‬
‫پیادهکردنی سیاسهتی دووهمهوه بوو ‪ ،‬ئهو سیاسهتهی خاڵه الوازهکانی حکومهت‬
‫بههێز دهکا ‪ ،‬جا سهردهمی حوکمرانیی فرهنسا له میالنۆ ئهگهر درێژی خایاندب یا‬
‫کورت گرنگ ئهوهیه تا ههتایه نهمایهوه ‪ ،‬دهب هۆکارهکانی لهدهست دانی دوهمی‬
‫میالنۆ لهدهست فرهنسا باس بکهین ‪ ،‬ههروهکو هۆکاری لهدهست دانی یهکهممان‬
‫باس کرد دهب هی دوهمیش رونکردنهوه بدهین ‪ ،‬ئێستا ئهو هۆکارو پیویستیانه باس‬
‫دهکهین که دهبوایه فرهنسا ئهنجامیان بدا بۆئهوهی بتوان میالنۆی لهدهست نهچ ‪،‬‬
‫که ئهگهر پادشایهکی تر له شوێنیان بوایه چی دهکرد ‪.‬‬
‫ئاساییه ههردهولهتێک که رزگار دهکرێ لهگهل دهولهتی که هاوکاریی کردوه بۆ‬
‫رزگار بون له روی رهگهز یا زمان ههر لهیهکچونێکی تر لهیهک دهچن‪ ،‬بهلکو‬
‫ئهم لهیهکچونهشیان نهب ‪ ،‬ئهگهر پاساوی داگیرکردن لهیهکچونی زمان ب ئهوا‬
‫داگیرکردن کارێکی ئاسان دهبوو ‪ ،‬بهتایبهت ئهگهر خهلکهکهی پێیان خۆشب‬
‫هاورهگهزهکانیان رزگار بکهن ‪ ،‬بۆ دهستگرتن بهسهر والتێک یا رزگار کردنی ‪،‬‬
‫لهناو بردنی دهسهالتی پادشای والته داگیرکراوهکه یهکهم مهبهسته ‪ ،‬چونکه‬
‫ئهوانیتر وهکو خۆیان دهمێننهوه تهنها ئهوهی دهگۆردرێ لهناوچونی دهسهالتی‬
‫پادشکهیه‪ ،‬نه رهوشتهکان دهگۆردرێن نه داب ونهریتهکان ‪ ،‬بهم شێوه خهلکهکه‬
‫لهگهل پادشا نوێکه رادێن ‪ ،‬بهنمونه ‪:‬‬
‫والیهتهکانی برجاندیه ‪ ،‬بریتانیه ‪ ،‬جاسکۆنیه ‪ ،‬تورماندیه ‪ .‬ئهمانه ئهو والیهتانه‬
‫بون که فرهنسا دهستی بهسهردا گرتن و خستنیه ژێر حوکمرانی خۆی ‪ ،‬ماوهیهکی‬
‫زۆر لهگهل خۆیدا یهکخستن و بهیهکهوه به ئاشتی وئارامی دهژیان ‪ ،‬ئاشکهرایه‬
‫رهوشتی ئهو والیهتانهی ئاماژهمان پێیاندا له رهوشتی فرهنسیهکان دهچی ‪ ،‬تهنها‬
‫زمان نهب ئهگینا هیچ جیاوازیهک له نێوان کۆمهلگای ئهوان و کۆمهلگای‬
‫فرهنسیهکاندا نیه ‪ ،‬تهنانهت ههندێک لهیهکچونی کهمیش له دیالهکتیکه کانیاندا ههیه‬
‫‪ ،‬فرهنسا بهو دوو رێگایهی باسمان لێوه کرد حوکمی ئهو ویالیهتانهی دهکرد ‪،‬‬
‫سهرهتا خانهوادهی پادشایهتیانی له ناوبرد ئینجا دواتر یاساو رێنماکانی وهکو خۆی‬

‫‪139‬‬
‫هێشتنهوه و لهسهری رۆیشت ‪ ،‬تا ماوهیهکی زۆر باجهکانی زیاد نهکردن تا توانیی‬
‫ههمویان له یهک ویالیهت کۆبکاتهوه ‪.‬‬
‫بهالم ئهگهر ویالیهته داگیرکراوهکه جیاوازیی زمان ورهوشت و یاسا ههبوایه‬
‫لهگهل والیهته داگیرکارهکه ‪ ،‬ئهو کات کارهکان ئاسان نهدهبون ‪ ،‬حوکمرانیه‬
‫رههاییهکه کارێکی قورس دهبو ‪ ،‬چونکه داگیرکار ئهوکات پێویستی به بهختێکی‬
‫باش و کاری زیاتر دهبوو تا بتوان والیهتهکان لهدهست خۆی بپارێزێ ‪ ،‬باشترین‬
‫رێگهش بۆ مانهوهی داگیرکار ئهوهیه که بۆ والیهته نوێکان بگوازێتهوه و له‬
‫ناویاندا بژێ‪ ،‬چونکه لهوێ دهتوان پێگهی خۆی بههێزکا ودهسهالتهکانی داکوت ‪،‬‬
‫دهبا بۆ ئهم رهوشه نمونهیهکی تورکهکان له والتی گریک بهێنینهوه ‪ ،‬تورکهکان‬
‫ههر رێگایهکیان بهکار بهێنابایه تێیدا سهرکهوتو نهدهبون که بتوانن والیهتی‬
‫گریکهکان به داگیرکراوی بهێلنهوه ئهگهر خۆیان لهوێ لهگهل خهلکهکه نیشتهج‬
‫نهبونایهو بارگهیان لێ نهخستبایه ‪.‬‬
‫سودهکانی ئهم سیاسهته گهلێک زۆرن‪:‬‬
‫به مانهوهی داگیرکار لهو والیهته ههردهم لهبهر چاوی خهلکهکه دهب ‪ ،‬بۆیه‬
‫خۆیان له تورهو تۆلهی ئهو دهپارێزن ‪ ،‬بههۆیهوه تابتوانن له هێلی راست النادهن ‪،‬‬
‫چونکه ئهگهر ئهوانی جێهێشت ووالیهتهکهی رادهست ئهوان کرد ئهوا به دلنیاییهوه‬
‫دهست دهکهن به خهراپهکاری وگهندهلی و تێکدانی یاساو سیستهمی حوکمران ‪،‬‬
‫ئیتر ئهم رهفتاره دهبێته مایهی گوێنهدانه فهرمانهکانی داگیرکار و پێشێلکاری ‪.‬‬
‫لهوانه ‪ :‬دواتر والته دراوسێکانیتر زاتی ئهوه ناکهن والته داگیرکراوهکه دوباره‬
‫داگیری کهن ‪ ،‬له ترسی داگیرکاری یهکهم چونکه سوپاکهی لهو ناوه بونیان ههیه ‪،‬‬
‫باشتره له دهروازهی ویالیهته داگیرکراوهکهو دهرگای چونهدهری ‪ ،‬چهند‬
‫ئۆردوگایهکی بێگانهکان دروست بکا ‪ ،‬ئهگینا دهب سوپا له ناوهوهی ویالیهتهکان‬
‫بهکار بێن ‪.‬‬
‫ئهمه زانایهک بوو ئاماژهی به دروست کردنی ئۆردوگای بێگانهکان دا له‬
‫دهروازهی ویالیهتهکان ‪ ،‬ئهمهش به دهستگرتن بهسهر کهمێک له روبهری زهویی‬
‫خهلکی ویالیهته داگیرکراوهکهو دابهشکردنی بهسهر بێگانهکاندا دهکرێ ‪ ،‬بههۆی‬
‫ئهوهی خهلکی ویالیهته داگیرکراوهکه که زهویان ل زهوت دهکرێ ‪ ،‬الواز وب‬
‫دهسهالتن ‪ ،‬لهترسی هێزی داگیرکار ناتوانن ئازاری خهلکه بێگانهکه بدهن ‪ ،‬دواتر‬
‫ئهم کهمینهی زهویان ل داگیرکراوه ناتوانن ههستی خهلکه زۆرینهکهی تر که‬
‫بێگانهکانن ببزوێنن وتورهییان بوروژێنن ‪ ،‬چونکه زۆرینه زهویان ل زهوت‬
‫نهکراوه ‪ ،‬بۆیه پرۆسهو پیالنهکه به ئاسانی ئهنجام دهدرێ ‪ ،‬خۆئهگهر کهمینه‬
‫‪140‬‬
‫زهوی ل زهوتکراوهکه بیتوانیایه زۆرینهکه ههلسێنێته سهرپ و بیانخاته سهرهێل‬
‫ئهوسا کاری حوکمرانیهکه ئاسان نهدهبوو ‪.‬‬
‫ئهم سیاسهته سودێکی تریشی ههیه ‪:‬‬
‫زۆرینهی خهلکی ویالیهته داگیرکراوهکه له حالهتی ترس دا دهمێننهوه ‪ ،‬ههردهم‬
‫ترسی ئهوهیان دهب که ئهوهی بهسهر هاوالتیانیاندا هاتوه بهسهر ئهوانیشدا ب له‬
‫دهستگرتن بهسهر زهوی وزولمی تریش ‪،‬بۆیه به ئارامی وبێدهنگی دهمێننهوه وبه‬
‫بهشهکهی خۆیان رازی دهبن ‪.‬‬
‫سودی ئهو ئۆردوگایانهش جگه لهوهی باسمانکرد ‪ ،‬لهسهر داگیرکار شتێکی‬
‫ئاوهها ناوهست ‪ ،‬خهلکهکهشی بۆ داگیرکار دلسۆزتر دهبن ‪ ،‬دواتر داگیرکار له‬
‫شهری ئهوان دور دهب چونکه پهرتهوازهو ب سهرن ‪.‬‬
‫لێره دهمهوێ سهرنجی خوێنهر بۆ بنهمایهکی سیاسی رابکێشم ‪ ،‬ئهویش ئهوهیه ‪،‬‬
‫ئهگهر بتهوێ خۆت له کهسێک ئاسوده کهیت‪ ،‬یهکێک لهم دوو رێگایه بگره بهر‪:‬‬
‫‪ -4‬ماستاوی بۆ ساردکهوهو چاکهی لهگهڵدا بکه ‪.‬‬
‫‪ -9‬ههناسه بری بکه ‪ ،‬لێی بێخهم دهبی‪.‬‬
‫رهوشتی مرۆڤ ئاوهها خولقاوه ‪ ،‬سهربه یهکێک لهم دوو جهمسهرهیه ‪ .‬ههردهم‬
‫ههوڵی ئهوه دهدهن تۆله لهو دوژمنهیان بکهنهوه که ئازاری پێگهیاندون ‪ ،‬بهالم‬
‫کاتێک ناتوانن ئازار بگهیهننه خودی دوژمنه راستهقینهکه ‪ ،‬باشتر وایه رق و‬
‫کینهی ئاراسته بکا‪.‬‬
‫دامهزراندنی ئۆردوگای نیشتهج باشتره له دامهزراندنی سهربازگه ‪ ،‬چونکه‬
‫دامهزراندنی سهربازگه لهروی ئابوریهوه لهسهر دهولهت زۆر دهکهوێ پیویستیی‬
‫به پێداویستیی لۆجستیک و حهوانهوهی زۆر ههیه ‪ ،‬جگه لهمه مانهوهی سهرباز‬
‫لهبهر چاوی خهلکی ویالیهته داگیرکراوهکه دهبێته مایهی دروست بونی کینه‬
‫ودوژمنایهتی ‪ ،‬چونکه به چاوێکی رقهوه سهیری سهربازی داگیرکار دهکرێ‪،‬‬
‫نهزان ئهو کهسهیه که ترسی له دوژمن نیه لهو کاتهی به ئارامی له بنکهکانیان‬
‫دانیشتون ‪ .‬کورتهی باسهکان ئهوهیه ‪:‬‬
‫(ئۆردوگاکان پر بهسودن و سهربازگهکانیش زیان بهخشن) ‪.‬‬
‫دهب داگیرکهر خۆی به سهرۆک وفهرماندهی دراوسێکانی بزان و وهکو‬
‫بهرگریکارێکی بههێز خۆی نیشان بدا ‪ ،‬دوو خاڵی گرنگیش لهبهرچاو بگرێ ‪:‬‬
‫‪ -4‬ئهوهی پێشتر بههێز بوو ‪ ،‬الوازی بکا ‪.‬‬
‫‪ -9‬دهرگای ویالیهتهکهی به روی بێگانه بههێزهکاندا دابخا ‪ ،‬چونکه ههردهم‬
‫ویالیهته زولم لێکراوهکان پهنا بۆ ویالیهته بههێزهکان دهبهن تا نهجاتیان بدا‬
‫‪141‬‬
‫‪ ،‬ئهوکاتیش دراوس بههێزهکان ههر زوو به پیر داخوازیهکانیانهوه دهچن ‪،‬‬
‫جا یا له ترسی ئهوهی داگیرکاریهکه ئهوانیش بگرێتهوه یا له چاو تێبرین له‬
‫سامان و سهروهتهکهیان دایه ‪.‬‬
‫دهبانمونهیهکتان بۆ بێنمهوه لهسهر رۆمانهکان کاتێک ئهتیلیهکان پهنایان بۆ‬
‫بردن تا له دهست داگیرکاری گریکهکانیان رزگار بکا ‪ ،‬ههرکاتهی یهکێک له‬
‫ویالیهته داگیرکراوهکان پهنایان بۆ دهبرد وداوای هاوکاریان ل دهکرد ئهم به‬
‫پیر داخوازیهکانیانهوه دهچوو دهیخستنه ژێر دهستی خۆی ‪.‬‬
‫دهبا داگیرکهره بههێزهکان بزانن ههرکاتهی والتێکی نوێیان داگیر کرد ‪،‬‬
‫خانهدان وجوامێره الوازهکان زوو الیهنگریی دهکهن و هاوکاریی دهکهن ‪،‬‬
‫نهک لهبهر ئهوهی حهزیان له خیانهتکردنی نیشتمانه ‪ ،‬بهلکو وهکو‬
‫تۆلهکردنهوهیهک له رژێم ودهسهالتدارانی پێشو که له سهردهمی ئهوان‬
‫دهسهالتیان ل سسهندرابۆوهو الواز کرابون ‪ ،‬بهالم دهب داگیرکهر لهم جۆره‬
‫کهسانه ووشیار ب ‪ ،‬چونکه ههرکاتهی بههێز کهوتن و له توانای خۆیانرا بینی‬
‫بتوانن تۆله له داگیرکهر بسهننهوه ب سلهمین ئهنجامی دهدهن ‪ ،‬ئهگهر لهگهلیان‬
‫باش رهفتاڕ بوو دلیانی راکێش کرد به چاکهو الواز کردنی دهسهالتدارانی پێشو‬
‫ئهوا دهتوان زیاتر لهوهی که دڵی بۆ دهچ بیخوا و سودی ل وهربگرێ ‪،‬‬
‫ئهگهر وانهکا ئهوهی به ساڵێک قازانجی کردوه به ماوهیهکی کورت لهدهستی‬
‫دهدا‪.‬‬
‫رۆمهکان ئهو سیاسهتهیان پیاده دهکرد ‪ ،‬ههرکاتهی ویالیهتێکی نوێیان داگیر‬
‫دهکرد ئۆردوگای نوێیان ل دروست دهکردن و خۆیان سهرپهرشتیان دهکردن‪،‬‬
‫لهگهڵیان به چاکه ههڵس و کهوتیان دهکرد ب ئهوهی بههێزیان بکا ‪ ،‬پهرو باڵی‬
‫دهسهالتداره بههێزهکانیان له پادشا ومیرهکان دهکردن ‪ ،‬و لهروی ئهوانیش به‬
‫چاکهو دلسۆزی رهفتاریان دهکرد ‪ ،‬وردهکاری ئهم سیاسهته له والتی گریک‬
‫زۆرن ‪:‬‬
‫کاتێک رۆمهکان ئهو والتانهیان رزگار کرد ( ئاتای وئیتیلی) یان خۆش‬
‫ویستن و پادشاکانی مهکهدۆنیشیان له ناو بردن ‪ ،‬ئهنتۆکیۆسیشیان دور خستهوه‬
‫‪ ،‬فلیبس تا الواز نهکرا دۆستایهتیی ئهوانی وهدهست نههێنا ‪ ،‬ههروهها رێگهیان‬
‫به ئهنتیوکس نهدا بگهرێتهوه والتی گریک ‪ ،‬ئهوکاتهی پیاده کردنی ئهم‬
‫سیاسهته سهرکهوتن بهدهست دێن ئهوسا رۆمانهکان شانازیان به سیاسهتهکهی‬
‫خۆیانهوه کرد که سیاسهتی دهسهالتدارو پادشاو میر وزاناکانیان بوو ‪ ،‬ئهوان‬
‫تهنها گرنگیان به حالی حازر نهدهدا ‪ ،‬بهلکو گرنگیان به داهاتوش دهدا ‪،‬‬
‫‪142‬‬
‫بهرنامهی مکوم یان بۆ دادهرێشت بۆ ئهوهی له خهراپهو شکست بهدور بن ‪،‬‬
‫چونکه ئهگهر مرۆڤ حسابی بۆ کارهسات ونههامهتیهکان کرد له شکست و‬
‫خهراپه دوردهکهوێتهوه ‪ ،‬بهالم ئهگهر سهبری گرت تا ئهوکاتهی دهرگای‬
‫لێگیرا‪ ،‬بهلکو ئهوکات هیچ رێگهچارهی بۆ چارهسهریهکان نهب ‪ ،‬ئهمهش‬
‫وهکو ئهو تایه وایه که دکتۆرهکان ناتوانن پێشتر درکی پێبکهن و خۆپاراستنی‬
‫بۆ ئهنجام بدهن تا رونهدا ‪ .‬بهالم ئهگهر به ئاسانی ئاشکهرا کراو له پێشهاتهکانی‬
‫به ئاگا بوو ئهوکات دهتوانرێ چارهسهریی بۆ بدۆزرێتهوهو خۆی ل بپارێزێ ‪.‬‬
‫ئهم حساب کردنهو ههست کردن به داهاتوه ههموو کهسێک ناتوان ‪ ،‬تهنها‬
‫کهسه زانا و بسپۆرهکان نهبن ‪ ،‬زۆرجار کهسێک به هۆی زیرهکی ولێزانییهوه‬
‫توانیویهتی میلهتهکهی له کارهساتێکی مهزن دوربخاتهوه ‪ ،‬بهالم ئهگهر له‬
‫سهرلوتکهی سیاسهت کهسانی زانا نهبون وهکو ئهوهی باسمان لێیانهوه کرد ‪،‬‬
‫بهدوری مهزانه ووالت بکهوێته تهلهیهکی مهزن وکوشندهوه ‪.‬‬
‫دهولهتی رۆمان کاتێک دروست بوو کهسانی زانا وسیاسهت مهداری له پشت‬
‫بوو ‪ ،‬ئهوهتا وێرای دروست بونی گهشهی سهند وپهرهی سهند بوو ‪ ،‬ئهمه به‬
‫کهسانێک کرا که دهیان بهلکو سهدان حساب وگریمانیان بۆ داهاتوو ههبوو‪،‬‬
‫ههردهم خۆیان لهو کارهسات وترازانه سیاسیانه دهپاراست ‪ ،‬ترسیان له هیچ‬
‫شهرێک نهبوو که روبهروی سیاسهتهکانیان بوهستێتهوه ‪ ،‬چونکه ئهوهیان‬
‫دهزانی که سیاسهت وجهنگ جمکی(دوانه) یهکترن ‪ ،‬ههرکهسهی بیهوێ له‬
‫یهکیان بهسهر کهوێ ‪ ،‬به دلنیاییهوه له دوهمیشیان سهردهکهوێ ‪،‬بهلکو‬
‫دواخستنی شهر له قازانجی دوژمن داب ‪ ،‬خۆی بۆ ئاماده دهکا ‪ ،‬ئهو ئاماده‬
‫باشیه دهکا که به خواستی رۆمانهکان نیه ‪ ،‬بۆیه شهریان دژی فلیپس‬
‫وئهنتۆکیوس له والتی گریک راگهیاند‪ ،‬ئهم راگهیاندنه بۆ ئهوه بوو شهرهکه له‬
‫ئیتالیا دورخهنهوه ‪ ،‬چونکه سیاسهت مهدارانی رۆمانیهکان بههۆی زیرهکی‬
‫وشارهزاییان له فاکتهرهکانی جهنگ ‪ ،‬دلنیابون له سهرکهوتنی ئهم جهنگه بۆیه‬
‫باکیان لهو شهره نهبوو ‪ ،‬بهم هۆیهوه ئهوان دهیان بینی که ( ناخۆشیهکان‬
‫ئاوهژو بونهتهوه وئهمرۆش رێگه بۆ سهرکهوتنهکانی بهیانی خۆش ناکا )‬
‫دهبا بێینهوه فرهنسا ‪ ،‬ئاخۆ ئهوانیش ههمان پالنی رۆمانیهکانیان پیاده کرد ؟‬
‫سیاسهت مهدارو پادشاکانیان ههمان بهرنامهو سیاسهتیان ههبوو ؟ دهبا نمونه‬
‫لهسهر لویش بێنین ‪ ،‬ئهو هۆکاری ئهوه بوو تهمهنی بهریتانیهکانی ئهوهند هدرێژ‬
‫کرد ‪ ،‬ئهومان بۆیه ههلبژارد چونکه به پێچهوانهی ئهو سیاسهته بوو ‪ ،‬ئهمهش‬
‫ئاشکهرایه که خهلکی بوندقیه پهنایان بۆ پادشا لویس برد تا به هانایانهوه بچ ‪،‬‬
‫‪143‬‬
‫لهسهر ئهوه رێککهوتبون که ویالیهتی لومباردیا له نێوان خۆیاندا به نیوه کهن ‪،‬‬
‫من هیچ راستیهک له خۆ به خاوهنکردنهکه نابینم ‪ ،‬چونکه نیازی وابوو پێگهی‬
‫فرهنسا له ئیتالیا قایم بکا‪ ،‬ئهمه له کاتێکا خهلکی ئهو ویالیهته رقیان له‬
‫پادشاکهی پێش ئهو بوو ‪ ،‬کهواته هیچ گلهییهک له لویس ناکرێ کاتێک به‬
‫هانای بوندقیهوه دهچ ‪ ،‬به دیدی ئهو لهم حالهتهدا ههردوو الیهنی بوندقیهو‬
‫فرهنسا لهم مامهلهیه سودمهند دهبن ئهگهر لویس لهسهر سیاسهتهکهی بهردهوام‬
‫ب ‪.‬‬
‫ئهگهر ئهو ههله سیاسیانهی نهکردبایه ‪ ،‬لهخۆی تێک نهدهداو له ئیتالیا‬
‫سهرکهوتنێکی باشی بهدهست دههێنا ‪ .‬کاتێک کارهکان بۆ لویس له لومباردیا‬
‫مهیسهر دهبن‪ ،‬له ماوهیهکی کورتدا ئهوهی له سهردهمی پێشو له فرهنسا‬
‫لهدهستی دابوو توانیی بیگێرێتهوه ‪ ،‬لهم روهوه دهرفهتێکی باشی بۆ ره خسا که‬
‫ههندێک له نیازپاکهکانی فلۆرهنسا بۆی هاتن وهاوکاریان کرد ‪ ،‬لهوانه‬
‫مارکیزمانتوو میرهکانی میرنشینی ‪ ،‬فراره ‪ ،‬بنتفولجی ‪ ،‬فاینزه ‪ ،‬بیتزارو ریمنی‬
‫و خهلکی میرنشینی لوقه و دانیشتوانی بیزهو سینه‪ ،‬کاتێک خهلکی بوندقیه بهمه‬
‫دهزانن ‪ ،‬له ههلوێستهکانیان پهشیمان دهبنهوه چونکه راستیهکانیان بۆ‬
‫دهردهکهوێ ‪ .‬هیچیان پ نامێن تهنها ئهوه نهب گلهیی له خۆیان بکهن ‪،‬‬
‫چونکه بههۆی ئهوهی چاویان له داگیر کردنی بهشێک له خاکی لۆماردیا بوو ‪،‬‬
‫پادشای فرهنسا توانیی سێبهشی خاکی ئیتالیا داگیر باکا‪.‬‬
‫ئهگهر لویس پادشا لهسهر ههمان سیاسهت و رێچکهی پادشاکانی رۆمانی‬
‫بچوبایه ‪ ،‬زۆر به ئاسانی دهیتوانی دهست بگرێ بهسهر ئهو ویالیهتانه ‪،‬‬
‫ههروهکو پێشتر لهم بهشهی نوسینماندا ئاماژهمان پێیدا بههۆی الوازی ههندێک‬
‫لهو ویالیهتانهی بوندقیه پهنایان بردبوه بهر یهکتر بۆئهوهی یهکتر له‬
‫مهترسیهکان بپارێزن ‪ ،‬ههندێکی تریش پهنایان بۆ کهلیسا بردبوو ‪ ،‬واته‬
‫قهبولکردنی هاوکاریهکانی ویالیهته الوازهکان باشتره له وهرگرتنی هاوکاریی‬
‫ویالیهته بههێزهکان ‪ ،‬بهالم لویس سیاسهتهکانی تێکهڵ به یهکتری کردن ‪ ،‬خۆی‬
‫توشی گێرهشێوێنی وئاراستهیهکی ههله کرد ‪ ،‬لهوه نهدهچو کارهکانی له میالنو‬
‫بۆ مهیسهر ب ‪ ،‬بۆیه پهنای بۆ پاپا ئهسکهندهر برد تا هاوکاریی بکا له داگیر‬
‫کردنی رومانه ‪ ،‬کهچی لویس ههستی بهو ههله مهزنه نهکرد که بوه مایهی‬
‫ههژاندنی ستونهکانی حوکمرانیی ‪ ،‬ئهوهندهی نهمابوو دیواری سیاسهتهکانی‬
‫بروخ ‪ ،‬چونکه کاتێک به هاوکاری پاپا ویالیهتێک داگیر دهکا ‪ ،‬لهوسهر‬
‫ویالیهتێکی تری هاوپهیمان لهدهست دهدا ‪ ،‬له هاوکاری کردنی پاپا هیچ دودڵی‬
‫‪144‬‬
‫نهنواند بهالم ویالیهتهکانی تر لێی کهوتنه گومان ومتمانهیان پێی نهما ‪ ،‬ئهوان‬
‫مهترسی ئهوهیان ل نیشتهوه که ئهوهی بهسهر رومانهی هێنا بهسهر ئهوانیش‬
‫بێن ‪ ،‬ههروهها بهم ههنگاوهی کهلیسا فشارهکانی توندتر کردن و دڕکهکانی‬
‫ئاینیش تیژتر بون و دهسهالتهکان گهیشتنه نێو دهسهالتی ئاینی ‪.‬‬
‫کاتێک لویس ئهم فاوله مهزنه دهکا ‪ ،‬مانهوهی لهسهر ئهم ههلهیدا هیچ سودی‬
‫نامێن ‪ ،‬بهردهوام بونی زیان بهخشه ‪ ،‬بهالم ئهوکاتهی دهسهالتهکانی پاپا دهگهنه‬
‫توسکانا ‪ ،‬لهوه دهگا که مهینهت وئازارهکان روهو زیاد بون دهچن و بهمهش‬
‫ناوهستن ‪ ،‬بهلکو لهناوی دهبا ! بۆیه رادهکا بۆ ئیتالیا ‪ ،‬بهالم ههرچهندی به ئاگا‬
‫دهب سودی ناب ‪ ،‬چونکه کاتهکه بهسهر چوبوو لهوهدا نهمابوو بتوان‬
‫کۆنترۆلی بکا ‪ ،‬کورتیهکهی ئهوهیه که سیاسهته ههلهکانی جاری یهکهمی که له‬
‫ئهنجامی الوازیی هاته رێی ‪ ،‬بهتایبهتیش دوای ئهوهی دۆست و ههڤاالنی‬
‫خیانهتی لهگهڵ دهکهن وپشتی تێدهکهن و له پهیمانهکانیان پاشگهز دهبنهوهو‬
‫دهستی ل ههڵدهگرن‪ ،‬دهبێته مایهی ئهوهی کهلیسا له پهرش و بالویی ههڵسێتهوه‬
‫سهرپ ‪ ،‬ئیتر ئهو بوه خاوهنی چارهسهریهکان دور له ویستی ناحهزانی ‪،‬بهالم‬
‫لویس ویستی پادشا نشینی ناپۆلی وهدهست بێن بۆیه لهگهڵ پادشای ئیسپانیا‬
‫یهکیان گرت و سامانهکانیان دابهش سهر خۆیان کردن ‪،‬ئهمه دوای ئهوه دێ که‬
‫پێشتر له ئیتالیا خۆی تاقه پادشاو خاوهن دهب ئهمجارهیان هاوبهشێکی بۆ پهیدا‬
‫دهب له ئهنجامی سیاسهته ههلهکانی ‪.‬‬
‫سیاسهته ههلهکانی بهسهر خۆیدا شکانهوه چونهکه تهماحکارهکانی خهلکی‬
‫ناپۆلی ‪ ،‬ئهوانهی له سیاسهته تاکرهویهکانی پادشا زیان لێکهوتو بوون‪ ،‬یهکێکی‬
‫ترینا له جیات ئهو بینیهوه که له کاتی تهنگانه به هانایانهوه ب ‪ ،‬لویس‬
‫قهناعهتی به هاوپهیمانه الوازهکهی نههات که ههردهم دهتوان بۆ ههر‬
‫فهرمانێک ناچاری بکا ‪،‬بۆیه له پادشایهتیی دور دهخاتهوه ‪ ،‬پادشایهکی بههێزی‬
‫له شوێن دادهن ‪ ،‬ئهم بههێزهش توانیی بهسهر دهسهالتهکانی لویسدا زاڵ ب و‬
‫له رهگ وریشه ههڵی تهکاندو له شوێن ئهو خۆی سهپاند‪.‬‬
‫من ئهمه دهڵێم که لۆمهیی لهو پادشایانه ناکهم که چاویان بریوهته داگیر کردنی‬
‫ویالیهتهکان ‪،‬چونکه خهسلهتی چاوتێبرین وتهمهلک و تهماحکاری و زاڵ بون‬
‫له ناخی ههموو میرێکدا جێی خۆی گرتوه ‪ ،‬خهریکه منیش ستایشی ههموو ئهو‬
‫پادشاو میرانه بکهم که نیازی داگیرکردنیان ههیهو له رهفتارهکانیان باش‬
‫دهجولێنهوه‪ ،‬بهالم ئهوهی دهیهوێ به رێگهی سیاسهتهوه ووالتێکی ههب‬
‫وداگیری بکا ئهو کهس به ههله داچوه و حهز وئارهزوهکانی بون به پادشا تیا‬
‫‪145‬‬
‫دهچن ‪ ،‬ئهو جۆره کهسانه شایانی ئهو لۆمهییانهن چونکه ئهوان له خۆ بایی‬
‫ببون ‪ ،‬لویس پادشا لهو جۆره کهسانه بوو ‪ ،‬چونکه زۆر چاوچنۆک و کهم‬
‫زانیاری ونهشارهزا بوو ‪ ،‬بۆئهو زۆر باش بوو ئهگهر ئهوکاتهی فرهنسای بینی‬
‫بهالوازی و ناتوان پادشانشینی ناپۆلی بپارێزێ بۆ ئهو باشتر بوو دهست لهو‬
‫نیازانه ههڵگرێ ‪،‬نهک ههندێکی تریش بهشداری پ بکا‪ ،‬بهتایبهت ئهوکهسانهی‬
‫نهیان توانی بوندقیهی بۆ دهست بهسهردا بگرن‪ ،‬ئهمجاره بهشداریان پ بکا له‬
‫لومباردیا‪ .‬چونکه ههر ئهو کۆماره بوو که بانگێشتی ئیتالیای کرد ‪ ،‬بهب هیچ‬
‫پاساوێک بهشداری بهم کهسانه دهکا له داگیر کردنی ویالیهتهکانی تری ئیتالیا‬
‫‪،‬جگه له لومباردیا‪ ،‬چونکه ئهو پهیوهندیانهی نێوان ئهو و کۆماری بوندقیه‬
‫ههبون ‪ ،‬هاوشێوهی نهبوو ‪.‬‬

‫پوختهی گوتهکان ‪ :‬لویس پادشا له تێکهالو کردنی پێنج پرس توشی ههله‬
‫هات‪.‬‬
‫‪ -4‬هێزی ویالیهته بچوکهکانی الواز کردن ‪.‬‬
‫‪ -9‬فێری پادشاکانی ئیتالیای کرد ‪ ،‬چۆن تاکرهوانه حوکمرانی دهکهن ‪.‬‬
‫‪ -1‬بێگانهی بههێزی بۆ والت هاورده کرد‪.‬‬
‫‪ -1‬چونکه له ئیتالیا دانهدهنیشت ‪ ،‬نهیتوانی له نزیکهوه خۆی له مهترسیهکان‬
‫دورخاتهوه ‪.‬‬
‫‪ -1‬هیچ کۆلۆنیالێکی فهرهنسیی لهو شوێنانه دانهمهزراندن که داگیری کردبون‬
‫‪،‬لهکاتێکا له توانای لویس پادشادابوو خۆی لهو روداوه سیاسیه نهخوازیارانه‬
‫بپارێزێ ئهگهر ههلهی شهشهمی نهکردبایه‪.‬‬
‫‪ -4‬ئهمهیان مهزنترین ههلهیهتی‪ ،‬دهسهالتی له خهلکی بوندقیه زهوت کرد ‪ ،‬له‬
‫کاتێکا پێویستیی پ نهبوو ‪ ،‬ئهو خهلکهی سهرگهردان ودهستهرۆ کرد ‪،‬‬
‫سزاکهی بوه لهدهست دانی الیهنگرانی و کاول بونی سامان و سهروهتهکانی‬
‫‪ ،‬ئهگهر لویس دهسهالتی له ڤینیسیهکان زهوت نهکردبایه و کهلیسای‬
‫نارهحهت نهکردبا ونه چوبایهته ناو ئیتالیا ‪ ،‬ئهو کات دهبوه کارێکی‬
‫وردبینانه وبه حیکمهت وشارهزا ‪ ،‬پێگهی سیاسیی بهرز دهبۆوه ‪ ،‬چونکه‬
‫ئهوکات لهتوانای دابوو تاکرهوانه حوکم بگێرێ و الیهنگرێکی زۆریش‬
‫بۆخۆی پهیاد بکا ‪ .‬بهالم لهوکاتهی ئهم دوو کارهی ئهنجام دان بۆئهو باشتر‬
‫وابوو ئهگهر هاوکاری خهلکی بوندقیهی بدابا تا ببێته قهلغان بۆ پاراستنی‬
‫لومباردیا وله دوژمانی بپارێزێ و هاوکاری دۆستانی بکا ‪ ،‬کهچی ئهم‬
‫‪146‬‬
‫ئهنجامانه بهقهدهر روناکی رۆژ رون وئاشکهرا بون کهچی پێی ههڵنهستا ‪،‬‬
‫چونکه خهلکی بوندقیه رێگهیان به داگیرکهر نهدهدا دهستدرێژی بکاته سهر‬
‫لومباردیا ‪ ،‬خهلکی بوندقیه کهس و کارو بهرژهوهندی زۆریان له ویالیهته‬
‫ههبوو ‪ ،‬بۆیه هیچ کهسێک ئهم ههولهی نهدهدا که لومباردیا داگیر بکا‬
‫ورادهستی بوندقیهی بکا و خۆیشی وهکو ئامۆژگارکار و ریش سپی لێی‬
‫دهرچ ‪ ،‬لهو سهردهم کهسێک نهبوو بتوان دوژمندارێتی فرهنساو بوندقیه‬
‫بکا بۆئهوهی ویالیهتهکه وهدهست بێن ‪ ،‬بهالم لویس ئهقلی به وسیاسهتهدا‬
‫نهشکا بۆیه کاری بۆ نهکرد ‪.‬‬
‫دهڵێم ‪:‬‬
‫ئهگهر داوای بوردنی له لویس پادشا بکردبایه ‪ ،‬ئهوکات رومانهی به‬
‫ئهسکهندهر نهده بهخشی و بۆ بهرژهوهندی ئیسپانیاش دهستی له پادشایهتی‬
‫ههڵنهدهگرت ‪ ،‬دیاره ئهم دوو بهخششه بۆئهوهبوو له شهڕ بپارێزرێ ‪ ،‬بۆیه‬
‫بریاره سهرهتاییهکهی دوباره دایهوه که دهڵ ‪:‬‬
‫(سولتانی بێتوانا ‪ ،‬خۆی گوێ بهو کێشانه نادا که له والتهکهی رودهدهن ‪،‬‬
‫ئهنجامی گوێنهدان وپشتگوێ خستنیش شهرو ئاژاوه لهگهڵ خۆیدا دێن‬
‫بههۆیهوه والت توشی شهر وجهنگ دهب ‪ ،‬چونکه شهر به پشتگوێ خستن‬
‫لهناو ناچ ‪ ،‬به پشتگوێ خستنی کێشه دوژمن دهرفهتی باش وهردهگرێ که‬
‫سودی ل ببین و زیان به بهرانبهر بگهیهن ‪ ،‬ئهگهر لویس پادشا داوای‬
‫بوردنی له پاپا کرد بههۆی به جێنهگهیاندنی پهیمانهکانی و هاوکاریی کرد له‬
‫جیابونهوهی لهگهڵ هاوسهرهکهی ‪ ،‬ئهم کارهشی به قهشه توهانی یاریدهدهری‬
‫کاردینال سپارد) ‪ ،‬ئهوکات دهڵێم‪:‬‬
‫(ئهمه داوای بوردنی رهوا نیه ‪ ،‬چونکه من بۆ پهیمانی پادشاکان رای خۆم‬
‫ههیه) که دهیڵێم‪:‬‬
‫(لویس پادشا سۆز والیهنگریی لومباردیای بۆیه لهدهست دا چونکه له رێچکهی‬
‫ئاقلمهندانی کۆلۆنیالهکه دهرچو و رێچکهیهکی جیای گرتبوه بهر ‪ ،‬بههۆیهوه‬
‫توشی ههلهی سیاسی بوو که له مهزندهی کهسدا نهبو بۆیه توشی ههڵهی مهزن‬
‫هات ‪ ،‬ئهمهش کارێکی سهیر نیه ‪ ،‬چونکه ههموو شتێک لهم دونیایه یاسای‬
‫تایبهتی خۆی ههیه ‪ ،‬سزای پشتگوێخستن و کهمتهرخهمیش ‪ ،‬شکست وب‬
‫ئومێدیه ‪ .‬چونکه من ئهوکاتهی کاردینال روهانم له نانت بینی سهبارهت بهم‬
‫پرسه قسهم لهگهڵی کرد ‪ ،‬ئهوکات کوری پاپا (ئهسکهندهر) کاری بۆ داگیر‬
‫کردنی رومانه دهکرد) ‪ ،‬لهم بارهیهوه کاردینال له درێژهی قسهکانی پێی ووتم ‪:‬‬
‫‪147‬‬
 ‫(ئیتالیهکان له هونهری شهر هیچ نازانن ) ‪ ،‬منیش وهالمم دایهوه ‪:‬‬
‫(فرهنسیهکانیش هیچ له سیاسهت نازانن‪،‬چونکه ئهگهر هیچیان له سیاسهت‬
‫بزانیایه کهلیسا له سهردهمی دهسهالتیان نهیدهتوانی ئهو ههموو هێزو دهسهالتهی‬
‫ههب له کاتێکا پێشتر نهیبوو چونکه روداوهکان سهلماندیان که فرهنسا خۆی‬
‫ئهو هێزهی پ بهخشی بون ‪ ،‬ههر ئهویش بوو ئیسپانیای بانگێشتی ئیتالیا کرد ‪،‬‬
‫وهکو ئهوهی بهدوای مردنی خۆیدا بگهرێ و گۆری خۆشی بهدهستی خۆی‬
‫ههڵکهن )‪ ،‬لهم ههلوێسته بیردۆزێک ههیه دهڵ ‪:‬‬
‫( ئهو بههێزهی کار بۆ بههێزکردنی الواز دهکا ‪ ،‬کار بۆ کوشتنی خۆی دهکا‬
‫‪ ،‬چونکه هیچ هێزێکی بهدهستهوه نامین بیشارێتهوه ئهوهی ههیه دهیهێنێته‬
‫بهرچاوان ‪ ،‬ئهوکات ناحهزهکهت له بن وبناوانت دهگا ‪ ،‬ئهوکاتیش ئهیهاوار بۆ‬
‫ئهو بههێزکهوتوه نوێیه ئاخۆ بهچی رازی دهبی ) ‪.‬‬

‫یهکهی سێیهم‪/‬‬
‫ملکهچ بونی دهسهالتدارێتی دارا بۆخهلیفهکانی ئهسکهنده‬
‫‪-------------------------------------------------------‬‬

‫دوای ئهوهی به تێرو تهسهلی باسمان لهو تهنگ و چهلهمانه کرد که دێنه رێگهی‬
‫داگیرکار له کاتی داگیرکردنی والتێکی نوێ ‪ ،‬پرسیارێک هاتهوه بیرم که زۆرجار‬
‫روو بهروم دهکرێتهوه لهالیهن ئهوانهی لهسهر پێوهری رابردوو حالی حازر‬
‫ههڵدهسهنگێنن و روداوهکانی دوێنێش به ئهمرۆ دهبهستنهوه ‪ ،‬پرسیارهکهش ‪:‬‬
‫(چۆن ئهسکهندهری مهقهدۆنی توانیی له ماوهیهکی کورتدا دهست بهسهر گشت‬
‫والتهکانی کشوهری ئاسیادا بگرێ ؟ دواتر هاوپهیمانهکانی چۆن تانیان ئهوهی لهم‬
‫داگیرکاریه که بۆی جێهێشتن بیپارێزن ؟ لهکاتێکا ئهوهندهی نهبرد دوای‬
‫داگیرکردنهکه خهریک بوو لهدهستیان بدا؟)‬
‫ههندێک جار وا بیر دهکهینهوهکه له دوای مردنی داگیرکهرشۆڕشی یاخیبوهکان‬
‫بهرپا دهب ‪ .‬ملمالن و رکابهریهکان زیندوو دهبنهوه ‪ ،‬بهالم ئهوهی له دوای‬
‫مردنی مهقهدۆنی بهسهر هاوپهیمانانی داهات ‪ ،‬پێچهوانهی ئهو ههلسهنگاندن و‬
‫مهزندانه بوون ‪ ،‬هیچ کێشهیهک بۆ هاوپهیمانانی دروست نهبوو که ببێته مایهی‬
‫بێزاریان ‪ ،‬جگه لهو کێشانه نهبن که بههۆی جێگرتنهوهو تهماحکاری و چاوتێبرین‬
‫له سامان و سهروهتهکانی یهکتریان رویاندان‪ ،‬نهبن ‪.‬‬
‫‪148‬‬
 ‫بۆ وهالمی ئهم پرسیارهش دهڵێـم ‪:‬‬
‫‪ -4‬پادشایهک حوکمی میرنشنێک دهکات ‪ ،‬له دهورو بهریدا ئهو کهسانهبن که‬
‫فهرمانیان بهسهردا دهدا‪ ،‬خۆیشی لهسهر لوتکهی حوکم ب رکابهر و‬
‫هاوبهش‪ ،‬سهرپهرشتی کاروبارهکانی والت دهکاو له دهسهالت وسامان و‬
‫سهروهتهکانی به تاقی تهنیا دهستی دهروا ولێی دهخوا واته کهس لهگهڵیدا‬
‫برابهش نیه ‪.‬‬
‫ههرچهنده پێویست به گوتن ناکات که ئهو میرانهی له میرنشینه کانیاندا ب‬
‫رکابهر وهاوبهشن خۆیان گهورهو خاوهن سامان و دهسهالتن ‪ ،‬کهس له‬
‫ملمالن و رکابهریدا نیه لهگهڵیاندا بۆ وهرگرتنی سامان ودهسهالت ‪ ،‬ئهوهی‬
‫ههیه بهردهست و خزمهتکار ورهش و روتهکهیه ‪ ،‬ئهم جۆره میره له جۆری‬
‫دوهم به دهسهالت تر وتواناتره بۆ خهرجی وتهخشان وپهخشان کردنی‬
‫سامانی والت ‪ ،‬ئهمهش بههۆی ئهوهی کهسێک نابینن تهگهرهیان بۆ دروست‬
‫بکا یا داوای بهشێک له مافهکانی بکا ‪ ،‬ئهوهی ههیه دهستی بۆ بهرزدهکاتهوه‬
‫وهکو رهزامهندی و جوله کردن له ژێر فهرمانهکانی ئهو ‪ ،‬واته ههموو ئهو‬
‫خهلکانه کۆیلهن ‪ .‬نمونهی ئهم جۆره لهو سهردهم سولتانهکانی تورک بون ‪.‬‬
‫‪ -9‬پادشا حوکمرانی دهکاو لهدهوریدا چینێکی خانهدان وجوامێرهکان دهبن ‪ ،‬ئهم‬
‫جوامێر وخانهدانانه له دهسهالت بهشدارن ههروهکو له سامانی والتیش‬
‫تایبهتمهندیان ههیه برابهشی پادشان که ب بهشکردنیان له دهسهالتی پادشادا‬
‫نیه واتا پادشا بۆی نیه بریارێکی لهم جۆره دهربکا ‪ ،‬ئهم خانهدان‬
‫وجوامێرانهش خاوهنی خزمهتکار و بهردهستن له چینی رهش و روتی والت‬
‫‪ ،‬ههر چهنده دهسهالتهکانیان له دهسهالتی پادشا کهمتره بهالم ئهوان دان به‬
‫گهورهیی پادشا دهنێن وبه گهورهی خۆیانی دهزانن ‪ .‬نمونهی ئهم جۆره‬
‫پادشایانه پادشای فرهنسایه ‪ .‬لهدهوری پادشای فهرهنسا کۆمهلێک له چینی‬
‫جوامێرهکان وخانهدانهکان ههن ئهمان به رهچهلهک دهگهرێنهوه سهر‬
‫پالهوانانی سهدهی یهکهم ‪ ،‬بۆیه له سامان و دهسهالتهکانی پادشای فهرهنسی‬
‫پشک دار و هاوبهشن ‪ ،‬پادشاش لهدهسهالتیدا نیه لهم سامان و دهسهالتهیان‬
‫بێبهش بکا ‪ ،‬ئهم خانهدان وجوامێرانهش پارت ورێکخراوی تایبهتی خۆیان‬
‫ههیه که له خزمهت ئهواندا کار دهکهن ‪ ،‬بۆ بهرز و پیرۆز راگرتنی ناوو‬
‫ناوبانگیان لهبهر چاووی ئهو خهلکه ‪ ،‬مافی تایبهتی ئهوان ههردهم‬
‫پارێزراوه کهس ناتوان لێیان زهوتکا‪ .‬تهنانهت ئهگهر پادشاش ئهم هێله‬
‫سوره ببهزێن و دهست بۆ تایبهتمهندیهکانیان ببا ئهوا خۆی رووو بهروی‬
‫‪149‬‬
‫مهترسیهکان دهکاتهوه ئهو مهترسیانهی که خۆی حهزیان ل ناکا ‪ .‬ئهگهر‬
‫سهیرێکی ئهو دوو جۆره داگیرکاریه بکهین و بهراوردێکیان بکهین ‪ ،‬ئهوا‬
‫داگیر کردنی پادشانشینی جۆری یهکهم کارێکی ئهستهمه بههۆی ئهو‬
‫دهسهالته رههاو حوکمه توندهی له دهستیدایه ‪ ،‬ئهگهر له حالهتێک بۆ‬
‫ماوهیهکی کورت ئهو والته داگیرکرا ‪ ،‬ئهوا رزگار کردنهوهی کارێکی لهو‬
‫ئهستهم تر دهب ‪ ،‬ئهمهش لهبهر ئهوهی کهسێک لهو میرانهی که دهسهالتیان‬
‫ههب نهماوه تا بههۆی بێزار بون له داگیر کهر بتاوان راپهرین یا شۆڕش‬
‫دژی داگیر کهره نوێکه بهرپا بکا ‪ ،‬دیاره وهکو باسمان کرد حوکم تهنها‬
‫سولتان دهیبرد بهرێوهو دهسهالتهکانیش لهو کۆکرابونهوه خهلکهکهی تر‬
‫رهش و روت و ب دهسهالت بون ‪.‬‬
‫ههروهکو له نمونهی یهکهم ناوی سولتانهکانی تورک مان هێنا ‪ ،‬له سیستهمی‬
‫دهسهالتی سولتانهکانی تورک ‪ ،‬ووالت دابهشی چهند ویالیهت کراوه بۆ ههر‬
‫ویالیهتێک فهرمانرهوایهک وهکو نمایندهی سولتان دیاری کراوه ‪ ،‬سولتان خۆی‬
‫ب گهرانهوهو راوێژ ئهو کهسه دیاری دهکا که دهبێته فهرمانرهوای ئهو ویالیهته‬
‫بکا ‪ ،‬ئهم‬ ‫‪ .‬ئیتر ئهو له دهسهالتهکانی خۆیدا ههموو کارێک دهتوان‬
‫دادهمهزرێن و ئهو لهسهر کار الدهبا به ههوهستی خۆی ‪ ،‬هیچ لێپرسینهوهیهکی‬
‫لهگهڵدا ناکرێ ‪ ،‬نه رکابهر نه ملمالنێکهر بۆ وهرگرتنی بهشێک له دهسهالت یا‬
‫سامان‪ ،‬لهم جۆره سیستهمانه بونی نیه ‪ ،‬کاتێکیش ئهم جۆره والته بههۆی‬
‫نهبونی خانهدان وجوامێرهوه داکهگیر دهکرێ چونکه کهس نیه شوێن پادشا‬
‫بگرێتهوه ‪ ،‬راپهریندا دژی دهسهالتی داگیرکهر بهرپا بکا ‪،‬رزگار کردنی ئهم‬
‫جۆره والته داگیرکراوه کارێکی ئاسان نیه چونکه کاتێک ئهو والته داگیر‬
‫دهکرێ ئهگهر پادشا واته سهری مار پانکرایهوه ‪ ،‬ئیتر مهترسیهکان کهم دهبنهوه‬
‫‪ ،‬کهسێک نامێن ببێته مایهی ههرهشه ‪.‬‬
‫ئهمهش به پێچهوانهی دۆخی پادشانشینی فرهنسا وپادشایهکهی ‪ ،‬چونکه کاتێک‬
‫داگیرکهر بتوان سۆز والیهنگری یهکێک له خانهدان یا جوامێرهکان وهدهست بێن‬
‫کاری داگیرکردن دهبێته کارێکی ئاسان بۆیان ‪ ،‬بهالم مانهوهی داگیرکاری لهم‬
‫جۆره والته داگگیرکراوانه کارێکی ئاسان نیه بههۆی ئهوهی جوامێر و‬
‫خانهدانهکان هێشتا خاوهنی دهسهالت وسامان وسهروهت والیهنگری خۆیانن‬
‫دهتوانن له دهرفهتێکا کۆیان کهنهوه رژێمی داگیرکهر وهدهرنێن ‪ ،‬ئهوکاتهی‬
‫داگیرکهر بهرێگهی چهواشهو فرت وفێل یهکێک له خانهدانهکان رازی دهکا بهالم‬
‫ئهمه نابێته مایهی ئهوه که ژیانی داگیرکهر له ئارامی دایه ‪ ،‬بۆیه درێژه به‬
‫‪150‬‬
‫داگیرکاریهکه نادرێ ولهو ماوهیهدا وهکو شهپۆلهکانی دهریا ههردهم مهترسیهکان‬
‫لێیهوه نزیکن تا ئهوکاتهی دهسهالتی داگیرکهر سهرنگون دهکرێ ‪.‬‬
‫ئهگهر خوێنهر سهیرێکی دهولهتی دارا بکا بهر له داگیرکردنی له الیهن‬
‫ئهسکهندهرهوه ‪ ،‬وهکو دولهتێکی تورک دهبین ‪ ،‬کاتێکیش ئهسکهندهر بهسهر ئهو‬
‫دهولهتهدا زاڵ دهبی سوکایهتیی به خانهوادهی ئهم دهولهته کرد ‪ ،‬موختارهکهی به‬
‫دیلی هێنا ‪ ،‬ئهگهر خهلیفهکانی لهسهر ههمان رێچکهی پێشتر برۆیشتبانا ئهوا‬
‫چارهنوسیان ههمان چارهنوسی حاکمهکانی پێشتر دهبوو ‪ ،‬بهالم ئهوان له نێوان‬
‫خۆیاندا تێک چون ‪ ،‬ههندێکیان له ههندێکی تریان قهبول نهکرد ‪ ،‬ئهگهر‬
‫دهسهالتدارێتی دارا له سهردهمی ئهسکهندهر له شێوهی پادشانشینی فرهنسای‬
‫سهردهمی ئێمه بوایه ‪ ،‬نهیدهتوانی بهسهریدا زاڵ ب ‪ ،‬ئهوکات به هێچ شێوهیهک‬
‫دهستی بهسهریدا نهدهشکا بۆیه روما ئازاری زۆری له فرهنسا وئیسپانیا و والتی‬
‫گریک چێشت‪ ،‬چونکه پادشا شهریفهکانیان له پێناو رۆما بونه رێگر‪ ،‬ئهم کارهیان‬
‫بۆ نهچوه سهر تا ئهوکاتهی خانهوادهی جوامێرو خانهدانهکان له ناو دهچن ‪،‬‬
‫ئهوکات ئیتر رۆما ئارام دهب و بارو دۆخهکان بێگهرد دهبن ‪ ،‬هۆکاری له‬
‫ناوچونیشیان بۆ ئهو ناکۆکی ودوبهرهکیه دهگهرێتهوه که کهوتبوه نێوانیان ‪ ،‬ههر‬
‫میرهو ملمالنێی ئهویتریانی دهکرد ‪ ،‬ئهگهر بیتوانیبایه دهستی دهگرت بهسهر سامان‬
‫ومولکیدا ‪ ،‬رۆما له چاوهروانی دهرفهتدا بوو ‪ ،‬حزبی میره بهزیوهکان رادهکهنه‬
‫الی میره سهرکهوتوهکان ‪ ،‬گهلێک جاریش پهنابهر دان به دهسهالت وگهورهیی‬
‫پهنا بۆهێنهر ناهێن ‪ ،‬تا ئێستاش رهوشهکان بهم شێوهیه تا دوا میرهکان وون دهبن ‪،‬‬
‫ئیتر سهرسام مهبه بهو سهرکهوتنانهی ئهسکهندهر له ئاسیا بهدهستی هێنا‪ ،‬ههروهها‬
‫لۆمهی هیچ داگیرکهرێکی تر ناکرێ له نمونهی بیروس ‪ ،‬ئهوانهی بهقهدهر‬
‫ئهسکهندهر دهستکهوتیان نهبوه ‪ ،‬هیچ کامیشیان لهوی تر باشتر نیه بهالم کارو‬
‫ئهرکی پادشاکان وهکو یهک نهبوو جیاوازی له کاروبارهکاندا ههبوو بۆیه‬
‫ئهنجامهکانیش جیابون ‪.‬‬

‫‪151‬‬
 ‫یهکهی چوارهم‪/‬‬
‫چۆن حوکمی ئهو والته دهکهی که پێش داگیرکردنی سهربهخۆ بوه؟‬

‫ئهگهر داگیرکهر والتێکی داگیر کرد وئهو والته پێشتر به یاساو رێسای تایبهتی‬
‫خۆی والتێکی سهربهخۆو وئازاد بوه ‪ ،‬به س رێگا دهتوانی حوکمرانی لهم جۆره‬
‫والتانهدا بکهیت ‪:‬‬

‫یهکهم‪/‬‬
‫دهب داگیرکهر ئهو والته کاول کا ‪ ،‬دواتر لهسهر کهالوه ئهو والته دهسهالتێک‬
‫دابمهزرێن ‪.‬‬

‫دووهم‪/‬‬

‫دهب داگیرکهر لهو والته نیشتهج ب که داگیری کردوه ‪.‬‬

‫سێیهم‪/‬‬

‫دهب ئازادی سیاسی و سهربهخۆیی ناوهخۆ بهو والته ببهخش ‪ ،‬بهمهرج باجی‬
‫ساالنه لهو والته بسێن تا له جیات ئهو حوکمرانی بکهن ‪ ،‬ئهرکی ئهم کۆمهله‬
‫جێگرهی ئهوه دهب که بۆ خهلکی ئهو شاره رون بکهنهوه که به ئاماده نهبونی‬
‫‪152‬‬
 ‫پادشا‪ ،‬ژیانیان دهکهوێته مهترسیهوه چونکه ئهگهر چاودێری پادشایان لهسهر نهب‬
‫ئارامی وئاشتیان بهرقهرار ناب ‪ ،‬دهب دلسۆزی ئهوان و هاوبهستهگیان بهدهست‬
‫بێنن ‪ ،‬ئهمه وهکو ئهزمون سهلمێندراوه به پێدانی ئازادی به خهلکی ئهو ووالته‬
‫هاوتا ب لهگهل ئهو ئازادیهی که بهر له داگیرکردنیان ههیانبوو‪ ،‬ئهمه باشترین‬
‫شێوهو رهفتارن تا بتوانرێ داگیرکاریهکه بپارێزرێ و لهدهست نهروا ‪ ،‬دهبا بۆ‬
‫ههریهک لهو س رێگایه نمونه بێنین ‪:‬‬
‫خهلکی ئسپارته ئهسیناو تیبهیان داگیرکرد وبه نیانی لهگهڵیان جوالنهوه و‬
‫ئازادیان پ بهخشین وخۆشهویستی له نێوان براوهو دۆراو پهیدا بوو ‪ ،‬ههروهها‬
‫رۆماش قورتاجه و کابو ونومانتیهی داگیر کرد‪ ،‬دوای ئهوهی زۆری ئازاردان‬
‫ویستی ئهمجارهیان رۆمان داگیر بکا که دهکهوێته سهر والتی گریکهکان ‪ ،‬که‬
‫پێشتر ئسپارتیهکان داگیریان کردبوو ‪ ،‬بهو ئهگهرهی ئازادیان پێبدهن و لهگهلیان به‬
‫خۆشی بجولێنهوه بهالم تێیدا سهرکهوتو نهبون و زۆر له شارهکانی گریکیان ئازار‬
‫دان ‪ ،‬گوایه ئهوان کار به سیاسهتی کاولکاری ناکهن ‪ ،‬تا بۆیان روون بۆوه که‬
‫ئهمه باشترین سیاسهته لهسهری برۆیت‪ ،‬چونکه سهلمێندراوه باشترین رێگه بۆ‬
‫مامهلکه کردن لهگهڵ ئهو والتانهی داگیر دهکرێن که پێشتر ئازاد بونه ‪ ،‬کاولکردن‬
‫و تێکدانه‪ ،‬چونکه ئهگهر ئازاری ئهو والته نهدهیت ئهوان ئازاری داگیرکهر دهدهن‬
‫‪ ،‬چونکه ئهم جۆره والته ئازاده ئهگهر داگیرکاریهکهیان درێژهی خایاند ئهوکات‬
‫ئهوان دهکهونه بیرکردنهوهو کارکردن بۆ ههلگیرساندن و بهرپا کردنی شۆڕش و‬
‫دروست کردنی گیانی دژایهتی له دڵی دانیشتوانهکهو نانهوهی ئاژاوهو گێرهشێوێنی‪،‬‬
‫ئهم ئاگرانهش وا به ئاسانی دانامرکێنهوه چونکه مێژووی باوک وباپیرانی ئهو‬
‫خهلکه هێشتا له دڵیاندا پارێزراوهو بیر نهوهکانیان دێننهوه ‪ ،‬هیچ شتێک نیه ناوی‬
‫ئازادی بسرێتهوه ‪ ،‬نه ئازار وزهبروزهنگی رۆژگار ‪ ،‬نه راوهدونان ی خهلک‬
‫دهتوان ئهو ناوه بسرێتهوه که لێی لهدایک بونه ولێی مهزن بونه ‪.‬‬
‫دهبا نمونهی بیزه بێنینهو که ماوهی داگیرکاری و ستهمکاری لهسهردهمی‬
‫حکومهتی فرهنسی درێژهی کێشابوو ‪ ،‬ئهوان ههردهم باسیان له ئازادی دهکرد ‪،‬‬
‫دهیان ووت که پر بههاترین شت و مهزنترین خۆشیان لهدهست داوه ‪.‬‬
‫ئهگهر والت لهسهر حوکمرانی یهک خانهوادهی پادشایهتی راهاتب ‪ .‬ئهوکات بۆ‬
‫داگیرکهر ئاسانتره کاتێک ئهو خانهوادهیه له ناو دهبا ئیتر به ئاسنتر دهتوان‬
‫حوکمی ئهو والته بکا ‪ ،‬چونکه ئهو خهلکه لهسهر گوێرایهلی راهاتون بۆیه‬
‫حوکمرانیهکه ئاسانتر دهب ‪،‬هۆکارێکی تریش ئهوهیه ئهوان دوای لهدهست دانی‬
‫پادشا کهیان بهدوای پادشایهکدا دهگهرێن رابهرایهتیان بکا ‪ ،‬الی ئهوان گرنگ نیه‬
‫‪153‬‬
‫ک ب ‪ ،‬دواتر بژاردنی میر یا پادشا له نێو ریزهکانی گهل قبول نیه ‪ ،‬بۆیه هاتنی‬
‫پیرێک له دهرهوهی توێژی ئهوان قهبولتر دهب ‪.‬بۆیه ئهو والته الی ئهوان گرنگ‬
‫نیه به ئازادی بژین چونکه ئهوان له نهبونی ئازادی راهاتون ‪ ،‬بهم شێوه سۆز و‬
‫خواستی ههلگرتنی چهک الواز دهب ‪ ،‬ههر میرێکی تر به ئاسانی دهتوان دهست‬
‫بگرێ بهسهر والت و داگیری بکا ‪ .‬ئهمه ئهگهر حکومهتی والتهکه سیستهمی‬
‫پادشایهتی بوو ‪ ،‬ئهگهر سیستهمی کۆماری بوو‪ ،‬تێکدانی باشترین رێگایه بۆ‬
‫داگیرکردنی ‪ ،‬چونکه ئهوان ئهو ئازادیه لهبیر ناکهن و بهرگریی ل دهکهن ‪،‬‬
‫ئهگهر به ئاگر و ئاسن وهالمیان نهدرێتهوه ئهوا داگیرکردنی ئاسان نیه وتوشی‬
‫کاری توند وتیژیت دهکهن ههر چۆنێکی ب روبهرو بونهوه بهردهوام دهب ‪ ،‬دیاره‬
‫ئهوان به ئاسانی ئهو ئازادیهی لهدهستیان داوه له بیری ناکهن ‪ ،‬دواتر‬
‫سهرکوتکردنی سهردهمی دیلی نایگۆرنهوه بهو ئازادیهی لهدهستیان داوه ‪.‬‬

‫یهکهی پێنجهم ‪/‬‬

‫لهسهر ئهو والیهتانهی به هێز و سوپای میر وهدهست هاتون‬

‫خوێنهر سهرسور ناب لهکاتێک له سیاقی قسهکانمدا لهسهر والیهته نوێکان‬

‫ئهوانهی تازه بونهته حکومهت یا میرنشین نمونهی دوریان لهسهر بێنم ‪ ،‬چونکه‬
‫من دهبینم که مرۆڤ لهسهر ههنگاوی پێشینین دهرۆن ‪ ،‬مندالهکانی ئهمرۆش‬
‫هاوشێوهی مندالهکانی دوێنێن و السایی کارهکانیان دهکهنهوه ‪ ،‬کاتێک چنینهکه بهم‬
‫شێوهیه دهب ونوێ السایی کۆن دهکاتهوه مرۆڤی ب کهم وکوریش کهمه ‪ ،‬دهب‬
‫لهو حالهته زانا وشیار ب که نمونه لهسهر پیاوه مهزنهکان بێن ‪ ،‬باشترینیان بکاته‬
‫نمونه ‪ ،‬جا ئهگهر دهستی به ئهستێره نهگهیشتب ئهوا بهشێکی باش له زیندویی‬
‫وپیرۆزمهندیی دهبیته نهسیب ‪ ،‬ئیتر دهبێته ئهو تیرهاوێژهی ئهگهر مهبهستی بوو‬
‫ئامانجێک بپێک ئهوا کهوانهکهی بۆ دهچهمێتهوهو ئامانجهکهی به شێوهیهک‬
‫‪154‬‬
‫دهپێک که زیاتر لهوهی خۆی مهبهستی بووه ‪ ،‬نهک ئامانجێک بپێک دورتر له‬
‫ئامانجی خۆی بهلکو ئهو ئامانجه بپێک که خۆی مهبهستی بوه ‪ ،‬دهڵێم‪:‬‬
‫وهدهست هێنانی ویالیهتی نوێ بهنده به تواناو ئازایهتی میری نوێ ‪ ،‬دواتر‬
‫گهیشتنی ههر کهسێک به پایهی میر دهب یهکێک لهم دوو مهرجهی ههب ‪ ،‬یا‬
‫توانایهکی مهزن ‪ ،‬یا بهختێکی کراوه ‪ ،‬سهبارهت به وهدهست هێنانی ویالیهتی‬
‫نوێ ‪ ،‬توانا یا بهختی کراوهی پادشا یا ههردووکیان‪ ،‬ئاسانکارین بۆ ئهم‬
‫دهستکهوته و گهلێک له کۆسپ و ئاستهنگهکان وهال دهنێن ‪ ،‬ئهوانهی بهخت‬
‫یاوهریان نهبوو له کهسانی تر سهرکهوتو ترن چونکه ههمیشه به ترس وگومانن‬
‫بایهخ به کارهکانیان دهدهن له ترسی سزادان وئهنجامهکانی حساب بۆ ههموو‬
‫جولهو ههنگاوهکانی خۆیان دهکهن بۆیه ههردهم ئهوان سهرکهوتوترن ‪ ،‬ههروهها‬
‫له کاتی جێنیش بونی میر له ویالیهته نوێکان باری گرانیان سوکتر دهکا‬
‫وکارهکانیان بۆ ئاسان دهب ‪.‬‬
‫الی من مهزنترین کهس لهوانهی بهو پایه گهیشتون به پشت بهستن به تواناو‬
‫هێزی خۆیانهوه ‪ :‬موسای پێغهمبهر و قورش و رومولوس و ثیزیوس و ههندێکی‬
‫تر بوون که ئێستا ناوهکانیانم نایهتهوه بیر ‪ ،‬ههر چهنده شیاو نیه لهم دهرفهته ناوی‬
‫کهسێکی وهکو موسا لهگهل ئهو ناودارانهی ناومان هێنان بێنم چونکه ئهو‬
‫پێغهمبهرێکی خوا بوه ‪ ،‬خهلیفه و راسپاردهی جێبهجێکردنی فهرمایشتهکانی بوه‪،‬‬
‫بهالم من دهب سهرسامی خۆم بهم کهسه دهربرم بۆ ئهو کاره جوانانهی ئهنجامی‬
‫داوه که بههۆیهوه له وتهکانی خوا نزیک بۆتهوه‪ ،‬ههروهها قورش و هاوشێوهکانی‬
‫که بونهته خاوهنی پادشانشین و پێگهی تایبهتی خۆیان‪ ،‬ئهوان شایهنی ستایش‬
‫وسهرسامین ‪ ،‬ئهگهر له کارهکانیان و سیاسهتهکانیان وورد بینهوه ‪ ،‬جیاوازیهکی‬
‫ئهوتۆیان ل بهدی ناکهین لهگهل کار و سیاسهتهکانی موسا‪ ،‬لهم روهوه ناکۆکیهکی‬
‫ئهوتۆیان لهگهل موسادا نهبوه چونکه رێنیشاندهریان خوای بهخشندهو مهزن بوه ‪،‬‬
‫ئهگهر بۆ روداوی ئهو کهله پیاوانه بگهرێینهوه دهبینین که ئهوان بههۆی مهزنی‬
‫خۆیانهوه قهرزار نین ‪ ،‬ئهوهی لهسهر شانیان بوه ئهنجامیان داوه ‪ ،‬ئهوهی خزمهتی‬
‫ئهوانی کردب ئهو دهرفهته بوه که بۆیان رهخساوهو ئهوان توانیویانه سودی‬
‫لێوهرگرن ‪ ،‬ئهگهر ئهو دهرفهته بۆیان نهرهخسابایه ئهوا تواناو بههرهکانیان دهدرایه‬
‫بهر باو بهفیرۆم دهچو ‪ ،‬ئازاتیهکهی ئهمهش دهگهرێتهوه بۆ هێز و تواناکانیان که‬
‫ئهو دهرفهتهیان دروست کرد و توانیان وسود له توانا وبههرهکانیان وهرگرن و له‬
‫خزمهتی مرۆڤایهتیدا وهگهری بخهن ‪.‬‬
‫‪155‬‬
‫بۆئهوهی موسا سهرکهوتن بهدهست بێن کارێکی زهرور بوو بۆ بهنی ئیسرائیل‬
‫ئهوانهی له دۆڵی نیل ی میسر دهژیان ئهو چهوساوهو ستهم لێکراویه ببینن ‪ ،‬ب‬
‫پهناگهو پشتیوان بن کاتێک موسا به هانایانهوه دێ و لهو ستهم و زۆرداریهیان‬
‫رزگار دهکا و بۆ شوێنێکی ئارام کۆچیان پ دهکا ئهمه بۆ موسا دهبێته قارهمانی‬
‫ویهکێک له شاکارهکانی ‪.‬‬
‫ههروهها سهبارهت به رومولوس کارێکی زهرور بوو که له ئهلب نهب تا‬
‫رۆژی له دایک بونی ببێته شوێنێکی کاولگهو دوارۆژێکی نوێ بۆ ئهو شوێنهو‬
‫دواتر دامهزراندنی رۆمای لێبکهوێتهوه ‪.‬‬
‫دیسان هاتنی قوروش لهو ساته وهختهیدا بۆ فارسهکان شتێکی زهرور بوو که‬
‫ئهوان له بارو دۆخێکی نالهبار و بێزاردا بن له دهست دهولهتی میدیس ‪ ،‬میدیسیش‬
‫سهخلهتهکانی فارسایهتیی لهدهست بداو هونهری جهنگ له بیر بکا و جلی‬
‫پیاوهتیشی لهبهر نهمێن ‪.‬‬
‫ههروهها ثیریوس دهرنهکهوتنی تواناکانی و بههۆی الوازی خۆیهوه نهتوان‬
‫سود لهو جیاوازکاریه وهرگرێ که ئهوکات له ئهسینا باو بوو ‪.‬‬
‫ئهمانهی سهرهوه ئاماژهی ئهوهن که دهرفهت وسودی زۆربوه بۆ گهیشتنی کهسان‬
‫و دهرکهوتنی توانای کهله پیاوان که بتوانن سود له هێز وتوانا وبههرهکانیان‬
‫وهرگرن وئهو دهرفهتانهی بۆیان دهرهخس ببنه دهرفهتی زێرین و کارئاسانی‪.‬‬
‫دواتر خهسلهته جوامێریهکانیان هاوکار بون بۆ مانهوهو درێژه پێدانی دهسهالت و‬
‫گهشه سهندنیان لهو بواره که بههۆیهوه بتوانن نیشتمانهکهیان بگهیهننه ئاستێکی‬
‫بهرز ودهسهالتهکانیشیان بهسهر والتهکهدا بچهسپێنن‪ ،‬مهزنی و زیندویی بۆ‬
‫نیشتمانهکانیان وهدهست بێنن ‪ .‬ئهو پادشایانهی بههۆی هێزهوه دهسهالت دهگرنه‬
‫دهست توشی ههندێک ئاستهنگ دهبن تا ئهو کاتهی به تهواوهتی رهوشهکه ئارام‬
‫دهب ‪ ،‬زۆربهی ئهو ئاستهنگانهش بههۆی گۆرینی سیستهمی کۆن دێته رێگایان که‬
‫له ویالیهته نوێکان ئهنجام دهدهن‪ .‬تا ئهوکاتهی له گۆرینی سیستهم وشێوازی‬
‫حوکمرانیهکان رادێن تووشی ئاستهنگی زۆر دهبن چونکه الی میللهتان هیچ‬
‫کارێک له کاری راهاتنی سیستهمی حوکمرانیی نوێ قورستر نیه ‪ ،‬گۆرینی‬
‫شێوازی کاروباری کۆن به شێوازی کاروباری نوێ پێویستی به تواناو ههولی‬
‫زۆر ههیه ‪ ،‬چونکه به گۆرینی سیستهمی کۆن بهرژهوهندیی کۆمهڵێک کهس‬
‫دهکهوێته مهترسی و لهدهست دهدرێ ‪ ،‬ئهگهر ژمارهیان کهمیش بن بهالم ههندێک‬
‫جار له رژێم ههڵدهگهرێنهوهو یاخی دهبن ‪ ،‬ههندێکیشیان به الوازی الیهنگری ئهو‬
‫گۆرانکاریانه دهبن ‪ ،‬هۆکاری الیهنگری الواز دهگهرێتهوه بۆ ترسیان له‬
‫‪156‬‬
‫دوژمنهکانیان ئهوانه وا دهبینن که گۆرینی سیستهمی کۆن له بهرژهوهندی ئهواندا‬
‫نیه وترسیان لهو گۆرینه ههیه بۆیه به دوژمنی دهزانن ‪ ،‬چونکه ئهوانهی بهر‬
‫لهوهی ئهنجامهکان به چاوی خۆیان ببینن ‪ ،‬لێی دهترسن ئهوان جێی مهترسین ‪،‬‬
‫بۆیه هاوار لهو کهسانهی له نێوان مهترسی ودله راوکێدا دهژین له نێوان حالهتی‬
‫الیهنگر و دوژمنکاری دا ‪.‬‬
‫ئهگهر بمانهوێ پشکنین بۆ ئهم پرسه بکهین ‪ ،‬راستیهک ههیه دهب بیزانین ئهویش‬
‫ئهوهیه‪:‬‬
‫ئایا ئهو چاکسازانه بێالیهنن؟ بروایان به خۆیان ههیه؟ خۆیان کار لهسهر ئهم‬
‫پرسه دهکهن؟ یا پشت به کهسانی تر دهبهستن تا ئهم ئامانجهیان بۆ بێننه دی؟ ئایا‬
‫کهسانی الوازو ماستاوچین؟ توانای جێبهج کردنی ئهم کارهیان ههیه له رێگهی‬
‫هێزهوه‪ ،‬یا ب دهسهالتن؟ ئهگهر خهسلهتهکانیان وهکو ئهوه وابن که یهکهم جار‬
‫باسم لێیانهوه کردوه واته بێالیهن وبههێز و بروا بهخۆ بون ‪ ،‬ئهوا شکست‬
‫هێنانیان کارێکی ئهستهمه ‪ ،‬ئهگهر وهکو باسکردنهکهی دوهم بون واته الواز و‬
‫پشت بوستو به کهسانیتر بون بۆ گهیشتن به ئامانجهکانیان و ماستاوچی و له روی‬
‫هێزهوه ب دهسهالت بون ‪ ،‬ئهوا شکست هێنانیان کارێکی مسۆگهره و بهدهگمهن‬
‫سهرکهوتن بهدهست دێنن‪.‬‬
‫بۆیه دهبینین که ههموو ئهو پێغهمبهرانهی بۆ چاکسازی نێردراون ئهگهر پشتیان‬
‫به هێز بهستب و له رێگهی بهکار هێنانی هێزهوه رێبازو برواکانیان بالو‬
‫کردبێتهوه ‪ ،‬ئهوا به مسۆگهری ههمویان سهرکهوتو بونه ‪ ،‬ئهوانهی له به ئاشتی‬
‫وبه ئارامی و دور له بهکار هێنانی کاری توند و تیژی ئهم پهیامهیان بالو‬
‫کردۆتهوه ‪ ،‬سهرجهمیان شکستیان هێناوهو نهیانتوانیوه به ئامانجهکانیان بگهن ‪.‬‬
‫ئهمهش بۆ ئهوه دهگهرێتهوه که رهوشتی گهالن لهسهر یهک رێچکه سهقامگیر نیه ‪،‬‬
‫ئهگهر له رێگهی بهخشین و پێدانی پهیامی دهستکهوت توانیت توێژێک بگهیهنیته‬
‫بروایهک ئهوا ئهم برواپێبونه چهسپاوو ههمیشهیی ناب ‪ ،‬بۆیه پێغهمبهر دهب‬
‫ههمیشه له حالهتی ئاماده باشی داب بۆ رودانی ههر ئهگهرێک‪ ،‬ئهگهر ئهو میللهته‬
‫له دڵهوه پێغهمبهری خۆیان خۆشویست ودلیان به نیانی وچاکهکانی خۆش بوو ئهوا‬
‫کارێکی باشه ‪ ،‬ئهگهر ئهم بروابونه بهم شێوازه نهچوه سهر ئهوا به حوکمی‬
‫شمشێر و تیر دهب ناچاریان کهیت سهر بۆ حوکمهکان دابنوێنن ‪.‬‬
‫ئهگهر موسا و قورش و ثیزیوس و رومولوس له بهکار هێنانی چهک خۆیان به‬
‫دور گرتبا ئهوا به دڵنیایهوه نهیان دهتوانی ئهو ماوه دورو درێژه حوکمرانی بکهن‬
‫و پهیامهکهیان بالو بکهنهوه ‪ ،‬لهم روهوه نمونهی سهردهمی ئێمه‪ ( ،‬جیروالمو‬
‫‪157‬‬
‫سافونا روال) که بهم شێوهیه حوکم ناکا شکست دێن ‪ ،‬ناتوان برواکانی بالو‬
‫کاتهوهو ستونی حوکمهکانی داکوت بههۆی بالو بونی ئاژاوهگێران ئهوانهی له‬
‫دهوری کۆببونهوه ‪ ،‬چونکه ئهو جگه لهو شێوازهی ئاشتیانهی که بهکاری دههێنا‬
‫هیچ شێوازێکی تری نهبو بۆ بروا پێهێنان بهو خهلکه تا بتوان حوکمرانیان بکا‬
‫وپهیامهکهی خۆی بالو بکاتهوهو بروای پێبهێنن ‪ ،‬ئهو رێگه ناچارکردنی ئهو‬
‫خهلکهی نهبو جگه له رێگهی نیانی ‪ .‬بۆیه من دهڵێم‪:‬‬
‫( نمونهی ئهو جۆره کهسانه توشی کۆسپ و ئاستهنگی زۆر دهبن لهم میانه ‪،‬‬
‫ئهگهر ئهوان بههۆی تواناو لێهاتویی بتوانن ئهو خهلکه ناچار بکهن بروا به‬
‫پهیامهکهیان بێنن و دهنگه نارازیهکان دهمکوت کا ئهوا به دڵنیاییهوه کارێکی‬
‫مهزنیان ئهنجام داوه و لهم نێوهنده به رێز وحورمهتهوه دهتوانن بژین )‬
‫دهبا نمونهیهکی بچوکتر لهو نمونه مهزنانه بێنمهوه که لهروی پلهوه بچوکتر بهالم‬
‫له روی چۆنایهتیهوه جیاواز وبه سود تره ‪ ،‬ئهویش نمونهی (جیرون ی سرقستی)‬
‫یه که کۆیله دهب و دواتر دهبێته پادشا ‪ ،‬بۆگهیشتن بهم پایه هیچ کهسێک یاوهر‬
‫وهاوکاری نهبوه جگه له خهسلهت وتوانا ودهرفهتهکان نهبن ‪ ،‬خهلکی سرقسته که‬
‫خهلکانێکی ههژار وچهوساوهو بندهست بون ئهوان جیرون یان به سهرۆکی خۆیان‬
‫ههلبژارد ‪،‬دواتر دهبێته میر ‪ ،‬بهالم بههۆی چاکهو رهوشته باشهکانیهوه لهسهری‬
‫دهنوسن که شیاوی پادشایهتیه وبۆ ئهم پلهیهش له هیچی کهم نیه تهنها کۆشک و‬
‫تاجی پادشایهتی نهب ‪ ،‬ئیتر ئهم پله بهدهست دێن و کاتێک دێته سهر کورسیی‬
‫پادشایهتی دهست دهکا به بالوه پێکردنی سوپای کۆن و دهستبهرداری دۆست‬
‫وههڤاله کۆنهکانی دهب و سوپایهکی نوێ دادهمهزرێنی و دۆست وههڤالی نوێ‬
‫دهگرێت ‪ ،‬دوای ئهوهی ستونی حوکمهکانی بهم شێوازه مکوم و توند دهکا له‬
‫دهستبهردار بونی سوپای کۆن و دامهزراندنی سوپایهکی نوێ و پشت بهستن به‬
‫دۆستی نوێ لهسهر بنهمای نوێ ‪ ،‬نیشانهکانی بههێز بونی ل وهدهر کهون و باشتر‬
‫دهتوان بهسهر ستونهکانی حوکمدا زاڵ ب وکۆنترۆلی بارو دۆخهکان بکا ‪ ،‬بهم‬
‫شێوهیه به کهمترین ئاستهنگ توانیی درێژه به حوکمرانی بدا ‪.‬‬

‫‪158‬‬
 ‫یهکهی شهشهم‬
‫ئهو ویالیهتانهی بههۆی بهخت و هاوکاری کهسانی ترهوه دروست دهبن‬

‫ئهوانهی بههۆی بهختهوه دهردهکهون و له زۆرینهی خهلک پله بهرزتر وهدهست‬

‫دێنن و دهبن به پادشا ‪ ،‬ئهوانیش به ئاسانی ناگهن بهو پلهو پایه ‪ ،‬ئاستهنگ‬
‫وناخۆشیان دێته رێگا ‪ ،‬مانهوهو درێژهدان به پادشایهتیان له وهدهستهێنانی پۆستهکه‬
‫ئاسانتر ناب ‪ ،‬ئهوان لهو کهسانه نین که توشی گرفت وتهنگ و چهلهمه نایهن ‪،‬‬
‫نهخێر بهلکو ئهو ناخۆشیانهی دێنه رێگایان به کت و پری روو دهدهن‪ ،‬لهکاتی‬
‫ههوڵدان و گهیشتن بهدهسهالت زۆرترن له گرفت وکۆسپهکانی تر ‪ ،‬ئهوان دور‬
‫دهبن له ههندێک لهو گرفتانهی دێنه رێگی کهسانی تر چونکه ههن بۆیان چارهسهر‬
‫دبکهن‪ ،‬بهالم کاتێک دهگهنه سهر کورسیی پادشایهتی ئهوکات ههندێک لهوانهی‬
‫دهوریان دابوو دهستبهرداری دهبن ئهوکات دهستگرتن به دهسهالت دهبێته کارێکی‬
‫قورس بۆیان ‪ ،‬ئهمه بهتایبهتی دێته رێی ئهو پادشایانه که له رێگهی پارهو‬
‫سامانهوه کورسیی پادشایهتی دهکرن یا به هاوکاری ماددی خهلک به وپۆسته‬
‫دهگهن‪ ،‬ئهم بهسهرهاته لهسهر گهلێک له پادشاکانی گریکی رویداوه له شاری‬
‫(ئهیونیه و دورگهی هیلسبونته) لهم شوێنه له خانوێکدا خهلکانێکیان خۆش ویست‬
‫تا گهینادیانه ئاستی پادشایهتی ‪ ،‬ههروهها جهماعهتی ئیمپراتۆرهکان که به پشتیوانی‬
‫سوپا ئاستیان لهو خهلکه بهرزتر دهبێتهوه تا دهگهن به پۆستی قهیسهری ‪ ،‬ئهمان له‬
‫ژیانی رۆژانهیانداو له بهرێوه بردنی کاروبارهکانیان پشت به توانای ئهو کهس‬
‫والیهنانه دهبهستن که بهم ئاستهیان گهیاندون‪ ،‬بهخت و دهرفهتهکانی کاریان به‬
‫بهخت و دهرفهتهکانی ئهوان دهبهستنهوه‪ ،‬چارهنوسیان دهبیته چارهنوسی ئهوان ‪،‬‬
‫ئهم جۆره کهسانه خۆشیان نازانن چۆن پلهو پۆستهکانیان دهپارێزن و رهزامهندیی‬
‫بهردهوامی ئهوکهسانه راگرن که بهم شوێنهیان گهیاندون ‪ ،‬بهالم ئهم جۆره کهسانه‬
‫زۆر ئاستهمه رهزامهندی دهروبهر وهدهست بێنن چونکه کاری لهم پۆسته و بهم‬
‫ئاسته ب سهروهری ودهسهالتیه درێژه پێدانی کارێکی قورس دهب ‪ ،‬خهلک چاوی‬
‫له داهێنان و کاری تازهیه ‪ ،‬کاتێکیش ئهم نوێکاری وداهێنانه بونیان نابی گلهیی و‬
‫پرتهو بۆره سهرههڵدهدهن‪ .‬ئهو کاتهی دهیهوێ فهرمانێکی خۆی جێبهج بکا‬
‫بههۆی نهبونی هێز و توانا وئیرادهوه بۆی ناکرێ چونکه ئهو خاوهنی ئهو هێزه‬
‫بهتوانایه نیه لێپێچانهوه لهگهڵ کهسێک بکا که سهرپێچی رێنماکانی دهکا ‪ .‬دواتر‬
‫‪159‬‬
‫ئهو پادشانشینانهی به خێرا دروست دهبن وهکو ئهو گژو گیایانهن که رهگیان‬
‫سهرزهویهو دانهبهزیوهته ژێر زهوی بۆیه چۆن به خێرا دهروێن ئاوههاش زوو به‬
‫زوو لهناو دهچن ‪،‬ههر به یهکهم رهشهباو گهردهلول دهفهوتێن ‪ ،‬بهالم ئهگهر ئهو‬
‫پادشایهی بههۆی تواناو هێزهوه بهم پلهیه گهیشتب دهتوان بهرگهی گهردهلول و‬
‫ناخۆشیهکان بگرێ و لهناو چونی کارێکی ئاسان نابی‪ ،‬ههرکاتهی توشی به‬
‫کارهسات و ئاستهنگ بۆوه به زوترین کات خۆی دهگرێ و دهبوژێتهوه ‪ ،‬دوای‬
‫ههلسانهوهش پهند لهو کۆسپه وهردهگرێ وئهم کارهی به سهرکهوتنی یهکجارهکی‬
‫دهگهیهن ‪.‬‬
‫ئێستا دوو نمونه لهسهر دوو کهس بۆ خوینهری ئازی دههێنمهوه ‪:‬‬
‫یهکێکیان فرانسیسکۆ سفرزا یه که به ههوڵ و تواناو زیرهکی خۆی بهو پۆستهی‬
‫گهیشت ‪ ،‬ئهویتریان قهیسهر بورڤیه بوو له رێگهی بهختهوه بهم پۆستهی دهگا ‪،‬‬
‫من لهم روهوه دهڵێم‪:‬‬
‫(فرنسیسکۆ به ههوڵ و توانا وزیرهکی خۆی دوای ئهوهی ئهو رێگه پر له درک‬
‫و ناخۆشیانهی بری بوو به میری میالنۆو بۆ ماوهیهکی زۆریش توانیی لهم‬
‫پۆستهی بمێنێتهوه ‪ .‬بهالم قهیسهری بورجیه که به ناوی میری (فالنتین) دهناسرا‬
‫بههۆی بهختی باوکیهوه بوو به پادشا که بۆی مابۆوه واته به (ویراسی)‪ ،‬بهالم‬
‫دوای ئهوهی زۆر ههوڵ دهدا ناتوان ئهم پۆسته بپارێزێ و لهدهستی دهدا چونکه‬
‫کهسێکی بهتواناو زیرهک ولێهاتوو نهبوو لهم روهوه ‪ ،‬من پێشتریش ووتومه ئهوهی‬
‫له سهرهتاوه بناغهیهکی مکوم دانهرێژێ له دواییدا لهدهستی دهدا چونکه ناتوان‬
‫بیپارێزێ ههرچهندهی ههوڵی بۆ بدهن وپێیهوه ماندوو بن ‪ ،‬بهالم کاتێک‬
‫لهدهسهالت دهمێنێتهوه ئاماژهیه بۆ ئهو بناغه مکومهی پێشتر ئهو دیوارهی لهسهر‬
‫دروست کردوه ‪ ،‬واته بناغهی دروست وماندوو بونی تهواوو تواناو زیرهکی بۆ‬
‫پادشا مهرجی مانهوهی دهسهالتن بۆی) ‪.‬‬
‫ئهسکهندهری شهشهم گهلێک ماندوبون و ئاستهنگی هاتنه رێ بۆ ئهوهی ئاستی‬
‫کورهکهی بهرز کاتهوهو تا به دهسهالتی بگهیهن ‪ ،‬ئهم کێشانه بۆی مانهوه بۆ‬
‫ئهوکاتهی دهگاته سهر کورسی ‪ ،‬بینیی که کارێکی ئاسان نیه بیکا به پادشایهک‬
‫دور له دهسهالتهکانی کهلیسا ‪ ،‬کاتێکیش ههوڵدهدا دهست بهسهر ههندێک له‬
‫مولکهکانی کهلیسادا بگرهێ میری (میالنۆ) و خهلکی (ڤینیسیا) رێگریی لێدهکهن‬
‫چونکه (فاینزه و ریمینی )ههردوکیان له ژێر پارێزبهندی (بوندقیه) دابون‪.‬‬
‫دواتر دهبین که ژمارهی ئیتالیهکان و سوپاکهی ‪ ،‬بهتایبهتی ئهو سهربازانهی‬
‫خوازیار بون له خزمهتیدابن ههمویان لهدهست کۆمهلێک کهسدا بوون ئهوانهی له‬
‫‪160‬‬
‫گهورهیی پاپا دهترسان ‪ ،‬بۆیه نهدهکرا پشتیان پ ببهسترێ و گرهویان لهسهر‬
‫بکرێ چونکه ههمویان له ژێر دهسهالتی خانهوادهی ئورسینی وکالوناس و‬
‫الیهنگرانی دابوون ‪ ،‬بۆیه له پێناو دهست گرتن بهسهر ئیتالیا دهبوایه ئاژاوهیهکی‬
‫مهزن بخولقێندرێ و بههۆیهوه رژێم و سیستهمی حوکمرانی له ئیتالیا بگۆردرێ ‪،‬‬
‫ئهمهش الی ئهو کارێکی ئاسان بوو چونکه خهلکی بوندقیه دهستی پادشای فهرهنسا‬
‫و سهربازهکانیان کێش کردبوه ئیتالیا و کهسیش رێگریی ئهم کێش کردنهی‬
‫نهکردبوو‪ ،‬بهلکو هاوکاریان کرد‪ ،‬کارئاسانیان بۆ لویس کرد تا لهگهل‬
‫هاوسهرهکهی لهیهک جیا ببنهوه ‪ ،‬کتێکیش لویس پادشا لهسهر داخوازی خهلکی‬
‫بوندقیه و رهزامهندی ئهسکهندهر خۆی و سهربازهکانی دێته ئیتالیا ‪ ،‬هێشتا به‬
‫تهواوهتی نهگهیشتبوه میالنو کاتێک پاپا داوی لهشکرکێشیی ل دهکا بۆ مهبهستی‬
‫شهرکردن لهگهل رۆما که دواتر لهم شهره پاپا سهردهکهوێ ‪ ،‬ئهم سهرکهوتنهش بۆ‬
‫ئهو پشتگیریه دهگهرێتهوه که پادشای خاوهن ناوبانگ لێی دهکا ‪ ،‬ئهوکاتهی میری‬
‫بوندقیهش رۆما دهگرێ و کولوناس لهدهست رادهکا ‪ ،‬ئهوکات دوو گرفت دێنه‬
‫پێشی که بتوان داگیرکاریهکهی بپارێزێ ‪:‬‬
‫‪ /4‬سهربازهکانی ‪ ،‬لێیان کهوتبوه گومان لهوهی دلسۆزی بن و ئهمانهتی بپارێزن ‪.‬‬
‫ب‪/‬ئیرادهی فرهنسا ‪ ،‬لهوه ترسا خانهوادهی ئورسینی دهستبهرداری بن و پشتی‬
‫تێبکهن و سوپاو چهک و تهقهمهنیهکانیان بکێشنهوه که بههۆیهوه دهجهنگی ‪ ،‬دیاره‬
‫ئهوکات ئهنجامهکهی دهبێته شکست وکۆتایی هاتن به داگیرکاری و ئهوهی‬
‫وهدهستی هێناوه لێی بسهندرێتهوه ‪ ،‬ترسی لهوه ههبوو که پادشا خۆی ئهمهی‬
‫لهگهڵدا بکا ‪ ،‬لهم ئهنجامه دڵنیا بوو که ئهمه له خانهوادهی ئورسینی روو دهدا ‪،‬‬
‫ئهمهش بۆ ئهو گومانه دهگهرێتهوه کاتێک دوای هێرشهکهی فاینزیه هێرش دهباته‬
‫سهر پۆلۆنیا ئهمان له هێرشهکه دوودڵ و خۆکێشهرهوه دهبن ‪.‬‬
‫بهالم له دیدی لویس پادشا ‪ ،‬میر دوای ئهوهی میرنشینی ئوربینو داگیر دهکا و‬
‫ههولی داگیر کردنی توسکانه دهدا ئیتر پادشا ئهو هێرشهی رادهگرێ و سنوری بۆ‬
‫دادهن ‪ ،‬بههۆیهوه لێی دهکهوێته گومان‪ ،‬پێی وایه میرنیازی پاک نیهو بهدوای‬
‫مهبهستی خهراپدا دهگهرێ‪ ،‬بۆیه ئهم پرۆژهی دهوهستێن ‪ ،‬ئتر لهوساتهوه میریش‬
‫درک به مهترسیهکان دهکاو به پێویستی دهزان داگیرکهر ههموو هێلکهکانی خۆی‬
‫نهخاته یهک سهبهتهوهو پشت به توانا وهاوکاریهکانی یهک الیهن نهبهست ‪ ،‬کهواب‬
‫جهنگاوهر بهر له ههموو شتێک دهب خاوهنی چهکی خۆی ب بۆئهوهی ئازادی و‬
‫سهروهریهکانی لهدهست نهداو خۆی خاوهن بریارو پالنی تایبهتی خۆی ب ‪.‬‬

‫‪161‬‬
‫یهکهم کار که له رۆما کردی‪ ،‬الواز کردنی ئهو حزبانه بوو که له ئورسینی و‬
‫کولوناس هوه نزیک بون ‪ ،‬دواتر ههولی خۆ نزیک کردنهوهیدا لهو کهسانهی‬
‫الیهنگری ئهوان بون و به دیاری و دهستگرتنهوه بهسهری کردنهوه ‪ ،‬موچهو‬
‫ئازوقهی بۆ دابین کردن ‪ ،‬ههمویانی له پۆست و پلهی شایسته دامهزراندن ‪ ،‬بهم‬
‫شێوهیهو بهم ههنگاوانه له میانهی چهند مانگێکا توانیی پهیوهندیی نێوان ئهوان و‬
‫سهرۆکهکانیانی پێشینیاندا ببرێ ‪ ،‬پهیوهندیهکی دۆستانهو خۆش و دلسۆزانهی‬
‫لهگهڵیاندا بهستن ‪ ،‬بهم کارانهی سودی لێیان وهرگرت ‪ ،‬بۆ دلنیا بون لهم وتانه‬
‫ئهوهبوو کاتێک خانهوادهی ئورسینی ئهم دهسهالت و گهورهیی دۆقیه و‬
‫پێشوهچونی کهلیساو هێزهکهی دهبینن ‪ ،‬ههستیان بهوه کرد که گلۆریان بهرهو لێژ‬
‫بۆتهوه ‪ ،‬کاتێکیش ئاژاوهو گێرهشێوێنی سهرههڵدهدا ههر زوو دۆقیه دای دهمرکێن‬
‫و کۆنترۆلی دهکا ‪ ،‬بۆ ئهم مهبهسته پهنا بۆ فرهنسا دهبا تا ئهو کاتهی دهکهوێته‬
‫سهرپ ‪ ،‬کاتێکیش بههێز دهبێتهوه پشت به سیاسهت دهبهست و روو له بێگانه‬
‫وهردهگێری ‪ ،‬بهمه دۆقیه سیاسهتێکی تهندروست پیاده دهکا که روی رمهکانی‬
‫ئاراستهی دوژمن و ناحهزانی دهکا ‪ ،‬ئهم کارهی خانهوادهی ئهروسینی ناچار دهکا‬
‫له رێگهی سنیور باولۆ داوای ئاشتهوایی بکا ‪ ،‬ئهم داواکاریهی ئاشتهوایی‪ ،‬دۆقیه‬
‫دلخۆش دهکا وپێگهی بههێز دهب بههۆی ئهوهی چاوی له داهاتوی ئهم ئاشتهواییه‬
‫دهب ‪ ،‬دوای ئهم ئاشتهواییه خانهوادهی ئهروسینیی دیاریباران کرد به خشل و زێر‬
‫و ئهسپی رازاوه و چهندین جۆره دیاریی بهنرخ ‪ ،‬بهم شێوهیه به دیاری و بهخشین‬
‫چاویان نوساندن تا ئهو کاتهی توانیان بهسهریاندا زاڵ دهبن و له دۆست و‬
‫الیهنگریان دهکهن ‪ ،‬کاتێک الیهنگرهکانی له دۆقیه نزیک دهبنهوه پێگهی سوپاکهی‬
‫بههێز دهب بههۆیهوه بناغهیهکی پتهو بۆ هێزهکانی مسۆگهر دهکا بهتایبهت کاتێک‬
‫دهست دهگرێ بهسهر رۆمانه دا و دۆقیهی ئۆربینۆش دهگرێته خۆ ‪ ،‬دوای ئهمهش‬
‫دلسۆزی و خۆشهویستی خهلکهکه وهدهست دێن چونکه ئهو خهلکه ههست به‬
‫دلسۆزی خۆشیهکانی حکومهتهکهی دهکهن ئیتر نایانهوێ دهستبهرداری بن ‪ ،‬بهم‬
‫شێوهیه دۆقیه به سیاسهته حهکیمانهکهی توانیی بهسهر کۆسپهکاندا زاڵ ب وخهلکی‬
‫ههست به خۆشیهکانی ئهو سهردهمی حوکمرانیه بکهن ‪ ،‬ئهوهی شیاوی باسه‬
‫دهمهوێ باس له بهرنامه وپالنهکانی ئهم دۆقیه بکهم و بڵێم‪:‬‬
‫ئهوکاتهی رۆمانه دهگرێ ‪ ،‬رۆمانه بهدهست ههندێک میری الوازهوه بوو ‪ ،‬ئهو‬
‫میرانه تهنها له خهمی خۆ دهولهمهند کردندا بون ئهوهی بیریان لێی نهدهکردهوه‬
‫خهمی خهلکهکه بوو ‪ ،‬بههۆیهوه ملمالن و ناکۆکی لهو ویالیهته سهرههڵدهدا ‪ ،‬له‬
‫جیات یهکریزی ‪ ،‬ناکۆکی و دووبهرهکی دروست دهب ‪ ،‬ئهو خهلکهش روبهروی‬
‫‪162‬‬
‫دزی وتاوان بونهوه ‪ ،‬بههۆیهوه له کهش و ههوایهکی دوژمنکارانه و ئاژاوهدا‬
‫نهوهی کۆن سهرههڵدهدا ‪ ،‬روی راستیهکان رهش دهبن ‪ ،‬بۆیه میر بهباش دهزان‬
‫بهر له ههموو شتێک حکومهت دهست بخاته ناو کاروباری هاوالتیانی و رێگه له‬
‫زولم و ستهمکاری بگرێ بۆئهوهی بهرگری له مافی هاوالتیان بکاو ئهو‬
‫خهلکهش ههست به دلنیایی و ئارامی بکا ‪ ،‬لهم میانه فهرماندایهتیی گرته دهست و‬
‫ئهو خهلکهش گوێرایهڵی دهبن ‪ ،‬سنیۆر ریمرۆ دورکو به والیی رومانه‬
‫دادهمهزرێن ‪ ،‬ئهم پیاوه کهسێکی به توانای ب ئهندازه دهب ‪ ،‬دهسهالتی تهواو بهم‬
‫سنیۆره دهبهخش لهم روهوه دهستی واال دهکا تهواوی ئازادیهکانی پێدهدا ‪ ،‬دۆرکو‬
‫ههلسا به چاککردنهوهی ئهو کهناالنهی له سهردهمی پێشو خهراپ کرابون ‪ ،‬له‬
‫ماوهیهکی کورتدا لهتهک چاکسازی تۆوی تهبایی و یهکیهتی وخۆشهویستی و‬
‫ئارامیی چاند ‪ ،‬دوقیه وای دهبینی ئهگهر دهسهالتهکان درێژهیان کێشا ‪ ،‬توند و‬
‫تیژی و دهسهالتی رهها دهبێته مایهی بێزاری ئهو خهلکه ‪ ،‬بۆیه لهوه ترسا کارو‬
‫مهبهستهکان بهسهر سهریدا ئاوهژوو ببنهوهو گوریسهکهی ل ببێتهوه به ریس ‪،‬‬
‫بۆیه له ترسی خهراپ بهکارهێنانی حوکمرانیی توند و تیژ دادگایهکی مهدهنیی له‬
‫پایتهخت دادهمهزرێن و سهرۆکێکی جوامێریشی بۆ دیاری دهکا ‪ ،‬رێگهی به‬
‫ههموو ویالیهتهکانی تردا که ههریهکهو پارێزهرێک بۆ بنێرێ نوێنهرایهتیان بکا ‪،‬‬
‫دۆقیه ئهمهی دهزانی که حوکمرانیی توندو تیژ کاریگهری خهراپی لهسهر دهرونی‬
‫ئهو خهلکهدا دهب ‪ ،‬بۆیه ویستی ئهمه البهرێ ‪ ،‬بۆیه ئهو خهلکهش لهوه دڵنیا بون‬
‫که ئهوهی له کاری توندو تیژی روو دهدا دۆقیه لێی بهرپرسیار نیه ‪ ،‬ئهوهی لهم‬
‫جۆره کارانه بهرپرسه دۆرکۆیه که به کهسێکی توند ناسرابوو ‪ ،‬دواتر دۆقیه‬
‫ویستی له دۆرکۆ نهجاتی ب و لهسهر گۆرهپانهکهی البهرێ بۆیه به بیانویهک‬
‫تاوانباری کردو خستیه زیندانهوه‪ ،‬دواتر بۆ گۆرهپانی سزنهی گواستهوه‪ ،‬فهرمانیدا‬
‫جهستهی بکرێته دوو لهت‪ ،‬دواتر به خهنجهر الشهی ئهنجن ئهنجن کرد ‪ ،‬ئهم‬
‫کارهی دۆقیه خهلکی دلخۆش کرد چونکه لهو حاکمه زالمه رزگاریان بوو ‪.‬‬
‫کاتێک دوقیه ههست به هێز و توانای خۆی دهکا و ههست به دور کهوتنهوهی‬
‫مهترسیهکان دهکا بهتایبهت کاتێک دراوسێکانی الواز دهکا چونکه له ههندێکیان‬
‫ترسی ههبوو ‪ ،‬دڵنیا بوو لهوهی ناتوان بهم شێوهیه والت بهرێت بهرێوه ئهگهر‬
‫رهزامهندی فرهنسا وهدهست نههێن ‪ ،‬ئهوهنده باکی به هاوکاریهکانی پادشاکهی‬
‫نهبوو ‪،‬چونکه دهیزانی پادشای فرهنسا له ههلهی هاوکاریکردنهکانی پێشوی به‬
‫ئاگا بوو‪ ،‬گومانهکانیشی له درێژه پێدان به هاوکاریکردنی له شوێن خۆی بوون‪،‬‬
‫بۆیه هیچ رێگایهک له بهردهم دۆقیه نهمایهوه تهنها ئهوه نهبی بچێته ریز فرهنسا له‬
‫‪163‬‬
‫شهرکردن لهگهڵ پادشانشینی نوپۆلی دژی ئیسپان که گهمارۆی جایته یان دابوو ‪،‬‬
‫مهبهستیشی لهم هاوپهیمانێتیه لهگهل فرهنسا ئهوه بوو که الیهنی ئیسپانیای بێخهم‬
‫بکا ‪ ،‬وهکو ئهوهی که ئهمه کارێکی ئاسان ب ئهگهر پاپا ئهسکهندهر له ژیان‬
‫مابوایه؛‬
‫ئهمه پرۆژهکهی بوو ئهوهی پهیوهندیی به حالی حازرهوه ههبوو‪ ،‬ئهوهی‬
‫پهیوهندیشی به دوارۆژهوه ههبوو‪ ،‬دۆقیه لهوه دهترسا که دوای مردنی ئهسکهندهر‬
‫جێگرهوهکهی کودهتای لهسهر ئهنجام بدا ‪،‬ئهوکات ئهوهی لهدهست پاپای پێشو‬
‫وهدهستی هێناوه ‪ ،‬ئهو لێی بسێنێتهوه ‪ ،‬بۆیه تا لهم مهترسیه دور کهوێتهوه ئهم‬
‫چوار خالهی جێبهج کرد ‪:‬‬
‫‪ -4‬ههموو ئهو کهسانهی له خانهوادهی پادشا که دهستیان له کوشتنی پادشادا‬
‫ههبوه له ناوی بردن ‪ ،‬تا دهرگا بهروی پاپا دابخا ئهگهر نیازی بوو یهکێک‬
‫له ئهندامانی خانهوادهی پادشا بۆ ئهم پۆسته دهستنیشان بکا ‪.‬‬
‫‪ -9‬بۆئهوهی پاپا بتۆقێن خۆشهویستی ئهشرافهکانی رۆمای بهدهست هێنا له‬
‫رێگهی دۆستایهتی کردنیان‪.‬‬
‫‪ -1‬رێژهیهکی باش له الیهنگرانی قهشهکانی وهدهست هێنا ‪.‬‬
‫‪ -1‬له ژیانی پاپادا دۆخهکان گهیشتنه ئاستێک له زولم و زۆرداری‪ ،‬که بتوان‬
‫روبهروی یهکهم کۆسپی ناکاو بێتهوهو بهرگریهکی باشیشی بکا‪ ،‬بهر له‬
‫مردنی پاپا له چوار هۆکارهکه سیانی بهج گهیشتن‪ ،‬ئهوهندهی نهمابوو‬
‫چوارهمیشیان بهج بگهیهن ‪ ،‬بهوهی توانیی بهسهر ئهو میره له دهسهالت‬
‫کهوتانهدا زاڵ ب له ناویان ئهوانهی دهستی پێیان گهیشت ‪ ،‬ژمارهیهکی‬
‫کهمیان توانیان لهدهستی رابکهن و نهجاتیان ب ئهوانیتر لهناو بردران ‪،‬‬
‫رهزامهندی ئهشراف و پیاو ماقوالنی رۆمای وهدهست هێنا‪ ،‬له کۆلیژی ئاینی‬
‫الیهنگیری زۆری ههبون ‪ ،‬سهبارهت به مولکه نوێکان ‪ ،‬نهخشهو پالنی‬
‫دانابو که دهست به سهر توسکانهدا بگرێ له کاتێکا ماوهیهک بوو بروجیه و‬
‫بیومبینوی ههبوو لهگهل پاراستنی (حهما) ش به دهست خۆیهوه بوو ‪ ،‬دیاره‬
‫لهو کاتهی ئیسپانیهکان پادشایهتی ناپۆلی لهدهست دهدهن ئهم له فرهنسیهکان‬
‫ناترس چونکه ئیسپانیهکان لهو دهترسان بۆیه ئهم ههردوو الیهنی مسۆگهر‬
‫کرد ئهوسا دهستی گرت بهسهر (بییزه) دا‪.‬‬
‫دواتر لۆقهو سینه به خوازیاری رابهرایهتی خۆیان بهو سپارد ‪ ،‬یا له بهر‬
‫تهماحکاری فلۆرهنساوه بوو یا له ترسا ‪ ،‬بهالم فلۆرهنسا لهروی دهسهالتهوه‬

‫‪164‬‬
‫الواز و بێهێز بوو ‪ ،‬ئهگهر ئهوهی پار سال بۆ دۆقیه چوه سهر ئهمساڵیش بۆی‬
‫بچێته سهر که پارساڵ ئهسکهندهر کۆچی دوایی دهکا ‪ ،‬ئهوکات هێز و‬
‫ناوبانگێکی ئهو تۆ بهدهست دێن که بتوانی پشت به هێز وتوانای خۆی ببهست‬
‫‪ ،‬بهالم ئهسکهندهر پێنج ساڵ بهسهر مردنیدا تێپهر بوهو هیچی وای بۆ‬
‫کورهکهی ج نههێشت جگه له ویالیهتی رومانیای پتهو نهب ‪ ،‬جگه لهو‬
‫والیهته ئهوانی تر له نێوان دووهێزی دوژمنی زهبهالحدا ههلواسراون و له‬
‫پشتیشیان نهخۆشیهکی کوشنده ههیه ‪ ،‬بهالم وێرای ئهمانه دۆقیه کهسێکی‬
‫بههێز بوو ‪ ،‬شارهزاو پسپۆری دڵی خهلک بوو ‪ ،‬شارهزا بوو له راکێشانی‬
‫سهرنجی خهلک و چونه ناو دڵیان ‪ ،‬له ههمان کاتدا له تۆقاندیشدا شارهزاو‬
‫پسپۆر بوو ئهمانه بونه بنهمای بههێز بون و ههلسانهوهی سهرپێی له ماوهیهکی‬
‫کورتدا ‪ ،‬ئهمه ئهگهر بههۆی ئهو دوو لهشکره بههێزهی دوژمن و نهخۆشیه‬
‫کوشندهکهی نهبوایه ‪ ،‬بهدڵنیایهوه بهسهر ههموو تهنگ و چهلهمهیهکدا زاڵ‬
‫دهبوو ‪.‬‬
‫بۆ سهلماندنی راستیی بنهما مکومیهکهی ئهوهیه که رومانه ماوهی زیاتر له یهک‬
‫مانگ له چاوهروانی دا دهب ‪ ،‬لهوکاتهی له رۆما له نێوان مان و نهماندا بوه‬
‫وێرای هاتنی (فیلی و ئۆرسینی بۆ والت که هیچ رێگر وناحهزێکیان له پێشدا‬
‫نهبوه که بیکهن به پاپا بهالم ئهم ههر پێگهی بههێز و جلهو بهدهست بوه ‪ ،‬تا ئهو‬
‫کاتیش ئهو دهسهالتانهی ههبونه ههرکهسێک شیاوی پۆستێک نهبوب ئهم دوری‬
‫دهخاتهوه ‪ ،‬ئهمه ههرچهنده به مردنی ئهسکهندهر سهرجهم کاره قورسهکان‬
‫لهبهردهمی ئاسان دهبن ‪ ،‬رۆژێک کاتی پاپا یولیوسی دووهم پۆستی پاپایهتی‬
‫دهگرێته دهست ئهم پێی ووتم‪:‬‬
‫ههموو ئهو ههوالنهی داومن و هیوام بۆی خواستوه بۆ کاتی مردنی باوکم بونه ‪،‬‬
‫بۆههموو کێشهیهک چارهسهریهکم بۆی دۆزیوهتهوه تهنها یهک کێشه نهب ‪،‬‬
‫ئهویش دهب ههمان کێشهی مردنی ئهسکهندهر ب که خهریکه روودهدا‪.‬‬
‫پێشتر ئاماژهم بهوهدا که کارهکانی دۆقیه دهب وهکو مۆمێک روناککهرهوه بن بۆ‬
‫ئهو کهسانهی نوێژ بۆ پادشا دهکهن ‪ ،‬یا پشت به توانای کهسانی ترهوه دهبهستن‬
‫‪،‬چونکه دۆق خاوهنی کهسایهتیهکی به سام و بههێز و خاوهن شکۆ بوو ‪ ،‬ئهم هیچ‬
‫شێوازێکی تری حوکمرانیی نهبوو جگه لهو شێوازهی گرتبویه بهر‪ ،‬هیچ‬
‫رێگریهکیش لهبهر دهم جێبهجێکردنی بهرنامهکهیدا نهبون جگه له نهخۆشکهوتن و‬
‫کورتی ژیانی ئهسکهندهر نهب ‪ ،‬جا ههر کهسێک ئهگهر بیهوێ ببێته پادشایهکی‬
‫نوێ و بهسهر ههموو ناحهزانیدا زاڵ ب و سۆز و دلسۆزی الیهنگران وهدهست‬
‫‪165‬‬
‫بێن ولهشکری ناحهز و دوژمانانی تێک بشکێن و میللهت خۆشی بوێ و ترس و‬
‫تۆقاندن بخاته دڵی گهل ‪ ،‬سهربازهکانی له ژێر فهرماندهو گوێرایهلییدا بن و ئهوهی‬
‫بیهوێ لهناوی ببا به ئاسانی دهستی بهسهردا بشک وچاکسازی بخاته نێو داب‬
‫ونهریته کۆنهکان وبه ئارهزوی خۆی باج بخاته سهر کهل و پهلهکان و جارێک‬
‫بههێز و جارێک بهخشنده خۆی نیشان بدا‪ ،‬توانای له ناوبردنی هێزه کۆنهکانی‬
‫ههب و توانای دڵخۆشکردنی میر و پادشاکانی ههب که ئهگهر سودی پ ببهخشن‬
‫ئهگهر زیانی ل بدهن بتوان ترسیان بخاته دڵ ‪ ،‬ئهوهی بیهوێ ئهمانه ههمویان بکا‬
‫دهب پیادهی رهفتار و رێنماکانی دۆق بکاو دهقاو دهق السایی بکاتهوه ‪.‬‬
‫بهالم دۆق له بهرزکردنهوهی یولیوسی دووهم بۆ پۆستی پاپایهتی ههلهی کرد ‪،‬‬
‫لهکاتێکا داوای بوردنی کردبوو که ئهم ناتوان ئهوهی بیهوێ بۆ پلهی پاپا بهرز‬
‫کاتهوه چونکه نهزاندراوه کاردیلێکی بهرزکردبێتهوه بۆ پلهی پاپا لهوانهی که‬
‫حهزی لێیانهوه نهبوه یا لهوانهی ترسی خستبوه دڵیان ‪ ،‬چونکه پیاو دهب ترس‬
‫بخاته دڵی پیاو ‪ ،‬یا له رقا یا له ترسا‪ ،‬یهکێک لهوانهی ئازاریان له دهستی دیبوو‬
‫(سان بوترس ئهدفینکۆ ‪ ،‬کولونا سان جیورجیو‪ ،‬ئهوسکانیو ) بون بهالم ئهوانهی‬
‫دوژمانیهتیی دهکردن ئهو کهسانهبون که ترسیان خستبوه دڵی ‪ ،‬جگه له (روهان و‬
‫کهردیلهکانی ئیسپانی ‪ ،‬چونکه روهان له خزم و نزیکهکانی پادشای فرهنسا بوو‬
‫پیاوێکی توند و زالم بوو ‪ ، ،‬دواتر پهیوهندیی خزمایهتی له نێوان کهرادله‬
‫ئیسپانیهکان و ئهودا ههبوو بۆیه دهبوایه دۆقیه له ئیسپانیهکان کهرادله دابمهزرێن‬
‫یا دهبوایه رهزامهندی پاپا روهان وهرگرێ نهک سان بوتروس ئهدفینکوال بکا به‬
‫پاپا ‪ ،‬ئهوهی وا بیر بکاتهوه که چاکهی ئهمرۆ خهراپهی دوێن له بیر پیاوه‬
‫مهزنهکان دهباتهوه ‪ ،‬ئهو کهس به ههله دا چوه ‪ ،‬ئهم ههله بیرکردنهوه بوو دۆقیهی‬
‫له ناو برد ‪.‬‬

‫‪166‬‬
 ‫یهکهی حهوتهم‬
‫ئهوانهی به تاوانکاری و ناپاکی بون به میر‬

‫دهکرێ ههندێک جار ههندێک کهس دهستیان به پۆستی میر بگا به دوو شێوازی‬
‫دور له چاکهو پیاوهتی یا به هۆی بهختهوه ‪ ،‬من ئهم شێوازه گهیشتنه به پۆستی‬
‫حوکمرانی فهرامۆش ناکهم ‪ ،‬یهکێکیان شایهنی باس و خواسته ‪ ،‬که تایبهته به‬
‫رژێم یا سیستهمی کۆماری ‪ ،‬بهالم دوو رێگایهکهی تر ‪:‬‬
‫یهکهماین‪:‬‬
‫گهیشتنی مرۆڤ به پلهی میر له رێگهی ناپاکی و زولم و چهواشهکاری‪.‬‬
‫دووهمیان‪:‬‬
‫گهیشتنی کهسێک به پۆستی میر بههۆی ئارهزوو داخوازی هاوالتیانیهوه ‪،‬‬
‫لهمێژوودا دوو نمونه بۆ شێوازی یهکهم ههن‪،‬‬
‫‪ -4‬هی سهرهمی کۆن‬
‫‪ -9‬هی سهردهمی ئێستامان ‪ ،‬له خوارهوه له سودی ههردوو نمونه دهدوێم‬
‫چونکه من وای دهبینم ههریهک لهم نمونانه سودی خۆی ههیه ‪.‬‬
‫نمونهی یهکهم ‪/‬‬
‫نمونهی ئاجاکتۆی سقلی دێنمهوه‪ ،‬که بوو به پادشای سهرقوسه ‪ ،‬له کاتێکا له‬
‫رهگهزێکی ئاسایی بوه خۆی کوری پیاوێکی دارتاش بوه ‪ ،‬له ههموو‬
‫قۆناغهکانی ژیانیدا کهسێکی سهرگهرم و ئاژاوه گێر بوه ‪ ،‬سهرسهختی وگهرمی‬
‫کاره توندو تیژیهکانی به هێز و بازوی خۆی ئهنجامی داوه ‪ ،‬ئهوکاتهی دهبێته‬
‫سهرباز ‪ ،‬ههموو پلهکان دهبرێ تا دهبێته حاکمی سهرقوسه ‪ ،‬کاتێکیش بهم پله‬
‫دهگا ههولی گهیشتن به پۆستی میر دهدا ‪ ،‬ئهم پۆستهی به ناحهزی خهلک و له‬
‫رێگهی ههرهشهو توند و تیژی و ب هاوکاری کهسانی تر وهدهست دێن ‪،‬‬
‫ئیتر روو له هلمقیاری قورتاجنی دهکا که ئهوکات لهگهل سوپای سقلیه دهجهنگی‬
‫‪ ،‬دواتر داوا له خهلکی سهرقوسه دهکا بهیانیهکهی کۆ ببنهوه بۆ وتووێژ لهسهر‬
‫پرسێکی گرنگ ‪ ،‬لهو داوایهیدا ئهنجومهنی سانتوی شاری کۆکردهوه ‪ ،‬ووتی له‬
‫کارێکی تایبهت به کۆمار دهدوێین ‪ ،‬پاش گردبونهوهکه فهرمان بهو‬
‫سهربازانهی دهدا که پێشتر بۆ ئهم کارهی ئاگادار کردبونهوه که سهرجهم‬
‫ئهندامانی ئهنجومهنی سانتۆ و پیاوه مهزنهکانی شار دهستگیر بکهن و لهبهر‬
‫‪167‬‬
‫چاوی ئهو خهلکه ملیان دهقرتێنن ‪ ،‬دوای ئهم کوشتارگهریه دهست دهگرێ به‬
‫سهر شاردا و بهمهش هیچ ئاستهنگێک لهبهردهمیدا نامینن ‪ ،‬خۆی کرد به میری‬
‫شار بهخۆشی ب یا ناخۆشی ‪.‬‬
‫دواتر قورتاجنیهکان دوو جار راوی دهنێن و شار گهمارۆ دهدهن بهالم ئهم‬
‫دهتوان گهمارۆکه بشکێن و بهشێک له سوپاکهی لهو شاره جێبێڵ ‪ ،‬پاشماوهی‬
‫سوپاکهی بۆ هێرش بردنه سهر ئهفریکا بهکار هێنا ‪ ،‬گهرایهوهوه گهمارۆی‬
‫سهرقوسهی شکاند ‪ ،‬ئهمجارهیان ئهو گهمارۆی خسته سهر قورتاجیهکان تا‬
‫ناچاری کردن پهیمانی ئاشتهوایی لهگهڵدا مۆرکهن ‪ ،‬به مولکهکانی ئهفریکا‬
‫رازی بون و بۆخۆیان هێشتهوه وسقلیهیان به جاتوکل سپارد‪.‬‬
‫ئهوهی سهیری کار وچاالکیهکانی ئهو پیاوه بکا ‪ ،‬به رێژهیهکی کهم بهخت‬
‫رۆلی تیا دهبین ‪ ،‬چونکه بهب هاوکاری هیچ کهسێک به پۆستی میر دهگا ‪ ،‬له‬
‫سهربازیش به باالترین پله دهگا ‪ ،‬ئهم پلهی سهربازی هیچ کهسێک وا به ئاسانی‬
‫پێی ناگا ئهگهر ههوڵ و ماندوبونێکی زۆری بۆ نهدا ‪ ،‬توانیویهتی بهسهر‬
‫ههموو تهنگ و چهلهماکانی ژیانیدا سهرکهوێ ‪ ،‬تێچوی پاراستنی پۆستهکهی‬
‫بهقهدهر تێچوی وهدهستهێنای بوه ‪ ،‬ئێمه گهیشتن و وهدهستهێنانی پۆستی میر بۆ‬
‫چاکهو پیاوهتیی ناگێرینهوه ‪ ،‬چونکه هیچ چاکهو پیاوهتی که مل قرتاندنی‬
‫خهلکی هاونیشتمانیدا نیه ‪ ،‬خولقاندنی تورس لهدڵی خهلک وتۆقاندنیان بێبهزهیی‬
‫هاتنهوه بهو خهلکه بێدهسهالت و سڤیله چ چاکهو پیاوهتیی ل بهدی دهکرێ ؟‬
‫ئهم تاوان و ستهمانه ئهگهر رهزامهندی پادشا وهدهست بێن بهالم دلخۆشی و‬
‫دلسۆزی گهل وهدهست ناهێنی ‪.‬‬
‫خهسلهتهکانی ئاجاتوکل که بونه مایهی گهمارۆدانی مهترسیهکان و‬
‫رهواندنهوهی ههرهشهو تۆقاندنی و زال بون بهسهر کاته سهختهکاندا ‪ ،‬بونه‬
‫مایهی خۆ بهزل زانین و ههست کردن به غرور و له خۆ دهرچون ‪ ،‬بهالم‬
‫ههڵس و کهوته نامرۆڤانیهکانی وتوندوتیژیهکانی که دورن له رهوشتی‬
‫مرۆڤایهتی وامان لێدهکا که ناوی لهگهڵ ناوی پیاوه ناودارهکانی دونیادا نههێنین‬
‫‪ ،‬ههروهها هۆکاری گهیشتنی بهو پلهو پایانهش ناگێرینهوه بۆ بهخت و چاکهو‬
‫پیاوهتیی ‪.‬‬
‫ئا لهم کاتهمانداو له ژیر حوکمی ئهسکهندهری شهشهم و له سهردهمی جیوفانی‬
‫فولجیانی فهرمان دهدا ئۆلیفرتو دوفورموی برازای پهروهرده بکرێ‪ ،‬ناوبراو‬
‫دوای باوکی بهمنداڵی دهبێته جێگرهوهی ‪ ،‬کاتێکیش دهبێته مێردمنداڵ مامی‬
‫دهینێرێته بهر خوێندنی هونهری جهنگ له ژێر سهرپهرشتی و فهرماندارێتی‬
‫‪168‬‬
‫باولو فیتلی بۆئهوهی له داهاتوو دهرفهتی وهرگرتن و گهیشتن به پلهو پۆستی‬
‫جهنگیی گرنگ ههب ‪ ،‬کاتێکیش باولو تیا دهچ ئولیفهرتو له ژێر فهرمندایهتی‬
‫(فیتلۆزو) برای سهرۆکه کۆنهکه درێژه به خوێندن و راهێنانهکانی دهدا ‪،‬‬
‫کاتێکیش ئهم مێردمنداله کهسێکی بههێز و بهتوانای ل دهردهچ ‪ ،‬بهماوهیهکی‬
‫کورت دهبێته یهکێک له سهرکرده بهتواناکان ‪ ،‬بهالم پێی شهرمهزاری بوو له‬
‫ژێر فهماندارێتی کهسێکی تردا بمێنێتهوه ‪ ،‬بۆیه بریار لهسهر ئهوه دهدا که‬
‫فورمو داگیر بکا ‪ ،‬لهم کارهیدا خهلکانێک له فورمو ههبون داگیرکاریان پ له‬
‫ئازادی والتهکهیان خۆشتر بوو بۆیه هاوکاریان کرد ‪ ،‬لهم پرۆژهیدا فیتلیس‬
‫لهگهڵی هاورا بوو بۆیه نامهیهک بۆ جیوفانی فوجلیانیی مامی دهنوس تیایدا‬
‫دهڵ ‪:‬‬
‫( دوای ئهوهی ماوهیهکی زۆر له دورهوالت ماومهتهوه ‪،‬حهزم له دیدهنی تۆو‬
‫دیدهنی شارهکهم کردوه ‪ ،‬بۆیه دهیهوێ بگهرێتهوه بۆ فۆرمۆ لیری الی مام و‬
‫شارهکهی‪ ،‬دهڵ زۆرم ئهزیهت کێشاوه تا ئهم شهرهفه وهدهست بێنم ‪ ،‬دهمهوێ‬
‫خهلکی والتهکهم لهو مهینهتانهی من کێشاومن ئاگادار بکهمهوهو پێزانینیان پ‬
‫بدهم ‪ ،‬دهمهوێ پێیان رابگهیهنم که من کاتهکانی خۆمم به بێبهرنامه‬
‫نهبردۆتهسهرو بهفیرۆم نهداون ‪ ،‬دهخوازم وهکو کهسێکی سهرکهوتو‬
‫بگهرێمهوه‪ ،‬بۆیه حهزدهکهم به یاوهری سهد دانه پاسهوانی سوار لهوانهی‬
‫هاوهڵ و دلسۆزی خۆمن بگهرێمهوه‪ ،‬داواشی له مامی کرد که پێشوازیهکی‬
‫ئابرومهندانهی ل بکرێ و داوا له خهلکی فورمۆ بکا چاوپێکهوتنی لهگهڵدا‬
‫بکهن و سهردانی بکهن ‪ ،‬چونکه ئهم ههلوێسته تهنها ئابرو بۆ ئولیفهرتۆ‬
‫ناگێرێتهوه بهلکو بۆ مامی زیاتر دهب چونکه مامی راسپێردراوی بوهو ئهم‬
‫ئهوی بهم پایه گهیاندوه ‪ ،‬جیوفانی هیچ کهم و کوریهکی له داواکهی برازاکهی‬
‫نههێشت ههموو ئهوانهی داوای کردبون رهزامهندیی لهسهردان بۆیه فهرمانی‬
‫به خهلکی فورمو دا که پێشوازیهکی شایستهی بکهن که شایهن ب به کهسێکی‬
‫پایه بهرز‪ ،‬له خانوی خۆیدا هێشتهوه ‪.‬‬
‫دوای مانهوهی ماوهیهکی کورت ئولیفهرتو ئاماده باشیی بۆ جێبهج کردنی‬
‫پرۆژه ناپاکیهکهی کرد که بریتی بوو ؛ داوای دانیشتنێکی له مامی کرد‪ ،‬ئهمیش‬
‫رهزامهندیی لهسهر دا‪ ،‬سهرهتا داوهتی جیوفانی فوجلیانیی مامی و چهند گهوره‬
‫پیاوانی فورموی خوانێک کرد‪ ،‬لهم خوانهدا ئولیفهرتو چوه ناو باس و‬
‫خواسێکی گرنگ ‪ ،‬باسی له گهورهیی پاپا ئهسکهندهر و بورجیهی کوره‬
‫بچوکهکه کرد ‪ ،‬دواتر چوه سهرباسی دهستکهوت و کاره باشهکانی ‪ ،‬دواتر‬
‫‪169‬‬
‫جیوفانی و ههندێک له ئامادهبوان وهالمی ووتهکانی ئولیفهرتویان دایهوه ‪ ،‬پاش‬
‫ئهوه ههلدهستێته سهرپ و دهڵ ‪ :‬ئهم پرسانه دهب به تهنیایی و نهێنی باسیان‬
‫لێوه بکرێ‪ ،‬بۆیه بانگی ژورێکی تهنیاییان دهکا ‪ ،‬ئولیفهرتو دهچێته ژورهکهو‬
‫مام وههندێک له ئامادهبوانیش بهدوایدا دهرۆن ‪ ،‬ههرکه دهگهنه ناو ژورهکه بهر‬
‫له دانیشتن ههندێک لهو سهربازانهی پێشتر لهو ژوره شاردرابونهوه‪ ،‬لێیان دێنه‬
‫دهست و سهرجهمیان سهردهبرن ‪ .‬پاش ئهم کوشتاگهریه ئولیفهرتو سواری‬
‫ئهسپهکهی دهب وبهنا وشاردا دهخولێتهوه ‪ ،‬گهمارۆی کۆشکی دادوهرهکان دهدا‬
‫تا ئهوکاتهی رههبهرهکهیان لهگهڵیدا دهکهوێته گفتوگۆ لهسهر پێکهێنانی‬
‫حکومهت رێکدهکهون ‪ ،‬بهمهرجی ئهوهی بیکهن به میر ‪ ،‬دواتر ههموو‬
‫ئهوانهی لێیان دهترسا لهناوی بردن ‪ ،‬ماوهی حوکمرانیی یهکسالی خایاند ‪ ،‬لهو‬
‫ماوهیهدا تهنها فورمولو ئارام نهبوو بهلکوو ئهو پادشا ومیرانهی دراوسێشیان‬
‫بهههمان شێوه بون ‪ ،‬روخانی حوکمی ئولیفهرتو کارێکی ئهستهم بوو‪،‬‬
‫ههروهکو روخانی ئاجاتوکل وابوو ‪ ،‬ئهگهر فێلی قهیسهر بورجیه نهبوایه که‬
‫گهمارۆی خانهوادهی ئورسینی و فیتلیی له سینیجا جیلیه دا ‪ ،‬دوای گهمارۆکه‬
‫خۆی و فیتلۆزی مامۆستای دهستگیر دهکرێن و دهخنکێندرێن‪.‬‬
‫ههندێک کهس سهرسام دهبن لهوهی کهسێکی وهکو کاجا توکل ‪ ،‬ئهوهی بیکا‬
‫له کاری خهراپهو تێکدان و زولم و ستهمکاری کهچی وا به ئارامی بتوان له‬
‫نیشتمانهکهی بکاو ژیانێکی ئاسوده بهسهر ببا ‪ ،‬پاش ئهوهی گهڵ شۆڕشی له دژ‬
‫بهرپا بتوان بهرهنگاری سهرجهم ناحهز و دوژمنه دهرهکیهکانی ببێتهوه ‪،‬‬
‫لهکاتێکا گهلێک له پادشاکان له سهردهمی ئاشتی نهیانتوانیوه دهسهالتی‬
‫حوکمرانیان بپارێزن نهک له سهردهمی شهر و ئاژاوهگێری ‪ ،‬ئهگهر جوامێری‬
‫وتهندروستی حوکمرانی له بهکارهێنانی توند وتیژیدا ب ئهوا باشترین توند و‬
‫تیژی بۆ وهدهستهێنانی دهسهالت بوه ‪ ،‬بهالم ئهمه درێژه ناکێش ‪ ،‬بهلکو به‬
‫کاری خزمهتگوزاری دهگۆردرێ ‪ ،‬توندو تیژیی بهربالویش ئهوهیه که ورده‬
‫ورده دهست پێدهکاو پهره دهستێن ‪ ،‬تا رۆژگار بهسهر بچ ئهم درێژهی دهب‬
‫ب ئهوهی کهمکاتهوه ؛ ئهوانهی توندتوتیژی رهوا و ئاقالنه بهکار دێنن بهلکوو‬
‫رهزامهندی خواو خهلکیش وهدهست بێنن ‪ ،‬وهکو چارهنوسی ئاجاتوکل ‪ ،‬بهالم‬
‫ئهوانهی توند وتیژی بهربالو بهکار دێنن ‪ ،‬ئهستهمه بتوانن دهسهالت لهدهستیان‬
‫بهێلنهوهو لهدهستی نهدهن ‪ ،‬بۆیه داگیرکهری نوێ له سهرهتای مامهلهکردنیدا‬
‫دهب ئهو جیاوازیه نیشانی ئهو خهلکه بدا که له نێوان بهکار هێنانی توند وتیژی‬
‫رهواو توندوتیژی نارهوا یا بهربال دا ههیه و دایه ئهم له کام توندو تیژی دایه‪،‬‬
‫‪170‬‬
‫بۆ ئهوهی ههموو جارێک بۆ ناساندنی ئهو دوو جۆره توندوتیژیه نهگهرێتهوه‬
‫خانهی سهرهتایی ‪ ،‬بهلکو له سهرهتاوه ئاماژهی پێبداو بیسهلمێن ئاخۆ کام لهو‬
‫دوو توندو تیژهی مهبهسته ‪ .‬بهم شێوهیه گهل له کارهکانی دڵنیا دهب ومتمانهی‬
‫پ دهبهخش ‪ ،‬ئهوهی ئهمه نهکا بهردهوام له دلهراوک و ترس وگوماندا‬
‫دهمێنێتهوه ب ئهوهی رهزامهندی ومتمانهی خهلک وهدهست بێن ‪ ،‬دهب ههمیشه‬
‫به ئاگاو خهنجهر بهدهست ب ‪ ،‬ئهمجۆره کهسانه وێرای دلنیا نهبون له‬
‫هاوالتیان ‪ ،‬ناتوانن گرهویشیان لهسهر بکهن و بۆ بهرنامهکانی پشتیان پ‬
‫ببهستن ‪ ،‬ئهمه چونکه میللهتیش متمانهی بهو پادشایه نیه وگرهوی لهسهر ناکهن‬
‫‪ ،‬ئازارهکان با یهکجار روبدهن نهک رۆژانه لهبهر چاویان یا له دڵیاندا بن‬
‫بۆئهوهی ئهنجامهکانیش یهکجار چارهسهری بکرێن ‪ ،‬بهالم چاکهکان دهب‬
‫رۆژانه بن بۆئهوهی رۆژانه خهلک خۆشیان پێببا وبههۆیانهوه له خۆشی‬
‫ومتمانهییدا بژین ‪ ،‬سهرباری ئهمانه دهب میر لهسهر یهک ئاست لهگهل‬
‫میلهتهکهیدا بژی و مامهڵه بکا نهک رۆژانه به بهرنامهی جیاو شێوازی جیا‬
‫ههڵس و کهوت بکا ‪ ،‬ناب به کردهوهیهک رهوشتی بگۆردرێ‪ ،‬به چاکه یا‬
‫خهراپه‪ ،‬ئهگهر چاکهیهکی کرد به ئهرکی خۆی بزان نهیکا به چاکه بهسهر‬
‫خهلکهوه دهب ئهمه الی میر ببێته پیشهو ئهرکی سهرشان ‪ ،‬تا له داڵن دور‬
‫نهکهوێتهوه ‪.‬‬

‫‪171‬‬
 ‫یهکهی ههشتهم‬
‫لهسهر میرنشینه مهدهنیهکان‬

‫ئێستاش با س له کهسێک دهکهین که خهلک و دانیشتوی میرنشینه‪ ،‬به زۆر و‬

‫به رێگهی توندوتیژی به پلهی میر نهگهیشتوه‪ ،‬بهلکو به رهزامهندی‬
‫هاونیشتمانیهکان بوه‪ ،‬ئهمهیه پێی دهوترێ میرنشینی مهدهنی ‪ ،‬وهدهست هێنانی‬
‫ئهم پۆستهش بهنده به بهخت یا به توانا کهسیهکانهوه ‪ ،‬ئهوهی چاوی له میرنشینه‬
‫دهب ئهمه له بهرچاو بگرێ یا به رهزامهندی خهلک یا به رهزامهندی جوامێرو‬
‫پیاوماقوالن و تایبهتهکان دهب ‪ ،‬چونکه ئهم دوو توێژه دژ بهیهکه له ههموو‬
‫کۆمهڵگاو دهولهتێک ههن ‪ ،‬سهرچاوهکهشیان بۆ خۆ پاراستن له زولمی گهوره‬
‫پیاوان تهنها ئامێزی گهله ‪ ،‬ئارهزوهکانی پیاوه مهزنهکانیش تهنها رسواکردنی‬
‫گهله ‪ ،‬بونی ئهم دژه حزبهش له ههر ووالتێک یهکێک لهم س دهرهنجامانهی‬
‫ل دهکهوێتهوه‪:‬‬
‫‪ -4‬یا حکومهتێکی رهها‬
‫‪ -9‬یا ئازادی‬
‫‪ -1‬یا یا توندرهوی له ئازادی وگێرهشێوێنی دهب ‪.‬‬
‫توندرهوی ئازادی له یهکێک لهم دوو رهههندانه دهردهکهوێ ‪ :‬یا له گهل‪ ،‬یا له‬
‫ئهشرافهکان ‪ ،‬چونکه ههر یهک لهم دوو گروپه بهدوای دهرفهتێکدا دهگهرێن که‬
‫بتوان سودی ل وهرگرێ و بهالی بهرژهوهندیهکانی خۆیدا بهرێ‪ ،‬کاتێک‬
‫ئهشرافهکان دهبینن که ناتوانن بهرگهی داخوازیهکانی گهل بگرنن ناچاردهبن‬
‫یهکێک بۆ میرنشین بهرز دهکهنهوه تا پیالنهکانی خۆیانی پ ئهنجام بدهن ‪،‬‬
‫بهههمان شێوه کاتێک گهل دهبین دهستهوهستانه بهرانبهر به بهرگریکردن له‬
‫داخوازیهکانی ئهشرافهکان یهکێک لهوان بۆ میرنشینی بهرز دهکرێتهوه تا خۆیانی‬
‫له پهنا حهشار بدهن وپێی بپارێزن ‪ ،‬ئهوکاتهی له ئهشرافهکان یهکێک بۆ میر بهرز‬
‫دهکرێتهوه ئاستهنگی زیاتر دێنه رێگای لهوهی یهکێک له چینی گهل بهرز‬
‫دهکرێتهوه ‪ ،‬چونکه ئهوهی له ئهشرافهکان بۆ میر بهرز دهکرێتهوه ئهوهی له‬
‫دهوری خۆیدا دهبین نمونه وهاوشێوهی خۆیهتی ‪ ،‬ئهوانیش له بهرێوه بردن وکاره‬
‫ئاساییهکان نهشارهزان بۆیه گرفتی زۆری بۆ دروست دهب ‪ ،‬بهالم کاتێک یهکێک‬
‫له چینی زۆرینهی گهل وبه رهزامهندی ئهوان دێته سهر حوکم و دهبێته میر‬
‫ئهوکات خهلکه زۆرینهکه له دهوری دهئالێنهوهو له بهرێوه بردنی کاروبارهکان‬
‫‪172‬‬
 ‫هاوکاری دهبن ‪ ،‬جگهلهمهش رازی کردنی ئهشرافهکان کارێکی قورس دهب‬
‫چونکه ئهوان به دادپهروهری و کۆتایی هێنان به ئازار دانی خهلک‪ ،‬رازی نین‬
‫ئهگهر جیاوازیهک له روی سودمهندی وتایبهتمهندیهوه نهیانبی ‪ ،‬یهکسانی الی‬
‫ئهوان نادادپهروهریه ‪ ،‬بهالم دادپهروهری ویهکسانی و کۆتایی هێنان به ئازاردانی‬
‫خهلک و مهینهتیهکان بۆ زۆرینهی خهلک دهستکهوت و دادپهروهرین رهزامهندی‬
‫ئهوخهلکه به رهها وهردهگیرێ وله حوکمرانی و بریارهکانیدا سهرکهوتو دهب ‪.‬‬
‫ئازاردانی خهلک نادادپهروهری زهوتکردنی مولکی خهلک له داخوازیهکانی‬
‫ئهشرافهکانه وبه پێچهوانهش داخوازیی زۆرینهی گهله ‪ ،‬بۆیه میر ناتوان خۆی له‬
‫نهفرهت و تورهیی گهل بپارێزێ ههردهم بهر شاالوی تورهیی و نهعرهتهی ئهو‬
‫خهلکه دهکهوێ‪ ،‬بهالم دهتوان خۆی له ئهشرافهکانی تر بپارێزێ ئهمهش بههۆی‬
‫کهمی ژمارهیانهوه‪.‬‬
‫ترسی میر لهگهل‪ ،‬ئهوهیه که پهراوێزی خهن وخۆیانی ل وهدور خهنهوه ‪،‬‬
‫بهالم ترسی میر له ئهشرافهکان‪ ،‬بهرهنگار بونهوهی کردارهکانیهتی‪ ،‬چونکه ئهوان‬
‫له زۆرینهی گهل دوربین تر و مهکرزانترن ‪ ،‬ئهوان دهزانن کاتی گونجاو‬
‫ههلبژێرن بۆ خۆ دهرباز کردن و الیهنگری کردنی کهسی سهرکهوتوو الیهنی‬
‫سهرکهوتو ههلبژێرن ‪ ،‬دواتر میر ناتوان بهب گهل بژی‪ ،‬ههر ئهو گهلهیه که‬
‫میرهکان دهگۆردرێن و ههمان گهل دهمێنیتهوه بۆیه جگه لهو گهله هیچ‬
‫ئهلتهرناتیفێکی تری نیه بهالم به گۆرانی بار ودۆخهکان ئهشرافهکان دهگۆردرێن ‪،‬‬
‫دواتر میر له دهسهالتیدایه گهل بۆ ئاستی ئهشرافهکان بهرز کاتهوهو ئهشرافهکانیش‬
‫بۆ ئاستی زۆرینهی گهل دابهزێنی ‪.‬‬
‫بۆ ئهوهی زیاتر رۆشنایی بخهمه سهر بابهتهکه دهمهوێ بڵێم‪:‬‬
‫( له دوو دیدی جیاوه له ئهشرافهکان دهروان ‪ ،‬ههندێکیان پشتیان به بهختی میر‬
‫بهستوه ‪ ،‬ههندێکیشیان دژی ئهون ‪ ،‬ئهوانهی پشتیان به تۆوه بهستوه ناب‬
‫بهرانبهریان دهست گرتوبیت دهب پاداشت و دیاریان پ بدهیت لهگهڵیان بهخشندهو‬
‫دلکراوه بیت‪.‬‬
‫ئهوانهی دژ به تۆن و پشتیان بهتۆوه نهبهستوه ‪ ،‬دهب به دوو روو حسابیان بۆ‬
‫بکهیت ‪ ،‬ههندێکیان له ترسا ئهم کاره دهکهن وئهم ههلوێسته وهردهگرن ‪ ،‬ئهوانه‬
‫دهب سودیان ل وهرگری کاتێک دێنه سهر ئهو رایه پشتگیریت بکهن سودیان‬
‫بۆت دهب له ئاستی ئهواندا شکست ناهێنی ‪ ،‬ههندێکیشیان به تۆوه پهیوهستن و‬
‫خۆیان بهتۆوه گرێداوه بهلکو سودت ل دهبینن پشتیان بهتۆوه گهرمه ‪ ،‬ئهوان‬
‫بهجیاواز سهیری نێوانی خۆیان و تۆ دهکهن جیاواز لهگهل سهیر کردنی ئهوانی تر‬
‫‪173‬‬
‫‪ ،‬ئهو جۆره کهسه به ههستیاری مامهلهکانیان دهکهن دهب میر لهو جۆره کهسانه‬
‫بهئاگاو وشیار ب ‪ ،‬ئهمانه به دوژمنی شاراوه بزانه چونکه ههرکاتهی دهرفهتی بۆ‬
‫رهخسا له پێناو بهرژهوهندیهکانی خۆیدا درێغی له خیانهت وناپاکی ناکا ‪ ،‬ئهو‬
‫میرهی به خۆشهویستی گهل گهیشتۆته پادشایهتی دهب دۆستایهتی وخۆشهویستی‬
‫گهل بپارێزێ ‪ ،‬ئهمهش کارێکی ئاسانه چونکه گهل داوای شتی زۆر ناکا جگه له‬
‫نههێشتنی فشار و البردنی زولم و زۆرداری نهب ‪.‬‬
‫ئهوهی به هاوکاری ئهشراف ودژی گهل به پادشایهتی دهگا ‪ ،‬ئهوه دهب زوو‬
‫خۆشهویستی گهل مسۆگهر بکا ‪ ،‬ئهمهش کارێکی ئهوهنده قورس نیه چونکه‬
‫خۆشهویستی گهل ئهوکاته بهدهست دێ که ژیانیان بپارێزی و له بهرژهوهندیهکانی‬
‫ئهوان کار بکهیت چونکه مرۆڤ به سروشتی خۆی ئهگهر چاوهروانی کارێکی‬
‫چاک له یهکێک بکا ئهوا خۆشیان دهوێ و خهراپهیان بۆی ناب ‪ ،‬ئهوکات گهل‬
‫زیاتر خۆشی دهوێی لهوهی ئهگهر به رهزامهندی گهل گهیشتبێته پلهی پادشایهتی ‪،‬‬
‫ئهوکاتیش خۆشهویستی گهل ب مهرج دهب کارێکی ئاسانه چونکه هیچ بنهما‬
‫ویاسایهک نابن بۆ ئهو خۆشهویستیه‪.‬‬
‫لهکۆتاییدا دهڵێم ‪ :‬ئهرکی میره خۆشهویستی ومتمانهی گهل وهدهست بێن ‪،‬‬
‫ئهگهرنا کاتهکانی تهنگانه هیچ شوێنێکی نامین خۆی ل بپارێزێ و ژیانێکی‬
‫ئاهامی ل بباته سهر ‪.‬‬
‫میری ئهسپارتا (نابیس) توانیی بهرگری گهمارۆی گریکهکان و سوپای رومانیا‬
‫بگرێ و له خاکی والتیان وهدهر ن و له تهختی پادشایهتیش بمێنێتهوه ‪ ،‬بۆئهو‬
‫ئهوهنده بهس بوو کاتێک کهوته تهنگانهوه بهشێکی کهم له یاوهرانی هاوکاریان کرد‬
‫توانیی شهر له خاکی والت دورخاتهوهو بهسهریاندا زاڵ ب ‪ ،‬ئهم بهشه کهمهی‬
‫بهرگریان لێی کرد وهاوکاریان کرد ئهگهر رۆژێک له رۆژان میریان خۆش‬
‫نهویستبایهو به میری خۆیانیان نهزانیبایه ئهوا هاوکاری نهدهبون ولهم تهنگهتاوه‬
‫بۆی نهدهبونه فریشته‪ ،‬کهس دژایهتی راو بۆچونهکانی نهدهکرد بۆیه ب س و‬
‫دوو هاوکاریان کرد ‪ ،‬لهم حالهتهدا ئهو پهنده بهسهر ئهو کهسه جێبهج نابی‬
‫کاتێک دهڵێن‪:‬‬
‫( ئهوهی لهسهر رهزامهندی گهل بنیاد دهن ‪ ،‬ههروهکو لهسهر لم بنیادی ناوه )‬
‫ئهمه بۆ ئهو حالهتهیه کهسێک له چاوهروانی دهربرینی نارهزایی گهل ب تا فشار‬
‫بخاته سهر ئهو کهسهی زیندانیی کردوه‪ ،‬بههۆیهوه وله ژێر فشارهکانی گهل ئهم‬
‫ئازاد بکرێ ‪ ،‬ئهم پهنده بۆ ئهو ئومێد و هیوایانه گوتراون که ب هودهو ب سودن‬

‫‪174‬‬
‫‪ .‬ئهگهر زۆر وشیار نهبین ئهم پهنده به ههلهماندا دهبا ههروهکو ههندێکی بهههلهدا‬
‫برد وهکو (جراکسون له رۆما و سنیور جۆرجیو سقالی له فلۆرهنسا)‬
‫بهالم ئهگهر میر خۆی لهسهر ئهم بنهمایه دروست ببو ‪ ،‬کهسێک بوو خاوهن هێز‬
‫و ئیراده خۆی بریاری دهداو ههر خۆیشی جێبهجێی دهکرد گوێی به هیچ ترس‬
‫وههرهشهیهک نهدهدا ‪ ،‬خۆی له کارهساتهکان بێدهنگ نهدهکرد ‪ ،‬له توانایدابوو له‬
‫کاتهکانی نههامهتی وکارهساتهکاندا ورهی گهل بهرزکاتهوهو له ئاستیان بگۆرێ ‪،‬‬
‫ئهوا کاری ئهم جۆرهکهسانه ناتوانی بلێ لهسهر لم دروست کراوه ‪.‬‬
‫له بنهرهتیشدا ئهو میرنشینانهی که له سهرهتای ئهم یهکهدا ناومان هێنابوو (‬
‫میرنشینی مهدهنی‪.‬و) دهکهوێته مهتسری ئهگهر حاکمی ئهو میرنشینه له حاکمێکی‬
‫مهدهنیهوه ببێته حاکمێکی رهها‪ ،‬چونکه ئهو حاکمه رههایانه یا راستهوخۆ لهالیهن‬
‫خۆیانهوه فهرمان دهردهکهن و حوکمرانی دهکهن ‪ ،‬یا لهرێگهی کرێکارهکانی‬
‫خۆیانهوه حوکمرانی دهکهن ‪ ،‬له حالهتی دووهمدا سهنتهری حوکمرانیهکهیان الواز‬
‫و ب دهسهالت ددهب و دهکهوێته ژێر ههرهشهی لهناوچون ‪ ،‬چونکه دهکهونه ژێر‬
‫دلۆڤانی کرێکارهکان که بونهته حاکم لهو شاره ‪ ،‬چونکه ئهو کهسانه دهتوانن‬
‫حاکمهکانیان بخهنه تهلهی ههلهکان وتوشی گرفت و کێشهیان کهن ‪ ،‬لهو‬
‫حالهتانهشدا دهتوانن له فهرمانهکانیان ههڵگهرێنهوهو به گوێیان نهکهن ‪ ،‬ئهوساش‬
‫حاکم ناتوان حوکمێکی رهها بکا وبهسهر ئهم گرفتانهدا زاڵ ب ‪ ،‬چونکه ئهو‬
‫خهلکه لهسهر ئهوه راهاتون گوێرایهلی میر و حاکمهکهیان بن‪ ،‬بهالم لهو کاتانهی‬
‫حاکم پێویستیی پێیانهو گرهو لهسهر چهند کهسێک یا توێژیک دهکا ئهوکات‬
‫رهتکردنهوهی فهرمانهکان و گوێرایهل نهبونیان ‪ ،‬حاکم توشی کارهسات دهب ‪ ،‬له‬
‫حالهتی ئاشتی و ئارامیشدا حاکم ناتوان ئهو خهلکه ههلسهنگێن و حوکم لهسهر‬
‫داهاتویان بدا‪ ،‬چونکه ئهوانهی لهم بارو دۆخانه گفت و پهیمان به حاکم دهدهن‬
‫درۆی لهگهڵدا دهکهن ‪،‬راسته پهیمانی دلسۆزیی پێدهدهن ئهوان دلسۆزی خۆیان‬
‫نیشانی میر دهدهن ‪ ،‬وا خۆیان دهردهخهن که ئامادهن له پێناویدا بمرن چونکه ئهم‬
‫مردنه دوره تا ئهوکاتهی پێویستیی پێیان دهب ‪ ،‬بۆیه له پهیمانهکانی خۆیان ناترسن‬
‫که دڵنیان بهج ناگهیندرێن‪ ،‬ئهوکات دهردهکهوێ کێن ئهوانهی دهبنه خاوهن‬
‫پهیمانهکانی خۆیان ‪.‬‬
‫ئهوکاتانهی حاکم له تهنگهتاوو پێویستیدایه بۆ روبهرو بونهوهی کارهسات‬
‫وکێشهکان ‪.‬پێویستی بهو کهسانه دهب که گرهوی لهسهر کردون ئهوکات ئهوجۆره‬
‫خهلکانه دهردهکهون ئاخۆ خاوهنی پهیمانهکانیانن یان نا ‪ ،‬چونکه کاتی پێویست‬
‫وکاتی تهنگانه میر ژمارهیهکی کهم له دهوری خۆیدا دهبین ‪ ،‬بۆیه میری ئاقل‬
‫‪175‬‬
‫ئهوکهسهیه که بهدوای ئهو ئامراز وپێداویستیانهدا دهگهرێ که بهردهوام گهل بخاته‬
‫ژێر پێویستبون به حوکمی میر‪ ،‬ئهگهر بهردهوام پێویستیان به میر ههبوو ئهوکات‬
‫دهکرێ گرهو لهسهر ئهوخهلکه بکهیت ‪.‬‬

‫یهکهی نۆیهم‬
‫چۆن هێزی حکومهتهکان دهپێوی ؟‬

‫لهکاتی ئهنجام دانی توێژینهوه لهسهر دۆخی میرنشینهکان ‪ ،‬پێویسته له دیدی‬

‫ئهوه سهیربکرێ که خاوهنی میرێکه دهتوان خۆی بهتهنیا له کاتهکانی خهتهرناکدا‬
‫خۆی له مهترسیهکان بپارێزێ ‪ ،‬یا پێویستی به هاوکاریهکانی کهسانی تر نهب ‪ ،‬بۆ‬
‫زیاتر رونکردنهوه دهلێم‪:‬‬
‫من دهڵێم ئهو میره دهتوان بهتهنیا و ب هاوکاری الیهنانی ترخۆی له‬
‫مهترسیهکان بپارێزی ئهگهر له رۆژه تهنگانهکاندا توانیی بههۆی زۆری ژمارهی‬
‫پیاوهکانی و ههبونی سامان و داراییهوه کۆمهڵێک له سوپا بۆ روبورهوبونهوهی‬
‫دوژمنانی ئاماده بکا‪ .‬ئهگهر رۆژانی تهنگانه ههر میرێک لهکاتی هێرشی دوژمندا‬
‫خۆی له پهنای شورهکان حهشاردا له حالهتی بهرگری دابوو نهیتوانی هێرش‬
‫بهرێته سهر دوژمن ئهو جۆره میرانه پێویستیان به پاراستن ههیه ‪ .‬بهکورتی‬
‫ههندێکمان باس له حالهتی یهکهم کرد ‪ ،‬ئهگهر دهرفهت بوو زیاتری لهسهر‬
‫دهدوێین ‪.‬‬
‫له حالهتی دوهم دا ‪ ،‬میر پێویستیی به هیچ ناب ‪ ،‬تهنها قایم کردنی شارو پاراستنی‬
‫نهب ‪ ،‬لهم حالهته میر دهب بایهخ به توند کردنی شورهی شار ودهستهبهر کردنی‬
‫کۆگا و عهمباره بۆ ههڵگرتنی کهل و پهله پێداویستیهکانی سوپا ‪ ،‬ههموو ئهو‬
‫پێویستیانهی سوپا دهب دابین بکرێن ‪ ،‬لهم روهوه دهکرێ ناوچهکانی تری والت‬
‫فهرامۆش بکرێن بههۆی زیاتر بایهخدان به شار‪ ،‬ئهگهر میر ئهمهی کرد ئهوا‬
‫رهزامهندی گهلی وهدهست هێنا ‪ ،‬جا هاوار لهو کهسهی بتوان مهترسی بۆ ئهم‬
‫جۆره میره پهیدا بکا ‪ ،‬چونکه میللهتهکهی لێی رازیهو شوێنهکهی قایم و پارێزبهند‬
‫‪176‬‬
‫کراوه دوژمنانی له هێرشبردندا دودڵ و رارا دهبن ‪ ،‬ناتوانن به دلنیاییهوه هێرش‬
‫بهرن ‪ ،‬چونکه ئهوان وادهبینن ئهگهر هێرشی بکهنه سهر جگه له شکست خواردن‬
‫ئهنجامهکهشی خهراپ دهب ‪ ،‬ئێستاش نمونهیهکتان لهسهر ئهم حالهته له شارهکانی‬
‫ئهلمانیا بۆ دههێنمهوه ‪:‬‬
‫ئهوێ والتێکی ئازاده ‪ ،‬کاتێک ئیمپراتۆر پێویستیی پێیان ب فهرمانهکانی جێبهج‬
‫دهکهن وگوێرایهلی دهبن ‪ ،‬نه له دوژمن نه له هیچ پادشایهکیش ناترسن ‪ ،‬چونکه‬
‫ئهو شارانه به شورێکی پۆالیین دهور دراون و دوژمن له توانایدا نیه بیبهزێن ‪،‬‬
‫ئهم شوره پۆالیینه دوژمن دهترسێن ‪ ،‬بههۆی ئهوهی بهشی خۆی له چهک وتفاق‬
‫و خۆراک و وپێداویستیهکانی جهنگ عهمبار کردوهو کۆگاکانی پر کراون له‬
‫خۆراک و خواردنهوه که بهشی ساڵێکی بکا ‪ ،‬بۆ وهرگرتنی رهزامهندی چینهکانی‬
‫خوارهوه دهبینین که جهماوهر ئامادهیه بۆ ماوهی ساڵێک کارو خزمهتگوزاریهکانی‬
‫رۆژانهی شار ئهنجام بدا ب بهرانبهر ‪ ،‬ئهمهش دهبێته مایهی تۆقاندنی دوژمن‬
‫وهێرشبهران ‪ ،‬دواتر تا ئێستاش مهشق وراهێنانه سهربازیهکان به چاوێکی ریزهوه‬
‫سهیر دهکرێن ‪ ،‬بۆ پاراستن و راگرتنی ئهم یهکریزهش یاسای تایبهتی و ههمیشهیی‬
‫ههن ‪.‬‬
‫جا ئهو میرهی لهگهڵ میللهتهکهیدا خۆی له ناو شار بهو شوره و به دهوردانی‬
‫جهماوهر پاراستوه له توانایدایه روبهروی دوژمن بێتهوه ‪ ،‬هێرشبهرانیش ئاماده‬
‫نین هێرش بهرنه سهر ئهم جۆره میرانه چونکه دڵنیان که هێرشهکانیان سهرکهوتن‬
‫وهدهست ناهێن و شکستخواردو دهبن ‪ ،‬دواتر ئهستهمه سوپایهک بتوان ماوهی‬
‫یهک ساڵ گهمارۆی شارێک بدا ‪ ،‬ههندێک کهسیش ههن دهڵێن ئهو سهربازانهی له‬
‫نێو شاره گهمارۆدراوهکان دهبن قهبولی ئهوه ناکهن مولک و سامانهکانیان له‬
‫دهرهوهی شار بهدهست دوژمنهوه ب ‪ ،‬بۆیه ناچار دهبن خۆیان بدهن به دهستهوه‬
‫چونکه ئهوان ئاماده نابن دهستبهرداری سامانهکانیان بن ‪ ،‬من دهڵێم نهخێر ئهو‬
‫میرهی لهگهل گهلهکهی له نێو شورهی شاردا گهمارۆ دهدرێ توانای راگرتنی ئهو‬
‫خهلکهی ههیه که ورهیان بهرزکاتهوهو له کاتێکا ئهو خهلکه زۆرینهیان میرهکهی‬
‫خۆیان خۆش دهوێ ‪ ،‬دیاره میرێک بهو رێژه ئازاو بهجهرگ ب دهتوان‬
‫مهترسیهکانی دوژمن به وکهسانه نیشان بدا که نیازی خۆوهدهستدانیان ههیه ‪ ،‬ئهم‬
‫کارانه بۆ ئهم جۆره میرانه کاری ئاسانن ‪ ،‬ئامۆژگاریان دهکا و دلنهواییان دهداتهوه‬
‫که دوژمن ئهوهنده ناکێش وئهگهر کهسێک خۆی رادهستی دوژمن بکا تۆلهی‬
‫لێدهسێنێتهوه ‪ ،‬ئهم جۆره مهترسیانه میر دهب بۆ خهلک رونکاتهوه تا بهرگهی ئهو‬
‫گهمارۆیه بگرن و ئومێدێکیان پ ببهخش که ئاستهنگهکه کاتیه ورۆژێک دێ‬
‫‪177‬‬
‫بهسهر دهچ و ئهوان دهبنه قارهمانی ئهو داستانه ‪ .‬ئهم جۆره ئامۆژگاری و‬
‫رینماییانهی میر دهتوان ورهیان بهرزکاتهوه ‪ ،‬ئهوانیش کاتێک دهبینن میر به‬
‫دهسهالت و سامان و مومتهلهکاتیهوه لهگهل ئهوان به یهکسانی روبهروی‬
‫مهترسیهکان دهبێتهوهو لهبهر چاوی میر خانوو سهروهتهکانیان دهفهوت و له بن‬
‫دهچن ‪ ،‬دیاره مرۆڤیش به سروشتی خۆی سامان و مومتهلهکاتی خۆی خۆش دهوێ‬
‫بۆیه دڵنیان له کاتی رزگار بونیان ئهم زیانانه وون نابن و میر بۆیان قهرهبوو‬
‫دهکاتهوه ‪ ،‬بۆیه میری ئازا ئهگهر بهشێکی باشی له خۆراک و تفاقی سهربازی‬
‫لهبهر دهستدا ب دهتوان بهرگری بکا وخۆی لهو مهترسیانهی دوژمن بپارێزێ‬
‫وگهمارۆکهی دوژمن ههرهس پێبێن ‪.‬‬

‫یهکهی دهیهم‬
‫قسه لهسهر میرنشینه ئاینیهکانه‬

‫ئێستا باسی میرنشینه ئاینیهکان دهکهین و دهڵێین ‪:‬‬

‫ئاستهنگهکانی بهردهم ئهم جۆره میرنشینانه هی بهر له دروست بونیانه نهک هی‬
‫دوای دروست بونیان ‪ ،‬ئهم میرنشینانهش یا به توانا یا به بهخت دادهمهزرێن ‪،‬‬
‫دهکرێ ب هیچ کامیشیان دروست بن‪ ،‬ئهمهش چۆن دهب ؟ بههۆی داب و نهریته‬
‫کۆنه ئاینیهکانهوه دهب که بهشی خۆی له مهرج و تواناو زهمینه سازی ههیه ‪،‬‬
‫دهبنه هۆکار و یارمهتی دهری دروست بونی ئهم جۆره میرنشینانه‪ ،‬میری ئهم‬
‫جۆره میرنشینانهش پادشان ب ئهوهی بهرگریی ل بکهن ‪ ،‬گهلیشن ب ئهوهی‬
‫حوکمرانیان ل ‪ ،‬ئبکرێ ‪ ،‬پادشایهتی ئهم جۆره پادشانشینانه جۆرێکه ‪ ،‬پادشایهک‬
‫‪178‬‬
‫ب بهرگری ب و کهسێک نهب هێرشی بکاته سهر ‪ ،‬ئهگهر گهلێکیش ب حاکم‬
‫ب و کهس نهب میر نارهحهت کا کهواب دهتوانین بڵێین ئهم جۆره میرنشینانه له‬
‫ههموو میرنشینهکانی تر ئاسودهو ئارام ترن و بهرێوه بردنیشیان ئاسانتره ‪ ،‬چونکه‬
‫ئهم جۆره میرنشینانه له سهرهوه یاسا ورێنمای بۆ دێته خوار پێویست ناکا کهسێک‬
‫یاسای بۆ دارێژێ یا بۆ سیستهمی حوکمرانیی ئاژاوه بنێتهوه ‪ ،‬چونکه له دهسهالتی‬
‫ئهقل دانیه باس لهم جۆره کارانه بکا‪ ،‬ئهمه دهسهالتێکی خواوهندیه بۆیه من هیچ‬
‫لهسهر ئهم جۆره میرنشینانه ناڵێم ‪ ،‬لهبهر ئهوهی خوا ئهم میرنشینانه دهپارێزێ‬
‫شتێکی شێتیه ئهگهر دهست بخهیته ئهم جۆره کارو بارانهو ههوڵی گۆرینی بدهی ‪.‬‬
‫بهاڵم پرسیارێکم ههیه ‪:‬‬
‫(چۆن کهلیسا گهیشته ئاستی ئهو هێز و دهسهالته دونیاییه‪ ،‬له کاتێکا له سهردهمی‬
‫بهر له پاپای ئهسکهندهری شهشهم قهوارهیهکی ب ریز و الواز بوو لهبهر چاوی‬
‫میره ئیتالیهکان به گهورهو بچوکیانهوه؟ ‪ ،‬کهچی ئهمرۆ دهبینین رۆژگار بهوه‬
‫گهیشتوه بتوان پادشای فرهنسا (بترسێنێو ) له ئیتالیا وهدهرن ‪ ،‬ههروهها توانیی‬
‫بهسهر خهلکی بوندقیهشدا زاڵ ب ؟ ئهگهر ئهمانه پێشتر زانراو بوبن کهواته‬
‫دوباره بونهوهیان زیانیان نیه ‪.‬‬
‫بهرلهوهی پادشای فرهنسا( شارلی)ئیتالیا داگیر بکا ئهوانهی سهرپهرشتی‬
‫کاروباری فهرمانهکه یان دهکرد ‪ ،‬خهلکی بوندقیه و پادشای ناپۆلی و دوقیهی‬
‫میالنو و خهلکی فلۆرهنسا بون ‪ ،‬ئهو بهرێزانهش بایهخیان به دوو الیهن دهدا ‪:‬‬

‫الیهنی یهکهم ‪ /‬هیچ بێگانهیهک به رێگای هێزهوه نهچێته ناو ئیتالیا ‪.‬‬
‫الیهنی دووهم ‪ /‬کهس لهوانهی لهوێن نهبنه خاوهن دهسهالت ‪ ،‬مهبهسته‬
‫سهرهکیهکهشیان خهلکی بوندوقیهو پاپا بوو ‪ ،‬بۆ بهرپهرچ دانهوهی خهلکی‬
‫بوندوقیهش ‪،‬پێویستی دهکرد خهلکهکه به ماندوو کردن و بهگهر خستنیان ئاماده‬
‫بکرێن ‪ .‬ههروهکو ئهمه پێشتر له بهرگری کردن له (فراره ) رویدابوو ‪ ،‬له پێناو‬
‫رێگهگرتنیش له پاپا سیاسهتمهدارهکان پهنایان بۆ بارۆنهکانی روما برد‪،‬‬
‫ئهشرافهکانیش بهسهر دوو حزبدا دابهش ببون ‪ ،‬حزبی ئورسینی وحزبی کولوناس‬
‫‪ ،‬ناکۆکیش له نێوان ئهو دوو حزبه بهردهوام بوو بۆیه ههمیشه له ترسی پاپا به‬
‫چهک وتفاق خۆیان بهستابۆوه و له ئاماده باشیدا بوون ‪ ،‬بهم شێوهیه توانیان پاپا‬
‫الواز کهن‪ ،‬بهالم ناوه ناوه پاپایهکی بههێز دهبیندرا وهکو پاپا (سیکستۆن)‪ ،‬ئهم پاپا‬
‫بههێزانهش بهخت و توانای ئهوهیان نهبوو له کێشهو شهری ئهو دوو حزبهی‬
‫ئهشرافدا خۆیان نهجات دهن یا بپارێزن ‪ ،‬هۆکاری ئهمهش بۆ کورتی تهمهنی‬
‫‪179‬‬
‫پاپاکان دهگهرێتهوه که ناوهندی تهمهنیان دهسال دهبوو ‪ ،‬بهم ماوه کورته توشی‬
‫ئاستهنگ و گرفتی زۆر دهبونهوهو له روبهروو بونهوهیان لهگهل حزبهکاندا ‪،‬‬
‫کاتێک پاپایهک دهیتوانی بهسهر حزبی کۆلۆناس دا زاڵ ب کهچی پاپای دواتر‬
‫دههات دژایهتی حزبی ئوریناسی دهکرد که دهبوه مایهی بههێز بونهوهی حزبی‬
‫کۆلوناس ولهالیهکی تریشهوه دهبوه مایهی پهرش و بالو بونی تواناکانی پاپا و ب‬
‫بهرنامهییان له روبهرو بونهوهی حزبهکان‪ ،‬بهم شێوهیه پاپاکان نهیان دهتوانی‬
‫بهسهر ههردووک حزبدا زاڵ بن چونکه ههرجارهی یهکێکیان بێهێزدهکرا‬
‫ئهویتریان بههێز دهبوو‪ ،‬هۆکارێکی تریش ئهوه بوو که ئیتالیا ریزێکی ئهوتۆی‬
‫نهبوو بۆ پاپا دونیاییهکان‪.‬‬
‫کاتێکیش ئهسکهندهری شهشهم دێت لهههموو پاپاکان زیاتر بههێزتر دهب و بهم‬
‫دونیایه نیشان دهدا که پاپا دهب چۆن ب و چۆن به هۆی هێز و سامانیهوه دهتوان‬
‫دهسهالتهکانی بهسهر والتدا بسهپێن ‪ ،‬بۆیه روی له (دۆقیهی فالنین) کرد‪ ،‬کردی‬
‫به ئامرازێک بۆ به ئهنجام گهیاندنی مهرامهکانی ‪ ،‬کاتێکیش فهرهنسیهکان ئیتالیا‬
‫داگیر دهکهن باسی له ههموو ئهوکارانهی دۆقیه کرد ‪ ،‬ههرچهنده وای نیشان دهدا‬
‫که ئهو کارانهی کردبونی بهمهبهستی مهزن راگرتنی دۆقیه بون نهک کهلیسا تا‬
‫دواجار کارهکان بهوه گهیشتن رۆلی کهلیسا بهرز راگیراو دۆقیهش پشتگوێ خرا ‪،‬‬
‫بهرههمی کارهکانی دۆقیهش له دوای مردنی وهدهر کهوتن ‪ ،‬دواجار پاپا یولیوسی‬
‫دوهم دێ کهلیسا دهکاته بهرپرس لهسهر رۆماو ههرچی باروناتهکانی روماش‬
‫ههبوون لهناوی بردن ‪.‬‬
‫ئهسکهندهری شهشهمیش پالپشتی هێزهوه توانیی بهسهر حزبهکاندا زاڵ ب ‪،‬‬
‫زۆررێگای دۆزینهوه که بتوان کهلیسای پ ببوژێنێتهوه له کاتێکا ئهم رێگایانه‬
‫پێشتر له سهردهمی پاپا ئهسکهندهر شاراوه بوون تاقی نهکرابونهوه‪ ،‬یولیوسی دوهم‬
‫بهوه نهوهستا بهدوای ههنگاوهکانی ئهسکهندهردا برواو رێچکهی ئهو بگرێ‬
‫بهلکوو ههنگاوی زیاتری نان ‪ ،‬بریاری گرتنی پولونیا و زال بون بهسهر خهلکی‬
‫بوندوقیهی دا‪ ،‬ههروهها دهرکردنی فرهنسیهکان له ئیتالیاش یهکێک بوو له‬
‫بریارهکانی ‪ ،‬لهم ههموو بریارانهیدا سهرکهوتوو بوو بۆیه شایهنی ستایشه ‪،‬‬
‫چونکه ئهوهی ئهنجامی داو پێی ههڵسا بۆ بهرز کردنهوهی ئاستی کهلیسا بوو نهک‬
‫بۆ بهرز کردنهوهی ناوو پێگهی خۆی یا کهسێکی تری دیار بوب ‪ ،‬دهستی له‬
‫ههردوو حزبی (ئورسینی و کولوناس) نهداو وهکو خۆی هێشتنهوه‪ ،‬ههرچهنده‬
‫ههندێک له سهرکردهکان مهبهستیان بوو دۆخهکه بگۆرن بهالم بههۆی دوو‬
‫ئاستهنگهوه رێگهی پ نهدان‪:‬‬
‫‪180‬‬
 ‫‪ -4‬هێزی کهلیسا که لێی دهترسان ‪.‬‬
‫‪ -9‬پێویستیان به هاوکاری ههندێک لهو کهرادیالنه بوو که هۆکاری ئاژاوه بون‬
‫له نێوان سهرکردهکاندا ‪ ،‬کاتێکیش کهرادیلهکان لهم کارهیان بهردهوام دهبن‬
‫حزبهکان ئاسوده و بێخهم نابن ‪ ،‬بالۆنهکانیش دیاره ناچارن بیان پارێزن و‬
‫به ههموو شێوهیهک بهرگریان ل بکهن بههۆیهوه ناکۆکی دهکهوێته نێوان‬
‫بارۆنهکان له ئهنجامی تهماحکاری قهشهکانهوه ‪ ،‬کاتێکیش پاپا لیون ی دهیهم‬
‫دێت لهوکاتهوه پاپایهتی دهکهوێته سهنتهرێکی پارێزراو ‪ ،‬هیوا دهخواستران‬
‫که بههۆی کاره چاکهکانیانهوه پلهو پایهیان بهرزتر بکرێ ههروهک پێشتر‬
‫پاپاکان ئهم بهرزکردنهوهیان به پهنای هێز و شمشێر ئهنجام دابوو‪.‬‬

‫یهکهی یانزهههم‬
‫لهسهر جۆره شهرکهرهکان و سهربازه بهکرێگیراوهکان‬

‫دوای ئهوهی باسێکی تێرو تهسهلمان لهسهر میرنشینهکان وهۆکاری سهرکهوتن‬

‫وژێرکهوتنهکان پێشکهش کرد ‪،‬ههروهها توێژینهوهمان لهسهر چۆنێتی وهدهستهێنان‬
‫ودامهزراندنیان و پاراستنیان کرد‪ ،‬ماوه باس له شێوازهکانی هێرش بردن‬
‫وبهرگری کردن لهو میرنشینانه بکهم ‪ ،‬پێشتر باسم له زهروریهتی دروست بونی‬
‫میری بههێز و مکوم کرد‪ ،‬چونکه ب ئهو مهرجه مکومیانهی ‪ ،‬میر توشی‬
‫ههرهس دهب ‪ ،‬گرنگترین ستونهکانی مانهوهو پاراستنی میرنشینه کۆن و نوێکان‬
‫بریتیه له ‪ :‬یاسای دادپهروهری که ئێستا باسی لێوه ناکهم ‪ ،‬بهلکو باس له چهک‬
‫دهکهم و دهڵێم ‪:‬‬
‫‪181‬‬
‫( ئهو چهکانهی میر بههۆیهوه بهرگری له میرنشینهکهی دهکا یا دهب چهکی‬
‫خۆی بن یا هی سهربازه بهکرێگیراوهکان بن یا هی سهربازی هاوکاری یا تێکهالو‬
‫بن ‪ ،‬سهربازه بهکرێگیراوهکان و سهربازه هاوکارهکان مایهی مهترسین چونکه‬
‫سودیان نیه ‪ ،‬ههر میر یا پادشایهک پشت به سهربازه بهکرێگیراوهکان ببهست بۆ‬
‫پاراستنی میرنشینهکهی‪ ،‬هیچ کاتێک دڵنیا ناب ‪ ،‬چونکه ئهوان لهگهل‬
‫سهربازهکانی میرنشین یهک ناگرن و خاوهنی بهرنامهو ئهجندای تایبهتی خۆیانن ‪،‬‬
‫ئهوان چاویان له سود وهرگرتنی تایبهتیه‪ ،‬خۆیان ناخهنه ژێر سیستهم و یاساکانی‬
‫میرنشینهوه بۆیه جێگهی متمانه نین ‪ ،‬ئهوان له بهرچاوی دۆستهکانیان ئازایهتی‬
‫دهنوێنن و خۆیا وا نیشان دهدهن که سهربازی شهرکهر و ئازان بهالم لهبهرهکانی‬
‫جهنگ و له بهردهمی دوژمن ترسنۆک و ب ورهن ؛ ئهوان له خوا ناترسن ‪،‬‬
‫خاوهنی هیچ گفت و پهیمانێک نین ‪ ،‬ئهوهی پشتیان پ ببهست با بزان ژێرکهوتن‬
‫له چاوهروانی ئهودایه ‪ ،‬له نێوان ئهوو دۆراندندا ماوهیهکی درێژ ههیه که ئهوان‬
‫کورتی دهکهنهوه ‪ ،‬ئهوان له ئاشتی تاالنت دهکهن وله کاتی شهرو جهنگیشدا‬
‫روبهروی تاالنکردنت دهکهنهوه ‪،‬واته له ههردوو حالهتدا تاالنکراوی ‪،‬‬
‫هۆکارهکهشی ئهوهیه که هیچ پاساوێک نیه بۆ ئهوهی ئهوان له مهیدانی جهنگا‬
‫خۆراگر وپۆالیین بن و بههۆیهوه روبهروی کوشتن ببنهوه ‪ ،‬ئهوان گیانی خۆیان‬
‫بۆ ئهو کهمه پارهیه ناخهنه مهترسیهوه که له بهرانبهر کرێگیراویان وهری دهگرن‬
‫بۆیه له شهرهکان خۆراگر نین بێورهو ب هێز و الوازن دۆراندن ههمیشه له‬
‫پشکی ئهوانه ‪ .‬ئهوان ههردهم ئامادهن بۆ خۆبهکرێدان چونکه ئاشتی ههیه‬
‫وبههۆیهوه گیانیان پارێزراوه ‪ ،‬کاتێکیش شهر وجهنگ روو دهدا بهشی ئهوان یا‬
‫راکردنه یا کۆچ کردن ‪ ،‬دهبوایه من لهمه زیاتر باس له خهسلهتی ئهم جۆره‬
‫پێکهاتهیه نهکهم چونکه ئێستا کاولکاریهکهی ئیتالیا لهبهر چاوه که پشتی به‬
‫سهربازه بهکرێگیراوهکان بهستبوو ئێستا دهبینین چی بهسهر هاتوه ‪ .‬ئهو‬
‫بهکرێگیراوانه له نێوا نخۆیاندا ئازایهتی خۆیان بهدهر دێخن و خۆیان وهکو قارهمان‬
‫نیشان دهدهن بهالم له راستیدا وانیه بهرانبهر به دوژمن الوازو ترسنۆکن‪.‬‬
‫پادشای فرهنسا کاتێک هێرشی کرده سهر ئیتالیاو گرتی توشی هیچ‬
‫روبهروبونهوهو بهرگریهک نهبوو که سهربازه بهکرێگیراوهکان دهیان پاراست ‪،‬‬
‫ئهوکات ههندێک کهس هۆکارهکهیان بۆ گوناههکانیان دهگێرایهوه ‪،‬ههندێک‬
‫کهسیش بهم گوتهیه بروایان دههات ‪ ،‬بهالم دیاره مهبهستیان ئهو گوناهه نهبوو که‬
‫حکومهتهکهیان سهربازی بهکرێگرتوه بۆ پاراستنی دهولهت بهلکو گوناهی تر بوو‪.‬‬
‫‪182‬‬
‫ئیتالیا له سهردهمی نهمانی دهسهالتی ئیمپراتۆریهت وهاتنی دهسهالتی پاپا ‪،‬‬
‫بهسهر چهند حکومهتێکدا دابهش ببو‪ ،‬زۆر له حکومهتهکان دژی ئهشرافهکانی‬
‫خۆیان چهکیان بهرزکردبۆوه چونکه ئهوان به پالپشتی پاپاکان خورت و بههێز‬
‫ببون و دهستیان بهسهر کهنالهکانی حوکمدا گرتبو ‪ ،‬له م میانه کهلیساکان هاوکاری‬
‫شارهکانیان دهکرد بۆ ئهوهی دهسهالتی دونیاییان زیاتر ب ‪ ،‬له زۆربهی شارهکان‬
‫رۆلهیهکی ئهو شاره بوو به میر ‪ ،‬بههۆیهوه ئیتالیا کهوته دهست کهلیسا و ههندێک‬
‫کۆماری تازه لهدایک بون ‪ ،‬بهالم چونکه الیهنگرانی قهشهو کۆماریهکان لهسهر‬
‫ههڵگرتنی چهک رانههاتبون ناچار دهبن سهربازهکانی بێگانه بهکرێ بگرن ‪ ،‬بهناو‬
‫بانگترین سهرباز که له نێو ئهو سهربازه بهکرێگیراوانه ناو دهردهکا (ئهلبر‬
‫جیوداکومو) دهب که رۆلهیهکی خهلکی رۆما بوو ‪( ،‬براشیۆ و سوفوزاش) لهوێ‬
‫دهردهچن بۆیه رۆژێک دهبنه کهسایهتیی بهنابانگی ئیتالیا ‪ ،‬دوای ئهوان ههموو‬
‫سهرکرده وفهرماندهکانی ئیتالیا دێن که فهرماندایهتی ئۆپهراسیۆنهکانیان کرد ‪ ،‬له‬
‫بهرههمی ئازایهتیان هاتنی شارل و راونانی لویسی دوانزهههم و ستهم لێکردنی‬
‫فرناندو و زولم کردن له خهلکی سویسرا بوو‪.‬‬
‫بهرنامهو ئهجندای ئهو فهرماندهی سهربازه بهکرێگیراوهکان بریتی دهب له مهزن‬
‫و بهرزکردنی پایهی خۆیان و سوکایهتی کردن به سهربازه پیادهکان ‪ ،‬ئهمهیان‬
‫بۆیه ئهنجام دا چونکه خاوهنی نیشتمان نهبون باکیان پێنهبوو ‪ ،‬ئهوان لهسهر‬
‫کهسابهتی رۆژانهیان دهژیان ماوهیهک دهبونه پیاده ئیتر ناوبانگێکیان بۆخۆیان‬
‫وهدهست دههێنا ماوهیهکی زۆریان لهم پیادهییه نهدهبرده سهر بۆیه رویان له ناپاکی‬
‫وخیانهت دهکرد‪ ،‬بهدوای کرێی زۆردا دهگهران باکیان به خیانهت نهبوو ‪،‬‬
‫ههرچهندهی ژمارهیان کهم دهبوو ئهوان به نرختر و به بایهختر دهبون چونکه له‬
‫لهشکرێکی بیست ههزاری تهنها ههزاری ل پیاده بوو بۆیه ههردهم نرخیان له‬
‫زیاد بوندا بوو ‪ ،‬خۆیان روبهروی ههلوێستی مهترسیدار نهدهکردهوه‪ ،‬الی ئهوان‬
‫پاراستنی گیانیان گرنگترین شت بوو ههر ئهوهشیان ال مهبهست بوو‪ ،‬خۆیان‬
‫روبهروی هیچ ئاستهنگ وناخۆشی و کاری قورس نهدهکردهوه ‪ ،‬له شهرهکاندا‬
‫خوێنی یهکتر و خوێنی کهسیان نهدهرشت ‪ ،‬یا دیلیان دهگرتن یا خۆیان دیل دهبون‬
‫لهم میانه پارهیان وهردهگرت ‪ ،‬بهشهو هێرشیان نهدهبرده سهر قهالو شورهو خێمه‬
‫سهربازیهکان و سهربازگهکان‪ ،‬چونکه مهترسیدار بوو کوشتنی ل دهکهوتهوه ‪،‬‬
‫ئهوان چالیان له دهوری سهربازگهکانی خۆیان ههڵنهدهکهند ‪ ،‬شهری هێرش‬
‫بردنیشیان بۆ سهر چالهکان ئهنجام نهدهدا ‪ ،‬پێیان باش بوو به زستانان هێرشی‬
‫مهیدانی ئهنجام بدهن ئهمه ئهو یاساو رێنمایانه بون که الی ئهوان قهبول و‬
‫‪183‬‬
‫کارپێکراو بون ‪ ،‬بهڵ بهم شێوهیه دهجهنگین وبهرگریان لهوالت دهکرد تا‬
‫ئیتالیایان بهم ئاسته نزمه گهیاند‪.‬‬

‫یهکهی دوانزهههم‬
‫قسه لهسهر سهربازه هاوکار و تێکهاڵوو رهسهنهکانه‬

‫سهربازه هاوکارهکان به دووهم جۆری هێزه ب سودهکان دێته ئهژمار‪ ،‬ئهوه ئهو‬
‫جۆره هێزهیه که میر بۆ هاوکاریکردنی سوپاکهی داوای دهکا ‪،‬ئهمهش له یولیوسی‬
‫دووهم رودهدا که دوایین سهردهمهکانی حوکمرانیی دا دهب ‪ ،‬ئهوکاته روو دهدا که‬
‫یولیوس شکستی سوپاکهی که له سهربازه بهکرێگیراوهکان پێکهاتبوو به چاوی‬
‫خۆی دهبین ‪ ،‬ناچارلهگهل فراندوۆی پادشای ئیسپانیا رێک دهکهوێ داوای‬
‫سهربازی هاوکاری لێبکا‪ ،‬بهلکو ههندێک جار سهربازی هاوکار سهربازی باش‬
‫بن‪ ،‬بهالم ههمیشه مهترسیدارن بۆ ئهو الیهنهی وهریان دهگرێ ‪ ،‬چونکه ئهگهر‬
‫ژێرکهوتی ئهوا سهربازهکان رادهکهن ‪ ،‬ئهگهر سهرکهوتی بهدیل دهگیرێن ‪،‬‬
‫ههرچهنده دیرۆکی کۆن پره له نمونهی زیندوی تایبهت بهم بابهته بهالم من ب‬
‫دوو دڵی نمونه لهسهر پاپا یولیوسی دووهم دههێنمهوه ‪ ،‬چونکه هێشتا لهبهر چاوه‬
‫و لهم روهوه ژمارهی پێوانهی شکاندوه ‪ ،‬کاتێک ویستی دهسهالتهکانی فراوان بکاو‬
‫(فراره) بگرێ کهچی خۆی کهوته دهست بێگانهوه‪ ،‬بهالم بهخته رونهکهی فریای‬
‫دهکهوێ و نهجاتی دهدا ‪ ،‬ئهو کاتهی شکست دههێن و سهربازه هاوکارهکانی له‬
‫مهیدانی شهر دهبهزن ئهم پهنا بۆ سویسرا دهباو لێی دادهنیش ‪ ،‬سهرکهوتوهکان‬
‫وهدهر دهنێن ‪ ،‬ئهمه ئهو ههلوێسته بوو که نه خۆی نه هاوشێوهکانی له چاوهروانیدا‬
‫نهبون ‪ ،‬ههر چۆنێکی ب نهجاتی دهب و ناکهوێته دهست دوژمنه سهرکهوتوهکهی‬
‫؛ که به ناچاری لهدهست سهربازه سهرکهوتوهکانی سویسرا رادهکا ‪ ،‬ههروهها‬
‫نهکهوته دهست سهربازه هاوکارهکانیشی ‪ ،‬خهلکی فلۆرهنسا سوپایان نهبوو‬
‫‪184‬‬
‫‪ 41111‬دهههزار سهربازیان به کرێ گرت تا هێرش بهرنه سهر (بیزه )‪ ،‬بهم‬
‫هۆیه گهمارۆیهکی توندی ئهوێیان دا که پێشتر ئهم جۆره گهمارۆیهی بهخۆوه‬
‫نهدیبوو‪ ،‬ئیمپراتۆریهتی قوستهنتینهش دهههزار سهربازی تورکی له گریکستان‬
‫دانابوو بۆ بهرگری کردن ‪ ،‬بهالم ئهوان دوای تهواو بونی شهر ئاماده نابن‬
‫بکشێنهوه ‪ ،‬ئیتر لهو رۆژهوه والتی گریکستان دهکهوێته دهست تورکهکان ‪.‬‬
‫ئهوهی نایهوێ والتێک ئازاد بکا دهب ئهم جۆره سهربازانه بهکار بێن که‬
‫مهترسیهکانیان له مهترسیی داگیرکهر زیاتره ‪ ،‬چونکه ئهوان بهدوای خۆیاندا‬
‫کاولکاری دههێنن ‪ ،‬دواتر ئهوان له نێو خۆیاندا یهکگرن ‪ ،‬گوێرایهلی کهسانی ترن‬
‫نهک تۆ ‪ ،‬بهالم سهربازه بهکرێگیراوهکان ئهگهر سهرکهوتی ئهوا کاتێکی زۆری‬
‫دهوێ تا بتوانی دهرفهتێک وهدهست بێنی بۆ دهرکردنیان ‪ ،‬چونکه ئهوان یهکگر‬
‫نین دواتر تۆ رۆژانهیان پ دهدهیت ‪ ،‬مهترسیهکانی سهربازه بهکرێگیراوهکان له‬
‫ترسنۆکیاندایه ‪ ،‬لهوه لێیان دهترسی که روبهروی کاری مهزن نهبنهوهو خۆیان له‬
‫زیانهکانی جهنگ دهپارێزن بههۆیهوه ناتوانی سهرکهوتن بهدهست بێنی‪ ،‬بهالم‬
‫مهترسیهکانی سهربازی هاوکار له ئازایهتیان دایه ‪ ،‬بۆیه میری ئاقل خۆی له‬
‫قهرهی ئهم جۆره سهربازانه نادا که بێگانهن ‪ ،‬سهربازهکانی خۆی نهبن کهسیتر‬
‫سودی پێنابهخشن‪ ،‬شکست خواردن به سهربازهکانی خۆتهوه باشتره له سهرکهوتن‬
‫به سهربازهکانی بێگانه له هاوکار وبهکرێگیراوهکان ‪ ،‬من لێره نمونه لهسهر‬
‫بورجیه ی قهیسهر دههێنمهوه ‪:‬‬
‫ئهم دۆقیه به هاوکاری سهربازه هاوکارهکان ئیتالیای داگیر کرد که زۆربهیان‬
‫فهرهنسی بوون ‪ ،‬ههر بههاوکاری ئهوانهوه دهستی بهسهر (ئیمولی وفورلی) دا‬
‫گرت‪ ،‬کاتێکیش مهترسیهکانی ئهوانی بۆ دهرکهوت ‪ ،‬روی له سهربازه‬
‫بهکرێگیراوهکان کرد ‪ (،‬ئۆرسینی وفیتلیی) بهکرێگرت ‪ ،‬پاش شارهزابونێکی باش‬
‫بۆی دهرکهوت جێی متمانه نین و مهترسیی لێیانهوه ههبوو بۆیه ناچار دهب پهنا بۆ‬
‫سهربازهکانی خۆی بهرێ ‪ ،‬جیاوازیش له نێوان ئهم س جۆره ئهوهی شارهزایی‬
‫ههب دهزان ناوبانگهکانی دۆقیه چین‪ ،‬ئهو سهرهتا سهربازه هاوکارهکانی بهرهو‬
‫جهنگ بهڕێ دهکرد دواتر سهربازه بهکرێگیراوهکان و پشتی به شمشێر‬
‫وسهربازهکانی خۆی دهبهست ‪ ،‬بۆیه سهرکهوتنی بهدهست هێناو ناوبانگیشی ئهو‬
‫کاته دهرکد که ههموو ئهو خهلکهی دۆست و دوژمنه بۆیان رون بۆوه که دۆقیه‬
‫پشت به توانای شمشێری خۆی و سهربازهکانی دهبهست ئیتر یا لێی ترسان یا لێی‬
‫دڵنیاو به متمانه بوون ‪.‬‬

‫‪185‬‬
‫مهبهستم بوو ههندێک نمونهی مێژوویی لهسهر ئیتالیا بێنمهوه بهالم لهم روهوه‬
‫ناتوانم (جیرونی سهرقستی) که پێشتر باسمان کردوه لهبیر بکهم و ناوی نههێنم‬
‫چونکه ئهو کاتێک له سهربازه بهکرێگراوهکان ب ئومێد دهب بیر لهوه بکاتهوه که‬
‫لێیان نهجاتی ب بهالم له ههمان کاتدا ترسی لێیان دهب لهوهی لێی ههلگهرێنهوه‬
‫بۆیه پارچه پارچهیان دهکا وههر پارچهی بهرهوه ئاراستهیهک دهنێرێ ئینجا به‬
‫پالپشتی سهربازهکانی دهست دهکا به جهنگ ‪ ،‬دیاره له تهوراتیش ئاماژهی بهو‬
‫ههولێستانه داوهو پشت راستی کردون ‪ ،‬کاتێک (شاوول) داوا له (داوود) دهکا‬
‫بچێته شهڕی (جولیات جالوت)ی فهرماندهی فهلهستین ‪ ،‬شاوول مهبهستی بوو‬
‫هانی داوود بدا بۆیه بهچهک خهالتی کرد ‪ ،‬بهالم کاتێک تاقیی کردهوه داوود‬
‫ووتی‪:‬‬
‫(ناتوانم وهکو ئهوهی خۆی دهیهوێ شهڕی بۆ بکهم‪ ،‬ئهو پێی باشه خهنجهر‬
‫وکهوانی ئهوم لهدهست ب ‪ ،‬بهالم خهلک پێی باشه به چهکی خۆی شهر بکا‬
‫چونکه چهکی کهسانی تر یا لهدهستت دهکهونه خوار یا لهسهر شانت قورسن یا‬
‫کارهکانت ل به کۆسپ دهکا)‪.‬‬
‫شارلی ههشتهمی باوکی الویسی یانزهههم پادشای فرهنسا به ئازایهتی و بازوی‬
‫خۆی و بهختهکهی سهرکهوت و فرهنسای له ژیر دهستی ئینگلیزهکان دهرهێنا ‪،‬‬
‫بایهخ و ئههمیهتی چهکی تایبهتیی دهزانی بۆیه الی گرنگ بوو خهلک له شهرا‬
‫خاوهنی چهک و ئیرادهی خۆی ب ‪ ،‬ههربۆیهش سیستهمی سوپاو پیادهی له‬
‫والتهکهی دامهزراند ‪ ،‬کاتێکیش لویسی کوری جێی دهگرێتهوه دهستبهرداری سوپا‬
‫پیادهکه دهب ‪ ،‬سهربازی کرێگرتهی له سویسرا هێنا ‪ ،‬ئهوانهی له دوای ئهو هاتن‬
‫ههمان رێچکهیان گرته بهر تا کار بهوه گهیشت پادشاکان ژیانیان کهوته مهترسی‬
‫و بهو حاله گهیشتن ‪ ،‬کاتێک فرهنسا یارمهتی دهر دهب له وهدهر کهوتنی توانا‬
‫وناوبانگی سهربازه سویسریهکان له بهرانبهریشدا دڵی سهربازه پیادهکانی خۆی‬
‫دهرهنجێن ‪ ،‬دروست بونی دیاردهیهکی نوێ له دهستبهردار بونی سهربازهکانی‬
‫خۆی و پشتبهستن به هاوکاریهکانی سهربازه بێگانهکان ‪ ،‬کاتێک ئهم شێوازه‬
‫بهردهوام دهب و پهیوهستیان به سهربازه بهکرێگیراوهکانی سویسرا درێژهی دهب‬
‫‪ ،‬خهلکی فرهنسا دهکهونه ئهو بروایه که ئهوان ناتوانن والتهکهیان بپارێزن دهب‬
‫پشت به سهرنازهکانی بێگانه ببهستن ئهمهش ههست و بۆچونێکی خهراپه ‪ ،‬ئهنجام‬
‫ورهنگدانهوهکهی الی خهلکی فرهنسا ئهوهیه که ئهوان به سهربازه سویسریهکان‬
‫ناوهستن چونکه ئهوه لهبهر چاوه ناتوانن والتهکهی خۆیان بپارێزن چۆن دهتوانن‬
‫بهرهنگاری ئهو سهربازانه ببنهوه که والتهکهی ئهوان دهپارێزن ؟ بهم شێوهیه‬
‫‪186‬‬
‫سهربازهکانی فرهنسا به شێوهیهکی تێکهالو دروست بون ‪ :‬ههندێکیان کرێگیراو‬
‫وههندێکیان نیشتمانی ‪ ،‬بهالم ههرچی خهراپیهک لهم جۆره سهربازانهی نیشتمانیدا‬
‫ههب ههر له سهربازه بهکرێگیراوهکان وهاوکارهکان باشترن ‪.‬‬

‫یهکهی سیانزه‬
‫ئهرکهکانی میر بهرانبهر به سهربازه شهرکهرهکان‬

‫ناب میر جگه له هزرو بیری شهر هیچ له بهرنامهو هزرێکی تری له مێشکیدا‬
‫ب ‪ ،‬چونکه ئهمه ئهرک و پیشهی ئهوهو ههر بهم هۆیهشهوه دهتوان فهرمان بداو‬
‫فهرمان رهت کاتهوه ‪،‬سودهکهشی ئهوهیه دهتوان بههۆیهوه پادشایهتی ئهو کهسه‬
‫بپارێزێ که به میری له دایک دهب ‪ ،‬ههروهها دهشتوان بههۆیهوه ههندێک کهس‬
‫له چینهکانی تر پلهیان بۆ پلهی میر بهرزکاتهوه ‪ ،‬بینیمان ئهو میرانهی زیاتر بیر‬
‫له رابواردن دهکهنهوه لهوهی له جهنگ ‪ ،‬ئهوان کورسی ودهسهالتهکانی خۆیان‬
‫لهدهست داوه ‪ ،‬هۆکاری ئهوهی که میرهکان میرنشینهکانیان لهدهست دهدهن ئهوهیه‬
‫که ئهوان رقیان له جهنگه ‪ ،‬چارهسهریهکهشی تهنها مهله کردنه له دهریای جهنگ‪.‬‬
‫دوای ئهوهی( فرهنسیسکۆ سفروزا ) کهسێکی ئاسایی دهب بهههول و تێکۆشانی‬
‫خۆی و توانا وئازیهتیی دهبێته دۆقیهی میالنو ‪ ،‬بهالم نهوهکانی ویستیان خۆیان له‬
‫جهنگ دورخهنهوهو خۆیان لێی پاراست تا ئهنجامهکهی بوه لهدهست دانی پلهکهیان‬
‫و ببنه کهسێکی ئاسایی ‪ ،‬دهب باسیش لهوه بکهین که ئهو میرهی رقی له جهنگ‬
‫وخۆ پرچهککردنه‪ ،‬هاوالتیانی رقیان لێیهو به دۆقیه یا میرێکی سهرکهوتوی‬
‫نازانن ‪ ،‬چونکه چهکدار و ب چهک هیچ کاتێک هاو شێوهو هاوتا نین ‪ ،‬کهسیش‬
‫بروا ناکا کهسێکی چهکدار سهر بۆ کهسێکی ب چهک دابنوێن ‪ ،‬یا وهکو دهڵێن‬

‫‪187‬‬
‫کهسانی ب الیهن و ب چهک پێیان خۆشه لهناو چهکداراندا بژین ‪ ،‬بێچهکیش‬
‫ههمیشه له ترس ودلهراوکێدایه بۆیه ناتوان هاوپهیمانی لهگهل چهکداران ببهست ‪.‬‬
‫دواتر ئهو میرهی له هونهرهکانی شهر شارهزایی نهبی لهالی سهربازهکانیشی‬
‫ریزی ناب و لیی ناترسن و لێی دڵنیا نین که دۆخێکی ئارامیان بۆ دابین دهکا‪ ،‬بۆیه‬
‫له میر ناوهشێتهوه تهنانهت بۆ چرکهساتێکیش له زانستی جهنگ دورکهوێتهوه ‪،‬‬
‫لهههمان کاتیشدا دهب له کاتهکانی ئاشتیدا بهم دوو رێگایه شهر بکا ‪:‬‬
‫یهکهمیان ‪ /‬کار‪.‬‬
‫دووهمیان ‪ /‬خوێندن‬
‫سهبارهت به کار‪ ،‬دهب سهربازهکانی به چهکداری پێشرهوی بکهن و له ئاماده‬
‫باشیدابن ‪ ،‬بۆئهوهی جهستهی تهندروست ب و له تهک سروشت بوهست و راو‬
‫بکا ‪ ،‬دهب شارهزایی له چۆنیهتی سهرکهوتنی چیاکان ورۆیشتن بهددۆلهکاندا ههب‬
‫‪،‬شارهزایی له جۆرهکانی روبارو زێ کاندا ههب ‪ ،‬بزان چۆن لێیان دهپهرێتهوهو‬
‫خۆی له مهترسیهکانیان دهپارێزێ ‪ ،‬ئهم زانیاریانه دوو جۆره سودیان ههیه ‪:‬‬
‫‪ -4‬شارهزای خاک و نیشتمانهکهی دهب و دهزان چۆن شهری تیادهکاو‬
‫دهیپارێزێ ‪ ،‬شارهزا بون له سروشتی خاک و چۆنیهتی دانیشتوان رێگای‬
‫سهرکهوتنهکان نزیک دهکاتهوه ‪ ،‬ئهو میرهی ئهم شتانه نهزان کهواته‬
‫زانیاریهکانی کهم و کوریان ههیه ‪ ،‬ههر بهم زانیاریانهیه دهزان چۆن‬
‫روبهروی دوژمن دهبێتهوه و چۆن شوێن و سهنگهری باش بۆ سهربازهکانی‬
‫ههلدهبژێرێ ‪ ،‬چۆن رابهرایهتیان دهکا ودهیان گهیهنێته شوێنی ئهمان و‬
‫شوێنهکانیان پ داگیر دهکا و شوێن پێگهکانی خۆی قایم دهکا ‪ ،‬مایهی‬
‫ستایشی نوسهره رۆلی میری ئهخییهکان (قیلبومن) بهرز بنرخێنم که ال‬
‫کاتهکانی ئاشتی بیری له هیچ شتێک نهدهکردهوه جگه له جهنگ نهب ‪،‬‬
‫ئهگهر کاتی پشوی ههبوایه لهگهل ههوالهکانی دهوهستاو دهیپرسی‪:‬‬
‫‪ -9‬ئهگهر دوژمن لهسهر ئهم گرده ب وئێمه لهسهر ئهو گرده بین دهب چی‬
‫بکهین و چۆن چۆنی سوپاکهی دوژمن تێکبشکێنین؟ کامه خاله الوازهکانی‬
‫دوژمن دهبن ؟ ئێمه چۆن دهتوانین تێکیان بشکێنین ؟ دهب چی بکهین تا له‬
‫شکستهکان دور کهوینهوهو سهربازهکانمان له کوشتن دورخهینهوه ؟‬
‫بهم شێوهیه لێی دهپرسین و گوێی بۆ وهالمهکانیان رادهگرت و گفتوگۆی لهسهر‬
‫دهکرد ‪ ،‬ئهمه ئهو شێوازه بوو که میر دهیگرته بهر بۆ سود وهرگرتن له کاتهکان‬
‫ووهرزش کردن به ئهقلی سهربازهکانی له کاته کانی پشودا و سود وهرگرتن له‬
‫بۆچون و توانا هزریهکانیان تا سهربازهکانیان پ دهولهمهند و به توانا کهن ‪،‬‬
‫‪188‬‬
‫خۆ دهولهمهند کردنیش زیاتر به خوێندنهوهی ژیاننامهوئهزمونی پیاوه ناودارهکان‬
‫دهب که سود له ئهزمون و بهسهرهاتهکانیان وهردهگیرێ ‪ ،‬هۆکاره نادیارهکانی‬
‫گهیشتن بهو پلهو پایانه یان شکستهکان و خاله الوازهکانیان ههمویان بۆ خوێنهر‬
‫وسهربازهکان دهبنه بنهمای سهکهوتن و دهولهمهند بون به ئهزمونی سهربازی ‪،‬‬
‫بهم شێوهیه پهند وهرگرتن له پیاوه مهزنهکان وههنگاو نان به جێپێی ئهوان‬
‫والسای کردنهوهیان له کاره مهزن و سهرهکوتوهکانیان بۆ سهرکردهکان مایهی‬
‫ئهوهتا دهبینین که لهو فهرماندانهی رێچکهی فهرمانده‬ ‫سهرکهوتنه‬
‫سهرکهوتوهکانیان گرتوهو به ههمان رێگادا رۆیشتون‪ ،‬سهرکهوتو بونه ئهوهتا‬
‫دهبینین که دهڵێن ئهسکهندهر ئهخیلی خهالت کردوهو قهیسهریش ئهسکهندهری‬
‫خهالت کردوه ‪ ،‬سیبیوش قورشی خهالت کردوه ‪ ،‬ئهوهی مێژوی قورش‬
‫بخوێنیتهوه که ئهکزونوفون نوسیویهتی دهزان چۆن سیبیو له کاتێکی خۆش و‬
‫مرۆڤایهتی خهالتی دهکا ‪.‬‬
‫میری ئاقل دهب لهدوای رێچکهی ئهو کهسایهتیانه بروا و له کاتهکانی ئاشتی‬
‫نابی له جوله بوهست و ب چاالکی بمێنێتهوه ‪ ،‬دهب ههمیشه کارێکی وا بکا که‬
‫سود بهخش ب تا له کاتهکانی جهنگا بهرههمی کاری ئاشتیی بچن ‪ ،‬ئهگهر لهم‬
‫روهوه بهختی بوو دهستی خۆی دهوهشێن ‪.‬‬

‫یهکهی چواردهههم‬
‫قسه لهسهر ستایش ولۆمهیی کردنی پیاوان‬

‫ئهوه ماوه بلێین که باس لهسهر ئهو بنهما ورێنمایانه بکهین که میرله مامهله‬
‫کردنیدا بهرانبهر به هاوالتیانی و دۆستانی دهگرێته بهر ‪ ،‬ههرچهنده گهلێک‬
‫کهس لهسهر ئهم بابهتهی نوسیوه ‪ ،‬من لهوه دهترسێم لهسهر الیهنیکی بانگخواز‬
‫بمدهنه قهلهم که لهگهل راکانی ئهو ناکۆک بم‪ ،‬مهبهستم ئهوهیه ئهوهی بینهر به‬
‫چاوی خۆی دهیبین بنوسرێ و ئاماژهی پێبدرێ ‪ ،‬باشتر ئهوهیه من راستی بڵێم‬
‫نهک بهدوای خهیال بکهوم ‪ ،‬ههندێک کهس مهزندهی ههندێک کۆمار‬
‫ومیرنشینیان کرد که بونیان نهبوو ‪ ،‬چونکه جیاوازیهکی زۆر ههیه له نێوان‬
‫‪189‬‬
‫ژیانی واقعی ئێمهو ژیانی بهچاو بینراو که نمونهی زیندون ‪ ،‬ههرکهسێک‬
‫بونهوهرێک له پێناو مهرامێکدا پهراوێز بخا ‪ ،‬ئهوه کاولکاری وکارهسات بهسهر‬
‫خۆیدا دێنی ‪ ،‬ئهوهی دهیهوێ له ههڵس و کهوتهکانیدا لهگهل خهلک خۆشگوزهر‬
‫و به چاکه ب ‪ ،‬ئهو کهسه ئهگهر رۆژێک له رۆژان بکهوێته دهست کهسانی‬
‫درنده‪ ،‬دڵنیابه پهنجهی پهشیمانی دهگهزێ‪ ،‬کهواب ئهو میرهی دهیهوێ لهسهر‬
‫پلهو پایهی بمێنێتهوه دهب ههندێک له رهوشته باشهکانی کهم کاتهوه ‪ ،‬دهب‬
‫کاتهکانی بهکار هێنانی خێر وشهر بزان و له کاته گونجاوهکان ئهم کارانه‬
‫ئهنجام بدا ‪ ،‬ئهگهر الیهنێکی ئهم رهوشتانهت بۆ میره خهیال گهراییهکان ج‬
‫هێشت ئهو کاته من به میره راستهقینهکان دهڵێم ‪:‬‬
‫(ئهو پیاوانهی له پۆست و پایهو بهرپرسیارێتی باال دان کاتێک باسیان دهکرێ‬
‫یا دهڵێن کهسێکی باشه وخاوهن دڵێکی پاک و بێگهرده یا ئهوهتا دهڵێن کهسێکی‬
‫خهراپ وبهدکاره ‪ ،‬یهکێکیان دهڵ باش وئهویتریان دهڵ خهراپ یهکیان دهڵ‬
‫میهرهبان‪ ،‬ئهویتر دهل توند وتیژ‪ ،‬یهکیان دهڵ دهستپاک‪ ،‬ئهویتریان دهڵ‬
‫ناپاک‪ ، ،‬یهکیان دهڵ ئازا ئهویتریان دهڵی ترسنۆک‪ ،‬یهکیان دهڵ خۆشهویست‬
‫ئهویتریان دهڵی دڵرهق وبێویژدان‪ ،‬یهکیان دهل داوێن پیس ئهویتریان دهل‬
‫بێگهرد و پاک‪ ،‬یهکیان دهل ئیماندار ئهویتریان دهل ب ئیمان ‪ ،‬بهم شێوهیه تا‬
‫خهسلهتی ستایش ولۆمهیی مابن له وکهسانه دهندرێن ‪.‬‬
‫گومانی تیا نیه که ههر کهسهو دهیهوێ میرهکهی به خهسلهتێک لهو خهسلهتانهی‬
‫سهرهوه ناو بن بهالم ناکرێ کهسێک ئهو ههموو خهسلهته باشانهی سهرهوهی‬
‫ههبن یا بۆی دروستکهن ‪ ،‬چونکه سروشتی مرۆڤ ئهو ههموو خهسلهته باشانه‬
‫ههلناگرێ ‪ ،‬دهب میر لهو خهسلهته باشانه وشیار ب که دهیخهنه پاڵی ‪ ،‬وشیاری‬
‫میر بۆ پاراستنی ناوبانگی دهولهته بهلکو نهتوان ههموو کهم و کوریهکانی‬
‫دهولهت داپۆش ‪ ،‬بهالم ئهو کهم و کوریانهی لهسهر خۆیهتی و بچوکترن دهب‬
‫زۆر لێیان وشیار و بهئاگا ب چونکه لهدهست دانی ناوبانگی خۆی کارهساتێکی‬
‫مهزنه بۆی‪.‬‬
‫ئهو کهم و کوریانهی بهب بونیان ناکرێ پادشایهتیی بپارێزێ‪ ،‬نابی زۆر لێیان‬
‫بترس بهلکو له توانایدا نهب الیان بهرێ‪ ،‬بۆیه دهکرێ پادشا ههلگری ههندێک‬
‫له وکهم و کوریانه ب ‪ ،‬چونکه ههندێک جار خهلک وا دهبین ئهگهر بهدوای‬
‫چاکهدا برۆی کارهسات دهقهوم بۆیه خهراپهکهیان لهبهر چهند هۆکارێکی‬
‫نهدیار قهبوله ‪ ،‬چونکه ههندێک جار ئهنجام و بهدواکهوتنی کاری خهراپه ‪،‬‬
‫چاکهی بهدوادا دێ و بهپێچهوانهوهش‪.‬‬
‫‪190‬‬
 ‫یهکهی پانزهههم‬
‫له سهر دهستکراوهیی ورهزیلی(چاوچنۆکی)‬

‫بهشێوهیهکی گشتی لهسهر ئهو کاره باشانه دهدوێم کهله یهکهی پێشتر ناوم هێنان و‬
‫دهڵێم‪:‬‬
‫( کارێکی باشه میر بهباشه ناوی برواو خهلک باس له کاره چاکهکان و دهست‬
‫کراوهیی بکا‪ ،‬بهالم ئهگهر ئهو دهستکراوهییه بهشێوهیهک بوو که میر ترسی له‬
‫هیچ نهب ‪ ،‬ئهمه زیانبهخش دهب ‪ ،‬ئهگهر چاکهو دهستکراوهییهکهی له پێناو کاری‬
‫باش و ئهو ئهرکانهیدا بوو که پێویسته لهسهر میر ئهنجامیان بدا ئهوکات بهدوای‬
‫خۆیدا شهرمهزاری بۆ خاوهنهکهی ناهێن ‪ ،‬بهالم ئهو میرهی بۆ خۆدهرخستن‬
‫تهخشان و پهخشانی سامانهکانی والت دهکا تا بلێن پیاوێکی چاکهو دلکراوهو دهست‬
‫کراوهیه ب ئهوهی له سودهکانی ئهو بهخشینهوه بکۆلێتهوه ‪ ،‬ئهوا به دڵنیاییهوه‬
‫دوای ماوهیهک میللهتهکهی به قهرز وباجێکی زۆر بار دهکا ودهیخاته ژێر بارێکی‬
‫نههامهتی و دهستکورتی ‪ ،‬بهم جۆره دهبێته کهسێکی زهوتکهر وتاالنکهری خێرو‬
‫بێری والت ‪ ،‬بههۆیهوه له پێناو وهدهست هێنانی سامان وسهروهتدا به ههموو‬
‫شتێک رازی دهب ‪ ،‬ئهمهش دهبێته مایهی تورهبونی گهلهکهی ‪ ،‬له ئهنجامدا ریز‬
‫وحورمهتی گهلهکهی لهدهست دهدا ‪،‬ئهوکات بهم رهوشت و رهفتارانهی له تهخشان‬
‫کردنی سامانی ووالت سود به ژمارهیهکی کهمی ئهو خهلکه گهیاندوه لهسهر‬
‫حسابی زۆرینه ‪ ،‬واته ههردهم پێگهی الواز وبێهێز دهب له بچوکترین لهرزین‬
‫دهسهالتهکان لهدهست دهدا ‪ ،‬جا ههر کاتهی بهو بهرنامه ههلهی خۆی ئاگادار بۆوه‬
‫ههستی کرد که ئهم دهستبالویهی لهسهر حسابی زۆرینهو بێبهرنامهییه ب سوده‪،‬‬
‫ئهگهر گۆرانکاریی خسته ناو ئهو بهرنامهیدا‪ ،‬ئهوکات خهلک دهڵ کهسێکی‬
‫‪191‬‬
‫رهزیل و پیسکهیه ‪ ،‬چونکه فێری ئهو دهست بالویهی کردون به شێوازێکی تر‬
‫رازی نابن ‪ ،‬بۆیه ئهگهر میرێک نهیزانی به شێوهیهکی دروست دهستکراوهیی‬
‫بهکار بێن وبهخشینهکانی له جێی خۆیان نهبون ئهوکات دهب بهوه رازی ب که‬
‫پێی بڵێن کهسێکی رهزیل و چاوچنۆکه ‪ ،‬بهالم ئهگهر له سهرهتاوه‬
‫دهستکراوهییهکهی له شوێن و کاتی خۆیاندا بون گهر ژمارهیهکیش به رهزیل ناوی‬
‫ببهن ئهوا به درێژایی زهمهن و له رۆژگاری داهاتودا خهلک شارهزای دهب‬
‫بههۆی سهرکهوتویی بهرنامهکانی ئابوری و پاشکهوت کردنی سامان و سهروهتی‬
‫زیاترو بهکارهێنانی ئهو سامانهی له بواری بهرگری والت له کاتهکانی جهنگدا ‪،‬‬
‫یا ئهو سامانه له پرۆژهی مهزن بهکار بێن بێئهوهی باری قورسی میللهت گران‬
‫بکا‪ ،‬بهدڵنیاییهوه بهرانبهر بهو کهسانهی پێیان دهدا دهبێته کهسێکی دهستکراوه بهالم‬
‫بۆ ئهو کهسانهی هیچیان پێنادا دهبێته کهسێکی رهزیل که ئهو جۆرهکهسانهش‬
‫ژمارهیان زۆر زۆر کهمن‪.‬‬
‫ئێمه لهم سهردهمه کاری مهزن و زهبهالحمان تهنها له وکهسانه دیوه که رهزیل و‬
‫دهست گرهوهن ‪ ،‬بهالم ئهوانهی دهستواالو تهخشان کهری سامانی والتن ئهوان‬
‫وێرانکهرو کاولکاری والتیانن ‪ ،‬یولیوسی دووهم به دهستکراوهیی ناوبانگی‬
‫دهرکردبوو‪ ،‬بۆ ئهوهی به پلهی پاپا بگا تا ئهو کاتهی دهبێته پاپا ئیتر ئهو نازناوهی‬
‫دهستکراوهیی نامینی و به کردهوهش دهبێته کهسێکی تر بۆئهوهی بتوان روبهروی‬
‫پادشای فرهنسا بێتهوه و بتوان شهری لهگهڵدا بکا ‪ ،‬دهبینین که زۆرجار توشی‬
‫جهنگ هات ب ئهوهی میللهتهکهی توشی باجی زیاده بکا چونکه سهردهمی‬
‫رهزیلیی پێشتری قهرهبوی ئهو مهسروفانهی کردهوه که له جهنگا دهبوایه بیکا ‪،‬‬
‫ههروهها پادشای ئیسپانیا ئهگهر خهسلهتی دهستکراوهی ههبونایه ئهوکات‬
‫نهیدهتوانی بهسهر ئهو جهنگانهدا سهرکهوێ که ههلیگیرساندبون ‪ ،‬لهبهر ئهم‬
‫هۆکارانه نابی میر بایهخ بهو تۆمهتانه بدا که به رهزیل دهیدهنه پاڵی ئهگهر‬
‫مهبهست له رهزیلیهکهی دزین نهبوو‪ ،‬ئهو له کاتهکانی تهنگانهو پێویستدا به پاره‬
‫دهتوان بهرگری له خۆی بکا ‪ ،‬رهزیل بونی به سوکایهتیهوه هاوکاره بۆ مانهوهی‬
‫دهسهالت‪.‬‬
‫ئهگهر ووتیان ‪:‬‬
‫(یولیوسی قهیسهر بهرێگای دهستکراوهییهوه به دهسهالت گهیشت‪ ،‬له کاتێکا‬
‫هاوهلهکانی له رێگهی دهست و قامی خۆیانهوه به دهسهالت گهیشتن یا له رێگهی‬
‫خۆدهرخستن و دهستکراوهییان) ‪،‬لهم روهوه دهڵێم ‪:‬‬

‫‪192‬‬
‫(یا دهب میر بیت یا بهرهو میرایهتی برۆیت ‪ ،‬ئهگهر میر بویت ئهوه بزانه که‬
‫دهستکراوهیی کارێکی خهراپ و زیانبهخشه ‪ ،‬ئهگهر له رێگهی بون به میر بویت‬
‫ئهوکات دهستکراوهیی بۆگهیشتن به میرایهتی کارێکی باشه ‪ ،‬قهیسهر چاوی له‬
‫میرایهتی بوو ‪ ،‬ئهگهر تا ئهو کاته له ژیان بمابایه که دهبوه میرو له خهسلهتی‬
‫دهستکراوهیی وازی نههێنابایه ‪ ،‬به دڵنیاییهوه میرایهتیی لهدهست دهدا و والتی‬
‫کاول دهکردو بهرهو بارێکی قورسی قهرزی دهبرد)‪.‬‬
‫ئهگهر ههندێک کهس لهگهل ئهم بۆچونهمدا یهک نهبن و بڵێن زۆر کهس میر بوهو‬
‫له خهرجیدا دهستکراوه بوهو کاری مهزنیشی ئهنجام داوه ‪ ،‬من بهو کهسانه دهڵێم‪:‬‬
‫میر یا سامانی خۆی و سامانی گهل دهبهخشێتهوه یا سامانی کهسانی تر دهبهخش ‪،‬‬
‫جا له ‪:‬‬
‫حالهتی یهکهم ‪ /‬دهب ژمێریارێکی ههستیار و بهئاگا ب ‪.‬‬
‫له حالهتی دووهمیش‪ /‬دهب دهستکراوهیهکی بهخشنده ب ‪ ،‬ئهم جۆرهی دووهم بۆ‬
‫میرهکان زهروره ئهوانهی بیانهوێ لهشکرهکانیان بهرهو دزی وتاالن دهبهن ‪،‬‬
‫چونکه ئهگهر میهرهبان و بهخشنده نهب دهب سوپاکهی به رێچکهی خۆیدا ببا ‪،‬‬
‫دواتر بهخشندهیی لهم حالهتهدا زیان بهخش نیه ‪ ،‬چونکه تۆ چاکه به سامانی‬
‫کهسانی تر دهکهی ئهمه وهکو ئهو حالهته وایه که قهیسهرو ئهسکهندهرو وقورش‬
‫کردیان وایه ‪ ،‬دواتر بهخشینی سامانی کهسانی تر له کهسایهتی و ناوداریت کهم‬
‫ناکاتهوه ‪،‬بهلکو گهورهت دهکا ‪ ،‬تهنها به بهخشینی سامانی خۆت ئازارت پێدهگا ‪.‬‬
‫له کاری دهستکراوهیی خهراپتر ههرگیز نیه چونکه به ئهنجام دانی ئهم کاره کار‬
‫له توانای ئهم کاره دهکهویت ‪ ،‬یا دهبیته ههژارێکی سوک و چروک یا له ههژاریا‬
‫ناچار دهبیت روو له گهندهلی و کاری خهراپ بکهیت بهمهش دهبیته‬
‫دهستکراوهیهکی ب ئابروو ‪ ،‬کهواته ههر دهستکراوهییه مرۆڤ بهم ئهنجامه‬
‫خهراپانه دهگهیهن ‪ ،‬کهواب مرۆڤ رهزیل ب له حیکمهت و چاکه نزیکتره‬
‫لهوهی دهستکراوه ب چونکه رهزیلی تهنها شهرمهزاریه بهالم دهستکراوهیی و‬
‫بهخشندهیی له رادهبهدهر ههم شهرمهزاری ههم رق و کینهی خهلک بهدوای خۆتدا‬
‫دێنی ‪.‬‬

‫‪193‬‬
 ‫یهکهی شانزهههم‬
‫لهسهر توندو تیژی و نیانی‪ ،‬جیاوازیش له نێوان خۆشهویستی و ترسی خهلک‬
‫بۆ میر‬

‫ههموو میرێک مهبهستیهتی به کهسێکی بهزهیی ومیهرهبان بناسرێ نهک‬

‫کهسێکی دلرهق و بێبهزهیی‪ ،‬بهالم ناب ئهم بهزهییه به خهراپی بهکار بێنی ‪،‬‬
‫بورجیه ی قهیسهر به کهسێکی توند ناوی دهرکردبوو بهالم ئهم توندیهی ئهو‬
‫رۆمای بێدهنگ وکپ و یهکگرتو کرد‪ ،‬ئاشتی و ئارامیی بۆ هێنا بوو‪ ،‬جا ئهگهر‬
‫ئهمه بهرههمی ئهو توند و تیژهی میر ب ‪ ،‬ئێمه دهڵێین ئهوان له خهلکی فلۆرهنسا‬
‫میهرهبانتر بوون که خۆیان له دلرهقی و بێبهزهیی دهپاراست ‪ ،‬چونکه ئهوان بهم‬
‫خۆپارێزیه فهرمانی کاولکردنی بیستونهیان دا ‪ ،‬میر له پێناوی یهکگرتنی‬
‫ویالیهتهکهیدا لهوه ناترس به دلرهق ناوی ببهن ‪ ،‬چونکه ئهم دلرهقیهی ئهوان له‬
‫میهرهبانی و نیانی باشتره که بههۆیهوه له رێگهی نانهوهی شهر وئاژاوه زیان به‬
‫والتهکهیان دهگهیهنن ‪ ،‬خهلک به گشتی روبهروی کوشتار و تاالن ودزی دهکهنهوه‬
‫‪ ،‬بهالم توندو دلرهقی میر تهنها چهند کهسێک دهگرتهوهو ئازاریان پ دهگهیهن ‪،‬‬
‫میری تازه ناتوان خۆی له چهمکی دلرهقی و بێبهزهیی دهربازکا‪ ،‬چونکه‬
‫میرنشینه نوێکه پره له کاری مهترسیدار ‪ ،‬ئهوهتا دهبینین که (فرجیل لهدیدو)‬
‫بههۆی دڵرهقی و بێبهزهییهوه داوای بوردن دهکا چونکه تازه بۆته پادشاو دهب‬
‫دلرهق و ب بهزهیی ب ‪ ،‬بههۆیهوه دهڵ ‪:‬‬
‫(ههموو میرێک دهب روبهروی حالهتی تهنگهتاو ب ‪ ،‬پێویستیهکانی پادشای‬
‫تازهش لهو رۆژانه دهب بریاری گونجاو بدا به دابین کردنی پاسهوانی تایبهتی بۆ‬
‫پاراستنی گیانی پادشا‪).‬‬
‫لهگهڵ ئهمهشدا میر دهب ووشیار و بهئاگا ب له برواپێکردن و ههلوێست‬
‫وهرگرتن ‪ ،‬ئهگینا خۆی دهبێته ئامرازی ترس و تۆقاندن ‪ ،‬دهب میانرهوو میهرهبان‬
‫ب له کردارهکانیدا ‪ ،‬نابی له ئهنجامی زۆری بروابون به کهسێکهوه له بهئاگابون‬
‫بێخهبهر ب ‪ ،‬ههروهها نابی به بێئهندازه دڵ رهق و بێبهزهیی ب ‪.‬‬
‫لێره پرسیارێکی گرنگ سهرههڵدهدا‪:‬‬
‫کامیان بۆ میر بهسودتره خۆشیان بوێ‪ ،‬زیاتر لهوهی لێی بترسن‪ ،‬یا لێی بترسن‬
‫زیاتر لهوهی خۆشیان بوێ ؟‬
‫‪194‬‬
‫وهالمهکه ئهوهیه که دهب کهسێکی خۆشهویست و ترسناک ب له ههمانکاتا‪،‬‬
‫ههرچهنده کارێکی ئاسان نیه ئهم دوو خهسلهته له یهککات و رهههندا کۆ بکرێنهوه‬
‫‪ ،‬ئهگهر ئهمه نهکرا باشتروایه مهترسیدارب لهوهی خۆشهویست ب ‪ ،‬چونکه‬
‫ئهوکات دهتوانی بهو خهلکه بڵێی که بێوهفان و له گۆڕانی خێرا دانه ‪ ،‬ئهو خهلکه‬
‫ههریهکهو به شێوهیهک و روخسارێک خولقاوهو ههلکهوتوه ‪ ،‬حهزیان له روبهرو‬
‫بونهوهی کاری مهتسریدار نیهو خۆیان لێی دهپارێزن ‪ ،‬ههوهستیان به سامان دێ‬
‫وحهز له وهدهست هێنانی دهکهن ‪ ،‬چونکه تۆش سودیان پ دهگهیهنی ئهوا‬
‫ههردهب ئهوان له خزمهتی تۆدا بن و له پێناو تۆدا خوێن ببهخشن ‪ ،‬دواتر چونکه‬
‫مهترسیهکانی سهریان دهماو دهم نین‪ ،‬دورن بۆیه ههردهم ئامادهن لهبهر دهست و له‬
‫ژێر فهرمانهکانت دابن ‪.‬‬
‫ئهو میرهی گرهو لهسهر پهیمانهکانی ئهوان بکا ههردهم ماڵی وێرانه ‪ ،.‬چونکه‬
‫ئهو دۆستایهتیهی به کین وهدهستی دێنی ناب پشت به ئهنجامهکانی ببهستی ‪ ،‬بهلکو‬
‫نهبونی له بونی باشتریش ب ‪ ،‬دواتر خهلک به سروشتی خۆی زیاتر حهز له‬
‫خهراپهی ئهو کهسانه دهکهن که خۆشیان دهوێ نهک ئهوانهی لێی دهترسن ‪،‬‬
‫چونکه خۆشهویستی لهسهر بنهمای سودبهخشین بنیاد نراوه ‪ ،‬ههرکاتهی ئهم سوده‬
‫کۆتایی هات ئهوا خۆشهویستیش کۆتایی دێ ‪ ،‬بهالم ترس و تۆقاندن لهسهر بنهمای‬
‫سزادان دروست بوه تۆقاندن و سزاش ههمیشه بهردهوام و کراوهیه ‪.‬‬
‫بۆیه دهب میر کارلهسهر ئهم پرسه بکا چونکه دهترس لهوهی ئهگهر‬
‫خۆشهویستی ئهو خهلکهش وهدهست نههێن ئهوا له رق و کینهی خهلک‬
‫دوردهکهوێتهوه‪ ،‬چونکه ترس و رق لێنهبون دهکرێ کۆیان کهیتهوه لهو کهسهی‬
‫ئهگهر دهستکاری سامانهکانی نهکراب ‪ ،‬یا دهست له کاروباری ژنهکان نهدادراب ‪.‬‬
‫ئهگهر ناچار کرا یهکێکیان له سێداره بدا نهک بهو هۆیهوه بهلکو بهههر‬
‫هۆکارێکی تر ‪ ،‬بهر له ههموو شتێک دهب دهست له کاروباری سامانیان وهرنهدا‬
‫‪ ،‬چونکه ئهو خهلکه مردن و کوشتنی باوکیان زوتر له بیر دهکهن له لهدهستدانی‬
‫سامانیان ‪ ،‬دواتر هۆکارهکانی لهدهست دان و ل زهوتکردنی سامان زۆرترن له‬
‫هۆکاری کوشتن یا لهسێدارهدان ‪ ،‬ئهمهش کهم روودهدا ‪ ،‬بهالم ئهگهر میر‬
‫فهرماندایهتی لهشکرێکی بههێزی کرد ‪ ،‬ئهوا بۆ ئهو زهروره کهسێکی دڵ رهق و‬
‫ب ویژدان وبێبهزهیی ب چونکه بهب ئهم خهسلهتانه ناتوان بههێزی و‬
‫یهکپارچهیی و گوێرایهلی سوپاکهی بپارێزێ ‪.‬‬
‫یهکێک له خهسلهته ههره دیارهکانی هانیبال فهرماندایهتی سوپایهکی تێکهالو له‬
‫ههموو نهتهوهکان دهکرد ‪ ،‬ئهم سوپایهش له خاکی بێگانه دهجهنگی ‪ ،‬لهگهڵ‬
‫‪195‬‬
‫ئهمهشدا هیچ کاتێک ناکۆکی و دوبهرهکی له کاتی سهرکهوتن یا ژێرکهوتنهکان له‬
‫نێو ئهم سوپایه روی نهدا ‪ ،‬هۆکاری ئهمهش تهنها ئهو توندو تیژی و بێبهزهییهی‬
‫بوو که له رادهبهدهر پێیهوه دیار بوو و ههموو سنورهکانی مرۆڤایهتیان بهزاند‬
‫بوو‪ ،‬سهرباری ئهمهش سوپایهکی بهبهزهیی و چاکه رهفتار بوو‪ ،‬بهردهوام‬
‫سوپایهکی بهترس و بهرێز بوو له بهرچاوی سهربازهکانی ‪ ،‬هۆکاری سهرکهوتنی‬
‫ئهم سوپایه تهنها کاره چاکهکانی نهبوون ‪ ،‬دواتر تهنها بێبهزهییش نهبوو ‪ ،‬سیبیو‬
‫کهسێکی پر له چاکه بوو پیاوێکی دلرهق و بێبهزهیی نهبوو‪ ،‬له ئیسپانیا بههۆی‬
‫ئهوهی کهسێکی میهرهبان بووههندێک سهرباز لێی ههلگهرانهوه ‪ ،‬ئهوپهری‬
‫ئازادیی به سهربازهکانی دابوو به ئهندازهیهک که هیچ کهسێک ئهو ئازادیهی به‬
‫سهربازانی نهدابوو ‪.‬‬
‫بههۆی ئهم رهفتارهی (فابیوس مکسیموس) له ئهنجومهنی سهناتۆ گلهیی ل‬
‫دهکرد ‪ ،‬به گهندهلخانهی شهرکهرانی رۆمانیانی ناو دهبرد ‪ ،‬ههر لهو ئهنجومهنه‬
‫یهکێک لهسهر ئهو کهسه ووتی‪ :‬له دونیا زۆر جۆره کهس ههن ‪ ،‬که ههندێکیان‬
‫دهزانن چۆن خۆیان له ههله دهپارێزن باشتر لهوهی بزانن چۆن خۆیان له ههلهی‬
‫خهلک دهپارێزن ‪ ،‬ئهمهش ئاماژهیهک بوو بۆ سیبیو که سزادانی ئهو ئهفسهرانهی‬
‫پشتگوێ خستبوو که سهربازگهکهیان تێکدا بوو‪ ،‬دیاره سیبیو تۆلهی ل‬
‫نهسهندبونهوه و سزای ئهو ههالنهی نهدابون ‪ ،‬ئهگهر ناوبانگی سیبیو به نیان‬
‫رۆیشتب له سهردهمی ئیمپراتۆریهت بههۆی نهرمی دهسهالت و لێبوردهیی بهالم‬
‫بالو بونهوهی ئهو دهنگۆیه‪ ،‬بوه مایهی خهالت کردنی له سهردهمی سهناتۆ ‪،‬‬
‫له کۆتاییدا دهڵێم‪:‬‬
‫ئهو خهلکه به ئیرادهو ههوهستی خۆیان خۆشیان دهوێ و رقیان لێ دهبیتهوه ‪،‬‬
‫بهالم به ئیرادهی خۆیان له میر دهترسن ‪ ،‬میری زیرهکیش دهب پشت به تواناکانی‬
‫خۆی ببهست و لهسهر هێز و تواناکانی خۆی گرهو بکا ‪ ،‬نهک لهسهر هێز و‬
‫توانای خهلکانی تر ‪ ،‬له ههموی گرنگتر که بیکا ئهوهیه خۆی له رق و کینهی‬
‫خهلک بپارێزێ ‪.‬‬

‫‪196‬‬
 ‫یهکهی حهڤدهم‬
‫وهفاداری میرهکان چۆن دهبێ ؟‬

‫لهکهس شاراوه نیه کاتێک سهرکردهیهک دهبێته خاوهن پهیمانی خۆی ‪ ،‬چ‬
‫ناوبانگ و چاکهیهکی بۆ دهگهرێتهوه بهوهی پهیمان پارێزه و ریز له وتهکانی خۆی‬
‫دهگرێ‪ ،‬بهالم ئهم سهردهمه ئهوهی فێرکردین و نیشانی داین که ئهو میر‬
‫وسهرکردانهی نهبونه خاوهن پهیمانهکانیان ‪ ،‬کاری مهزن و زهبهالحیان ئهنجام دوه‬
‫‪ ،‬توانیویانه ئهو خهلکه به مهکر و حیلهکانیان سهرسام کهن ‪ ،‬له دواییشدا بهسهر‬
‫ئهو سهرکردهو میرانهدا زاڵ بون که خاوهنی گفت و پهیمانهکانیان بون ‪ ،‬ئهوانهی‬
‫وهفاداری سومبول و هێمای ژیانیان بوو ‪.‬‬
‫من دهزانم که دوو رێگا بۆ شهڕکردن ههن‪:‬‬
‫یهکهمیان ‪ /‬به یاسا ‪.‬‬
‫دوهمیان ‪ /‬به هێز ‪.‬‬
‫یهکهمیان رێگای ئادهمیزادانهو دوهمیشیان رێگای ئاژهڵ و کێویانه‪ ،‬دیاره‬
‫رێگای یهکهم ههمیشه بهردهوامبون بهس نیه یا چارهسهر نیه‪ ،‬بۆیه مرۆڤ ناچار‬
‫دهب ههندێکجارپهنا بۆ رێگای دووهم بهرێ ‪ ،‬کهوایه زهروره شێوازی شهری‬
‫ئادهمیزاد وئاژهلهکان بزانین ‪ ،‬ئهمهش پێشتر نوسهرو مێژوو نوسهکان بۆ‬
‫میرهکانیان باس کردوهو شی کردۆتهوه‪ ،‬بینیان که فهرمانی مهشق پێکردنی‬
‫ههریهک له ئهخیل و ههندێکی تریش شیرۆن گرتبویه ئهستۆ ‪ ،‬ئهو کهسه نیوهی‬
‫ئادهمیزاد و نیوهکهی تری ئاژهڵ بوو ‪ ،‬ئهو مهشقی پێیان کرد و پهروهردهی کردن‬
‫‪ ،‬بۆ ئهم کاره نوسهرو ومێژوو نوسهکان ویستیان وهکو هێمایهک بهکاری بێنن که‬
‫گوایه میر پێویستیی به بهکار هێنانی ههردوو مۆرال ههیه ‪ ،‬مۆرالێک بهب ئهویتر‬
‫سودی نیه و ناتوان بهردهوامیش ب ‪ ،‬بۆیه میر دهب ههردوو سروشت و مۆراڵی‬
‫ئادهمیزاد و ئاژهڵی ههبی ‪،‬له سروشت و مۆراڵی ئاژهال السایی شێر و رێوی‬
‫بکاتهوه ‪ ،‬بۆیه دهب میر رێوی ب تا خۆی له چال و تهلهکان بپارێزی و نهکهوێته‬
‫داویانهوه ‪ ،‬شێریش ب تا ترس بخاته دڵی خهلک و بیان تۆقێنی ‪ ،‬ئهوهی بیهوێ‬
‫تهنها شێر ب ئهوا ئهوکهس ئومیدی ژیانی کهمه ‪ ،‬لهم روانگهیهوه میر ناب‬
‫بۆئهوهی ههمیشه وهکو شێر ب باک و خاوهنی گفتهکانی ب ئهگهر جاروبار دژی‬
‫بهرژهوهندیهکانی تایبهتیی خۆیشی ب ‪ ،‬چونکه ئهو هۆکارانهی بههۆیهوه پهیمان‬
‫بهسترا بهسهر چون کهواته هیچ پاساوێک بۆ بهج گهیاندنی پهیمان نیه ‪ ،‬ئهو‬
‫‪197‬‬
‫بنهمایانهی بۆتانم باس کردن بنهمای ناخۆش و نهخوازیارن بهالم هۆکارو‬
‫گهرهنتیی مانهوهن ‪ ،‬دواتر میر ئهگهر پابهندی پهیمانهکانی ب هیچ حیله شهرعێک‬
‫بۆ خۆ دزینهوه له بریار و پهیمانهکانی نامینیتهوه ‪ ،‬لهم روهوه نمونه زۆرن که‬
‫ههمویان ئهوه دهسهلمێنن ئاشتی ههندێک جار دێته لهرزین که ئهمهش تاڵه ‪،‬‬
‫زۆرجاریش پهیمانهکان به میرهکانهوه بهستراونه تهوه نهک به بریاری‬
‫جێبهجێکردن ووهفاداریان ‪ ،‬ئهوانهی له میرهکان توانیان السایی رێوی بکهنهوه به‬
‫دڵنیاییهوه سهرکهوتن ‪ ،‬بهالم زهروره مرۆڤ ئهم خهسلهته بشارێتهوه نهک به‬
‫ئاشکهرا به روخساریهوه دیارب و به ئاشکهرا جێبهجێیان بکا ‪ ،‬دهب له هونهری‬
‫خۆ گۆرین و خۆدهرخستن به کهسێکی پاک و بێگهرد‪ ،‬شارهزا ب دیاره ئهو‬
‫خهلکه کهسانی ساویلکهن بۆ کهسی حیلهباز ئاسانه چهواشهیان کا ‪.‬‬
‫من تهنها به هێنانهوهی یهک نمونه له مێژوی نوێ کۆتایی به م بابهته دێنم ‪:‬‬
‫ئهسکهندهری شهشهم له ژیانیا هیچ کارێکی نهکردوه جگه له حیلهبازی نهبی ‪،‬‬
‫جگه لهم شێوازهش هیچ کاتێک بیری له هیچ نهکردۆتهوه ‪ ،‬لهم کارهیدا به ئهنجامی‬
‫پارچه بون گهیشت‪ .‬هیچ کهسێک وهکو ئهو له جێگیرکردن و ههلسانهوهدا بهتوانا‬
‫نهبوو کهس وهکو ئهو گفت و پهیمانی بهو خهلکه نهدهداو هیچیشی جێبهج‬
‫نهدهکردن ‪ ،‬کهس وهک ئهو ب وهفاو ب پهیمان نهبوو ‪ ،‬کهچی کهس وهکو ئهو له‬
‫حیلهکانیدا سهرهکهوتو نهبوهو بهردهوام له حیلهکانیدا سهردهکهوت ‪ ،‬چونکه‬
‫شارهزای سروشتی ئادهمیزاد بوو ‪ ،‬مهرج نیه میر ههموو ئهو خهسلهتانهی له‬
‫سهرهوه باسمان کردن تێیداب ‪ ،‬بهالم گرنگ ئهوهیه ئهو خهسلهته باشانهی بخرێته‬
‫پاڵ و خهلکانیک بهم شێوه باسی بکهن ‪ ،‬من لێره زاتی ئهوه دهکهم بڵێم‪:‬‬
‫( کهسێک ئهو ههمو خهسلهته باشانهی ههب مایهی مهترسیه بۆی ‪ ،‬بهالم‬
‫خۆدهرخستن و خهلک گهیاندنه بروا به بونی ئهو خهسلهتانه کارێکی پر سوده ‪،‬‬
‫کارێکی باش و پر به سوده به کهسێکی وهفادار و دلسۆز وئایندار و دهستپاک و‬
‫مرۆڤ دۆست بێیه ناسین ‪ ،‬له واقعیشدا ئهگهر واش بیت ههر باشه ‪ ،‬بهالم دهب‬
‫لهوه به ئاگا بیت ئهگهر ناچار بویت خهسلهتی تر بگریته خۆ کارێکی ئاسان دهب ‪.‬‬
‫دهب ئهوه بزانین که میر ( بهتایبهتی میره تازهکان) ناتوان ئهو ههموو خهسلهته‬
‫باشانهی له یهککاتدا ههب چونکه به ههموو حالهتێک ناچاره دهست به پادشاوه‬
‫بگرێ ‪ ،‬کهواب دهب دژی بروا بون و چاکهو مرۆڤایهتی و ئاین کار بکا‪ ،‬بۆیه‬
‫دهب خاوهنی ئهقلێکی ئاسان ب بۆ گۆڕان له حالهتێک وئهقلیهتێکهوه بۆ حالهتێک‬
‫و ئهقلیهتێکی تر ب کێشه و بهپێی پێویستیهکانی ئهو قۆناغهو لهگهڵ هاتنهوهیاندا‪.‬‬

‫‪198‬‬
‫ناب مهودا بۆ چاکهکان جێبیلی چیان کرد و چیان نهکرد بهههر ئهنجامێک‬
‫گهیشت الی تۆ گرنگ نهب ‪ ،‬ههروهها دهب له توانایدا ب ههرکاتهی بیهوێ‬
‫خهراپه بکا ‪ ،‬بیکا ئهگهر پێویستی پێی بوو‪.‬‬
‫دواتر ناب میر هیچ ووشهیهکی له دهم بێتهدهر که دژی ئهو پێنج بنهمایانه بن که‬
‫له سهرهوه ئاماژهم پێیان دا ‪ .‬ناب هیچ بینهر وهیچ گوێگرێک له چوار چیوهی ئهو‬
‫ووتانهی سهرهوه له میر ببینن و ببیستن که دژی خواستهکانی مرۆڤ بن ‪،‬‬
‫گرنگترین ئهو خهسلهتانهی له میر چاوهروان دهکرێن خهسلهتی بروابونه به‬
‫رێبازهکهی و ورهی بهرزی‪ ،‬چونکه مرۆڤ به دید و بۆچون حوکمدهدا نهک به‬
‫بسپۆری و شارهزایی ( رونتر واته ئهقلیقن له چاوانه نهک له مێشک ‪،‬و) خهلک‬
‫حوکم لهسهر روکهش ودیمهن دهدا دیکۆرو دیزاین رۆلی تایبهتی دهگێرن له راو‬
‫بۆچونی خهلک ‪ ،‬ئهوانهی راستیی تۆ بهدهست دهگرن کهمن ‪ ،‬ئهم ژماره کهمیهش‬
‫بهرگهی ژماره زۆرهکه ناگرن که له ژێر دهسهالتی میردان ‪ ،‬کهوایه گرنگ‬
‫ئهوهی میر بژی گرنگ ئهوه نیه چۆن دهتوان بژی به چ شێواز وبه چ رێگایهک‬
‫‪ ،‬مانهوهی میر به ئابروو ستایشی ئهو خهلکه دهمێنیتهوه ههموو ئهو خهلکه‬
‫مانهوهو ئهنجامهکانیان پ له ههموو شتێک گرنگ تره کاتێکیش ئهنجامهکان و‬
‫مانهوهی میر بهردهوام دهب ‪ ،‬میر ههمیشه به ریز و به ئابروو لهالیان دهمێنیتهوه‬
‫‪ ،‬ئهو کهمینهش هیچ کاتێک دهنگیان دیار ناب تا ئهو کاتهی زۆرینه ون دهبن‬
‫ئهوسا ئهوان بهدیار دهکهون ‪ ،‬یهکێک له میره بهناوبانگهکان که پێمان باشه ناوی‬
‫نههێنین‪ ،‬الی ئهو هیچ شتێک بهقهدهر ئاشتی و ئارامی گرنگ نیه بۆیه جگه لهو‬
‫دوو شته هیچیتر بایهخی نیه ‪ ،‬لهراستیشدا ئهو دوژمنی ئهو دوو شتهیه ‪،‬چونکه‬
‫ئهگهر یهکێکیانی پاراست ئهوا دهسهالت و ژیانی خۆی لهدهستدا‪.‬‬

‫‪199‬‬
 ‫یهکهی ههژدهههم‬
‫خۆپاراستن له رق و کینه‬

‫هاوالتی بههۆی دهستگرتنی میر بهسهر ماڵ و مولک و سامان وژنهکانیانهوه‬

‫رقیا لێیهتی ‪ ،‬ئهگهر میر سامان و مولک و کهسایهتیی هاوالتیانی پاراست ژیانیان‬
‫له ئارامی دابوو ئهوکات ههموو الیهک به خۆشی و ئارامیهوه دهژین ‪ ،‬خۆ ئهگهر‬
‫کهمینهیهکیش دژی وهساتنهوه ئهوا به چهندین رێگا دهتوان رێگریان ل بکا وبیان‬
‫وهستێن ‪ ،‬ئهگهر میر به خهسلهتی ترسنۆکی ورارایی و بێوهرهیی ناوی دهرکرد‬
‫ئهوکات میر دهبێته کهسێکی ب ئابروو الواز و ب کهسایهتی‪ ،‬بۆیه دهب خۆی‬
‫لهو خهسلهتانه بپارێزێ ‪ ،‬سهبارهت به حوکمرانی هاوالتیان و بریارهکانی ‪ ،‬دهب‬
‫میر خاوهنی یهک ههلوێست و یهک بریاری خۆی ب بۆ ئهوهی بتوان کاتێک‬
‫بریارێکی دهرکرد بهرگریی ل بکاو بریارهکهی خۆی جێبهجی بکا تا کهس لهم‬
‫روهوه نهتوان حیلهی ل بکا وکالو بنێته سهری و بریارهکانی جێبهج نهکا‪،‬‬
‫ئهگهر ئهم خهسلهته باش و جوامێریانه لهسهر میر بالو بونهوه ئهوکات کهس زاتی‬
‫ئهوه ناکا پیالنی لهسهر دابن و ههوڵی کالو لهسهر نانی بدا‪ ،‬دیسان دوژمن‬
‫ناتوان له دهرهوه هێرشی بکاته سهری ‪ ،‬چونکه زانیاری ئهوهیان لهسهری ههیه‬
‫که میر له دڵی هاوالتیانیدا دهژی ‪ ،‬میر دوو جۆره ترسی دهب ‪:‬‬
‫یهکهم ‪ /‬ناوهخۆییه ‪ ،‬ئهویش له هاوالتیانییهوه دهب ‪.‬‬
‫دووهم‪ /‬دهرهکی ‪ ،‬ئهم ترسهی له هێزی بێگانهیه ‪ ،‬لهو حالهتدا دهتوان بههۆی‬
‫سوپای رێکخراوو مهشقپێکراوهکهی و چهکهکانیانهوه بهرگری له خۆی بکا ‪ ،‬بهم‬
‫شێوهیه بارو دۆخی ناوهخۆ ئارام دهب ئهگهر هیچ پیالنێکی له دژ نه هوندرێتهوه ‪،‬‬
‫ئهگهر دوژمنیش ئاژاوهیهکی بۆ خولقاند ئهوکات دهتوان بهرگهی ههموو کۆسپ و‬
‫تهگهرهکان بکا ئهگهر حهکیمانه بهرنامهو رێنماکانی پیاده کردن که له پێشدا‬
‫باسمان لێیانهوه کرد ‪ ،‬نمونهی ئهم حالهتهش( نهبیسی) میری ئهسپارتهیه وهکو‬
‫نمونه ‪.‬‬
‫بهالم هاوالتیش ترسی لهوه ههیه ئهگهر پیالنێکیان له دژ ئهنجام بدرێ ‪ ،‬له‬
‫حالهتێکدا هێزهکانی بێگانه نهیانتوانی بهم رۆله ههڵسن ‪ ،‬له پێناو دورکهوتنهوه لهم‬
‫مهترسیه دهب میر خۆی له رق و کینهی هاوالتیان دورخاتهوه کار بۆ‬
‫وهدهستهێنانی رهزامهندی ئهوان بکا ‪ ،‬باشترین دهرمانی له ناوبردنی ئهم مهترسیهو‬
‫‪200‬‬
‫تریاکی لهناو بردنی پیالنهکان‪ ،‬وهدهست هێنانی خۆشهویستی زۆرینهی رههای‬
‫گهله ‪ ،‬چونکه پیالنگێران وا مهزندهدهکهن کاتێک میر دهکوژن گهل خۆشحال دهب‬
‫‪ ،‬بهالم ئهگهر ئهم زانیاریانهیان ههبوو که گهل میرهکهی خۆی خۆشدهوێ ئهوکات‬
‫لهم بیرۆکانه دور دهکهونهوه ‪ ،‬چونکه کوشتنی میر گهل دلخۆش ناکا ئیتر بۆ بهم‬
‫کاره ههڵسن که سهرکهوتنی تیا نابینن ؟ ئهزمونهکان ئهوهیان سهلماندوه که‬
‫پیالنهکان زۆر بون بهالم سهرکهوتوهکان کهم بون ‪ ،‬چونکه پیالنگێر ناتوان به‬
‫تهنیایی بهم کاره ههڵس ‪ ،‬ههروهها ناتوان ههڤال و دۆست بۆخۆی پهیدا بکا‬
‫ئهگهر له نێو ریزی نارازیهکاندا نهب ‪ ،‬ئهگهر مهبهستهکانی خۆت بۆ کهسێکی‬
‫نارازی باس کرد ئهوکات ئهویش گهیشتن به مهبهستهکانی خۆی له ناو‬
‫ئهنجامهکاندا دهبینێتهوه ‪ ،‬بهو مهزندهی که رێنیشاندهر دهیگهیهنێته ئامانج و‬
‫مهبهستهکانی ‪ ،‬ئیتر قازانجهکانی خۆی ههلدهسنگێن وبریاری خۆی لهم بارهیهوه‬
‫دهدا ‪ ،‬کهسی پیالنگێر ئهنجامهکانی پیالنهکهی بهوه ههلدهسهنگێن که بهشداری و‬
‫قازانجهکانی دهخاته ناو لهپی دهستێک ‪ ،‬گوێرایهلیشی بۆ داخوازیهکانی تۆ دهخاته‬
‫لهپی دهستهکهی تر ئهوکات ههڵیان دهسهنگێن له کاتێکا ئهو دهزان ئهم رێگایهی‬
‫پیالنگێران پره له ئاستهنگ بۆیه کامیان به قازانجی خۆی ببین ئهویان دهکا‪.‬‬
‫هیچت پ برواناکهن ئهگهر دوژمنێکی سهرسهختی میر نهبی یا دۆستێکی گیانی‬
‫به گیانیی نهبی ‪ ،‬ئهو تهنها ترس وتۆقاندن و دله رواک و دڵپیسی و سزای تۆله‬
‫سهندنهوه لهتۆ بهدی دهکا ‪ ،‬له الیهنی میریشهوه دهسهالت و یاساو پارێزبهندی‬
‫دۆستانی و دهولهت بهدی دهکا‪ ،‬ئهگهر خۆشهویستی ودلسۆزی گهلیش بخاتهسهری‬
‫ئهوکات ئهی هاوار بۆ ئهو کهسهی زاتی ئهوه بکا دهستدرێژی بکاته سهر میر ‪.‬‬
‫چوونکه ترسی دهستدرێژکارو پیالنگێرانی سهر پادشای زالم و ستهمکار بهر له‬
‫ئهنجام دانی پیالنهکه دهب ‪ ،‬چونکه لهم کارهیدا ئهو رق و کینهی گهل وهدهست‬
‫دێنی نهک پشتیوانی گهل ‪ ،‬ئیتر دوای ئهو کارهی هیچ پهنایهک بۆخۆی ناهیلێتهوه‬
‫بۆیه له سهرنهکوتنی ئهم کارهی دهترس ‪ ،‬نمونهی ئهم بابهتهمان زۆرن بهالم من‬
‫لێره تهنها یهک نمونه دههێنمهوه که باپیرانمان دهیگێرنهوه‪ :‬سهنیور ئهنیپال‬
‫بنتیفوجیی میری پولونیایان به پیالنێک لهسهر دهستی (کانیش) دهکوژرێ ‪،‬‬
‫لهدوای خۆی هیچ خزمێکیان ج نههێشتبۆوه تهنها سنیور جیوفانی نهب که‬
‫ئهوکات منداڵ دهب ‪ ،‬ئهنیپال الی خهلکهکهی خۆشهویست بوو ‪ ،‬بۆیه گهل‬
‫ههلدهست به کوشتنی کانیش ‪ ،‬گهل ئهوهنده خانهوادهی بنتیفوجی یان خۆش‬
‫دهویست بهدوای یهکێک له نهوهکانی ئهو خانهوادهیهدا گهران که بیستبویان‬
‫یهکێکیان ماوه له فلۆرهنسا بهوه ناسراوه که کوری پیاوێکی ئاسنگهره ‪ ،‬بۆیه چون‬
‫‪201‬‬
‫بهدوایداو هێنایان کردیان به سهرۆکی حکومهت تا ئهوکاتهی ئهو گهنجه مهزن‬
‫دهب ئهوکات دهیکهن به پادشای خۆیان ‪ ،‬ئهمه ئهوه دهگهیهن که ئهگهر میرێک‬
‫الی گهلهکهی خۆشهویست بوو پێویست ناکا له حوکمهکهی بترس و خۆی توشی‬
‫دله راوک بکا چونکه ئهو لهالیهن گهلهکهیهوه پارێزراوه هیچ پیالنێک بۆ‬
‫لهناوبردنی سهرناگرێ ‪ ،‬به پێچهوانهوه ئهگهر الی گهلهکهی خۆشهویست نهبوو‬
‫دهب له ههموو کهس بترس ‪.‬‬
‫لهم سهرهاتانه حکومهته رێکخستوهکان و میره ئاقلهکان پهندیان لهوه وهرگرتوه‬
‫که ههرگیز ناب میللهت ئازار بدرێ ‪ ،‬دهب دڵیان رابگیرێ و داخوازیهکانیان بۆ‬
‫چارهسهر بکرێ چونکه ئهمه ئهو پرسانهن که میر دهب بایهخیان پ بدا ‪ ،‬له نێو‬
‫حکومهته رێکخستوهکان و میره ئاقلهکان پادشانشینی فرهنسا به نمونه دێت ‪ ،‬له نێو‬
‫ئهو پادشانشینه دهزگای حکومی و رێکخراوی رێک وپێک ههن که ههمویان‬
‫لهسهر بنهمای ئازادی پادشا رێکخراون ‪ ،‬لهو رێکخراوانهی لهسهر سیستهمی‬
‫ئهنجومهنی پهرلهمان و دهسهالتهکانیانن ‪ ،‬چونکه له خهسلهتهکانی ئهو حکومهته‬
‫که پێی ناسرابوو چاوچنۆکی پیاوه مهزنهکان بوو له ئهشرافهکان ‪ ،‬ئهم رێکخراوانه‬
‫دهمی ئهم جۆره کهسانهیان به یاسای مکوم گرتبوو و رێگهیان لێگیرابوو بۆ‬
‫گهندهلی ‪ ،‬یهکێکی تر له خهسلهتهکانی ئهم حکومهته ئهوهبوو ههستی دهکرد که‬
‫زۆرینه رقیان له کهمینه ههیه بهالم له پێناو رازی کردنی زۆرینه رێگهیان نهدا‬
‫کارێکی ئهوتۆ بکهن‪ ،‬پادشا چاودێریهکی تایبهتیی بۆ چینه زۆرینهکه ههب ‪ ،‬له‬
‫ئهنجام رقی ئهشرافهکان لهم ههلوێستهی پادشا ههڵس ‪ ،‬بۆ ئهم چارهسهریه‬
‫دادوهرێکی سێیهمیان دانا ‪،‬ئهرکیان راگرتنی مهرامهکانی ئهشرافهکان ب لهم بواره‬
‫و سنورێک بۆ داخوهازیهکانیان دابن و له ههمان کاتیشدا چینه زۆرینهکه رازی‬
‫بکا ‪ ،‬بۆ چارهسهری ئهم کێشهیه لهم سیاسهته باشترو لهم حوکمهش باشتر نهبوو بۆ‬
‫پاراستنی سهالمهتی پادشاو پهرلهمان‪ ،‬لهم کارهشدا شتی تر بۆ میرهکان‬
‫دهردهکهوێ ئهویش ئهوهیه که میر و پادشا بۆ ئهوکارانهی که گهل پێی خۆش نیه‬
‫دهب ئهرکهکه به کهسانی تر بسپێرێ تا گلهیی وگازاندهکان روبهروی ئهو نهبنهوه‬
‫‪ ،‬ئهوکارانهی تایبهتن بهو دهب ئهوانه بن که گهل پێی خۆشه ‪ ،‬ئهگهر مێژوی‬
‫ئیمپراتۆرهکانی رۆمانی بخوێنینهوه ههندێکیان کاری پێچهوانهی ئهم کارهیان‬
‫ئهنجام داوهو ئهنجامه ناخۆشهکهیان چێشتوه ‪ ،‬چونکه ههندێکیان به ئابروو ژیان‬
‫بۆیه به رهوشتێکی بههێزهوه دیاربون بهالم له پادشایهتی کهوتن یا کوژران یا‬
‫وهالنران ‪ ،‬بۆئهوهی من رای خۆمتان بۆ ئهم حالهت و بابهته پێبلێم من باس له‬
‫خهسلهتی ههندێک له وئیمپراتۆرانه دهکهم تا بۆتان بسهلمێنم که تێکچون و‬
‫‪202‬‬
‫روخانیان دژی ئهو بۆچونانهی من نهبون ‪ ،‬تا ههندێک وردهکاریش رونکهمهوه بۆ‬
‫ئهوانهی بهدواداچون لهم بابهته دهکهن ‪ ،‬ئێستا باس لهو ئیمپراتۆرانه دهکهم که له‬
‫سهردهمی حوکمرانی مارکوس تا ماکسیمنوس و کومودوس و برتنکس و‬
‫جولیانوس و ئهسکهندهر و ماکسیمنوسی و کورهکانیان حوکمیان کردوه ‪ ،‬ئهوهی‬
‫من لهو ههموو ئیمپراتۆرانه دهبینم ئهوهیه که ههمویان تهنها بهرژهوهندیهکانی‬
‫ئهشرافهکان و گهمژهیی چینی گشتیان ال گرنگ بوه ‪ ،‬بهالم ئیمپراتۆره رۆمانیهکان‬
‫خهمێکی تریان ال گرنگ بوو ‪ ،‬ئهویش قبول کردنی توندی و دلرهقی و رهزیلی‬
‫سهربازهکان بوو ‪ ،‬ئهمهش کۆسپێکه ناتوانرێ چاوپۆشی ل بکرێ چونکه ئهو‬
‫دلرهقی و چهوساندنهوهی گهل بوه که تهختی چهندین پادشای هێناوهته ههژان‬
‫لهوکاتانهی نهکراوه چینی گهل و سهربازهکان له یهک کاتا رازی بکرێ ‪ ،‬دیاره‬
‫گهل پێویستی به پادشایهکی ئاشتی خوازه ‪ ،‬بهالم سهربازو فهرماندهکان حهزیان له‬
‫پادشایهکی شهرکهره بۆئهوهی لوت بهرزی میلهت بشکێن و دهست بگرێ بهسهر‬
‫سامانهکانیانهوه ‪ ،‬وا رویداوه که ئهو ئیمپراتۆرانهی نهیان توانیوه ههردووال رازی‬
‫بکهن ‪ ،‬روخاون ‪ ،‬لهنا وچون ‪ ،‬ئهوانهی به ههر هۆیهکیشهوه گهیشتبێتنه دهسهالت‬
‫وتهختی پادشایهتی ئهوا پشتیان به سهربازهکان بهستوه ‪ ،‬بههۆی ئهوانهوه توانیویانه‬
‫لهسهر حوکم بمێننهوه دیاره لهم حالهته دهب الیهنێک لهسهر الیهنێکی تر زال‬
‫بکهیت ‪ ،‬به پێچهوانهش له الیهن ههردووکیانهوه روبهروی رق و کینه دهبیتهوه‬
‫بۆیه ههردهم رق و کینهی گهل روبهروی پادشا دهبێتهوه ‪ ،‬ئهگهر لهمهیان‬
‫سهرهکوتو نهبون دهب خۆیان له شهری حزبه مهزنهکان دور کهنهوه ‪ ،‬ههر بۆیه‬
‫ئیمپراتۆره نوێکان پێویستیان به چاکهی له راده بهدهر بوه و وهدهستهێنانی‬
‫خۆشهویستی سوپایان پ له وهدهستهێنانی خۆشهویستی گهل باشتر بوه ‪ ،‬ئهنجامی‬
‫ئهم کارانه ئهوه بوه که پادشا توانیویهتی ئابروو کهرامهتی خۆی بپارێزێ ‪.‬‬
‫ئهنجامی ئهمهش ئهوهی لێکهوتهوه که ههریهک له مارکوس وبرتنکس و‬
‫ئهسکهندهر که کهسانی خاکی وخۆشهویست ودادپهروهرو دوژمنی توندو تیژی‬
‫بوون الی خهلک خۆشهویست بون کۆتاییهکهیان به ناخۆشی وکارهسات هات‪،‬‬
‫جگه له مارکوس که به ریز و خۆشهویتی ژیاو مرد‪ .‬چونکه به جێماوی(ویراسی)‬
‫لهسهر تهختی پادشایهتی دانیشت و حوکمی کرد خۆی به قهرزاری سوپاو گهل‬
‫نهدهزانی هیچکامیان ئهویان نههێنابوه سهر حوکم ‪،‬جگه لهمه ئهو کهسێکی‬
‫بهچاکهو والتپارێز بوو سنوری بۆ حزبهکان دیاری کردبوو بۆیه ههموالیهک‬
‫خۆشیان دهویست کهسێک نهبوو رقی لێی بوبی ‪.‬‬

‫‪203‬‬
‫بهالم برتکس بههۆی سوپاو سهربازهکانی نههاتبوه سهر حوکم که پێشتر له‬
‫سهردهمی کومودس به گهندهلیهوه خهریک بون ‪ ،‬ئهوان ئهو ژیانهیان پ خۆش‬
‫نهبوو که برتکس بۆی دیاری کردبون ئهویش بریتی بوو له النهدان له یاساکان‬
‫بۆیه سهربازهکان رقیان لێی بوو دواتر بههۆی مهزنی تهمهنیهوه خهلکیش رقیان‬
‫لێی بوو ‪ ،‬بۆیه هێشتا حوکمرانیهکهی دهستی پێنهکردبوو که کۆتایی پێهات ‪ ،‬لێره‬
‫دهبینین که دوژمن له کرداری چاکه دروست دهب ‪،‬ههروهک له کرداری خهراپه‬
‫دروست دهب ‪ ،‬ئهو میرهی مهبهستیهتی له دهسهالت بمێنێتهوه گهلێک جار ناچار‬
‫دهب کاری خهراپ یا دژ به بهرژهوهندی ههندێک کهس بکا ‪ ،‬چونکه کاتێک ئهو‬
‫حزبهی میر پشتی پ دهبهست توشی گهندهلی دهب ئهوکات میر ناچار دهب‬
‫ههندێک کاری وا ئهنجامبدا تا رازیی بکا ‪ ،‬لهم حالهتانه کاری باش بۆ الیهنێک‪،‬‬
‫دهبێته خهراپه بۆ گشت ‪ ،‬دهبا ئێستاش باسی ئهسکهندهر بکهین که چاکهی گهیشتبوه‬
‫ئهو ئاستهی له میانهی چوارده سالی حوکمرانییدا تاقه کهسێکی ب دادگایی کردن‬
‫لهسێداره نهدا ‪ ،‬ئهم ئیمپراتۆره به الواز و پیسکه هاته ناسین‪ ،‬بههۆی ئهوهی‬
‫دایکی دهستهرۆ کرد تا ئهو حوکمی والت بکاو بههۆیهوه والتی بهرهو ههلدێر برد‬
‫‪ ،‬بۆیه به پیالنێک سوپا لهناویدهبا ‪.‬‬
‫ئهگهر ئێستاش سهیری خهسلهتهکانی کومودوس و سیفیروس و ئهنتونیوس و‬
‫قراقال وماکسیمنوس بکهین دهبینین که ‪:‬‬
‫ههمویان لهو پهری توندو تیژی وستهمکاریدابون ‪ ،‬له پێناو تێرکردنی حهز و‬
‫ئارهزوهکانیان هیچ الریهکیان نهبوو گهل ئازار بدهن و مافهکانیان بخۆن بۆیه جگه‬
‫له سیفیرۆس کهس دۆستایهتی سهربازهکانی نهدهکرد‪ ،‬ئهم بههۆیهوه توانیی ئهو‬
‫پهری ستهم و زۆرداری لهگهل میللهتهکهی بهکار بێن و له حوکمرانیدا تاکرهوانه‬
‫رهفتار بکا ‪ ،‬ئهوانیتر ههمویان ژیانیان به کارهسات ونههامتی کۆتایی هات ‪،‬‬
‫سیفیروس که بهو شێوهی سهرهوه حوکمرانیی دهکرد وێرای ستهمکاریهکانی ‪ ،‬به‬
‫چاکهو بهرههمهکانی ههردوو الیهنی سوپاو گهلی دلخۆش و چاونوسای کرد بۆیه‬
‫سهربازهکان به برواوه ریزیان دهگرت وخۆشیان دهویست ههروهها گهلیش به‬
‫خهسلهته چاکهکانی سهرسام بون ‪ ،‬لهوکاتهی کارهکانی ئهو پادشا نوێیه له‬
‫سهرهتایهوه کاری شیاوو باش بون دهمهوێ بزانم ئهم پیاوه چۆن توانیی ههردوو‬
‫خهسلهتی رێوی وشێری ههب ؟ ئهو پیاوه ئیمپراتۆر جولیانوسی ناسی که‬
‫فهرماندهی سوپای سلۆڤینیا بوو بروای پێهێنا که هێرش بردن بۆ سهر رۆما بۆ‬
‫تۆله سهندنهوه سودی ههیه بۆ ئهوهی تۆله له برتکس بسێنێتهوه که پاسهوانهکانی‬
‫ئیمپراتۆر کوشتیان و بههۆیهوه چوه ناو ئیتالیاو داگیری کرد‪ ،‬ب ئهوهی مهبهسته‬
‫‪204‬‬
‫راسته قینهکهی له دڵی دهرخا ‪ ،‬ئهمهیه خهسلهتی رێویهتی و شێرایهتی ‪ ،‬کاتێکیش‬
‫دهگاته رۆما ترس و تۆقاندن دهخاته دڵی ئهنجومهنی سهناتۆر بۆیه ههر به سوک و‬
‫ئاسانی به ئیمپراتۆر ههڵی دهبژێرن ‪ ،‬کاتێکیش (جولیانوس) دهمرێ وبهر لهوهی‬
‫(سیفیروس) دهست بهسهر ئیمپراتۆریهتی یهکهمی ئاسیادا بگرێ دوو تهگهرهی‬
‫مهزنی دینه پێش ‪ ،‬ئهویش ‪:‬‬
‫یهکهم‪ /‬فهرماندهی سوپای ئاسیا (نیفرنیوس) دهسهالتهکانی خۆی لهسهر ئهم‬
‫سوپایه راگهیاند‪ ،‬خۆی کرد به ئیمپراتۆر ‪.‬‬
‫تهگهرهی دووهم‪ /‬له رۆژئاوا بوو ‪ ،‬بهتهواوهتیش له (ئهلبینوس) بوو ‪ ،‬که چاوی‬
‫له ئیمپراتۆر دهب ‪ ،‬کاتێکیش (سیفیروس) ههست به مهترسیهکان دهکا‬
‫دوژمندارێتی خۆی بۆ ئهو دوو کهسه رادهگهیهن ‪ ،‬بریاریدا هێرش بکاته سهر‬
‫(نیفرنیوس) و لهگهل (ئهلبینوس) یش تێکبدا ‪ ،‬بۆی نوسی (بۆ نیفرنیوس)‪:‬‬
‫که سهناتۆ به ئیمپراتۆری ههڵبژاردوه ‪ ،‬بهالم دهیهوێ ئهم شهرهفهی لهگهڵدا‬
‫بهش بکا ‪ ،‬دواتر نازناوی قهیسهری بۆ نارد و داواشی له سهناتۆ کرد ههردوکیان‬
‫به ئیمپراتۆری رۆما ههلبژێری ‪( ،‬ئهلبینوس) بهم فێلهی بروا کرد ‪ ،‬دواتر‬
‫(سیفیروس) راوی (نیفرنیوس) دهن و دهیکوژێ ‪ ،‬ئیتر دهسهالتهکان له‬
‫رۆژههالت به ئارامی دهکهونه دهستی و پاشان دهگهرێتهوه رۆما‪ ،‬له ئهنجومهنی‬
‫سهناتو رادهگهیهنی که (ئهلبینوس) چاکهو پیاوهتیهکانیی لهبیر نهماوه و ئهو چاکهی‬
‫لهگهڵی کردوه به پێدانی تاجی ئیمپراتۆری‪ ،‬وێرای ئهمه پیالنی کوشتنی بۆ‬
‫دارشتوه بۆیه ناچار دهبم سزای بدهم لهسهر ئهو کاره نابهجێیانهی له پیالنگێران‬
‫وب وهفایی ‪ ،‬پاش ئهمه دهچێته فرهنسا بۆ چاوپێکهوتن لهگهڵیدا لهوێ‬
‫دهسهالتهکانی ل سهندهوهو ژیانی به کۆتایی هێنا ‪ ،‬ئهوهی دهیهوێ پهند لهم روداوه‬
‫وهرگرێ بۆی دهردهکهوێ که سیفیروس شێر بوه رێویێکی حیله بازیش بوه بۆیه‬
‫الی میللهتهکهی به ههیبهت و سام بوو ‪ ،‬الی سهربازهکانی ناشیرن نهبوو بۆیه‬
‫ماوهی حوکمرانیی پادشایهتیی درێژه دهکێش و باری قورسی حوکمرانیشی سوک‬
‫دهب ‪،‬‬
‫(ئهنتونیوس)ی کوری ههمان خهسلهتی ههبون ‪ ،‬بههۆی خهسلهته دیارهکانی ببوه‬
‫مایهی سهرسامی گهلهکهی ‪ ،‬لهالی سوپاکهشیهوه بههۆی ئهوهی کهسێکی‬
‫شهرکهرو بهتوانا بوو له مهیدانهکانی شهرا توند بوو بۆیه الی ئهوانیش کهسێکی‬
‫خۆشهویست بوو ‪ ،‬کهسێک بوو لهروی دابین کردنی کامهرانی و سهرکهوتن و‬
‫تفاق و خۆراک بۆ سوپاکهی به توانابوو بۆیه خۆشیان دهویست چونکه متمانهیان‬
‫پێی بوو ‪.‬‬
‫‪205‬‬
‫له ههمان کاتا توند وتوشی و بێبهزهیی نمونهی نهبوو ‪ ،‬بههۆی دهرکردنی‬
‫فهرمانی کوشتنی گهلێک کهس له ههمان کاتا دهرکردنی فهرمانی له سێدارهدانی‬
‫ژمارهیهکی زۆری خهلکی رۆما و ئهسکهندهریه ‪ ،‬بۆیه ههموو ئهوانهی له دهوری‬
‫بون رقیان لیی بوو ‪ ،‬له نزیکترین کهسی خۆی دهترسا تا له ئهنجام له ناو‬
‫سوپاکهیدا سهربازێک دهیکوژێ ‪ ،‬ئهم جۆره کوشتنه ههلقوالوی ناخی تاکه‬
‫کهسێکه هیچ کاتێک فهرماندهکان ناتوانن خۆیان لهم جۆره کوشتنه دورخهنهوه ‪،‬‬
‫چونکه ههرکهس له وهالمدانهوهو لێپرسینهوه نهترس ههموو کارێک دهتوان‬
‫بیکا به کوشتنیشهوه ‪،‬بهالم مهترسیی گهوره لهسهر میرهکان ‪ ،‬لهم کهسانه نیه‬
‫چونکه ئهم حالهتانه کهم روودهدهن ‪ ،‬بهالم میر ناب ئهو کهسه ئازار بدا که له‬
‫خزمهت ئهودا دهب ‪ ،‬ههروهک (ئهنتونیوس) کارێکی لهم جۆره دهکا کاتێک‬
‫سهربازێکی خۆی دهکوژێ و براکهی دههێلێتهوه ‪ ،‬که ههموو رۆژ ههرهشهی‬
‫کوشتنی ل دهکرد ‪ ،‬لهگهڵ ئهوهشدا له ناو ریزهکانی دهستهی پاسهوانییدا هێشتهوه‬
‫تا له ئهنجامی کوێر بونیدا تۆلهی براکهی ل دهکرێتهوه ‪.‬‬
‫دهبا ئێستاش باسی (کومودوس) بکهین که بههۆی گهیشتنی به تهمهنی بالق بون‬
‫دهیتوانی ببێته ئیمپراتور که له (ماکوس)ی باوکیهوه بۆی مابۆوه‪ ،‬ئهگهر تۆلهی‬
‫باوکی بکرد بایهوه ئهوکات گهل و سوپا لێی رازی دهبوو بۆیه من دهڵێم ‪:‬‬
‫میزاجێکی توندی ئاژهلیی ههبوو ‪ ،‬دهیویست سهربازهکانی به کوشتنی گهل‬
‫رابوێرن ‪ ،‬دواتر شکۆمهندی خۆی نهپاراست ‪ ،‬لهگهل سهربازه دیلهکان‬
‫زۆرانبازێی دهکرد بۆیه له بهرچاوی خهلک بوبه کهسێکی سوک و چروک‬
‫وگهلیش رقی لێی بوو ‪ ،‬تا به پیالنێک بۆی دهرچون و کوشتیان ‪.‬‬
‫ماوه قسه لهسهر (ماکسیمنیوس) بکهین ‪ ،‬ئهم پیاوه کهسێکی شهرکهری بهجهرگ‬
‫بوو ‪ ،‬کاتێک سهربازهکان له بێتوانایی ئهسکهندهر بێتاقهت و بێزار دهبن له دوای‬
‫ئهو ماکسیمنیوس به ئیمپراتۆر ههلدهبژێرن بهالم بههۆی ئهوهی له دوو خاال‬
‫خهلک رقیان لێی بوو ماوهی حوکمهکهی درێژه ناکێش ‪:‬‬
‫یهکهم‪ /‬له رهسهنێکی ب رێز بوو ‪ ،‬له (تراقیه )به شوانی گهوره بوه ‪ ،‬ئهمهش‬
‫لهو خهلکه رون بوو بۆیه به سوکی سهیریان دهکرد ‪.‬‬
‫دووهم‪ /‬له یهکهم سهردهمی حوکمرانییدا چونی بۆ رۆما بۆ دهستگرتن بهسهر‬
‫تهختی پادشایهتیی دوا خست ‪ ،‬دواتر به دلرهق بهناوبانگ بوو ‪ ،‬داوای له کرێکارو‬
‫پیاوهکانی خۆی دهکرد له والتهکانی دهرهوه کاری ب ئابرویی ئهنجام بدهن ‪،‬بهمه‬
‫دهنگی تورهیی له دونیا له دژی بهرز دهبێتهوه‪ ،‬بۆیه ههموو الیهک لهسهر‬
‫روخاندنی رێک دهکهون ئهوهبوو ئیتر ئهفریکا دژی دهوهستێتهوهو لێی‬
‫‪206‬‬
‫ههلدهگهرێتهوه دواتر ئهنجومهنی سهناتو و سهرجهم ئیتالیا لێی ههلدهگهرێتهوه‪،‬‬
‫دواتر سوپاش دێته پاڵیان کاتێکیش سوپا دهبین دوژمنی زۆر دهبن ئهوانیش دڵنیا‬
‫دهبن که ناتوانن رزگاری کهن بۆیه ئهوانیش دێنه پاڵیان و به پیالنێک دهیکوژن ‪.‬‬
‫ئێستاش قسه لهسهر (هلیوجابلوس و ماکرینوس و جولیانوس) ج دههێلم‪ ،‬چونکه‬
‫کهسانی ستهمکاری ناسراو بون ‪،‬ماوهی حوکمهکهیان درێژ نهبوو ‪ ،‬ئهم بهشه بهوه‬
‫کۆتایی پ دههێنم که به میرهکان بڵێم حکومهتهکانی ئهم سهردهمه بۆ رازی کردنی‬
‫سوپاکهیان توشی ناخۆشی و ئهزیهت نابنهوه‪ ،‬چونکه ئهگهر میرهکان ناچار بن‬
‫ریز له سوپا بگرن بهالم سوپا لهم سهردهمهی ئێمهدا به حکومهتهکانهوه‬
‫نهبهستراونهتهوه وهکو بهستنهوهی سوپا به حکومهتی رۆما و به کارو باری‬
‫ئیمپراتۆری رۆماوه ‪ ،‬کارێکی ئهستهم بوو ئهوکات بتوانرێ سوپا رازی بکرێ‬
‫زیاتر له رازی کردنی گهل چونکه سوپا له توانایدا بوو له گهل زیاتر ئهنجام بدا‪،‬‬
‫بهالم ئێستا ئهرکی میرهکانه گهل رازی بکا زیاتر لهوهی سوپا رازی بکا چونکه‬
‫دهسهالتهکان وتوانای گهل له هی سوپا زیاتره ‪ ،‬تهنها له دهولهتی تورک نهب ‪ ،‬من‬
‫تورکیام ل بهدهر کرد چونکه دوانزه ههزار سهربازی پیاده له دهوری میره‬
‫ههروهها پانزه ههزار سواری تر ئهرکیان پاراستنی گیانی میره یا پادشا یا سولتان‬
‫بۆیه دهب رهزامهندی ئهوان له سهروی رهزامهندی گهلهوه ب ‪.‬‬
‫ههمان شێوه له مهملیکهتی سولتان؛ چونکه لهوێ حکومهت بهدهست‬
‫سهربازهوهیه ‪ ،‬سولتانیش لهم حالهتهدا ناچاره دۆستایهتی خۆی و ئهوان بپارێزێ ‪،‬‬
‫ئهم حالهتهش به پێچهوانهی حالهتهکانی تری میرهکانه ‪ ،‬چونکه ئهم حکومهتانه له‬
‫حکومهتهکانی پاپا دهچن که نه دروستکراوهیه و نه جێماوهشه ‪ ،‬لهم حکومهتانه‬
‫مندالهکانی میری کۆچکردوو شوێنی باوکیان یا براکانیان ناگرنهوه ‪ ،‬ئهوهی جێی‬
‫دهگرێتهوه ئهو کهسه دهب که زلهێزهکانی ووالت ههڵی دهبژێرن ‪ ،‬ئهم رژێمهش‬
‫کۆنه ‪ ،‬ناتوانرێ حکومهتی سولتان به پادشانشینێکی نوێ ناو بنێی ‪ ،‬هیچ‬
‫بهربهستێک نیه بۆ ئهوهی ئهم جۆره حکومهتانه ببنه حکومهتی پادشانشینی نوێ و‬
‫میری نوێ ‪ ،‬سیستهمی حوکمرانیی پادشانشینه نوێکان به شێوهیهک دارێژراوه که‬
‫میر ههلبژێردراو ب و له شوێن میری جێگرهوه ( ویراسی) ب ‪.‬‬
‫دهبا ئێستا بگهرێینهوه سهر بابهتهکهمان و بڵێین ‪:‬‬
‫( ئهوهی چاو لهو نیشانانهی رابردوو بکا دهبین که رق و کینه ههمویان یا‬
‫یهکێکیان هۆکاری لهناوچونی ئیمپراتۆرهکانن که پێشتر باسمان لێیانهوه کرد ‪،‬‬
‫ههندێکیان کۆتاییهکهیان به چاکه دێ ‪،‬ههندێکیشیان به خهراپی کۆتاییان دێ‬
‫‪،‬کاتێکیش (برتنکس و ئهسکهندهر) ههردوکیان ئهو میرانه بون که مهبهستمان‬
‫‪207‬‬
‫بوون ‪ ،‬بۆ ئهوان کارێکی باش نهبوو السایی مارکوس بکهنهوه که میرێکی بۆ‬
‫جێماوه بوو (ویراسی)‪ ،‬ههروهها (قراقال و کومودوس و ماکسیمینوس) که السایی‬
‫(سیفیروس) یان کردهوه‪ ،‬چونکه ئهوان نهیانتوانی ههنگاو بنێنه شوێن ههنگاوهکانی‬
‫ئهوو لهسهر رێچکهی ئهو برۆن ‪ ،‬میری نوێ له دامهزراندنی دهولهتدا دهب پهند‬
‫له بنهما ورێنما گرنگهکانی (سیفیروس) وهرگرێ ‪ ،‬له (مارکوسیش) پهند له‬
‫بنهماکانی پاراستنی دهسهالتی دوای دامهزراندن وهرگرێ‪.‬‬

‫یهکهی نۆزدهههم‬
‫سودو زیانهکانی قهال سهربازیهکان‬

‫له پێناو پاراستنی مولک و سامانهکانیان‪ ،‬میر و پادشکان ههموو رێگاکان بهکار‬
‫دێنن ‪ ،‬لهوانه ههندێکیان هاوالتیانیان چهک دهکهن ‪ ،‬ههندێک له پادشاکان والت‬
‫بهسهر چهند ویالیهتێکدا دابهش دهکهن ‪ ،‬ههندێکیان بههۆی گرتنهبهری ئهم رێگا‬
‫خۆپاراستنانه میللهتهکهیان لێیان ههلدهگهرێنهوهو دهبن به دوژمنیان ‪ ،‬ههندێکیان‬
‫ههولیان دا ئهوکهسانه بهالی خۆیاندا بکێشن که گومانی دلسۆزیان لێیان ههبوو ‪،‬‬
‫ههندێکیشیان قهالیان دروست کرد بۆ خۆ حهشاردان و پاراستنی سهرو ماڵیان ‪،‬‬
‫بهالم ههندێکی تریان ئهو قهالیانهیان روخاندن که پێشتر دروست کرابون ‪ ،‬لێره‬
‫ئهو بواره نیه باس له وردهکاریی ئهم پرسه بکهین ‪ ،‬بهالم به شێوهیهکی گشتی من‬
‫ئهوه دهڵێم که بروام پێیهتی ‪:‬‬
‫(نهمان زانیوه هیچ میرێکی نوێی ئهم سهردهمه هاوالتیانی خۆی چهک کردب ‪،‬‬
‫به پێچهوانه ئهگهر بینیبێتی ب چهک بوه ئهوا چهکداری کردوه‪ ،‬چونکه به چهکدار‬
‫کردنی ئهم چهکه دهبێته هی خۆی ‪ ،‬ههر کهسێکیش ئهگهر دلسۆزیش نهب کاتێک‬
‫چهکی پێدهدهیت دلسۆز دهب ووهالی بۆ میرهکهی دهب ‪ ،‬ئهوکات ههرکهسێک که‬
‫هاوالتی ب دهبێته الیهنگر‪.‬‬
‫ههرچهنده ناب سهرجهم هاوالتیان چهکدار بکرێن ‪،‬سود وهرگرتنی میر له‬
‫چهکدارهکان ئهوهیه که دهتوان بهسهر بێچهکهکاندا زاڵ ب ‪ ،‬ئهوکات پهیوهستی‬
‫چهکدارهکان به میرهوه زیاتر دهب ‪ ،‬ئهوانهی بێچهکن وا بیر دهکهنهوه که‬
‫چهکدارهکان له میر نزیکتر و دلسۆز ترن بۆیه ههست به کهم و کوری دهکهن و‬
‫داوای بوردنی ل دهکهن ‪ ،‬بهالم ئهگهر هاوالتیانت چهککرد ئهمه دهبێته سهرهتای‬
‫‪208‬‬
‫سوکایهتی پێکردنیان بۆیه دهکهونه پرتهو بۆرهو دهربرینی نارهزایی ‪ ،‬ئهوان ئهم‬
‫چهککردنه به مۆری شهرمهزاری دهزانن بۆیه لێت دهبن به دوژمن ‪.‬‬
‫دیاره که میر ناتوان ب سوپا بمێنێتهوه ئهوسا ناچار دهب سوپای کرێگرته‬
‫بگرێته خۆ که پێشتر باسمان له توانای ئهم سوپایه کردبو ‪ ،‬چهندهی ئهم سوپایه‬
‫بههێز بێت توانای پاراستنی گیانی تۆیان نابی له دوژمنه دهرهکی و ناوهخۆییهکان ‪،‬‬
‫بهالم مێژوو وامان پێدهڵ که میره نوێکان ههر زوو هاوالتیانیان پرچهک دهکهن ‪،‬‬
‫ئهگهر میر وێرای ویالیهتی خۆی‪ ،‬بوو به میری ویالیهتێکی تری نوێ ئهوسا دهب‬
‫هاوالتیانی ویالیهته نوێکه له چهک داماڵی ‪ ،‬جگه لهو کهسانهی که خهلکی ئهم‬
‫ویالیهتهن و هاوکاریان کردوه له وهدهست هێنانی ئهم ویالیهته نوێیه ‪ ،‬ئهگهر‬
‫دهرفهت بۆ میر رهخسا دهب ئهوانیش بێچهک و ب دهسهالت بکا‪ ،‬به شێوهیهک‬
‫دهب هێزی بهرگری لهو کهسانه بن که له تهنیشتهوهن له هاوالتیانی ویالیهته‬
‫کۆنهکه بن ‪.‬‬
‫باپیره ئاقلدارهکانمان دهیان ووت‪:‬‬
‫له (بیستویه )دهکرێ دابهش بکرێت( بیزه )ش دهکرێ ب قهال بێت‪ ،‬ئهوان‬
‫ئاژاوهیان له نێو خهلکی ئهو شارانه دروست دهکرد که سهر بهوانهوه بوون‬
‫بۆئهوهی پێیان بوهستن ‪ ،‬ئهمهش ئهو سیاسهته بوو که پێیان دهوت ( پهرت که و‬
‫زاڵ به) ‪ ،‬دهبینین ئیتالیا به شێوهیهکی دادپهروهرانه دابهش کراوه بهالم ئهم دابهش‬
‫بونه سودی نیه بۆ ئهم سهردهمه چونکه ههر کاتهی هێرش کرایه سهر ئهم والته‬
‫ئهوکات حزبێکی الواز زوو خۆی دهدا به دهستهوه بههۆیهوه حزبه بههێزهکهش‬
‫دهروخ ‪ ،‬خهلکی بوندقیه ئهم سیاسهتهیان لهگهل ئهو والته بهکارهێنا که له ژێر‬
‫دهسهالتی ئهواندا بوون ‪ ،‬هانی حزبی گولف وگبلین یان دهدا ب ئهوهی ئهم حزبانه‬
‫بتوانن شهر بکهن بهم شێوهیه خهلکی ئهو شارانهیان به کێشهو ملمالنێی ئهم‬
‫حزبانهوه خهریک دهکرد ‪ ،‬دیاره ئهم سیاسهته زۆر بهردهوام نابی وسودی‬
‫ههمیشهیی ناب تا ئهو کاتهی (فایله ) ژێر دهکهوێ پشتگیری له بهرهی هاوالتیان‬
‫دهکا تا ئهوکاتهی توانیان دهست بهسهر ههموو ویالیهتهکهدا بگرن ‪ ،‬دواتر ئهم‬
‫سیاسهته نیشانهی الوازی میره چونکه حکومهته بههێزهکان رێگه به دابهش کردن‬
‫و نانهوهی ئاژاوه له نێو حزبهکان و دروست کردنی کێشه نادان له نیو ریزی‬
‫هاوالتیانیاندا ‪ ،‬ئهم کێشانه تهنها بۆ کاتی ئاشتی سودبهخشن چونکه بههۆیهوه‬
‫حکومهت دهتوانی حوکمی هاوالتیان بکا ‪ ،‬ههر کاتێکیش جهنگ دروست بوو ئهم‬
‫سیاسهتان بهزیان بۆیان دهگهرێتهوه ‪ ،‬ئهوکات پێویستیان به یهکریزی‬

‫‪209‬‬
‫وهاوههلوێستی ههیه تا بهرانبهر به دوژمن هێزیان ههب والواز نهبن بۆیه له‬
‫کاتهکانی شهردا ئهم سیاسهتانه دهبنه سیاسهتی ماوه بهسهرچوو‪.‬‬
‫ئهوکاتهی میرهکان بهسهر کێشهکاندا زاڵ دهبن خۆیان پێگهیان بهرز دهبێتهوه ‪،‬‬
‫دهتوانن ئۆپۆزسیۆن دهم کوت کهن ‪ ،‬بۆیه ئهو میرهی بههۆی جێماویهوه نهبوته‬
‫میر ‪ ،‬خاوهنی بهختێکی باشه ئهگهر دوژمنی بۆ دروست ب و شهریان لهگهڵدا‬
‫بکا‪ ،‬لهناویان دهبا ‪ ،‬بههۆیهوه دهگاته لوتکهی مهزنی و زال دهب بهسهر‬
‫دوژمنانی‪ ،‬گهلێک کهس ههن وا بیردهکهنهوه که دهب میر دهرفهتێک دروست‬
‫بکا تا شهرێک بنێتهوه و بهسهریاندا زاڵ ب بۆ ئهوهی شکۆمهندیی بهدهر کهوێ ‪،‬‬
‫دهبینین که ههندێک لهو میره تازانه پشتیان بهو کهسانه بهستوه که گومانی لێیان‬
‫ههبوه زیاتر لهوانهی له سهرهتای حوکمرانییدا متمانهیان پێی بهخشیوهو بۆی‬
‫دلسۆز بونه ‪ (،‬باندولفو بتروتشی) میری (سینه) یهکێک بوه لهوانهی ئهم رێگهی‬
‫بهکار هێناوه به پشت بهستن بهو کهسانهی لێیان به گومان بوه ‪ ،‬بهالم ناتوانین‬
‫زیاتر بچینه ناو ئهم لێکۆڵینهوهیه ‪ ،‬بۆیه من ههر ئهوهند هدهڵێم ‪:‬‬
‫ئهو پیاوانهی له سهرهتای حوکمرانیدا دوژمن و ناحهز بون بههۆی پێویستیان به‬
‫هاوکاریهکانی میر ههبوو تا پێگهی خۆیان قایم کهن ‪ ،‬ئهوان بۆ دهست گرتن‬
‫بهسهریانهوه ئاسان بون ‪ ،‬دواتر ئهوان له کارهکانیاندا رشت تر بون جۆش و‬
‫خرۆشیان بۆ کارهکانیان ههبوو تا ئهو وێنهیهی له هزر و مێشکی میردا ههیه‬
‫لهسهر ئهوان الکهوێ و وێنهیهکی نوێیان بۆ بکێشرێ که دلسۆزی ووهالیانه بۆ‬
‫میر بۆیه میر زیاتر سود لهم توێژه وهردهگرێ ‪ ،‬ئیتر ئهوان تهنها له بهرژهوهندی‬
‫میردا کار دهکهن ‪.‬‬
‫من باس له ویالیهتێک دهکهم که خهلکهکهی به نهێنی هاوکاری میریان کرد تا‬
‫ویالیهتهکهیان داگیرکا بزانه هۆکارهکهی چی بوو‪ ،‬ئهوان له خۆشهویستی پادشاوه‬
‫ئهم هاوکاریانهیان نهدهکرد‪ ،‬لهبهر حوکمه ستهمکاریهکهی کۆنیان ئهم هاوکاریهی‬
‫پادشا نوێیهیان کرد‪ ،‬دۆستایهتی لهگهل ئهم جۆره کهسانه ئاسان نیه چونکه ههمیشه‬
‫له داخوازی وداواکاری زیاترن ‪ ،‬به ئاسانی رازی نابن ‪ ،‬ئهزمونهکان وامان‬
‫پێدهڵێن که ئهو گهلهی پێشتر له میر رازی بونه ‪ ،‬ئهوان ئاسانترن بۆ میری نوێ‬
‫که دۆستایهتیان لهگهڵدا ببهست ‪ ،‬ئهگهر له سهرهتای حوکمیدا دوژمنیشی بوبن ‪،‬‬
‫ههروهها ئاسانتره له حوکمی گهلێک که له میرهکهیان نارازی بونهو گهلێکی به‬
‫ئازارو پر کێشه بونه ‪.‬‬
‫له دێر زهمانهوه هۆکاری دروست کردنی قهالکان له الیهن میرهکانهوه بۆ‬
‫پاراستنی سهر ومالیان و تۆقاندنی دوژمن و بهکارهێنانی وهکو پهناگه بوه ‪ ،‬من ئهم‬
‫‪210‬‬
‫رێگایهم پ باشه ‪ ،‬چونکه هی کۆنه بۆ ئهو سهردهم خۆپاراستنێکی باش بوه ‪،‬‬
‫لهگهڵ ئهمهشدا بینیمان که (نیکۆال فیتلی) دوو قهالی له شاری( سیته دی) کاستیلۆ‬
‫خهراپکرد ئهمهشی بۆ ئهوه بوو تا به ئاسانی بتوان دهست بهسهر ئهم شارهدا‬
‫بگرێ ‪ ،‬ههروهها کاتێک (جیدو بالدو دوق ئهریبینو ) له کۆشکی بورجیه‬
‫دهردهکرێ و دێتهوه والتهکهی سهرجهم قهالکان دهروخێن و دهڵ ‪:‬‬
‫( بهب ئهم قهالیانه دهکرێ باشتر بهرگری له والت بکرێ )‬
‫دواتر خهلکی (بنتیفولی) کاتێک دهگهرێنهوه پۆلۆنیا ههمان رێگهیان بهکار هێنا ‪،‬‬
‫ئهمهش ئهوهمان بۆ دهردهخا که دهکرێ قهالکان سودبهخش بن و دهکرێ زیان‬
‫بهخش بن کهواته به پێی کات وشوێن دهگۆردرێ ‪ ،‬بهلکو له کاتێکدا یا له شوێنێک‬
‫به سوده بهالم له شوێن و کاتێکی تردا زیان بهخشه ‪ ،‬ئهمهیه شێوهی پرسهکه ‪ :‬ئهو‬
‫میرهی له گهلهکهی دهترس زیاتر لهوهی له دوژمنی دهرهکی دهترس دهب قهالی‬
‫ههب یا دروستی کا ‪ ،‬بهالم ئهوهی زیاتر له دوژمن دهترس لهوهی له گهلهکهی ‪،‬‬
‫ئهوکهسه پێویستی پێی نیه ‪( ،‬بورجی میالنو) که (فرنسیسکۆ سفورزا) دروستی‬
‫کرد سهرئێشهی بۆ خانهوادهی سفورزا دروست کرد بههۆیهوه زۆرترین سامانیان‬
‫لهدهست دا ‪.‬‬
‫کهواب باشترین قهال ئهوهیه که له دڵی پیاواندا دروست کراوه به خۆشهویستی و‬
‫دلسۆزی ‪ ،‬ئهو میرهی خاوهنی قهالیه ئهگهر گهلێکی ستهم لێکراوی ههب ئهم میره‬
‫لهدهست گهلهکهی نهجاتی ناب ‪،‬ئێمه لهم سهردهمه نهمان زانیوه قهالکان سودیان‬
‫بۆ میرهکان ههبوب جگه له( کونتیسه دی فورلی) نهب لهکاتی مردنی ( ئهلکونت‬
‫جیروالمۆی) هاوسهری ‪ ،‬ئهوکات لهدهست گهله ستهملێکراوهکه رادهکاو پهنا بۆ‬
‫قهال دهبا تا ئهوکاتهی هاوکاریی له میالنۆوه پێدهگا و سامانهکهیان بۆ دهگێڕنهوه‪،‬‬
‫کات وساتهکان گونجاو نهبون تا هێزهکانی بێگانه بێن هاوکاری گهل بکهن له دژی‬
‫شاژن‪،‬دوای ئهوه ئیتر سودی قهالکان نهما کاتێک قهیسهری بورجیه هێرش دهبات‬
‫ئهوکات گهل دژی بوو لهگهل هێرشبهران هاوکاریان کرد ‪ ،‬بۆئهو باشتر وابوو که‬
‫بهر له هێرشی دوژمن و دوای هێرش لهگهل ئهو خهلکه دۆست ب ‪ ،‬ئهگهر‬
‫ئهمهی بکردبایه پێویستی به قهال نهدهبوو‪.‬‬
‫کورتهی وتهکان ئهوهیه بونی قهال و نهبونی وهکو یهکن ‪ ،‬بهالم لۆمهیی‬
‫لهوکهسهیه که دهڵی قهال له نهعرهتهی میللهتت دهپارێزێ‪.‬‬

‫‪211‬‬
 ‫یهکهی بیستهم‬
‫چۆن میر ناوبانگ دهردهکا ؟‬

‫هیچ شتێک بهقهدهر کاری مهزن وچاکه ناوبانگی میر بالو ناکاتهوه و ریزی بۆ‬
‫پهیدا ناکا و بههۆیهوه ببێته پیاوێکی تاک و ناسراو ‪ ،‬بۆ ئهم سهردهمهمان‬
‫کهسێکمان ههیه به ناوی( فردیناندو) که پادشای (ئهرگون) بوو ئێستاش پادشای‬
‫ئیسپانیایه ‪ ،‬دهکرێ میرنشینهکهی به نوێ ناو ببهین و پیای ههڵدهین ‪ ،‬چونکه ئهم‬
‫میرنشینه بوو میرێکی بچوکی بۆ مهزنترین میر بهرز کردهوهو پێگهی له والتی‬
‫نهسرانیهکان قایم کرد ‪ ،‬ئهگهر سهیرێکی کارهکانی بکهیت دهبینی که ههمویان‬
‫کاری زهبهالح و مهزنن ‪ ،‬تهنانهت ههندێکیان سنوری نهریتهکانیشیان بریوه ‪ ،‬له‬
‫سهرهتای حوکمرانییدا هێرش دهکاته سهر غهرناته ‪ ،‬ئهمه به سهرهتا و بنهمای‬
‫مولکهکانی دادهنرێ چونکه ئهم کارهی به دهمارێکی سارد ئهنجامدا ‪ ،‬بێئهوهی هیچ‬
‫ترسێکی لهوه ههب کهسێک دهست له کارهکانی وهردهدا‪ ،‬دواتر بارۆنهکانی‬
‫قشتالهی بهم کارهوه خهریک کرد‪ ،‬هیچ مهودای بیرکردنهوهی بۆ نههێشتنهوه جگه‬
‫له بیرکردنهوه لهم شهره نهب ‪ ،‬به خهیالیاندا نهدهچو کارێکی تر ئهنجام بدا ‪ ،‬بۆیه‬
‫هێزی زیاتری لهو خهلکه وهرگرت ‪ ،‬ناوبانگی له ناوبانگی ئهوان رهت کرد ‪ ،‬ب‬
‫ئهوهی ههستی پێبکهن ‪ ،‬توانیی به سامان وسهروهتی کهلیسهو ئهو خهلکه پێش‬
‫سوپا کهوێتهوه ‪ ،‬بناغهی هێز وناوبانگی بهو شهره وهرگرت ‪ ،‬جگه لهمه ویستی‬
‫به ناوی ئاین و له ژێرپهردهیهوه کارێکی مهزن ئهنجام بدا ‪ ،‬ئهوهبوو روی له‬
‫توندو تیژی ئاین کرد ‪ ،‬لهم روانگهیهوه ههرچی عهرهب ههبوو لهم والته دوای‬
‫ئهوهی دهستی بهسهر سامان وسهروهتهکانیانی داگرت دهری کردن ‪ ،‬له مێژوودا‬
‫هیچ کارێک بهقهدهر ئهم کاره سهیرو سهمهره تر نیه ‪ ،‬دواتر بۆ ههمان مهبهست‬
‫هێرشی کرده سهر ئهفریکا ‪ ،‬له گهڵ ئیتالیاو فرهنسا جهنگی ‪ ،‬بهردهوام بیری الی‬
‫کاری مهزن وزهبهالح بوو ‪ ،‬تا ئهنجامیان بدا‪ ،‬گهلهکهی لهم کارانهیدا سهریان‬
‫سورمابوو له چاوهروانی ئهنجامهکانیاندا بوون ‪ ،‬به هۆی ئهوهی کارهکانی یهک‬
‫لهدوای یهک بهیهکهوه بهسترابونهوه ئهو دهرفهته نهبوو له پێش گهلهکهی تا بیر له‬
‫ئهنجامهکان بکنهوه و دژی بوهستن‪.‬‬
‫ئهوهی بۆ میر به سود دهگهرێتهوه بهرێوه بردنی باشی کارو بارهکانی ناوهخۆی‬
‫بون ‪ ،‬دواتر له سهناتو( برناردو دی میالنو) دهگێرنهوه که یهکێک بوه له‬
‫هاوالتیانی ‪ ،‬ههرکاتهی کارێکی باشی ئهنجام داب یا کارێکی خهراپ ئهوا له‬
‫‪212‬‬
‫الیهن میرهوه سزاو پاداشتی دراوه ‪ ،‬ئهمه بوو که ئهو خهلکه باسیان له کارهکانی‬
‫میر دهکرد ‪.‬‬
‫سهرهرای ئهمانه ههمووی ‪ ،‬ئهرکی میر بوو که کاری وا بکا ناوو ناوبانگی باش‬
‫بۆ خۆی پهیدا بکا ‪ ،‬میر کاتێک کهسێکی بناسیایه که دۆستێکی راستگۆیه یا‬
‫دوژمنێکی ههمیشهییه ئهوکات ریزی ل دهنا ‪ ،‬چونکه پێی وابوو ئهم سیاسهته‬
‫باشتره لهوهی بێالیهن بوهوست ‪ ،‬چونکه ئهگهر دوو دراوس کردیانه شهر ‪ ،‬یا‬
‫سودی بۆتۆ دهب یا زیان ‪ ،‬له ههردوو حالهتدا باشتره بۆتۆ رای خۆت به رونی‬
‫رابگهیهنی و شهر دژی الیهک رابگهیهنی ‪ ،‬ئهگهر ئهمه نهکهیت دهبیته نێچیری‬
‫ئهو شهره و له دیدی سهرکهوتوش دهبیته کهسێکی شهرمهزارو رارا ‪ ،‬بهمهش‬
‫سهرکهوتن لهدهست دهدهیت ‪ ،‬چونکه کهس دۆستی رارای خۆش ناوێ ‪ ،‬له‬
‫تهنگاویهکانیش هاوکاریت ناکهن ‪ ،‬ژێرکهوتیش دلی خۆت بۆ ناکاتهوهو پێشوازیت‬
‫ل ناکا چونکه تۆ هاوکاریت نهکردوه‪ ،‬بهمه ههردوکیان لهدهست دهدهیت ‪،‬‬
‫(ئیتۆلی)‪ (،‬ئهنتیوکوس)ی نارده ئهفریکا بۆ راوهدونانی رۆمانهکان ‪ ،‬ئهمیش له‬
‫رێگهی گوتارخوێنهکان پهیامی بۆ( ئاخی )وخهلکهکهی نارد که دۆستانی رۆمان‬
‫بون ‪ ،‬ئامۆژگاریی کردن که بێالیهن بمێننهوه ‪ ،‬دواتر رۆمانهکان داوایان له‬
‫خهلکی ئاخی کرد شمشێرهکانیان بۆ بنێرن ‪ ،‬ئهم داواکاریه خرایه بهر دهمی‬
‫ئهنجومهنی ئاخیهکان بۆ گفتوگۆلهسهر کردن ‪ ،‬بالوێزهکانی (ئهنتیوکوس و‬
‫رۆمانهکان) کهوتنه دیادر ‪ ،‬بالوێزی رۆمانهکان ووتی‪:‬‬
‫( لهسهر ئهوهی که گوتراوه سودی بۆ ئێوه ههیه که لهم شهرهی ئێمه بهشداری‬
‫نهکهن و بێالیهن بوهستن‪ ،‬ئهمه زۆر دوره له راستی ‪ ،‬چونکه ئهگهر بێالیهن بمێنن‬
‫ئهوکات دهبنه نێچیر بۆ الیهنی سهرکهوتو)‬
‫بهردهوام ئهوه دهگوترێ که ئهگهر یهکێک دۆستت نهب داوای ل دهکهی بێالیهن‬
‫ب ‪ ،‬ههروهها دۆستت داوای ئهوهت ل دهکا که هاوکاریی بکهیت وببیته یاوهری ‪،‬‬
‫بۆیه میره الوازهکان له رادهربرین لهم جۆره کێشانه بێالیهن دهوهستن بۆ ئهوهی له‬
‫مهترسیهکانی جهنگ دور کهونهوه ‪ ،‬ئهمهش ههردهم دهبێته مایهی کاولکاریان ‪،‬‬
‫بهالم ئهگهر میر ئازایانه رای خۆی دهربری والیهنگری الیهنیکی کرد ‪ ،‬ئهگهر‬
‫ئهو الیهن سهرکهوت ئهوکات سودی بۆ ئهمیش دهبی ‪ ،‬ئهگهر له ژێر دلۆڤانی‬
‫ئهویش دابوو بهالم مهترسیی بۆ نابی ‪ ،‬چونکه دۆستایهتی بهرتهقای ئهوه‬
‫دهمێنێتهوه که سود به دۆستانی بگهیهن ‪ ،‬تا ئێستا ب وهفایی و سوک وچروکی‬
‫نهگهیشتۆته ئهو ئاستهی سهرکهوتو بهب هۆ له دۆستهکانی ههلگهرێتهوه ‪ ،‬تهنانهت‬

‫‪213‬‬
‫ئهگهر لهم جهنگهیدا سهرکهوتنیشی بهدهست نههێنا بهالم وهکو وهفادارێک بۆ‬
‫پاراستنت دهمێنێتهوه ‪.‬‬
‫له حالهتی دوهمیشدا که ئهنجامهکانی جهنگ له نێوان ههردوو الیهن یهکسان‬
‫دهب ‪ ،‬دیسان بۆ تۆ الیهنگری الیهک بیت باشتره‪ ،‬چونکه به هاوکاریهکانت تۆ‬
‫ههوڵ دهدهیت الیهنێک تێکبشکێنی ‪ ،‬ئهگهر ئهو الیهنه سهرکهوت ئهوا کهوته ژێر‬
‫دلۆڤانی تۆوه ‪ ،‬له کاتێکا ئهستهمه ئهگهر تۆ هاوکاریی بکهیت وسهرنهکهوێ ‪،‬لێره‬
‫دهمهوێ ئهوه بلێم که میر نابی هاوکاری الیهنێک بکا که له خۆی بههێز تره تا‬
‫کهسانی تر ئازار بدا تهنها له حالهته زهرورهکاندا نهب ‪ ،‬چونکه ئهگهر ئهو الیهنه‬
‫بههێزه سهرکهوت ئهوا تۆ دهکهویته ژێر دلۆڤانی ئهو ‪ ،‬ئهرکی میرهکان ئهوهیه‬
‫ههموو ههولهکانیان بخهنه گهر تا خۆیان له دلۆڤانی میرهکانی تر بپارێزن و‬
‫نهکهونه ژێر دلۆڤانی ومیهرهبانی هیچ کهسێک‪.‬‬
‫خهلکی بوندقیه له دژی میالنو‪ ،‬لهگهڵ فرهنسا یهکیان گرت ‪ ،‬ههرچهنده له‬
‫توانایاندا بوو لهم رێککهوتنه دورکهونهوه که ئهنجامهکهی به له ناوچونی ئهوان‬
‫تهواو بوو ‪ ،‬بهالم ئهگهر خۆ دورخستنهوه لهم رێککهوتنه کارێکی ئهستهم بوایه‬
‫وهکو حالهتی فلۆرهنسا ‪ ،‬ئهوکات پاپا و پادشای ئیسپانیا نهیاندهتوانی هێرش بهرنه‬
‫سهر والتی لومباردیا بۆیه میر ناچار دهب لهگهل الیهنێک وهکو ئهوهی له سهرهوه‬
‫باسمان کردوه یهکبگرێ ‪ ،‬داوا مهکهن که حکومهتهکان وا بیر بکهنهوه‬
‫پاشهرۆژیان ئاشتی و ئارامی دهب ‪ ،‬بهلکو مهزندهی ههموو مهترسیهکان بکهن و‬
‫ههموو ئهگهرهکان بخهنه سهر مێز چونکه سروشتی کارهکان ئاوههایه ههردهم‬
‫ناتوانن خۆیان له سهرجهم مهترسیهکان دور خهنهوه ‪ ،‬بهالم ههرچۆنێکی ب‬
‫ووشیاری وئاگاداری توانای جیاکردنهوهو جیاوازیهکان زیاد دهکا ‪.‬بههۆیهوه‬
‫کهمترین مهترسی و زیانهکان ههلدهبژێرێ ‪ ،‬ههروهها دهب میر به روخسارێکی‬
‫بهتوانا وبههرهدار خۆی نیشان بدا ‪ ،‬ئهمهش بهوه دهکرێ ریز له هونهرمهنده‬
‫بههرهداران بگرێ و هانی بازرگانی وپیشهسازی و پرۆژه زهبهالحهکان بدا ‪ ،‬ناب‬
‫بازرگان لهوه بترس ئهگهر سامان و سهروهتهکهی زیادیان کرد روبهروی تاالن‬
‫بکرێ و دهستی بهسهردا بگیرێ ئهم مهترسیانه ناب الی کهسی بازرگان‬
‫وپیشهسازکار دروست بن ‪ ،‬ههروهها پیشهسازکار ناب له زۆری بهرههمهێنان‬
‫بترس لهوهی باجی زۆری ل وهردهگیرێ که بههۆیهوه ئاستی بهرههمهکانی‬
‫دادهبهزن ‪ ،‬ئهرکی میره هاوکاری بازرگان وپیشهسازکاران بکا له سهالمهتی‬
‫خۆیان و بهرههمهکانیان دڵنیایان بکاتهوه مهترسیهکانیان ل برهوێنتهوهو پاداشتی‬
‫کاره چاکهکانیان بدا ‪ ،‬ئهمه بۆ ئهوهی کێبهرک له نێوان بهرههمکارهکان دروستب‬
‫‪214‬‬
‫وبههۆیهوه ئاستی نیشتمان له نێو مهحافلی دوهلی وله روی ئابوریهوه بهرز بێتهوه‬
‫‪ ،‬ههروهها ئهرکی میره هاوالتیانی له چوار وهرزی ساڵ به بۆنهو جهژنه‬
‫نیشتمانیهکانهوه خهریک بکا و تێکهاڵوی لهگهڵ سهرجهم چین وتوێژه پیشهیی‬
‫وئهتهنیهکان بکا‪.‬‬

‫یهکهی بیست و یهکهم‬

‫وهزیرو نهێنی پاراستن‬

‫دهست نیشان کردنی وهزیرهکانی میر کارێکی قورسه‪ ،‬یا دهب وهزیرهکان بۆ‬
‫کارهکانیان دلسۆز بن یا به پێچهوانهوه ‪ ،‬یهکهم حوکمدانی هاوالتی لهسهر ئهقلیهتی‬
‫میر ئهو دهست نیشان کردنهی وهزیرهکانه ‪ ،‬پێکهاتهو کهسایهتیهکانی دهورو بهری‬
‫میر کهسایهتی وئهقلیهتی میر دهردهخا ‪.‬‬

‫ئهگهر ئهو کهسانه کهسانی زیرهک وپاک و بهتوانا بون ئهوا شارهزایی و لێزانی‬
‫میر دهردهکهوێ ‪ ،‬ئهگهر به پێچهوانهش بون ئهوا حوکمهکه به دژی ئهو دهب ‪،‬‬
‫چونکه یهکهم ههله له بژاردهی کهسانی خهراپدا دهردهکهوێ ‪ ،‬مرۆڤ بهوهی‬
‫نهدهزانی که (ئهنتونیو دی فنافرۆ)ی وهزیری (باندلفو بتریچی)ی میری (سینه )‬
‫ب ئهوهی ستایشی میر بکا ئهوهنده وهزیرێکی چاکه که میر دهست نیشانی کردوه‪.‬‬
‫لهم روهوه س جۆره ئهقلیهتی میر ههن‪:‬‬

‫یهکهم‪ /‬ئهقلێک ب هاوکاری دهرهکی زانیاری وشارهزایی پهیدا دهکا ‪.‬‬

‫دووهم‪ /‬ئهقلێک ئهوکاته لێی تێدهگا که هاوشیوهی دهبین ‪.‬‬
‫سێیهم‪ /‬ئهقلێک نه راستهوخۆ لێی تێدهگا نه بههۆی الیهنێکی ترهوه‪.‬‬
‫‪215‬‬
 ‫ئهقلی یهکهم بهرزترین ئهقله‪ ،‬دووهمیشیان باشه‪ ،‬سێیهمیان ههردهم ب سوده ‪.‬‬
‫ئهگهر (بوندولفو) له ئهقلی یهکهم نهبوایه‪ ،‬ب گومان له ئهقلی دوهم بوو‪ ،‬تا مرۆڤ‬
‫بتوان باشتر کارهکان له یهک جیا بکاتهوه و پۆلینیان بکا ئهوهنده ئهقلیهتی ئهو‬
‫وهزیره له ئهقله باشهکان دهب ‪ ،‬ئهوهنده راو بۆچونی خهراپ و باش له کارهکانی‬
‫وهزیردا چاکسازیی له یهکمیان کرد و وازیشی له دووهمیان هێنا ‪.‬‬
‫وهزیر هیچ هۆکارێک بۆ چهواشهکاری نادۆزێتهوه بۆیه ناچاره چاکه بکا ‪،‬‬
‫بۆئهوهی میر نهێنیهکانی وهزی بزان رێگایهکی ئاسانی ههیه ‪ ،‬ئهگهر وهزیر‬
‫بایهخ به خۆی دا زیاتر له بایهخ دان به میر ئهوه کارهکانی له بهرژهوهندی خۆیدا‬
‫دهبن نهک بهرژهوهندی میر ‪ ،‬ئهم جۆره وهزیرانه کهلکی وهزیریان نیه ‪ ،‬یا ههر‬
‫نهب ‪،‬ناب گرهوی لهسهر بکهیت ‪ ،‬چونکه ئهو کهسهی ئهرکی بهرێوه بردنی‬
‫کاروباری دهولهتی بهدهسته ناب له بهرژهوهندیهکانی خۆی کار بکا وتهنها تیه‬
‫چاوێکی له دهولهت ب ‪ ،‬بهلکو دهب به بهردهوام له بهرژهوهندی میردا ب ‪ ،‬له‬
‫ههمان کاتدا میریش دهب چاوی له بهرژهوهندیهکانی وهزیر ههب تا به ئهمانهت و‬
‫دلسۆزیهوه کارهکانی ئهنجام بدا ‪ ،‬دهب ناوه ناوه پاداشت و خهالتی بکا ‪ ،‬ئهرکی‬
‫بهرپرسیارێتی مهزنی بخاته ئهستۆ تا ههست به متمانه بکا ‪ ،‬له روی بهرژهوهندی‬
‫وخهالتکردندا ناب بۆ وهزیرهکان میر قهرس و رهزیل ب تا ئهوان چاویان له‬
‫سامان و بهرپرسیارێتی ئهوانی تر نهب و له ههموو حالهتهکاندا بهرگری له میر‬
‫بکهن و له ههلگهرانهوهو کودهتا خۆیان به دور بگرن ‪ ،‬ناب وهزیر هیچ کارێکی‬
‫تری حکومی ب پرس و هاوکاری میر له ئهستۆ بگرێ ‪ ،‬ئهگهر پهیوهندیهکانی‬
‫میر و وهزیرهکانیان بهم شێوهیه بون ئهوکات ههردوکیان دهتوانن گرهو لهسهر‬
‫ئهویتر بکهن و پشت به یهکرت ببهستن و لهیهکتر دڵنیا بن ‪ ،‬ئهگهر ئهم پهیوهندی و‬
‫دۆستایهتیه الر بون ئهوکات ئهنجامهکان به نادڵی ههموو الیهک دهبن ‪.‬‬

‫‪216‬‬
 ‫یهکهی بیست ودووهم‬
‫پهراوێز خستنی ماستاوچیهکان‬

‫دهورو بهری پادشاکان پریهتی له ماستاوچی ‪ ،‬چونکه مرۆڤ خۆی خۆش دهوێ‬
‫بۆیه لهو کارانهی پهیوهندیی به خۆیهوه ههیه ‪ ،‬فێل له خۆی دهکا ‪،‬چونکه ناتوان‬
‫خۆی له پهتای ماستاوچیایهتی دور بگرێ ‪ ،‬ئهگهر ههولی ئهوه بدا دهبێته کهسێکی‬
‫رهزا قورس ‪ ،‬بۆ خۆ دورخستنهوه لهو جۆره کهسانه تهنها یهک رێگا ههیه ‪ ،‬ئهو‬
‫خهلکه تێبگهیهندرێ که هیچ خهراپیهک بۆ تۆ نیه ئهگهر به راشکاوانه‬
‫راستیهکانت پ بگوترێ ‪ ،‬ئهگهر ههموو کهسێک توانیی راستیهکان به روتدا بلێن‬
‫ئهوکات ریزی خۆیان لهدهست دهدهن ‪ ،‬چونکه میر رێگهی تری ههیه بۆ گهیشتن‬
‫به راستیهکان ‪ ،‬ئهویش لهخۆ ئاالندنی چهند کهسێکی ئاقلمهند تا له رێگهی ئهوانهوه‬
‫له رهوشهکان بگاو پرس و راوێژیان پ بکا ‪ ،‬ئهو جۆره کهسانهش لهوانه بن که‬
‫راستگۆۆ جێی متمانه بن ‪ ،‬دوای گوێ گرتن له راو بۆچونهکانیان و وهالمی‬
‫پرسیارهکانیان‪ ،‬گوێ له ههموو بۆچونهکانیان بگرێ بهالم به گوێرهی‬
‫ههلسهنگاندنهکانی خۆی رهفتار بکا ‪ ،‬وایان تێبگهیهن که له گوتهکانیان گهیشتوهو‬
‫ووتنی راستیهکانیان بۆ ئهو پر سود بون ‪ ،‬ههروهها بیانگهیهنێته ئهو بروایهی که‬
‫تا ئهوان لهسهر ئهم راستگۆییه بمێننهوه الی ئهو جێی متمانه و بروان ‪،‬ئهمهو‬
‫جگه لهم کهسانه رێگه به کهسێکی تر نهدات ‪ ،‬دوای بیرکردنهوه له کارو‬
‫کاردانهوهکانی بهردهوام ب ‪ ،‬وا نیشان بدا که ووتنی راستیهکان بۆ ئهو پر سود‬
‫بون ‪ ،‬رێگه بهو راوێژکارانه نهدا جگه لهوهی ئهو بۆی دارێژراوه ‪ ،‬من لهم‬
‫روهوه نمونهیهک دههێنمهوه ‪:‬‬
‫دهگێرنهوه (بریه لۆقه )یهکێک بوه له یاوهرانی (ماکسمیلیانی ) ئیمپراتۆری ئێستا‬
‫‪ ،‬دهڵێن ئهو ئیمپراتۆره هیچ کاتێک راوێژی به که س نهدهکرد ‪ ،‬لهگهڵ ئهوهشدا‬
‫نهیدهتوانی هیچ کارێک به پشت بهستن به فکری خۆی ئهنجام بدا ‪،‬چونکه‬
‫راوێژکاری نهبوو ‪ ،‬چونکه ئهو ئیمپراتۆره نهێنی پارێز بوو کهس له کارهکانی به‬
‫ئاگا نهبوو راو پرسی به کهس نهدهکرد بۆیه کهس له کار و نیازهکانی نهدهگهیشت‬
‫‪ ،‬ههرکاتهی کارێکی ئهنجام بدابایه دهبوه دهنگ و دۆل و ههرای دهنایهوه ‪،‬‬
‫کۆمهڵێک کهس لێی قیت دهبونهوهو نارهزاییان دهردهبری ‪ ،‬دهبونه تهگهره لهبهر‬
‫دهم ئهنجام دانی کارهکهی ‪ ،‬ئهمهش دهبوه مایهی ئهوه ‪ ،‬ئهوکار وبهرنامهی دوێنی‬
‫دایرشتوه ئهمرۆ لێی ههلوهشێتهوه ‪ ،‬کهس له نیازهکانی به ئاگا نهبوو ههروهها‬
‫‪217‬‬
‫کهس گرهوی لهسهر پهیمانهکانی ئهو نهدهکرد ‪ ،‬میر ههردهم پێویستیی به مشوهرهو‬
‫پرس ورا ههیه بهتایبهت ئهوکاتانهی ئهو مهبهستیهتی نهک ئهوکاتانهی خهلک‬
‫مهبهستیهتی ‪ ،‬ناب مشوهرهی کهسێک قهبولکا که خۆی داوای لێی نهکردوه ‪ ،‬دهب‬
‫زۆر بپرس و باش گوێبگرێ ‪ ،‬سینگ فراوان ب بهرانبهر بهو کهسانهی زوو‬
‫ههڵدهچن و توره دهبن ‪ ،‬دهب لهوه توره ب ئهگهر کهسێک ئاگاداریی لهسهر ئهو‬
‫کهسانه پێدا که له دهوری خۆیهتی ‪ ،‬ئهگهر میر کهسێکی ئاقل وژیر نهب نازان‬
‫چۆن سود له ئامۆژگاری و زانیاریهکانی دهوروبهر وهرگرێ ‪ ،‬دهب لهو مشوهرانه‬
‫بهئاگا ب و سودیان ل وهرگرێ چونکه دهب ئهوه بزان ئهوانهی بهم کاره‬
‫ههڵدهستن دورنیه چاویان له شوێنهکهی ب ‪.‬‬
‫میری ب ئاقلیش ئهوکهسهیه که پرس به زۆر کهس دهکاو له ئهنجامی ئهو‬
‫زۆری راو بۆچونانه ناتوانی رایهکی راست بۆ خۆی ههڵبژێرێ له ئهنجام به‬
‫ههلهدا دهچ ‪ ،‬چونکه ههموو ئهو کهسانهی پرسیان پ دهکرێ ههر یهکهی له‬
‫بهرژهوهندیهکانی خۆیهوه وهالمهکان دهداتهوه ‪ ،‬ئیتر میر لهم نێوهنده ناتوانی رێگه‬
‫گونجاوهکه ههڵبژێرێ ‪.‬‬
‫ئهمهش حالهتێکی ههمیشهییه ‪ ،‬ئهگهر کهسانێک ناچار نهبن دلسۆزت بن ‪،‬‬
‫چهواشهت دهکهن وسهرلێشێواوت دهکهن ‪ ،‬ئهمهش ئهوه دهگهیهن که ئهو پرس و‬
‫رایه باشانه سهر به ههر سهرچاوهیهک بن دهب میر به ئاگا ب لێیان ‪ ،‬سهرچاوهی‬
‫ههرهشهو ئاگادارکردنهوهکانی میر له کاره بهشهکانهوه نیه ‪.‬‬

‫‪218‬‬
 ‫یهکهی بیست و سێیهم‬
‫میره ئیتالیهکان بۆ پیرنشینهکانی خۆیان لهدهستدا ؟‬

‫ئهو بنهماو رێنمایانهی له بهشهکانی پێشو باسمان کردن ئهگهر میری تازه‬
‫رهچاویان بکاو جێبهجێیان بکا ‪ ،‬پێگهی بههێز دهب وهکو میره کۆنهکه دهمێنێتهوه‬
‫‪ ،‬چونکه میری تازه له میری کۆن زیاتر دهکهوێته ژێر چاودیری وله کارهکانی‬
‫دهکۆڵدرێتهوهو بهچاوێکی ههڵسهنگاندن سهیر دهکرێ ‪ ،‬ئهگهر خهلک بۆی‬
‫دهرکهوت که کارهکانی روو له چاکهن ئهوکات له میره کۆنهکه خۆشهویستتر دهب‬
‫‪ ،‬زیاتر له میره کۆنهکه بۆی دلسۆز دهبن و گوێرایهلی دهبن ‪ ،‬ئهمه چونکه ئهو‬
‫خهلکه حالی حازریان لهبهر چاوه زیاتر له رابردوو ‪ ،‬ئهگهر ئهمرۆ حال و‬
‫گوزهرانیان باش بوو ئهوا نههامهتیهکانی دوێن له بیر دهکهن و بهرگری له‬
‫میرهکهیان دهکهن تا بتوانن ‪ ،‬چونکه ئهم میرهیان هیچ کهم وکوریهکی نیه ئهوا له‬
‫جیات ریز وستایشێک دوانی پ دهبهخشن ‪ ،‬ئهگهر میره کۆنهکهش بارو دۆخی‬
‫ژیانی ئهوانی کردبێته دۆزهخ ئهوا له جیات یهک شهرمهزاری دوانی پ‬
‫دهبهخشن‪.‬‬
‫ئهگهر سهیرێکی بارو دۆخی ئهو پادشایانه بکهین که پادشانشینهکانیان لهدهست‬
‫داوه به نمونه وهکو ‪ :‬پادشای ناپۆلی ‪ ،‬و دۆق میالنو و هیتریش‪ ،‬ئهوا یهکهم‬
‫کهموکوریان له سوپاکهیانهوه بوه ‪ ،‬ئهمهش ئهوهیه که پێشتر باسمان کرد ‪ ،‬دواتر‬
‫گهلهکانیان لێیان رازی نهبونه ‪ ،‬یا ئهشرافهکانیان لهگهڵیاندا نهبونه ‪ ،‬بهب یهکێک‬
‫لهم س هۆکارانه پادشا تهختی پادشایهتی لهدهست نادات ئهگهر سوپاکهی له‬
‫مهیدان ئاماده نهب بۆ پاراستنی ‪.‬‬
‫فیلیپ ی مهکهدۆنی واته باوکی ئهسکهندهر مهکهدۆنی‪ ،‬ئهو بوو( تیتس کونتیس)‬
‫ی تێکشکاند ولهناوی برد ‪ ،‬هیچ کاتێک پادشایهکی نهبوه بهۆی هێرشی کرانه‬
‫سهری لهبهر پادشای روماو ئهغریق پارابێتهوه ‪ .‬بهلکوو شهرکهربووه ‪ ،‬له‬
‫سیاسهت کردن لهگهڵ گهڵدا شارهزا بوو ‪ ،‬له ئهشرافهکانیش دڵنیا بوو بۆیه به‬
‫چاکی جهنگی و توانیی بهردهوامی بهو جهنگانه بدات که ماوهی چهندین سال‬
‫لهگهڵ رۆما بهردهوام بوو ‪ ،‬ههرچهنده له کۆتاییا چهند ناوچهو ههرێمیکی لهدهست‬
‫دان بهالم مولکهکانی خۆی گرتنهوه ‪.‬‬

‫‪219‬‬
‫بۆیه ناب ئهو میرانهی دهسهالتهکانیان له پادشانشینهکان لهدهست داون لۆمهیی له‬
‫رۆژگار بکهن ‪ ،‬بهلکوو دهب گلهیی له بێباکی وسستی خۆیان بکهن چونکه‬
‫له کاتهکانی ئاشتیدا دۆخهکان بگۆرن به شێوهیهک که له‬ ‫نهیانتوانی‬
‫بهرژهوهندیهکانیاندا ب ‪ ،‬وهکو ئهو کهشتیهوانهی که له کاتهکانی ساماڵ دا حساب‬
‫بۆ گهردهلوله ناکهن ‪ ،‬کاتێکیش کارهساتهکان دێنه پێشیان بیر له هیچ بهرگریهک‬
‫ناکهن جگه له راکردن وخۆ دهرباز کردن نهب ‪،‬ئهوان وا بیر دهکهنهوه که گهل‬
‫تۆله له داگیرکهر دهسێنیتهوهو له والتیان وهدهر دهن و ئهوان دهگێرێتهوه سهر‬
‫دهسهالت ‪ ،‬گومانی تیا نیه ئهم رێگاچارهیه رێگایهکی باشه ئهگهر رێگای تر‬
‫نهگرێته بهر ‪ ،‬بهالم ههلهیه ئهگهر له چاوهروانی ئهم رێگا چارهیهدا بیت و‬
‫رێگاکانی تر پشتگوێ بخهیت ‪ ،‬چوکه کارێکی گهوجهییه مرۆڤ حهزبکات‬
‫بکهوێ بههیوای ئهوهی کهسانی تر پێیان ناخۆشه و زوو ههل دهسێننهوه ‪،‬‬
‫ههلساندنهوهی سهرپ بۆی ههیه بب و بۆشی ههیه نهب ‪ ،‬چونکه چاوهروانی‬
‫کردنی ئهم جۆره بهرگریانه نیشانهی ترسنۆکییه ‪ ،‬ناب گرهوی لهسهر بکرێ ‪،‬‬
‫کهواب هیچ جۆره بهرگریهک سودی نیه تهنها ئهوهی به دهستی خۆت نهب ‪.‬‬

‫‪220‬‬
 ‫یهکهی بیست و چوارهم‬
‫بهخت و مرۆڤ‬

‫دهزانم که گهلێک کهس وای دهبینن ئهو روداوانهی له دونیا روو دهدهن‬
‫پهیوهستن به بهخت و لهسهر ئیرادهی خوا وهستاون ‪ ،‬به شێوهیهک مرۆڤ ئهگهر‬
‫ههرچهندهی به تواناب ناتوان ئاراستهی ئهم روداوانه بگۆرێ ‪ ،‬کارێکی‬
‫گێرهشێوێنیه ئهگهر ههوڵ بدهیت خۆت لهم رووداوانه بپارێزی که روونهدهن ‪،‬‬
‫کهواب باشترین شت ئهوهیه وازیان لێبێنی چۆنی روو دهدهن با رووبدهن ‪ ،‬ئهم‬
‫بۆچونه له گوێی خهلک دهزرینگێتهوه کاتێک خۆیان بینیان ئهو روداوانهی رویان‬
‫دان که له مهزندهی کهسدا نهبون چۆن هاتن و چۆن رویاندا‪.‬‬
‫منیش ئهگهر بیرم له ههندێک رووداو کردهوه دهبینن که منیش بهالی ههمان راو‬
‫بۆچوندا چوم ‪ ،‬لهگهڵ ئهمهشدا ناب مۆمی ئیرادهمان کز ب و خۆمان رادهستی‬
‫ئهو بۆچونانه بکهین بهالم من بروام وایه که بهخت رۆلی له ‪ %11‬ی روداوهکان‬
‫دهبین لهم دونیایه ‪ ،‬نیوهکهی تر بۆ ئێمه جێدههێل ‪ ،‬یا کهمتریش که خۆمان رۆلی‬
‫تیا ببینین ‪ ،‬من بهخت به روبار ده شوبهێنم ‪ ،‬ئهگهر ههلسا دۆلهکان هار دهبن و‬
‫ژێرئاو دهکهون ودرهختهکان له رهگ وریشه ههلدهکهندرێن و مالهکان دهروخێن ‪،‬‬
‫ههموو کهسێک له ترسی ئهم الفاوه رادهکان ‪ ،‬هیچ شتێکیش لهبهردهم ئهم لێشاوه‬
‫پارێزبهندیی نیه ‪ ،‬ئهگهر ئهم روباره داهاتهوهو ئارام بۆوه ئهوکات خهلکهکه‬
‫دهتوان خۆیان له کارهساتی لێشاوهکه بپارێزن ‪ ،‬ئهوکات پرد و بهنداو دروست‬
‫دهکهن ‪ ،‬ئهگهر ئهمجارهشیان الفاوهکه ههلسایهوه ‪ ،‬ئهوکات یا به سودی ههندێک‬
‫کهس تهواو دهب یا ئهنجامهکهی خهراپ دهب ‪ ،‬ئهمه حال و رهوشی بهخته ئهگهر‬
‫ههلسا هیچ شتێک بهری ل ناگرێ و ناتوان رێگریی ل بکا ‪ ،‬ئهو کارهساتهی‬
‫روو دهدا کهس ناتوان پێشی لێبگرێ ورێگریی بکا ‪ ،‬ئهگهر سهیرێکی ئیتالیا‬
‫بکهین که مهیدانی روداوهکانی بهخت بوو ‪ ،‬دهبینین هیچ رێگریهکی بۆ نهبوو ‪ ،‬نه‬
‫بهنداو نه پرد ‪ ،‬ئهگهر وهکو فرهنسا و ئهلمانیا وئیسپانیا پارێزرابا ئهوکات توشی‬
‫ئهو کارهساتانه نهدهبوو که رویاندا ‪ ،‬خۆی رادهستی بهخت نهدهکر‪ ،‬ئهگهر ئهمه‬
‫رویدابا رێگری ههبوایه ئهوهی رویدا له کارهسات روو نهدهدرا‪ ،‬ئهمهنده بهسه که‬
‫دهبینین بهخت چهند یاوهری روداوهکانه ‪.‬‬
‫ئهگهر باسهکهمان لهسهر کهسهکان کورت کردهوه دهبینین که میر ههیه رۆژێک‬
‫کهیف خۆش ورۆژێک دڵتهنگ‪ ،‬ب ئهوهی بههۆی کارهساتهکانهوه هیچ له‬
‫رهفتارهکانی خۆی گۆریب ‪ ،‬من وای دهبینم که ئهمه هۆکارهکهی ئهوهیه که باسمان‬
‫‪221‬‬
‫کرد واته بهخت رۆلی تیا بینیوه ‪ ،‬ئهو میرهی خۆی و کارهکانی رادهستی بهخت‬
‫دهکا ‪ ،‬ئهو بهخته توشی ههالکهت و نههامهتیی دهکا ‪ ،‬دیسان دلخۆشی ودلتهنگی‬
‫میر پهیوهسته بهو سهردهمهی تیایدا دهژی وبهو رۆژگارهی تیایدایه ‪ ،‬له‬
‫بهرژهوهندیی دابوه یا دژی ‪ ،‬پیاوان بهههر شێوهیهک ب ههولی گهیشتن به سامان‬
‫و پێگهی بهرز دهدهن ‪ ،‬ههندێکیان بۆ ئهم مهبهسته به پهلهن ههندێکیشیان به‬
‫هێواشی دهیکهن ‪ ،‬ههندێکیان به توندی وههندێکیان به نیانی ‪ ،‬ههندێکیان به‬
‫خۆشی وههندێکیان به تورهیی وتوندو تیژی ‪ ،‬بهلکو ههمویان دهگهن به‬
‫مهرامهکانیان یا نایگهن پێی ‪ ،‬ئهم گهیشتنهش له ئهنجامی وشیاری وخۆ ئامادهکردن‬
‫بۆ گشت ئهگهرهکان دهب یان ناب ئهمهش هۆکارهکهی بۆ کات وسهردهم‬
‫دهگهرێتهوه بهلکو بهخت لهم بواره رۆلی باشی دهب له گهیشتن به مهرامهکان ‪،‬‬
‫ئهگهر ئهو گهیشتن به مهرامهی له ئهنجامی ووشیاری میرهوه جارێکیان سودی‬
‫ههبوو پێی گهیشت جارێکی تر بهلکو بهختهکه دهگۆردرێ و پێی ناگا واته ب سود‬
‫دهب ‪ ،‬ب ئهوهی هیچ له رهفتارو شێوازهکانی کاری بگۆرێ کهچی شکست‬
‫دههێن ‪ ،‬پیاوهکان ناتوانن بههۆی داب ونهریت یا بههۆی ئارهزوهکانیان رهفتاریان‬
‫بگۆرن ‪ ،‬بۆیه ئهگهر ههر کاتێک پێویستی به وشیاربون ههبوو ئهوا روبهروی‬
‫شکست دهبیتهوه ‪ ،‬چونکه ئهگهر وا پێویستکرا مرۆڤ رهوشتهکانی بگۆرێ‬
‫ئهوکات ئهیهاوار ئهگهر بهختهکهی گۆرا چی بهسهر دێ ‪.‬‬
‫پاپا یولیوس زۆر رشت بوو ‪ ،‬بههۆی گونجانی بارو دۆخهکانی له کارهکاندا‬
‫سهرکهوتو بو ‪ ،‬سهیری ژیانی (جیوفانی بنتیفولی) بکه له ئهوکاتهی جهنگی یهکهم‬
‫لهسهر پۆلۆنیا رادهگهیهن ‪ ،‬ئهوکات خهلکی بوندقیه لهو جهنگه رازی نهبون ‪،‬‬
‫بۆیه فرهنسا و ئیسپانیا دژی وهستانهوه ‪ ،‬بهالم لهگهڵ ئهوهشدا پاپا گوێی پێنهداو به‬
‫تهنیا ئاگرهکهی ههلگیرساند‪.‬‬
‫ئهم کاره رهنگدانهوهی له ئیسپانیا و بوندقیه بهدی دهکرا ‪ ،‬له یهکهمیان له ترسا ‪،‬‬
‫له دوهمیشیان بههۆی ئارهزوهکانی له دهست گرتن بهسهر پادشانشینی ناپۆلیهوه ‪،‬‬
‫دواتر فرهنسا ویستی ئهمه به واژوی خهلکی بوندقیهو رهزامهندی پاپا ئهنجام بدا ‪،‬‬
‫بۆیه نهیتوانی پاپا له خزمهتهکانی سهربازهکانی بێبهش بکا ‪ ،‬بهم شێوهیه پاپا توانیی‬
‫بهم رشتی و گهرمیهی کارێک ئهنجام بدا که پاپاکانی پێشتری نهیانتوانی بوو‬
‫ئهنجامی بدهن ‪ ،‬چونکه ئهگهر له چاوهروانی ئهوهدا بن که کارهکان بهر له‬
‫جوله پێکردنیان له رۆما تهواو بن ههروهک پاپاکانی تر دهیانکرد ئهوکات ئهمهی‬
‫کرا نهدهبوو ‪ ،‬چونکه پادشای فرهنسا لهوه گیری نهدهخوارد که ههزار بیانو‬
‫بێنێتهوه ‪ ،‬ههروهک ئهوانی تر که دلی پاپایان به ههزاران مهترسی پر دهکر ‪ ،‬من‬
‫‪222‬‬
‫کارهکانی تری که ههمویان سهرکهوتن بون بۆ کورتی تهمهنی دهگێرمهوه‪ ،‬چونکه‬
‫ئهگهر له ژیان بمابایهوهو لهو ههموو مهترسیانه به ئاگا بوایهو چاوی ههموو‬
‫شتێکی بهدی بکردبایه پێم وایه ئهو سهرکهوتنانهی بهدی نهدههێنا ‪ ،‬چونکه‬
‫نهیدهتوانی شێوازی کارهکانی بگۆرێ ‪ ،‬دهرکهوت که بهخت دهگۆردرێ شێواز‬
‫ورهفتارهکانی مرۆڤ ناگۆردرێن‪ ،‬ئهوان بههۆی سهرکهوتنی بهختهکانیان‬
‫سهردهکهون ‪ ،‬ئهگهر پێچهوانهی بهختهکانیان جوالنهوه ئهوا ژێردهکهون ‪ ،‬بهالم‬
‫من پێم وایه ورهو سۆزی مرۆڤ له ووشیاری وبهئاگابون و بینین باشتره بۆ‬
‫سهرکهوتن ‪ ،‬چونکه بهخت مێینهیه ئهوکهسه بهسهریدا زاڵ دهب که بههۆی‬
‫هێزهوه شکستی پێبهێن و ژێری بخا ‪،‬دیاره خۆیشی ههمیشه رادهستی کهسانی‬
‫بههێز دهکا ‪ ،‬لهگهل ئهو کهسانهدا دۆست نیه که رارا و له کارهکانیان سستن‪ ،‬دیاره‬
‫وهکو ههموو مێینهیهک ئاشقی گهنجهکانن چونکه ئهوان کهمتر بهئاگا و وشیارن له‬
‫کارهکانیان و له پیرهکان بههێزتر وبه جورئهتتر وبه توانا ترن ‪.‬‬

‫‪223‬‬
 ‫یهکهی بیست و پێنجهم‬
‫رزگارکردنی ئیتالیا له دهستی بهربهره بێگانهکان‬

‫دوای ئهوهی سهیرێکی ئهو ههموو پرسانهم کرد دهڵێم‪:‬‬

‫من بیر لهوه دهکهمهوه ئهگهر میری تازهی به ئاگاو وشیار کاتی ئهوهی نههاتب‬
‫بچێته ناو سیستهمێکی نوێی به ئابروو که سود به ههموو گهل بگهیهن ‪ ،‬وا نیشانم‬
‫بدا که کاتهکان گونجاون ‪ ،‬له کاتێکا ئهمه له کۆمهلگای ئێمه هێشتا روی نهداوه ‪،‬‬
‫ئهگهر ئهوه زهرور ب بۆ نیشاندانی هێزی موسا بۆ بهدیل کردنی ئیسرائیل له‬
‫میسر و بۆ نیشاندانی ورهی قورش بۆ زهلیل کردنی میدس ی فارس و نیشاندانی‬
‫پایه بهرزی هیمهتی تیسیوس بۆ لهیهک جیا کردن و پهرش و بالوکردنی خهلکی‬
‫ئهسینا و ههروهها بۆ ئهم سهردهمه بۆ نیشاندانی روناکی زانایی میری‬
‫نیشتمانپهروهر‪ ،‬وا پێویستکرا که والتهکهمان بکهوێته ئهم دۆخهی ئێستا تێی‬
‫کهوتوین ‪ ،‬بۆئهوهی والتهکهمان بکهوێته دۆخێک له دیلی بهنی ئیسرائیل خهراپتر‬
‫ب وله ژێر فشارێک له فشاری فارس توندتر ب و پهرش و بالویهک له پهرشو‬
‫بالوی رۆلهکانی ئهسینا بالو تر ب ‪ ،‬والتێک ب ب سهرۆک ‪ ،‬ب سیستهم و‬
‫رژێم ‪ ،‬بن دهست وداگیرکراوو ستهم لێکراوو مافخوراو‪ ،‬سوکایهتی پێکراو ‪ ،‬له‬
‫ئاست ههموو پێوهره خهراپهکاندا ب ‪ ،‬ههرچهنده ههندێک به ئومێدهوه سهیری‬
‫دهکهن ‪ ،‬ئومێدێک له الی خواوهندهوه هاتب بۆ رزگار کردنی بهالم له لوتکهی‬
‫مهزنی خۆیهوه بێبهخته و تیا چوه زولمی لێکراوه ‪ ،‬والتهکهمان وهکو ئهوهی که‬
‫مردو ب وایه ‪ ،‬له چاوهروانی میرێکدایه لومباردیا له ژێردهست رزگارکا توسکانه‬
‫له ستهمکاری وهدهرن ‪ ،‬چارهسهری ئیتالیا بکا ئهمانه ههمویان داوو دهرمانیان‬
‫پێویسته بۆ چارهسهری برینهکانیان تیمارکردنی پێویسته‪.‬‬
‫سهیرێکی والتهکهت که چاوهروانی یهکێک دهکا لهم دۆخهی رزگارکا ‪،‬‬
‫سهیریکه له چاوهروانی و ئامادهیی ئهوهدایه له دوای ههر ئاالیهک بروا که بتوان‬
‫بهرگریی ل بکا ‪ ،‬هیچ ئومێدێکی نیه تهنها ئهوهنهب خانهوادهکهت ههڵس به‬
‫رزگار کردنی ‪ ،‬جا ئهگهر خانهوادهت بهم ئهرکه پیرۆزه ههڵسا و له خۆشهویستی‬
‫خواوه بۆ خانهوادهو خهلیفهکانتان ئهم کارهتان ئهنجامدا ‪ ،‬پێم وایه ئهم کاره الی تۆ‬
‫ئهوهنده قورس نیه ئهگهر ناوی ئهو میرانه بێنیتهوه یادت که ناوت هێنابون ‪،‬‬
‫‪224‬‬
‫چونکه کارهکانی ئهو پیاوانه کاری سهرسورهێنهر بون چونکه ئهوان کهسانی کهم‬
‫وێنه بوون ‪ ،‬ههرچهنده ئهوان وهکو ئێمه ئادهمیزاد بون ‪،‬ئهوان دهرفهتی گونجاویان‬
‫له تۆ باشتر بۆ نهرهخساوه تا به ئاستی تۆ بگهن ‪ ،‬خوا بهقهدهر تۆی خۆش ناوێن ‪،‬‬
‫ئهو کارهی ئهوان ئهنجامیان داوه له کارهکانی تۆ دادپهروهرترو بهرزترو ههروهها‬
‫ئاسانتریش نین ‪ ،‬داخوازیهکی دادپهروهرانهت له پێشه ئهنجامی بدهیت چونکه‬
‫جهنگی زهرور جهنگێکی دادپهروهره‪ ،‬سوپاش دلۆڤان و میهرهبانه ئهگهر ئێمه‬
‫هیچ دهرفهت وئومێدێکی ترمان نهب جگه لهوان ‪ ،‬ئهمهش داخوازی و ئارهزوی‬
‫نیشتمانه به گشتی ‪ ،‬لهوه ئاسانتر نیه که کارێک به ههولی هاوالتیان ئهنجام دهدرێ‬
‫‪ ،‬چونکه تۆش ههمان رێگه دهگریته بهر که میرهکانی پێش تۆ گرتبویانه بهر له‬
‫ئهنجامدانی ئهم جۆره کارانه ‪ ،‬جگه لهمانه ههموی ئهوانهن که خوا ئهنجامیان‬
‫دهدا‪ ،‬دهریای لهت کرد ‪ ،‬پێغهمبهری ناردنه خوار ‪ ،‬ئاوی له بهرد دهرکرد‪ ،‬گهزۆی‬
‫له ئاسمانهوه بارانده سهر زهوی ‪ ،‬ههمویان هۆکار بون بۆ مهزنی مرۆڤ بۆیه‬
‫ئهوانهی که ماون دهب به هۆی تۆوه ئهنجام بدرێن ‪ ،‬ئهگهر ئاگایان له تۆبوو ‪.‬‬
‫خوا ههموو شتێک ئهنجام نادا ئهمهش بۆئهوهیه ئازادی کارکردنمان بۆ جێبهێل ‪،‬‬
‫تهنها له نهمری بهشمان بۆ ناهێلێتهوه‪.‬‬
‫سهیر نیه که تا ئێستا پالهوانێک بهم شێوهیه نههاتوه له شێوهی ئهوهی من باسی‬
‫تۆم کردوه و داوام لێت کردوه ‪ ،‬ئهگهر له جهنگ و شۆرشهکان ئهوه رون بوبێتهوه‬
‫که توانای جهنگ بونی نیه ‪ ،‬ئهمه تهنها لهبهر ئهوه بوه چونکه شێوازی شهرهکان‬
‫کۆن و بهسهرچوو بوون ‪ ،‬کهس دهرنهکهوتوه که رێگایهکی نوێ بدۆزێتهوه ‪،‬‬
‫پیاوی نوێ وهکو یاساو رێنمای نوێ بهدهر ناکهون ‪ ،‬ئهگهر ئهو کهرهستانه شتی‬
‫باش بن و کاری باش بههۆیانهوه ئهنجام دهدرێ خاوهن گیانێکی بهرز و بهرێزن و‬
‫لهسهر بنهمایهکی پتهو بنیات نراون ‪ ،‬له بچوکهکانیش شتی چاک ههن ههروهک له‬
‫شته مهزنهکان ههن‪.‬‬
‫خهلکی والتهکهمان به کهسانی زیرهک و بهتوانا ناسراون ‪ ،‬ئهگهر جهنگ هاته‬
‫پێش الواز دهبن ‪ ،‬ئهمهش نیشانهی الوازی سهرکردهکان و بێتواناییانه‪ ،‬چونکه‬
‫ئهوانهی دهزانن گوێرایهل نین‪ ،‬ههموو کهسێک وا خۆی نیشان دهدا که دهزان‬
‫‪،‬کهس بههۆی تواناکانیهوه سهر ناکهوێ بهلکو بههۆی بهختهوه سهردهکهوێ‬
‫کاتێکیش دهبنه خاوهن دهسهالت خهلکهکه ناچار دهکهن که گوێرایهلی بن و لهژێر‬
‫فهرمانهکانی بجولێنهوه ‪ ،‬لهم رهفتارانه ئهوه دهرکهوت که کاتهکان له بهرچاوی‬
‫خهلک درێژ دهبنهوه‪.‬‬

‫‪225‬‬
‫له ههموو شهرهکانی ئهم دوو سهدهی دوایی که روبهروی ئیتالیا بۆتهوه ژێرکهوتن‬
‫یاوهری ئیتالیای شورهبهندکراو بوه ‪ ،‬تاروو ئهسکهندهریه و کابوه وسهربازهکانیان‬
‫و فایلهو پولونیاو مستری شایهدی ئهمهن ‪ ،‬ئهگهر خانهواده بهرێزهکهتان دهیهوێ‬
‫به دوای رێچکهی ئهو قارهمانانهدا بچ که نیشتمانهکهیان رزگار کرد‪ ،‬یهکهم‬
‫ئهرکی سهرشانتان ئهوه دهب له هاو نیشتمانیانت هێزێکی شهرکهر دروست‬
‫بکهیت ‪ ،‬چونکه لهوان دلسۆزتر و ئهمینتر نادۆزیهوه ‪ ،‬ئهگهر ههمویان چاک بون‬
‫به کۆم بونیان هێزێکی باش پێک دههێنن که له پێش خۆیان میرێکی وهک تۆ‬
‫میهرهبان دهبینن که هاوکاریان دهکا ‪ ،‬کهواب زۆر زهروره ئهم سوپایه لهم‬
‫هاونیشتمانیانهت دروست بکه تا بتوانی هاوکاری ئیتالیا بکهیت ونیشتمانهکهت له‬
‫هێرشهکانی بێگانه بپارێزی ‪.‬‬
‫دهڵێن گوایه پیادهکانی سویسراو ئیسپانیا بههێزترین سهربازو پالهوانترینیانن ‪،‬‬
‫ههریهکهیان کهم وکوریهکیان ههیه ‪ ،‬ئهگهر جۆری سێیهم دهرکهوت به دڵنیاییهوه‬
‫لێیان دهبهنهوه ‪ ،‬چونکه ئیسپانیهکان بهرگهی هیرشی شهرکهره سوارهکان ناگرن ‪،‬‬
‫سهربازه سویسریهکانیش کاتێک لهگهل سوپایهک روبهرو دهبنهوه ئازایانه هیرش‬
‫دهبهن ودهجهنگن ئهوان بهرگه ناگرن وشکست دههێنن ‪ ،‬ئهگهر ئهمه ئێستا‬
‫روینهداب بهالم کاتی خۆی له شهرهکانی رافته ئهمه رویداوه و سهلمێندراوه ‪،‬‬
‫کاتێک پیادهی ئیسپانیهکان به نهخشهو پالنی سویسریهکان هێرشیان برده سهر‬
‫پیادهی ئهلمانهکان ‪ ،‬ئیسپانهکان ئهوکات توانیان هێلهکانی ئهلمانهکان ببهزێنن و‬
‫سوپاکهیان گهمارۆ دهن بێئهوهی ئهلمانهکان بتوانن بهرگری له خۆیان بکهن ‪،‬‬
‫ئهگهر سهربازی سواریان بۆ نههاتبایه کارهساتیان بهسهردا دههات ‪ ،‬ئهگهر کهم و‬
‫کوریهکانی ههردوو جۆر بزانین دهتوانین جۆری سێیهم داهێنین که بهرگری سوار‬
‫بکا ب ئهوهی له پیادهش ترسی ههب ‪ ،‬ئهمهش به سهربازی نوێ ناکرێ بهلکو به‬
‫سیستهمی نوێ دهکرێ ‪ ،‬ئهم جۆره چاکسازیه له سیستهمی شهردا ئهگهر خرایه نێو‬
‫سوپا ئهوکات به توانایهکی بهرزتر خویان و میرهکهیان دهجهنگن ‪ ،‬جا ئهم دهرفهته‬
‫لهدهست نهدهیت تا والتهکهت به ئازادی و رزگارکراوی نهبینی ‪ ،‬رزگارکردنێک‬
‫به هێز و بازوی ئێوه ب ‪ ،‬من لهوه دهستهوهستانم که بتوانم خۆشهویستی خهلکی‬
‫ئهو ویالیهتانهت بۆ نیشان بدهم که بۆتۆیان ههیه له کاتی هێرشهکهی بێگانهکاندا ‪،‬‬
‫نازانم به چ زمانێک به چ تینوێتیهک به چ بروایهک ئهم خۆشهویستیه دهربرم ‪ ،‬چ‬
‫گهلێک حهزدهکا تۆی خۆش بوی و بهرفهرمانهکانت ب و چ چاوچنۆکێک‬
‫بهرگریت بکا و چ نیشتمانپهروهرێک لێت ههلدهگهرێتهوه ‪ ،‬ئهم سهروهریهی‬
‫بێگانه لوتی ههمومان دهشکێن ‪ ،‬جا ئایا ئهم ئهرکه مهزنه دهخهیته ئهستۆی خۆت‬
‫‪226‬‬
‫و ئهم میللهته لهم زهلیلیه رزگار بکهیت؟ ‪ ،‬ئومێدهکان زیندو دهکهیتهوه والتهکهمان‬
‫بۆ ئاستێکی شایسته بهرز دهکهیتهوه؟ ئهمانه ههمویان له شانی تۆ دهوهشێنهوه‬
‫ئهوکات دهلێین گوتهکهی (بترارک) راست بوو که ووتی ‪:‬‬
‫(چاکه دوژمنی نهزانیه ‪ ،‬چهک ههلدهگرێ ‪ ،‬پهله له شهڕکردن دهکا ‪ ،‬شهڕهکه‬
‫ئهوهنده ناخایهن ‪ ،‬چونکه ورهو ویژدانی کۆن که دڵمان دهجولێن هێشتا به‬
‫زیندویی ماوه)‪.‬‬

‫تهواو‬

‫‪227‬‬
 ‫پێرست‬
‫‪------------------------------------------------------------------------‬‬
‫الپهره‬ ‫ناو نیشان‬
‫‪---------------------------------------------------------------------‬‬

‫پێشکهش‬
‫پێشهکی‬
‫بهشی یهکهم ‪ /‬مکیافیللی کاروانی ژیان و پێگهیشتنی‬
‫رهوشتی مکیافیللی‬
‫کتێب و دانهر قهدهغهن‬
‫بهناو بانگترین کارهکانی‬
‫کتێبی میر‬
‫مکیافیللی وبورجیای میری‪..‬سێبهری شهیتان لهسهر زهوی‬
‫کتێبی مێژووی فلۆههنسا‬
‫کتێبی گوتارهکان‬
‫هزر و راکانی مکیافیللی‬
‫مکیافیللی و پهیرهوی فهلسهفیی‬
‫راو بۆچونه سیاسیهکانی مکیافیللی‬
‫مکیافیللی‪..‬سیاسهت یان رهوشت‬

‫‪228‬‬
 ‫مکیافیللی ودهستهواژهی(مهبهست پاساوی رهفتاره)‬
‫بهشداریهکانی مکیافیللی له هزری رۆژئاوایی‬
‫‪ -4‬شۆرشی ئهقلی ئهوروپی‬
‫‪ -9‬مکیافیللی و گلۆبالیزم‬
‫‪ -1‬گلۆبالیزمی کۆمهڵ و رهوشت‬
‫‪ -1‬مکیافیللی کۆمهلگای سڤیلی(مهدهنی)‬
‫مکیافیللی وهکو چاودێری رێنسانسی هونهری جهنگ‬
‫پهیوهندیی نێوان رێکخستنی سیاسی و رێکخستنی سهربازی‬
‫داگیر کردنی ئیتالیا لهالیهن فرهنساو سهرههڵدانی جهنگی کت و پر‬
‫مکیافیللی و چاکسازی رێنما سهربازیهکانی ئیتالی‬
‫بونی ههمیشهیی هونهری جهنگ له ناو نوسینهکانی مکیافیللیدا‬
‫گرنگی جهنگی دهرونی الی مکیافیللی‬
‫گیانی سهربازی بنچینهی هێزه‬
‫گرنگی رێکخستنی سوپا له شهردا ‪ ،‬الی مکیافیللی‬
‫مکیافیللی له کتێبی (هونهری جهنگ)دهبێته مهرچهعێکی بنهرهتی‬
‫گرنگی ئهقل و زانست له جهنگدا‪ ،‬الی مکیافیللی‬
‫مکیافیللیزم له تهرازوی شهرعدا‬
‫له نێوان مکیافیللی و کلیله و دمنه دا‬
‫مکیافیللی و تهرتوش‬
‫مکیافیللی و مۆسۆلینی‬
‫ئهوانهی بهرگری له مکیافیللی دهکهن‬
‫دهسهالتداره مکیافیللیستهکان‬
‫‪229‬‬
 ‫السایی کردنهوه‬
‫فاشیزم و نازیزم‬
‫کهم وکوریهکان‬
‫لێکۆڵینهوهی مێژوویی‬
‫ئهزمون‬
‫بهرزترین ههڵسهنگاندن‬
‫ئایا بهراست مکیافیللی شهیتانه‬
‫سهرچاوهکان‬
‫بهشی دووهم ‪ /‬کتێبی میر بهتهواوهتی‬
‫یهکهی یهکهم ‪/‬لهسهر میرنشینه جێماوهکان‬
‫یهکهی دووهم ‪/‬لهسهر میرنشینهکانی تێکهاڵو‬
‫یهکهی سێیهم ‪ /‬ملکهچ بونی دهسهالتدارێتی دارا بۆ خهلیفهکانی ئهسکهندهر‬
‫یهکهی چوارهم‪/‬چۆن حوکمی ئهو والته دهکهی که پێش داگیرکردنی سهربهخۆ بوه؟‬
‫یهکهی پێنجهم‪/‬لهسهر ئهو ویالیهتانهی به هێز و سوپای میر وهدهست هاتون‪.‬‬
‫یهکهی شهشهم‪/‬ئهو ویالیهتانهی بههۆی بهخت و هاوکاری کهسانی ترهوه دروست‬
‫دهبن ‪.‬‬
‫یهکهی حهوتهم‪ /‬ئهوانهی به تاوانکاری و ناپاکی بونهته به میر‪.‬‬
‫یهکهی ههشتهم ‪ /‬لهسهر میرنشینه مهدهنیهکان‬
‫یهکهی نۆیهم‪ /‬چۆن هێزی حکومهتهکان دهپێوی ؟‬
‫یهکهی دهیهم‪ /‬قسه لهسهر میرنشینه ئاینیهکانه‬
‫یهکهی یانزهههم ‪ /‬لهسهر جۆره شهرکهرهکان و سهربازه بهکرێگیراوهکان‬

‫یهکهی دوانزهههم‪ /‬قسه لهسهر سهربازه هاوکار و تێکهاڵوو رهسهنهکانه‬

‫‪230‬‬
 ‫یهکهی سیانزه ‪/‬ئهرکهکانی میر بهرانبهر به سهربازه شهرکهرهکان‬
‫یهکهی چواردهههم ‪/‬قسه لهسهر ستایش ولۆمهیی کردنی پیاوان‬
‫یهکهی پانزهههم‪ /‬له سهر دهستکراوهیی ورهزیلی(چاوچنۆکی)‬
‫یهکهی شانزهههم‪ /‬لهسهر توندو تیژی و نیانی‪ ،‬جیاوازیش له نێوان خۆشهویستی و‬
‫ترسی خهلک بۆ میر‬
‫یهکهی حهڤدهم ‪ /‬وهفاداری میرهکان چۆن دهب ؟‬
‫یهکهی ههژدهههم ‪/‬خۆپاراستن له رق و کینه‬
‫یهکهی نۆزدهههم‪ /‬سودو زیانهکانی قهال سهربازیهکان‬
‫یهکهی بیستهم ‪ /‬چۆن میر ناوبانگ دهردهکا ؟‬
‫یهکهی بیست و یهکهم ‪ /‬وهزیرو نهێنی پاراستن‬
‫یهکهی بیست ودووهم ‪ /‬پهراوێز خستنی ماستاوچیهکان‬
‫یهکهی بیست و سێیهم‪ /‬میره ئیتالیهکان بۆ میرنشینهکانی خۆیان لهدهستدا ؟‬
‫یهکهی بیست و چوارهم ‪ /‬بهخت و مرۆڤ‬
‫یهکهی بیست و پێنجهم ‪ /‬رزگارکردنی ئیتالیا له دهستی بهربهره بێگانهکان‬
‫سوپاس و پێزانین‬

‫‪231‬‬
 ‫سوپاس و پێزانین‬

‫بۆ هاوسهرم که هاوکارو هاوسۆزم بوو له به ئهنجام گهیاندنی ئهم کتێبه‬

‫‪232‬‬