ლაშა ბრეგვაძე

ლექცია III

ბუნებითი სამართალი და იურიდიული პოზიტივიზმი

1. სამართლის არსის ორი განსხვავებული გააზრება

ბუნებითი სამართლისა და იურიდიული პოზიტივიზმის დაპირისპირება მარადიულ

სააზროვნო თემად გადაიქცა. თითოეული ამ სკოლის იდეები, შეხედულებები, სწავლებანი
იცვლება და ვითარდება სოციალური ტრანსფორმაციების პარალელურად. ასევე,
საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე, პოლიტიკური თუ ეკონომიკური
პრობლემებიდან გამომდინარე, უპირატესობა ენიჭება ხან ერთ, ხანაც მეორე მიმდინარეობას.
დღემდე ჩამოყალიბებულია მრავალი მიმართულება როგორც ბუნებითი სამართლის, ასევე
იურიდიული პოზიტივიზმის ფარგლებში. თუმცა უმთავრესი განმასხვავებელი კრიტერიუმი
ამ ორ სკოლას შორის შეეხება სამართლის წარმოშობას: ბუნებითი სამართლის მიმდევრები
თვლიან, რომ სამართალი გვეძლევა ადამიანებს, იურიდიული პოზიტივიზმის მომხრეები კი
ამტკიცებენ, რომ სამართალი იქმნება ადამიანური საქმიანობის შედეგად. პირველის თანახმად
სამართლის წყაროა ბუნება (ადამიანის ნებისაგან დამოუკიდებელი), მეორის მტკიცებით კი
სამართლის წყაროა სახელმწიფო (შექმნილი და მართული ადამიანის ნებით, გამოხატული
ადამიანთა მიერ დადგენილი კანონებით და სასამართლო პრაქტიკით). როგორც ბუნებითი,
ასევე პოზიტიური სკოლის შიგნით ჩამოყალიბდა მრავალგვარი შეხედულება და
ქვემიმდინარეობა. თუმცა ცვლილება არ შეხებია ძირეულ საკითხებს და ამ ორ, უკვე
კლასიკურ მოძღვრებას შორის ფუნდამენტურ განსხვავებებზე საყოველთაო თანხმობაა –
სამართალი მიიჩნევა ან ბუნების, ანაც სახელმწიფოს პროდუქტად.

2. ბუნებითი სამართლის პერიოდიზაცია, სახეები და წყაროები

ბუნებითი სამართლის ტრადიციით სამართლის ცნება არ არის ადვილი განსამარტი,

ასევე რთულია მისი გამიჯვნა სხვა ნორმატიული წესრიგებისგან, თუნდაც მორალისგან,
რადგანაც ბუნებითი სამართალი მაქსიმალურად უახლოვდება საზოგადოებაში აღიარებულ
მორალურ სტანდარტებს. ბუნებითი სამართალი „კარგი სამართალია“, სამართლიანი და
მორალური ღირებულებების ნორმატიული გამოხატულება. ზოგადად, ბუნებითი სამართალი
შეიძლება განიმარტოს, როგორც დროისა და სივრცის გარეშე არსებული უნივერსალური
ნორმატიული სისტემა, რომელიც მიისწრაფვის იდეალური მორალური წესრიგისაკენ.
სხვადასხვა ტრადიციის თანახმად, ბუნებითი სამართალი მომდინარეობს „ადამიანის
წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 1
ბუნებიდან“ ან „საგანთა ბუნებიდან“, ანაც „ღვთიური ბუნებიდან“ თუ „გონებიდან“, ისე, რომ
პოლიტიკურ თუ სახელმწიფოებრივ ურთიერთობებს არანაირი ზეგავლენა არა აქვს
სამართლის ქმნადობაზე.
ბუნებითი სამართლის ცნებაში ნახმარი სიტყვა „ბუნება“ იმავდროულად შეიძლება
აღნიშნავდეს რამდენიმე ფენომენს. ერთი მხრივ ბუნებითი სამართლის წყაროდ მიჩნეულია
„ადამიანის ბუნება“, რის საფუძველზეც გამოჰყოფენ „ანთროპოლოგიური ბუნებითი
სამართლის“ ცნებას. მეორე მხრივ კი უშუალოდ ბუნება მიჩნეულია საღვთო ქმნილებად,
ღმერთის მიერ დეტერმინირებულ კატეგორიად, რის საფუძველზეც ვითარდება „რელიგიური
ბუნებითი სამართალი“. მესამეც, უშუალოდ გონებაც მიჩნეულია ბუნებისმიერ ქმნილებად,
გონების საფუძველზე ჩამოყალიბებულ ნორმატიულ წესრიგს კი „რაციონალურ ბუნებით
სამართალს“ უწოდებენ.
ბუნებითი სამართლის მოძღვრების თანახმად, არსებობს ღირებულებათა ობიექტური
წესრიგი, რომელიც კანონისგან დამოუკიდებლად ყოფიერებს და კანონზე ზემდგომი
ხასიათისაა, ადამიანს კი შეუძლია მისი შეცნობა და მისით ხელმძღვანელობა.
ერთმანეთისგან მიჯნავენ ბუნებითი სამართლის თეორიათა ორ კატეგორიას –
ბუნებითი სამართლის თეოლოგიურ თეორიებს და ბუნებითი სამართლის სეკულარულ
თეორიებს:
1. თეოლოგიური თეორიები საზრდოობენ რელიგიური სწავლებებით: სამყარო და
საზოგადოება მიჩნეულია ღვთაების ქმნილებად, რომელმაც დააფუძნა მარადიული
პრინციპები. სწორედ ეს პრინციპები აყალიბებენ ზემდგომ, უნივერსალურ
სამართალს, რომელიც საერთოა ყველა საზოგადოებისთვის და არ ექვემდებარება
ცვლილებას ადამიანის მიერ. ეს ზემდგომი სამართალი შეიძლება შეცნობილ იქნეს
საკრალური „გამოცხადებით“, როგორც ეს მოცემულია წმინდა წერილებში, ანაც
გონების გამოყენებით. ადამიანის ყოველი ქმედება, მათ შორის კანონშემოქმედებაც,
უნდა შესატყვისებოდეს ამ პრინციპებს.
2. მეორე სახე კი აპელირებს გონებაზე, როგორც სამართლებრივი ღირებულებების
სწორად, რაციონალურად აღქმის საშუალებაზე. სეკულარული თეორიების
თანახმად ადამიანისთვის თანდაყოლილია მორალურობის განსაზღვრული აღქმა,
რაც განუყოფელია მისი ბუნებისაგან. ეს მორალი, გამოხატული შინაგანი ზნეობის
სახით, ფორმირებულია ძირითადი პრინციპების საფუძველზე, რაც ადამიანის
სწორი, გამართლებული ქმედებების საფუძველია. ამ პრინციპთა მიკვლევა
შესაძლებელია გონების გამოყენებით და სწორედ ამ პრინციპებს უნდა
დაექვემდებაროს საკანონმდებლო საქმიანობაც. ადამიანისთვის თანდაყოლილი
მორალური პრინციპები აყალიბებენ ზემდგომ სამართალს, რომელსაც უნდა
შეესატყვისებოდეს სახელმწიფოში მოქმედი ფორმალური ნორმები.
ბუნებითი სამართალი ყველაზე ძველი ფორმაა სამართლისა, ის ფაქტობრივად გაჩნდა
ადამიანთან ერთად – ყოველ ადამიანს დაბადებიდანვე აქვს ბუნებითი უფლებები, ბოძებული
ბუნებისგან. ბუნებითი სამართალი ადამიანებს ეძლევათ, ის არის მინიჭებული, მსგავსად

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 2
ბუნებითი უფლებებისა. პოზიტიური სამართალი კი არის არა ადამიანებისთვის ბოძებული,
არამედ, პოლიტიკური პროცესების შედეგად უშუალოდ ადამიანთა მიერ დადგენილი.
ერთმანეთისგან მიჯნავენ ბუნებითი სამართლის განვითარების ოთხ პერიოდს, ოთხ
ფაზას. ბუნებითი სამართლის პერიოდიზაციას მნიშვნელობა ენიჭება იმის გასააზრებლად,
თუ როდის და რატომ ხდებოდა მისი აქტუალიზაცია, გამომდინარე საზოგადოებრივი,
ეკონომიკური თუ პოლიტიკური მიზეზებიდან. მიღებულია შემდეგი ოთხი ფაზის გამიჯვნა:
1. ბუნებითი სამართლის ანტიკური პერიოდი მოიცავს პერიოდს ჩვენს
წელთაღრიცხვამდე მე-4 საუკუნიდან ვიდრე ჩვენი წელთაღრიცხვის მე-5
საუკუნემდე. აქ იგულისხმება კლასიკური ბუნებითი სამართალი,
ჩამოყალიბებული პლატონისა და არისტოტელეს მოძღვრებების საფუძველზე.
2. შუა საუკუნეების ბუნებითი სამართალი – 500-1500 წლები. ეს არის პერიოდი,
ნიშანდობლივი რელიგიური ბუნებითი სამართლის განვითარებით.
ქრისტიანული ბუნებითი სამართლის გავრცელება სწორედ ამ ეპოქაში
ხორციელდება. ადამიანის ინტელექტი და ნება მიჩნეულია ღვთიურ ბუნებით
სამართალთან ზიარების საშუალებად.
3. ახალი დროის ბუნებითი სამართალი გულისხმობს მე-16-18 საუკუნეებში მოქმედ
ნორმატიულ წესრიგს, რაც უკვე რაციონალური ბუნებითი სამართლის
დამკვიდრების ეპოქაა. მოდერნულობის პირობებში, ჰუმანიზმი, გვიანდელი
სქოლასტიკა და ადამიანის გონების მამოძრავებელ ძალად აღიარება ბუნებითი
სამართლის რაციონალურ ფორმას უდებს საფუძველს.
4. მსოფლიო ომების ეპოქა – მეოცე საუკუნე ბუნებითი სამართლის აღორძინების
პერიოდია, განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომის დესტრუქციული შედეგების
სამართლებრივი მოწესრიგების თვალსაზრისით. ტოტალიტარული რეჟიმების
არსებობამ ეჭვქვეშ დააყენა ფორმალურად გამართული, მაგრამ შინაარსობრივად
ამორალური კანონების მოქმედების საკითხი და კვლავ აქტუალური როლი
დაუბრუნა ბუნებით სამართალს. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ მიღებულ
საერთაშორისო შეთანხმებებში, ადამიანის უფლებათა დეკლარაციებში ბუნებითი
სამართალი იბრუნებს თავის ოდინდელ მნიშვნელობას.
ბუნებითი სამართალი მეტწილად „ფილოსოფოსების სამართალია“: კლასიკოსი
მოაზროვნეების – პლატონის, არისტოტელეს, ციცერონის ნააზრევში სისტემურადაა
შესწავლილი მოძღვრება ბუნებითი სამართლის შესახებ. მოგვიანებით, თომა აკვინელის,
ფრანცისკო სუარესის, ჰუგო გროციუსის, სამუელ პუფენდორფის, ჯონ ლოკისა და ჟან-ჟაკ
რუსოს ნაშრომებში ბუნებითი სამართლისა და ბუნებითი უფლებების საკითხები
დამუშავებულია თეოლოგიურ, მორალურ, იურიდიულ და პოლიტიკურ თემატიკასთან
კავშირში.
ბუნებითი სამართლის ბუნდოვან, არამკაფიო შემადგენლობასთან დაკავშირებულია
ერთი პარადოქსიც: ბუნებითი სამართლის სხვადასხვა მოძღვრება სხვადასხვა ეპოქაში
გამოიყენებოდა როგორც არსებული პოლიტიკური მდგომარეობის, სოციალური წესრიგის,

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 3
სტატუს-კვოს შესანარჩუნებლად, მაგრამ ასევე რადიკალური ცვლილებების, სოციალური
ტრანსფორმაციების და რევოლუციების განსახორციელებლადაც. ერთი მხრივ ქადაგებდნენ
არსებული მდგომარეობის, ფაქტობრივი წესრიგის შენარჩუნების აუცილებლობას და ამას
ასაბუთებდნენ „ბუნებითი წესრიგის“ აუცილებლობით: მეორე მხრივ კი დრომოჭმული
წესრიგის, არსებული წყობილების შეცვლას სწორედ ბუნებით სამართალზე აპელირებით
ასაბუთებდნენ – ადამიანის ბუნებითი უფლებები მოითხოვს უკეთეს, უფრო მორალურ, უფრო
თავისუფალ წესრიგს, არსებული ვითარება კი შემაფერხებელ გარემოებად ცხადდებოდა
სწორედ ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარე. ამდენად, ბუნებითი სამართალიც
ინტერპრეტაციას დაქვემდებარებული, სტრატეგიულ გამოყენებასთან დაკავშირებული
ნორმატიული წესრიგია – სხვადასხვა ინტერპრეტაციით მას განსხვავებული შინაარსი ეძლევა.
ბუნებითი სამართლის მოძღვრებისადმი წაყენებული კრიტიკული არგუმენტები
შეიძლება შემდეგი სახით დაჯგუფდეს:
1. ბუნებითი სამართლის თეორეტიკოსები ცდილობენ ჯერარსის გამოტანას არსიდან:
ბუნებითი წესრიგი, რელიგიური სწავლებები, საგანთა ბუნება, ადამიანის ბუნება,
გონება – ყოველი ეს მოვლენა „არსის“ სფეროს ეკუთვნის, თითოეული მათგანი
ყოფიერებს, მოცემულია ფაქტის სახით. არსიდან კი ჯერარსის გამოტანა ლოგიკურად
შეუძლებელია.
2. ბუნებითი სამართლის წარმომადგენლები ზედმეტ აქცენტს აკეთებენ სამართლისა და
მორალის ერთიანობაზე. სამართალი გარკვეული დოზით უნდა იზიარებდეს
მორალურ ღირებულებებს, მაგრამ ის მოქმედებს არა იმიტომ, რომ მორალის ნორმებს
შეესატყვისება, არამედ იმიტომ, რომ შესაბამისი პროცედურებით არის ამოქმედებული.
3. მორალი საბოლოო ჯამში ღირებულებით შეხედულებებზეა დამოკიდებული,
ღირებულებითი და შეფასებითი წარმოდგენები კი ხშირად იცვლება სხვადასხვა
მიზეზის გამო. აქედან გამომდინარე, როგორც შეიძლება უნივერსალურობის
პრეტენზია ჰქონდეს იმ ნორმატიულ სისტემას, რომელიც ცვალებად ღირებულებებს
ეფუძნება? სამართლის ფუნქციაა იურიდიული სიზუსტის უზრუნველყოფა,
სამართლებრივი უსაფრთხოების გარანტირება, ამდენად, როგორ უნდა უზრუნველყოს
ბუნებითმა სამართალმა სტაბილური იურიდიული გარემო, თუ ღირებულებითი
წარმოდგენები ინდივიდუალურად და კულტურულად ცვალებადია? რამდენად
შეიძლება ერთიანი ბუნებითი სამართლის, უნივერსალური ნორმატიული წესრიგის
მოქმედების საფუძველი იყოს თითოეული ინდივიდის გონებაზე დაფუძნებული
მსოფლაღქმა და ასევე სხვადასხვა კულტურაში გავრცელებული განსხვავებული
ღირებულებითი წარმოდგენები?
4. ბუნებითი სამართლის თეორეტიკოსთა მოწოდება ზემდგომი სამართლის არსებობის
შესახებ, რომელიც უნდა იქნეს მიჩნეული მორალური და სამართლებრივი ქცევის
საზომად, საბოლოო ჯამში ირაციონალურია. მისი ირაციონალურობა იმით
მტკიცდება, რომ შეუძლებელია ამგვარი პრინციპების არსებობის ობიექტური
დემონსტრირება.

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 4
 3. იურიდიული პოზიტივიზმის თეორიები: კელზენისა და ჰარტის შედარება

იურიდიული პოზიტივიზმის სკოლის ძირითადი მტკიცების თანახმად, სამართალი

დადგენილია (ინგლისურად – posited), შექმნილია საამისოდ უფლებამოსილი პირების მიერ,
რომლებიც ამ უფლებამოსილების ფარგლებში წარმოადგენენ სახელმწიფო ხელისუფლებას.
კანონმდებლები, რომლებიც ღებულობენ კანონებს, მოსამართლეები, რომლებიც ღებულობენ
სასამართლო გადაწყვეტილებებს, მოქმედებენ სახელმწიფოს სახელით და ადგენენ საკითხთა
სამართლებრივი მოწესრიგების ფარგლებს.
იურიდული პოზიტივიზმის ადრეული მოძღვრება ბრიტანულ სააზროვნო სივრცეში
ჩამოყალიბდა. ჯერემი ბენთამი (1748-1832) ითვლება უტილიტარისტული ფილოსოფიის
განმავითარებლად, მაგრამ მან ასევე დიდი წვლილი შეიტანა იურიდიული პოზიტივიზმის
ადრეული ფორმის და ანალიტიკური იურისპრუდენციის დაფუძნებაშიც. ბენთამთან ერთად,
ჯონ ოსტინი (1790-1859) არის სამართლის „ბრძანებითი თეორიის“ (Command Theory of Law)
ფუძემდებელი. ეს მოძღვრება ოსტინმა ჩამოაყალიბა ნაშრომში The Province of Jurisprudence
Determined, 1832. მის თანახმად, სამართალი არის სუვერენის ბრძანება, იძულებითი წესრიგი,
რომელიც სახელმწიფოს ძალაუფლებაზეა დამოკიდებული. მნიშვნელოვანია იმის
გათვალისწინებაც, რომ სამართლის ბრძანებითი თეორია ანალიტიკური იურისპრუდენციის
წიაღში განვითარდა. ანალიტიკური იურისპრუდენცია ეფუძნება ფილოსოფიის ანგლო-
საქსურ ტრადიციას და მისი მთავარი მიზანია ცნებების ანალიზი, კონცეპტუალური
არგუმენტაცია (რა არის სამართალი, უფლება, ვალდებულება, ბრალი, საკუთრება?). ცნებებისა
და კონცეფციების დეფინიციით ანალიტიკოსები ცდილობენ სამყაროს შემეცნებას.
ოსტინისეული დეფინიციით, სამართალი არის სუვერენის ბრძანება, გამყარებული
სანქციებით. ამ დეფინიციაში სამი კომპონენტია გამოყოფილი: სუვერენი, ბრძანება და სანქცია.
ოსტინის თანახმად, თითოეული ეს კომპონენტი შემდეგი თავისებურებით ხასიათდება: 1.
სუვერენს ჩვეულებისამებრ ემორჩილებიან; ის პოლიტიკურად ზემდგომია; ფაქტობრივად
განისაზღვრება; სამართლებრივად შეუზღუდავია. 2. ბრძანება სუვერენის ნებას გამოხატავს,
ზოგადი ხასიათისაა და მოქმედებს სანქციების მეშვეობით. 3. სანქცია კი იწვევს ზიანს,
ტკივილს, არასასურველ შედეგს; ის აუცილებელი ელემენტია ბრძანებისა და საჭიროა იყოს
რეალისტური. საკმარისია სანქცია მინიმალურ ზიანს მაინც იწვევდეს, რაც გაზრდის
ბრძანების აღსრულების შესაძლებლობას.
ადრინდელი პოზიტივისტური შეხედულებები საგრძნობლად განავითარეს და
დახვეწეს მეოცე საუკუნის დიდმა მოაზროვნეებმა, განსაკუთრებით ჰანს კელზენმა და ჰ.ლ.ა.
ჰარტმა.
ჰანს კელზენმა (1881-1973) ჩამოაყალიბა „სამართლის წმინდა თეორია“ (Reine
Rechtslehre, 1934), რომლის თანახმადაც მართლწესრიგი შემდეგა მხოლოდ სახელწმიფოს მიერ
დადგენილი ნორმებისაგან. „წმინდა თეორია“ გულისხმობს პოზიტიური მართლწესრიგის
ავტონომიას მორალური, რელიგიური, ადათობრივი, კულტურული თუ სხვა სახის
ნორმებისაგან, სხვა არაიურიდიული დანამატებისგან. კელზენის მოძღვრების თანახმად,

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 5
პოზიტიური სამართლის ნორმები ერთმანეთთან იერარქიულ მიმართებაშია, იმგვარად, რომ
ყოველი ნორმის მოქმედებას განაპირობებს მასზე ზოგადი, ზემდგომი ნორმა. მართლწესრიგის
მოქმედების საბოლოო წყაროა ძირითადი ნორმა (Grundnorm, Basic Norm). ძირითადი ნორმა
არის ჰიპოთეტური, წარმოსახვითი, ფიქციური ნორმა, რომელიც კელზენს სჭირდება თავისი
თეორიის ლოგიკური გამართვისა და დასაბუთებისთვის. როგორც მეტანორმა, ის არის ნორმა,
რომელიც განსაზღვრავს ყველა იურიდიული ნორმის მოქმედებას, მათ იერარქიას და,
საჭიროების შემთხვევაში, არის იძულების გამოყენების საფუძველი.
კელზენის თანახმად, მართლწესრიგის ნორმები იმგვარ იერარქიულ მთლიანობას
აყალიბებენ, რომელშიც თითოეული ნორმა მასზე ზემდგომი და ზოგადი ნორმიდან
გამომდინარეობს. ამ ნორმათა იერარქიის მწვერვალზეა კონსტიტუცია, როგორც ყველაზე
ზემდგომი და ზოგადი ნორმების ერთობლიობა. თავად კონსტიტუციის მოქმედება კი
ჰიპოთეტურ, ანუ წარმოსახვით, ფიქციურ „ძირითად ნორმას“ ეფუძნება. ძირითადი ნორმის
მიღმა, მის ზევით არანაირი ზემდგომი ნორმა, არანაირი ზემო ინსტანცია აღარ არსებობს.
მართლაც, თუ ჩვენს წარმოსახვაში დავუშვებთ ძირითადი ნორმის არსებობას და ისე
განვიხილავთ ყოველ ქვეყანაში მოქმედ პოზიტიურ სამართალს, აღმოვაჩენთ, რომ რაღაც
უხილავი კანონზომიერების სახით, თითოეულ მართლწესრიგში მეორდება ეს სტრუქტურა –
ყოველ ქვეყანაში არსებობს მართლწესრიგი კონსტიტუციით (დაწერილით თუ დაუწერელით)
სათავეში, რომელსაც ექვემდებარება იურიდიულ ნორმათა იერარქიული მთლიანობა. ნორმის
შეფარდებისას კი იურისტი არ უნდა გასცდეს პოზიტიური კანონით დადგენილ ფარგლებს და
კონსტიტუციურ წესრიგს.
ნაშრომში სამართლის ცნება (The Concept of Law, 1961), ჰარტი (1907-1992) ავითარებს
პოზიტივიზმის ალტერნატიულ მოძღვრებას. ის ერთმანეთისგან მიჯნავს პირველად და
მეორეულ ნორმებს. მართლწესრიგს, ჰარტის თანახმად, განსაზღვრავს პირველადი და
მეორეული ნორმების ურთიერთმიმართება. პირველადი ნორმების ფუნქციაა ადამიანთა
ქცევების მართვა, მათი მეშვეობით წესრიგდება საზოგადოების წევრთა ურთიერთობები.
მეორეული ნორმების ფუნქციაა პირველადი ნორმების მართვა. მათი მეშვეობით იქმნება,
კონტროლდება, აღსრულდება და იცვლება პირველადი ნორმები. ჰარტი ერთმანეთისგან
მიჯნავს მეორეული ნორმების სამ სახეს, ესენია: აღიარების ნორმები, ცვლილების ნორმები და
სამართალწარმოების ნორმები. ერთია, რომ საჭიროა არსებობდეს ქცევის მომწესრიგებელი
ნორმები, ხოლო მეორეა ამ ნორმების მართვის აუცილებლობა – აუცილებელია ქცევის
მომწესრიგებელი ნორმების აღიარება, საჭიროების შემთხვევაში მათი შეცვლა და მათ
საფუძველზე იურიდიული დავების განხილვა. სწორედ პირველადი და მეორეული ნორმების
ურთიერთკავშირი განსაზღვრავს ჰარტისთვის მართლწესრიგის ერთიანობას.
კელზენისა და ჰარტის მიერ შემუშავებული მოძღვრებები იმით ჰგავს ერთმანეთს, რომ
ორივე მათგანი მოითხოვს სამართლის დისტანცირებას, სრულ გამიჯვნას მორალისგან,
იურიდიული ნორმების განცალკევებას არაიურიდიული ფენომენებისგან. ამ მხრივ ორივე
თეორია პოზიტივიზმის უმთავრეს თეზისს ეფუძნება და მართლწესრიგად მხოლოდ ნორმათა

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 6
ურთიერთკავშირს მიიჩნევს. თუმცა პოზიტივიზმის ამ ორ კონცეფციას შორის მაინც
მნიშვნელოვანი განსხვავებებია, ეს განსხვავებები კი შემდეგი სახით შეიძლება ჩამოყალიბდეს:
1. კელზენი მართლწესრიგად მიიჩნევს ნორმათა იერარქიულ მთლიანობას, სადაც
თითოეული ნორმა მასზე ზემდგომი და ზოგადი ნორმისგან გამომდინარეობს. ჰარტის
თეორიაში მართლწესრიგს ნორმები შეადგენენ, თუმცა ისინი იერარქიულ
მიმართებაში არ იმყოფებიან ერთმანეთთან – პირველადი და მეორეული ნორმების
ურთიერთკავშირი (და არა იერარქია) განსაზღვრავს პოზიტიური მართლწესრიგის
შემადგენლობას.
2. კელზენი იძულებულია თავის თეორიაში შემოიტანოს „ძირითადი ნორმის“ ფიქციური
ცნება, რომელიც ბუნებაში არ არსებობს, ის წარმოსახვითი კატეგორიაა. ჰარტისეული
პირველადი და მეორეული ნორმების არსებობა კი ფაქტია.
3. ჰარტის მიერ ფორმულირებული „აღიარების ნორმა“ არ არის დამოკიდებული
იძულებაზე, კელზენის მიერ ჩამოყალიბებული „ძირითადი ნორმის“ ცნება კი
იძულებას ეფუძნება და მოითხოვს, რომ მართლწესრიგი, საჭიროების შემთხვევაში,
იძულებით იქნეს უზრუნველყოფილი.
4. ჰარტის მიერ ფორმულირებული „აღიარების ნორმა“ უზრუნველყოფს
მართლწესრიგის მთლიანობას (პირველადი და მეორეული ნორმების ერთიანობას),
კელზენისეული „ძირითადი ნორმა“ კი მიჩნეულია ყველა სხვა იურიდიული ნორმის
წყაროდ, მათი მოქმედების საფუძვლად.

4. რადბრუხის ფორმულა – პოზიტივიზმიდან ბუნებითი სამართლისაკენ შემობრუნება

გუსტავ რადბრუხმა (1878-1949), ვაიმარის რესპუბლიკის იუსტიციის მინისტრმა,

თავისი მოღვაწეობა დაიწყო როგორც პოზიტივისტმა იურისტმა. მისთვის
სამართალწარმოების პროცესში აუცილებელი იყო სამართლებრივი უსაფრთხოების დაცვა.
იურიდიული სიზუსტე, სამართლებრივ ღირებულებათა გარანტირება და სტაბილური
გარემო ის უმთავრესი ღირებულებებია, რომლის დაცვისკენაც მიმართული უნდა იყოს
პრაქტიკა. არის შემთხვევები, როდესაც იურიდიულ ნორმებთან წინააღმდეგობაში
(კოლიზიაში) მოდის სხვა არაიურიდიული ნორმები, მაგალითად მორალის, ეთიკის,
კულტურის, რელიგიის, ჩვეულებების წესები. სამართლებრივი უსაფრთხოების
გარანტირებისთვის აუცილებელია კანონის დაცვა, მაშინაც კი, თუ მიღებული შედეგი
შეიძლება იწვევდეს უსამართლობის განცდას, მორალური შეხედულებების უგულებელყოფას.
ამ შემთხვევაში მთავარია დაცული იყოს სამართლებრივი უსაფრთხოება და შენარჩუნდეს
სტაბილური სამართლებრივი გარემო, როდესაც პროგნოზირებადი კანონი იქნება ყოველი
ურთიერთობის მომწესრიგებელი სისტემა და არა ცვალებადი სოციალური ნორმები. თუმცა
რადბრუხი თავადვე მოესწრო ნაცისტური ხელისუფლების მიერ დამყარებულ არაჰუმანურ,
სასტიკ, ყოვლად უსამართლო რეჟიმს, რომელიც ფორმალურად კანონის ფარგლებში

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 7
მოქმედებდა. გამოდის, რომ რადბრუხის შეხედულების თანახმად, ტოტალიტარულ
რეჟიმებშიც უნდა იქნეს დაცული სამართლებრივი უსაფრთხოება და ყოველმხრივ უნდა
შესრულდეს კანონის მოთხოვნა. მაგრამ ამგვარი კანონები ხომ ტოტალურად გაუსაძლისია?
ამგვარი უსამართლო, უღირსი, არაადამიანური ნორმები ხომ სცილდება ყოველგვარ ზღვარს
და აწესებს ადამიანთა ღირსებასთან, მათ არსებობასთან შეუთავსებელ პირობებს?
რადბრუხმა გაითვალისწინა ნაცისტური გერმანიის მიერ ნაჩვენები მწარე გაკვეთილი
და 1946 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ, გამოაქვეყნა ნაშრომი, რომლის
სათაურიცაა „კანონიერი უმართლობა და ზეკანონური სამართალი“. ნაშრომში რადბრუხი
ავითარებს მოსაზრებას:
„წინააღმდეგობა სამართლიანობასა და სამართლებრივ უსაფრთხოებას შორის
იმგვარად უნდა გადაწყდეს, რომ განაწესითა და ძალაუფლებით უზრუნველყოფილ
პოზიტიურ სამართალს მაშინაც მიეცეს უპირატესობა, როდესაც ის შინაარსობრივად
უსამართლო და მიზანშეუწონელია, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სამართლიანობასთან
პოზიტიური კანონის წინააღმდეგობა იმდენად აუტანელ ზღვარს აღწევს, რომ კანონმა,
როგორც „არასწორმა სამართალმა“ სამართლიანობას უნდა დაუთმოს“.
ამდენად, რადბრუხის თანახმად, „არასწორი კანონი“ რომელიც არა ეპიზოდურად, არა
გამონაკლისის სახით შეიძლება იწვევდეს უსამართლობის განცდას, არამედ როგორც წესი
სწორედ უსამართლო, არაჰუმანური, გაუსაძლისი რეჟიმის დამცველია, უკუგდებულ უნდა
იქნეს და მას უნდა ჩაენაცვლოს ზეკანონური სამართალი, ანუ ბუნებით სამართალზე
დაფუძნებული, მორალური პრინციპებით გაჯერებული ნორმები, რომლებიც კანონს ზევით
ყოფიერებენ და საჭიროების შემთხვევაში შეიძლება გამოყენებულ იქნენ სახელმწიფოს მიერ
მიღებული კანონის ნაცვლადაც.
რადბრუხი განაგრძობს:
„შეუძლებელია უფრო მკაფიო მიჯნის გავლება კანონიერი უმართლობის შემთხვევებსა
და არასწორი შინაარსის მიუხედავად მაინც მოქმედ კანონებს შორის; თუმცა სრული
სიზუსტითაა შესაძლებელი სხვა მიჯნის გავლება: სადაც აღარ არის სწრაფვა
სამართლიანობისკენ, სადაც თანასწორობა, როგორც ქვაკუთხედი სამართლიანობისა,
პოზიტიური სამართლის განწესებით შეგნებულადაა უარყოფილი, მაშინ კანონი არა მარტო
„არასწორი სამართალია“, არამედ საერთოდ განძარცულია სამართლებრივი ბუნებისაგან.
ამდენად, შეუძლებელია სამართალი, მათ შორის პოზიტიური სამართალიც, განიმარტოს
სხვაგვარად, თუ არა იმ წესრიგისა და განაწესის სახით, რომელიც თავისი არსით
მოწოდებულია ემსახუროს სამართლიანობას“.
შესაბამისად, „რადბრუხის ფორმულა“ სწორედ იმიტომ ეწოდა გერმანელი მეცნიერის
მიერ განვითარებულ ამ მოძღვრებას, რომ იგი იძლევა საშუალებას, საჭიროების შემთხვევაში
პასუხი გაეცეს იმ, ერთი შეხედვით, გამოუვალ მდგომარეობას, რომელსაც ქმნის სახელმწიფო
ხელისუფლება ფორმალურად სწორი, მაგრამ შინაარსობრივად გაუმართლებელი კანონების
მიღებით. „გაუსაძლისი უსამართლობა არ შეიძლება განხორციელდეს კანონის მეშვეობით,
ასეთი კანონი არის ბათილი და მას უნდა ვანაცვალოთ ზეკანონური, კანონს მაღლა მდგომი

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 8
ბუნებითი სამართალი“ – მოკლედ სწორედ ამ შინაარსით შეიძლება ჩამოყალიბდეს
რადბრუხის ფორმულა.
კანონის სახელით დღესაც ბევრი ავტოკრატიული რეჟიმი აგრძელებს ექსტრემალური,
გაუსაძლისი უსამართლობის ხელშეწყობას. როგორც ნაცისტური გერმანიის, ასევე საბჭოთა
კავშირის და სხვა ტოტალიტარული რეჟიმების დასრულების შემდეგ აქტუალური ხდება
უსამართლო კანონებით მიყენებული ზიანის ანაზღაურების საკითხი. ამ ერთი შეხედვით
გამოუვალი ფორმალური მდგომარეობიდან გამოსავალს ისევ რადბრუხის ფორმულა სახავს,
და სწორედ ბუნებით სამართალზე აპელირებით. ამდენად, რადბრუხის მოძღვრება
სამართლიანად ითვლება ბუნებითი სამართლის „გაცოცხლების“, მისი აქტუალობის
ამაღლების ხელშემწყობად. რომ არ არსებობდეს ბუნებითი სამართალი, როგორც პოზიტიური
სამართლის შეფასების და კრიტიკის კრიტერიუმი, პოზიტიური სამართალი გადაიქცეოდა
ერთგვარ იარაღად ხელისუფლების ხელში, რომელიც მიმართული იქნებოდა ძალაუფლების
შენარჩუნებისკენ და ტოტალური პოლიტიკური კონტროლისკენ.

წინამდებარე ტექსტი არის საკითხავი მასალის სამუშაო ვერსია სალექციო კურსისთვის – „შესავალი
სამართლისმცოდნეობაში“, რომელიც წაკითხული იქნება 2022 წლის შემოდგომის სემესტრში თსუ-ის
იურიდიულ ფაკულტეტზე. დაუშვებელია ტექსტის ციტირება, ტირაჟირება ან სხვა სახით გამოყენება
ავტორის ნებართვის გარეშე. შენიშვნებისა და კითხვების შემთხვევაში გთხოვთ მიმართოთ ავტორს:
lasha.bregvadze@tsu.ge Page 9